NORMAL VE YKSEK DAYANIMLI BETONLARIN ELASTSTE MODLLERNN BELRLENMES N BR BULANIK YAKLAIM Fuat DEMR fudemir@mmf.sdu.edu.

tr, z: Bu almada, normal ve yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesi iin yeni bir bulank mantk yaklam sunulmaktadr. Bu yntemin balca avantaj, basn dayanm ve elastisite modlne etki eden parametrelerin kolaylkla ve daha gereki olarak dikkate alnabilmesidir. Bu tr bir yaklam kullanlarak, agrega, har ve su / imento oran gibi parametrelerin etkilerinin probleme dahil edilmesi mmkndr. Yntemin etkinliini ortaya koymak amacyla bir ok saysal sonu elde edilerek karlatrmal olarak sunulmutur. Anahtar Kelimeler: Beton, Elastisite Modl, Basn Dayanm; Bulank Mantk Giri Betonun mekanik zelliklerinin bilinmesi, betonarme elemanlarn tasarm aamasnda olduka nemlidir. Bu zelliklerin en nemlilerinden bir tanesi de betonun elastisite modldr. Elastisite modl, betonun davrannda zellikle eilme etkisindeki elemanlarda basn dayanm kadar etkili olmaktadr. Betonun basn dayanm, kolaylkla ve hzl bir ekilde belirlenebilirken, elastisite modlnn belirlenmesindeki ilemler daha fazla olup bu derece kolay olmamaktadr. Yaplan bir ok almada, betonun elastisite modlnn belirlenmesinin nemine ve yksek dayanml betonlarn mekanik zelliklerine etkileyen parametrelerin varlna dikkat ekilmektedir [1-4]. Bu almada, normal ve yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesi iin yeni bir bulank mantk yaklam sunulmaktadr. Bu amala fortran dilinde bir bilgisayar program hazrlanmtr. Bu yntemin en byk avantaj, basn dayanm ve elastisite modlne etki eden parametrelerin kolaylkla ve daha gereki olarak dikkate alnabilmesidir. Baz Ynetmeliklerde Beton Elastisite Modlleri Amerika ve Trkiye ynetmeliklerinde [5-6] normal dayanml betonun elastisite modl Ec (GPa), beton basn dayanm f c (MPa) olmak zere ACI 318-95 [5]

E c = 4.73 ( f c )1 / 2
TS-500 [6]

(1)

E c = 3.25 ( f c )1 / 2 + 14

(2)

bantlar verilmektedir. Yksek dayanml betonun elastisite modl iin ise Amerika, Avrupa, ve Norve [7-9] ynetmeliklerinde ACI 363 [7]

E c = 3.32 ( f c )1 / 2 + 6.9
CEB90 [8]

(3)

1353

E c = 10 ( f c + 8 )1 / 3
NS 3473 [9]

(4)

E c = 9.5 ( f c ) 0,3
eklinde yer almaktadr. Bulank Mantk Yaklam

(5)

Gnlk hayatta kesin olarak bilinemeyen, bazen de kesin gibi dnlen ama sonuta kesin olmayan bir ok durumla karlalr. Mhendislikte kullanlan baz varsaymlar iin de durum ayndr. Bunlara ancak bir takm deneysel alma sonular ve baz kabullerle kesinlik kazandrld bilinmektedir. Ama gerekte kesin gibi grnen baz kabullerin bir yaklaklk ierdii ve belirli snrlar ierisinde olduu da bilinen bir gerektir. Dolaysyla genel anlamda, bu tr yaklaklklara her zaman ihtiya vardr. Bilgisayarlar ise bu tr belirsizlikleri ileyemezler ve bir takm saysal deerlere gereksinim duyulmaktadr. Genel olarak klasik bir sistem giri, sistem davran ve ktan meydana gelmektedir(ekil 1). Mhendislikte bir ok girdi kt deerinin belirsiz olduu boyutlandrmada emniyetli tarafta kalmak iin emniyet katsays gibi deerler kullanlarak belirli hale getirilmektedir. Bulank mantkta ise bu deerlerin byk bir ounluunu ve oluum derecelerini dikkate almak mmkn olmaktadr.

GR

SSTEM DAVRANII

IKI

ekil 1 Klasik Sistem Yaps Genel olarak bir bulank mantk ilemindeki ak diyagram ekil 2 deki gibi verilebilir. Bunlar, giri verileri veya veri taban, bulanklatrma, karm motoru, kural taban ve durulatrma ilemlerinden meydana gelmektedir:

Kural

Giri verileri

Bulanklatrma

Bulank karm Motoru

Durulatrma

k verileri

ekil 2. Bulank Bir Denetleyicinin Yaps 1. Genel Bilgi Taban Birimi: ncelenecek olan olayn maruz kald girdi deikenlerini ve bunlar hakkndaki tm bilgileri ierir. Bu bilgilere veri taban veya ksaca giri ad da verilir. Genel veri taban denilmesinin sebebi, buradaki bilgilerin saysal ve/ya szel olabilmesidir. 2. Bulank Kural Taban Birimi: Veri tabanndaki girileri k deikenlerine balayan mantksal EER-SE trnde yazlabilen btn kurallarn tmn ierir. Bu kurallarn yazlmasnda sadece girdi verileri ile ktlar arasnda
1354

olabilecek tm aralk (bulank kme) balantlar olarak dnlr. Bylece, her bir kural girdi uzaynn bir parasn kt uzayna mantksal olarak balar. te bu balamlarn tm kural tabann oluturur. 3. Bulank karm Motoru Birimi: Bulank kural tabannda giri ve k bulank kmeleri arasnda kurulmu olan para ilikilerin hepsini bir arada toplayarak sistemin bir kl davranmasn temin eden ilemler topluluunu ieren bir mekanizmadr. Bu motor her bir kuraln karmlarn bir araya toplayarak tm sistemin girdileri altnda nasl bir kt vereceinin belirlenmesine yarar. 4. Durulatrma Birimi: Bulank karm motorunun, bulank kme klar zerinde lek deiiklii yaplarak gerek saylara dntrld birimdir. 5. kt Birimi: Bilgi ve bulank kural tabanlarnn bulank karm motoru vastasyla etkileimi sonunda elde edilen kt deerlerinin topluluunu belirtir. Bulank mantkta belirsizlik durumlar, bu durumu temsil eden kme elemanlarna yelik fonksiyonlarnn verilmesi ile tanmlanr. En byk nem derecesine sahip olan elere 1 deeri atanrsa, dierleri 0 ile 1 arasnda deiim gsterir. te bu ekilde 0 ile 1 arasndaki deiimin her bir e iin deerine yelik derecesi ve bunun bir alt kme iindeki deiimine de yelik fonksiyonu denilmektedir. Normal ve Yksek Dayanml Betonlarn Bulank Mantkla Elastisite Modlnn Belirlenmesi Normal dayanml betonlarda beton basn dayanmnn artmasyla elastisite modlnn de artaca sylenebilir, ancak tm lkelerde yaygn olarak kullanlan genel bir ifade bulunmamaktadr. Normal dayanml betonlarda agrega karakteristikleri betonun elastisite modln etkilemekle birlikte, bu etki snrl olmaktadr. Yksek dayanml betonlarda ise agrega miktar ve zellikleri, betonun basn dayanm ve elastisite modlnn deiiminde ok daha etkili olmaktadr. Bulank mantkla normal ve yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesinin en byk avantajlarndan birisi, basit kurallarla meydana getirilen kural tabanyla betonun basn dayanmndan elastisite modlnn kolaylkla belirlenebilmesidir. Bununla birlikte beton basn dayanm ve elastisite modln etkileyen parametrelerle ilgili kural tabanna ilave edilecek yeni kurallarla, betonun dier zellikleri de kolayca dikkate alnabilir [10]. Bu almada sunulan bulank mantk yaklam esaslar, normal dayanml betonlar iin Turan [11], yksek dayanml betonlar iin ise Wee, Chin and Mansur[12] tarafndan yaplan deneysel alma verilerine uygulanm ve elastisite modlleri hesaplanmtr. Baka deney data kullanlmas durumunda, sonular arasnda baz farkllklarn ortaya kmas mmkndr. Ancak daha kapsaml deney sonular nda, genel bir kural taban elde edilerek ilem tekrarlanabilir. Bunun yansra, betonun elastisite modlne etki eden bir ok parametreyi ieren deneysel alma datalar dikkate alnarak daha genel bir kural taban elde etmek de mmkndr. Bulank mantk modellemesi iin ilk olarak, beton basn dayanm C ve elastisite modl Ec ile gsterilmek zere deney verilerine gre yelik fonksiyonlar elde edilmitir. Beton basn dayanm iin seilen yelik fonksiyonlar C1, C2, C3,,C11 olmak zere ekil 3 de verilmitir. Burada Ci beton dayanmnn Eci gibi bir elastisite modlne kar gelmesi durumu deneysel veriler nda belirlenmektedir. ekil 3 ve 4 den de grlecei gibi Ci ve Eci eklinde alnan deerler sabit bir deer olmayp, iki saysal deer arasnda bir aral temsil etmektedir. Bu durumda beton basn dayanm ile elastisite modl iin 13 tane kural ortaya kmaktadr. Bu kural taban Ki : EER C Ci + Ci+1 SE Ec Eci + Eci+1 (i = 1,2,3,,13) (1)

1355

yelik derecesi 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0

C1

C2

C3

C4

C5

C6

C7

C8

C9

C10

C11

C12

C13

Cm

50

75

100

125

150

ekil 3 Beton Basn Dayanm in Seilen yelik Fonksiyonlar

yelik derecesi

1.0 0.65

Ec

Ec2

Ec

Ec4

Ec

Ec

Ec

0.35

15

21

27

33

40

44

48

52

56

ekil 4 Elastisite Modl in Bulunan yelik Fonksiyonlar Bulank karm motorunda, bulank deneysel veriler kurallar erevesinde bulank mantk yrtlerek mantksal hale dntrlmektedir. Bu bulank bilgilerden yararlanabilmek kesin saylar haline dntrebilmek iin bu bilgilerin durulatrlmas gerekir. Durulatrma ilemleri ise genel olarak aada verilen yntemlerden biri kullanlarak yaplmaktadr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. En byk yelik ilkesi Sentroid yntemi Arlkl ortalama yntemi Ortalama en byk yelik Toplamlarn merkezi En byk alann merkezi En byk ilk ve son yelik derecesi

Bu almada durulatrma ilemi iin 'arlkl ortalama yntemi' tercih edilmitir. Durulatrma ileminin sonucunda elde edilen saysal deerler, deney sonular, Amerika, Avrupa, Norve ve Trkiye'nin ilgili artnamelerindeki elastisite modl iin verilen bantlar karlatrlarak yksek dayanml betonlar iin Tablo 1 de, normal dayanml betonlar iin ise Tablo 2 de verilmitir.

1356

Tablo 1 Yksek dayanml beton iin baz lke ynetmelikleri ile bulank mantk yaklamndan elde edilen elastisite modl deerleri
Basn Dayanm (Mpa) Elastisite modl(G ACI 363 pa) CEB NS 3473 Fuzzy

Tablo 2 Normal dayanml beton iin baz lke ynetmelikleri ile bulank mantk yaklamndan elde edilen elastisite modl deerleri
Basn Dayanm (Mpa) Elastisite ACI 318 modl(Gpa) TS 500 Fuzzy

42,7 63,2 70,2 65,1 70,5 69,7 71,5 63,6 85,9 90,2 78,3 85,9 81,2 88,1 81,6 82,6 84,8 85,6 96,2 46,4 65,8 73,9 87,6 93,1 95,3 100,6 102,1 102,8 106,3 104,2 92,8 94,6 94 96,6 91,5 93,6 91,7 119,9 125,6

37,6 41,8 43 41,5 40,4 41,5 41,4 42,6 45 44,4 44,3 44,3 43,9 44,5 43,8 44,2 47,2 45,6 46,6 35,2 40,8 41,6 44,5 45,4 45,2 45,8 46,1 46,7 48,4 46,3 45,8 47,3 46,3 46,5 45,9 47,1 46 49,1 50,9

28,6 33,3 34,7 33,7 34,8 34,6 35,0 33,4 37,7 38,4 36,3 37,7 36,8 38,1 36,9 37,1 37,5 37,6 39,5 29,5 33,8 35,4 38,0 38,9 39,3 40,2 40,4 40,6 41,1 40,8 38,9 39,2 39,1 39,5 38,7 39,0 38,7 43,3 44,1

37,0 41,4 42,8 41,8 42,8 42,7 43,0 41,5 45,5 46,1 44,2 45,5 44,7 45,8 44,7 44,9 45,3 45,4 47,1 37,9 41,9 43,4 45,7 46,6 46,9 47,7 47,9 48,0 48,5 48,2 46,5 46,8 46,7 47,1 46,3 46,7 46,4 50,4 51,1

29,3 33,0 34,0 33,3 34,1 33,9 34,2 33,0 36,1 36,7 35,1 36,1 35,5 36,4 35,6 35,7 36,0 36,1 37,4 30,0 33,4 34,5 36,3 37,0 37,3 37,9 38,1 38,1 38,5 38,3 37,0 37,2 37,1 37,4 36,8 37,1 36,8 39,9 40,5

35,4 41,0 42,1 41,3 42,2 42,1 42,3 41,1 44,6 45,3 43,4 44,6 43,9 45,0 44,0 44,1 44,5 44,6 46,3 37,2 41,4 42,7 44,9 45,8 46,1 47,0 47,2 47,3 47,9 47,6 45,7 46,0 45,9 46,4 45,5 45,9 45,6 50,1 51,0

14 16,9 16,2 17,1 18 18,5 21,8 23,2 25,8 27,3 30,3 29,6 17,9 19,6 19,4 20,9 21,2 23,9 23,6 24,2 31,8 32,2 27,1 30,6 29,6 35 32,8 36,6 38,4 35,7 42,7 36,8 37,5 40,1 47,7

15,6 20,5 23,3 26,3 28,8 30,1 20,9 23,9 28,6 32,9 35,9 36,8 18,0 23,1 30,3 23,9 26,5 30,5 32,1 33,6 25,5 27,4 24,7 28,6 31,6 35,6 36,7 39,3 26,6 30,1 34,1 29,3 32,6 28,4 29,6

17,7 19,4 19,0 19,6 20,1 20,3 22,1 22,8 24,0 24,7 26,0 25,7 20,0 20,9 20,8 21,6 21,8 23,1 23,0 23,3 26,7 26,8 24,6 26,2 25,7 28,0 27,1 28,6 29,3 28,3 30,9 28,7 29,0 30,0 32,7

26,2 27,4 27,1 27,4 27,8 28,0 29,2 29,7 30,5 31,0 31,9 31,7 27,8 28,4 28,3 28,9 29,0 29,9 29,8 30,0 32,3 32,4 30,9 32,0 31,7 33,2 32,6 33,7 34,1 33,4 35,2 33,7 33,9 34,6 36,4

19,8 21,6 21,2 21,7 22,3 22,6 24,8 25,7 27,3 27,9 29,3 29,0 22,2 23,3 23,2 24,2 24,4 26,2 26,0 26,4 30,1 30,2 27,8 29,5 29,0 31,6 30,5 32,4 33,3 32,0 35,4 32,5 32,9 34,1 37,8

Sonular Normal ve yksek dayanml betonlar iin elastisite modlleri, konuya ilikin deney datas kullanlarak bulank mantk yaklam ile hesaplanmtr. Elde edilen sonular, baz lke ynetmeliklerinde yer alan bantlarla karlatrldnda, iyi bir uyum olduu grlmektedir. Bulank mantk yaklamn kullanmann salad stnlklerden birisi de, dorusal veya dorusal olmayan bir ok malzeme ya da eleman davrannn karmak ifadelere ihtiya duyulmadan kolaylkla modellenebilmesidir. Yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesinde agrega karakteristiklerinin elastisite modl ve basn dayanmn etkiledii bilinmektedir. Bulank mantkla normal ve yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesi, mevcut kural tabanna gre agrega zelliklerini ieren yeni kurallarn ilavesiyle kolaylkla yaplabilir. Bunun yansra elastisite modln etkileyen agrega miktar, agregann elastisite modl, su/imento oran gibi bir ok parametre de kolaylkla probleme dahil edilebilir.

1357

KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Baalbaki W., Aitcin, P.-C., Ballivy, G. On prediction modulus of elasticity in high-strength concrete ACI Material Journals 89(5) 517-520, 1992. Mesbah H.A., Lachemi, M., Aitcin, P.-C. Determination of elastic properties of high-performance concrete at early ages ACI Material Journals 99(1) 37-41, 2002. Aitcin P.C., Mehta, P.K. Effects of coarse-aggregate characteristics on mechanical properties of high strength concrete ACI Materials Journals 87(2) 103-107, 1990. Baalbaki W., Benmokrane, B., Chaallal, O., and Aitcin, P.C. Influence of coarse aggregate on elastic properties on high performance concrete ACI Material Journal 88(5) 499-503, 1991. ACI 318-95 Building code requirements for structural concrete, ACI Manual of Concrete Practice Part 3: Use of concrete in Buildings Design, Specifications, and Related Topics, 345p., Detroit, Michigan, 1996. Trk Standartlar Enstits, Betonarme Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar, TS 500, Ankara, 2000. ACI Committee 363 State-of-art-report on high strength concrete, ACI Journals 81(4) (1984) 364-411. CEB-FIB Model Code, Bull. Dinformation CEB, 213/214, Lausanne, 473p., 1993. Norwegian Council for Building Standardization, Concrete Structures Design Rules NS 3473 E, 78p., Stockholm, 1992.

10. Demir F.,Gler, K., Yksek dayanml betonlarn elastisite modllerinin belirlenmesi iin bulank mantk yaklam XIII Ulusal Mekanik Kongresi, 341-348, Gaziantep, 2003. 11. M. Turan, M.ren, Betonun gerilme ekil deitirme ilikisi, Mh.Mim.Fak. Dergisi, Selcuk Universitesi, 12(1) (1997) 76-81. 12. T.H. Wee, M.S. Chin, M.A. Mansur, Stress-strain relationship of high-strength concrete in compression, Journal of Material in Civil Engineering 8(2) (1994) 70-76.

1358