Mirko Blagojevi

Insitut za filozofiju i drutvenu teoriju Beograd

UDK: 322:316.42 (497.11): 327(4) Pregledni lanak

SAVREMENE RELIGIJSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES INTEGRACIJE U EVROPU*

Apstakt: U poslednjih petnaestak godina proces desekularizacije je u Srbiji nedvosmisleno empirijski verifikovan. Verifikovane su promene u religijskom kompleksu uopte, a posebno kod tradicionalnih religijskih zajednica. Revitalizacija religioznosti i vezanosti ljudi za religiju i crkvu jasno je dokazana u svim podrujima religijskog ivota: u podruju konfesionalnog religijskog identifikovanja, zatim doktrinarnih religijskih verovanja i u podruju obredne religijske prakse. Takoe, u vremenu izuzetno burnih politikih i socijalnih promena na Balkanu, tradicionalni religijski kompleks, bilo pravoslavni, katoliki ili islamski, poeo je da stupa u tesnu vezu sa politikim i dr avnim, javnim i obavezujuim, to je pre jedne ipo decenije bilo potpuno nezamislivo. Odatle, presudno pitanje: mo e li religija u tom vidu da doprinese integrativnim procesima koji dolaze iz okru enja, sa jedne strane kao strani imperativi, sa druge strane kao te nja prete nog dela stanovnitva ovih balkanskih postsocijalistikih dr ava, ili e samo da teti i presudno da ometa proces ulaska ovih drutava u evropsku porodicu naroda? Ovaj projekat treba da odgovori na pitanje: da li tradicionalni kompleks religije, jezika i nacije u balkanskim uslovima predstavlja ote avajuu okolnost za integraciju balkanskih drutava u Evropu ili ovaj tradicionalni kompleks nee biti tome smetnja, kao to pokazuju neka iskustva tradicionalnih islamskih drutava u kojima religija nije faktor koji ometa njihovu ubzranu modernizaciju. Kljune rei: integracija u Evropu, (de)sekularizacija, globalizacija, modernizacija, postsocijalistika drutva, Srbija.
FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

1. Proces aktuelne desekularizacije

U slo enom vremenu globalizacije i postmoderniteta, na poetku treeg milenijuma, sve vie se osea potreba za razmatranjem religije kao dinaminog fenomena, o ijem kraju, objavljenom u duhu sekularizma i moderniteta, nema ni govora. Upravo su drutvena, ekonomska i kulturna modernizacija, za koje se predpostavljalo
lanak je raen u okviru naunoistra ivackog projekta Instituta za filozofiju i drutvenu teoriju u Beogradu, pod nazivom Regionalni i evropski aspekti integrativnih procesa u Srbiji: civilizacijske pretpostavke, stvarnost i izgledi za budunost, koji finansira Ministarstvo nauke i zatite ivotne sredine Republike Srbije (br. 149031).
*

95

da e uzrokovati smrt religije doveli do njenog povratka. Ljudima su potrebni novi izvori identiteta, novi oblici stabilne zajednice, i novi moralni propisi da im pru e oseanje smisla i svrhe, pokuava Hantington globalno da objasni sveopti fenomen povratka svetog u svetskim razmerama. Novi religiozni pokreti, La revanche de Dieu (bo ja osveta), inae Kepelov termin, su antisekularni, ali ne i antimoderni, jer ne odbacuju urbanizaciju, industrijalizaciju, razvoj, kapitalizam, nauku i tehnologiju; revivalizam religije je urbani fenomen, a odlikuje ga i vea religioznost mladih u odnosu na roditelje (Hantigton, 1998:104-111). Iako su polovinom prolog veka skoro svi predstavnici drutvenih nauka zastupali tezu da e progresivno odvajanje religije od ostalih sfera javnog ivota nepovratno smanjiti uticaj religije na svakodnevni ivot ljudi i dovesti do opte sekularizacije, komparativni empirijski podaci o religijskim situacijama u savremenim drutvima su pokazali da religija ne samo da nije isezla, ve je opstala najee povlaei se u svet privatnosti, a u pojedinim savremenim drutvima, tradicionalnim i modernim, sve vie se namee kao jedan od glavnih kreatora javnog ivota (Jakeli, 2003:59-98). Desekularizacija je postala neizostavni pojam kad govorimo o religijskim promenama, kako savremenih industrijskih i postindustrijskih drutava, tako i postsocijalistikih, drutava u tranziciji. Teoriju sekularizacije ne treba odbaciti, ve revidirati na nain koji e uva iti probleme koje stara teorija sekularizacije nosi, i istovremeno pomoi u sagledavanju modernih drutava. Naime, tano je da sekularizacija nastupa ubrzanim korakom, ali je takoe tano da sveto ispoljava izuzetnu mo pre ivljavanja. Srednje reenje nudi Hemond (Hammond). Klju je, po ovom autoru, da prepoznamo sveto usred svetovnog (Hemond, 1994:142-149). Sekularizaciju, ba kao i suprotan proces, desekularizaciju, treba shvatiti kao reverzibilne pojave i procese (Vrcan, 1986; Blagojevi, 2005). Sekularne ideje i vrednosti se zapravo usvajaju i egzistiraju uz religijske vrednosti, to ukazuje na svojevrsni vrednosni relativizam, tj. istovremenu zastupljenost vrednosnih orijentacija koje na teorijskom nivou mogu biti suprotne (Marinovi-Jerolimov, 2002:122). Kad je u pitanju potpuno suprotan proces procesu sekularizacije kontrasekularizacija onda karakterizacija tog procesa kao ireverzibilnog ima vie smisla jer je stvarno ponovno stvaranje stalekog drutva sa srednjevekovnom ulogom vlastele i svetenstva u drutvu teko

96

MIRKO BLAGOJEVI

danas pretpostaviti, ali je desekularizaciju kao proces i kao srednji pojam mogue pretpostaviti poto se uticaj crkve i religije na drutvo mo e tokom istorije poveavati ili smanjivati. Stoga ovaj pojam nije ni blizu granice jedne zablude ili utopije, kako Mirko orevi (2005a) pie, ve se mo e socioloki sasvim legitimno upotrebljavati i ak operacionalizovati preko indikatora koji mogu i kvalitativno i kvantitativno biti izra eni. Tokom devedesetih dolo je u bivim socijalistikim zemljama do vraanja ljudi religiji, jer je krah socijalizma ostavio za sobom ideoloki vakuum. U novim, evidentno povoljnijim uslovima za njihovo propovedanje, propagiranje i irenje, religije u Centralnoj i Istonoj Evropi do ivele su pravi preporod. Postkomunistike vlasti su, odmah nakon uvoenja politikog pluralizma, preduzele itav niz zakonskih i drugih mera kojima je znatno olakan rad religijskih organizacija u njihovim zemljama u odnosu na vreme socijalizma. Osim zakona o pravnom polo aju religijskih zajednica, o slobodi savesti i religijskom organizovanju, osnovane su i obnovljene su mnoge obrazovne, kulturne, socijalne dobrotvorne ustanove. Religija je dobila va no mesto u elektronskim i drugim medijima, a uinjeni su u zavisnosti od materijalnih mogunosti pojedinih dr ava i napori da se religijskim zajednicama nadoknadi teta poinjena prilikom nacionalizacije njihove imovine. Crkve u postsocijalistikim drutvima dobijaju sve veu ulogu u domenu religijskog obrazovanja, brige o moralu, socijalnom i dobrotvornom radu. Religija ima i znaajnu socijalnu i socijalno-psiholoku funkciju, delujui kao va an integrativni faktor u svesti svakog religioznog pojedinca (Vukomanovi, 2001:82-104). Desekularizacija je u bivoj Jugoslaviji 70-ih godina prvo zahvatila katolike, da bi se krajem 80-ih i poetkom 90-ih ispoljila i na pravoslavno homogenim podrujima, koja su kao najpodlo nija sekularizaciji, kasnila itavu deceniju u desekularizaciji. Ponovno buenje svetog u srpskom pravoslavlju odvijalo se u znaku povratka veri predaka i reafirmaciji religije koja je bila propraena reagregacijom oko tradicionalne religijske institucije (Vrcan, 2001). Spor nekih sociologa, da li znaajnije izmene u religijskom ivotu postsocijalistikih drutava, drutava u tranziciji, predstavljaju rezultat poveanja broja vernika ili, pak, samo slobodnijeg ispoljavanja religijskih oseanja u njima, je pomalo izlian (Vukomanovi, 2001:83). U igri su obe

97

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

opcije: u uslovima opte demokratizacije drutvenog ivota, sigurno da ima tzv. staro-novih vernika i situacija da ranije latentni vernici sada slobodno manifestuju svoju religioznost, ali to ne iskljuuje realni rast religioznosti. Socioloki gledano, anse za revitalizaciju religije umno avaju se u onoj meri u kojoj svetovni odgovori promauju. Najvei broj ljudi na ovim prostorima u protekloj deceniji je u svom svakodnevnom ivotu bio primoran da stekne iskustva generisana sveobuhvatnom, u nedogled produ enom, drutvenom, politikom i ekonomskom krizom, kao i krizom morala. Sve ovo je drastino pojaano dugogodinjom izoptenou iz sveta i ratom ija je kulminacija bilo bombardovanje SRJ od strane NATO snaga. Ne treba posebno dokazivati da je tokom devedesetih veina populacije do ivela krajnje negativna iskustva, koja se kreu od oseaja egzistencijalne ugro enosti i bede, nesigurnosti i neizvesnosti, bezperspektivnosti, do straha od smrti u ratnoj psihozi (Mili,1995). U takvim (ne)uslovima neminovno vaskrsavaju univerzalna pitanja ovekovog ivota i smrti, a samim tim i religije. Jeroti odgovarajui na pitanje o odnosu ljudi prema religiji u materijalno bogatim dr avama, koje po sto i vie godina nisu ratovale, ka e da se ovaj odnos kree od ateizma, preko potpune ravnodunosti, do mlakog odnosa prema veriUkratko bez nevolje nema bogomolje, zakljuuje akademik (Jeroti, 1996:30). Potvrdu da je ve poetkom poslednje decenije XX veka, dolo i na pravoslavnim prostorima do velikog porasta broja ispitanika koji se izjanjavaju kao religiozni imamo i u javno-mnjenjskim istra ivanjima. Tako u Pantievom istra ivanju iz 1993. godine ima 42% religiozno izjanjenih ispitanika, to je vidna razlika u odnosu na period 1975-1980. godine kada se religioznost kretala oko 25% (Blagojevi; orevi, 1996). I nae empirijsko istra ivanje pravoslavno homogene populacije u Branievskom okrugu iz 1993. godine potvruje revitalizaciju religije i zadobijanje veeg kredibiliteta crkve (Blagojevi, 1995). Omnibusno istra ivanje promena u svakodnevnom ivotu u Srbiji s kraja 90-ih, pokazalo je da se izmerena visoka religioznost stanovnitva na poetku decenije krajem decenije nije bitno promenila, da nije pala ve se stabilizovala na visokom nivou. Imajui na umu specifinost uzorka, tj. da je u njemu sloj poljoprivrednika podzastupljen u odnosu na njihov broj u optoj populaciji jer su istra ivani modernizacijski centri i okolno seosko stanovnitvo koje nije reprezentativno za optu seosku populaciju u zemlji, podatak od gotovo

98

MIRKO BLAGOJEVI

60% religioznih, od kojih 26,6% uverenih i 32,7% konformistikih vernika, uz petinu neopredeljenih i skoro petinu nereligioznih, nedvosmisleno govori o stabilnosti trenda desekularizacije. Religioznost vie nije tipino seoska pojava, revitalizacija religije je vezana za grad, obrazovane i mlade generacije (Radisavljevi-iparizovi, 2001). Meu visoko obrazovanim je skoro 60% religioznih, kolika je izmerena religioznost na nivou uzorka, to je podatak nezamisliv pre dvadesetak godina. Stabilizacija stanja religijskih desekularizujuih promena pokazuje se i preko skoro potpunog odsustva polnih razlika u religioznosti prema samooceni religiznosti. Starost kao obele je takoe pokazuje ranije uoen trend koji pokazuje da je religioznost prvo pitanje nae mladosti i poslednje pitanje nae starosti. Mlade generacije iskazuju visoku religioznost (oko 60%), religioznije su od srednjih generacija, ali ne i od najstarije generacije koja je u konkretnom istra ivanju iskazala religioznost od skoro 70%. to se profesionalne strukture tie, ovo istra ivanje je pokazalo da samo jedan tanak sloj ljudi koji pripada socio-profesionalnim grupama ni ih rukovodilaca i strunjaka/umetnika, koje je ovo istra ivanje svrstalo u istu kategoriju zanimanja, iskazuje (jedva) ispodpolovinu religioznost, a da se u svim ostalim socio-profesionalnim grupama religioznost javlja kao veinska pojava: kod domaica, poljoprivrednih radnika i poljoprivrednih vlasnika, izmerena religioznost se kretala od 70% do 81,5%, a od 50%-70% kod svih ostalih socio-profesionalnih grupa. Iznadpolovinu religioznost iskazali su: radnici u uslugama, industrijski radnici, zanatlije, trgovci, studenti, slu benici-tehniari, privatni preduzetnici i vii rukovodioci (Radisavljevi-iparizovi, 2002: 226). Analizu revitalizacije religijskog ponaanja, koja je sastavni deo crkvene religioznosti, izvrili smo na osnovu podele indikatora na indikatore tradicionalnog i aktuelnog karaktera, koja je uslovna, jer bez obnove tradicionalne nema ni revitalizacije aktuene religioznosti. Aktuelni religijski obredi su usmereni vie na sutinski religijsko u vrenju obrednih radnji. Tradicionalna revitalizacija religioznosti nije sporna, pa nas vie interesuje da li je dolo do revitalizacije aktuene religioznosti? Proces ateizacije i sekularizacije je najvie uticao upravo na erodiranje onih religioznih ponaanja koja spadaju u neposrednu du nost vernika. orevievo istra ivanje iz ranih osamdesetih

99

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

godina pokazuje da se ogromna vena ljudi udaljila od crkve i gotovo potpuno odbacila svoje verske du nosti. Na primer samo je jedan graanin redovno obavljao ovu versku du nost, a povremeno jo 6,6% ispitivane populacije u nikom regionu. Nikada nije prisustvovalo nedeljnom bogoslu enju ak 92,5% ispitanika. Da se radi o oiglednoj revitalizaciji ove verske du nosti pokazuje komparacija orevievog istra ivanja sa rezultatima istra ivanja u devetoj deceniji prolog veka (u %).
Tabela 1.
1982. ide na liturgiju (svi inteziteti) nikada ne ide na litugiju 6,83 92,5 1993. 26,3 72,5 1999. 48,1 42,7

Napomena: Podaci u svim istra ivanjima dobijeni su samoocenjvanjem religioznosti. Istra ivanja: 1982. god. religioznost stanovnitva nikog regiona, (orevi, 1984); 1993. god. branievski okrug, (Blagojevi, 1995); 1999. god. modernizacijski centri sa okolinom, Srbija, (Radisavljevi-iparizovi, 2002).

Da je poetna revitalizacija utvrena poetkom 90-ih rezultirala kontinuitetom u revitalizaciji aktuelnog obrednog ponaanja, pokazuju rezultati sa kraja te decenije. Glavninu revitalizacije ovog obreda treba tra iti u intezitetu od nekoliko puta godinje, jer je skok u ovom intezitetu sasvim oit: od 22,7% poetkom 90-ih do 39,1% u 1999. godini. Rezultati oba istra ivanja iz devedesetih pokazuju da se najmlaa generacija (uz najstariju i oduvek najreligiozniju generaciju), intezivnije poela vezivati za religiju i crkvu i to ne samo vezama tradicionalne prirode, nego i odreenim obrednim ponaanjima sa naglaeno izra enom religijskom pozadinom. Rezultati sa kraja milenijuma pokazuju da je vreme drastinih razlika izmeu manuelnih i nemanuelnih zanimanja u praktikovanju ove crkvene norme prolo (Radisavljevi-iparizovi, 2002:225-226). Izlazak SPC, i drugih verskih zajednica, iz svoje viedecenijske izolovanosti u podruju privatnosti, i postepeno ukljuivanje u javni/politiki ivot, se vidno odrazio i na nivou svakodnevice. Daleko je vea medijska promocija crkve i njenih predstavnika, povean je interes za upis studenata, oba pola, na Bogoslovski fakultet SPC (Kuburi,) dok crkvena literatura i izdavatvo do ivljavaju svoj preporod. Sve ovo mo e biti predmet posebnih istra ivanja koja bi

100

MIRKO BLAGOJEVI

upotpunila sliku revitalizacije religije u poslednjoj deceniji XX veka u Srbiji, koja nije crno-bela. Sigurno da ima i negativnih pojava, bolje rei zloupotrebe religije i crkve u dnevnopolitike i nacionalistike svrhe (Gredelj, 1999). U postkomunistikim zemljama i drutvima Crkvu potresa dodatno iskuenje: etnofiletizam i etnonacionalizam. Ovo redukovanje i svoenje pravoslavlja na lokalni i partikularni nivo, na deo folklora i tradicije, stvara kod ljudi iluziju o vernosti veri Otaca, a sutinski je potpuno necrkveno. Pravoslavlje ne sme biti uslovljeno ni dr avom, ni nacijom ni odreenim tipom kulture (Bigovi, 2000:313). Evidentna je i povezanost deprivatizacije religije i procesa desekularizacije. Najkonkretniji dokaz da je dolo do bitnih promena u odnosima izmeu dr ave i crkve su predlozi zakona koji bi konano uredili ovu oblast, kao i uvoenje veronauke u kole (videti u: Verska nastava... 2002). Promenom drutvenih okolnosti nesumljivo je povean kredibilitet SPC, kao najuticajnije crkve na ovim prostorima, ali i njena odgovornost.

2. Desekularizovana religija u procesima modernizacije, integracije i globalizacije

Revitalizacija religije i crkve u Srbiji je dakle nesumnjiva pojava. Najoptije, ali i osnovno pitanje projekta u vezi praktinih mogunosti da proces revitalizacije religije doprinese modernizaciji savremene Srbije mo e se postaviti na sledei nain: koliko su postsocijalistika drutva predisponirana za uspenu transformaciju (modernizaciju) ukoliko u njima tradicionalistike vrednosti, meu kojima i religijske, zauzimaju visoko mesto? Ista upitnost se mo e postaviti i direktinije sa stanovita same religije, istorijski sa tradicijom toliko sraslom na naim prostorima da se, u meusobnim pro imanjima, pojmovno mo e sinonimno upotrebljavati. Koliko naime, religijska tradicija predstavlja smetnju, konicu u modernizacijskim tokovima to tako mukotrpno zaokupljaju tranzicijska, postsocijalistika drutva? Odgovor na ovo pitanje je dvostruko va an. Sa jedne strane va an je za drutveni kontekst tranzicije jer bez opteg prihvatanja modernih vrednosti sigurno nema ni povoljnih i istinskih uspeha u nastavljanju zapoetog procesa nedovrene ili blokirane socijalistike modernizacije u savremenim tokovima mukotrpnog ukljuenja u Evrpske integracije dananjih postsocijalistikih

101

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

drutava Zapadnog Balkana. Sa druge strane odgovor na pomenuto pitanje je znaajan i za religije i religijske institucionalizovane organizacije u zemljama tranzicije zato to je za njih vrlo bitno jesu li ili nisu u vrednosnoj disonanci sa drutvom u kome egzistiraju. orevi, situirajui religiju i crkvu u trnovit tranzicijski okvir hoda prema graanskom drutvu, ne oekujui na tom neizbe nom putu neku fundamentalnu ponovnu sakralizaciju, smatra da e od same religije najvie zavisiti da li e ona u procesima postsocijalistike transformacije igrati ulogu koniara ili njenog pospeivaa (orevi, 1994:23). U tom smislu presudna mogu biti unutareklezijalna kretanja i nazori o ulozi i aktivnosti crkava i konfesija u aktuelnom tranzicijskom procesu. Otuda va nost prouavanja uticaja duhovnih tvorevina i vrednosti na drutveni sistem mada je i obrnuti uticaj evidentan uticaj drutvenog sistema na duhovne, religijske tvorevine. Naime, drutvo u kome postoji prevlast individualizma sna no utie i na preovlaujui tip religioznosti, pa e pre ili kasnije dovesti do individualistike religioznosti u njemu. Tradicionalno drutvo koje razvija kolektivistike drutvene vrednosti opet sna no utiui i na religijsku sferu, jaa kolektivistiki tip religioznosti kao to je bio sa pravoslavljem sluaj. Meutim, u prelaznim drutvima, posebno u onim koja do dananjeg dana jedva da su u predvorju Evrope, generalna vrednosna orijentacija prema demokratskim vrednostima, vrednostima civilnog drutva, daleko je od opte prihvaenosti. Mnogi autori se sla u da je nakon raspada komunistikog vrednosnog sistema u drutvima postsocijalizma nastupila anomija ili u boljem sluaju da u njima postoji kao glavni sukob vrednosti, sukob izmeu tradicionalizma i modernizma (Panti, 1998:232). Istina, taj sukob i u samim postsocijalistikim drutvima nije nov, poto je postojao i u socijalizmu. On je u poetku socijalizma bio radikalan, a kasnije vie prikriven, otvoreno neizra en sukob. To je bio sukob koji je tinjao izmeu tradicije, najee predstavljene u liku religije kao legalne, ali stalno potiskivane i stigmatizovane opozicije, i socijalistikog re ima sa modernim vrednostima koje je on podsticao i rezultatima koje je sa sobom donosio. Za pravoslavlje je tradicija od izuzetnog znaaja. Vukomanovi navodi rei Jovana Damaskina tog Tomu Akvinskog istorinog pravoslavlja, vizantijskog enciklopedika, ikonofila i mislioca iz VIII veka, da hrianstvo ne menja vene mee koje su oevi postavili ve

102

MIRKO BLAGOJEVI

uva tradiciju onako kakvu ju je i primilo (Vukomanovi, 2001:69). Tradicija je stoga predanje koje treba sauvati u pamenju. Pravoslavlje i tradicija su toliko meusobno pro ete, isprepletene, spojene pojave da se u mnogim elementima mogu i poistovetiti. Posle Oktobarske revolucije u Rusiji i zavretka II svetskog rata u bivoj Jugoslaviji dolazi do naglog i burnog raskida sa tradicijom i tradicionalnom sveu u kojima su religija i crkva imale sredinje mesto. Bio je to radikalan raskid, u poetku na javnoj, ideolokoj sceni, a kasnije i u sve irim oblastima drutvenog i linog ivota ljudi, sa svim onim vrednostima i ponaanjima koja su oveku do tada davala oseaj ukorenjenosti u tradicionalistiko, agrarno rusko i srpsko drutvo: sa patrijarhalnim moralom, seoskom optinom, religijom i crkvom, nacionalnom identifikacijom i nacionalnom istorijom. Afirmisale su se nove, netradicionalne vrednosti, a stigmatizovale tradicionalne, posebno religijske, drutveno problematizovane i sa stanovita socijalnog sistema neprihvatljive vrednosti. Religija i ckrva u toj prilino po njih nepovoljnoj drutvenoj situaciji praktino kao proskribovane institucije ostaju uvari i branioci onih tradicionalnih vrednosti protiv kojih je ateistika oficijelna kultura nezvanino objavila rat. Posle dugog i frustrirajueg potiskivanja, tradicija (religija) se poetkom 90-ih na prostorima bive Jugoslavije gotovo trijumfalno, na velika vrata vratila. Tada ulazi vie u preutni nego eksplicitni aran man sa drutvom i dr avom zajedniki sa njom uposlena, a od veine, bar na poetku pomenute decenije, masovno podr ana u legitimaciji ciljeva odbrane ugro enih kultura i nacija sukobljenih strana u ratu, u legitimaciji napora da se stvore nacionalne dr ave na razvalinama propale Druge Jugoslavije, a kad su dr ave stvorene, u legitimaciji novonastalih sistema, kao i u svrhe integracije i homogenizacije nacionalnih i konfesionalnih pripadnosti zaraenih strana u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. U toj situaciji religija i tradicija se ne suprotstavljaju drutvenom sistemu postsocijalistikog, jo uvek autoritarnog i kolektivistikog drutva niti se drutveni sistem (re im) suprotstavlja njima. Nakon uruavanja komunizma, ako je i postojao, sukob tradicije i religije i postsocijalistike dr ave, koja drutvo treba da demokratizuje i ekonomski transformie, na pomenutim prostorima do sredine 90-ih sasvim sigurno nije bio otvoren. Posle smirivanja ratnih strasti na pomenutim prostorima teko je sasvim sigurno rei hoe li dojueranji tolerantan odnos

103

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

meusobnog uva avanja kompetencija ostati, a mo da se ak i produbljivati u meusobnom podr avanju (za ta danas ima argumenata) ili e se pojaviti napetosti koje dolaze iz protivurenih aspiracija: dr ave i drutva da u demokratizaciji i kulturnoj pluralizaciji zemlje ojaalu i reafirmisanu religiju ogranie na davanje bo je milosti onima kojima je potrebna, a religije i crkve da izau izvan svoje religijsko transcendentne kompetencije u sasvim realan, socijalni i politiki prostor drutva u kome egzistiraju, to se kao podrazumevajue shvata i sasvim otvoreno iskazuje i u Srpskoj i u Ruskoj pravoslavnoj crkvi. Na taj nain sukob opet mo e da eskalira te da postane jedna od va nijih karakteristika tranzicije. Povratak religije i tradicije na javnu scenu, nakon za njih tekog vremena iskljuenosti u periodu komunistike vladavine, umnogome se razlikovao od povratka svetog na prostorima postmodernog Zapada odakle se jednim delom mo e objasniti sutinsko nerazumevanje konflikata, meu njima i religijskih, na balkanskim prostorima od strane tog istog Zapada.Taj povratak nije poglavito doticao pojedinca i za njega karakteristinu individualnu religioznost, on se nije odnosio na spritualizaciju linog iskustva, niti na subjektivizaciju religije, niti na povratak religiji kao linoj odluci i izboru, niti na dezinstitucionalizaciju religijskog nego je, kako pie Vrcan, imao sve karakteristike retradicionalizacije, retotalizacije i rekolektivizacije odluka te (je bio) u znaku povratka vjeri i svojevrsnog ukorjenjivanja (Vrcan, 1999:58). Po sadr aju se, svakako, ta novonastala situacija razlikuje od drutvene situacije komunistikog sistema, ali ne i po formi. Sva komunistika (real-socijalistika) drutva su, naime, podsticala kolektivistike vrednosti i sopstvenu tradiciju pa sama sadr inska promena tih kolektivnih obrazaca prema tradicionalistiko-nacionalistikom sindromu ne pokazuje samo sa kakvom se lakoom i brzinom transformacija mogla izvriti (istog u manje-vie isto) nego isto tako i da diskontinuitet izmeu socijalistikog i postsocijalistikog drutva nije tako oigledan kakvim se esto eli prikazati. Tako se i na ovom primeru tranzicija pokazuje kao protivurean proces, proces u kome se postsocijalistika drutva stvarno nalaze izmeu retradicionalizacije i imperativa modernizacije i integrisanja u savremenu Evorpu. Socijalistika mobilizatorska modernizacija uspela je u manjoj ili veoj meri nasilnim putem, slamajui otpor tradicionalnog,

104

MIRKO BLAGOJEVI

agrarnog drutva, izmeu dva svetska rata tek zapoetoj modernizaciji na naim prostorima, da da kvalitativno nove doprinose u procesu industrijalizacije i urbanizacije zemlje, deagrarizacije, ekonomskog rasta, zaposlenosti, opismenjavanja stanovnitva, mobilnosti radne snage. Tako je socijalistika nasilna modernizacija slamala otpor tradicionalistikog, predratnog drutva sveg utopljenog u vekovne norme autoritarizma, patrijarhalnosti, sujeverja, religioznosti, iracionalizma. Mada neprijateljstvo socijalistike dr ave prema religiji i crkvi sigurno nije izviralo samo iz praktine zauzetosti novog re ima u prevladavanju tradicionalizma kao prve pretpostavke modernizacije zemlje, teko je u svemu tome zanemariti i injenicu kako su religije na balkanskom prostoru vie bile religije sudbine, religije krivice i ispatanja grehova, pasivnog konteplativnog molitvenog spasa, prizivanja i snivanja boljeg ivota, ali ne na zemlji ve na nebu. To nisu bile religije delantne promene sveta, ve religije bekstva od ovog sveta, kako naznauje Maks Veber (Tomanovi, 1997:222). Meutim, socijalistika parcijalna modernizacija nije donela sa sobom ono to je za dovrenu modernizaciju najznaajnije: formalnu diferencijaciju drutvenih podsistema, njihovu specijalizaciju i relativnu autonomnost, kao i prevladavanje tradicionalistikih vrednosti i grupnog i pojedinanog (kolektivistikog) naina ivota i identiteta (Novakovi, 1997:324), jer iako je iz drugih razloga socijalistika dr ava militantnom ateizacijom kulturno marginalizovala religijsku i crkvenu tradiciju na temeljima je te diskvalifikacije upravo gradila svoj sopstveni kolektivistiki obrazac miljenja i ponaanja gotovo ga izdi ui na religijski plan (svetovna religija socijalizma). Tako je socijalistika modernizacija, potekla iz ruske revolucije a potom postajui uzor i drugim istonoevropskim socijalistikim zemljama, po reima Ralfa Darendorfa (Dahrendorf) zapravo bila modernizacija bez modernosti jer je nastojala da politikom voljom raskine sa tradicionalnim strukturama u odsustvu dva kljuna faktora zapadne modernizacije: u odsustvu politike participacije i ekonomske line inicijative (Darendorf, 1989). Sada, kada je taj socijalistiki kolektivistiki obrazac alternativno zamenio jedan drugi, ali isto tako kolektivistiki, religijsko-nacionalni obrazac koji malo mari za pojedinca i potovanje njegovih prava, pre svega pravo na razliitost, neki autori u retradicionalizaciji i desekularizaciji vide prepreku efikasnoj tranziciji postsocijalistikih drutava prema

105

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

modernom drutvu. Tako Mira Bogdanovi smatra da e srpska tradicija predstavljati najvei kamen spoticanja na putu u modernost. Ona navodi Riemajera (Rschemeyer) koji smatra da se pravoj modernizaciji suprotstavlja niz faktora od kojih je najva niji onaj to se javlja u religijskim orijentacijama i centralnom vrednosnom sistemu, sistemu koji je u stanju da se dugo opire promenama (Bogdanovi, 1997:382-383). tavie, modernizacija, paradoksalno, mo e, u vidu reakcije ljudi i drutvenih grupa na promene da pojaa predmoderne sastojke miljenja i drutvenog ponaanja to onda dodatno ote ava uspeh procesa modernizacije postsocijalistikih drutava. Stoga se ispravno naglaava kako razliiti modusi globalne socijalne integracije imaju razliitu specifinu te inu u procesu modernizacije zato to integracija obezbeuje stabilnost drutva i akcionu sposobnost za postizanje odreenih ciljeva. Mira Bogdanovi navodi okvir Ofeove (Offe) konceptualne analize globalnih socijalnih integratora od ijeg izbora (?) zavise karijere zemalja Istone Evrope i verovatnoa krajnjeg povoljnog ishoda. To su sledei integratori: ekonomski (koji su zasnovani na meusobnoj vezi inilaca procesa proizvodnje i na oekivanjima prosperiteta i sigurnosti), zatim politiki integratori (naglaavanje i potovanje ustavnih i pravnih normi kao i postojanje jakih, makar i represivnih, politikih institucija koje e uspeno reavati konflikte) i nacionalno-kulturni integratori (kao to su religija, jezik, istorija, tradicija). Za domau situaciju krajem 80-ih i poetkom 90-ih lako se mo e pokazati kako ni ekonomski, a jo manje politiki integratori, nisu mogli biti delatni za socio-politiki okvir bive Jugoslavije, pa je ostao jo samo nacionalno-kulturni, koji je na alost svojom delotvornou doprineo retrogradnim deavanjima u drami raspada zemlje i stvaranja novih dr ava. Zadatak ovog rada jeste da analizira kulturno-nacionalni, a u okviru njega pre svega religijsko-crkveni potencijal za manje-vie postignutu politiku saglasnost domaeg jevnog mnjenja o potrebi integrisanja u evropske tokove. Navedeni primeri shvatanja tradicije i religije kao ograniavajuih faktora u postsocijalistikoj integraciji u Evropu nisu usamljeni u domaoj sociologiji. Imajui na umu etnike sukobe u prvoj polovini 90-ih godina prolog veka na teritoriji bive Jugoslavije, niki sociolog Ljubia Mitrovi (Mitrovi, 1995:47-50) blokadu reformskih procesa i procesa modernizacije u balkanskim postsocijalistikim

106

MIRKO BLAGOJEVI

drutvima takoe, dovodi u blisku vezu i sa negativnim konotacijama tradicionalizma i religije na drutveni kontekst postsocijalistike tranzicije. Ta konotacija potie od afirmacije tradicionalistikog (ne i tradicionalnog) i religijskog nakon uruavanja komunistikog sistema vrednosti i nastanka krize identiteta kada etnike grupe na prostoru bive federacije tra e oslonac u svojim partikularnim sistemima vrednosti, u svojim religijskim tradicijama i u etnocentristikim zatvaranjima, time se vraajui na tip solidarnosti svojih lanova koje je Dirkem nazvao mehanikom solidarnou. Ona nije kao organska solidarnost zasnovana na podeli rada i interesnim orijentacijama drutvenih grupa ve na religiji, tradicionalizmu, nacionalnim i ovinistikim ideologijama krvi i tla, etnocentrizmu. Radi se, dakle, o predmodernim oblicima drutvene integracije i obnovi istorijske mitologije i mitomanije. U stvari u domaoj drutvenoj nauci dominantno je objanjenje rasta nacionalizma (pa i religije povezane sa njim) upravo preko krize identiteta koja izrazito nastupa sa uruavanjem komunistikog sistema i sa sve slabijim odr avanjem u svesti ljudi opteprihvaenog sistema vrednosti i u tom smislu shvatanja nacionalizma kao substituta propaloj jedinstvenoj ideologiji koja je obezbeivala funkcionalno vrednosno jedinstvo u jednoj mnogonacionalnoj i multikonfesionalnoj zajednici kakva je bila biva Jugoslavija. Pomenuti parcijalni religijsko-nacionalni kompleksi, unutar sebe obele eni prihvaenou zajednikog, prepoznatljivog sistema vrednosti, javljaju se kao sna an drutveni totalni integrator na prostoru bive Jugoslavije, sa ispunjavanjem niza razliitih funkcija od politiko-orijentacijskih, preko pomenutih legitimacijskih i mobilizatorskih do aksijalnih i zatitno-kompenzatorskih, time potvrujui kako svoju politiku tako i kulturno-ideoloku dominaciju. Zato Mitrovi smatra da se negativno dejstvo religije u postsocijalistikim drutvima ispoljava vie na Balkanu i u Rusiji u odnosu na Evropske postsocijalistike zemlje i to na nekoliko naina: najpre reafirmacija religije obnavlja tradicionalistike, antimodernizacijske obrasce, tj. vodi retradicionalizaciji; zatim religija vodi etnocentrizmu; onda postsocijalistiko drutvo religija okree prema prolosti umesto prema sadanjosti i budunosti; blokira drutvo u prihvatanju procesa modernizacije i racionalizacije i obnavlja proces autoritarizma i egalitarizma umesto da podstie drutvo na demokratizaciju i napredak. Meutim, autor ne sagledava jednostrano religiju u aktuelnim proce-

107

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

sima postsocijalistike transformacije. Religija i religioznost imaju i pozitivan uticaj na drutvo: autonomnim ispoljavanjem religioznosti proiruju se kako pravo svesti kao deo optih ljudskih prava i sloboda tako i ostvarivanje nekoliko bitnih funkcija religije kao to su na primer psiholokoemocionalna, etika i antropoloka funkcija; religija utie na ouvanje i jaanje nacionalnog identiteta; jaa kulturnu i drutvenu integraciju zajednice time spreavajui socijalnu anomiju; religija profilie nacionalni partikularitet, identitet i samobitnost u uslovima postmoderne globalizacije i tzv. savremenih neokolonijalnih strategija najjaih (ili najjae) zemalja sveta. Ovaj rad treba da poka e na potrebu uuvanja te funkcije religijsko-crkvenog kompleksa u procesima sveukupnog pribli avanja nae zemlje Evropskoj Uniji.

Literatura
Beyer, P. (1998) The City and Beyond as Dialogue: Negotiating religious Authenticity in Global Society, Social Compass, Vol. 45, No 1. Bigovi, R. (2000) Crkva i drutvo, Beograd, Hilandarski fond pri Bogoslovskom fakultetu SPC. Blagojevi, M. (1995) Pribli avanje pravoslavlju, Ni, JUNIR; Gradina. Blagojevi, M. (2005) Religija i crkva u transformacijama drutva, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, I. P. Filip Vinji, Beograd. Blagojevi, M.; orevi,D. (1999) Religioznost stanovnitva Jugoslavije, Teme, br. 1-2. Bogdanovi, M. (1997) Vek i po tranzicije u Srbiji: bilansi i izgledi u Promene postsocijalistikih drutava iz socioloke perspektive, Beograd, IDN, Centar za socioloka istra ivanja. Bruce, S. (2002) God is Dead: Secularization in the West, Oxford, Bleckwell. Darendorf, R. (1989) udan kraj socijalizma, Knji evne novine, l. X. orevi, D. (1994) Sveto i svetovno sekularizacija kao socioloki problem, u Povratak svetog?, Ni, Gradina. orevi M. (2005a) Iskuenja klerikalizacije, Republika, br. 352-353, 1-31 mart. orevi M. (2005) Sekularizam i klerikalizam, Republika, br. 370-371, 1-31 decembar. Davie, G. (2004) New Approaches in the Sociology of Religion: A Western Perspective, Social Compass, Vol. 51, No. 1. Davie, G. (2000) Religion in Modern Europe: A Memoriy Mutates, Oxford: Oxford University Press.

108

MIRKO BLAGOJEVI

Davie, G. (2002) Europe, the Exceptional Case: Parameters of Faith in the Modern World, London, Darton, Longman and Tood. Gredelj, S. (1999) Klerikalizam, etnofiletizam, anti-ekumenizam i (ne)tolerancija, Sociologija, br. 2. Halman, L. (2002) The European Values Study: A third Wave, Tilburg: EVS; WORC; Tilburg University. Hantington, S. (1998) Sukob civilizacija, Podgorica, CID. Hemond, E. F. (1994) Kako razmiljati o svetom u svetovno doba, u Povratak svetog? Ni, Gradina. Jakeli, S. (2003) Sekularizacija: teorijski i povijesni aspekti u: Religijski dijalog : drama razumevanja, Beograd, BO. Jeroti, V. (1996) Staro i novo u hrianstvu, Beograd, Iskoni. Kuburi, Z. (1996) Vera i sloboda: verske zajednice u Jugoslaviji, Ni, JUNIR, Verska nastava i graansko vaspitanje u kolama u Srbiji (2003) Beograd, Institut za pedagoka istra ivanja Mann, M. (2001) Globaloization and September 11, New Left Review, No. 12. Mander, D .; Goldsmit, E. (2003) Globalizacija, Clio, Beograd. Marinovi-Jerolimov, D. (2002) Religioznost, nereligioznost i neke vrijednosti mladih u: Mladi uoi treeg milenija, Zagreb, Institut za drutvena istra ivanja. Mitrovi, Lj. (1995) Postsocijalistika drutva izmeu retradicionalizacije i modernizacije, u Religija i razvoj, JUNIR godinjak II, Ni, JUNIR. Novakovi, N. (1997) Radnitvo i modernizacija u postsocijalistikom drutvu (primer Jugoslavije), u Promene postsocijalistikih drutava iz socioloke perspektive, Beograd, IDN, Centar za socioloka istra ivanja. Panti, D. (1998) Vrednosti i procesi socijalne integracije i dezintegracije, u Integrativni i dezintegrativni procesi u zemljama tranzicije, Beograd, Moskva, Univerzitet u Beogradu, IDN; , - . Radisavljevi-iparizovi, D. (2001) Vezanost ljudi za religiju i crkvu u Srbiji krajem devedesetih, u Vere manjina i manjinske vere, JUNIR godinjak VIII, Ni, JUNIR i ZOGRAF. Radisavljevi-iparizovi, D. (2002) Religija i svakodnevni ivot: vezanost ljudi za religiju i crkvu u Srbiji krajem devedesetih u Srbija na kraju milenijuma, Beograd, Institut za socioloka istra ivanja Filozofskog fakulteta u Beogradu.

109

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006

Religija u vrtlozima globalizacije (2005) Junir, Sven, Ni. Religion and Globalization (2005), ASSSR Annual Year XII, Yugoslav Society from the Sceintific Study of Religion, Ni. Religija u multikulturnom drutvu (2005) Filozofksi Fakultet u Novom Sadu i Socioloko drutvo Srbije, Novi Sad, Beograd. (2005) , . Risti, I. (2005) Religija kao faktor politike kulture i ekonomskog razvoja, Filozofija i drutvo, br. 3 (28). Robrtson, R. (1994) Religion and the Global Field, Social Compass, Vol 41. No. 1. Stiglitz, J. (2000) Globalization and its discontents. Great Britain: Allen Lane The Penguin Press. Tomanovi, V. (1997) Modernizacija i demokratizacija u (post)socijalistikim drutvima, u Promene postsocijalistikih drutava iz socioloke perspektive, Beograd, IDN; Centar za socioloka istra ivanja. Vrcan, S. (1986) Od krize religije k religiji krize, Zagreb, kolska knjiga. Vrcan, S. (1999) Novi izazovi za suvremenu sociologiju religije (politizacija religije i religizacija politike u postkomunizmu), Revija za sociologiju, br. 1-2. Vrcan, S. (2001) Vjera u vrtlozima tranzicije, Split, Glas Dalmacije; Revija dalmatinske akcije. Vukomanovi, M. (2001) Sveto i mnotvo izazovi religijskog pluralizma, Beograd, igoja tampa. Zato se u crkvi apue? (2005) Fabrika knjiga, Beograd. Zrinscak, S. (2004) Why, At All, Do We Need Religion? Religion and Morality in Post-Communist Europe (a paper was presented at the annual meetind of the Association for the Sociology of Religion), San Francisco, California, August, 2004., Adobe Reader (zrinscak.pdf).

110

MIRKO BLAGOJEVI

Mirko Blagojevi CURRENT RELIGIOUS CHANGES IN SERBIA AND INTEGRATION IN EUROPE

Summary In the last decade and a half the process of desecularization has been undoubtedly verified in Serbia. Not only that the changes have been verified in the religious complex in general, but in traditional religious groups in particular as well. The revival of religiousness and peoples attachment to religion and church have been clearly proved in all aspects of religious life: in the areas of religious identification, doctrinaire religious beliefs and ritual religious practices. It should also be noted that in times of extremely turbulent political and social changes in the Balkans, all traditional religious complexes, orthodox, catholic and muslim, began forming close ties with political and state, public and binding domains, which was absolutely unthinkable of a decade and a half ago. Which leads us to the crucial question: can religion make a contribution to the process of integration coming form the surrounding countries as the imperative of foreign powers on one hand, and as the striving of the majority of population in all the postsocialist countries in the Balkans on the other hand, or will it only cause damage and interfere with the process of integration of those societies into the European commonwealth of nations? This article discusses different opinions that view the traditional complexes of religion, language and nation as disruptive factors of modernization of the Balkan countries, as well as completely opposite opinions based on the experiences of traditional islamic societies in which religion is not a factor that hinders their rapid modernization. Key words: integration in Europe, (de)secularization, globalization, modernization, postsocialist societies, Serbia.

111

FILOZOFIJA I DRUTVO 1/2006