2.

Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

LLEN ZEMN PARAMETRELERNDEN KAYMA DALGA HIZ (Vs) HESABINDA BULANIK MANTIK YAKLAIMI
M. Tn
1

Aratrma Grevlisi, Yer ve Uzay Bilimleri Enstits, Anadolu niversitesi, Eskiehir Email: mtun@anadolu.edu.tr

ZET: Yerleim alanlarnda, geoteknik zemin zelliklerinin ve zemin problemlerinden kaynakl risklerin belirlenmesi, depreme dayankl yap tasarmnda nemli bir aamadr. Yaanan depremlerde zellikle alvyon zeminler zerinde, tama gc kayb ve svlama problemleri nedeniyle, birok yapsal hasarlar meydana gelmitir. Zemin zelliklerinin belirlenmesinde kullanlan lm yntemlerinden biri Sismik Konik Penetrasyon Test (SCPT) yntemidir. SCPT, tek bir sondajda iki veya daha fazla tekniin birletirilmesiyle optimize edilmi veri toplamay salayan geoteknik testlerden biridir. Bu alma kapsamnda Eskiehir yerleim alanndaki alvyon zeminin 40 farkl noktasnda uygulanan SCPT verileri kullanlmtr. CPTden llen zemin parametrelerinin, u diren qc (MPa) ve yanal srtnme fs (MPa), kayma dalgas hz (Vs) bykl ile olan ilikisi aratrlmtr. Bu ilikinin belirlenmesinde, klasik karlatrma yntemlerinin yannda belirsizliin var olduu durumlarda kullanlan bulank mantk yaklamlarndan yararlanlmtr. Zemin zellikleri bakmndan bilinen gerekler, karlatrmal analizlerde kullanlm ve oluturulan model zerindeki belirsizlikler mmkn olduunca giderilmi veya belirsizliin varl kabul edilerek analizlerin bu kurallara gre uyarlanmas salanmtr. Sonu olarak, CPT yntemiyle elde edilen zemin parametreleri kullanlarak, kayma dalgas hz hesab yaplmtr. ANAHTAR KELMELER: Mhendislik sismolojisi, S-dalgas hz (Vs), SCPT, bulank mantk. 1. GR Yerleim alanlarn etkileyen depremler sonucunda meydana gelen kuvvetli yer hareketleri miktarlar, blgenin jeolojik yaps ve yerel zemin koullarna bal olarak farkllk gstermektedir. Yerel zemin etkisi olarak tanmlanan bu etkinin belirlenmesi, depreme gvenli yerleim alanlarnn seilmesi ve depreme dayankl yap tasarm almalarnda nemli bir veri kaynadr. Bu etkiyi belirleyebilmek amacyla farkl mhendislik lm yntemlerinden yararlanlmaktadr. Bu lm yntemleri, son yllardaki teknolojik gelimelere pararlel olarak hzla gelimekte, daha ekonomik, hzl ve gvenilir sonular elde edilebilmektedir. alma alan olarak seilen Eskiehir kent merkezinde, 20 ubat 1956da, 6.4 byklnde, meydana gelen depremde 2819 yap hasar grmtr. 17 Austos 1999 Kocaeli (Mw:7.4) depreminde, Eskiehir kent merkezinde 86 kii hayatn kaybetmi ve 95 kii yaralanmtr. 70 konut-iyeri ar hasar grm, 1 bina deprem annda, 4 bina depremden sonra yklmtr. Dolaysyla bu blgedeki yerel zemin koullarnn belirlenmesi ve deprem kaynakl karlalabilecek risklerin nceden ortaya konulmas, olas can ve mal kayplarn en aza indirmeye ynelik tedbirlerin alnmasna imkan tanyacaktr. Yerel zemin etkisinin belirlenmesinde kullanlan en nemli parametrelerden birisi de kayma dalga hz (Vs)dir. Kayma dalga hznn Vs (m/s) belirlenmesi amacyla birok lm yntemi kullanlmaktadr (Hunter J.A. et al., 2002). Bu almada, yeni alvyon zerinde zemin zelliklerinin belirlenmesi ve Vs hznn llmesi 1

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

amacyla SCPT verileri kullanlmtr. alma alannda daha nceki almalarda yaplan SCPTden elde edilen sonular, Corafi Bilgi Sistemi kullanlarak corafi konumlaryla ilikilendirilmi ve haritalanmtr (Nefesliolu, 2001, Tn 2003, Tn ve di. 2004). SCPT, tek bir sondajda iki veya daha fazla tekniin birletirilmesiyle optimize edilmi veri toplamay salayan geoteknik testlerden biridir (Robertson, 1984, Campanella, 1986). Yerkre zerinde karlalan ve anlam kazandrmaya altmz birok durumu veya olay belirgin denklemlerle tanmlanarak kesin bir ekilde ifade edilmesi mmkn olamayabilmektedir. Bundan dolay, kesin olmasa bile yaklak fakat zlebilirlii olan yntemlere bavurulur (en, 2001). Bu almada, SCPTden elde edilen zemin zelliklerinin, birbirleri arasndaki ilikilerin yorumlanmas amacyla klasik karlatrma yntemlerinin yannda belirsizliin var olduu durumlarda kullanlan bulank mantk yaklamlarndan yararlanlmtr. 2. ZEMN PARAMETRELERNN ELDE EDLMES 2.1. SCPT Yntemi Geoteknik zemin zelliklerinin belirlenmesi, zemin snflamas ve kayma daga hznn llmesi amacyla SCPT uygulanmtr (Tn, 2003). SCPT, derinlik ile drt bamsz lmn dey profillerini, ekonomik ve hzl bir ekilde saladndan dolay ok ynl bir yaklam imkan salar . SCPT zeminlerin dinamik davranlarnda, mhendislik problemlerinin zmlenmesi amacyla analitik ve dinamik test metodu olarak gelitirilmitir (Campanella vd., 1986; Robertson vd., 1984). ekil 1de Memphis, Tenneseede yaplm ve 4m silt, 7m kum tabakas geilen bir SCPT kayt profili verilmitir (Mayne P.W., 2000) (ekil 2).

ekil 1. Memphis, Tenneseeden SCPT kayt profili (Mayne, 2000) 2.2. Uygulama Yerleri Bulank Mantk yaklamnn klasik matematiksel yntemlerden fark, kesinliklerle almamas ve niteliksel tanmlamalara olanak salamasdr. Bulank mantk kullanlarak, belirsizliklerin matematiksel olarak ifade edilebilmesi ve karmak sistemlerin modellenmesi mmkn olabilmektedir. Bulank mantk kavramnda, bir yenin bir kmenin yesi olup olmadn yelik fonksiyonlar belirler. Bir nesnenin yelik derecesinin deeri 0 ile 1 arasnda deiir. Burada 1in deeri tam yelii gsterir, 0a yakn deer ise bulank kmedeki nesne 2

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

yeliinin zayf olduunu belirtir. Bulank mantk terminolojisinde sklkla kullanlan yelik fonksiyonu trleri; gen, trapez ve an biimli yelik fonksiyonlardr. Bulank mantk ile uzman kiilerin gr ve tecrbelerinden yararlanlr (Glba, 2006). Bu almada kullanlan, gen yelik fonksiyonu ve fonksiyonun matematiksel ifadesi (a,b,c) parametreleriyle grlmektedir (ekil 2).

ekil 2. gen yelik fonksiyonu ve matematiksel ifadesi Bulank karm sisteminin temel yaps ksmdan oluur: Bulank kurallarn seimini ieren kural taban, bulank kurallarda kullanlan yelik fonksiyonlarnn bilgilerini ieren veri taban ve kurallar dorultusunda verilen koullara bal olarak klar belirleyen yarglama mekanizmas. Mamdani ve Sugeno bulank karm sistemleri literatrde en fazla kullanlanlardr (Mamdani, 1974, Takagi ve Sugeno, 1985). Bulank sistemin veri ilem diyagram ekil 3de verilmitir. Bu almada kullanlan Mamdani bulank karm sisteminde; Ai, Bi, Ci srasyla i=1,2, eE, fF ve gG iin E, F ve Gde tanmlanmak zere iki tane bulank denetim kural aadaki gibi ifade edilebilir; Szel deikenler (e,f ve g) arasndaki iliki genelletirilmi bulank ilikiye bal olarak ve maksimum-minimum operatrleri kullanlarak tanmlanr. Eer e A1 ve f B1 ise g C1 Eer e A2 ve f B2 ise g C2

ekil 3.Bulanklatrma-Durulatrma birimli bulank sistem 2.3. Uygulama Yerleri Veri analizinde kullanlmak zere toplam 32 adet SCPT ve bu alma sonucunda elde edilen istatistiksel iliki fonksiyonlarnn doruluk analizinin yaplmas amacyla da 8 adet SCPT yaplmtr (ekil 4) (Tn 2003).

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

ekil 4. statistiksel analizde kullanlan SCPT uygulama noktalar

3. BULGULAR alma kapsamnda, yeni alvyon birimi zerinde, uygulama derinlii 7-13 m aralnda deien 40 farkl noktada uygulanan SCPT sonucunda, 245 farkl seviye iin ortalama konik u direnci (qc), yanal srtnme (fs), boluk suyu basnc (u) ve istenilen aralklarda kayma dalga hz (Vs) deerleri llmtr. Tablo 1. Farkl zemin snflar iin, SCPTden elde edilen lm sonular tablosu
zemin tr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 N 1 1 91 26 20 8 9 22 50 13 3 Min 0,91 0,89 0,6 0,65 0,93 1,57 2,58 4,44 3,32 18,66 6,76 qc Max 0,91 0,89 7,4 14,7 12,84 6,54 9,51 16 32,32 33,29 15,75 Mean 0,91 0,89 1,89 2,74 3,75 3,66 5,41 9,63 16,4 24,45 10,22 N 2 1 87 26 19 7 7 21 49 13 2 Min 42 102 84 94 140 120 123 147 147 218 312 Vs Max 127 102 250 237 270 205 251 316 349 434 236 Mean 84 102 156 177 193 173 176 218 241 268 274 N 1 1 91 26 20 8 9 22 50 13 3 1 Min 2,16 8,16 0,86 0,83 0,58 0,83 0,47 0,28 0,38 0,22 3,16 3,30 rf Max 2,16 8,16 9,40 4,92 4,93 4,66 3,00 1,58 2,00 1,16 5,59 3,30 Mean 2,160 8,160 4,790 3,350 2,620 2,636 1,184 0,910 0,830 0,644 4,460 3,300

Tablo 1de verilen zemin trleri Robertson vd. (1986)ne gre snflandrlmtr. Bu snflama yntemine gre, x ekseni srtnme oran Rf(%) deiimine bal y ekseni boluk suyu basncna bal olarak dzeltilmi konik u direnci (qt) deiimi incelenir. ekil 5de grld gibi snflama aba 12 blgeye ayrlm ve her bir blge, farkl zemin trne karlk gelmektedir (Robertson vd.,1986) (ekil 5)

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

ekil 5. Robertson vd. (1986) zemin snflamas aba zerinde qt ve Rf deerlerinin deiimi ve blgelere karlk gelen zemin trleri 3.1. Tanmlayc statistiksel Deerlendirmeler Tablo 1de verilen farkl zemin trlerine ait ortalama deerler kullanlarak, qc-zemin ve Vs, Rfzemin ve Vs ilikileri ekil 6da verilmitir.

ekil 6. (a) qc-zemin ilikisi (r=0.97, log.). (b) qc-Vs ilikisi (r=0.89, log.). (c) Rfzemin ilikisi (r=0.96, log.). (d) RfVs (r= 0.93, exps.). ekil 4.a ve 4.c grafikleri x ekseni deikenleri, Robertson vd. (1986) zemin snflamasnda dorudan kullanlan parametreler olduundan beklenen bir sonutur. Ancak qc ve Rf deikenlerinin sismik yntemle elde edilen Vs hz ile olan ilikisi, yerel zemin koullarna bal olarak deiebilecek bir sonutur. Dolaysyla SCPT ile dorudan llen qc ve Rf deikenleri ile Vs arasndaki ilikinin yorumlanmas gerekir. Bu ilikinin belirlenmesinde, klasik karlatrma yntemlerinin yannda belirsizliin var olduu durumlarda kullanlan bulank mantk yaklamlarndan yararlanlmtr. Zemin zellikleri bakmndan bilinen gerekler, karlatrmal analizlerde kullanlm ve oluturulan model zerindeki belirsizlikler mmkn olduunca giderilmi veya belirsizliin varl kabul edilerek analizlerin bu kurallara gre uyarlanmas salanmtr. 3.2. Bulank Mantk Modellerinin Oluturulmas Bulank mantk yaklamnda llen qc, Rf, Vs deikenleri ve hesaplanan zemin snf deiim aralklar kontrol edilebilir snflara ayrlmtr. rtmeli gen gsterimi ile yelik fonksiyonlar belirlenmitir. Bylelikle her bir snf aral arasndaki geilerin dorudan deil, snflar arasnda belirli bir rtmenin 5

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

olabilecei deerlendirilmitir. Bu ekilde gsterim, her alt arala den deer de yelik derecesinin, sadece o aralkta 1e, dier aralklarda ise 0a eit olduunu ifade eder. MATLAB bilgisayar programnn bulank mantk editr olan Fuzzy Toolboxta sistemimizdeki girdileri ve kty tanmladktan sonra kurallar oluturulmutur (Toolbax, 2000). Bu almada qc, Rf, zemin snf giri verileri kullanlarak k verisi olarak Vsnin elde edildii model oluturulmutur (ekil 7).

ekil 7. Mamdani karm sistemi ile oluturulan model diyagram 3.3. yelik Fonksiyonlarnn ve Kurallarn Belirlenmesi Bu aamada her bir girdi verisi iin rtmeli gen gsterimi ile yelik fonksiyonlar oluturulmu ve yelik dereceleri 0-1 arasna indirgenmitir (ekil 8,9).

ekil 8. qc ve Vs deikenleri iin tanmlanan yelik fonksiyonlar

ekil 9. Zemin snf iin tanmlanan yelik fonksiyonlar

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

yelik fonksiyonlar tanmlandktan sonra kurallar tanmlanmtr. ekil 7de verilen model iin elde edilen kontrol yzeyi ekil 10da gsterilmitir. Bu almada toplam 5 kural tanmlanm olmasna karn uzman grleri alnarak kural saylarnn arttrlmas mmkndr. RULE 1: If (qc is D) and (FIS Soil is D) then (Vs is D) (1) RULE 2: If (qc is D) and (FIS Soil f is D) then (Vs is D) (2) RULE 3: If (qc is O) and (FIS Soil is O) then (Vs is O) (3) RULE 4: If (qc is Y) and (FIS Soil is Y) then (Vs is Y) (4) RULE 5: If (qc is Y) and (FIS Soil is Y) then (Vs is Y) (5)

ekil 10. Tanmlanan model iin elde edilen kontrol yzeyi grafii 3.4. Modelin altrlmas qc, Rf, zemin snf giri verileri kullanlarak k verisi olan Vs deikeni ekil 7de verilen model kullanlarak hesaplanmtr. rnek bir SCPT uygulama noktas iin llen ve modelden hesaplanan Vs deerleri altrlan model zerinde gsterilmitir (ekil 11).

ekil 11. rnek bir SCPT uygulama noktasnda 4 farkl seviyede llen veriler iin altrlan model sonular 7

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

4. SONU VE NERLER Bu almada SCPT yntemi kullanlarak llen qc, Rf, zemin snf deikenleri ile kayma dalga hz (Vs) arasndaki iliki bulank mantk yaklam ile yorumlanmaya allmtr. Bu amala modelin oluturulmasnda kullanlan 32 adet SCPTden farkl olarak yaplan 8 adet SCPT sonular deerlendirilmitir. Sonu olarak, model iin elde edilen kontrol yzeyi kullanlarak hesaplanan Vs deerleri ile dorudan llen Vs deerleri arasnda olduka yksek uyum salanmtr (ekil 12).
300 250 R = 0.8728

Hesaplanan Vs (m/s)

200 150 100 50 0 0 50 100 150 200 250 300

llen Vs (m/s)

ekil 12. llen Vs deerleri ile hesaplanan Vs deerleri arasndaki iliki grafii Oluturulan yelik fonksiyonlar ve tanmlanan kurallar sonucu elde edilen kontrol yzeyinin iyiletirilmesi iin kural saysnn ve giri verisi miktarnn arttrlmas gerekir. KATKI BELRTME Bu alma Anadolu niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Biriminin 000401 numaral projesi ile desteklenmitir.

KAYNAKLAR Campanella, R.G., Robertson, P.K. Ve Gllespe, D., 1986, Seismic Cone Penetration Test, Proceedings of In Situ 86, a Specialty Conference on Use Of In Situ Tests in Geotechnical Engineering, Blacksburg, Virginia. ASCE, New York. Hunter, J.A., et al., 2002, Surface and Downhole Shear Wave Seismic Methods for Thick Soil Site Investigations, Soil Dynamics and Earthquake Engineering, 22, 931-941. Larsson, R., 1995. The CPT test. Swedish Geotechnical Institute, 77p. Mamdani, E. H., 1974, Application of fuzzy algorithms for simple dynmic plant. Proc. IEE, 121, 1585-1588 Mayne, P.W., PhD, P.E., 2000, Enhanced Geotechnical Site Characterization By Seismic Piezocone Penetration Tests, Invited Lecture, Fourth International Geotechnical Conference, Cairo University, January, pp. 95-120

2. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans 25-27 Eyll 2013 MK HATAY

Nefesliolu, H., Tn, M., Azdiken, S., 2001, Eskiehir yerleim yeri zemin trlerinin ve svlama potansiyelinin konik penetrasyon testi (CPT) ile belirlenmesi, 54. Trkiye Jeoloji Kurultay, Ankara. Robertson, P. K. ve Campanella, R. G., 1984, Guidelines for Use and Interpretation of the Electronic Cone Penetration Test, Soil Mechanics, Vancouver, Canada: University of British Columbia, Department of Civil Engineering, Series No. 69 Takagi, T., and Sugeno, M., 1985, Fuzzy Identification of Systems and Its Applications to Modelling and Control, IEE Trans, On Systems, Man and Cybren, 15, 1, pp. 116-132. Tn, M., 2003, Eskiehir Zemininin Makaslama Dalgas Hz (Vs) Deiimine Bal zelliklerinin ncelenmesi ve Doal Titreim Periyodunun (To) Bulunmas. Yksek Lisans Tezi, Fizik Blm, Anadolu niversitesi, Eskiehir. Tn, M., Avdan, U., Altan, M., Ayday, C., Azdiken, S., 2004, NEHRP Soil Classifications in the Eskisehir Urban Area Using Seismic Cone Penetration Tests, The 16th International Geophysical Con gress, 282-285, Ankara, Turkey. en, Z., 2001. Bulank (Fuzzy) Mantk ve Modelleme lkeleri, Bilge Kltr Sanat, stanbul. For Use with MATLABFuzzy Logic Toolbox, 2000, Users Guide Version 2 The MathWorks, Inc.,