Vlado Đ. Duletic - Govor Neostvarenih Snova

Vlado .
Duleti
GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA
Vlado . Duleti GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA
Recenzija: Mira Martinovi Lektor-korektor: Svetlana Ivanovi Dizajn korica: Spec. sc. arch. Svjetlana Duleti Izdava: NU Budvanski kulturni identitet Budva Tel: +382 33 402 628 Mob: +382 67 604 241 E-mail: maini@t-com.me Kompjuterska obrada: Jovica Tadi tampa: 3M Makarije d.o.o. Podgorica 3mmakarije@t-com.me Tira: 300 kom.
CIP - , ISBN 978-9940-9362-2-8 COBISS.CG-ID 21558288
U snovima poinje odgovornost.

Vilijam Batler Jejts (dobitnik Nobelove nagrade za knjievnost 1923. godine)
Vlado . Duleti
Budva, 2013. godine
SADRAJ
BRODELOVSKO RONJENJE KROZ CRNOGORSKU ISTORIJU .................. 9 UMJESTO PREDGOVORA .......................................................................................... 13 SKRIVENO I ZAPOSTAVLJENO ANTIKO LICE STARE BUDVE ............ 15 Antika nekropola - autentino svjedoanstvo kulturne istorije drevne Budve .......................................................................... 17 NEOSTVARENI SNOVI BUDVANSKOG AKROPOLJA .................................. 29 MAGINI SNOVI ZA DESET BUDVANSKIH MEDITERANSKIH CVJETOVA ................................................................................. 39 1. Cvijet odrive i prosperitetne Budve ........................................................ 39 2. Cvijet za nove hotele i nova radna mjesta .............................................. 41 3. Uzvieni cvijet socijalne pravde .................................................................. 43 4. Utopijski cvijet jednakih ansi za sve graane .................................... 44 5. Cvijet vladavine prava i zakona ................................................................... 45 6. Raskoni cvijet budvanskog kulturnog identiteta ............................. 46 7. Cvijet za budvanski Akropolj pod okriljem Budve ............................. 47 8. Cvijet Svetog Stefana kao crnogorskog brenda ................................. 49 9. Cvijet petrovakog mediteranskog arma ............................................. 50 10. Cvijet na putu Kadmove sestre Evrope ................................................. 51 REDIZAJNIRANJE KONCEPTA BUDVANSKOG GRADA TEATRA ......... 53 LJUBAV JE TAKO KRATKA A ZABORAV TAKO DUG ................................... 59
TRI HRASTA VLADIKE SVETOG ............................................................................ 69 Freske na kamenu podlovenskom ................................................................. 78 Francuzi i Petar Prvi ............................................................................................... 84 ZABORAVLJENI SOKO GRAD .................................................................................. 87 Crnojevii - trea crnogorska vladarska dinastija ................................ 101 SKICA ZA PORTRET NIKOLE MAINJANINA ................................................. 109 Humanistiki pokret u Evropi .......................................................................... 112 Zapis Nikole Modrukog o Drakuli ............................................................... 116 MLETAKI GENERAL RADE MAINA .................................................................. 119 Vladika Sava generalnom providuru Antoniju Renijeru .................... 124 FELDMARAL-LAJTNANT JOVAN ALEKSI OD MAINA ........................ 133 LITERATURA I IZVORI ............................................................................................... 141
BRODELOVSKO RONJENJE KROZ CRNOGORSKU ISTORIJU

U Vladu Duletiu, Crna Gora je dobila svog Brodela. Na atipian, u svemu brodelovski, ali i njemu svojestveni nain, Duleti istrauje arheologiju crnogorske istorije. Davno ispod zemlje i u tame zaborava zapretane vjekove i sudbonosne dogaaje nae istorije, Duleti iznosi na vidjelo naeg vremena. U svojim esejima, portretima, u dogaajima koje opisuje, Duleti koristi razna fakta, nijanse, detalje, naizgled marginalne i nevane, ali u irem i dubljem kontekstu ukupnog kontinuiteta, ti blijeskovi se pretvaraju u neugasivu svjetlost, kojom Duleti osvjetljava na totalitet, istorijski, geografski, antropoloki, psiholoki, duhovno - metafiziki, snovni. Za Brodela je jedan cvijet vaan koliko i jedan ovjek, jedna epizoda koliko i cjelina, jedan traak svjetlosti koliko i okean svjetlosti, jedan zrak koliko i sunce, jedan rukavac vode koliko i rijeka. Idui tim putevima, Duleti osvjetljava vjekove, gradove, ljude, koji su ivjeli i bili biljezi svog vremena, ali koje je tama zaborava prekrila. On zahvata iz najdublje prolosti, sa izotrenom i profilisanom svijeu o tome koliko je ta dubina neophodna za sagledavanje i praenje naeg trajanja na ovoj zemlji. Za ukupno nae trajanje. Hrastovi i gradovi, freske koje su slikali ljudi i vrijeme, djela koja su uinili ljudi. Legende koje su nadivjele svoje tvorce i dogaaje kojima se bave, davno zaboravljeni pejzai i putevi, pruaju se i kroz ovu, kao i prethodnu njegovu, veoma znaajnu knjigu ZAPISI SA KAMENA CRNOGORSKOG. Duleti aktuelizuje prolost, privodi dananjem vremenu davno zaboravljeno vrijeme. U prustovskom smislu i duhu, on davno prola i odavno zaboravljena vremena oivljava. I ne bi vrijednost onoga ime se on bavi bila da se na tom dalekom i davnjem zaustavlja. On sve stav 9
Vlado . Duleti
lja u funkciju, u pokret, u mogunost da davno zaboravljni trgovi i gradovi, putevi i pejzai, linosti stvarne i mitske, i danas oive i nastave da ive novim ivotima. Da to to su nai prethodnici radili pretvorimo dijelom u sopstvenu djelatnost, koja je u duhovnom smislu i neophodna i obavezujua, ali i u materijalnom smislu, oduhovljena, pa tako i primjerena nama i naem vremenu. Duleti u svemu trai i pronalazi kontinuitet, i ta injenica je vrijednost vie njegovog rada i djela. Budva je Duletieva opsesija. On nam otkriva sva njena lica, od njenog osnivaa Kadma i mitskih vremena, pa dalje kroz vjekove, ukazujui na sve njene slojeve, sve njene ivotopise i ivote. Njene cvatujue, ali i stradajue trenutke. Njenu ne ba srenu sudbinu u posljednjim vremenima koja su izmijenila njeno antiko lice. Duletieva Budva, kroz njegove zapise i opise, postaje paradigma grada koji ima dugu istoriju, grada koji oivljava kroz nau imaginaciju, pretvarajui se u metaforu. Duleti nam nudi brojne ivote Budve, na nain kako to nikome da sada nije polo za rukom. One malo poznate i obinom oku nevidljive. On taj grad otkriva iznutra, iz njegovih pradubina. On oivljava artefakta grada: zidove, kule, bistijerne, straarnice. Ulice, trgove, sakralne ambijente koje je oskrnavilo dananje vrijeme. Upozorava na njenu smrt, ukoliko se sadanji trendovi njene devastacije nastave, umjesto na ivot, kakvog je dostojan grad koji se ubraja meu dvadeset najstarijih gradova na svijetu. Budva treba i mora da oivi na nain kako je Duleti sagledava u svojoj viziji, dajui joj vjene konture. A one se mogu uspostaviti samo i jedino ako se oslonimo na njen dugi milenijumski kontinuitet, njeno ponovno traenje i nalaenje, pa na taj nain i novo vaspostavljanje. Posao koji radi Vlado Duleti je arheologija istorije, kopanje na mnogim lokalitetima i mjestima gdje su civilizacije ispisale i ostavile svoje prepoznatljive tragove, konkretno i kroz sliku i sudbinu jednog grada, drevne Butue, silaenjem do njegovog prapostojanja, na ijem poetku stoji legenda, koja je taj grad i odrala. Rijei Svetoga Petra Cetinjskog su najljepe freske ispisane na kamenu crnogorskom. Sa zvukom vjenosti one su i djelotvorne i jednako svjee kao da ih je ruka vladara, svetitelja i prosvjetitelja danas ispisala.
10
Njegov rukopis je na neizbrisivi i ukupni ivotopis, pisan licem Crne Gore. Duleti zna da koristi fakta u mjeri i na nain koji je neophodan da bi se itala i sagledavala istorija, ali i nadogradila poezija, koja tu istoriju ini trajnijom i finijom, djelotvornijom i mnogoznanijom, neprolaznom. U knjizi GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA Duleti daje i portrete znamenitih Budvana, koji su ivjeli u razliitim vremenima, ali i na razliitim mjestima, ostavivi za sobom tragove, na koje se i danas treba osloniti i kojima i danas treba ii. Tu su: pisac i biskup Nikola Mainjanin, mletaki general Rade Maina i feldmaral-lajtnant Jovan Aleksi od Maina. Bilo bi za sve nas znaajno, a za Duletia uputno, da na nain kako to ini sa ovim linostima i njihovim portretima, napravi knjigu znamenitih Budvana, kroz vjekove, a takvih je ne mali broj. To je i zahtjevan i obavezujui posao, ali i dug Budvi i Crnoj Gori, dug crnogorskoj istoriji. Ti portreti - svjetionici su nam nasuno potrebni, radi naeg daljeg puta i napredovanja. Ocrtavajui njihove portrete u ovoj knjizi, on ocrtava njihova djela, vrijeme u kojem su ivjeli, sjeni dogaaje koji su ih uinili bitnim, a koje su i oni uinili bitnim. Sa njihovim portretima ova knjiga postaje i kompleksna i kompletna. Njima se upotpunjava naa istorija. Crnogorska istoriografija odavno i dugo eka na jedno ovakvo tumaenje. Duleti treba da nastavi ovim putem, pregalaki, kako to i ini. Njegove knjige su, pored faktografije i poezije, veoma bitne i sa aspekta buenja svijesti o nama samima. One izmjetaju ispod onog znaka pitanja koga nam nameu, ili koga mi sami sebi nameemo, ne znajui pravu istinu o nama i naoj istoriji. Kroz ovakve i sline knjige, biemo sebi blii, a pod ovim nebom i na ovom kamenu sigurniji. U tvrdom kamenu uklesana su sva djela I sve patnje.
11
To su stihovi najstarijeg pjesnika za koga zna civilizacija, tvorca Epa o Gilgameu. Na kamenu crnogorskom, uistinu, uklesana su sva naa djela i sve patnje. Nae postajanje i nae postojanje. Treba ih itati, kako bi stalno i uvijek, otkrivali i potvrivali sebe. Vlado Duleti u svojim knjigama ita sa kamena crnogorskog, ali i iz kamena crnogrskog. ita nau istoriju, nau poeziju, nae autentinosti, koje nas potvruju kao narod. I kroz to itanje dalekih tekstova koje je pisala nevidljiva ruka Istorije, ali i ruka ovjeka sa ove zemlje, ita nau sadanjost, a i budunost. Istorija koju pie Duleti, direktno se stavlja u funkciju vremena u kome ivimo, ona je novo itanje drevnih vremena kroz nae vrijeme. Bez takvog shvatanja istorije, nema ni nas ni nae istorije. Herceg-Novi, januara 2013. godine MIRA MARTINOVI
*** Najtoplije se zahvaljujem poznatom crnogorskom knjievniku Mirau Martinoviu iz Herceg-Novog na veoma nadahnutoj recenziji ove knjige. Autor
UMJESTO PREDGOVORA
Prilikom objavljivanja ZAPISA SA KAMENA CRNOGORSKOG (2011), najavio sam da e relativno brzo uslijediti nova sveska zapisa. Dato obeanje ostvarujem predavanjem u ruke italaca publikacije intrigirajueg naslova GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA. Dva velika pisca o snovima su zapisala sljedee - Snovi stvaraju budunost (Viktor Igo), odnosno U snovima poinje odgovornost (Vilijam Batler Jejts). Dakle, snovi su poeljni, podsticajni i djelotvorni. Oni znaju da budu velika nagrada. I njih se treba vrsto drati, jer - kao odsjaji naih elja i imaginacija - stvaraju kreativni ambijent i otkljuavaju vrata prosperitetne budunosti. Drugim rijeima, snovi su dananji odgovor na sjutranja pitanja, kako je tvrdio Edgar Kejs, poznati ameriki istraiva duevnog svijeta. Ako se - meutim - snovi ne ostvaruju, onda to moe da preraste u veliku kaznu. Kaznu koja e se negativno reflektovati na perspektive naeg daljeg skladnog i stabilnog drutvenog, materijalnog i kulturnog razvoja. U tom kontekstu, u fokusu ove publikacije nalaze se zapisi o mnogim neostvarenim budvanskim snovima, koji - ujedno - svjedoe, ukazuju i opominju. Pred snanim naletom turbo kapitalizma i neoliberalnog trinog fundamentalizma, zapletena u paukovoj mrei neobuzdanog potroakog mentaliteta i nekontrolisane urbanizacije, Budva je - u poteklih dvadesetak godina - osjetno naruila svoju raznoliku prirodnu batinu, zapostavila raznovrsno spomeniko nasljee i zaboravila na implementaciju opte-prihvaenih standarda usklaenog prostornog i urbanog razvoja. S tim u vezi, neshvatljivo je dozvolila da se amputira jedan od najznaajnijih djelova Starog grada, njegov atraktivni, monumentalni i mitski Akropolj, na kome je u XV vijeku stare ere zaet nukleus Kadmove drevne Budve. Osim toga, daleko od oiju javnosti, u mranom skladinom prostoru Arheolokog muzeja, ve godinama ame i propadaju dva izuzetno vrijedna budvanska mozaika tepiha (rimski i ranohrianski). Skrivena su i zpostavljena i mnoga druga znaajna kulturna dobra i vrijednosti.
13
Vlado . Duleti
S druge strane, politika i principi odrivog razvoja, koji su - kao planetarna strateka orjentacija - promovisani od strane Ujedinjenih nacija i Evropske unije, postali su mrtvo slovo na papiru. Sasvim je izvjesno da nee protei jo mnogo vremena kada e se - naalost - aura stare Budve nai zarobljena u sjenkama brojnih stambenih viespratnica i solitera, koji e ozbiljno izmijeniti i devastirati pejzanu sliku ovog raskonog mediteranskog podneblja. Razumije se, takav na odnos prema stvarnosti - iako na kratak rok moe prividno da donese odreene benefite - na dugi rok e se krajnje nepovoljno odraziti na kvalitet ivota i razvojne uinke odrivog turizma na budvanskom primorju. Stoga najvei dio ovog govora neostvarenih snova predstavlja neku vrstu subjektivne pobune (dodue, skromnih razmjera) protiv zbilje koja nam se desila. Ukoliko taj govor doprinese da se makar pojedini budvanski problemi pozitivno razrijee, prevaziu i otklone, zastupani zapisi ispunie svoju misiju. Pored treptaja tajanstvenih snova, koji tematski dominiraju u ovoj knjizi, posebna panja je posveena portretima nekih poznatih linosti koje potiu iz Maina. Rije je o piscu i biskupu Nikoli Mainjaninu, mletakom generalu Radu Maini (Krapoviu) i feldmaral-lajtnantu Jovanu Aleksiu od Maina. Osvjetljavanjem ivotnog puta i djelovanja ove trojice Mainjana, elio sam da ih otrgnem iz Lete, rijeke zaborava, i da ukaem na ono to ih spaja i povezuje. Naime, njihov zajedniki imenitelj - pored mainskog porijekla - ogleda se u tome to su sva trojica, ostvarujui svoje blistave karijere u razliitim istorijskim razdobljima, dostigli visoke domete u uspostavljenoj hijerarhiji zapadnog svijeta. Sve u svemu, predmetni GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA predstavlja prirodni nastavak ZAPISA SA KAMENA CRNOGORSKOG. Njihovim objavljivanjem nastavljam tradiciju bavljenja prirodnom, kulturnom i istorijskom batinom, kao i turistikim razvojem Budve, odnosno Crne Gore. U vezi s tim, nadam se da imam jo dovoljno energije i pregnua za obradu i eksplikaciju novih i zanimljivih tema iz sfere mog stvaralakog interesovanja. Budva, decembra 2012. godine AUTOR
14
SKRIVENO I ZAPOSTAVLJENO ANTIKO LICE STARE BUDVE

Svoju sadanju fizionomiju i izgled Stari grad Budva je - uglavnom - dobio poslije razornog zemljotresa iz 1667. godine. Kao to je poznato, u ovom snanom potresu, pored Budve, naroito su stradali Kotor i Dubrovnik. Tako je starobudvansko gradsko naselje koje danas znamo, obnovljeno i graeno tokom XVIII i XIX vijeka na razvalinama i temeljima nekadanjeg antikog i srednjovjekovnog grada. S tim u vezi treba rei da je restauracijom poslije katastrofalnog zemljotresa iz 1979. godine ouvana i unaprijeena fizika urbana struktura grada, uspostavljena nakon pomenute prirodne stihije iz XVII vijeka.

Budvanska nekropola - detalj iz rimskog perioda (I - III vijek nove ere) 15
Vlado . Duleti
Meutim, prilikom najnovije konstruktivne sanacije i revitalizacije stare Budve, tokom osamdesetih godina prolog vijeka, nailo se - uz ve ranije otkrivenu antiku nekropolu - na brojne tragove, biljege i zrake magieske iz njene drevne prolosti. Kao i za svaki drugi antiki grad na istonom Jadranu, ti civilizacijski odsjaji za budvanski kadmopolis predstavljaju posebnu kulturnu vrijednost i njegov prepoznatljivi istorijski DNK. Svakako, najznaajnije kulturno nasljee iz antikog doba ine neprocjenjivo vrijedni arheoloki nalazi iz helenistiko-rimske nekropole, koja je sluajno Ilirski ljem od bronze (poetak V vijeka stare ere) otkrivena 1937/1938. godine prilikom kopanja temelja za hotel Avala. Najvei dio pronaenih grobova i grobnih priloga, a posebno zlatnog i srebrnog nakita, tada je bezobzirno uniten, devastiran, opljakan, razgrabljen, prodan i preprodan. O toj besprizornoj arheolokoj pohari ovog najvanijeg antikog nalazita na jadranskoj obali ondanje Jugoslavije (u reiji brojnih linosti i ustanova, a naroito beogradskih vlasti oko kneza Pavla Karaorevia) detaljno, uvjerljivo i dokumentovano pie Stanko Roganovi u svojoj knjizi Otuivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore. im se doznalo da se pojavljuje novac, zlato i bogati adiari, doletio je kao soko iz Beograda kustos muzeja biveg princa Pavla, Jozo Petrovi, koji je vrlo revnosno punio sanduke i mnotvo raznih objekata poslao u Beograd.1 Tako je Budva ostala bez dragocjenog blaga iz svoje drevne nekropole, otkrivene u neposrednoj blizini Starog grada. tavie, pravi je paradoks da u dananjoj zbirci budvanskog Arheolokog muzeja ne postoji nijedan eksponat pronaen tokom prvih iskopavanja (1937/1938).
1 Detaljnije vidjeti Stanko Roganovi: Otuivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore, Zagreb, 2008, str. 38.
16
Nju - zapravo - sainjavaju iskljuivo nalazi otkriveni tokom arheolokih istraivanja obavljenih poslije Drugog svjetskog rata. To je gotovo nevjerovatan ali istinit podatak, koji zorno ukazuje na podreeni, kolonijalni odnos jedne male, zaostale i inferiorne provincije kakva je bila Budva u tom vremenu, prema centralnoj jugoslovenskoj kraljevskoj vlasti. Drugim rijeima, budvanskoj optini je tada - pred nezasitim apetitima privilegovanih pojedinaca i visokih centara politike moi bilo uskraeno elementarno prirodno pravo da joj makar manji dio tih pronaenih kulturnih dragocjenosti ostane u vlastitom posjedu.
Antika nekropola - autentino svjedoanstvo kulturne istorije drevne Budve

Prilikom izgradnje hotela Avala, u uslovima sveopte stihije i grabei, samo manji dio bogatog grobnog materijala je spasen, i danas se nalazi u muzejima Beograda, Zagreba, Splita i Cetinja, kao i u privatnim kolekcijama. Sistematska istraivanja ovog znaajnog arheolokog nalazita otpoela su tek 1952, i sa duim prekidima su trajala do 1982. godine. U vrijeme tih kasnijih iskopavanja prikupljena je bogata arheoloka zbirka predmeta koja je izloena u Arheolokom muzeju u Starom gradu Budve. Ova zbirka (koja broji oko 4.000 nalaza, odnosno oko 2.500 eksponata) prua dragocjene podatke o ivotu i kulturnoj istoriji antike Budve u periodu od jednog milenijuma. Pronaeni grobovi su svjedoanstvo dviju epoha: donji, stariji sloj antike nekropole pripada ilirsko-grkom periodu, od poetka IV pa do kraja I vijeka stare ere, a gornji, mlai Lani od zlata i granata (IV sloj, pripada rimskoj epohi i vremenIII vijek stare ere) ski se ukljuuje u razdoblje od I do
17
Vlado . Duleti
Posude od stakla iz rimskog perioda (I - II vijek nove ere)
kraja V ili poetka VI vijeka nove ere. U osnovi se ovdje radi o dvije nekropole: starijoj - helenistikoj i mlaoj - rimskoj (faktiki te dvije nekropole vremenski razdvaja sam prijelaz iz stare u novu eru). Iako je znatan broj predmeta prilikom iskopavanja 1937/1938. godine razbijen ili odnesen (zlatni nakit i dr.), tokom kasnije obavljenih istraivanja, pribavljena je i sauvana ipak relativno bogata arheoloka graa, na osnovu koje se moe uspostaviti istorijska vertikala, odnosno pratiti smjena velikih mediteranskih kultura i civilizacija kroz minule epohe drevne prolosti Budve iz predslovenskog doba. Treba rei da se u helenizmu koriste zidane, pravougaone grobnice, sa vitkim stelama nad zemljom, to nam svjedoi o tome da su se pokojnici tada sahranjivali. U ovim grobovima naeni su razni predmeti, koji su odavali pokojnikovo zvanje, rad i profesiju. Osim toga, u njima je otkrivena visokokvalitetna keramika (vrevi, zdjelice, tanjiri, sudovi, pehari i dr.), jer se tada za staklo jo nije znalo. Pronaeni su - isto tako - djelovi linog naoruanja, kao i luksuzni
18
zlatni nakit (kope, ogrlice, prsteni, minue, broevi, medaljoni i dr.) porijeklom iz grkih zlatarskih radionica. U okviru rimske nekropole primjenjivao se ritual spaljivanja pokojnika, iji su ostaci jednostavno polagani u zemlju ili u specijalne kamene ili staklene urne. Za njih su se ponekad gradile vee kamene konstrukcije sa komorama i nadgrobnim spomenicima na kojima su se nalazili natpisi i reljefni ukrasi. Od poetka III pa do kraja V vijeka, pokojnici su sahranjivani u zidane kamene grobnice. Bez obzira da li se radilo o spaljivanju ili sahranjivanju pokojnika, uz njih su polagane razliite posude od keramike i stakla, oruje, nakit, amfore za ulje i vino i dr. Za razliku od grkih, u rimskim grobovima je zastupljena i razna staklarija (staklene urne, flae, pehari, zdjelice i dr.), najee modro-zelenkaste boje, a pronaeno je i nekoliko sitnih bisera i srebrnih narukvica, kao i primjerci bronzanog posua. S tim u vezi treba istai da se danas u budvanskom Arheolokom muzeju uva najljepa kolekcija stakla iz rimskog perioda u Evropi. Bogatstvo grobnih konstrukcija i grobnih priloga ilustruje da je antika Budva svoj ekonomski i kulturni procvat doivjela tokom I i, posebno, II vijeka nove ere. Ve od poetka III vijeka poinje njena
Predstava delfina na rimskom podnom mozaiku (I - II vijek nove ere) 19
Vlado . Duleti
Ostaci budvanske ranohrianske bazilike
postepena degradacija. To se naroito zapaa u siromatvu oblika grobova i priloga u njima u V i poetkom VI vijeka, kada Budva potpada pod vlast Vizantije. Sve u svemu, sauvano arheoloko blago visoke umjetnike vrijednosti iz budvanske nekropole predstavlja neprocjenjivu riznicu kulturne istorije ovog grada. Naalost, to velianstveno antiko lice drevne Budve je dobrim dijelom okrnjeno time to su brojni vrijedni nalazi, otkriveni prilikom kopanja temelja za gradnju hotela Avala (usljed opte nebrige, drskosti, ljudske pohlepe i odsustva svake drutvene kontrole), otueni, odnijeti i nepovratno izgubljeni za nauku. Da je ovaj besprizorni kulturni vandalizam tada sprijeen, Budva bi danas imala reprezentativnu zbirku za jo jedan znaajan arheoloki muzej. Meutim, nije samo - na primjeru navedenog vandalskog postupanja u vezi sa dragocjenim arheolokim blagom iz helenistiko-rimske nekropole - antiko lice stare Budve nagrieno i zaputeno, nego se i prilikom konzervacije, prezentacije i valorizacije drugih znaajnih
20
kulturnih dobara iz antikog doba, ispoljava nedopustiva indolentnost, pasivnost i opta drutvena nebriga. To se naroito zapaa u sluaju dva izuzetno vrijedna antika kulturna objekta - ostataka mozaikog poda (kraj I i poetak II vijeka) jedne rimske javne graevine, nazvane villa urbana, otkrivene ispod istonog dijela starog hotela Avala, kao i fragmenata podnog mozaika ranohrianske trobrodne bazilike (kraj V i poetak VI vijeka) koja se nalazi juno od crkve Sv. Ivana, u najstarijem dijelu Budve. U jednoj od odaja tzv. villa urbana naeni su ostaci tepiha mozaika sa predstavama morskih udovita, ivotinja i riba koje likovno
Detalj mozaikog poda iz ranohrianske bazilike (V - VI vijek nove ere) 21
Vlado . Duleti
Najstariji bedemi sa ulaznom kapijom antike Budve (V - III vijek stare ere)
iskazuju legendu o postanku Budve. Po istorijskim, stilskim i tehnikim osobinama ovaj mozaik se svrstava u najstarije i najznaajnije u Jugoslaviji. Radi konzervatorskih radova je podignut i, naalost, nije vraen na svoje mesto.2 Otkrivena ranohrianska bazilika, koja je detaljno istraena tokom 1987. godine, imala je tri broda, sa transeptom (poprenim brodom) i polukrunom apsidom na istoku. Podovi trobrodne bazilike bili su izraeni od mozaikih tepiha iji su ostaci naeni u apsidi i naosu ove monumentalne sakralne graevine, koja je postavljena u pravcu zapad - istok. Pored mozaika, pronaeni su ostaci dekorativne kamene plastike, kao i drugi zanimljivi graditeljski elementi i detalji (atrijum, uokviren trijemovima, sa bunarom u sredini, banak za sjedenje u nekoliko stepenika du zida bazilike i dr.). Na fragmentima podnog mozaika
2 Dr Mirko Kovaevi: Budva stari grad, o graditeljskoj batini, monografija Budva, Budva, 1996, str. 33.
22
iz budvanske bazilike zapaaju se ornamentalna polja, cvijee, ptice, ideogrami, monogrami i razni hrianski simboli. Treba rei da je i ovaj mozaik, koji je raen od raznobojnog kamena i peene opeke, dislociran radi interventne konzervacije, s tim da ni on kasnije nije vraen na svoje prvobitno mjesto. Ostaci zastupanih mozaika su faktiki zaboravljeni i skriveni daleko od oiju javnosti, ime je kulturna riznica Budve - zbog izostanka njihove toliko nasune restauracije i javne prezentacije - veoma osiromaena i uskraena. Uprkos tome to se radi o jedinstvenim mozaikim tepisima, visoke kulturno-umjetnike vrijednosti, oni gotovo trideset godina, od kada su otkriveni, ame i tuguju - zaputeni i izloeni propadanju - po mranim prostorijama u Starom gradu. Iako toliko dugo samuju u tihom spokoju zaborava, budvanski mozaici dozivaju sunce, i opominju nadlene na lokalnom i dravnom nivou da ih to prije restauriraju i, kao svojevrsnu kulturnu atrakciju, uine dostupnim za turistike i druge posjete. Uostalom, s razlogom se kae da drutvo koje ne zna vrednovati svoju kulturnu prolost, ne moe raunati na prosperitetnu budunost. Aktuelna situacija ostalog antikog spomenikog nasljea stare Budve je donekle povoljnija, ali se ipak ne moe ocijeniti kao zadovoljavajua. Poslije zemljotresa iz 1979. godine, prilikom kopanja za postavljanje gradske infrastrukture, otkriveni su najstariji ostaci drevne Budve, koji se odnose na masivni zid (bedeme) i pilone, sa ulaznom kapijom (irine oko 2,70 m) u nekadanji utvreni grad. Radi se, odista, o epohalnom otkriu, koje - imajui u vidu njegovu mikrolokaciju (nedaleko od postojeeg sakralnog kompleksa) - ukazuje na kojem lokalitetu je osnovana prvobitna Kadmova Budva, odnosno koji je prostor kasnije zahvatao antiki budvanski grad. Treba rei da su bedemi i gradska kapija zidani u prepoznatljivoj kiklopskoj tehnici (u ovoj tehnici su - pored ostalog - raena uvena Lavlja vrata u Mikeni), od masivnih kamenih kvadera velikih dimenzija i grube obrade, koji su reani po horizontali. Naime, jedan od kvadera, iz donjeg ili gornjeg reda, je zasecan da bi se uklopio sa visinom onog drugog i na taj nain red bi menjao visinu (lezbijska spojnica). Dodirne spojnice kvadera su, pri tom, vrlo dobro obraene, tako da oni nadleu jedan na drugi, ostavljajui tanke spojnice.
23
Vlado . Duleti
Zidovi su ozidani bez maltera. Ovakav nain zidanja je ve ranije konstatovan na Gradini iznad Risna i na Citadeli u Ulcinju. Kada se zna da se i ova dva lokaliteta pominju u skoro svim najstarijim izvorima u kojima i Budva, i kada se zna da je ovakav nain zidanja korien u samoj Grkoj, uglavnom izmeu V i III veka stare ere, za datovanje opisanog zida moe se prihvatiti vreme jakih grkih uticaja ili dominacije na ovim prostorima, odnosno ve pomenuti period izmeu V i III veka stare ere.3 U vezi sa naznaenim datovanjem, treba rei da pojedini autori smatraju da je otkriveni ulazni portal u legendom obavijenu drevnu Budvu zidan jo u VI vijeku stare ere, budui da je ona ve tada bila grki emporijum. Ovi prvi bedemi antike Budve su sluajno otkriveni neposredno uz glavnu ulicu koja vodi od Veljih vrata prema istoku. Nalaze se u suterenu jednog poslovnog prostora, butika odjee, u obnovljenom Starom gradu, iz koga se mogu osmotriti - iz tzv. ptije perspektive. To nije - svakako - adekvatan tretman ovako znaajnog graditeljskog nasljea iz antikog perioda razvoja Budve, tim prije to ostaci pilona nijesu na odgovarajui nain prezentovani i oznaeni, a niti su potencijalni posjetioci upueni na njih. Po ugledu na drevnu Mikenu, koja je posebno prepoznatljiva i uvena po svojim monumentalnim ulaznim dverima iz XIII vijeka stare ere, budvanske kiklopske zidine i pilone iz ilirsko-helenistikog doba trebalo bi - iako to objektivno nije meusobno uporedivo - to snanije promovisati u turistike svrhe, odnosno iskoristiti kao izraajni imid-marker u stvaranju i kreiranju prestinog brend-identiteta budvanske turistike destinacije. Jer, danas su veoma rijetki gradovi na istonoj jadranskoj obali koji se mogu podiiti sauvanim ostacima gradske kapije koja pamti gotovo dva i po milenijuma. Iz tih razloga neophodno je ovaj kulturno-istorijski kapital grada otrgnuti iz postojee letargije i hlada zaborava. Za poetak, bilo bi uputno da se na nekoj prikladnoj informativnoj tabli (koja bi se postavila na fasadu objekta), na naem, engleskom i ruskom jeziku, daju osnovni istorijski podaci o ovom lokalitetu koji bi turiste i prolaznike upuivali na to o kakvom se vrijednom spomenikom nasljeu iz nae drevne prolosti radi.
3 Dr Mirko Kovaevi: Budva stari grad, o graditeljskoj batini, monografija Budva, Budva, 1996, str. 29.
24
Ostaci kamene plastike od rimske graevine (I - II vijek nove ere)
S obzirom na to da postojei butik, ili bilo koji drugi slian sadraj, nije komplementaran moguim nainima prezentacije ilirsko-helenistike kapije Budve, kroz koju se sa kopna ulazilo u najstarije gradsko jezgro unutar prvobitnih bedema, bilo bi primjereno da se u perspektivi funkcija butika izmjesti iz objekta u kome se nalaze piloni. Razumije se, umjesto dislociranog butika, trebalo bi tom prostoru namijeniti odgovarajui kulturni sadraj (malu galeriju i sl.). Na lokaciji udaljenoj nekih pedesetak metara sjeverno od najstarijeg bedema sa ulaznim portalom, poslije zemljotresa su otkriveni ostaci vee reprezentativne javne graevine iz rimskog perioda. Zbog limitiranog prostora, ogranienosti vremena i nedostatka potrebnih finansijskih sredstava, ovaj izuzetni objekat nije detaljnije istraen. Meutim, od te graevine su pronaeni jedan raskono ukraen kapitel, komad arhitravne grede, dio stilobata i djelovi stubova od kamena finije obrade.
25
Vlado . Duleti
Visok zanatski stepen obrade tih delova ima najbliu analogiju u ostacima velike civilne bazilike na forumu rimskog grada Duklja (Doclea). Moguno je da je naa javna graevina, verovatno hram, delo onih istih majstora koji su radili u Duklji. Bilo je to vreme - nauci poznato kao pozni Rim - kada u rimskoj provinciji Dalmaciji nastaju mnoga graditeljska dela velikih vrednosti.4 Pomenuti djelovi dekorativne kamene plastike, koji najvjerovatnije potiu od nekadanje civilne, rimske bazilike, locirani su na jednom malom, simpatinom trgu - pjaceti na kraju Antike ulice. Treba rei da ni na ovom zanimljivom istorijskom lokalitetu ne postoji natpis koji bi posjetiocima pruio osnovne informacije o izloenoj kamenoj plastici i vremenu njenog nastanka. Iako stari budvanski grad obiluje i drugim objektima i graditeljskim detaljima iz helenistikog i rimskog perioda (rimske terme, elementi arhitrava i dr.), na njima se ne bismo posebno zadravali, budui da oni ipak nemaju kulturnu vrijednost i znaaj poput naprijed navedenog antikog nasljea. Meutim, vrijedno, bogato i raznovrsno antiko blago Budve nije na adekvatan nain zatieno, predstavljeno i ukljueno u turistiku ponudu grada. Kao to je naglaeno, naeni arheoloki nalazi prilikom otkria budvanske nekropole 1937/1938. godine su tada prosto varvarski razgrabljeni i otueni, tako da budvanski muzej danas ne raspolae nijednim eksponatom iz tog perioda. Nadalje, dva izuzetna budvanska mozaika tepiha, rimski i ranohrianski, ve skoro trideset godina trunu i propadaju u podrumu ateljea za konzervaciju kod crkve Sv. Ivana u Starom gradu. S obzirom na narastajuu finansijsku krizu, kojoj se tako brzo ne nazire kraj, izgledi za njihovu restauraciju i prezentaciju su, bar za neko dogledno vrijeme, minimalni i krajnje neizvjesni. Najzad, gotovo da smo zaboravili i na drevne kiklopske zidine i gradsku kapiju nekadanje ilirsko-helenistike Budve, koji danas drijemaju u suterenu jednog starogradskog butika. Sve to ukazuje da je - naalost - tako lijepo i zavodljivo antiko lice stare Budve u velikoj mjeri skriveno, nagrieno i zapostavljeno. Ukoliko
4 Akademik Vojislav Kora: S graditeljima kroz istoriju budvanskog podruja, monografija Budva, Budva, 1996, str. 72.
26
ga ne budemo brino njegovali, pazili, titili i kulturno-istorijski valorizovali, doprinijeemo da ono nepovratno izgubi najvei dio svoje raskone ljepote, arma i sjaja. Zato danas na pitanje za kim zvona (sa budvanskih crkava) zvone, kao odgovorno drutvo moramo odgovoriti da ona zvone za nasunim, ozbiljnim i potpunim tretmanom zaputenog antikog lica naeg grada. Grada, koji se - s pravom - ponosi svojom burnom istorijom, iji korijeni seu duboko u prolost od gotovo tri i po milenijuma.

27
NEOSTVARENI SNOVI BUDVANSKOG AKROPOLJA

Sanjarimo zato to bez snova ne bismo mogli podnositi istinu. Erih Marija Remark Strateka kulturna misija koja je budvanskom Akropolju (budvanskoj Kadmeji, Katelu Sv. Marije, odnosno Citadeli) osamdesetih godina prolog vijeka s razlogom namijenjena u okviru utvrene koncepcije obnove i revitalizacije stare Budve, danas se faktiki ne ostvaruje ili se valorizuje u gotovo zanemarljivoj mjeri. Umjesto da bude epicentar i pozornica brojnih kulturnih, turistikih i drugih relevantnih drutvenih deavanja, kompleks objekata na Citadeli (ostaci crkve Sv. Marije, bedemi, kule, nekadanja vojna kasarna, ambijentalni scenski prostor i dr.), u posljednje vrijeme podsjea na istrgnuti, usnuli i zaboravljeni dio budvanskog Starog grada. Tom vjetakom iaenju i otuenju gradske tvrave iz ivog urbanog tkiva drevne Budve, naroito je pogodovala apsurdna tranziciona alhemija i privatizacija, koja se - u reiji jugoslovenske armije, ali i budvanske optine - desila devedesetih godina prolog vijeka. Time je ovaj, toliko mitsko-istorijski vrijedan i prepoznatljiv lokalitet, na kome je tebanski kralj Kadmo (Evropin brat) jo u XV vijeku stare ere utemeljio grad Butoe, poeo postepeno da zamire i gubi na znaaju, to se veoma negativno odrazilo na kvalitet ostvarivanja brojnih kulturnih programa i manifestacija od ireg drutvenog interesa. Razumije se, sve to govori prvenstveno o nama i naoj kratkovidosti i
29
Vlado . Duleti
Ulaz u Citadelu
pohlepnosti, tj. koliko smo kao drutvo spremni da - zarad zadovoljenja sitnih partikularistikih interesa - rtvujemo na planu implementacije stratekih razvojnih ciljeva naeg grada. Ilustracije radi, teko je i zamisliti, a kamoli oivotvoriti situaciju u kojoj bi atinski Akropolj (ali ne samo on), sa svojim kulturno-istorijskom znamenitostima i vrijednostima, mogao biti privatizovan i time u velikoj mjeri istrgnut iz civilizacijskog miljea Atine i Grke. Za jedno takvo hipotetiko stanje moe se rei da se nalazi u zoni utopije, odnosno da za njega vai poznata latinska izreka ad calendas graecas,5 tj. nikada. Meutim, na primjeru nae balkanske tranzicije budvanskog Akropolja (grki akros - vrh ili uzvienje, polis - grad), pokazuje se da za nas nita nije toliko sveto i znaajno, a da se pritom ne moe bespri5 O grkim kalendama.
30
zorno privatizovati i tako nonalantno iskopati iz kulturne i razvojne misije jednog od dvadeset najstarijih gradova u svijetu, koji danas - uz to - preferira da bude turistika metropola prepoznatljiva u evropskim relacijama. Treba rei da je gradska tvrava Citadela, posveena Sv. Mariji, faktiki najmonumentalniji graevinski ansambl unutar budvanskih zidina. Na svom uzvienom mjestu ona se kupa u suncu i dominira svim vizurama Starog grada. Isto tako, kompleks graevina ovog naeg Akropolja, predstavlja jedan od najznaajnijih fortifikacionih objekata na Crnogorskom primorju, kojeg karakterie rijetka istorijska slojevitost, poev od otkrivenih tragova materijalne kulture jo iz antikih vremena, preko srednjeg vijeka, pa sve do novog doba. Za stilsko-hronoloku analizu Citadele od velikog znaaja bila su sondana arheoloka ispitivanja obavljena u toku 1987. godine. Rezultati tih istraivanja (naeni pokretni spomeniki fond iz helenistikog perioda i dr.) potvrdili su pretpostavku da se prvobitno naselje Budve
Zapadne zidine Citadele 31
Vlado . Duleti
nalazilo na tom lokalitetu. Otuda smo na samom poetku predmetnog zapisa Katel Sv. Marije nazvali - pored ostalog - budvanskom Kadmejom, tj. uslovno ga imenovali po mitskom i eponimnom heroju Kadmu, koji je gotovo prije tri i po milenijuma najvjerovatnije na ovom nekadanjem ostrvcu osnovao predrevnu Budvu. Kanaanski stranac, doavi meu enhelejske starosjedioce koji su bili u stalnim ratovima sa ostalim ilirskim plemenima, nije se mogao sigurno i bezbjedno osjeati, pa je stoga odluio da, na tadanjem malom kamenitom kolju (prostor koji danas zahvata Citadela), sagradi utvrenje oko kojeg e se kasnije razvijati Budva. Da je prvobitno utvrenje podignuto na ostrvcu, svjedoi i poznati budvanski hroniar Krsto Ivanovi, plemi, kanonik i uitelj grada Budve. U svom Ljetopisu Budve (1650) navodi da je Katel Budve sagraen u staro vrijeme na junoj strani jednog otoia s visokim zidovima i ravnim povrinama. Dakle, kroz minule vjekove, epohe i milenijume, budvanski Akropolj je, s obzirom na svoju dominantnu
Ostaci crkvice Sv. Marije 32
Scenski prostor na Citadeli
poziciju (uzdie se na stjenovitom, najisturenijem i najuzvienijem junom dijelu stare Budve), predstavljao bastion, odnosno glavno odbrambeno uporite grada. itav kompleks Citadele, odnosno katela (kastela), opasan je visokim bedemom prema moru u duini od oko 160 metara. Treba rei da je ovaj bedem vrsto povezan sa ostalim gradskim zidinama. Takoe, spoljni zid zgrade nekadanje kasarne prema kopnu formira visoku zatitu, tako da se budvanskom Akropolju moe prii samo stepenitem, sagraenim na mjestu nekada pokretnog mosta koji je vremenom uniten. Danas vidljiva i obnovljena tvrava Citadela ima - uglavnom - graditeljske karakteristike vezane za srednji vijek i austro-ugarski period (XIX vijek). Dio arhitekture otkriven arheolokim iskopavanjima poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine pripada helenistikom dobu. Razumije se, sve ovo oslikava starost i istorijsku slojevitost budvanskog
33
Vlado . Duleti
Akropolja, odnosno koliko je puta kroz duboku prolost graen, pregraivan, ruen i ponovo podizan. Najstariji ostaci koji se danas vide u tvravi jesu dio bedema sa kapijom i djelovi zidova crkve Sv. Marije. Ovi arhitektonski elementi pripadaju vremenu od XII do XIV vijeka. Kao to je poznato, Citadela ima dvije kule - na zapadnoj i na istonoj strani. Jedna od njih je okruglog, a druga nepravilnog oblika. Svakako, posebnu zanimljivost unutar budvanskog Akropolja predstavljaju ostaci crkve Santa Maria de Castello, po kojoj se cijela tvrava nazivala Katel Sv. Marije. U istorijskim izvorima ona se prvi put pominje 1412. godine, kada je u njoj srpski despot ura Brankovi izdao povelju kojom se mainska porodica Bubi proglaava za plemiku. Dijelom su je sruili Austrijanci 1837. g. zbog pregraivanja i izgradnje svog vojnog sistema, tako da se danas teko prepoznaje izgled crkve. Po ostacima se ipak moe zakljuiti da je predstavljala jednobrodnu graevinu sa polukrunom apsidom na istoku i portalom na zapadnoj strani. Takoe se u zapadnom dijelu, iznad zazidanog portala moe nazrijeti da je crkva bila zasvedena poluobliastim svodom. [...] Na ostacima sjevernog i dijela zapadnog zida otkriveni su fragmenti fresko ivopisa koji se datuje u XVI - XVII vijek.6 Nadalje, Katel Sv. Marije se pominje i 1425. godine, kada je ovdje neko vrijeme boravio zetski mitropolit nakon povlaenja sa Prevlake, a prije preseljenja u Preistu Krajinsku. Treba rei da je prvobitni venecijanski sklop budvanskog Akropolja osjetno poremetila austro-ugarska vojna uprava, koja je na njegovoj sjevernoj strani 1836. godine izgradila vojniku kasarnu, sa otrim i prevelikim volumenom, nalik pograninim utvrenjima prema Crnoj Gori. U prirodnim stihijama, koje su se ovdje esto deavale, objektima Citadele nanoeni su brojni oiljci i fizika oteenja. Tako je u posljednjem katastrofalnom zemljotresu iz 1979. godine, naroito oteen dio bedema okrenut prema moru, koji je pretrpio pravu havariju usljed obruavanja stijene na koju je zid bio oslonjen. Radovi na konstruktivnoj sanaciji ovog dijela bedema, koji su trajali od juna 1986. do decembra 1987. godine, bili su vrlo sloeni, komplikovani i zahtjevni. Njihovo izvoenje je iziskivalo maksimalne napo6 Lucija urakovi: Kapije antikog grada, dnevni list Pobjeda od 27. 01. 2007. god.
34
re, visoku organizacionu, strunu i tehniku osposobljenost, a posebno konzervatorsko umijee investitora i izvoaa radova. U sanaciju bedema budvanske Citadele ugraeno je oko 1.700 m3 betona i ozidano je oko 1.000 m2 zida sa kamenom. Na ovaj nain, obezbijeen je veoma visok stepen njihove konstruktivne stabilnosti (zbog moguih buduih seizmikih udara), uz ouvanje svih onih kvalitativnih obiljeja koja ih ine znaajnim kulturno-istorijskim spomenikom. Na pripremi programa i projektnog zadatka sanacije kompleksa objekata budvanskog Akropolja radio je tim eminentnih strunjaka i poznavaoca aktuelne problematike u planiranju i opredmeenju ovakve vrste konzervatorskih poslova. U kreiranju zastupanog programa funkcionalne organizacije prostora Citadele, polo se od sljedeih principa i premisa, i to: - da se izvri neophodna integracija slobodnih prostora i objekata; - da se gradska tvrava maksimalno otvori za kulturu, turiste i posjetioce, odnosno za korisnike ugostiteljskih i drugih sadraja;
Terasa na istonoj strani Citadele 35
Vlado . Duleti
- da se obezbijedi autentini ambijentalni scenski prostor za izvoenje pozorinih i drugih kulturnih priredbi i manifestacija; - da se osigura kontinuirana hodna linija obilaska kastela sa zavretkom na najisturenijoj taki vidikovca i - da se projektima revitalizacije predvide sadraji kakvi se ne mogu nai u ostalim djelovima budvanskog Starog grada. U vezi s tim, posebno je insistirano na jedinstvenosti, neobinosti i ekskluzivnosti ovog slikovitog i tajanstvenog budvanskog Akropolja. Dosljednom realizacijom ovako postavljenih zahtjeva i principa uspostavljen je izuzetni ambijent, koji omoguava raznovrsno korienje prostora Citadele. Od znaajnih graevinskih radova na kompleksu gradske tvrave, koja zauzima 2.650 m2 ili 8% od ukupne povrine Starog grada, uraeno je i sljedee: - obavljena su opsena arheoloka ispitivanja i uklonjena je arhitektura novijeg vremena i manjeg istorijskog znaaja; - zapadna kula (ukupne povrine od oko 75 m2) je konstruktivno sanirana i rekonstruisana u prvobitni oblik; - izvrena je konzervacija i djelimina rekonstrukcija ostataka crkve Sv. Marije, sa pripadajuim djelovima objekata koji je okruuju; - nekadanja austro-ugarska kasarna (povrina unutar objekta iznosi oko 600 m2) je konstruktivno sanirana, sa formiranom konstrukcijom prilagoenoj buduoj namjeni i - istona kula je konstruktivno sanirana, s tim da je produbljena za smjetaj jedne etae (povrina unutranjeg prostora je oko 210 m2), dok je terasa od oko 185 m2 formirana u sklopu nove konstrukcije zidova unutar kule. Nakon uspjenog zavretka radova predvienih utvrenim konceptom obnove i revitalizacije (koji su trajali od kraja 1987. do maja 1988. godine), zanimljivom, prepoznatljivom i misterioznom Katelu Sv. Marije ponovo je udahnut ivot, ojaani su njegovi zidovi i bedemi, a na njegovim atraktivnim scenskim prostorima poele su da se izvode pozorine predstave iz reprezentativnog programa budvanskog Grada teatra. Meutim, zlatno Periklovo doba za budvanski Akropolj je - naalost - veoma kratko trajalo. Devedesetih godina prolog vijeka, u reiji uarenih nacionalnih glava, na prostorima SFR Jugoslavije poeo je da
36
bijesni krvavi graanski i vjerski rat. U tom besmislenom ratu nesreno je bila involvirana i jugoslovenska armija. U nastalom optem meteu i nesnalaenju, ona je sredinom devedesetih godina prolog vijeka za nekoliko stanova prodala tek obnovljeni objekat nekadanje vojne kasarne na Citadeli, koji se nalazio u njenom vlasnitvu. S druge strane, i optina Budva je - sasvim neoekivano - krajem 1997. godine preostali dio gradske tvrave, putem poravnjanja, ustupila istom subjektu, tj. ranijem kupcu vojne kasarne. Tako je ovaj impresivni fortifikacioni objekat, koji je oduvijek pripadao dravi i njenoj vojsci (poev jo od vremena mletake vlasti, preko francuske okupacije i austro-ugarske vladavine, pa sve do Prve i Druge Jugoslavije), spletom odreenih nepovoljnih okolnosti, postao privatna svojina. Prvi, oigledni rezultat ovako obavljene privatizacije budvanskog Akropolja ogledao se u tome to se predstave Grada teatra i druge manifestacije vie nijesu mogle odigravati na adaptiranim scenskim prostorima Citadele. Stoga je mistinu scenu na gradskoj tvravi zamijenio neugledni i neuslovni prostor iza Osnovne kole Stefan M. Ljubia, na kome se tokom proteklih godina odvijao dio programa budvanskog pozorinog festivala. Osim toga, jedan izuzetno vrijedni rimski podni mozaik iz tzv. villae urbana (I-II vijek nove ere) ve nekoliko decenija, daleko od oiju javnosti, ami i trune po mranim budvanskim podrumima, jer se - pored ostalog - ne moe obezbijediti adekvatni prostor u kome bi bio restauriran i prezentovan za turistike posjete. Ako se zna da ovaj mozaik likovno iskazuje legendu o postanku Budve, najprirodnije bi bilo - poto se ne moe vratiti na prvobitno mjesto (u hotel Avala) - da se konzervira i postavi u nekom objektu budvanske Kadmeje (zgradi ranije vojne kasarne i sl.), odnosno ondje gdje je gotovo prije tri i po milenijuma tebanski kralj Kadmo utemeljio drevnu Budvu. Ovakvo rjeenje bilo bi posve u duhu poznatih Njegoevih stihova: e je zrno klicu zametnulo, onde neka i plodom poine .
Nadalje, izgraeni i otvoreni prostori gradske tvrave mogli bi se iskoristiti za smjetaj pojedinih kulturnih sadraaja (muzejska postav37
Vlado . Duleti
ka, galerija, likovna kolonija i dr.), kao i za odravanje raznih kulturnih priredbi i manifestacija (predstave Grada teatra i dr.). Objekti Citadele mogu se - takoe - uspjeno valorizovati i za razne turistike, trgovinske i druge poslovne namjene. Meutim, sve dok se kompleks budvanskog Akropolja nalazi u privatnom vlasnitvu, ovakve i sline ideje je objektivno veoma teko oivotvoriti. To - uostalom - najbolje potvruje sluaj sa Gradom teatrom, ije se pozorine predstave, nakon privatizacije gradske tvrave, vie nijesu izvodile na njenim prelijepim scenskim prostorima. Iz tih razloga, optina Budva mora to prije iskazati vitalni interes da, u dogovoru sa postojeim vlasnikom, otkupi svoj Akropolj. Time bi se stvorili neophodni preduslovi da koncepcija obnove i revitalizacije ovog dijela stare Budve, koja je usvojena jo osamdesetih godina prolog vijeka, bude efikasno i na kvalitetan nain opredmeena. Dok se to ne desi, na budvanski Akropolj nalazie se pod hipotekom svojih neostvarenih snova, proputenih ansi i neiskorienih mogunosti.
Pogled sa mora na Citadelu 38
MAGINI SNOVI ZA DESET BUDVANSKIH MEDITERANSKIH CVJETOVA (udesni svijet mate budvanskih sanjara)
Snovi stvaraju budunost. Viktor Igo NEPOPRAVLJIVI BUDVANSKI SANJARI DANAS POSTAVLJAJU SUDBONOSNO PITANJE: KAKVU BUDVU ELIMO, KAKVU BUDVU SANJAMO? I - PRI TOME - ZDUNO ODGOVARAJU: SANJAMO BUDVU IJI E SE PROLJENI PUPOLJCI RASPUKNUTI U DESET EVROPSKIH I MEDITERANSKIH CVJETOVA, I TO:
1. Cvijet odrive i prosperitetne Budve
U udesnom svijetu mate zanijetih budvanskih sanjara dominira strateka preokupacija za socijalno, ekonomski i ekoloki odrive i prosperitetne Budvu, Beie, Sveti Stefan i Petrovac. U tom kontekstu, oni izraavaju sanjalaku nadu da e evropska Budva u svom opte-drutvenom napretku promovisati toliko nasunu politiku i principe odrivog razvoja, u skladu sa utvrenim indikatorima
39
Vlado . Duleti
i standardima Evropske unije, kao i sa zakljucima Konferencije Ujedinjenih nacija o odrivom razvoju (Rio+20), koja je odrana u Brazilu u junu 2012. godine. Drugim rijeima, aktuelni budvanski drutveno-ekonomski trenutak ukazuje da je neophodan kopernikanski zaokret u planiranju i korienju prostora, zatiti ivotne sredine i odrivom turistikom razvoju. U vezi s tim, budvanski sanjari pomalo naivno i idealistiki streme da osnovni princip odrivog razvoja bude ivjeti i raditi tako da se buduim pokoljenjima ostave unaprijeene prirodno-ekoloke, ekonomske, socijalne i kulturne vrijednosti naslijeene od predaka. Da bi se to ostvarilo, oni mataju kako je potrebno da budvanska optina, to prije, pripremi i donese integralnu koncepciju odrivog turistikog razvoja, koja e doprinijeti preporodu prostora, prirode i turistikog privreivanja na njenom podruju. Na bazi sveobuhvatne analize postojeeg stanja, uz respektovanje komparativnih indikatora odrivog turizma EU, njihovi tajanstveni snovi ukazuju da je nu-
Stari grad Budva 40
no iznova sagledati turistiki, nosei, kapacitet na Budvanskoj rivijeri, odnosno procijeniti maksimalni broj ljudi koji u isto vrijeme mogu da posjete ovu turistiku destinaciju, bez izazivanja tetnih posljedica po fiziko, ekonomsko i socio-kulturno okruenje i neprihvatljivo smanjenje kvaliteta zadovoljstva posjetilaca. Nadalje, u apatu zvijezda nadrealistiki sanjaju da, nakon donoenja zvanino najavljenog Prostornog plana za Crnogorsko primorje (kojim Crna Gora - kao mediteranska drava - treba da ispuni obavezu prema potpisanoj Barselonskoj konvenciji, u smislu oivotvorenja principa odrivog razvoja, zabrane gradnje u pojasu od 100 m od obalne linije i dr.), i pomenute koncepcije odrivog razvoja budvanskog turizma, optina Budva i njeni organi pristupe reviziji pojedinih lokalnih planskih dokumenata (prostorno-urbanistikog plana lokalne samouprave, pojedinih detaljnih urbanistikih planova i dr.). Kao to je poznato, prostorno planiranje je najpodesnije sredstvo za rjeavanje nastalih protivrjenosti i konflikata u korienju prostora kao najvanijeg budvanskog razvojnog resursa. Zastupanu reviziju lokalnih planskih dokumenata treba - prema ustreptalom roju ovih komarnih snova - iskoristiti za sanaciju, rekonstrukciju, transformaciju i za svestranu urbanu i ekonomsku renesansu budvanske regije, koja je u minulim godinama i decenijama bila izloena snanoj agresiji tzv. graevinskog lobija. S druge strane, u cilju osiguranja ekonomsko-finansijske odrivosti nae optine, budvanski sanjari su u svojim snovima naroito posveeni tenji koja e nedvosmisleno doprinijeti konsolidovanju njenog budeta, kako na kratak, tako i na dugi rok, u smislu uspostavljanja potpune finansijske ravnotee izmeu priliva potrebnih budetskih prihoda i blagovremenog izmirivanja svih nasunih obaveza.
2. Cvijet za nove hotele i nova radna mjesta
U svojim imaginacijama budvanski sanjari veoma esto prizivaju privlaenje direktnih stranih investicija i njihovo ulaganje prvenstveno u izgradnju novih visokokvalitetnih hotela (Jaz, Beii, Kamenovo,
41
Vlado . Duleti
Buljarica priziva izgradnju novih hotela
Drobni pijesak, Reevii, Luice, Buljarica i dr.), kako bi se time obezbijedila vea zaposlenost i otvaranje novih produktivnih radnih mjesta za generacije koje dolaze. Poto su hoteli kima turistike industrije, u snovima budvanskih sanjara posebno se vrzmaju brojne stimulativne mjere i mogui povoljniji institucionalni uslovi, koji treba da podstaknu ulazak najpoznatijih meunarodnih hotelskih brendova na budvansko primorje. Nadalje, utopijski oekuju da se pokazatelj od 67 dana pune zauzetosti izgraenih turistikih kapaciteta u svim vidovima smjetaja (ostvaren u 2011. godini), perspektivno podigne na najmanje 120 dana stoprocentne komercijalne eksploatacije raspoloivog turistikog smjetaja. Sanjare - takoe - da se spektar budvanskog turistikog proizvoda diversifikuje i oplemeni kvalitetnim, odrivim i raznovrsnim turistikim alternativama i sadrajima, koji e doprinijeti produenju turistike sezone i poveanju turistike potronje po danu boravka turista. U sklopu takve razvojne orjentacije esto umiljaju da se mora povesti odluna borba protiv sive ekonomije u turizmu, koja - prije svega - podrazumi42
jeva eliminisanje nekontrolisanog haosa postojeih vaarita i neadekvatnih privremenih objekata du naih etalita, na trgovima i drugim javnim povrinama, uz neophodnu fiskalizaciju gotovo svih djelatnosti iz iroke lepeze turistikog mikroprivreivanja. Aktuelni snovi budvanskih sanjara ukazuju da se jedino na ovaj nain moe realizovati direktni doprinos budvanskog turizma crnogorskom bruto domaem proizvodu (BDP) u iznosu od oko 250 miliona eura, koliko se realno moe ostvariti u 2016. godini. S tim u vezi treba rei da je taj doprinos u 2011. godini iznosio oko 140 miliona eura. Rast ukupne zaraivake sposobnosti budvanskog turizma za 12,4% godinje (prema viziji budvanskih sanjara, koja proistie iz procjene Svjetskog savjeta za putovanja i turizam iz Londona), omoguie redovnije i pristojnije plate zaposlenih u privredi i javnom sektoru, to e graanima Budve osigurati kvalitetniji, udobniji i bezbriniji ivot.
3. Uzvieni cvijet socijalne pravde
Kao socijalno odgovorni utopisti, budvanski sanjari se zanose idejom da se dinamian razvoj budvanske optine posebno zasniva - pored ostalog - i na principima socijalne pravde, potenju, crnogorskom ojskom nasljeu, jednakosti, ravnopravnosti, pravednosti, meusobnoj odgovornosti i Mediteranski cvijet uvaavanju razliitosti. Stalna borba za iskorijenjivanje siromatva i nezaposlenosti, kroz respektabilno izdvajanje sredstava solidarnosti i jaanje socijalnih fondova na svim nivoima drutvenog i privrednog organizovanja, nalazi se u samom fokusu zastupanih budvanskih snova, jer je to bitan uslov za svestrani drutveni napredak. Pri tome, utopijski se razmilja da nijedan graanin Budve ne smije biti zaboravljen i preputen stihiji i nemilosrdnom dejstvu surovih zakona tranzicije, trine ekonomije i narastajue ekonomske krize.
43
Vlado . Duleti
Dominantna orjentacija za socijalnu pravdu i solidarnost, u ovom nadrealistikom manifestu budvanskih sanjara, podrazumijeva - prije svega - uvaavanje osnovnih ljudskih prava, jer osoba koja ivi u siromatvu, odnosno na rubu ivotne egzistencije, faktiki je diskriminisana i liena dostojanstvenog ivota. Stoga danas, u XXI vijeku, poueni iskustvom da se Budva (poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine) podigla iz pepela i ruevina upravo na talasu jedne velike, nadasve tople, ljudske i nesebine jugoslovenske solidarnosti, budvanski sanjari redovno mataju i prizivaju voenje aktivne socijalne politike i ispoljavanje neophodnog razumijevanja za sve one nae sugraane koji se nalaze u stanju nune socijalne potrebe.
4. Utopijski cvijet jednakih ansi za sve graane
U utopiji budvanskih sanjara esto figurira Budva kao sredina jednakih ansi za sve njene graane, bez obzira na njihovu politiku, nacionalnu, vjersku, socijalnu i drugu pripadnost ili uvjerenje. S druge strane, u svojim skrivenim eljama oni tee da se u Detalj iz budvanskog podmorja raspodjeli drutvenih i materijalnih vrijednosti suzbije svaka ljudska pohlepa, egoizam i lini interesi, odnosno da se eliminiu sve mogue privilegije koje donose partija, vlast, roake i prijateljske veze i preporuke. S tim u vezi, posebno streme takvom drutvu u kome e jedina privilegija u napredovanju na drutvenoj ljestvici biti kreativno znanje, profesionalizam, radna disciplina, odgovornost i konkretni rezultati rada.
44
U drutvenim i politikim prilikama, u kojima nee biti povlaenih pojedinaca, grupa, nepotizma i korupcije, nestvarno sanjaju da svaki graanin Budve, u uslovima jednakih ansi i istih poetnih pozicija za sve, osigura sopstvenu egzistenciju i lini prosperitet.
5. Cvijet vladavine prava i zakona
U svojim izgubljenim iluzijama budvanski sanjari se zalau za Budvu potpune, odgovorne i neprikosnovene vladavine prava, u kojoj e svi graani - bez obzira na socijalni status - biti jednaki pred zakonom. Drugim rijeima, prema njihovim snanim impresijama, u naem drutvu treba da vladaju pravo i zakon, a ne pojedinac ili neka grupa ljudi, kako se nekontrolisana mo ne bi pretvorila u politiki poredak svemoi i line vlasti.
Zalazak sunca na Budvanskoj rivijeri 45
Vlado . Duleti
Slijedei stroge zakone moralnih vrijednosti svojih predaka, dananja generacija Budvana ima obavezu i odgovornost da pravdu stavi u sredite ivota i da u njenom obzorju otkrije najvie mjerilo ljudske ostvarenosti, tj. sintezu svih vrlina, u duhu one uvene maksime naeg poznatog knjievnika eda Vukovia - Disati ojstvom, znai postojati. Vladavina prava i efikasna borba protiv korupcije i organizovanog kriminala nijesu samo prvi uslov za nae dalje evro-atlanske integracije, nego istovremeno temelj na kome poiva itava graevina crnogorskog drutva. Ukoliko taj temelj nije dovoljno vrst i imun na potencijalnu gramzivost, nepravdu, mito, reket, korupciju, pranje novca i druge negativne drutvene pojave, prema snovienju budvanskih sanjara, dovee se u pitanje stabilno funkcionisanje naeg pravnog poretka, a time i ukupnog drutvenog sistema. Zato u njihovoj fantaziji dominantno figurira krucijalno naelo da vladavina prava i regularna trina utakmica, u kojoj nee postojati preice za privilegovane pojedince, sa - razumije se - nasunim socijalnim korektivima, postanu pokretaka snaga budvanskog sveopteg drutvenog, kulturnog i materijalnog napretka. Samo zdrava konkurencija ideja, preduzetnikih inicijativa i programa, uz tradicionalno crnogorsko ojstvo i izgraeni osjeaj za pravo, pravdu i pravicu, moe doprinijeti ostvarivanju naih evropskih vizija i preokupacija. U potovanju zastupanih principa vladavine prava, budvanski sanjari smatraju da naa optina ima i dodatni istorijski motiv i podsticaj, s obzirom na to da je na njenoj dananjoj teritoriji, u Stanjeviima, davne 1798. godine, izglasan prvi crnogorski zakonik - Zakonik opti crnogorski i brdski (tzv. Zakonik vladike Petra I Petrovia), kojim su postavljeni pravni temelji moderne crnogorske drave.
6. Raskoni cvijet budvanskog kulturnog identiteta
U svojoj udesnoj mati budvanski sanjari se bezrezervno zalau za ouvanje, unapreenje i valorizaciju budvanskog viemilenijumskog civilizacijskog kontinuiteta, koji nedvosmisleno potvruje da je Budva - figurativno reeno - prije sebe roena, i to u mitu Helena starih.
46
Njihov najnovije dosanjani san je da je tebanski kralj Kadmo osnovao Budvu prije gotovo tri i po hiljade godina i da, s tim u vezi, naslagani kulturni slojevi predstavljaju grandiozni mitsko-istorijski kapital koji moe Budvansku rivijeru uiniti drugaijom i prepoznatljivijom od drugih turistikih destinacija na obalama Sredozemlja. U tom kontekstu jedan od stratekih zadataka naeg daljeg drutveno-ekonomskog i turistikog razvoja mora biti usmjeren na osvjeavanje i revitalizaciju autentinog mediteranskog identiteta Budve. Kako u svojoj umiljenoj uobrazilji fantaziraju budvanski saZlatni prsten iz antike njari, sami nerv budvanskog kulturnog nekropole (IV - III vijek identiteta se zasniva na bogatom i rastare ere) znolikom graditeljskom i spomenikom nasljeu koje je nastalo u dramaturgiji proteklih vjekova, epoha i milenijuma. Poto je ovo vrijedno nasljee prilino zapostavljeno i skriveno od oiju javnosti, oni snuju lijepe snove da ono konano postane okosnica prestinog i izraajnog brend-identiteta budvanske kulturne i turistike destinacije.
7. Cvijet za budvanski Akropolj pod okriljem Budve
Jedan od najeih snova budvanskih sanjara odnosi se na vraanje budvanskog Akropolja (kompleksa objekata na Citadeli) pod okrilje i punu ingerenciju grada i njegovih institucija kulture. Oni s razlogom podsjeaju da je prije petnaestak godina Citadela nepromiljeno i nesreno privatizovana. Time je ovaj toliko mitsko-istorijski vrijedan i prepoznatljiv lokalitet, na kome je tebanski kralj Kadmo,
47
Vlado . Duleti
Stari grad Budva sa Citadelom
Evropin brat, jo u XV vijeku stare ere utemeljio grad Butoe, poeo postepeno da zamire i gubi na znaaju, to se veoma negativno odrazilo na kvalitet ostvarivanja brojnih kulturnih programa i manifestacija od ireg drutvenog interesa. Kada je obavljena privatizacija budvanskog Akropolja, pozorine predstave prestinog festivala Grad teatar i druge kulturne manifestacije nijesu se vie - zbog promijenjenih svojinskih odnosa - odigravale na njegovim adaptiranim scenskim prostorima. Tako je ovaj poznati festival ostao bez glavne pozornice, odnosno bez svog zatitnog znaka - Citadele. Iz tih razloga nepopravljivi budvanski sanjari stalno iznova emituju idealistike snove da optina Budva to prije artikulie svoj vitalni interes i da, u dogovoru sa postojeim vlasnikom, otkupi svoj Akropolj. Time bi se stvorili neophodni preduslovi da kompleks objekata
48
na Citadeli (ostaci crkve Sv. Marije, bedemi, kule, nekadanja vojna kasarna, ambijentalni scenski prostor i dr.) ponovo bude epicentar i centralna pozornica brojnih kulturnih, turistikih i drugih relevantnih drutvenih deavanja.
8. Cvijet Svetog Stefana kao crnogorskog brenda
U matarijama i snovima budvanskih sanjara esto dominira zalaganje da Sveti Stefan ponovo bude vodei crnogorski nacionalni i turistiki brend. U vezi s tim, oni s pravom podsjeaju da je grad-hotel Sveti Stefan ezdesetih, sedamdesetih i osamdestih godina prolog vijeka bio perjanica i biser jugoslovenskog i crnogorskog turizma. Tako
Sveti Stefan 49
Vlado . Duleti
je 1964. godine uvrten meu deset najekskluzivnijih hotela u svijetu, da bi 1972. godine ovom jedinstvenom gradu-hotelu bilo urueno najvee meunarodno turistiko priznanje - Zlatna jabuka, koju dodjeljuje Meunarodna federacija turistikih novinara i pisaca. Pored toga, OOUR Sveti Stefan je 1980. godine postao nosilac najveeg dravnog priznanja SFRJ - nagrade AVNOJ-a. Njegovim davanjem pod zakup, prvi put tokom devedesetih godina XX vijeka, odnosno drugi put tokom prve decenije XXI vijeka, hotel Sveti Stefan je mnogo izgubio od svoje ekskluzivnosti i prepoznatljivog arma. Eroziji nadaleko uvenog imida Svetog Stefana naroito je doprinijelo njegovo neshvatljivo petogodinje iskopavanje iz turistike ponude Budve i Crne Gore, zbog izuzetno sporog i nesinhronizovanog obavljanja poslova tehnike rekonstrukcije od strane zakupca. Time je nanijeta ogromna i nenadoknadiva teta ugledu Crne Gore kao prestine turistike destinacije. Stoga budvanski sanjari stalno dozivaju sunce i srene zvijezde da zduno pomognu oko definitivnog iznalaenja najefikasnijeg naina reafirmacije naruenog imida ovog jedinstvenog grad-hotela, kako bi po njemu drava Crna Gora, a time i Budva, ponovo bile prepoznatljive na svim meridijanima nae planete.
9. Cvijet petrovakog mediteranskog arma
U odnosu na ostala turistika mjesta na Budvanskoj rivijeri, Petrovac je - slijedei matricu relativno skladnog urbanog razvoja - dugo uspijevao da odri i zatiti svoj prostorni integritet. Meutim, u proteklim godinama i petrovako podruje se nalo pod snanim terorom tzv. graevinskog lobija. Zbog ekspanzije ne-turistike gradnje stanova i apartmana za trite, Petrovac je postepeno poeo da gubi ambijentalne karakteristike slikovitog primorskog gradia. Imajui naprijed navedeno u vidu, budvanski i petrovaki sanjari u svojim snovima posebno prizivaju zatitu i unapreenje petrovakog mediteranskog urbanog arma i ouvanje privlanog pejzanog diverziteta, kao i punu afirmaciju njegovih brojnih svjetlucavih vievjekov50
Petrovac
nih civilizacijskih tragova, kulturnih slojeva, mitova i legendi. Sve to je - prema opsjenama ovih nepopravljivih utopista - naroito vano za kreiranje odrive i prosperitetne budunosti Petrovca, koji predstavlja znaajnu kariku u dinaminom i efikasnom drutvenom i materijalnom razvoju cijele budvanske regije.
10. Cvijet na putu Kadmove sestre Evrope
U impresivnim snovima budvanskih sanjara snano figurira zalaganje da Budva, Beii, Sveti Stefan i Petrovac, kao i itava Crna Gora, punim jedrima zaplove na putu Kadmove sestre Evrope (po kojoj je na kontinent i nazvan), s tim da - pri tome - nita ne izgube od svojih prepoznatljivih raskonih vrijednosti, kojima e se permanentno oduevljavati i vraati brojni savremeni turistiki nomadi.
51
Vlado . Duleti
Drevni helenski mit kae da je Kadmovu sestru Evropu oteo Zevs. Tragajui za njom, Kadmo je iz Sidona (Fenikija) stigao u grku Beotiju, gdje je osnovao grad Tebu. Primoran da u poznim godinama napusti Tebu, Kadmo je, sa svojom suprugom Harmonijom, doao meu Enhelejce (ilirsko pleme), gdje je u XV vijeku stare ere utemeljio grad Budvu. Danas, tri i po hiljade godina kasnije, Budva tei da, sjeajui se svog legendarnog osnivaa, postane istinski dio Evrope, tako to e dosljedno podsticati cvjetanje ovih deset budvanskih mediteranskih cvjetova, koji e joj donijeti sveopti drutveni, ekonomski i kulturni preporod i napredak.
Agava - Kadmova kerka
52
REDIZAJNIRANJE KONCEPTA BUDVANSKOG GRADA TEATRA

Snovi su dananji odgovor na sjutranja pitanja. Edgar Kejs Iza nas je 26. izdanje Festivala Budva Grad teatar. Model koji je uspostavljen jo tokom njegovih prvih godina postojanja gotovo se, za itavo ovo vrijeme (1987 - 2012), nije bitno mijenjao. Uz izdanu finansijsku podrku Optine Budva i pojedinih sponzora, kao i uz znaajnu medijsku logistiku, svake godine se - u festivalskom smislu - ostvarivao ambiciozni dramski (pozorini), knjievni, muziki i likovni program, koji je - uglavnom - bio zgusnut na etrdeset pet do pedeset dana glavne turistike sezone (1. jul - 20. avgust). Jedino je u 2012. godini termin njegovog odravanje pomjeren neto ranije, odnosno na period od 15. juna do 31. jula. to se tie glavnog scenskog prostora ovog festivala, treba rei da je privatizacijom Citadele krajem prolog vijeka ona izgubljena za izvoenje dramskog programa Grada teatra. Iz tih razloga je - silom prilika - gradski prostor izmeu crkava u staroj Budvi postao centralna ljetnja pozornica za odigravanje pozorinih i drugih predstava. S druge strane, nekih posebnih inicijativa da se vremenska dinamika Grada teatra sa sadanjih etrdeset pet festivalskih dana proiri na itavu godinu (naroito kada se radi o predsezoni i postsezoni) nije bilo. Trajanje kulturnih programa Grada teatra tokom svih dvanaest mjeseci (to je, ilustracije radi, sluaj sa pozorinim ivotom u Tivtu), nije - razumije se - mogu bez implementacije adekvatne materijalne osnove, tj. prvenstveno bez izgradnje zgrade pozorita u Budvi. Na ovaj nain bi se stvorili uslovi za
53
Vlado . Duleti
obezbjeivanje neophodnih kulturnih dogaaja radi zadovoljenja temeljnih kulturnih potreba naih graana tokom itave godine (budvanska optina danas ima blizu 20.000 stanovnika), kao i kulturnih zahtjeva sve veeg broja turista koji borave u naim hotelima u periodu van sezone. Imajui u vidu brojne promjene koje su se desile u Budvi i u itavom naem drutvu u proteklih dvadeset est godina postojanja Grada teatra, kao i zov naeg budueg drutveno-ekonomskog i kulturnog razvoja, koji treba da se odvija na stabilnim i odrivim osnovama, slobodan sam da, u kroki naznakama, iznesem redefinisani razvojni koncept ovog budvanskog festivala, koji bi mogao da poslui za voenje ire rasprave na zadatu temu. Razumije se, sve bi to trebalo da rezultira ostvarivanjem jedne promiljene kulturne politike naeg grada, kao i pripremom i donoenjem integralne razvojne strategije Grada teatra do 2020. godine. 1. Kljuna odrednica u redizajniranju koncepcije Grada teatra jeste izgradnja zgrade pozorita na nekoj atraktivnoj lokaciji
Predstava Kanjo Macedonovi 54
u Budvi (poeljno bi bilo da to bude u neposrednoj blizini Starog grada). Zastupana investicija bi se mogla opredmetiti na principu javno-privatnog partnerstva, iju bi okosnicu inila optina Budva i njena hotelsko-turistika privreda. Svakako, budvanski hoteli koji su opredijeljeni za cjelogodinji rad (Splendid, Avala, Maestral i dr.), imali bi realan interes da se u Budvi sagradi zgrada pozorita. U van sezoni, kada se objektivno suava spektar razliitih turistikih alternativa, pulsiranje pozorinog ivota i drugih kulturnih priredbi znaajno bi uticalo na obogaivanje turistike ponude u tom dijelu godine. Drugim rijeima, izgradnjom pozorita stvorile bi se materijalne pretpostavke za realizaciju cjelogodinjeg repertoara budvanskog Grada teatra. Postojanje zgrade pozorita omoguilo bi da ova institucija kulture okupi i eventualno zaposli jedan broj mladih glumaca i reisera, i na taj nain produkuje sopstvene pozorine predstave, koje bi - osim u Budvi - mogle gostovati u okolnim gradovima (Tivat, Kotor, Herceg-Novi, Bar, Cetinje, Podgorica i dr.), kao i van grani-
Scenski prostori u staroj Budvi 55
Vlado . Duleti
ca Crne Gore (Beograd, Novi Sad, Trebinje, Dubrovnik i dr.). Tako bi Budva, kao drevni grad koji batini brojne stare kulture i civilizacije nastale na obali Mediterana, postala ne samo uvoznik i konzument kulturnih vrijednosti, nego istovremeno i njihov znaajni kreator, generator i izvoznik. Treba rei da bi jedan ovakav aktivni i svestrani pristup u razvoju Grada teatra doprinio zaokruenju prvobitne, autentine zamisli da Budva postane ne samo turistika, nego - isto tako - i istinska kulturna metropola, koja e tokom itave godine (a ne samo tokom pedesetak ljetnjih festivalskih dana) isijavati i produkovati respektabilne kulturne sadraje, od interesa za nae graane, turistiku privredu, okolne gradove i dravu Crnu Goru. Time bi ovaj pozorini festival zavrijedio tretman od ireg nacionalnog znaaja, to bi se pozitivno odrazilo kod pribavljanja dodatnih novanih sredstava iz dravnih finansijskih resursa namijenjenih kulturi. 2. Kada je rije o budvanskoj ljetnjoj pozornici, od stratekog znaaja bi bilo da se sa postojeim vlasnikom Citadele obezbijedi, takoe po principu javno-privatnog partnerstva, da njen prvorazredni scenski (teatarski) prostor bude u funkciji redefinisanog koncepta Grada teatra i time, uz buduu zgradu pozorita, ponovo postane njegov zatitni znak. S tim u vezi, optimalno rjeenje bi bilo da optina Budva otkupi svoj Akropolj (kompleks objekata na Citadeli) i tako ga ponovo vrati pod okrilje grada i njegovih institucija kulture. Meutim, ukoliko se to pokae kao nemogua misija, onda korienje ljetnje pozornice na Citadeli, na naprijed navedenim osnovama, moe znaajno doprinijeti obogaivanju kulturnog proizvoda Budve. 3. Knjievni program ljetnjeg dijela redizajniranog koncepta Grada teatra trebalo bi, u svakom sluaju, vremenski razdvojiti od termina odravanja pozorinog festivala (15. jun - 31. jul). Time bi se osiguralo da to vei broj dana u sklopu turistike sezone bude pokriven nekim kulturnim deavanjem. U tom kontekstu knjievni program bi se mogao realizovati odmah nakon zavretka pozorinog festivala, tj. tokom avgusta mjeseca.
56
4. to se tie muzikog programa bilo bi veoma uputno da se, uz postojee muzike nastupe i koncerte, obnovi budvanski muziki festival Pjesma Mediterana, ije bi odravanje bilo smjeteno u prvoj polovini juna mjeseca. Treba rei da je ovaj muziki festival, u godinama odravanja, bio znak raspoznavanja Budve i njenog turizma na irem, internacionalnom planu, prvenstveno zbog nastupa muziara iz senzibilnog mediteranskog kulturnog miljea. Brojni hitovi koje je lansirala Pjesma Mediterana i danas se nalaze u lijepom sjeanju brojnih
Predstava Konte Zanovi 57
Vlado . Duleti
fanova mediteranske kancone. Sve su to argumenti da se u redizajniranom konceptu Grada teatra uvrsti obnova pomenutog budvanskog muzikog festivala. 5. S obzirom na to da Budva ima Modernu galeriju, koja se - prije svega - bavi organizacijom likovnih izlobi tokom itave godine, dosadanju realizaciju likovnog programa u okviru Grada teatra trebalo bi prepustiti toj ustanovi. Objektivno nema potrebe da se likovni program u ljetnjem periodu realizuje na dva kolosjeka, poto se time samo rasipaju sredstva i energija. I onako, u ovoj redizajniranoj koncepciji Grada teatra, dat je naglasak veoma dinaminoj aktivnosti ostvarivanja obimnog i zahtjevnog pozorinog programa tokom svih dvanaest mjeseci (dakle, ne samo u toku sadanjih pedesetak festivalskih dana). *** Na samom kraju, moe se konstatovati da su sazreli uslovi da se preispita dosadanji klie organizacije kulturnog ivota u Budvi, u cilju definisanja jednog inoviranog modela razvoja kulture u naoj optini do 2020. godine. U vezi s tim trebalo bi povesti iru raspravu, sueliti razliita miljenja, stavove i predloge, kako bi se dolo do integralnog scenarija razvoja svih onih kulturnih programa i sadraja, koji se sada nalaze u spektru djelatnosti Festivala Budva Grad teatar.
58
LJUBAV JE TAKO KRATKA A ZABORAV TAKO DUG

Ostaj nedostina, nema i daleka jer je san o srei vie nego srea. Jovan Dui Jednog sunanog majskog dana, na samom poetku XXI vijeka, na Beikom alu ispod tajanstvenog Zelenog kra, odmarao se sa prijateljima Vasko H., roeni Katunjanin. Uivali su u oaravajuem ambijentu i raskoi najljepe prirodne plae u Evropi. Poto je bila druga polovina maja, na plai je boravio neznatan broj kupaa tako da je svaki novi posjetilac bio lako zapaen. Dan je proticao u znaku uobiajenog i oputajueg ritma - red plivanja u kristalno bistrom i toplom moru, red izleavanja na istom i sitnom pijesku, te red itanja zanimljive knjige. I tako u krug. Vasko je sa sobom ponio roman Milorada Pavia Poslednja ljubav u Carigradu. Kako je zapisala knjievna kritika, to je uzbudljiv, brz i napet roman koji se ita lako. Sav je u jednoj cjelovitoj energiji, svjeini, radosti i snanom lirskom i erotskom naboju. Taj lirsko-erotski naboj knjige osnovna je boja, ton i vezivno tkivo svih dogaanja, ezoterinih naslaga, unutranjih odjeka, enji i tajni junaka, njihovih smrti i vaskrsenja. Knjiga satkana od inih trenutaka ljubavi i smrti. Zapravo, Poslednja ljubav u Carigradu je svojevrsna romansirana interpretacija tarot-karata, tanije Velike Arkane, odnosno Velike tajne, koja moe da poslui za proricanje sudbine svakog pojedinanog itaoca. Poto se uz roman dobija i komplet tarot-karata (ima ih dvadeset i dvije, i svaka je vezana za posebno poglavlje u romanu), u tzv. drugom
59
Vlado . Duleti
nivou itanja italac moe da baci karte i da onda, iz nastalog rasporeda i tako otvorenih poglavlja iz Pavievog romana, naknadno skokovito iitava svoju sudbinu. Dakle, onako kako bacanjem karata otvorite svoj tarot, tako e vam se, na nov nain, sloiti pria ove knjige. Budui da je tokom proteklih dana ve proitao roman, Vasko H. je na plai - u dokolici - poeo da iitava svoju sudbinu pomou tarot-karata. Na njegovo iznenaenje, raspored tako otvorenih karata nagovjetavao mu je nadolazeu plimu nekih jakih strasti i emocija. itajui ponovo ovaj ljubavni roman pratei tarot-karte, primijetio je da na plau dolaze tri mlade razdragane djevojke. Nakon to su nedaleko ostavile stvari, brzo su se nale u zagrljaju plaviastog i zelenkastog mora. Dugo su plivale i zabavljale se u tihom talasanju morske vode. Oigledno, poslije hladne zime i kiovitog proljea, prijalo im je ovo prvo majsko kupanje.
Zeleni kr na Beikom alu 60
Poto su se isplivale do mile volje, poele su - poput morskih nimfi - da izlaze na obalu. Zadubljen u svoje Velike tajne i tarot spoznaje, Vasko u poetku nije obraao posebnu panju na ovo veselo djevojako drutvo. Meutim, odjednom se prenuo iz skrivenih tarot misterija koje mu je nametnuo Paviev roman. Vrativi se u stvarnost, paljivije je osmotrio nepoznate djevojke. Posebno mu je za oko zapala jedna od njih, koja je naroito plijenila svojom ukupnom pojavom i vitkom figurom mekih pokreta. Cijela njena fizionomija skrivala je neku zagonetnu i, u prvi mah, nedokuivu unutranju ljepotu. Opijen neodoljivim ozrajem ove - njegoevski reeno - divne vile, koja je imala pomalo zamiljen i sanjalaki izgled, poelo je najednom da mu se vrti u glavi. Obuzet tim vrtoglavim zanosom, doivio je potpuni zemljotres, bljesak munje, pravi udar groma... U tom magnovenju i navali energije, koju je teko opisati, ona je za njega bila neko tajanstveno provienje Venere, uvene rimske boginje ljepote i ljubavi. Njeno skladno oblikovano i neponovljivo tijelo, tamno zagasite boje, sa tankim strukom i srazmjernim oblinama, prosto je mamilo uz-
Golub i golubica na Beikoj plai 61
Vlado . Duleti
dahe. Imala je grudi okrugle i jedre kao mlade voke. Ispod kostima ocrtavale su joj se ustreptale bradavice. Iz Venerinog unikatno izvajanog tijela izrastala je zanosna linija vrata koja ga je povezivala sa neobino lijepom glavom. Lice joj je bilo malo izdueno, sa veoma njenim i suptilnim crtama. U njenim tamnim, izraajnim oima skrivao se enjivi, pomalo mistini pogled, od kojeg se gotovo ne moe pobjei. I koji treba tek upoznati i otkriti ga. Po Venerinim mladalakim ramenima u valovima se prosipala crna i bujna kovrdava kosa, sa inspirativnim razdeljkom po sredini, koji je opet - na poseban nain - naglaavao njeno visoko i lijepo elo. itavim svojim biem Vaskova Venera, koja mu se tog prelijepog majskog dana iznenada ukazala na Beikoj plai, odavala je enstvenu, ednu i produhovljenu osobu, priguene romantine prirode, senzibilne naravi i boanstvenog izgleda. Od samog poetka ona je za njega predstavljala oaravajui, privlani magnet, koji uvstva tajna neka budi. Neto ga je neodoljivo vuklo prema njoj. Sva njegova ula su odjednom bila usredsreena na Veneru. to se to sa njim deava, to je - zapravo - posrijedi, nije mogao sebi da objasni. Oigledno, nije ga zaobila Kupidonova strijela, koju su mu predskazale tarot-karte iz Poslednje ljubavi u Carigradu. Pored privlane spoljanje fizionomije, Vasko je posebno nasluivao Venerinu unutranja ljepotu, oblikovanu njenim srcem, ogrnutim platom topline. Svi ti njeni nevidljivi treptaji, koji su dolazili iznutra, bojili su Venerin portret u predivni akvarel posebnosti, tajanstvenosti i ljudske njenosti. itavo vrijeme nije mogao da odlijepi pogled od nje. Neprekidno i pomalo izgubljeno zurio je u Veneru. S druge strane, ona je diskretno uzvraala, povremeno upuujui izazovne i senzualne poglede. Kao da je proradila uzajmna alhemija, koja daje vjeru da je utopijska ljubav ipak mogua. Uprkos tome to je bio prilino stariji od nje, toga dana je, kod Zelenog kra na Beikoj plai, meu njima - i bez prethodno razmijenjenih prvih rijei - uspostavljena nevidljiva emotivna i duhovna kopa. Odnosno - kako bi se pjesnik figurativno izrazio - svezala se dva pogleda magieskom slatkom silom.
62
U tom vatrometu zanosnih pogleda i obostrano odapetih Kupidonovih strijela, koje su ranile njihova srca, protekao je ovaj sunani majski dan kod Zelenog kra. Poto su mu prijatelji imali neke neodlone radne i poslovne obaveze, sljedeeg dana Vasko H. je sam doao na Beiku plau. Razumije se, smjestio se opet na istom mjestu, ispod Zelenog kra, u iekivanju da ponovo vidi svoju mladu divotnicu, za koju kao da je bio stvoren epitet privlana. Prolazili su trenuci, sati, inilo mu se i itava vjenost, a ona se nije pojavljivala. I kada je poeo da gubi nadu, sa svojim jueranjim drutvom u kasnim poslijepodnevnim asovima stigla je na plau. No-
Kamena gromada na plai u evitenju 63
Vlado . Duleti
sila je tamne naoare za sunce sa okruglim staklima. U znak pozdrava nonalantno mu je mahnula. Potom je ula u more i plivala nekih desetak minuta. Kada se uvjerila da je sam na plai, izala je iz vode i prila mu: Zdravo, eljela bih da se upoznamo. Ja sam ... - zaustila je da kae svoje ime. Ne, zapamti draga, ti si za mene samo, jedino i zauvijek arobna percepcija rimske boginje Venere. - pruajui ruku, Vasko ju je prekinuo u pola reenice i nastavio: Hvala ti to si toliko lijepa, njena i privlana. Zahvaljujem na ovim komplimentima. Da sam Venera, to mi do sada niko nije rekao. Mogu li na asak da sjednem pored vas? - nije se dala zbuniti. Svakako, radovae me da saznam sve o tebi, prelijepa mala-velika moja tajno! - odgovorio joj je Vasko. Dakle, ja sam Primorkinja, inae, studentkinja etvrte godine prava. Nadam se da u do kraja ovog ispitnog roka poloiti sve preostale ispite i time stei diplomu pravnika. Uprkos ispitnoj groznici nala sam vremena da skoknem do plae, kako bih se sa najboljim drugaricama malo odmorila i opustila od napornog uenja. - nastavila je ona, gledajui ga radoznalo svojim beskrajnim oima. Draga moja Venero, moja kraljice, moja princezo, ti si prava vila primorkinja, a ja sam - s druge strane - violentni Katunjanin, tipini izdanak ovog sivog i surovog kra crnogorskog. A, poznato je, iz suprotnih zvukova - najljepa harmonija. More i kamen su oduvijek, na ovim naim prostorima, inili skladnu prirodnu simfoniju neprolazne ljubavi i radosti ivota. - prokomentarisao je Vasko, upijajui u sebe njenu nepresunu ljepotu, njenost i toplinu. Za romantine banalnosti i izmotavanje sada nemam vremena, jer se moram koncentrisati na ispite i zavretak studija. Ali, eto, stalo mi je bilo da se blie upoznamo. Evo vam broj mog mobilnog telefona, pa e biti prilike da se jo druimo. Izvinite, sada moram da se vratim svojem drutvu. - zakljuila je mekim i prijatnim glasom i veselo, kao ptiica, odskakutala svome jatu. Oaran muzikom njenog glasa, Vasko H. je duboko uzdahnuo za njom. U ova dva nezaboravna dana ona mu je izazvala pravi nemir i
64
emocionalni haos u ivotu. Gotovo na najromantiniji nain je udisao sve njene plamene odsjaje i graciozne pokrete. Nalazei se pod snanim uticajem nevidljive Venerine aure, sjetio se svog nedavnog boravka u Carigradu, i Aja Sofije, remek djela svjetske kulturne batine. Naime, u ovom izuzetnom kulturno-istorijskom i arhitektonskom zdanju postoji jedan mramorni stub sa udubljenjem u koje se stavi palac, zamisli elja i ako se vrhovima prstiju uspije okrenuti pun krug, elja e se ostvariti. Zaalio je to sada nije u Carigradu, kako bi na stubu velianstvene Aja Sofije provjerio ispunjenje svojih elja u pogledu rajske ptice iz njegovih najnovijih snova. Nakon poznanstva na Beikoj plai, Vasko je mislio na Veneru dan i no. Nije je mogao ni naas zaboraviti. Gotovo svakodnevno su razmjenjivali SMS poruke. Razumije se, ona je bila preokupirana uenjem i polaganjem preostalih ispita sa etvrte godine studija. Krajem juna je poloila posljednji ispit i time diplomirala na Pravnom fakultetu. Poto je uspjeno zavrila studije, dogovorili su se da se ponovo nau na plai kod Zelenog kra, odnosno na onom istom mjestu gdje su prije mjesec i po dana zapoeli da raspiruju matu i ispisuju poetke ove ljubavne prie. I tako je dolo do novog susreta na Beikoj plai. Ljeto je ve uveliko poelo, a na plai je boravio znatno vei broj turista i kupaa u poreenju sa majem mjesecom, kada su se upoznali i kada je izmeu njih poelo da se kristalie i zgunjava energetsko polje ljubavi. Iako je jo uvijek bila pod snanim impresijama nedavnog polaganja ispita i zavretka studija, Venera je uveliko razmiljala o izboru svog budueg poziva. Ako joj poe za rukom, najrae bi - kako je rekla Vasku H. - u sudu obavila pripravniki sta, a potom polagala pravosudni ispit, kako bi se posvetila sudijskoj profesiji. eljela bih da postanem sudija i da sudim po zakonu, pravdi i pravici, jer je to - upravo - jedan od osnovnih stubova svakog razvijenog drutva. - prokomentarisala je Venera, na ijem se prelijepom licu jo uvijek primjeivao blagi umor od minulog intenzivnog uenja. Tradicionalna crnogorska pravica proistie iz naeg uzvienog moralnog kodeksa, oblikovanog u dramaturgiji proteklih vjekova. - nastavila je svoju priu.
65
Vlado . Duleti
Ovo dananje tranziciono vrijeme nije, naalost, stvoreno za pravdu, pravo i moral, nego prije svega za mora! - nadovezao se Vasko. Ne, ne! Zbog nae prosperitetne budunosti, posebno nas mladih, mora se to prije uspostaviti puna vladavina prava, zakona i morala. - zakljuila je Venera. Uviajui da je razgovor zaao u ozbiljne vode, Vasko je promijenio temu: Svakog ljeta kupam se ovdje kod Zelenog kra, jer me za njega veu brojne lijepe i drage uspomene. To je mjesto puno energije, ivota i pozitivnih vibracija. Tako sam ovdje kao petnaestogodinjak doivio svoju prvu ljubav. Radilo se o nekoj maloj, ljupkoj Beograanki, koja je bila gipka i avolski okretna, kao igra. Nadalje, tu sam sreo svoju bivu suprugu, od koje sam se nedavno razveo. Iz tog braka imamo sina, koji ivi sa njom. Najzad, kod Zelenog kra sam eto i tebe upoznao. Nadam se svoj najdrai i najtajanstveniji mediteranski cvijet, koji sam za ovih mjesec i po dana samo sanjao i tako htio i elio. Saznanje da je Vasko bio oenjen, Veneru je prilino pokolebalo. Zakljuila je - treba da povue runu konicu, kako se ne bi nala na klizavom terenu. Emotivna veza sa starijim i, uz to, razvedenim mukarcem ne uklapa se u njene moralne poglede na ivot. Nije primjereno da se ona, koja zna to su pravo, patrijahalno vaspitanje i tradicionalne moralne vrline, mijea u tue porodine nesporazume, bez obzira to je njegov razvod najvjerovatnije bio zakonski formalizovan. Zato treba prikoiti i stati dok je vrijeme. Uprkos tome to joj govore njena trenutna osjeanja bliskosti prema ovom simpatinom i dragom Katunjaninu. Sada, kada je zavrila fakultet i postala svoj ovjek, posljednje to joj treba jeste neizvjesna avantura, koja moe da joj poremeti i ugrozi mnoge planove i ivotne snove. Sve ovo je, uzbuenim i drhtavim glasom, saoptila Vasku. On je na to ostao nijem, gotovo okamenjen. Ovakav iznenadni obrt nije oekivao. Iako se, kao u pjesmi, granitna zgrada njegovih ideala u tom trenutku srui i smrvi i u pepo rasu, Vasko H. se ubrzo pribrao i realistiki prihvatio Venerine stavove. Objektivno, meu njima je velika razlika u godinama da bi bili par i da bi mu ona sjutra bila ena. Poto su se rashladili u morskoj vodi i tako, donekle, smirili svoje uzburkane i pomuene emocije, preli su u restoran Tri ribara. Uz
66
morske plodove, peenu oradu i vino, ona je neumorno priala o svemu i svaemu, a on je - uglavnom - utao, sluao i odobravao njene izgovorene misli. Osjeao se beskrajno umornim, jer je to - oigledno - bio kraj ove njihove kratkotrajne ljubavne romanse. Sunce je polako zalazilo za horizont i njegovi rumeni zraci su padali na Venerino lice, taman toliko da ga pokau u svoj zanosnoj ljepoti, odnosno taman toliko da ga Vasko zapamti zauvijek. Na kraju, rastali su se sa bolom u dui. Na njihovom rastanku Vasko se sjetio Nerudinih stihova: Ove noi mogu napisati najtunije stihove. [...] Tako je kratka ljubav, a tako dug zaborav.
Ovi stihovi poznatog ileanskog nobelovca gotovo su ih rasplakali. Razili su se bez rijei, sa suzama u oima. Svako je poao na svoju stranu, da im se putevi vie nikada ne ukrste. I da im ova kratka platonska ljubav roena kod Zelenog kra na Beikom alu nikada ne dosadi.
67
TRI HRASTA VLADIKE SVETOG

Sveti Petar bio je i pravi sirotinjski otac; gladne naranio, edne napojio, nage odjenuo, strane u svoj dom uvodio i astio, bolesnim svetu molitvu bezplatno atio, nejake od silnikah zaklanjao. Prota Joko padijer, savremenik Petra I Petar I Petrovi, vladika i gospodar crnogorski, mirotvorac i vojskovoa, politiki mislilac i visoko moralan ovjek, vizionar i raznovrsan pisac - svakako je - najvanija i najsnanija linost cjelokupne crnogorske istorije. Kao to je poznato, on je izvrio trostruku integraciju Crne Gore - teritorijalnu, pravnu i moralnu. Zato se moe rei da je Petar Prvi, koga su njegovi savremenici zbog brojnih vrlina i uzvienih ljudskih vrijednosti nazivali Vladika Sveti, tvorac ideje dravnosti Crne Gore i utemeljitelj moderne crnogorske drave. Bez njegove snane politike vizije i bez njegovih velianstvenih po-
Petar I Petrovi 69
Vlado . Duleti
bjeda nad Osmanlijama (na Martiniima i Krusima) i vojskom Napoleona Bonaparte u Primorju, ne bi bio mogu ni kasniji dravniki rad i angaman Njegoa, knjaza Danila i kralja Nikole. Ono to je Petar Prvi - kako u jednom intervjuu s pravom kae dr Sonja Tomovi-undi - uradio za moralnu sintezu naeg narodnog bia, zablistalo je neprolaznim sjajem u Njegoevoj poeziji, posebno u Lui mikrokozma. Tako je temelj Crne Gore moralna rije Svetog Petra, ba kao to je na njenom vrhu pjesnika rije Njegoeva. Veliki dio kolosalne istorijske misije Petra Prvog, koja je utemeljena prvenstveno na slobodi otaestva, zakonu, moralu i obiaju, vezan je za manastir Stanjevie, u kome je on veoma esto boravio. Iz mnotva znaajnih dogaaja i aktivnosti koje je Sveti Petar Cetinjski inicirao i vodio iz Stanjevia, izdvojiemo jednu, naoj iroj javnosti, manje poznatu injenicu. Naime, prema istorijskom pamenju i kolektivnom sjeanju Pobora i Maina, kod manastira Stanjevii, odnosno u njegovom neposred-
Ostaci starog hrasta na Peraj brijegu 70
nom okruenju, Petar Prvi je svojom rukom zasadio tri hrasta u znak vjerovanja u Sveto Trojstvo - prvi na Peraj brijegu (oko 200 metara zapadno od manastirskog zdanja), drugi na ulazu u sami manastirski kompleks (ovaj mikrolokalitet je poznat pod nazivom Podhrasti), a trei pored izvora Velika esma, koji se nalazi oko 1.500 metara jugoistono od Stanjevia. U vezi s tim, ostalo je upameno da je Vladika Sveti svoje slobodno vrijeme rado provodio u etnji na relaciji Peraj brijeg - Podhrasti - Velika esma, obilazei i paljivo nadgledajui kako njegove biljke rastu i napreduju. Treba rei da tri hrasta Petra Prvog, pored centralizovane hrianske vjerske dogme o Svetom Trojstvu, simbolizuju i tri rane koje je zadobio u bojevima na jatagan sa Turcima (dvije rane u bici na Martiniima, a treu u borbi na Ljubotinju). Po tome je Sveti Petar Cetinjski jedinstven primjer meu evropskim vladarima. Drei u jednoj ruci krst, a u drugoj isukanu sablju, on je neposredno uestvovao i krvario u borbama sa Osmanlijama. U tom plesu ednih jatagana uvijek je, sa
urevac 71
Vlado . Duleti
svojim Crnogorcima, izlazio kao pobjednik, dajui nemjerljiv doprinos stvaranju novovjekovne crnogorske drave. S druge strane, svaki od tri istorijska i, ujedno, sveta hrasta, koje je podigao Petar Prvi, pria svoju priu o znamenitim linostima i dogaajima, kao i o neprolaznim porukama sudbinski vezanim za ovaj podlovenski kraj, koji predstavlja Crnu Goru u najuem smislu rijei. Tako hrast na Peraj brijegu (iznad urevca) istorijski simbolizuje slavnu crnogorsku dinastiju Crnojevia, odnosno njihovu kolijevku ivota (june padine Lovena), kao i mjesto roenja najznaajnijeg meu njima - Ivan bega, kasnije utemeljitelja prijestonog grada Cetinja. Naalost, ovaj hrast je prije nekih deset do petnaest godina nestao u poaru koji su nemarno izazvali lovci. To se desilo oko pet vjekova nakon to je posljednji Crnojevi (ura - Ivanov najstariji sin), bio primoran da - pred turskom najezdom 1496. godine - napusti Crnu Goru. Kao to je poznato, njegovom smru u izgnanstvu (poetkom XVI vijeka), ugasila se vladarska kua Crnojevia, koja je viestruko zaduila istoriju nae drave. Poput Crnojevia, koji su prije pola milenijuma nestali sa politike pozornice Crne Gore, tako je i ovom hrastu bilo sueno da u sami osvit XXI vijeka izgori u poaru, i da od njega danas ostanu samo ostaci sasuenog stabla i crni ugarci. Meutim, iako smrtno ranjen, simboliki ukazuje da se na oblinjem brdu urevcu nalaze svjetlucavi tragovi iz doba Crnojevia - razbacano kamenje razruenog vojnog utvrenja, sa ostacima crkvice Sv. ura (Sv. Georgija). Ovdje na Stanjeviima, prije izgradnje manastira, u prvoj etvrtini XV vijeka postojao je dvor Crnojevia, koji je najvjerovatnije sagradio ura uraevi Crnojevi (prvi put se pominje u dokumentima iz 1403. godine, a umro je 1435. godine). Zamak je namijenio sinu Stefanici, pa je on zbog toga u istorijskim izvorima poznat kao Stefanica ili Stipanica.7 Budui da ovako lociran dvor nije pruao dovoljno sigurnosti u ondanjim nemirnim i turbulentnim vremenima, Stefanica Crnojevi je u prvoj etvrtini XV vijeka na oblinjem, dominantnom i prirodno zatienom uzvienju podigao utvreni grad urevac, koji je tako nazvao u ast svog oca uraa uraevia.
7 Detaljnije vidjeti Vlado . Duleti: Zapisi sa kamena crnogorskog, Budva, 2011, str. 76 i 77.
72
Ostaci crkvice Sv. ura na urevcu
Na kotorskoj strani od urevca i dvora Crnojevia, nalazilo se prilino veliko naselje od nekih sedamdeset kua. U to vrijeme, stanovnici ovog poborskog naselja bili su neposredni oslonac uraa uraevia i njegovog sina Stefanice Crnojevia u kontrolisanju njihovih interesa u kotorskom i budvanskom distriktu. Dakle, u pomenutom dvorcu je sve do 1435. godine, dok nije na uporno insistiranje Mleana konano poruen u skladu sa Smederevskim sporazumom zakljuenim te godine izmeu Mletake Republike i despota uraa Brankovia, sa porodicom ivio Stefanica Crnojevi, a u njemu je dvadesetih godina XV vijeka roen i Stefaniin sin Ivan, gospodar Crne Gore od 1465. do 1490. godine. Ostaci ovog hrasta na Peraj brijegu, nadalje pripovijedaju da se Stefanica Crnojevi, nakon to su porueni njegovi objekti na urevcu
73
Vlado . Duleti
(tvrava) i zamak koji se nalazio na lokaciji dananjeg manastira Stanjevii, preselio u oblast oko Skadarskog jezera, koju su do 1421. godine drali Balii. Kada je te godine umro posljednji Bali (Bala III), njegovom posljednjom voljom Zeta je pripala Srpskoj despotovini. Meutim, tridesetih i etrdesetih godina XV vijeka dolazi do postepenog slabljenja vlasti despota uraa Brankovia u Zeti. To je - razumije se - pogodovalo jaanju pozicija Stefanice Crnojevia u krajevima na zapadnim obalama Skadarskog jezera. Po gubitku dvora i utvrenog grada na urevcu iznad Budve, Stefanica je kod sela titari u Ljeanskoj nahiji dodatno proirio i utvrdio Soko grad. Gotovo sa svih strana je bio opasan bedemima, a njegov izgled je bio u obliku izduenog trapeza, sa najveom duinom od oko 90 i irinom od oko 60 metara. U vezi s tim treba rei da je ovaj utvreni grad u drugoj polovini XV vijeka uvao Crnu Goru od nadolazee turske opasnosti, omoguavajui - pri tome - sazdanje renesansnog Cetinja i pojavu prvih crnogorskih inkunabula. Kao to je poznato, Stefanica Crnojevi je umro 1464/65. godine i sahranjen je u manastiru Komu na Skadarskom jezeru, zadubini i mauzoleju Crnojevia, gdje poivaju - pored ostalih - njegov otac i stric, ura i Lje Crnojevi. Poto su Crnojevii bili primorani da napuste svoju kolijevku, koju je inio planinski masiv iznad Budve i Grblja, ostaci izgorjelog starog hrasta na Peraj brijegu oplakuju ruenje njihovih vitalnih i stratekih objekata u ovom podlovenskom kraju, koji ni dan-danas nijesu obnovljeni, iako uivaju status zatienog spomenika kultuStari hrast na Podhrastiu
74
re. Istovremeno, ti crni ugarci korotuju i nestanak vladarske kue Crnojevia sa istorijske scene crnogorske. Tim prije jer su upravo Crnojevii svojom ukupnom politikom i kulturnom misijom snano usmjerili istorijski tok razvoja Crne Gore obnavljajui njenu dravnost, koju su jo u XI vijeku utemeljili dukljanski knez Vladimir i Vojislavljevii. Za razliku od onog na Peraj brijegu, stari hrast na Podhrastiu, koji je Petar Prvi zasadio nedaleko od ulaza u manastirski kompleks Stanjevii, jo uvijek prkosno odolijeva vremenu, munjama i gromovima, koji su Lovenu muzika. Jedino ga je obuzeo i zarobio brljan koji - oigledno - isisava njegove ivotne sokove. Ukoliko se blagovremeno ne ukloni, navedena puzavica moe da ugrozi vitalnost ovog hrasta i doprinese suenju pojedinih grana iz njegove kronje. No, uprkos tome, on kazuje svoju priu o Stanjeviima, priu o njegovom osnivanju i vanim dogaajima koji su se ovdje desili. Nastanak manastira Stanjevii (koji je nazvan po poborskom bratstvu Stanjevii, kasnije Kapisoda) vezuje se za vladiku Danila epeva Petrovia, rodonaelnika poznate crnogorske dinastije Petrovi - Njego. Poto je 1714. godine, u pohodu Numan-pae uprilia, opustoeno Cetinje i Cetinjski manastir, vladika Danilo se sklonio u Stanjevie, gdje je za svoje potrebe obnovio ruevine nekadanjeg dvorca Crnojevia. Ovako obnovljeni objekat kasnije e kao dio konaka ui u sastav manastirskog zdanja Stanjevii. Stari hrast - nadalje - pripovijeda kako je vladika Danilo boravio u Stanjeviima sve do 1724. godine, kada je od novca koji je donio iz Rusije renovirao i osposobio Cetinjski manastir i tako se vratio u staru rezidenciju. Pria dalje kae da je za ovaj manastir posebno bio vezan vladika Sava Petrovi. On je u pravom smislu bio kaluer isposnik i povueni ovjek, suta suprotnost Danilu. Izbjegavao je mijeanje u svjetovne poslove svoje zemlje, trudio se svim silama da izbjegne sukobe sa Turcima i da ojaa veze s Rusijom i prijateljstvo s Mletakom Republikom.8 Ideju vladike Danila da na Stanjeviima podigne crkvu i manastir, poslije njegove smrti je ostvario vladika Sava Petrovi. S tim u vezi, stari hrast podsjea da je u Cetinjskom ljetopisu zapisano: Godine od Hrista
8 Ljubomir Kapisoda Stanjevi: Manastir Stanjevii, stogodinja rezidencija dinastije Petrovi, Cetinje, 1998, str. 38.
75
Vlado . Duleti
1736. sagradi vladika Sava na Stanjevie crkvu hram ivonaelnije Trojice i manastir sastavi. Posveen prvenstveno crkvenim poslovima, vladika Sava je za potrebe manastira Stanjevii kupovao zemljite od mjetana Pobora i Maina, o emu postoje sauvani brojni kupoprodajni ugovori i pisane zabiljeke. Pored ostalih, preci autora ovog zapisa, dva brata Duleti (Ivan Vuletin i Marko Vuletin) su 1744. godine vladici Savi, u okolini Stanjevia, prodali odreene batine. Treba rei da je u manastiru radila kola za opismenjavanje koju je pored ostalih - pohaao i Petar Prvi, ije mirsko Stari hrast na Podhrastiu (detalj) ime nije zabiljeeno ni zapameno. On je na crnogorski mitropolitski tron stupio 1784. godine i Crnom Gorom je vladao punih 46 godina (umro je na Luindan 1830. godine, a za svetitelja je proglaen 1834. godine). Za ovih 46 godina vladavine Svetog Petra Cetinjskog, na Stanjeviima su se zbili - kako svjedoi stari hrast na Podhrastiu - brojni znameniti dogaaji koji su obiljeili njegovu epohu. Tako je Petar Prvi 1786. godine, pri ruevinama manstirske pojate i guvna [...], vrativi se iz Rusije, najprvi odnjivio korun (krtolu), za koji do tada nijesu znali Crnogorci ni Primorci, a od tada ne znaju za glad.9
9 Mladen Crnogorevi: Crkve i manastiri u opini Budvanskoj, Zadar, 1901, str. 25.
76
Svakako, pojava krompira u doba gladi bila je prelomni dogaaj u prevazilaenju veoma teke socio-ekonomske situacije i sveopte nematine u Crnoj Gori. Usljed hroninog nedostatka hlebnog ita i drugih ivotnih namirnica, tzv. ruska krtola, koju je - pri povratku iz Rusije - iz Trsta donio Petar Prvi i zasadio na Stanjeviima, vrlo brzo je postala osnovna biljka - hraniteljica napaenog crnogorskog naroda. Od ove jedne krtole s jeseni e biti desetak. A od tih desetak idue godine moglo bi ih biti do stotinu - gotovo da se napuni vrea tako je, prema poznatom romanu eda Vukovia Poruke, Vladika Sveti ohrabrivao svoj izgladnjele Crnogorce i Primorce. I gle uda, upravo je krtola u XIX vijeku prehranila crnogorski ivalj i spasila ga od egzitencijalnog kraha. Koliko je krompir bio vaan za bioloki opstanak crnogorskog naroda najbolje svjedoi - kako podsjea stari hrast na Stanjeviima - Njegoev kalendar Grlica, u kome e se - uz znamenite datume iz crnogorske istorije - stalno biljeiti i godine od kako je krumpir u Crnu Goru donesen. Dvanaest godina nakon to je Petar Prvi zasadio prvi krompir u podlovenskoj Crnoj Gori, u odajama manastira Stanjevii je - kako se prisjea stari hrast - na zemaljskom saboru odranom 1798. godine izglasan prvi zakonski akt u Crnoj Gori, Zakonik opti crnogorski i brdski. Tim zakonskim dokumentom je, za ono vrijeme i tadanje prilike, zaveden relevantni pravni poredak u ovoj, do tada, besudnoj zemlji. Na tom zemaljskom zasijedanju izabrano je i Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog (poznato u narodu pod nazivom Kuluk), kao centralni organ vlasti koji je brojao pedeset inonaelnikov. Time su postavljeni temelji za sazdanje moderne crnogorske pravne drave i trasiran put njenog budueg drutvenog i pravnog razvoja. U mranoj manastirskoj eliji Stanjevia, Petar I Petrovi je svojom rukom napisao tekst ovog prvog crnogorskog zakonika od 16 lanova. Njegovo donoenje je bio dogaaj od prvorazrednog znaaja za Crnu Goru, koji je oznaio poetak odlune borbe protiv bezakonja, krvne osvete, pljake i svakog drugog zla. Osim toga, kvrge i njedra starog hrasta na Stanjeviima pamte brojne poslanice koje je Petar Prvi ovdje sroio i odaslao ih zavaenim i zakrvljenim crnogorskim plemenima, bratstvima i pojedincima. Ove
77
Vlado . Duleti
svojevrsne poruke ili freske na kamenu, kako su slikovito nazvane, nalaze se gotovo u samoj ravni sa najuzvienijim moralnim normama i zakonima, koje je iznjedrila cjelokupna ljudska civilizacija.10 Nosei u sebi svu muku ivota napaenog i violentnog naroda crnogorskog, kome - uz to - potovanje reda i zakona nije bilo svojstveno, Petar Prvi je neprestano sanjao kako da provedri vie Gore Crne, odnosno kako da privede nepokorne na posluanije. Te velianstvene snove pretoio je u nedostine poslanice. Preko trideset poslanica napisao je na Stanjeviima. I sve su one impresivna svjedoanstva vremena u kome su nastale. Mnoge od njih su aktuelne i neprolazne i dan danas, u XXI vijeku, kada Crna Gora pristupa evropskim integracijama. A taj na evropski put podrazumijeva - pored ostalog - dosljednu primjenu svih onih moralnih zakona koje je jo prije dva vijeka tako zduno zagovarao i promovisao Petar Prvi.
Freske na kamenu podlovenskom
Stari hrast na Stanjeviima podsjea na brojne poruke Vladike Svetog koje su isklesane na ovom sivom i oskudnom, ali slobodarskom podlovenskom kru. Imajui u vidu njihovu gotovo mitsku snagu, aktuelnost i neprolaznost, citiraemo neke izvode iz poslanica Petra Prvog, koje je u knjizi Poslanice (Cetinje, 1993) sabrao i objavio na poznati knjievnik edo Vukovi. Znate, kako sam vazda molio i zaklinja, da meu sobom mirno ivite i da jedan drugomu pakost i zlo ne inite. [...] Za to vas molim i svakoga stranijem imenom boijim zaklinjam, nemote toga siromaha erati i tu zemlju grabiti, no se proite ot njega i ot njegove napasti. Koji nee posluati, takvi da je u Gospoda Boga proklet i da mu sve bude prokletno i zlosreno, a pravima i poslunim da bude Bog u pomo. (1790) Naa vrata slobode nek su svakom slobodu ituem otvorena. I to neka vi je amanet, jer ako tako ne uzradimo, onda mi niti smo slo10 Vlado . Duleti: Budva od mita do stvarnosti, Budva, 2010, str. 92.
78
Manastir Stanjevii (dananji izgled)
bodni niti to vrijedimo, niti zasluujemo zvati se potomcima naije slavnije praedova, koji su keli i znali svoju bogomdanu slobodu uvaavati i dijeliti je i drugome oeku, koji je iz emernog i bogomrskog robstva ite. (1790) Evo smo doli, mili moji vitezovi i estiti junaci, doli smo da s neprijateljem nau krv prolijemo; doli smo da osvjetlamo obraz pred svijetom, doli smo da pokaemo neprijatelju nae vjere, naeg imena i nae predrage slobode da smo Crnogorci, da smo narod, narod voljan, narod, koji dragovoljno za svoju slobodu bori se do posljednje kaplje krvi i sami najmiliji ivot na mei svojih besmrtnih praedova ostavlja. [...] Zato na oruje i na krvavo polje, mili vitezi - da pokaemo neprijatelju to su kadre junake gore. (1796)
79
Vlado . Duleti
Ni same ledene stijene ne dam za nikakvo blago ovog svijeta, jer su i ledene stijene prekupane u junakoj krvi. [...] Neu blaga ni bogatstva, ali ou potenje pod kojim zajedno s mojim narodom ivim i umrijeti elim. [...] Na sablju smo dobili. Bez sablje ne putamo, pa makar junaka krv do koljena potekla. (1799) Videi nau neslogu i domau rat u sva plemena od vae Nahije, ja s mojom najviom alou i plaem vidim da ste svi sami sebe i svojoj eci najvii krvnici i neprijatelji duevni i tjelesni i da svi avoli i svi vai neprijatelji od svijeta ne bi mogli toliko zla, ni toliko tete uiniti, koliko vi sami sebe inite. [...] Vi inite ono to znate, no ne znate to inite. (1822) Ja sam odavno vidio da ovdje ivjeti ne mogu i evo doe vrijeme da od sile cetinjske pod starost bjeim iz Cetinja. [...] Da meu Turke ivim, ne bih toliki zulum trpio, koliko trpim od Crnogoracah. (1823) I do sada ste dosta lijepo radili, ali evo sad s mojom velikom alosti ujem da je meu vama udarila velika nesloga i da neki Bjelopavlii brane zle ljude od kastiga. A e se zli ljudi ne kastigaju, tu nikakvoga dobra biti ne moe. (1828) Imajui u vidu da poslanice Petra Prvog predstavljaju jednu od temeljnih kulturno-istorijskih i knjievnih vrijednosti Crne Gore, s pravom se moe rei da je sa njima pripremljena i nagovijetena gorostasna pjesnika pojava i figura Petra II Petrovia Njegoa, pjesnika meu vladarima i vladara meu pjesnicima. Trei hrast Petra Prvog kod izvora Velika esma iznad Starih Vikovia je - odista - impozantnih dimenzija. Visok je oko 17 metara, dok se prenik njegove iroke i razgranate kronje kree ak i do 23 metra. Obim debla pri samom korjenovom vratu iznosi nevjerovatnih 10,80 metara. Na visini od jednog metra obim stabla je oko 5 metara, a njegov
80
Stari hrast kod Velike esme
prenik na toj visini iznosi oko 1,60 metara. Po svojim repezentativnim dendrometrijskim vrijednostima ovaj, po mnogo emu, fascinantni hrast je - svakako - jedan od najveih na podruju budvanske optine. Iz njegove aure isijavaju - takoe - brojne i zanimljive istorijske prie. Jedna od tih pria kae da je Vladika Sveti prilikom svojih etnji znao da se ispod ovog hrasta odmori i ugasi e hladnom izvorskom vodom, usputno razmiljajui i pravei strategiju kako da odbrani slobodu otaestva ne samo od Turaka, nego - isto tako - i od narastajue francuske sile kieljivoga Napoleona, ljutoga gonitelja i neprijatelja svega roda elovjeeskoga. Stari hrast - nadalje - pripovjeda kako je 1797. godine prestala da postoji Mletaka Republika, koja je gotovo etiri stoljea gospodarila Bokom i Crnogorskim primorjem, tj. nekadanjom Donjom Zetom. Austrija i Francuska su podijelile njene teritorije, s tim da su Dalmacija i Boka
81
Vlado . Duleti
Stari hrast kod Velike esme (detalj)
pripale Austriji. Nakon pobjede Napoleona Bonaparte nad udruenim austrijsko-ruskim snagama u bici kod Austerlica (1805), mirom u Pounu (Bratislavi) Francuska je dobila Dalmaciju i Boku. Iako je tada sva Evropa drhtala pred Napoleonovom silom, mitropolit Petar I sa Crnogorcima, podstaknut ruskom pomoi, vidio je ansu da Boku vrati matici.11
11 Miomir M. Markovi: Crnogorski rat, Podgorica, 1996, str. 127.
82
Poetkom 1806. godine vladiina vojska je ula u Boku Kotorsku. Poslije toga u Boku uplovljava i dio eskadre ruske pomorske flote koju je predvodio viceadmiral Senjavin. Meu stanovnitvom ovog najljepeg fjorda na svijetu je zavladalo veliko narodno oduevljenje. S druge strane, krajem maja 1806. godine francuska vojska je okupirala Dubrovnik i uputila se prema Cavtatu. Pod komandom Petra Prvog, Crnogorci i Primorci (meu Primorcima su - kako svjedoi stari hrast kod Velike esme - dominirala budvanska plemena Brajii, Pobori i Maini) krenuli su Francuzima u susret i oko Cavtata se sukobili sa njima. U ovim borbama francuske trupe su pretrpjele znatne gubitke i bile su primorane da se povuku u Dubrovnik. Nastupio je jedan od najslavnijih trenutaka u ratnoj istoriji Crnogoraca, kad je njihova vojska ukrstila maeve sa najmonijom i najproslavljenijom armijom ondanje Evrope. U istoriji Napoleonovog prodora na Balkan zabiljeeno je ime Crnogoraca stihovima jednog od najveih pjesnika evropskog romantizma (Prosper Merime).12 Tokom svih ratnih sukoba do kraja 1806. godine Francuzi od Crnogoraca trpe, na irokom potezu od Boke do Korule, sve same poraze i velike gubitke. Meutim, sklopljenim mirom u Tilzitu jula 1807. godine, Rusi su Boku prepustili Francuzima ne vodei - pri tome - rauna o legitimnim crnogorskim interesima. Tako su apsolutni pobjednici na bojnom polju (Petar Prvi i Crnogorci, potpomognuti Primorcima), voljom velikih sila, bili primorani da napuste Boku Kotorsku i povuku se u svoja brda oko Lovena, tog velianstvenog crnogorskog Olimpa. est godina kasnije (1813), kada je - dodue - Napoleon bio na zalasku politike i vojne moi, Crnogorci su ponovo oslobodili Boku od Francuza. Tada je u Dobroti odrana Narodna skuptina na kojoj je odlueno da se Boka ujedini sa slobodnom Crnom Gorom. Meutim, velike sile su jo jednom presudile. Odlukom Bekog kongresa (1814) Boka je pripala Austriji. Kao mnogo puta u istoriji, i ovom prilikom se potvrdilo da je kako rezonuje stari hrast zasaen svetom rukom Petra Prvog kod izvora Velika esma - malim narodima sueno da krvare i ginu na bojnom polju, dok se diplomatija i krupne politike odluke iskljuivo nalaze u rukama velikih sila. Tako je i sudbina Boke na poetku XIX vijeka odlu12 Branko Pavievi: Istorija Crne Gore, knjiga etvrta, tom prvi, Podgorica, 2004, str. 66.
83
Vlado . Duleti
ena ishodima na dalekim ratitima i za konferacijskim stolom prilikom zakljuivanja mirovnih sporazuma. Iako su Francuzi i Crnogorci u Boki bili nepomirljivi protivnici (poznato je da su Francuzi svuda javno govorili, da se Crna Gora nee unaprijed zvati crna, nego krvava gora),13 Petar Prvi je znao da svojim izuzetnim stasom, odlunim dranjem, otmenim ponaanjem i briljantnim umom, impresionira francuske generale i javne linosti sa kojima se susretao. O njihovim impresijama i zapaanjima ostali su sauvani pisani tragovi.
Francuzi i Petar Prvi
Veoma je uven razgovor koji su u Kotoru (1807) vodili francuski general-maral Ogist Marmon i Petar Prvi. Iz tog govornikog duela navodimo jednu zanimljivu iskru: General: Kako su vas Crnogorci posluali, da se biju s nama a nijesu vas htjeli posluati, da k meni u fortecu doete? Ali vam Crnogorci zapovijedaju? Mitropolit: Koneno tako to; oni negda sluaju, a negda i zapovijedaju kako narod slobodni. Ovo se i u kraljevine dogoditi moe, a kamoli ne u Crnu Goru. Kako su pojedini poznati Francuzi doivljavali linost i istorijsku misiju Petra Prvog dajemo u nastavku ovog zapisa. On ima velianstven stas, lijep oblik, on nosi vrlo dugu bradu i uva dostojanstven izgled koji izaziva duboko potovanje. (Viala de Somijer) On je prijatan i utiv; on je ne samo milostiv ve takoe istinski gostoljubiv prema svima onima koji se jave kod njega, ma koje vjere bili. (Viala de Somijer) On zna vrlo dobro italijanski, njemaki i ruski; on zna malo engleski i vrlo malo francuski. (Viala de Somijer)
13 edo Vukovi: Petar I Petrovi - Poslanice, Cetinje, 1993, str. 338.
84
ovjek jakog duha i vrlo vrstog karaktera. (Ogist Marmon)
Pedeset i tri godine upravlja Crnom Gorom s osobitom pameu i brani je s neustraivom hrabrou. (Gzavije Marmije) Petar I je bio za ovu malu brdsku zemlju to jedan drugi Petar I za prostranu rusku imperiju. (Gzavije Marmije) On je najvei ovjek kojega je rodila Crna Gora. (Anri Delari) Veliki vladika i Osniva moderne Crne Gore. (Pjer Kokel)
Treba rei da su svi ovi citati preuzeti iz knjige Petar I Petrovi - Poslanice, koju je za tampu priredio knjievnik edo Vukovi (Cetinje, 1993). Imajui u vidu koliki neprocjenjivi znaaj za crnogorsku slobodu, kulturu i dravu imaju Crnojevii i Petrovii, odnosno urevac i Stanjevii, postavlja se pitanje na koji nain se danas taj ogromni istorijski kapital moe valorizovati, odnosno ukljuiti u turistiku ponudu Budve. Za poetak, predlaemo da se promovie pjeaka izletnika tura pod nazivom Putem Petra Prvog na relaciji: hotel Zamak - Velika esma - Stanjevii - Peraj brijeg - urevac - Gornji Pobori - Donji Pobori - hotel Zamak (u duini oko 10 km). Zastupani jednodnevni izlet, sa eventualnim posluenjem u navedenom hotelu, pored naglaenih rekreativnih vrijednosti (boravak u gotovo netaknutoj prirodi - na idealnoj nadmorskoj visini od 500 do 850 metara), predstavljao bi i svojevrsni as iz slavne i slobodarske crnogorske istorije, koja se u velikoj mjeri stvarala u ovom podlovenskom kraju okrenutom prema moru. Pri tome, bilo bi neophodno da se dva preostala hrasta Vladike Svetog (kod izvora Velika esma i na Stanjeviima), stave pod zatitu kao spomenici prirode, zbog ouvanja njihovog istorijskog znaaja i sjeanja, kao i dendrometrijskih karakteristika i pejzane atraktivnosti. Time bi se podigao nivo drutvene svijesti i brige o njihovom znaaju, to bi - svakako - uticalo da ne doive sudbinu onog hrasta na Peraj brijegu koji je prije desetak godina izgorio u poaru.
85
Vlado . Duleti
U vezi s tim treba istai da prelijepom i gorostasnom hrastu pored Velike esme danas prijeti jedna druga opasnost. Naime, pojedine grane iz njegove bogate i velianstvene kronje evidentno poinju da se sue. Ta devastirajua pojava na ovom izuzetnom ukrasu podlovenske prirode je naroito dobila na intezitetu u proteklih desetak godina. Stoga nauka (biolozi, ekolozi i dr.) i Zavod za zatitu prirode Crne Gore moraju, to prije, dati odgovor na pitanje zato ovaj hrast, kada nita drugo u neposrednom okruenju ne vene, poinje postepeno da propada. Ukoliko zastupani odgovor ubrzo ne uslijedi ili izostane, odnosno ako se ne preduzmu sve neophodne mjere zatite, lako moe doi do tihog umiranja ovog svetog i istorijskog hrasta, kojeg je svojevremeno, svojom rukom, zasadio Petar Prvi.

86
ZABORAVLJENI SOKO GRAD

Bezbroj pitanja se postavlja pred jednim gradom, koji se pretvorio u gomilu kamenja, nakon to je odivio svoje beskrajne ivote. Predrag Matvejevi Kao to je poznato, raskona crnogorska kulturna batina obiluje sa preko pedeset gradova i utvrenja koji datiraju iz srednjovjekovnog razdoblja. Vie od etrdeset tih istorijskih lokaliteta polako pada ili je ve utonulo u Letu, rijeku zaborava. Drugim rijeima, oni sada pripa-
Jedan od dva ubla u Oraanima 87
Vlado . Duleti
daju kategoriji tzv. mrtvih i usnulih gradova. Poto su iza njih ostale - uglavnom - ruevine i kamenje razbacano, ostaci ovih gradova i utvrenja danas snom mrtvijem spavaju. ive samo u legendama, mitovima, kazivanjima i sjeanjima. Jedan od tih naputenih i zaboravljenih gradova je - svakako - i Soko grad titarski (ili Ivanov grad), koji se nalazi na razmei Rijeke i Ljeanske nahije, odnosno izmeu sela Kosijeri, inovii i titari. Treba rei da je ovaj utvreni grad, ije je ime izvedeno iz prelijepe Na putu za Soko grad rijei soko, imao znaajnu ulogu u crnogorskoj istoriji dramatinog XV vijeka. U to vrijeme, on je, pred nadolazeom turskom opasnosti, bio isturena predstraa posjeda Crnojevia, koja je omoguila nesmetano sazdanje renesansnog Cetinja i pojavu prvih inkunabula na slovenskom jugu. Meutim, nakon pada Crne Gore pod osmansku vlast (1499), grad Soko gubi na svom stratekom znaaju i biva naputen, to je uslovilo njegovo dugotrajno propadanje i tiho umiranje. Iako neka postojana i neiscrpna energija zrai iz njegovog imena, od njega danas postoje naalost - samo bezline razvaline. tavie, Ivanov grad se ne nalazi ni na listi zatienih kulturnih dobara u Crnoj Gori, to je jo vie uticalo da ga prekrije mitska tama i teka koprena zaborava. itav nekadanji grad, koji je posebno vezan za istoriju Crnojevia (za Stefanicu i njegovog sina Ivana), sada je - preputen zubu vremena - zarastao u travu, umarak (kun, jasen, grab, drijen i dr.) i zaborav. Ovakva njegova alosna sudbina navela me je da, sa prijateljima Svetoza88
Ulazna kapija u Soko grad 89
Vlado . Duleti
rom Latkoviem iz Cetinja i Lazarom Vuksanoviem iz Budve, sunanog 22. oktobra 2012. godine posjetim ovaj istorijski lokalitet, koji pripada velikom sazvjeu naih brojnih oburdanih gradova, i da ga, osvjetljavajui njegovu mitsku prolost, ma sudbine i tajanstvene snove, kroz predmetni zapis koliko-toliko obnovim i oivim u naoj memoriji. Pripremajui se za obilazak Soko grada, naiao sam na zanimljivi putopis uitelja i kolskog nadzornika ura padijera iz 1895. godine, iji je naslov Na Ivanovom gradu (Sokolu). U tom zapisu on je sabrao i iznio svoja zapaanja i utiske o posjeti ovom nekada utvrenom gradu. padijer je - pri tome - posebno apostrofirao i opisao sve glavne sadraje Soko grada, ije su konture i obrisi u to vrijeme (prije 117 godina) bile znatno vidljivije i prepoznatljivije u odnosu na dananje stanje. S druge strane, u publikaciji Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori (objavljenoj 1975. godine), iji su autori Pavle Mijovi i Mirko Kovaevi, nalazi se plan (skica) Soko grada kod titara. Na predmetnoj skici arhitekta Mirko Kovaevi je markirao sve bitne sadraje ovog klasinog srednjovjekovnog utvrenja - odbrambene zidove, ulaznu kapiju, citadelu, kule, stambene objekte, crkvu, cistijernu za vodu i dr. Treba rei da su nam navedeni dokumenti i zapisi posluili kao dobar vodi za lake snalaenje prilikom identifikovanja supstrukcije i namjene objekata koji su postojali na Sokolu. Poput mnogih ostalih naih starih gradova, tako je i grad Soko podignut, iz bezbjednosnih razloga, na dominantnoj, prirodno zatienoj uzvisini koja se naziva Sokolski kri. Do ovog uzvienja doli smo kolima iz pravca Cetinja i Kosijera, odnosno zaseoka Oraani. Na podesnom mjestu zaustavili smo automobil i pjeke krenuli u pravcu Soko grada. Na nau sreu, prilazna staza Sokolu je bila relativno ista i raskoena, tako da smo za oko 40 minuta stigli na planirano odredite. Moj prvi susret sa Ivanovim gradom bio je prilino uzbudljiv. Sam osjeaj da se nalazim na izdanom vrelu slavne crnogorske prolosti iz vremena Crnojevia, predstavljao je za mene neku vrstu posebnog uzbuenja izazvanog adrenalinom. Ono to nam danas istoriografija nudi i to se moe neposredno uoiti na prostoru koji je zapremala drava Crnojevia jesu etiri utvrena grada, danas poznati pod imenima - urevac, Soko kod titara, Rijeki grad, odnosno Obod iznad dananje Rijeke Crnojevia i abljak
90
Crnojevia na Skadarskom jezeru, kao i dva manastirska kompleksa Kom na Skadarskom jezeru i manastir na Cetinju, poznat kao Manastir Crnojevia.14 S tim u vezi treba rei da sam o utvrenom gradu urevcu (koji je lociran u blizini manastira Stanjevii, iznad Budve) sainio posebni zapis pod naslovom urevac - spomenik istoriji Crnojevia i objavio ga u publikaciji Zapisi sa kamena crnogorskog.15 U ovom zapisu o urevcu je istaknuto da su june padine Lovena, okrenute prema moru, koje se nalaze iznad Budve, Grblja i Kotora, predstavljale matinu oblast, ivotni prostor i kolijevku Crnojevia. Kada su 1435. godine, u skladu sa Smederevskim sporazumom potpisanim od strane Mleana i despota uraa Brankovia, do temelja srueni utvrenje urevac i dvor Crnojevia koji se nalazio na lokaciji dananjeg manastira Stanjevii, Stefanica Crnojevi se, sa porodicom, seli na istok i nastanjuje u okolini Skadarskog jezera. Taj prostor su sve do 1421. godine, kada je umro posljednji Bali - Bala III, kontrolisali Balii, sa kojima su Crnojevii esto ratovali. Poto je sa istorijske i politike scene Zete nestala veoma mona dinastija Balia, koja je bila u rodbinskim vezama sa srpskim despotima (njima je - uostalom - Bala III svojom posljednjom voljom ustupio ovu oblast), otvorila se mogunost da do tada podlovenski Crnojevii zavladaju krajevima oko Skadarskog jezera, koji su pruali mnogo bolje uslove za ivot i socio-ekonomski razvoj. Razumije se, u tome su za protivnike imali despota ura Brankovia i Mleane, koji su nastojali da proire svoje posjede na itavu Donju, a po mogunosti i na Gornju Zetu. Meutim, u nastalim istorijskim previranjima krajem septembra 1441. godine, u Gornju Zetu je provalio bosanski vojvoda Stefan Vuki Kosaa, koji je - pridobivi Stefanicu Crnojevia za sebe - zauzeo krajeve oko rijeke Morae, Soko grad kod sela titara, i Medun. Da bi potvrdio i zajemio svoju lojalnost, Stefanica je najvjerovatnije tada svog sina Ivana dao Vukiu kao taoca. Poznato je da je sticajem raznih okolnosti Ivan ostao vie od deset godina u zatoenitvu kod bosanskog vojvode.
14 edomir Markovi: Graditeljska batina Crnojevia, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010, str. 588. 15 Detaljnije vidjeti Vlado Duleti: Zapisi sa kamena crnogorskog, Budva, 2011, str. 73 - 85.
91
Vlado . Duleti
Plan Soko grada 92
Poto je bio primoran da se krajem 1443. godine definitivno povue iz Zete, Stefan Vuki je osvojene posjede i utvrene gradove ustupio despotu urau Brankoviu. Poto Soko grad nije mogao do kraja odrati, despot ura ga preputa Stefanici Crnojeviu (1444). Uviajui znaajan strateki poloaj ovog grada, Stefanica ga dodatno proiruje i utvruje. Na ovaj nain grad Soko dobija prvenstveno vojniki karakter i postaje vojno-upravno sredite. Poetkom pedesetih godina XV vijeka Stefanica Crnojevi se esto sukobljavao sa despotovim snagama. Da bi ojaao odbranu Soko grada u sluaju napada despotove vojske, Stefanica Crnojevi je sredinom novembra 1453. godine molio Mleane da mu o svom troku iz Kotora poalju posadu od 30 dobrih ratnika. Zastupana briga koju je Stefanica iskazivao oko njegovog uvanja, pokazuje da mu je do titarskog Sokola bilo naroito stalo. Odmetnuvi se konano od Srbije i postepeno potiskujui snage despota uraa Brankovia, Stefanica Crnojevi je zaposjeo sve krajeve oko rijeka Zete i Morae, zauzeo abljak i uao u Podgoricu. Meutim, nakon Stefaniine smrti (1464/65), novi zetski gospodar postaje njegov sin Ivan Crnojevi, sa sjeditem u abljaku na Skadarskom jezeru. Usljed realne opasnosti da Turci nakon uvrivanja sa lijeve strane Morae ovladaju teritorijom Gornje Zete a time i abljakom, Ivan beg 1475. godine otpoinje da gradi utvrenje na Obodu (Rijeki grad), koji je izabrao za svoje novo sjedite. Pred sve jaom najezdom turske sile, Ivan Crnojevi se ni na Rijekom gradu nije osjeao dovoljno sigurnim. Zato je odluio da svoje prijestono mjesto dublje pomjeri, u tee prohodna brda u podgorini Lovena, koje je obeavalo veu bezbjednost i omoguavalo stvaranje kakve-takve dravne teritorije na obroncima ove planine.16 Tako je 1482. godine sagradio dvorac pod Orlovim krom na Cetinju, a 1484. godine i svoju uvenu zadubinu - Cetinjski manastir na ipuru. Prije prenoenja prijestonice na Cetinje, Ivan beg je izvjesno vrijeme boravio na Soko gradu poto se i Obod nalazio u fokusu turskih osvajanja. To je uslovilo da narodno predanje postanak Sokola vezuje za Ivana Crnojevia, pa se otuda i naziva Ivanov grad. U naprijed navedenom putopisu Na Ivanovom gradu (Sokolu), uro padijer s tim u vezi
16 Dr Duan J. Martinovi: Kameni presto slobode, Cetinje, 1999, str. 61.
93
Vlado . Duleti
Ostaci citadele na Sokolu
navodi: Kad je Ivo Crnojevi izgubio abljak i gradi Obod na Rijeci, pobjegao je u ove krevite krajeve (na Soko grad - prim. autora), gdje jo uvijek Turci nijesu bili dospjeli17 Za vrijeme turske okupacije titarski Soko je zaputen i ve krajem XVII vijeka bio je u ruevinama iz kojih se vie nikada nije uzdigao. Njegove razvaline danas samo to ne plau za legendarnim vremenima kada su grandiozni Crnojevii na ovim prostorima mukotrpno stvarali i gradili crnogorsku dravu, koja e, za narednih nekoliko vjekova, postati lua slobode i simbol otpora Osmanskom carstvu na Balkanu. Imajui u vidu da do sada na Ivanovom gradu nijesu vrena nikakva ozbiljnija arheoloka istraivanja, veoma je teko odgovoriti na pitanje kada je na Sokolskim krima, u blizini sela titara i inovia, podignuto prvo naselje. Najvjerovatnije da je ovdje prvobitno postojala ilirska gradina, na to ukazuju pronaeni fragmenti keramike koja bi po profilaciji mogla pripadati praistoriji.
17 uro padijer: Na Ivanovom gradu (Sokolu), crnogorski putopisi S praga u svijet, Titograd, 1976, str. 298.
94
Kamene gromade na Sokolu
O eventualnom postojanju ilirske gradine na vrhu pomenutog breuljka mogli bi da ukau i veliki kameni kvaderi, koji svojim izgledom podeaju na sline kamene blokove koritene u tzv. kiklopskoj tehnici pri gradnji odbrambenih zidova poznatih ilirskih gradova u Crnoj Gori - Risna, Budve, Ulcinja i Meduna.18 Do preuzimanja Soko grada od strane Stefanice Crnojevia, postojalo je - svakako - vie faza u njegovoj genezi. Meutim, bez detaljne stilsko-hronoloke analize nije mogue utvrditi poetke njihovog razvoja. Poput ostalih utvrenih srednjovjekovnih gradova, tako je i Soko posjedovao sve one bitne sadraje, osnovne funkcije i namjenske objekte neophodne za nesmetano odvijanje ivota kako u mirnodopskim, tako i u ratnim uslovima (posebno za kvalitetnu odbranu od neposredne opasnosti). Nakon Stefaniinog proirenja i ojaanja, ovaj utvreni grad je, pratei konfiguraciju terena na vrhu Sokolskih kra, zauzimao
18 edomir Markovi: Graditeljska batina Crnojevia, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010, str. 593.
95
Vlado . Duleti
prostor u obliku nepravilnog, izduenog trapeza, ija je najvea duina iznosila oko 90, a irina oko 60 metara. Treba rei da je utvrenje pristupano samo sa jedne strane, po veoma uskoj pjeakoj stazi, to je - razumije se - olakavalo njegovu odbranu. Prilikom penjanja na Soko grad prvo se nailazi na neku peinu sa vodom. Pitasmo odmah za ovu peinu, a oni nam kazae da je unutra prostrana, da ima jedna voda i da je ona pravo pod gradom i jo da je bilo probijeno brdo, te se konopima svrh grada dovaala iz ovog bunara voda.19 Nadalje, na pedesetak metara od gradskih vrata nalazi se breuljak, koji je na vrhu zaravnjen koliko jedno dobro guvno. Oko te omanje zaravni poreani su veliki kameni kvaderi, koji najvjerovatnije potiu od nekog odbrambenog zida iz ilirskog doba, graenog u kiklopskoj tehnici. Prema predanju, Ivan Crnojevi je uvee sa Soko grada silazio na ovaj breuljak, na kome je sjedio, odmarao i razmiljao o tome kako
Ostaci crkvice na Soko gradu

96
Pogled na Sokolske strane iz inovia
da se efikasno suprostavi sve jaoj turskoj sili. Sa tog breuljka se, inae, prua lijepi pogled u pravcu jugoistoka i Skadarskog jezera, odakle je stalno vrebala neprijateljska opasnost. Na poznati etnolog Jovan Vukmanovi navodi podatak da je pri ulazu u grad Soko bilo 12 kamenih stolica za gradske senatore. Drugim rijeima, u doba Crnojevia naprijed pomenuti kameni kvaderi sluili su kao sjedita prilikom zasijedanja sokolskih vijenika. Odavde put vodi pravo na vrata (ulaznu kapiju) od grada, koja su - kako izgleda - bila istesana u stancu kamenu. U sluaju napada vrata su se zatvarala, a sa gornjih djelova odbrambenog zida branioci Sokola su gaali napadae, ne dozvoljavajui da se priblie i eventualno ugroze i osvoje utvreni grad. Kada smo se popeli na vrh Sokolskih kra, tamo su nas saekali udesni ples beskrajnih sunevih zraka, rasuto kamenje od nekadanjeg grada besmrtnih Crnojevia i zov glasova vjenosti. S tim u vezi treba rei da dananje sokolske razvaline, u svom istorijskom trajanju, svjedoe o nekom ranijem poetku.
97
Vlado . Duleti
Ostaci Ivanove crkve u inoviima
Dok smo doli do ovih vrata, bio sam prema svemu hladan, a im prooh vrata od grada, proe me neka jeza kao elektrina. injae mi se - sad u, im izaoh na grad, sresti Iva i pratnju mu.20 Dodue, Svetozar, Lazar i ja nijesmo ovdje sreli ni Stefanicu a ni Ivana Crnojevia, ali smo se suoili sa svjetlucavim tragovima iz njihove slavne prolosti, koji predstavljaju jedan od ugaonih kamena dravne graevine prvobitne Crne Gore. Kao to je poznato, ta Crna Gora u najuem smislu rijei zaeta je na urevcu iznad Budve, a punim sjajem je zablistala Ivanovim legendarnim osnivanjem prometejskog i nesalomljivog Cetinja. Iako je odavno u ruevinama, koje su danas - uz to - gusto obrasle listopadnim rastinjem, na Soko gradu se jo uvijek mogu raspoznati ostaci svih veih objekata ove nekada veoma vane predstrae Cetinja. Dok je urevac bio okrenut prema mletakim posjedima u Primorju, dotle je utvreni grad Soko predstavljao obezbjeenje od Turaka, koji su se u drugoj polovini XV vijeka pribliavali sa jugoistoka, iz pravca Skadra.
98
Voda Veprulja u inoviima
U titarskom Sokolu ivot je bio vrlo intezivan, to nedvosmisleno potvruju brojne graevine kojima je raspolagalo ovo utvrenje. Tako je Soko gotovo sa svih strana opasan nepristupanim stijenama i bedemima, osnovnim odbrambenim elementima grada. Na krajnjoj sjevernoj i junoj strani gradske zidine su bile ojaane po jednom polukrunom kulom, koje su imale funkciju osmatranice. Na sjeverozapadu je postojala neka vrsta citadele (tvrave), koja je sluila za posljednju odbranu grada. Ispod tvrave, izvan gradskih zidina sa zapadne strane, nalaze se razvaline nekih kuica zidanih u suhomei. U ovim kuicama je - po svoj prilici - boravio obian svijet koji se bio pribio oko gospodara Ivana Crnojevia. Istono od citadele nalazi se relativno velika vrtaa (rupa), puna kamenja koje se tokom vremena oburdavalo sa tvrave. Najvjerovatnije da je tu bila tamnica za prestupnike. Nedaleko od nje postojala je barutana. Osim toga, grad je imao i pe za peenje hljeba.
99
Vlado . Duleti
U sredini Soko grada uoava se pravougaono udubljenje, koje predstavlja ostatke cistijerne za vodu. Istono od ove cistijerne nalaze se temelji od tri-etiri kue, u kojima su najvjerovatnije ivjeli glavari i povea gospoda iz vremena Ivana Crnojevia. Kad saemo sa tvrave na ravninu pred one tri kue, na desnoj strani od njih nai emo Ivov dvor, od koga nema nige kamena, nego je temelj [...] sa ravninom izravnjen.21 Na samom jugoistonom dijelu grada, inei i sama dio zidina, nalazila se mala jednobrodna crkvica nepoznatog patrona, sa ulaznim vratima na zapadu i plitkom, polukrunom apsidom na istoku. Ostaci pokazuju da je ova crkvica na Sokolu bila manje lijepa od one na urevcu. Graena je sitnijim pritesanim kamenom, sloenim u nedovoljno precizne horizontalne redove. Unutranji prostor duine 7,90 m i irine 4,40 m podijeljen je s dva para pilastera na tri traveja. Po svemu sudei, crkva je bila zasvedena podunim svodom i, s obzirom na duinu, morala je imati ojaavajue lukove koji su se oslanjali na navedene pilastere. Vjerovatno je na poetku svoda imala i vijenac, kako je to uobiajeno kod crkava toga tipa. Posebno je zanimljiv podatak da je svojevremeno u blizini crkve naen fragment maltera islikan utom, crvenom i plavom bojom, to bi moglo da ukae da je crkva svojevremeno bila freskopisana.22 Treba rei i to da se u sredinjem dijelu crkve nalaze ostaci dvojne grobnice dimenzija 2,30 x 1,30 m. Prema narodnom predanju, koje je zapisao istoriar dr Pavle Radusinovi, na Sokolu je, u tamonjoj crkvi, bio pripremljen grob za Ivana Crnojevia.23 Meutim, poto je najznamenitiji Crnojevi sahranjen u manastiru na ipuru, jedino bi se otvaranjem ove dvojne grobnice moglo utvrditi da li se u njoj nalaze neiji posmrtni ostaci. Nakon detaljnog obilaska i fotografisanja svih prepoznatljivih ostataka, biljega i tragova Soko grada, zadrali smo se na lokalitetu koji
21 uro padijer: Na Ivanovom gradu (Sokolu), crnogorski putopisi S praga u svijet, Titograd, 1976, str. 297. 22 edomir Markovi: Graditeljska batina Crnojevia, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010, str. 593. 23 Detaljnije vidjeti rad Vukia Pulevia i Novice Samardia: Ivan Crnojevi u crnogorskoj toponimiji, koji se 31.12.2012. godine nalazio na sajtu www.montenegrina. net.
100
je zauzimala sokolska crkvica, odakle se prua izuzetni vidik na iroka prostranstva Rijeke i Ljeanske nahije, plavetne djelove Skadarskog jezera i okolinu Podgorice, kao i na siluete albanskih planina u daljini. Uivajui u prelijepom pogledu, podsjetili smo se na kolosalnu misiju i istorijski znaaj koji su Crnojevii, u jednom tekom i dramatinom vremenu, ukljeteni izmeu katolikog Zapada i otomanskog Istoka, imali u formiranju nacionalne i dravotvorne svijesti crnogorskog naroda. Crnojeviima, kako dinastiji u cjelini tako i njenim vladarima ponaosob, pripada izuzetno mjesto u ukupnoj crnogorskoj povjesnici, sudbini Grb Crnojevia i budunosti crnogorskog naroda. U crnogorskom nacionalnom panteonu oni su, voljom istorije, svojim dravotvornim djelom, duhovnom i kulturnom misijom dobili centralno mjesto.24
Crnojevii - trea crnogorska vladarska dinastija
Poslije Vojislavljevia i Balia, Crnojevii predstavljaju treu vladarsku dinastiju crnogorskog naroda. U vrijeme Balia (do smrti posljednjeg Balia 1421. godine) kontrolisali su, prvenstveno, june podgorine planinskog vijenca Lovena iznad Budve, Grblja i Kotora. Treba rei da sa Crnojeviima sve vie poinje da se, umjesto Zete, upotrebljava naziv Crna Gora, kao dravotvorno odreenje za ovu zemlju crnih planina sa gustim umama. Neto kasnije Mletaka Republika za Crnu Goru koristi pojam Montenegro, to je i danas u
24 Marijan Mao Milji: Crnojevii i Petrovii, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010, str. 813.
101
Vlado . Duleti
inostranstvu, van govornih podruja slovenskih jezika, najzastupljeniji naziv. Crnojevii su potomci zetskog vlastelina uraa Ilijia (od oca Ilije), koji se prvi put pominje 1326. godine kao elnik u pratnji Stefana Deanskog. U Zeti su ga potisnuli Balii. Umro je oko 1362. godine i sahranjen je kod manastira Sv. Mihaila na Prevlaci kod Tivta. Jedan od njegovih nasljednika je bio Crnoje uraevi, koji se smatra rodonaelnikom ove crnogorske vladarske porodice. Njegovi potomci su se prezivali Crnojevi uraevi, da bi na kraju ostalo samo Crnojevi. Crnoje je imao tri sina - Stefana, Dobrivoja i Radia Crnojevia. Radi je poginuo 1496. godine u sukobu sa vojskom uraa II Stracimirovia Balia. Poetkom XV vijeka istorijski izvori pominju sinove Radieva brata Stefana - uraa i Ljea Crnojevia, koji su imali znaajnu ulogu u tadanjem politikom i ekonomskom ivotu Zete. Kao to je poznato, ura uraevi Crnojevi je na lokaciji dananjeg manastira Stanjevii sagradio dvor za stanovanje i namijenio ga sinu Stefanici. U sauvanim istorijskim izvorima ovaj objekat se pominje kao tvrava-dvor Stefanica (ili Stipanica). Najvjerovatnije je da je u tom dvoru roen Stefaniin sin Ivan Crnojevi, gospodar Crne Gore (1465-1490). uraev sin Stefan (zbog niskog rasta poznat je i pod imenom Stefanica) moe se smatrati prvim vladarom Zete (Crne Gore) iz porodice Crnojevi. Vladao je od 1451. do 1464/65. godine. Bio je oenjen sa Marijom, kerkom Ivana Kastriota, odnosno sestrom era Kastriota Skenderbega (zmaja od Albanije), koji je decenijama vodio bespotednu borbu protiv Turaka. Stefanica je sa njom imao dva sina - uraa i Ivana. Naroite zasluge Stefanice Crnojevia ogledaju se - prije svega - u tome to je sredinom XV vijeka bio glavni akter i sudionik brojnih politiko-istorijskih deavanja koja su doprinijela da na teritoriji Gornje Zete izraste posebni nacionalni i dravni identitet Crne Gore. S tim u vezi treba naglasiti da je crnogorska dravotvornost toga vremena sazdana u borbi neprestanoj protiv srpskog despota uraa Brankovia, bosanskog vojvode Stefana Vukia Kosae, Osmanskog carstva i Mletake Republike.
102
Nakon to je brau sasvim uklonio sa politike pozornice Zetske drave, Stefanica Crnojevi je 1451. godine stupio u pregovore sa Mlecima, koji su ga priznali za legitimnog gospodara Zete i odredili mu godinju platu od 500 dukata. Za njega je posebno bilo vano to su Mleani posredovali u izbavljenju njegovog sina Ivana iz ruku monog hercega Stefana Vukia Kosae, kod koga se kao talac nalazio u zatoenitvu punih jedanaest godina (1441 - 1452). Dakle, vjeto se snalazei u vrtlogu nastalih istorijskih previranja i povlaei mudre dravnike poteze, Stefanica Crnojevi je - nesumnjivo - ostavio duboki trag u crnogorskoj istoriji dramatinog srednjeg vijeka. On, naime, svojim likom i djelom stoji u proelju svake prie o dinastiji Crnojevi, kao osniva i graditelj dravne tradicije na ijim je temeljima sagraen oeaj slobodarstva i otpora koji ini zlatnu nit crnogorskoga srednjovjekovlja oslonjenog na ideje i domete dinastije Vojislavljevia i Balia.25 Iako je u istoriografskom vrednovanju ostao u sjenci svojih nasljednika (sina Ivana i unuka uraa), Stefanica Crnojevi je, po ukupnom bilansu svog politikog djelovanja, nezaobilazna linost u crnogorskoj povijesti. Kada je umro, za sobom je ostavio sazdanu i prilino samostalnu dravu sa sopstvenom zastavom i dinastijom, koja je - za ono vrijeme i ondanje prilike - snano usmjerila istorijski tok razvoja Crne Gore. A - kao to je poznato - i na izgraenom dravotvornom identitetu i tradiciji Crnojevia kasnije e proizai najvaniji datumi iz slavne i slobodarske crnogorske istorije - dva velika 13. jula (1878. i 1941. godine) i, konano, 21. maj 2006. godine. Poslije Stefaniine smrti na prijesto Crne Gore je doao njegov sin Ivan Crnojevi. enio se dva puta. Prva ena mu je bila Gojislava, ki albanskog velikaa ora Arijanita Komnina, a druga Mara (od 1469. godine), ki Stefana Vukia Kosae. Sa Marom je imao tri sina (uraa, Stefana i Staniu) i kerku Jekaterinu, koja je bila udata za cetinjskog vlakog vojvodu Radula Vlaha. Crnom Gorom je vladao od 1465. do 1490. godine. Izrastao je u gorostasnu linost nae srednjovjekovne istorije, ponajvie usljed
25 ore Borozan: Stefan (Stefanica) Crnojevi, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010, str. 640.
103
Vlado . Duleti
aktivnog uea i velikih uspjeha u borbama protiv Turaka, kao i zbog legendarnog osnivanja Cetinja i prenoenja crnogorskog prijestola u ovaj podlovenski kraj. U poetku svoje vladavine nije potovao oev sporazum sa Venecijom, kojim su se obje strane obavezale da ive u miru. Zbog Ivanovih neskrivenih aspiracija za mletakim posjedima u Primorju (posebno za Grbljem i Patroviima), Sinjorija ga je osudila na smrt, obeavi novanu nagradu onome ko ga ubije. Ipak, usljed straha od nadiranja Turaka, Ivan Crnojevi se ve 1466. godine izmirio sa Oktoih prvoglasnik Mleanima. U znak svoje dobre volje Mletaka Republika je pristala da nastavi s isplatom godinje novane pomoi Ivanu Crnojeviu, priznajui mu vojvodsku titulu. Ivan Crnojevi je za uzvrat obeao da e se odrei pretenzija na mletake oblasti u Primorju, te da e uticati na tamonje stanovnitvo da bude lojalno Republici.26 Meutim, zakljueni sporazum sa Mlecima Ivanu nije pruao dovoljno sigurnosti kada se radi o daljim vojnim pohodima Osmanlija. Na prvi ozbiljniji turski pritisak (1471) crnogorski vladar je morao da odgovori prihvatanjem vazalnog poloaja, uz isplatu godinjeg danka u visini od 700 dukata. Da bi ga otrgla od Turaka i privukla na svoju stranu, Mletaka Republika je Ivanu Crnojeviu dala niz novih
26 Grupa autora: Istorijski leksikon Crne Gore, sveska 2, Podgorica, 2008, str. 485.
104
privilegija i odredila mu godinju subvenciju od 600 dukata. S druge strane, Ivanova obaveza je bila da, uz mletaku podrku, organizuje otpor daljim turskim osvajanjima na ovom dijelu Balkana. Zadovoljan ovakvim ugovorom sa Venecijom, Ivan Crnojevi je prestao da plaa danak sultanu. Kada je 1474. godine dolo do turskog napada na Skadar, crnogorski gospodar je uinio onako kako su od njega traili Mleani. Sa oko 8.000 vojnika priskoio je u odbranu Skadra. Tom prilikom opsada Skadra je propala, a Turci su na bojnom polju ostavili oko 3.000 mrtvih. Uviajui da se prodiranje Osmanlija u budunosti teko moe sprijeiti, Ivan Crnojevi Psaltir je krajem 1475. godine poeo da gradi Rijeki grad (Obod), kao rezervnu poziciju u sluaju turskog osvajanja abljaka. U cilju potpune opsade Skadra (i sa crnogorske strane), krajem ljeta 1478. godine sultan je odluio da osvoji abljak Crnojevia. Turski pohod je uspjeno okonan jer je posada abljaka bez velike borbe predala grad. Osim toga, ve poetkom 1479. godine Mletaka Republika je Turcima ustupila Skadar, ime je pozicija Ivana Crnojevia postala jo sloenija. To ga je - razumije se - primoralo da napusti Crnu Goru i da se skloni na mletaku teritoriju. Do njegovog povratka u zemlju dolo je tek poslije smrti sultana Mehmeda II (1481). Posebna istorijska zasluga Ivana Crnojevia ogleda se u tome to je, po svaku cijenu, odravao prepoznatljivi dravni subjektivitet Crne Gore. Tako je prijestonicu preselio na Cetinje, gdje je 1482. godine podigao dvor, a 1484. godine i Cetinjski manastir, posveen
105
Vlado . Duleti
Bogorodici. Takoe, i Crnogorsku mitropoliju sa Vranjine seli na Cetinje, a prvog cetinjskog mitropolita Visariona nije niko postavio sa strane, ve lino Ivan Crnojevi. To to je Crna Gora na slovenskom jugu, iako u stalnom procijepu izmeu Mletake Republike i monog Otomanskog carstva, prva ula u tzv. Gutenbergovu galaksiju velika je zasluga i Ivana Crnojevia. On je, naime, slao monahe u Italiju da izuavaju tipografski zanat, to je kasnije uticalo da se pojava prve tamparije kod Junih Slovena vezuje za Ivanovo ime, iako je taj poduhvat realizovan poslije njegove smrti. Inae, burni ratniki i dravotvorni put i ivot Ivana Crnojevia zavrio se 4. jula 1490. godine, upravo u vrijeme kada su svatovi iz Mletaka njegovom sinu urau dovodili nevjestu Lizbetu (Jelisavetu), kerku mletakog plemia Antonija Erica. Veselje svadbe bilo je pomueno alou sahrane.27 Kao to je poznato, Ivan Crnojevi je sahranjen u svom manastiru na ipuru. Treba rei da je popularnost Ivana Crnojevia, nakon njegove smrti, neprekidno rasla u svijesti i kolektivnom pamenju crnogorskog naroda. Najee je dobijala formu mitske snage, kulta i slave. To je - uostalom - navelo Vuka Karadia da, za vrijeme svog boravka na Cetinju (1834), o tom kultu zabiljei sljedee: Ivan se Crnojevi u Crnoj Gori i danas tako spominje kao da je jue bio.28 Pored ve navedenih, o crnogorskom gospodaru Ivanu Crnojeviu ostao je ne mali broj svjedoanstava u toponimima, legendama i sjeanju ljudi koji potiu iz kraja u kome se nalazi Soko grad titarski. Tako u Oraanima (nedaleko od Soko grada) postoji tzv. Ivanbegova stolica, odnosno kamen u obliku stolice na kome je, prema predanju, sjedio Ivan Crnojevi, a na oblinjoj stijeni figurira urez nalik grbu Crnojevia. Nadalje, u Oraanima su se nalazila tri ubla, koji su sluili kao pojila za stoku. U jednom od njih se navodno utopio Ivanov sin, pa je - poslije te tragedije - ovaj ubao zatrpan kamenjem. Iznad vode Veprulje u selu inovii (koja je - inae - graena u doba Ivana Crnojevia i u kojoj su se ljeti rashlaivale svinje), prema
27 Dr Radoslav Rotkovi: Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Cetinje, 1996, str. 63. 28 Detaljnije vidjeti lanak Veseljka Koprivice: Ivan Crnojevi, gospodar Crne Gore, crnogorski nezavisni nedjeljnik Monitor od 15.01.2010. godine.
106
narodnom predanju bila je Ivanova crkva i groblje, od kojih danas postoje samo ostaci. Poslije Ivanove smrti, na crnogorski prijesto je stupio njegov sin ura Crnojevi, koji je vladao od 1490. do 1496. godine. Njegova estogodinja vladavina je protekla u znaku stalnih turskih pritisaka, kao i mletakih zahtjeva za povraaj djelova Grblja i Crmnice. U takvim uslovima bio je prinuen da vodi nestalnu spoljnu politiku. Tako je, s jedne strane, izbjegavao sukobe sa Osmanskom imperijom i pojaavao, s druge strane, tradicionalne veze sa Venecijom. Svakako, najvee uraevo pregnue jeste otvaranje tamparije na Cetinju, koja je poela sa radom 1493. godine. Ve poetkom sljedee, 1494. godine, u ovoj dravnoj tampariji je odtampana prva knjiga kod Junih Slovena - Oktoih prvoglasnik. Ona se pojavila 39 godina poslije prve tampane knjige u svijetu. Za tri godine rada tamparije Crnojevia odtampane su jo etiri knjige (Oktoih petoglasnik, Psaltir, Molitvenik i etvorojevanelje). Njena djelatnost je prekinuta 1496. godine urevim prinudnim odlaskom u izgnanstvo (u Italiju) i jeromonaha Makarija u Vlaku. Iste godine Crna Gora je izgubila status samostalne drave i kao zasebna oblast je stavljena pod nadzor skadarskog sandak-bega. uraev brat Stefan je, kao osmanski namjesnik, upravljao Crnom Gorom od 1496. do 1498. godine. Time je krajem XV vijeka okonana zlatna era vladavine znamenite dinastije Crnojevia, koja je rezultirala brojnim pozitivnim uincima na planu nacionalne, dravotvorne i kulturne emancipacije crnogorskog naroda. Poto smo na Ivanovom gradu ukratko obnovili i osvjeili nae istorijsko pamenje o legendarnim Crnojeviima, krenuli smo da se polako sputamo niz Sokolske strane. Vraali smo se putem kojim smo i doli. Ozraeni svim onim to smo vidjeli i doivjeli na Soko gradu, istorijskom dragulju koji - ujedno - svjedoi, podsjea i opominje, naa razmiljanja su se, uglavnom, svodila na to kako udahnuti ivot ovom usnulom srednjovjekovnom gradu od koga su danas ostale samo ruine i razbacano kamenje. Razumije se, to nije nimalo lak i jednostavan zadatak, s obzirom na narastajuu ekonomsku krizu i injenicu da se grad Soko ne nalazi neposredno uz neku vanu saobraajnicu koja bi
107
Vlado . Duleti
doprinijela njegovoj broj i efikasnijoj obnovi. Magistralni put Cetinje - Podgorica nije - dodue - odvie dalek, ali bi - svakako - trebalo da se bolje i kvalitetnije odrava lokalni put koji vodi od magistrale do Oraana. Bilo bi - takoe - neophodno da se popravi, temeljno raskosi i vidno markira prilazna staza ovom istorijskom lokalitetu, koji se nalazi na strmoj, isturenoj kamenoj glavici iznad sela inovia i titara. S druge strane, postojee ruevine Soko grada ne mogu biti inspirativne za neke znaajnije turistike posjete. U cilju poveanja njegove atraktivnosti bilo bi uputno da se, za poetak, pristupi obnovi i revitalizaciji jednobrodne crkvice na vrhu Sokolskih kra, to ne bi iziskivalo neka velika finansijska sredstva. Na ovaj nain bi obnovljena crkva bila dodatni motiv za privlaenje turista i drugih znatieljnika, posebno onih koji preferiraju kulturni turizam, kao i pjeaenje i aktivan boravak u netaknutoj prirodi. Nakon realizacije navedenih investicionih ulaganja stvorili bi se neophodni uslovi da se Soko grad ukljui u savremeni ivot Crne Gore. Time bi se nai graani bolje upoznali sa ovim dijelom crnogorskog kulturno-istorijskog nasljea, a potencijalni turisti sa jo jednim znaajnim, autentinim kulturnim spomenikom koji pripada graditeljskoj batini Crnojevia.
108
SKICA ZA PORTRET NIKOLE MAINJANINA

Svetenik-intelktualac, duhovnik, humanista, pisac, govornik i diplomata Nikola Mainjanin (na latinskom jeziku se potpisivao kao Nicolaus Machinensis, a poznat je i kao Nikola Modruki), rodom iz Maina kod Budve, jedna je od istaknutijih linosti iz prolosti budvanskog kraja. Njega je kao darovito seosko dijete iz pravoslavne sredine privukla katolika crkva, otvorila mu svijet savremene nauke i izdigla u svojoj jerarhiji.29 Kao to je poznato, on pripada skupini onih Mainjana, odnosno Budvana koji su, sticajem odreenih okolnosti, znatno poznatiji izvan svoga zaviaja, nego u svom rodnom mjestu. Tome je, dodue, naroito doprinijela injenica to je Nikola Mainjanin - nakon roenja 1427. godine - veoma kratko ivio i boravio u Budvi, budui da se od 1434. do 1455. godine kolovao u Veneciji, gdje je i doktorirao iz oblasti teologije i filozofije. Poslije zavrenih studija, kao kleriku mu je 1456. godine dodijeljena benediktanska opatija Sv. Lucije u Baki na ostrvu Krku. Sljedee, 1457. godine zareen je za svetenika, a iste te godine imenovan je za senjskog biskupa. Pretpostavlja se da je sa knezom Stjepanom Frankopanom 1459. godine uestovao na crkvenom saboru u Mantovi, koji je sazvao papa Pio II u cilju organizovanja odbrane od Turaka. Kao svog izaslanika papa ga 1460. godine alje u Bosnu, kod bosanskog kralja Stjepana Tomaevia, radi nadgledanja najezde turske sile koja je zaprijetila srednjovjekovnoj bosanskoj dravi. Iste godine papa Pio II premjeta sjedite Krbavske biskupije u Modru (naselje u sjeveroistonom dijelu Like) i osniva novu, Modru
29 Redakcija za istoriju Crne Gore: Istorija Crne Gore, knjiga druga, tom drugi, Titograd, 1970, str. 272.
109
Vlado . Duleti
Manastir Podmaine
ku biskupiju. Poetkom 1461. godine papa imenuje Nikolu Mainjanina za modrukog biskupa. Od tada je poznat kao Nikola Modruki, odnosno na latinskom kao Nicolaus Modrussiensis. Krajem 1462. godine ponovo je imenovan za papinog izaslanika u Bosni, a potom, 1463. godine, i za dvor ugarskog kralja Matije Korvina u Budimu. Njegova diplomatska misija ogledala se u koordiranju aktivnosti na stvaranju to vee solidarnosti i jedinstva svih hrianskih vladara i drava u zajednikoj borbi protiv sve opasnijeg prodora Turaka na ove balkanske prostore. Uprkos svim nastojanjima, tursko osvajanje Bosne 1463. godine bilo je neminovno i neizbjeno. Neposredni svjedok i uesnik u tim dramatinim zbivanjima koja su uslovila pad bosanske drave i dovela do zarobljavanja i pogubljenja posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaevia, bio je Nikola Mainjanin, biskup modruki. Pri tome, iz bosanskog tamnog vilajeta i sam je jedva izvukao ivu glavu, o emu je kasnije pripovjedao u svojim djelima.
110
Ostaci utvrenog grada Modru u Hrvatskoj
Poslije pada Bosne, papa Pio II alje Nikolu Modrukog na ugarski dvor, sa zadatkom da doprinese organizovanju daljeg otpora Osmanskom carstvu. Tokom Korvinovih priprema za protjerivanje Turaka iz Bosne, krajem 1463. godine obavio je diplomatsku misiju u Veneciji radi obezbjeivanja neophodne pomoi. Meutim, izgleda da mletaku pomo nije dobio, te se - neobavljena posla - vraa u domovinu i prikljuuje vojsci Matije Korvina u pohodu na Bosnu. Ugarsko-hrvatske snage su tri mjesca uspjeno ratovale i pri tome oslobodile oko sedamdeset bosanskih gradova i naseljenih mjesta. to zbog zime, a - prije svega - zbog izostanka oekivane pomoi evropskih drava, Korvinova vojna kampanja u Bosni je prekinuta. Iz tih razloga papin izaslanik Nikola Modruki se vraa u Ugarsku. Zbog nekih nerazjanjenih dvorskih intriga, spletki i insinuacija, polovinom 1464. godine naglo naputa Budim i odlazi u Italiju. Treba rei da se vie nikada nije vratio u svoju Modruku biskupiju, kao ni u ove nae ilirske zemlje, odnosno u Ugarsku.
111
Vlado . Duleti
Ostatak ivota Nikola Mainjanin je proveo u slubi Svete stolice. Za Papinsku dravu je obavljao razne vjerske, administrativne, vojne, diplomatske i druge dunosti. Tako je upravljao razliitim gradovima Crkvene drave (Viterbo, Askoli, Fano, Spoleto i Todi). Osim toga, 1472. godine povjeren mu je zadatak da pripremi papinsku flotu za rat na Levantu protiv turske mornarice. U Italiji je obavljao i razne diplomatske misije, od kojih je najpoznatija ona iz 1478. godine kada se, prilikom sukoba Rimske kurije i Firence, susreo i pregovarao sa Lorencom Mediijem u vezi sa oslobaanjem kardinala Riarija. Umro je 1480. godine u Rimu, gdje je i sahranjen u crkvi Santa Maria del Popolo. Iza sebe je ostavio nekoliko vrsnih djela, rasprava i govora, koji ga svrstavaju meu najistaknutije humaniste XV vijeka na slovenskom jugu. Sve to je navelo jednu Dubrovanku da na Nikolinom grobu postavi natpis u kojem se za njega kae da je bio ovjek kojemu nijedena nauka nije bila strana i koji je bio ponos i nada ilirske zemlje.30
Humanistiki pokret u Evropi
Humanizam je kulturni i filozofsko-nauni pokret koji se razvijao u Evropi tokom XIV i XV vijeka. Nastao je kao reakcija na svemo srednjovjekovne crkvene kulture. Drugim rijeima, zasnivao se na suprostavljanju suvoparnoj sholastikoj uenosti i asketskoj usmjerenosti ljudskog ivota prema vjenom nebeskom carstvu. U samom fokusu ovog pokreta nala se reafirmacija klasinih grkih i rimskih vrijednosti i obnavljanje antikih kulturnih tradicija i civilizacijskih dometa. Ideal humanizma jeste svestran i slobodan ovjek, koji tei individualistikom duhu i preispitivanju uvrijeenih metafizikih slika i predstava svijeta, kao i sticanju novih znanja iz oblasti drutvenih i prirodnih nauka. Kolijevka ovog intelektualnog pokreta je Italija, ali ubrzo se proirio i na itavu Evropu. Glavni predstavnici humanizma su Dante Aligijeri, Franesko Petrarka, ovani Bokao, Tomas Mor, Erazmo Roterdamski i dr. Treba rei da je humanistiki pokret (kome je pripadao i Nikola Mainjanin), shvatajui ovjeka kao mjerilo svih vrijednosti i poti30 Miroslav Luketi: Budva - Sv. Stefan - Petrovac, Budva - Cetinje, 1966, str. 190.
112
skujui okotala teoloko-monaka gledanja na svijet i kult linosti, pripremio preporod nauke i umjetnosti u Evropi, tj. poznato doba renesanse. Sve u svemu, humanizam predstavlja onaj nain miljenja i djelovanja koji u prvi plan stavlja ovjeka i novi nain ivota, osloboen asketskih srednjovjekovnih stega. Humanistiko djelovanje modrukog biskupa Nikole Mainjanina je viedimenzionalno. Tako on nastupa kao veoma zapaeni i vrsni orator. Posebno je uven njegov nadgrobni govor povodom smrti svetosikstinskog kardinala Petra Riarija (1474), koji je - odmah nakon to je odran - tampan novom Gutenbergovom tehnikom, pod nazivom Oratio in funere Reverendissimi domini D. Petri Cardinalis Sancti Sixti. Koliko je poznato, to djelo je u XV vijeku (u periodu od 1474. do 1487. godine) tampano ak est puta - etiri puta u Rimu i po jedanput u Padovi i Rostoku (Njemaka).
Crkva Santa Maria del Popolo u Rimu 113
Vlado . Duleti
Budva ima obavezu da se na primjeren nain odui Nikoli Mainjaninu 114
Prvo izdanje ovog Nikolinog govora predstavlja najstariju proznu inkunabulu nekog autora na slovenskom jugu. Ono je izalo iz tampe samo 19 godina poslije Gutenbergovog pronalaska i tampanja prve knjige (Biblije 1455. godine) novom tehnologijom, pomou pokretnih metalnih slova. Nadalje, Nikola Mainjanin je bio i veliki bibliofil. U Italiji je sakupio znatan broj dragocjenih knjiga i rukopisa. Navodno je posjedovao zbirku od oko 80 naslova, to je za ondanje prilike bilo veoma impozantno. Stoga se Nikolina biblioteka moe svrstati meu najbrojnije humanistike privatne biblioteke u drugoj polovini XV vijeka. I pored znaajne vezanosti za Svetu stolicu i latinski jezik, Nikola Mainjanin je bio veliki pobornik i prijatelj staroslovenskog pisma glagoljice. Tako je on napisao poslanicu u odbranu glagoljice svojim kanonicima u modrukom kraju negdje izmeu 1477. i 1480. godine. U tom pismu Nikola se zauzima za upotrebu glagoljice u bogosluenju, pozivajui se na analogno iskustvo i praksu kod drugih naroda u rimskoj crkvi. Drugim rijeima, on se zalae za glagoljiku liturgiju, odnosno na pravo slovenskog stanovnitva da se ne mora moliti na latinskom jeziku. Time je biskup modruki dao znaajni doprinos da se glagoljsko pismo i narodni jezik koriste ravnopravno u odnosu na latinski jezik i latinicu. Kao svestrano obrazovana linost, Nikola Mainjanin je odravao brojne kontakte sa humanistima svoga vremena, a posebno sa Ivanom Vitezom od Sredne (mjesto pored Krievaca), ostrogonskim nadbiskupom i primasom ugarskim, diplomatom, latinistom, matematiarem, astrologom i astronomom. Uz to, bio je vrlo plodan pisac. Pored naprijed navedenog nadgrobnog govora, koji je doivio vie tampanih izdanja, napisao je sedam veih proznih djela na latinskom jeziku. Budui da se u Nikolino doba nova Gutenbergova tehnika tamparstva tek poela razvijati, ovi njegovi spisi ostali su u rukopisu. U nastavku predmetnog zapisa hronolokim redom daje se spisak tih djela, i to: 1. filozofsko-teoloki dijalog posveen Ivanu Vitezu od Sredne De mortalium felicitate (O srei smrtnika, 1461-62); 2. teoloka rasprava Navicula Petri (Petrova laica, izmeu 146064);
115
Vlado . Duleti
3. filozofski prirunik refleksivnog karaktera De consolatione (O utjesi, 1465-66); 4. istorijski spis De bellis Gothorum (O gotskim ratovima, 1473); 5. fragmentarno ouvan asketsko-moralni spis De humilitate (O poniznosti, nepoznata godina nastanka); 6. komentar psalama De titulis et auctoribus psalmorum (O naslovima i autorima psalama, 1474) i 7. politiko-apologetski traktat Defensio ecclesiasticae libertatis (Odbrana slobode crkve, 1479-80).
Zapis Nikole Modrukog o Drakuli
Nikola Modruki je 1463. godine u tamnici ugarskog kralja Matije Korvina u Viegradu (mali grad sjeverno od Budimpete na desnoj obali Dunava) posjetio zloglasnog grofa Vlada Tepea, koji je zbog svoje neviene okrutnosti dobio naziv Drakul, to na rumunskom jeziku znai avo. Za njega se, kao veoma surovog vladara Vlake oblasti u Rumuniji, vezuje da je svoje protivnike nemilosrdno nabijao na kolac. Osim toga, trgovci su se alili da im je Vlad sisao krv, mislei pri tome na visoke poreze i dabine koje im je nametao. Tako je vremenom o Vladu Tepeu Drakuli, zbog njegovog tiranskog i sadistikog ponaanja, stvoren mit patolokog krvopije i najpoznatijeg vampira u itavoj istoriji ljudskog roda. Prilikom tog susreta biskup Modruki je literalno skicirao vjerovatno jedini, a svakako najstariji opis fizikog izgleda ovog panonskog vampira i okrutnog ubojice. Taj Nikolin zapis o Drakuli uva se vie od 500 godina u Vatikanskom tajnom arhivu i to na stranicama njegovog rukopisnog istorijskog rada O gotskim ratovima iz 1473. godine. Bio je, pie Nikola Modruki, Vlad Drakula ne odve visok ovjek, reklo bi se da je bio ak i zdepast, ali je zato bio ovjek vrlo velike snage. U itavoj njegovoj pojavi bilo je neto neobino hladno ali i strano. Imao je Drakula orlovski nos, nabrekle nozdrve, te usko i crvenkasto lice na kojem su izrazite bile velike trepavice koje su uokvirivale velike i razrogaene oi. Guste i upave obrve nad njegovim prodornim oima i pod visokim elom poveavale su obujam krupne
116
glave. Bikovski Drakulin vrat kao da je bio isklesan iz tog zdepastog i vrstog tijela s kojim ga je povezivala upeatljiva glava s koje su se po snanim ramenima prosipali crni i vrlo kovravi uvojci.31 Treba rei da su veoma rijetki ljudi koji su poput Nikole Mainjanina izbliza vidjeli krvolonog Vlada Tepea Drakulu i pri tome ostali ivi. Dakle, i to je jedan od interesantnih detalja iz prebogate i burne biografije ovog znamenitog Budvanina. U svojim djelima Nikola Mainjanin je pokazao izuzetnu uenost, erudiciju, humanistiku obrazovanost, dobro poznavanje antikih pisaca (grkih i rimskih), istorije, prava, filozofije, politike, geografije, Biblije i odnosa u rimskoj crkvi. Pored tvorenija pomenutih traktata, Nikola se uspjeno bavio sakupljanjem, prepisivanjem i prevoenjem kako grkih, tako i rimskih tekstova. Ovako bogata biografija, te raznovrsni stvaralaki opus, Nikolu iz Maina s razlogom svrstava meu najistaknutije humaniste na slovenskom jugu. I pored toga, on je gotovo anoniman u svom zaviaju. Koliko je poznato autoru predmetnog zapisa, samo jedna sporedna uliica u staroj Budvi nosi njegovo ime. Stoga bi bilo poeljno, uputno i lijepo, ukoliko bi dananja generacija Budvana iznala primjeren nain da - u istorijskom i kulturolokom pogledu - valorizije vieslojnu linost i knjievno stvaralatvo Nikole Mainjanina, koji je jo u vrijeme humanizma i renesanse bio ponos i nada ilirske zemlje, kako stoji na njegovom grobu u Rimu. Time bi se doprinijelo da ovaj velikan iz nae srednjovjekovne prolosti konano izae, bar kada se radi o njegovom rodnom kraju, iz tihog spokoja zaborava.
31 Detaljnije vidjeti rad Slobodana Prosperov Novaka Zapis Nikole Modrukog o Drakuli, koji se 15.11.2011. godine nalazio na sajtu www.scribd.com.
117
MLETAKI GENERAL RADE MAINA

Kao to je poznato, jedan broj Mainjana je, u razliitim istorijskim razdobljima, mijenama i gibanjima, ostvario blistavu karijeru i dostigao visoke domete u uspostavljenoj hijerarhiji zapadnog svijeta. U tom pogledu posebno se istiu tri markantne linosti iz Maina - pisac i modruki biskup Nikola Mainjanin, mletaki general Rade

Detalj iz sela Maii 119
Vlado . Duleti
Crkva Sv. Petra u Maiima 120
Maina i, najzad, austrijski feldmaral-lajtnant Jovan Aleksi od Maina. Ono to je zajedniki imenitelj za ovu trojicu Mainjana jeste da su oni - uprkos uspjenom djelovanju i pretenom boravljenju na Zapadu - i u samom imenu, do kraja ivota, oznaili pripadnost i neraskidivu vezanost za svoj zaviaj i mainsko pleme koje obuhvata oblast u neposrednom zaleu Budve. S druge strane, poto im Maini i Budva, kao kolijevka i matina oblast, nijesu pruali dovoljno mogunosti za kolovanje, lini napredak i svestranu afirmaciju, sva trojica su stupili u stranu dravnu slubu. Na taj nain su oni, borei se - prvenstveno - za interese Papske drave, Mletake Republike, Francuske i Austrije, ostvarili uspjenu karijeru, visoki ugled i sveopti drutveni uspon. Svakako, najznamenitiji Maina je Nikola Modruki (ili Nikola Mainjanin, kako se zvanino potpisivao), koji je ivio i stvarao u XV vijeku, u doba humanizma. Njegova bogata biografija i raznovrsni stvaralaki opus, svrstavaju ga meu najistaknutije humaniste na podruju junoslovenskih zemalja. Pored ostalog, naroito je ostao upamen po tome to je on zapravo prvi autor na slovenskom jugu kome je neko djelo tampano Gutenbergovom tehnikom (1474). Budui da sam ve, kroz posebni zapis, osvijetlio portret Nikole Mainjanina, nema potrebe da se vie na njemu zadravam. Tri vijeka kasnije, u XVIII stoljeu, jedan drugi Mainjanin se u mletakoj vojnoj slubi relativno brzo uzdigao od zastavnika do ina generala. U mletakim izvorima on je poznat kao Rade Maina, a u budvanskom kraju kao Rade Krapovi, jer potie od mainskog bratstva Krapovi iz sela Maii. Porodica Krapovi je - inae - ogranak roda Rucovi, koji se krajem XIV vijeka doselio u Maine. Po mjestu roenja nazivali su ih i Maiima. Poslije smrti generala Rada Krapovia (1792), Jovan Aleksi iz mainskog sela Podostrog poeo je, jo od malih nogu, da gradi briljantnu vojnu karijeru, poev od kadeta, pa sve do ina feldmarala-lajtnanta, prvo u oruanim snagama Venecije, zatim Napoleonove Francuske i na kraju Austrije. Poto e ivotni put i djelovanje Jovana Aleksia od Maina biti predmet moje posebne panje i eksplikacije u sljedeem radu, ovom prilikom bih se - prije svega - osvrnuo na ono to je naa istoriografija zabiljeila o mletakom generalu Radu Maini.
121
Vlado . Duleti
Crkvica Sv. Pavla u Maiima
Po zavretku osmanlijsko-mletakog rata, zakljuenim Poarevakim mirom iz 1718. godine, Maine su - uz Grbalj, Pobore i Brajie - pripojene Veneciji. Postajui sastavnim dijelom Mletake Republike, stanovnici ovih optina su u tome vidjeli realnu ansu za poboljanje svog socio-ekonomskog statusa. Stoga pojedini ljudi iz Maina i susjednih primorskih oblasti (prije svega, vojnici i oficiri), nakon sklapanja Poarevakog mira, stupaju u slubu Republike Svetoga Marka. Jedan od njih je bio i Ivan Krapovi, koji je u prvoj polovini XVIII vijeka djelovao prvo u inu majora, a potom od 1737. do 1743. godine i u inu pukovnika mletake vojske (colonnello di Montenegro). On je svom sinovcu Radu Krapoviu omoguio da zavri odgovarajue kole, te da - nakon toga bude angaovan u vojnoj slubi Mletake Republike.
122
Treba rei da Rade Maina u mletakoj vojsci ubrzo stie in zastavnika i uestvuje u okrajima sa Turcima u blizini Ulcinja, kao i u borbama sa ulcinjskim gusarima. Isto tako, u svojstvu kapetana je angaovan na mletakoj granici prema Austriji u Istri i u Crnoj Gori. Prvi konkretniji i izvorima bolje potkrijepljeni podaci o djelovanju Rade Maine biljee se 1767. godine. Tada se, naime, u Crnoj Gori (upravo u Mainama) pojavio samozvanac poznat pod nazivom epan Mali te se - predstavljajui se kao ruski car Petar III (tada ve pokojan) - uspio nametnuti za gospodara Crne Gore (do 1773. godine).32 Pojava ovog tobonjeg moskovskog cara ustalasala je pravoslavno stanovnitvo Maina, Pobora i Brajia, koje je oduvijek bilo vezano za Crnu Goru i majku Rusiju. U ove tri optine ubrzo je prestala da funkcionie mletaka vlast. Razumije se, vinovnik svega toga je bio pustolov i skitnica epan Mali. Nastalo politiko vrenje je izazvalo burne reakcije susjedne osmanske uprave i Rusije, a naroito Mleana, koji su se ozbiljno zabrinuli da prepredeni samozvanac ne ugrozi njihove interese u Primorju. Da bi smirila uzburkanu politiku situaciju, Venecija je naloila Radu Maini, koji je ve tada bio u inu pukovnika, da - kao Mleanima pouzdana osoba, a istovremeno blizak pobunjenim plemenima - na terenu izvidi pravo stanje i da o stvarnim namjerama pobunjenika obavijesti mletaku sredinju vlast. U jesen 1767. godine pukovnik Rade Krapovi je obavio razgovor sa epanom Malim. Tom razgovoru je prisustvovao i crnogorski vladika Sava Petrovi. Sagledavajui sveukupnu situaciju, mletaki izaslanik Rade Maina je, s razlogom, zakljuio da ne moe biti govora o izbjeglom ruskom caru Petru III. U vezi s tim treba naglasiti da je prethodno svestrano osmotrio carev portret, koji se nalazio u manastiru Podmaine. Pored ostalog, i ta okolnost mu je pomogla da izvede pravilan zakljuak da se radi o samozvancu, a ne o navodno odbjeglom ruskom caru. Sa svojim saznanjima i zakljucima upoznao je Mletaku Republiku.
32 Lovorka orali i Maja Katui: Crnogorac Rade Maina - mletaki general u Zadru (druga polovica XVIII stoljea), Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2010, str. 131.
123
Vlado . Duleti
Vladika Sava generalnom providuru Antoniju Renijeru

U septembru i oktobru 1767. godine Vladika Sava Petrovi je u tri navrata pisao Antoniju Renijeru, generalnom providuru Mletake Dalmacije sa sjeditem u Zadru. Sadrinu ovih vladiinih pisama je objavio dr Jevto M. Milovi u Zborniku dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), koji je izdat na Cetinju 1956. godine (izdava je Istorijski institut NR Crne Gore). U prvom pismu (od 27.09.1767. godine) crnogorski vladika Sava, izmeu ostalog, istie kako je njegov narod jednu nepoznatu personu uzdigao u ime veliko. ...Na isti dananji dan primio sam pismo vaega p. p. g. koje je nam izruio vaega p. p. g. g-dn telent konunel Rade Krapovi, va vjerni, koji mi piete za uzrok jedne persone koja se javila na ove krajine. Moe mi povjerit vae presvijetlo p. g. to je do dnevi dananjega nijesam (se) s tom personom ni vidio, ni njim razgovora ima, ni vi mogu po pravdi donijet ni pisat nita o toj personi, toliko jedno to ga je puk uzo u ime veliko. U sljedeem pismu (koje je datirano 2.10.1767. godine) vladika Sava posebno apostrofira nastalu turbulentnu situaciju meu Crnogorcima i Primorcima, koja je proizvedena pojavom epana Maloga u Mainama. ... Mi nie imenovani tvoji vjerni sluge ne umijem ti drugu istinu pisat no se sva zemlja uzmutila. Ne znam kako ni to. Ni znam ko je ni kako, nego po njegovoj zapovijedi i knjigi skupilo se na Cetinje etiri hiljade ali i pet Crnogoracah i Primoracah. Mire se i oprasaju zla jedan drugomu, pak misle otolen po nekoliko glavarah da ga pitaju tko je i to je. Drugo ti ne umijem istinito pisat dokle razberemo i vidimo. Biemo ti na slubu. Predmet treeg vladiinog pisma (od 10.10.1767. godine) jeste razgovor koji su mletaki pukovnik Rade Krapovi i on obavili sa epanom Malim. ...Poljite za vaega vjernoga slugu g-na telente konunela Rada Krapovia. On e prikazat vaemu p. p. g. puno rijeih od onoga ojka furesta koji je u tvoju zemlju u tvoga sudita u Mahine. Jue ja isti i Rade Krapovi jesmo se osam urah njim razgovarali. Sve e ti Rade isti pravo kazat.
124
Crkva Sv. Petke u Budvi 125
Vlado . Duleti
Crkva Sv. Ilije u Zadru 126
Da bi suzbili nastale metee u zaleu Budve, Mleani su naredili da se oduzme ivot ovom prevarantu i samozvancu. Poto pokuaj likvidacije epana Maloga nije uspio, Venecija je nastojala da pobunjene Maine, Pobore i Brajie odvrati od njega. Tako je - kako pie Stjepan M. Ljubia u svojoj pripovijesti epan Mali - general Ivan ustinian, koji sjedijae na galiji pod Budvom, posla kneza Marka Ljubanovia iz Grblja i generala Rada Krapovia iz Mahina, da pomole glavare od tri opine da dou na stanak, i da im dadu boju vjeru da im biti nee nita ivotima. Ova dvojica uglave stanak na pelinskijem rudinama u Grblju, i dou u uroeni dan od opine braicke knez Nikac Martinovi, muro Stojanovi i jedan Rajkovi, od poborske knez Marko, Vaso i ukan, sva tri Zeca, a od mahinske Marko Kneevi, Savi Boreta i Andrija Duleti, a pred svijem kaluer Josif Vukievi. Budui da je epan Mali ve bio napustio Maine i preao na Cetinje, mletaki general je svakome od prisutnih plemenskih prvaka, uz obeanje da im se nee nita nepoeljno dogoditi, poklonio po pedeset utijeh dukata. Meutim, poetkom oktobra 1768. godine, nakon novog sastanka u manastiru Podmaine, Venecija nije htjela da propusti priliku da oruanom silom iskorijeni otpor gotovo golorukih seljaka Maina, Pobora i Brajia, i tako prekine njihove veze sa Crnom Gorom i epanom Malim. Koliki je bio angaman i doprinos Rada Maine u slamanju tog otpora, nije dovoljno poznato. Osim pokuaja diplomatskog djelovanja na planu smirivanja nastale situacije u rodnom kraju, po svemu sudei, pukovnik Rade Krapovi je uestvovao i u navedenoj vojnoj akciji tokom koje su se Mleani na surov nain obraunali sa svojim podanicima. Tom prilikom on se naao u izuzetno delikatnoj poziciji, jer su meu pobunjenicima bili i lanovi njegove familije. Razumije se, te okolnosti su izazvale nesuglasice i razmimoilaenje u porodici Krapovi. Da je Rade Maina - pri tome - ostao odan Mletakoj Republici, posvjedoie budui dogaaji, tj. njegov kasniji sve bri uspon i napredovanje u vojnoj hijerarhiji. Krajem ezdesetih godina XVIII vijeka, Rade Maina je boravio na Koruli, gdje je - kao provjereni mletaki povjerenik - rjeavao neka otvorena pitanja izmeu mletakih podanika i Dubrovana. Uz njegovo viemjeseno angaovanje taj spor je uspjeno okonan.
127
Vlado . Duleti
ezdesetih i sedamdesetih godina XVIII vijeka, pukovnik Rade Maina je bio ukljuen u crkveno-politika previranja vezana za poloaj pravoslavnog stanovnitva u Dalmaciji. Tako je u periodu od 1764. do 1776. godine uspjeno branio pravoslavno bogosluenje na slovenskome jeziku u crkvi zadarskoj; a 1787. g. bio je glavni ktitor i branilac prava na crkvicu Sv. Save Osvetenog u Budvi, kojom su se sluili pravoslavni Budvani u doba dravne vlasti Nemanjia i Balia.33 U sentenciji mitropolita Save Petrovia od 12.12.1770. godine zabiljeeno je da je konunel Rade Krapovi doao u manastir Stanjevie. Tom prilikom, oni su se dogovorili o meusobnoj zamjeni nekih batina u neposrednoj okolini Budve. ...I tako bi volja jednu partu i drugu da uinimo promjenu i tako se promijenismo u vijek vjeni da ostane za crkvu cetinjsku ista batina na Seoca koja je bila prodata istom konunelu. I isti konunel dade mene mitropolitu Savi njegove strumente koje primih, a ja isti mitropolit Sava dadoh viereenomu konunelu Radu Krapoviu masline i vie maslinah batine i to se naziva naega pod Golubovinom u vijek vjeni.34 Nadalje, u maju 1771. godine pukovnik Rade Maina je imenovan za guvernadura (zapovjednika) vojne posade u Sinju. Izgleda da nije dugo ostao na toj dunosti, jer je ve u maju 1772. godine djelovao na podruju regije Veneto, odnosno u utvrenju Marano, koje je bilo vana strategijska taka u mletako-austrijskom suparnitvu u pokrajini Furlaniji. Po nalogu visoke mletake dravne slube krajem maja 1772. godine, Rade Maina je, zapovijedajui naoruanim galijama, u Kanalu Marano, zaustavio i zarobio posadu dva broda kojima su upravljali bokeljski kapetani Vicko Dabinovi i Josip Marinovi. Po svoj prilici razlog ovog zarobljavanja bio je pokuaj krijumarenja neke robe, tj. izbjegavanje nadlene mletake kontrole. U februaru 1778. godine mletaki dud je Rada Mainu postavio za zapovjednika kninske tvrave. Meutim, ova njegova sluba je trajala relativno kratko. Ve u maju sljedee godine (1779) dudevim dukalom (ukazom) Rade Maina je imenovan guvernadurom zadarske vojne posade. U to vrijeme Zadar je bio glavni grad pokrajine Dalmacije.
33 Mladen Crnogorevi: Crkve i manastiri u opini Budvanskoj, Zadar, 1901, str. 22. 34 Detaljnije vidjeti dr Jevto M. Milovi: Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetinje, 1956, str. 323.
128
Treba rei da je u iduih nekoliko godina Rade Maina obavljao dunost glavnog zapovjednika odbrambenih snaga dalmatinske prijestonice, a time faktiki i svih oruanih snaga Mletake Dalmacije. Za to vrijeme unaprijeen je i u in mletakog generala. U tom inu spominje se 1779/80. godine u kontekstu sprovoenja reformi mletakih vojnih snaga u Dalmaciji. Svakako, u istoriji budvanskog kraja on je prvi Mainjanin koji je, dodue slubujui u vojsci strane drave, zadobio tako visoki vojni in. U inu enerala Rada Mainu pominje i Petar I Petrovi, u pismu od 13.11.1790. godine. Ovo pismo Petar I je uputio svom roaku Niku Petroviu, koji se nalazio u zadarskom zatvoru. ...Primio sam neka tvoja pisma, ali mi za sebe ne pie nita jesi li u jednakoj muki i arestu ili nijesi. Ja sam preuzvienomu gdnu eneralu Maini posla talijerah dvadeset to si dosada ot njega primio. Molio sam ga da te i unaprijed ne zaboravi.35 Kada je rije o mletakom generalu Radu Krapoviu posebno je interesantan njegov testament, kao i popis novanih i drugih poklona namijenjenih najbliim lanovima porodice. Navedeni dokumenti su sainjeni 1792. godine u Zadru, a pohranjeni su u tamonjem arhivu. Pregledom ovih spisa moe se ustanoviti da je Rade Krapovi, u periodu od 1763. do 1792. godine, svoju nepokretnu i pokretnu imovinu (kojom je raspolagao u Zadru i u zaviajnom selu Maii u Mainama), kao i znaajna novana sredstva, rasporeivao i poklanjao bratu Luki i njegovom sinu sveteniku Petru, bratu Petru i njegovom sinu Krstu, sinovcu Marku (nije poznato ko je od Radove brae njegov otac), unuku Vuku (nije poznato ko je od Radovih sinovaca njegov otac), sinovcu kapetanu Ivanu (nije poznato ko je od Radove brae Ivanov otac) i njegovom sinu Spiridonu, te sestriu Andriji Vukainoviu i njegovom sinu Ivanu. U oporuci od 12. jula 1792. godine genaral Rade Maina iskazuje elju za posljednjim poivalitem. Polazei od svoje pripadnosti istono-pravoslavnoj vjeri, Rade Maina je odredio da bude sahranjen u pravoslavnoj crkvi Sv. Ilije u Zadru, uz pratnju tri svetenika i bez nekih dodatnih pogrebnih ceremonija.
35 Dr Jevto M. Milovi: Petar I Petrovi Njego, pisma i druga dokumenta, graa: 17801820, knjiga 1, Titograd, 1987. str. 36.
129
Vlado . Duleti
Vaan dio Radova testamenta odnosi se na crkvu Sv. Petra u Maiima, koju je dao sagraditi o svom troku. Ova crkva je podignuta uz samu starinsku crkvicu Sv. Pavla. Treba rei da je crkva Sv. Petra vjeto zidana sa crvenim i bijelim tesanim kamenom. Na istonoj strani zavrava se polukrunom apsidom, dok proelje crkve na zapadnoj fasadi ukraava skladno izrezana rozeta, kao i zvonik na preslicu sa jednim oknom. Za ukraavanje crkve Sv. Petra Rade Krapovi je namijenio jednu svjetiljku i dvije pravoslavne ikone. Osim toga, svojom posljednjom voljom je odredio da se polovina godinjih prihoda od njegovih posjeda u Mainama isplauje za potrebe crkve koju je sagradio, a druga polovina prihoda namjenjuje se za izdravanje jednog svetenika koji e stalno biti vezan za ovu crkvu u Maiima. Iz sljedeeg testamentnog navoda se vidi da je aktuelni paroh crkava Sv. Petra i Sv. Pavla njegov sinovac Petar (sin Radova brata Luke). Nakon njegove smrti na istoj dunosti treba da ga naslijedi sveteno lice iz familije Krapovi. U sluaju da u toj porodici ne bude svetenika, ovu dunost treba da obavlja neko od pripadnika mainskog plemena. Za izvrenje legata i oporukom predvienih obaveza prema ovim crkvama, general Rade Krapovi je ovlastio svog sestria kapetana Andriju Vukainovia i Luku Kneevia. Treba rei da istorijski izvori svjedoe o generalovim vezama i sa drugim crkvama u budvanskom kraju. Osim to je bio darovatelj naprijed navedene crkve Sv. Save u Budvi, Rade Krapovi je crkvi Sv. Petke u Podmainama poklonio dva velika srebrna kandila. Na oba su kandila (jedno je datirano 1747, a drugo 1784. godine), na italijanskom jeziku urezana imena lanova Krapovieve porodice. Zavrni navod u oporuci mletakog generala Rada Krapovia je zabiljeen 6. avgusta 1792. godine. U njemu je konstatovano da je prolo malo sati od kada je general Rade Maina preminuo. Tim navodom i potpisom zadarskog notara zavravaju se dokumenti koji se odnose na ivotni put i djelovanje ovog visokog mletakog oficira, iji nesvakidanji portret predstavlja - makar u simbolikoj ravni - istorijsku prethodnicu naih dananjih evro-atlanskih integracija. Sve u svemu, bogata vojnika karijera Rada Maine (Krapovia) mogla bi se saeti u nekoliko sljedeih kljunih odrednica - zastavnik, kapetan, pukovnik, zapovjednik Sinja i Knina, mletaki povjerenik na
130
bokeljskoj i istarskoj granici, pouzdanik Venecije u osjetljivom politikom previranju u zaviajnom kraju, koje je izazvala pojava samozvanca epana Maloga, te - na kraju - zapovjednik odbrambenih snaga Zadra (prijestolnice Mletake Dalmacije) i general. Iako je njegov ivotni put - kao uostalom i svakoga profesionalnog vojnika - bio vezan uz razliite krajeve i gradove, nikada nije prekidao veze s domovinom. O tome svjedoe brojne darovnice i legati lanovima rodbine u zaviaju, te o njegovom troku podignuta crkva Sv. Petra [...] u rodnome selu Maiima.36 ivotna pria mletakog generala Rada Krapovia, rodom iz mainskog sela Maii, zorno ukazuje da ovo nae Primorje, izloeno brojnim istorijskim osekama, previranjima i iskuenjima, uz veoma oskudne socio-ekonomske uslove za ivot, nije ni izbliza prualo mogunost za linu afirmaciju pojedinca i njegovo napredovanje ka vrhu drutvene ljestvice. Iz tih razloga pojedini nai preci, poput Rada Maine, bili su prinueni da se otisnu na Zapad, i da tamo grade svoju znaajnu karijeru, koja je - razumije se - prevashodno bila u slubi stranih interesa. Meutim, ti nai preci, koji su se nali u orbiti zapadnog svijeta, nijesu ipak zaboravljali na rodni kraj. Nosili su ga u svojim mislima i srcima, iskazujui - pri tome - spremnost da pomognu rodbini i da, u skladu sa svojim mogunostima, ulau u materijalni i duhovni napredak svog zaviaja. Jedan od takvih je, u svakom sluaju, bio i general Rade Maina (Krapovi), iji smo ivotni put i vojniku karijeru - u kroki crtama - osvijetlili u ovom lapidarnom istorijskom zapisu.

36 Lovorka orali i Maja Katui: Crnogorac Rade Maina - mletaki general u Zadru (druga polovica XVIII stoljea), Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2010, str. 139.
131
FELDMARAL-LAJTNANT JOVAN ALEKSI OD MAINA

Uz Nikolu Mainjanina (XV vijek) i Rada Mainu (XVIII vijek), jo jedan ugledni Mainjanin je na Zapadu, u XIX vijeku, ostvario briljantnu vojniku karijeru, poev od kadeta u mletakoj mornarici, preko porunika, kapetana i majora u Napoleonovim francuskim trupama, do ina feldmaral-lajtnanta u austrijskoj vojsci. Rije je - naime - o Jovanu Aleksiu (1783-1861), rodom iz mainskog sela Podostrog kod Budve. S obzirom na svoje porijeklo, u istorijskim izvorima se pominje i kao Jovan Aleksi od Maina. Vremenom je dodatak od Maina, odnosno od Majine, evoluirao u od Majne, tako da je u novijoj istoriografiji poznat kao Jovan Aleksi od Majne. Treba rei da je o mainskoj porodici Aleksi, i samom Jovanu, najvie podataka prikupio i ostavio poznati novosadski pisac Milan Savi. Njegov prilog Aleksii iz Majine je objavljen 1898. godine u listu Brankovo kolo. Arhivsku grau o Aleksiima Milan Savi je najvjerovatnije dobio od Anastasije (Stane), kerke Jovana Obrenovia (srednjeg brata kneza Miloa), udate za Jovanovog sina Teodora koji je - takoe - stigao do generalskog ina u austrijskim oruanim snagama. Tako je Savi - izmeu ostalog - zapisao kako su se Aleksii od Maina u toku vie vekova na bojnim poljima svagda hrabro drali i s odlikovanjem isticali. Po vrletima Crne Gore, Arbanije i Dalmacije, po cvetnim poljima Italije i Sicilije, po nedoglednim snenim stepama Rusije i po puinama Jadranskog mora - svud su hrabro vojevali sinovi te odline porodice.37 to se tie genealokog porijekla, ostalo je zabiljeeno da preci Jovana Aleksia potiu od starinskih kneeva iz crmnikog sela Breli. Poslije dugih i krvavih bojeva sa Turcima, oni su bili prinueni da se

37 Detaljnije vidjeti Lazar uri: Feldmaral-lajtnant Jovan Aleksi od Majine, list Dnevnik, Novi Sad, broj 294 od 15.08.1985, str. 14.
133
Vlado . Duleti
1621. godine presele u Maine. Tako se jedan ogranak crmnikih Aleksia nastanio u mainskom selu Podostrog, koje se nalazi u neposrednom zaleu Budve. Naalost, smru estitog starca Steva Aleksia (2001) gasi se ovo ugledno bratstvo u Mainama, koje je - kroz istoriju - dalo pet kapetana, dva majora, dva pukovnika i tri generala. Dodue, svi su oni slubovali u tuim vojskama. Ve od 1622. godine mainski Aleksii su bili u vojnikoj slubi Mletake Republike. Tako je - prema jednom dokumentu ija se vjerodostojnost i sadraj ne mogu pouzdano potvrditi - izvjesni Rade Maina (Aleksi) 1799. godine stekao generalski in u mletakim oruanim snagama. Kao njegov brat se spominje kapetan Nikola Aleksi od Maina, iji je sin Jovan Aleksi (koji se nalazi u fokusu ovog zapisa).
Detalj iz sela Podostrog 134
Prema nekrologu objavljenom u Srpskom dnevniku iz Novog Sada od 2. marta 1861. godine, Jovan Aleksi je roen 11. aprila 1783. godine u Kotoru, a umro je 7. februara 1861. godine u Beu. Poto mu je otac Nikola preminuo 1787. godine, o Jovanovom vaspitanju brinula se njegova majka. Kao desetogodinji djeak, 24. aprila 1793. godine u Zadru stupio je kao kadet u slubu mletake vojske. etiri godine kasnije (1797) dospio je u Breu, gdje pada u zarobljenitvo francuske vojske. Iz tog zarobljenitva je osloboen zbog svoje mladosti. Nakon toga se Jovan Aleksi, sa bratom i jednim dalmatinskim oficirom, vratio u Zadar, gdje je 21. jula 1798. godine, opet kao kadet, stupio u austrijsku vojsku. Poetkom 1801. godine nadlena austrijska komanda upuuje ga da slubuje u Veneciju. Kada je 1805. godine Napoleon Bonaparta zauzeo Veneciju, Jovan Aleksi od Maina je preao u francusku vojnu slubu, u kojoj je stekao in porunika. Ve sljedee godine, u inu kapetana, slubovao je u francuskom dalmatinskom bataljonu, koji je bio angaovan u ratovima u Italiji i Tirolu. Takoe, uestvovao je i u poznatom Napoleonovom pohodu na Rusiju (1812/13). Poslije mukotrpnog povlaenja iz Moskve, uspio je da stigne do Pariza, gdje ga je Napoleon odlikovao vitekim krstom ordena Gvozdene krune. Tom prilikom dobio je i unapreenje u in majora. Tokom 1813. i 1814. godine ratovao je u Italiji. Meutim, kada je Austrija ponovo zaposjela italijanske provincije, Jovan Aleksi se po drugi put naao u austrijskoj vojnoj slubi. Dok je uestvovao u ratovima koji su se 1821. godine vodili na Siciliji, upoznao je Aretuzu Kimaru, sa kojom je 1825. godine dobio sina Teodora. Poto mu se rodio nasljednik, sluio je - selei se esto - u brojnim jedinicama austrijska vojske, da bi 1835. godine bio unaprijeen u in genaral-majora. Poslije vie od pedeset godina vojnike slube, 1844. godine je penzionisan u inu feldmaral-lajtnanta. Pored bogate vojnike karijere, Jovan Aleksi od Maina imao je i znaajan drutveni angaman. Tako je u Sremskim Karlovcima, u novembru 1837. godine, uestvovao na srpskom crkveno-narodnom saboru kao poslanik vojnikog stalea. Tom prilikom, na njegov predlog, za karlovakog mitropolita je izabran episkop baki Stefan Stankovi. Osim toga, na majskoj skuptini 1848. godine bio je jedan od kandi135
Vlado . Duleti
data za prvog vojvodu Srpske Vojvodine u okviru Austrijskog carstva. Nakon toga ivio je u Beu, posjeujui povremeno sina Teodora u Novom Sadu. Treba rei da je u Jovanovom ivotu, pored nespornih uspjeha, uspona i napredovanja, bila i poneka tamna mrlja i sjenka, kao posljedica njegovih pretjeranih i nerealnih ambicija. Feldmaral-lajtnantu Jovanu Aleksiu od Majine oigledno nije bilo dosta to to je postigao u vojsci, pa je poeleo da dokae da je starinom plemi, iz Crmnice u Crnoj Gori. Valjda je morao znati da o takvom plemstvu ne moe biti dokumenata, pa je odluio da do njih doe falsifikatom.38 U porodinoj arhivi Aleksia ugledni knjievni radnik Milan Savi je naao nekoliko falsifikovanih dokumenata koji se odnose na plemiko porijeklo ove mainske porodice. Svakako, najstariji dokumenat je pismo od 9. septembra 1835. godine koje je Jovan Aleksi iz Sremske Mitrovice navodno uputio Petru II Petroviu Njegou. U tom pismu on moli crnogorskog vladiku da mu se izda potvrda da je njegova porodica iz Crnice i da je jedna od drevnih blagorodnih knjaevskih familija. Osim toga, postoje kopije dva pisma koje je toboe karlovaki mitropolit Stefan Stratimirovi u septembru i decembru 1835. godine uputio kotorskom proti Jakovu Popoviu. U ovim pismima prota se moli da pismo Jovana Aleksia dostavi Petru II na Cetinje. Razumije se, meu ovakvim pismima morao je da postoji i Njegoev odgovor (datiran 1. aprila 1836. godine), u kome se potvruje da Gospodin General Jovan Nikolajev sin Aleksia proishodi od drevne visokoblagorodne Crnogorske familije iz Nahie Crnike, tj. iz plemena Breli, koja - zbog neprestanih ratova sa Osmanlijama - nije mogla da opstane, te se 1621. godine preselila u Maine. Dokaze za istinitost takve potvrde Njego je navodno naao u arhivu Crnogorske mitropolije. Uz ovaj dokumenat nalazi se i pismo u kome Petar II Petrovi obavjetava Jovana Aleksia da mu alje traenu potvrdu. To pismo je navodno napisano 12. januara 1836. godine. U pomenutim dokumentima i datumima postoje odreene neloginosti i protivrjenosti, koje upuuju da se najvjerovatnije radi o falsifikovanim pisanim ispravama. Naime, 1. aprila 1836. godine (kada je
38 Detaljnije vidjeti Lazar uri: Feldmaral-lajtnant Jovan Aleksi od Majine, list Dnevnik, Novi Sad, broj 294 od 15.08.1985, str. 14.
136
Crkva Sv. Jovana u Podostrogu 137
Vlado . Duleti
Kameni most u Podostrogu
datirana Njegoeva potvrda), Petar II se nije nalazio na Cetinju, nego u Beu. Druga neloginost ogleda se u tome da je pismo kojim se potvrda upuuje Jovanu Aleksiu potpisano 12. januara 1836. godine, tj. tri i po mjeseca ranije. Najzad, u to vrijeme na Cetinju nije postojala arhivska graa sa dokumentima koji bi mogli da potvrde da Aleksii od Maina vode porijeklo od visokoblagorodne Crnogorske familije, budui da takvih dokaza ovdje faktiki nije bilo. U svakom sluaju, navedena nedostojna epizoda u ivotu Jovana Aleksia, odnosno njegovi neostvareni snovi o pribavljanju plemike titule grofa od Maina, ne mogu da narue imid ovog vrlo uspjenog i ambicioznog ovjeka, koji se u vrtlozima istorije, krajem XVIII i u prvoj polovini XIX vijeka, veoma dobro snalazio i uporno penjao ka vrhu drutvene ljestvice svog doba. To - uostalom - potvruje i nekrolog koji je nad Jovanovim grobom 1861. godine proitao jedan od njegovih
138
prijatelja. U tom nekrologu je naglaeno da je pokojni Jovan Aleksi od Maina bio estit ovek u punom smislu te rei, ovean, pravedan i omiljeni stareina bez mane u svakom drutvenom odnosu. Kao to je poznato, iza Jovana Aleksia ostao je sin Teodor (18251891), koji je - slubujui u austrijskoj vojsci - uspjeno koraao oevim stopama. Uestvujui u brojnim bojevima, u kojima je dvaput ranjavan, stekao je in general-majora. Pored ordena Gvozdene krune, dobio je i crnogorski Orden knjaza Danila drugog stepena, uspostavljajui na taj nain organsku vezu sa svojim zaviajem. Teodor je bio oenjen sa Anastasijom, kerkom Jovana Obrenovia (srednjeg brata kneza Miloa). U tom braku rodile su se tri kerke - Ana, Evelina i Marija. Poto nije imao mukih potomaka, sa njim se ugasio ovaj ogranak Aleksia od Maina, koji su - ratujui po cijeloj Evropi - sticali naklonost mnogih vladara. Kada je 1891. godine u Novom Sadu preminuo Teodor Aleksi, knjievnik Milan Savi se ovako oprostio od ove hrabre i izuzetno uspjene mainske porodice: I tako se ugasi to hrabro srpsko pleme, koje se kroz toliko vekova isticalo i odlikovalo u tuoj slubi. Poto nije moglo da odbrani svoje roeno ognjite od navale Turaka, pree u strano podanstvo i branei Veneciju, Francusku i Austriju jednakom hrabrou i jednakim portvovanjem, stee sebi i priznanja i odlikovanja. Hroniara hvata velika tuga, to ipak mora da zavri ivotopis toga odlinog plemena, koje je poniklo u Crnoj Gori i iji je poslednji potomak odlikovan i od Crnogorskog gospodara. Tako se bar simbolino zavrila sjajna karika toga plemena tamo gde je i ponikla. Na kraju, u formi kratkog rezimea, treba rei da Jovan Aleksi potie iz poznate mainske vojnike porodice. Kao kadet mletake mornarice, oruje je poeo da nosi sa deset godina. U etrnaestoj godini ve je dospio u francusko zarobljenitvo. Ne brinui za svoj ivot, hrabro i portvovano je - pored Venecije - branio Austriju i Francusku. Sa francuskim trupama, koje je predvodio Napoleon Bonaparta, stigao je do Moskve i nazad. Kasnije u austrijskim oruanim snagama stekao je in feldmaral-lajtnanta. Ovako zanimljiva, bogata i nesvakidanja vojnika karijera Jovana Aleksia svrstava ga - svakako - meu najznamenitije linosti koje potiu iz Maina, bez obzira na to to je on do sada bio gotovo nepoznat u svom zaviaju.
139
LITERATURA I IZVORI
1. Borozan, ore: Stefan (Stefanica) Crnojevi, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010. 2. Crnogorevi, Mladen: Crkve i manastiri u opini Budvanskoj, Zadar, 1901. 3. orali, Lovorka i Katui, Maja: Crnogorac Rade Maina - mletaki general u Zadru (druga polovica XVIII stoljea), Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2010. 4. uri, Lazar: Feldmaral-lajtnant Jovan Aleksi od Majine, list Dnevnik, Novi Sad, broj 294 od 15.08.1985. 5. Duleti, Vlado .: Budvanski turizam i odrivi razvoj, Budva, 2011. 6. Duleti, Vlado .: Budva od mita do stvarnosti, Budva, 2010. 7. Duleti, Vlado .: Zapisi sa kamena crnogorskog, Budva, 2011. 8. urakovi, Lucija: Kapije antikog grada, dnevni list Pobjeda od 27.01.2007. 9. Grupa autora: Istorijski leksikon Crne Gore, sveska 2, Podgorica, 2008. 10. Kapisoda Stanjevi, Ljubomir: Manastir Stanjevii stogodinja rezidencija dinastije Petrovia, Cetinje, 1998. 11. Koprivica, Veseljko: Ivan Crnojevi, gospodar Crne Gore, crnogorski nezavisni nedjeljnik Monitor, 15. 01. 2010. god. 12. Kora, Vojislav: S graditeljima kroz istoriju budvanskog podruja, monografija Budva, Budva, 1996. 13. Kovaevi, Mirko: Budva stari grad, o graditeljskoj batini, monografija Budva, Budva, 1996. 14. Luketi, Miroslav: Budva - Sv. Stefan - Petrovac, Budva - Cetinje, 1966. 15. Ljubia, Stjepan M.: epan Mali, Pripovijesti crnogorske i primorske, Titograd, 1988. 16. Markovi, edomir: Graditeljska batina Crnojevia, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010. 17. Markovi, Miomir M.: Crnogorski rat, Podgorica, 1996. 18. Martinovi, Duan J.: Kameni presto slobode, Cetinje, 1999. 19. Martinovi, Mira: Antiki gradovi snovi i sudbine, Cetinje - Zagreb, 2012. 141
Vlado . Duleti
20. Mijovi, Pavle i Kovaevi, Mirko: Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd - Ulcinj, 1975. 21. Milovi, Jevto M.: Petar I Petrovi Njego, pisma i druga dokumenta, graa: 1780-1820, knjiga 1, Titograd, 1987. 22. Milovi, Jevto M.: Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetinje, 1956. 23. Milji, Marijan Mao: Crnojevii i Petrovii, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu Matica, Cetinje - Podgorica, zima 2010. 24. Novak, Slobodan Prosperov: Zapis Nikole Modrukog o Drakuli, sajt www. scribd.com, 15.11.2011. 25. Pavievi, Branko: Istorija Crne Gore, knjiga etvrta, tom prvi, Podgorica, 2004. 26. Pulevi, Vuki i Samardi, Novica: Ivan Crnojevi u crnogorskoj toponimiji, sajt www.montenegrina.net, 31. 12. 2012. 27. Redakcija za istoriju Crne Gore: Istorija Crne Gore, knjiga druga, tom drugi, Titograd, 1970. 28. Rotkovi, Radoslav: Kratka ilustrovana istorija crnogorskog naroda, Cetinje, 1996. 29. Roganovi, Stanko: Otuivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore, Zagreb, 2008. 30. padijer, uro: Na Ivanovom gradu (Sokolu), crnogorski putopisi S praga u svijet, Titograd, 1976. 31. Vukovi, edo: Petar I Petrovi - Poslanice, Cetinje, 1993. 32. Vukovi, edo: Poruke, Cetinje, 1999.
142

Vlado Đ. Duletic - Govor Neostvarenih Snova

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vlado Đ. Duletic - Govor Neostvarenih Snova

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vlado .

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Vlado . Duleti GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

U snovima poinje odgovornost.

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Budva, 2013. godine

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

BRODELOVSKO RONJENJE KROZ CRNOGORSKU ISTORIJU

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

SKRIVENO I ZAPOSTAVLJENO ANTIKO LICE STARE BUDVE

Budvanska nekropola - detalj iz rimskog perioda (I - III vijek nove ere) 15

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Antika nekropola - autentino svjedoanstvo kulturne istorije drevne Budve

Posude od stakla iz rimskog perioda (I - II vijek nove ere)

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Predstava delfina na rimskom podnom mozaiku (I - II vijek nove ere) 19

Ostaci budvanske ranohrianske bazilike

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Detalj mozaikog poda iz ranohrianske bazilike (V - VI vijek nove ere) 21

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Ostaci kamene plastike od rimske graevine (I - II vijek nove ere)

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

NEOSTVARENI SNOVI BUDVANSKOG AKROPOLJA

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Zapadne zidine Citadele 31

Ostaci crkvice Sv. Marije 32

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Scenski prostor na Citadeli

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Terasa na istonoj strani Citadele 35

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Pogled sa mora na Citadelu 38

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

1. Cvijet odrive i prosperitetne Budve

Stari grad Budva 40

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

2. Cvijet za nove hotele i nova radna mjesta

Buljarica priziva izgradnju novih hotela

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

3. Uzvieni cvijet socijalne pravde

4. Utopijski cvijet jednakih ansi za sve graane

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

5. Cvijet vladavine prava i zakona

Zalazak sunca na Budvanskoj rivijeri 45

6. Raskoni cvijet budvanskog kulturnog identiteta

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

7. Cvijet za budvanski Akropolj pod okriljem Budve

Stari grad Budva sa Citadelom

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

8. Cvijet Svetog Stefana kao crnogorskog brenda

9. Cvijet petrovakog mediteranskog arma

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

10. Cvijet na putu Kadmove sestre Evrope

Agava - Kadmova kerka

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

REDIZAJNIRANJE KONCEPTA BUDVANSKOG GRADA TEATRA

Predstava Kanjo Macedonovi 54

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA

Scenski prostori u staroj Budvi 55

GOVOR NEOSTVARENIH SNOVA