NECATi BEG ANI'NDA VE TERS OKUTMAK"

EypAKMAN'
ZET
Necati Bey XV. Divan olarak kabul edilmesine dil,
mazmunlar, tasvirler kltr unsurlan olarak tamamen halka bir izgide
Onun eserleri derinlemesine zaman bu izginin daha da grlmektedir.
' ' '
Bu Necati Bey yer alan deyimleq tespit etmeye
halk ve Di-van "Tebbet-i dedikleri "tebbeti tersden ve
bu deyimin eserlerine rneklerle
Anahtar kelimeler: Necati Deyirnler, Tebbeti Ters Okutmak Deyimi
ABSTRACT .
Necati Bey XV. Although considered as Divan
7
century pet, the language, the advantage of mazmun,
briefly deseribed as cultural elements were found in a line completely grassroots. His works have been
in depthis seen when the line becomes even more clear. This research is located in the U.S ..
Court Necati Bey will try to identify idioms. In addition, other people and the Divan poets "Tebbet-i
varun" they say "ie'vetse Tebbet to read" the meaning ofwords and how these statements reflected the
work of the poet will explain with examples. '
Key Words: Necati' s Diwan, Idioms, Idiom of reverse tebbet to read
Gelibolulu Ali, Knh-l eserinde Necati Bey iin erin plri ve nderi;
emsalsiz, rnuhterem beyi, syleyenierin nl reisi, fasihler zmresinin herkes
uygun grlp kabu1 edilen hkmdarlan, karinierin ve 'asirlann nadir ve beldelerin .
emsalsiz olarak vcuda byk bir

diyor. Bu hepsini Necati Bey

Ben burada Necati Bey'in malzeme deyimler ve onlann anlamlan
zerinde durduktan soma "tebbeti ters okutrnak" deyiminin
i '
Necati Bey'in yerin Kastamonu

ifadesidir.Necati Bey, Edimeli
beraber Kastamonu'da Fatih Sultan Mehmet bir
Kastamonu'dan ve sultana

, . ' ,
Kastamonu'da l':'fecati Bey' e bir' takun 'avantajlar Kastamonu,
, bir kltr rnerkezi Necati Bey bu zengin kl#rden
ve bu

ifade eder:
Necati yer alan yr!'lsinde iin beyitlerinde yer alim
ibarelerin geen vilayetin eski ve uygun bu ibareleri
daha nce olau1ar, beyiderdeki nkteyi hayal ederler."
3
.
Biz de bu bularak, Necati:nin
, bir olsun Necati'nin alan deyimleri .
beyltierde yer alan deyimleri seerken zellikle tercih <rttik ve '
beyitlerin simuna Necati 'nin. Kastamonu dei!ave ettik.
1
'Divan mesel sylemeyiAta'i ic:ad

ve ilK Safi

Necati Bey-
muhitten olsa ol atasz; v'e
1
deyim kullanarak bu nc
. daha ileri bir seviyeye ''XVLyy,
1
klasik kemale kudretli
bir devirdir. Necati Bey'in kemal seviyesine .
' ' . ' ; i ' ,'' ,i 1 :' ' 1 1;' \ . \ ! i ,!
''!
;l
!
1\
l
'i

1.
''
1 i
Po. Dr., Kastamonu niversitesi Faklti:si \ '
1 1
.
1
Ali Nihat Tar lan, Necati Divam, Ank. 1992, s.30 ' .. 1
'
2
Haluk 'ipekten, Divan Edebiyatmda Edebi Ank: 996, s. 3o '
1
'
3
Mustafa isen, Latiji Tezkiresi, Ank. 1999, s.324 ' " ' J
4
Haluk a.g.e., s. 23 r
: 1
s a.g.e., s.54
i
'

:,
'

l
1
'\


1
!
\
1,
1
i
1
','
1'
.1 !

l
r
1
(
atasz, deyim ve halk kullanma kendinden somaki zerinde
ok etkili
6
.
Yiikut olur saht kurur aldkin
Yzn n ala bfiseni sahba(K118/
0
basmak:(Derdini kimseye her trl katlanmak No:2903)
Kan yut dehr ile has
ey dil ister isen nisiib (K3142)
gitmek:(Kimseye ve nereye kimseye bildirmeden
evresindekilerle ilgisini kesip yerden No: 3021)
gider elbette bu mukarrerdir
Adu elindeneger ciin haner (K 7127)
suyu akmak: (ok No:23 1 7)
' . ! t : '
' ' .
Selsebil-i byle reviin grr ise
Alap su.Yu Selman Kemiil (16140)
1 ' '
S-Defteri drlmek: son verilerek bir yerden' No:38!4)
' '
' demez Tcry,y defterini drd cihiin
, kerem(K 1815)
' l ' 1 1
' 1 ' ' '
6-Gz yememek:(Yapma g ya da kendinde bulmamak No: 4898)
' \' '' 1
' li 1 i \ '
Ey Bana sen deyen
Gz yemeyen ummiina olmaz ina (G 17 14)
6 Cemal Kurnaz, "Divan Halk Bir zellik:Ataszleri ve Deyim ler'', Halk ve Divan Ank.
2003, s.45
7
Cevdet Kudret, rnekli Trk Tarihi, Ank. 1995, s.383
8
temel Deyimler mr As1m Aksoy'un C.II, Ank 1984
9
Parantez iindeki riumaralar szlkte yer alan deyif!llerin
10
Ali Nihat Necati esas K "kaside", G "gazel"lerin olup
ilk gazelveya kasideye, ikinci numara beyit eder.
69
'; i
.. 1,
'1'
1 '1
1 \
\i
jl

1 \, i
1 \



' kalmak, hayretler iinde kalmak No: 6554)
o nagehan grsem bana sylemeyip gese
gren demez ki
8-Gz bir vakit ve vermemek No: 4749)
Bana gz ol nergis-i
gn .. . . .. .. . ... -
Konu ogrenmeye
No:2300) > !
1 . :
. \
Deheninden sanema hi haber ,
Nice kez seher (G111/1) i
1
i
yermek: Szlkte susamak ldrme iinde

Bin hadiseyle htimiledir.devr-i ruzigar
Zinhar kanuna yirer (G12712)-
ll -Gkten zenbille sadece bir haklar o
iin sylenir. No:4667)
zenbil ile gkten iner meh-pareler
A begim yerden mi biareler (G139-1)
' .
amamak: (zntsnden sz syleyecek durumda No: 2301)
amaya sohpette pistenin
Anun dilini ol bt-i bilir (G156/3)
\
, ermek: elde ok sevinip bbrlenmek No:
1 2981)
. Meskenet yolun ey meh-pii.re kim

1
Gklere dahi yz yerdedir ( G 1 72/7)
, . - : .,

{i \
1 4-GnI kimseyi, uygun bir bir sevindirmek
No:4701)
1
' i
1
Necati hub-rfilardan kim
inkar ederler (G175/8)
1 5- gz diye, zel bir biim veren
1
kimsece de No: 5693) .

bir gz
. Bil,iri7 le b lerine hayvan ezilir(G 199/4)
' ' 1 '
1\ '
'\ \ 16-Yok pek ok az bir paha ile No:7623)
1'1
Etmedim can iin niza
1,
1
fo1 gitdi ol nazig
1 \ \ 1 '

,r \
1 \ .,
1
70
1 1 '\ '
il 1
1
\.11 1
1

1 \ '
'
i\
1 yarmak: Szlkte yarmak ok dikkatle, en kk
kadar titizce
yaruben her suale verdi cevab
Dahi o gamze-ifettan eden cidale lama' (G 263/4)
yerde kimsenin etkisini gstermek No:2337):
Ey gzellik bUrcfna olan yakma beni
Yerde kalmaz n bilirsin dud-aht kimsenin (G300/6)
gsterir durum almak, ktlk yapmak iin beklemek No:3975)
!eb-i yara vaz gel
Ey Necati dymez ol tatlzya senin (G311/8)
20-Yanm istekli yan ister yan istemez biimde No:7506)
. Dnya btn benim dese lebin
azize etmeye ece/ hcum (G360/2)
iyi ve geinir olmak No: 7610)
gz dur etti der-gehden beni
sen mah ile benim (G369/2)
yer basmak: Szlkte "ayaklan yere No : 2820" ok
sevinmek, sevinten
fenada yer basrnasa ne tan
Gsterdiler Necati ye dar-l-bekii yolun (G384/7)
almaya sre kalmak Neden bu kadar abuk gitmek
istiyorsun? Olur mu byle? No: 2712)
Gnl geldike hayalin bir dem
Sanasm kim od gelir bu klbe-i garndan(G392/2)
24-Ayaklanna su dkmek: su mu dkelim '
Hayali serv-i kaddinin dile gelmedi haylzdan
su dkme/i olupdur pr-nemden (G392/5)
25-Gkte ararken yerde glkle ele ya da kolayca
No:4666)
Sen melek simaya canlar ayb etme kim
Yerde buldu gkte isterken bugn (G428/6)
i:
sryp gezmek:(Yulan hayvan gibi serserice vakit ldrmek No:
5421)
La 'line nice benzedeyim gheri kim
sryp yrye biizar arasmda (G447/4)
71
. 1
'i
i
'
su ok ahbap olmak No:2610)
Bin edersen senden ry felek
Ol gl-ruh ile nk su (G489/4)
etmek: (Kt yaparak itibardan eski uygunsuz
ktye evirmek No: 25 1 6)

Derler karabat erenleri
ol gnl (G600/3)
. .o
29- du;':(Talihsiz, gzden No: 7607)
. .
gz alak olur
Her olur ger rylese gavga garfb (G26/3)
B)Deyimler yer almayanlar veya manada kullamlanlar
1-Yz ak .olmak: Deyimler "suu ve bir durumu No:
bu ifade; Kastamonu anlamda Bizim bir
yapmalcil isr'at ve yapan kinayeli bir biimde "yzn ak olsun, sonunda
mutlu ol denir. Necati de beytindeki deyime bu ve kinayeli bir
biimde gama seslenerek gz kaniara bundan da yznn ak
yani mutlu
dl ile kaniara
gnlme valiahi ey gamyzn olsun (G414/2)
direk olmak: Kastarnonu ve evresinde daha ziyade bir beddua Bir
evinin veya herhangi bir nesnesinin iin direk olur" denir .. Necati de
gklere direk yani iinde sylyor:
Dn garibindir Necati ko
Gklere direk direk olsun her gece (G466/7)
3-Dik gelmek: gelmek, boyun diklenrnek Necati beyitinde
arn seslenir ve . sevgilisinin boyuyla. kendi ona
gelmemesini s'yler: Aksi taktirde sana ceza verirler ve seni biraz yonarlar, demektedir. ' i
. ,: ..-. . _,_.: . -- - . . ' ..
Dek dur yerinde epsem haddin bil ry sanevber
Dik gelmekadd-i yara yoksa seni yonarlar(G92/4)
4-Yresine Yre, evre, etraf demektir. Necati de bu ifadeyi anlamda
duyaldan yzme bakmaz habib
Yresine lml tabfb (G25/J)
.Kastamonu koymak sevgilinin yz
bir kitaba, ayva tyleri de onu tezyin iin benzetilmektedir. Aynca yzn
kenanndaki ayva tyleri, kenara da edilir.
11
Necati beyitinde her
iki duruma da gnderme yapmakta ve yze sylemektedir ..
11
Mehmet Bey Tahlili, 2001, s. 170
72

f''
'
!
Defter-i hsnn hat ekdiler
Ya diye eldiler (G431/9)
6-Ayaktan gn gezip sonra ok ifade etmek iip.
Gezmekle emen ayaktan
Bir sencileyin serv-i ele girmez (G217/2)
1 .
yitirmek, ortalarda olmak Divan sa, fitnedir. Yz,
magribden yanak devr-i kamer olunca, zlf de Fitne-i zaman olur. Suunu bilip
sevgilinin fitneyi basmak bu sebeple "iyilik et zlf'n stne bas"der.
12
Sa bilip z/f-i '
Azii iylikeylefitneyi bas (G255/4)
sarmak:Deyimler bu deyim, almak
ve "lm gze alarak bir Beyitte
Necati de mektup veren bir yani zaman tehlike eder.
sarar mektub verir
Bir ile ey nice iklim aar 21112)
lsn almak:Bu deyim de szlkte lsn vermek No:
Kastamonu da lsn ve "paylamak, cevap
gelir.Fakat Necati bu deyimi daha
anlamda yze, da zerreye benzetilir.
Necati beyitte her iki duruma da
lsn zerre denli yok vefa
hey yzl habibim Mustafa (G lll)
10-Yaraya tuz basmak: daha da gelen bu deyim Necati
geer.
Yine dil-hastelere var/ ile merhemgeliser .
Yine tuz var ise yr'ek(KJ2/2) i
1
1\i .
' i : . '
ll-Gznn qnnd() umak: bu deyim dereceere
Necati beyitinde sevgilisini nceden fakat
de hein hem de sevgilizlemi dylyor. '
.. ' ' 'i
1
Seni grem derdi Nec'ati lfkin .
de gr gznde uar anr:n bab gibi (G614/5)
1

1
' 1 ' ' \i" ' ! \ ' . . ; 1
12-Pamukla yzilden kan al al olan insanlara
"yznden Bu Necati Bey anlamda
. !
Bir taravet tutttu kim' semen-berler gelib'
Fasd ederse gl yznden penbe ile kan (G55/ll)
13-Yze kir getirmek: bir Necati bu deyimi gerek
bir otudur, kk derinlerdedir ve ekiniere zarar verir. Necati de
.
12
Mehmet a .g.e
;
'
73
bir alanda namaz da yzne otunun dikenleri ve toprak
sylyor.
Secde edip getirdim yzme kir
Gz neler ekdineler yuyunca (G475/4)
4-Kef kef gemek: Bu deyim de ok az deyirnlerdendir. Kastarnonu ve aniden
kt haber bir korkan insanlar iin "benzi kef kef geti"denir. Yani o yz
o kendinden beyilinde geen "kef gemek" deyimini
Atilla "kendinden gemek" sz geen deyirnin
"takatten kesilrnek, takatten yer fakat metinlerde bu deyinPn
daha ziyade ''kendinden gemek" ifade eder.
13
Bu Necati, "mala
kendinden dereede olan" dnya perestlerden bahseder:
Terk et Necati hace-i dnya-peresti kim
Kef geme mal stne verdi ana(G ll 16)
' Necati'nin, Kastarnonu ait olan szleri de syleyip bu bahsi bitirelirn:
' .-.... 1
Necati, sndfumek "syndr-. (s.119)", balta "nacak (s.134)", ,
"arala- (0402/7)",
( 0367/4)", yerine "sovuk"tabirlerini Yine Necati, Eski Trke'nin ve
Kastarnonu karakteristik olan birinci eki olan "n"sesine yer

C) Tebbeli Ters Okutrnak Deyimi :ierine
Klasik "tebbet-i vfuun" olarak bilinen bu deyim, Kastamonu'da da
deyimler szlklerinde yer bu ifade, Kastarnonu ve evresinde "kurnaz, gz,
iin sylenir.Bu deyim cmlede ifadesini "O insana tebbeti ters okutur."
ok az rastlanan bu deyirnin Amasya ilesi ky deyimlerinde de
Kyn internet sitesinde bulunan bu "akla ktlk


"Tebbet" kelimesi gerekten tersten da "tebbet" Bu deyimden
insanlar, siz yaparlar.Siz bir
bile. o insanlar hissettirmezler.Yani
sizi bir olurlar. Tebbet kelimesinde de sz tebbeti
ters ama yani dZden "Sulu dereye gtrp
susuz getirmek" de bu cmleden deyirnlerdendir.
' . .
Necati Bey bu deyim, klasik ise ters tebbet gelen
i varun" szyle Fakat biraz Tebbet kelimesi "Kur'iin'da "Tebbet
yeda ... "diye surede gemektedir. "Ebu Leheb'in eli helak ve nabud oldu.Kendi dahi helak
oldu." olan sul-eye Hak "Venzir ... " ayet-i kerimesi inzal
edilince ' Hi.'. Peygamber ve
zahrnetinilen kendilerini korkuttu. Ebu Leheb ona dnp dedi:Bunun iin mi davet ettin? Ve
eline bir Seyyid'l -kevneyni vurmak istedi. Hak celle ve al'a bu sureyi (yani Tebbet'i)

15
,
'\,
' ' ' i i ', , - l
13
Ahmet Atilla Sultan Gazelleri Haklanda J995, s.l22-125
14
, . \_. \
15
Ahmet Onay, Eski Trk Mazmunlar, 1996, s.472
; ' '
' ', 74
: 1
'i 1

,,
'
r
t
r
1
t
Srenin "tebbet yada ... " diye ayetinin "Elleri kurusun Ebu Leheb'in, nitekim
kurudu


Divan "sihir ve mteallik efsanelere telmih ederek bir ok mazmunlar

mazmunlardan biri de sureler okumak suretiyle

Mesela, "Sihirbazlar, meclise verenleri def iin Tebbet suresini ters

durum
dile Mnifin bir beyti
Nazmzm ahbdba olur ihli:is Mnif .
Tebbet-i varun u yahod Ki:iriadzr .
Yani: Mnif! iin harniyet kevseri olur; da ters okunan Tebbet
yahut kt ruhlan def iin okunan ayet olur.

Snblzade Vehbi ve beyiderinde de mazmunla
. 1
1
Sihr iin Tebbet-i varun okunia
ile efsun okumci/
8
. !
..
Gamzeler ikbal-i gnde b'in efsun okur
Nekbet-i enduha Tebbet-i varunokur (Nedim)
'
Bu deyirnin klasik Kastamonu' daki sihir ve by
bir Her iki durumda da insanlar bylenmektedir ..
Divan sihir ve by ile ilgili bir mazmun da Harut ve Marut mazmunudur. Bu mazmun,
Harut ve Marul iki dnyaya gnderilmesi ve Zhre bir yoldan
konu iki melek Babil'de dolu bir
kuyuya ve insanlarla sihir yoluyla ve kendilerine mracaat eden insanlara
sihir ve by
19
SONU:
Bu Necati Bey'in Kastamonu ile olan bir kez daha gndeme getirdik. Bu
sadece szde Kastamonu kltrnn eserlerine ne lde zerinde durduk.Necati,
pek ok ok atasz ye deyim Hatta bir beyilinde birden fazla deyim veya
ataszne bile Necati'nin bir biimde atasz ve deyim kullanma sebebini, genelde
halk zelde Kastamonu halk kltrn ok iyi Necati, halk
kltr pk iyi ve bu unsurlan stn gc sayesinde

Bey deyimleri kez hem gerek hem de mecaz anlamda kullanarak
, ayn bir rt;n)< ve slup
Bu ve tespitlerimizle, bundan sonra Necati Bey'in olanlara bir
bulunabiidiysek n,e mutlu bize. Bize bu veya olan Necati!
Ruhun m_ cennet olsun!
. .
16
Hseyin Ayet Ayet Kerim ve Trke 2006, s.655
' Agah Levend, Divan Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mejhumlar, ist.l984, s.223
17
Agah Levend,a.g.e , s.225
18
Ahmet Talat Onay, Eski Trk Edebiyatmda Mazmunlar, 1996, s.472
19
Pala, Ansiklopedik Divan 2007, s. 194
75
..
"
1'
' "
'i
i

KAYNAKLAR
AKSOY, mer ve Deyimler 2, Deyimler C.IJ, Ank 1984
A Mehmet.Necati Bey Tahlili, 2001
ELMALI, Hseyin. Ayet Ayet Kerim ve Trke 2006,
Haluk.Divan Edebi Muhitler,Ank. 1996
Mustafa. Tezkiresi, Ank. 1999
KUDRET, Ce:vdet. rnekli Tarihi, Ank. 1995
KURNAZ, Ceinal "Divan Halk Bir zel/ik.Ataszleri ve Deyim/er", Halk ve
Divan Ank. 2003
LEVEND, Aga ..h

Divan Kelimeler ve Remiz!er, Mazmunlar ve Mejhumlar,

ONAY, Ahmet Talat. Eski Trk Mazmim/ar, !st. 1996
P ALA, Ansiklopedik Divan 2007
'
Ahmet A,tilld. Necati 'in Sultan Medhiyesi ve Gazelleri Notlar, ]st. 1995
TARLAN. Ali Nihat. Necati Ank. 1992

1
')
'
'

i
!
'i
:i 1
.,!i
'ti' t i
\