Yerbilimleri, 31 (2), 127140

Hacettepe niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Aratrma Merkezi Dergisi Journal of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University

Kayalarn krlma tokluu (Mod-I) ile fiziko-mekanik zellikleri arasndaki ilikilerinin deerlendirilmesi Eevaluation of the relationships between fracture toughness (Mode-I) and physico-mechanical properties of rocks
Nazmi ENGN, Rait ALTINDA Sleyman Demirel niversitesi, Maden Mhendislii Blm, ISPARTA
Geli (received) : 22 Mart (March) 2010 Kabul (accepted) : 05 Temmuz (July) 2010

Z Bu almada, onbe farkl kayacn Tr-I (Mod-I) krlma tokluk deerleri V-entikli Brazilian diski (CCNBD) yntemi kullanlarak belirlenmitir. Bu kayalarn krlma tokluk deerlerinin yan sra, dier fiziksel ve mekanik zellikleri de ilgili standartlar ve nerilen yntemler erevesinde tayin edilmitir. Kayalarn krlma tokluklar ile fiziko-mekanik zellikleri arasndaki ilikiler aratrlm ve en yksek korelasyon katsays r = 0.84 ile Brazilian ekme dayanm krlma tokluu arasnda bulunmutur. Buna gre, Brazilian ekme dayanm kullanlarak kayalarn krlma tokluunun daha pratik, hzl, ekonomik ve geree en yakn bir ekilde tahmin edilebilecei sonucuna varlmtr. Anahtar kelimeler: Fiziko-mekanik zellikler, krlma tokluu, V-entikli Brazilian diski.

ABSTRACT
In this study, Mode-I fracture toughness of fifteen different rocks were determined by using cracked chevron notched Brazilian disc (CCNBD). In addition, physico-mechanical properties of these rocks were also determined according to the standards and suggested methods. Relationships between fracture toughness and physico-mechanical properties of the tested rocks were investigated and the best correlation was found between Brazilian tensile strength and fracture toughness with a coefficient of correlation of 0.84. Based on the results, Brazilian tensile strength could be used to predict the fracture toughness of rock rather practically, speedily, economically and reliably. Key words: Physico-mechanical properties, fracture toughness, cracked chevron notched Brazilian disc.

GR Krlma tokluu, krlma mekanizmasnda atlak oluumu ve geliimi gibi krlma direncine kar kayann direncini gsteren balca zelliklerden biridir. Bir malzemenin krlma tokluu, onun atlak geliimine kar direncini veya yeni yzey alanlar oluturmak iin gerekli krlma enerjisi
R. Altnda E-posta: rasit@mmf.sdu.edu.tr

tketim hzn ifade etmektedir. Bu zellik, kaya mhendisliinde zellikle kayalarn paralanma ve atlatma uygulamalarnda nemli ve yararl bir parametre olarak gsterilmektedir (Whittaker vd., 1992). Krlma tokluu kavram ilk kez 1960l yllarda ortaya atlm olup, kavramn kuram ve uygulamalar halen gelime aamasndadr.

128

Yerbilimleri

Griffith (1921), krlmayla ilgili ilk baarl analizleri gevrek malzemeler iin gerekletirmitir. Aratrmac, bir atlan bymesinin ancak bu srada serbest kalan elastik enerjinin yeni yzey yaratmak iin gerekli yzey enerjisine eit veya daha fazla olmas halinde gerekleebileceini ifade etmitir. Irwin (1957), enerji yaklam, gerilme younluu yaklamyla edeer tutarak krlma mekaniine yeni bir alm getirmitir. Buna gre, atlak ucunda kritik bir gerilme dalmna eriildiinde krlma balamaktadr. Bnyesinde atlak bulunan ve gerilmeye maruz kalan malzemede, atlak ucunda gerilme younlamas olmaktadr. Bu gerilme younlamas artan gerilmeler karsnda artmakta olup, bu aamada atlak durayldr. Gerilme younluu kritik bir dengeye ulanca atlak duraysz duruma geerek ilerlemeye balar. atlan ucundaki gerilme younluu, gerilme iddet faktr (K) olarak adlandrlr ve bunun kritik deeri ise krlma tokluu (Kc) olarak tanmlanr. Gerilme iddet faktr atlak ucundaki gerilmenin iddetinin miktardr ve bir malzeme zelliidir (Kksal, 1991). Gerilme iddet faktr, gerilme uygulanan malzemenin geometrisine ve uygulanan yke bal olarak deimektedir. Cisimlerde atlak ilerleme davran farkl zorlama ekliyle grlmektedir (ekil 1). Bunlardan kayalar iin en nemlisi ve krlma asndan en tehlikelisi alma Tr-I (Mod-I)dir. atlan ilerlemesi bu modlarn bir veya birkann ayn anda etkisiyle gereklemektedir. Mod-I krlma tokluunu belirleyen balca deney yntemlerinden bazlar izelge 1de verilmitir. Kayalarda Mod-I krlma tokluunu belirlemek amacyla Uluslararas Kaya Mekanii Birlii (ISRM) tarafndan Chevron Notched Short Rod (SR), Chevron Edge Notched Round Bar in Bending (CB) ve V-entikli Brazilian Diski (Cracked Chevron-Notched Brazilian Disc, CCNBD) deneyleri nerilmi yntemler olarak kabul etmitir (ISRM, 1988, 1995, 2007). Krlma tokluu, kaya mekanii almalarnda snandrma parametresi, indeks deer ve malzeme zellii olarak kullanlmaktadr (ISRM, 1988; Kksal, 1991). Gunsallus ve Kulhawy (1984) krlma tokluu sonularna gre kayalar snandrmlardr. Kayalarn krlma tokluu deerleri, kayalarn patlatma, paralanma ve hidrolik

ekil 1. atlak ilerleme trleri (Whittaker vd., 1992). Figure 1. Modes of crack propagation (Whittaker et al., 1992).

atlatma modellemesinde de kullanlmtr (Bieniawski, 1967; Ouchterlony, 1974; Boone vd., 1986; Reogiers vd., 1982). Nelson ve Fong (1986), krlma tokluunu kullanarak kaz makinesinin kesici kuvvetleri ve ilerleme kuvvetleri arasndaki ilikilerin tahmin edilmesinin mmkn olduunu ortaya koymutur. Bearman (1991), kayalarn ufalanma davranlarn tahmin etmek iin dayanm snamas olarak krlma tokluunu kullanmtr. Donovan ve Karfakis (2004), dier malzeme zelliklerine oranla krlma tokluunun zgl tme enerjisi ile daha gl ilikiler verdiini ifade etmitir. Kim (2006), zgl patlama enerjisi, paralanma oran ve krlma tokluu arasnda grgl bir model gelitirmitir. Whittaker vd. (1992), literatrde eitli aratrmaclar tarafndan yaymlanm almalardaki kayalarn krlma tokluklar ile dier mhendislik zellikleri arasndaki ilikileri zetlemilerdir. Brown ve Reddish (1997), krlma tokluu ile younluk arasndaki ilikiyi incelemiler ve r = 0.95 korelasyon katsaysna sahip bir eitlik nermilerdir. Bearman (1999), oniki kaya kullanarak krlma tokluunu nokta yk dayanm indeksinden belirlemek iin ampirik bir eitlik nermitir. Altnda (2000), yedi farkl kaya tr zerinde tek kama atla (Single Edge Crack Brazilian Disc,

engn ve Altnda
izelge 1. Mod-I krlma tokluu deney yntemleri (Whittaker vd., 1992den). Table 1. Different fracture toughness (mode-1) test methods (after Whittaker et al., 1992).
Deney yntemi Chevron Notched Short Rod (SR) Chevron Edge Notched Round Bar in Bending (CB) Cracked Chevron-Notched Brazilian Disc (CCNBD) Single Edge Crack Brazilian Disc (SECBD) Modified Ring Test (MRT) Flattened Brazilian Disc (FBD) Single Edge Notch Beam (SENB) Edge Nothc Disc (END) Single Edge Cracked Half Disc Barker (1977) Ouchterlony (1980) Shetty vd. (1985) Szendi ve Howarth (1982) Thiercelin ve Roegiers (1986) Guo vd. (1993) Srawley ve Gross (1976) Danovan (2003) Chong ve Kurupku (1984) Kaynak

129

SECBD) deney yntemini kullanarak kayalarn krlma tokluunu belirlemi ve dier kaya zellikleri ile bu zellik arasndaki ilikileri incelemitir. nceleme sonucunda kayacn krlma tokluu ile dier mekanik zellikleri arasndaki ilikileri istatistiksel anlamllk asndan srasyla; tek eksenli skma dayanm, ekme dayanm, elastisite modl, koni delici deeri ve nokta yk dayanm indeksi deerleri ile ifade etmitir. Zhang (2002), krlma tokluu ile ekme dayanm arasnda r = 0.97 korelasyon katsaysna sahip dorusal ve pozitif bir iliki bulmutur. Kayacn karmak yapsndan dolay krlma tokluluunu belirlemenin, kayalarn baz fizikomekanik zelliklerinin belirlenmesinden daha g olduu bilinmektedir. Bu almada, ISRM (2007) tarafndan da nerilen V-entikli Brazilian Diski (Cracked Chevron-Notched Brazilian Disc, CCNBD) yntemi kullanlarak kayalarn (izelge 2) Mod-I krlma tokluu deerleri belirlenmi ve kayalarn dier fiziko-mekanik zellikleri kullanlarak krlma tokluu deerlerinin tahmin edilmesi iin grgl eitlikler nerilmitir. V-ENTKL BRAZLAN DSK KIRILMA TOKLUU DENEY V-entikli Brazilian diski (Cracked ChevronNotched Brazilian Disc, CCNBD) (ekil 2) krlma tokluu deney yntemi ilk kez Shetty vd. (1985) tarafndan seramik malzemelerinin krlma tokluunu belirlemek iin nerilmitir. Kayalarda ise bu yntem, ilk kez Fowell ve Chen (1990) tarafndan Mod-I krlma tokluk deerlerinin belirlenmesi amacyla kullanlmtr. Bu deney ynteminin karot rnekler zerinde

yaplmas, deney rneinin kolay hazrlanmas, daha yksek krlma yk deerinin olmas, farkl ykleme modlarna (Mod-I, Mod-II ve kark Mod) kolay adapte olmas ve deney koullarnn basitliinden dolay dier nerilmi deney yntemlerine gre daha ok tercih edilmesine neden olmaktadr (Fowell vd., 2006). ISRM (2007)nin nerdii rnek boyutlar izelge 3de verilmitir. nerilmi rnek boyutlarnn olmasna karn, farkl boyutlardaki rneklerle de krlma tokluu deneyi yaplabilmektedir. Ancak deneyin geerli olabilmesi iin, farkl boyutta hazrlanan rnein ekil 3te verilen grafikteki geerli blgede kalmas gerekmekte, aksi halde deney geersiz olarak deerlendirilmektedir. CCNBD rneini hazrlamak iin disk eklindeki rnein her iki merkezine testere ile entik alarak V ekilli balang atla oluturmaktadr (bknz. ekil 2). Deney srasnda bu atlak dorultusunda olduka yava ykleme yaplarak rnein krlmas salanmakta ve en yksek yk deeri (Pmak) kaydedilmektedir. rnein kritik boyutsuzluk deeri Eitlik 1den belirlendikten sonra kayacn krlma tokluu deeri Eitlik 2den hesaplanmaktadr. Kritik boyutsuzluk faktr (Y*min), CCNBD rneinin farkl geometrik ekilleri kullanlarak saysal analiz sonularndan hesaplanm ve izelge 4te verilmitir (ISRM, 2007).
* Ymin = ue u e va1

(1)
* Ymin

Kcc =

Pmax B D

(2)

130

Yerbilimleri

izelge 2. almada kullanlan kaya trleri ve alndklar yerler. Table 2. The rock types used in this study and their sampling locations.
Kaya tr Kireta Traverten Traverten Kireta Kireta Kireta Kireta Kireta Kireta Mermer Mermer Mermer Traki-Andezit Trakit Bazalt Jeolojik kkeni Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Sedimanter Metamorfik Metamorfik Metamorfik Mamatik Mamatik Mamatik Alnd yer Antalya-Demre Burdur-Bucak Denizli-Kaklk Afyon-ay Burdur-Karamanl Burdur-Karamanl Burdur-Alasun Karaman Kastamonu-Devrekani Balkesir-Marmara Adas Afyon-sehisar Mula-Yataan Isparta-Sav Isparta-Gnen Isparta-Kay ky

ekil 3. CCNBD rneinin geerli olabilmesi iin kullanlan abak (ISRM, 2007). Figure 3. The graph used for the validation of CCNBD specimen (ISRM, 2007).

Burada, D rnek ap (m), B rnein kalnl (m), Pmak krlma yk (MN), Y*min kritik boyutsuzekil 2. CCNBD rneinin konfigrasyonu (Fowell vd., 2006). Figure 2. Basic configuration of CCNBD fracture toughness test specimen (Fowell et al., 2006).

luk faktr, u ve v; a0 (a0/R) ve aB (B/R) deerleri kullanlarak izelge 4ten bulunan katsaylar ve a1 dz yzeydeki atlak uzunluunun rnek apna oran (a/R)dr.

engn ve Altnda
izelge 3. Standart CCNBD rneinin geometrik boyutlar (ISRM, 2007). Table 3. Geometrical dimensions of the standard CCNBD specimen (ISRM, 2007).
Tanm rnek ap, D (mm) rnek kalnl, B (mm) Balang atlann uzunluu, a0 (mm) atlan son uzunluu, a1 (mm) Testere ap, Ds (mm) Kesme derinlii, hc (mm) Y*min Kritik atlak uzunluu, am (mm) Deer 75.0 30.0 9.89 24.37 52.0 16.95 0.84 19.31 am = am/R = 0.5149 aB = B/R = 0.80 a0 = a0/R = 0.2637 a1 = a1/R = 0.65 as = Ds/R = 0.6933 Boyutsuzluk ifadesi

131

izelge 4. Kritik boyutsuzluk faktrnn (Y*min) belirlenmesinde kullanlan u ve v deerleri (ISRM, 2007). Table 4. u and v values used for the determination of the critical dimensionless factor (Y*min) (ISRM, 2007).
a0 0.100 aB 0.44 0.52 0.60 0.68 0.76 0.84 0.92 1.00 0.2747 0.2708 0.2667 0.2632 0.2598 0.2572 0.2553 0.2547 0.2774 0.2727 0.2684 0.2646 0.2612 0.2586 0.2572 0.2564 0.2808 0.2757 0.2709 0.2667 0.2637 0.2612 0.2598 0.2591 0.150 0.200 0.250 0.300 0.350 0.400 0.450

u deerleri 0.2844 0.2788 0.2739 0.2704 0.2668 0.2649 0.2634 0.2630 a0 0.100 0.150 0.200 0.250 0.300 0.350 0.400 0.450 0.2883 0.2828 0.2782 0.2744 0.2719 0.2699 0.2684 0.2679 0.2943 0.2887 0.2844 0.2807 0.2781 0.2763 0.2747 0.2738 0.3024 0.2968 0.2921 0.2888 0.2860 0.2831 0.2811 0.2786 0.3120 0.3060 0.3015 0.2971 0.2934 0.2891 0.2856 0.2794

aB 0.44 0.52 0.60 0.68 0.76 0.84 0.92 1.00 1.7813 1.7694 1.7620 1.7550 1.7497 1.7430 1.7357 1.7243 1.7820 1.7734 1.7668 1.7602 1.7553 1.7487 1.7390 1.7279 1.7833 1.7769 1.7727 1.7676 1.7600 1.7522 1.7423 1.7308

v deerleri 1.7893 1.7845 1.7792 1.7711 1.7656 1.7547 1.7446 1.7307 1.7967 1.7907 1.7835 1.7759 1.7652 1.7548 1.7432 1.7297 1.7977 1.7920 1.7831 1.7741 1.7624 1.7499 1.7389 1.7270 1.7932 1.7860 1.7782 1.7666 1.7554 1.7473 1.7363 1.7302 1.7850 1.7784 1.7689 1.7612 1.7528 1.7497 1.7448 1.7525

a 0: Balang atlann uzunluu/Disk rnein yarap (a0/R) aB: rnek kalnl/disk rneinin yarap (B/R)

DENEYSEL ALIMA Kayalarn fiziko-mekanik zellikleri; ISRM

(2007), Evans ve Pomeroy (1966), TS 699 (2009), TS EN 1936 (2007), TS EN 14157 (2005),

TS EN 1926 (2007) ve TS EN 12372 (2007) ilgili kaynaklar ve nerilen deney yntemleri erevesinde belirlenmitir. Younluk () deneyinde kaya rnekleri, 200 m boyutunun altna inecek ekilde tlerek kullanlmtr. Grnr

132

Yerbilimleri analizi, dorusal regresyon analizi ve eri tahmini ilemlerini iermitir. Elde edilen ilikiler arasnda deneysel sonular en iyi temsil eden iliki belirlenmitir. statistiksel almalarda SPSS 11.5 paket program kullanlmtr. Krlma tokluu ile younluk arasndaki ilikiyi gsteren grafik ekil 4te verilmitir. Buna gre, yksek korelasyon katsayl dorusal artan bir iliki bulunmutur. Krlma tokluu ile grnr gzeneklilik arasnda ise, ok dk bir iliki belirlenmitir (ekil 5). almada kullanlan kayalarn krlma tokluklar ile Schmidt geri srama deerleri arasnda ssel olarak artan, Shore sertlikleriyle dorusal artan ilikiler belirlenmitir (ekil 6 ve 7). Kayalarn krlma tokluu ile Bhme yzey anma arasnda logaritmik azalan bir iliki saptanrken, darbe dayanm indeksiyle ssel olarak artan ilikiler bulunmutur (ekil 8 ve 9). almada kullanlan kayalarn krlma tokluklar ile nokta yk dayanm indeksleri ve eilme dayanmlar arasnda dorusal artan ilikiler bulunurken (ekil 10 ve 13), skma ve ekme dayanmlar arasnda ise ssel olarak artan ilikiler belirlenmitir (ekil 11 ve 12). Regresyon analizlerine kout olarak yaplan varyans analizlerinin (ANOVA) sonular izelge 6da verilmitir. Buna gre, bantlarn anlamllk dzeyleri, ekil 5teki eitlik dnda, her bir eitlik iin 0.05ten daha kktr. Ayrca, eitliklere uygulanan F-testi sonucunda, dnda tablo deeri olan 4.67den (%95 gven aralnda) olduka yksek olduu grlmtr. Oluturulan modellerin belirlenen verilerle uyumunun bir gstergesi olan belirleme katsaylar (R2) dikkate alndnda, kayalarn krlma tokluu deerlerinin deiiminin, istatistiksel olarak %71inin Brazilian ekme dayanm ile aklanabilecei anlalmaktadr. TARTIMA VE SONU Kayalarn krlma tokluu nemli bir mekanik zellik olmasna ramen, bu deneyin laboratuvarda yaplmas olduka gtr. Eer krlma tokluu ile dier kaya zellikleri arasnda nemli bir iliki bulunursa, bu ilikiler kullanlarak krlma tokluunun tahmini ok kolay

gzeneklilik (d), Shore sertlii (SH) ve tek eksenli skma dayanm (sc) deneylerinde kenar uzunluu 50 mm olan kp rnekler, Bhme yzey anma (BYA) deneylerinde kenar uzunluu 71 mm olan kp rnekler, darbe dayanm indeksinde (ISI) 3.2-9.5 mm boyut aralnda hazrlanm para rnekler, Schmidt derbe ekici (SD) deneyinde 50x100x200 mm prizmatik rnekler, nokta yk dayanm indeksi (Is(50)) deneyinde blok rnekler, Brazilian ekme dayanm (st) deneylerinde boy/ap oran 0.5 olan NX apl disk rnekler ve eilme dayanm (st) deneyinde 25x50x150 mm boyutlarnda prizmatik rnekler kullanlmtr. Shore sertlii deneyinde C-2 tipi Shore Scleroscope ve Schmidt darbe ekici deneylerinde ise darbe enerjisi 0.74 Nm olan L-tipi Schmidt ekici kullanlmtr. Fizikomekanik deneylerden elde edilen verilerin aritmetik ortalama deerleri dikkate alnm ve sonular topluca izelge 5te verilmitir. Kayalarn krlma tokluklarnn belirlenmesi amacyla lkemizin deiik blgelerinden (bknz. izelge 2) alnan 15 farkl kaya tr kullanlmtr. Bu kayalardan NX (54 mm) apl karotlar alnm ve 20 mm kalnlnda disk eklinde rnekler hazrlanmtr. Hazrlanan bu rneklerin her iki dz yzeyinin ortasna 1.5 mm kalnlkta ve 50 mm apnda bir testere kullanlp torna tezgahnda kanallar alarak CCNBD rnekleri hazrlanmtr. Hazrlanan rneklerin geometrileri ekil 3te verilen abakta yerine konmu ve rneklerin geerli blgede kald grlmtr. Her kaya tr iin 6 adet rnek zerinde, ykleme hz 0.25 mm/s olacak ekilde krlma tokluu deneyleri yaplmtr. llen krlma yk deerleri ve rnek boyutlar Eitlik 1 ve 2de yerine konarak her bir rnee ait krlma tokluu (Kc) deerleri hesaplanmtr. Hesaplanan Kc deerlerinin aritmetik ortalamalar dikkate alnm ve izelge 5te verilmitir. KIRILMA TOKLUU LE FZKO-MEKANK ZELLKLER ARASINDAK LKLER Kayalarn fiziko-mekanik zelliklerinin krlma tokluunun tahmini iin kullanlabilirliini lebilmek amacyla, deneyler sonucunda elde edilen verilerle kapsaml bir istatistiksel analiz yaplmtr. Verilerin istatistiksel analizi; korelasyon

engn ve Altnda

133

izelge 5. Kayalarn Mod-I krlma tokluu deerleri ve fiziko-mekanik zellikleri (engn, 2009). Table 5. Fracture toughness (Mode-I) and physico-mechanical properties of rocks (engn, 2009).
Kaya tr Kireta-1 Traverten-1 Traverten-2 Kireta-2 Kireta-3 Kireta-4 Kireta-5 Kireta-6 Kireta-7 Mermer-1 Mermer-2 Mermer-3 Traki-Andezit Trakit Bazalt r (kN/m3) 26.284 26.322 26.482 26.489 27.530 26.415 26.517 26.627 26.711 26.685 26.775 26.765 25.569 25.610 28.356 d (%) 9.322 2.606 5.102 1.546 4.207 0.275 0.687 0.333 0.475 0.327 0.192 0.118 6.855 7.985 4.909 SD 33.6 34.6 32.9 52.0 47.2 49.6 46.0 47.3 49.6 43.0 38.5 39.0 42.6 41.1 46.2 SH 31.8 36.7 43.9 53.6 46.8 62.6 56.6 59.0 63.2 41.6 43.5 47.5 77.1 63.5 78.8 BYA (cm3/50cm2) 32.9 28.0 29.0 14.5 11.0 11.6 13.0 11.6 13.5 21.3 29.8 24.0 10.2 19.4 6.8 ISI (%) 81.3 85.8 83.1 84.9 86.0 84.8 89.2 83.6 84.3 74.6 82.3 74.5 89.3 75.5 89.0 Is(50) (MPa) 3.55 3.99 3.58 5.39 5.28 5.33 4.66 5.18 4.71 3.26 3.46 3.52 8.08 3.43 9.97 sc (MPa) 43.35 60.70 62.52 145.50 100.55 129.92 109.83 119.39 145.94 74.62 70.30 85.73 120.44 81.12 139.42 st (MPa) 5.27 4.35 3.35 6.96 7.67 7.99 5.57 8.19 7.01 5.98 5.45 4.65 8.21 3.88 9.57 se (MPa) 12.03 11.52 11.06 15.12 11.91 14.01 13.40 13.14 15.26 13.48 11.73 12.81 21.05 6.34 26.16 Kc (MNm-3/2) 0.695 0.711 0.783 0.984 1.432 1.261 1.157 1.210 0.891 1.015 1.208 0.705 1.195 0.601 1.801

r: Birim hacim arlk, d: Grnr gzeneklilik, SD: Schmidt geri srama deeri, SH: Shore sertlii, BYA: Bhme yzey anma, ISI: Darbe dayanm indeksi, Is(50): Nokta yk dayanm indeksi, sc: tek eksenli skma dayanm, st: Brazilian ekme dayanm, se: Eilme dayanm Kc: Mod-I krlma tokluu Not: Deneylerde kullanlan rnek says nerilen deney standartlarnda n grlen rnek saylar kadar olup, krlma tokluu deneyleri 6 adet rnek zerinde yaplm ve aritmetik ortalamalar dikkate alnmtr.

ekil 4. Krlma tokluu ile birim hacim arlk arasndaki iliki. Figure 4. Relationship between fracture toughness and unit weight.

134

Yerbilimleri

ekil 5. Krlma tokluu ile grnr gzeneklilik arasndaki iliki. Figure 5. Relationship between fracture toughness and apparent porosity.

ekil 6. Krlma tokluu ile Schmidt ekici geri srama deeri arasndaki iliki. Figure 6. Relationship between fracture toughness and Schmidt rebound number.

ekil 7. Krlma tokluu ile Shore sertlii arasndaki iliki. Figure 7. Relationship between fracture toughness and Shore hardness.

engn ve Altnda

135

ekil 8. Krlma tokluu ile Bhme yzey anma arasndaki iliki. Figure 8. Relationship between fracture toughness and Bhme surface abrasion.

ekil 9. Krlma tokluu ile darbe dayanm katsays arasndaki iliki. Figure 9. Relationship between fracture toughness and impact strength index.

ekil 10. Krlma tokluu ile nokta yk dayanm indeksi arasndaki iliki. Figure 10. Relationship between fracture toughness and point load strength index.

136

Yerbilimleri

ekil 11. Krlma tokluu ile tek eksenli skma dayanm indeksi arasndaki iliki. Figure 11. Relationship between fracture toughness and uniaxial compressive strength.

ekil 12. Krlma tokluu ile Brazilian ekme dayanm arasndaki iliki. Figure 12. Relationship between fracture toughness and Brazilian tensile strength.

ekil 13. Krlma tokluu ile eilme dayanm arasndaki iliki. Figure 13. Relationship between fracture toughness and bending strength.

engn ve Altnda
izelge 6. Grgl eitliklerin ANOVA analizi sonular. Table 6. ANOVA results of the empirical equations.
Belirleme katsays R2 0.48 Standard hata 0.246 Varyansn kayna Regresyon Kalan 0.07 0.311 Regresyon Kalan 0.35 0.261 Regresyon Kalan 0.28 0.287 Regresyon Kalan 0.60 0.215 Regresyon Kalan 0.37 0.256 Regresyon Kalan 0.59 0.218 Regresyon Kalan 0.36 0.259 Regresyon Kalan 0.71 0.175 Regresyon Kalan 0.50 0.241 Regresyon Kalan Serbestlik derecesi 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 1 13 Kareler toplam 0.7140 0.7865 0.0971 1.2605 0.4743 0.8833 0.4274 1.0731 0.9013 0.5993 0.5073 0.8502 0.8822 0.6183 0.4860 0.8716 0.9573 0.4003 0.7461 0.7544 Kareler ortalamas 0.7140 0.0605 0.0971 0.0970 0.4743 0.0679 0.4274 0.0825 0.9013 0.0461 0.5073 0.0654 0.8822 0.0476 0.4860 0.0670 0.9573 0.0308 0.7461 0.0580 12.8578 0.0033 31.0876 0.0001 7.2491 0.0185 18.5495 0.0009 7.7573 0.0155 19.5509 0.0007 5.1778 0.0405 6.9801 0.0203 1.0013 0.3353 F-testi 11.8024

137

Anlamllk dzeyi 0.0044

olmaktadr. Bu amala bu almada, kayalarn Mod-I krlma tokluklar, V-entikli Brazilian diski (CCNBD) deney yntemi kullanlarak belirlenmitir. almada, 9 adet sedimanter, 3 adet metamorfik ve 3 adet mamatik kkenli olmak zere toplam 15 farkl kaya tr kullanlmtr. Bu kayalarn krlma tokluk deerleri 0.6 ile 1.8 MNm-3/2 arasnda deimektedir. Kayalarn krlmaya kar gsterdikleri direncin gstergesi olarak tanmlanan krlma tokluu, kayacn mekanik zellikleri ile artan bir iliki gstermektedir. Chang vd. (2002) mermer ve granit rnekleri zerinde yaptklar almada krlma tokluu (tr-I) ile tek eksenli skma dayanm (dayanm deerleri 50 ile 170 MPa arasnda deien) arasnda korelasyon katsays r=0.55 olan dorusal bir iliki ve gzeneklilik ile krlma tokluu arasnda r=0.60 korelasyon katsayl dorusal azalan bir iliki elde

etmilerdir. Bu almada ise, tek eksenli skma dayanm 43 ile 146 MPa arasnda deien kayalar iin krlma tokluu ile tek eksenli skma dayanm arasnda r=0.60 korelasyon katsayl artan bir ssel iliki elde edilmitir. Bearman (1999) ise, nokta yk dayanm indeksi 2 ile 14 MPa arasnda deien on iki farkl kaya zerinde krlma tokluu (tr-I) ile nokta yk dayanm indeksi arasnda r=0.95 korelasyon katsayl lineer artan bir iliki elde edilmitir. Bu almada ise, 3.26 ile 9.97 MPa dayanma sahip kayalar incelenmi ve r=0.77 korelasyon katsayl lineer artan bir iliki elde edilmitir. Her iki almann sonularna ait deerlendirmeler birbirine paralel olmaktadr. Zhang (2002), ekme dayanm 0.12 ile 21.5 MPa arasnda deien 74 farkl kayaca ait ekme dayanmlar ile ok farkl krlma tokluu yntemlerine

138

Yerbilimleri ilikiler. 9 Eyll niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Fen ve Mhendislik Dergisi, 2(2), 39-47. Bearman R.A., 1991. The application of rock mechanics parameters to the prediction of crusher performance. PhD Thesis, Camborne School of Mines, UK (unpublished). Bearman, R.A., 1999. The use of the point load test for the rapid estimation of mode I fracture toughness. International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 36, 257263. Bieniawski, Z.T., 1967. Mechanism of brittle fracture of rock. International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 4, 395-406. Boone, T.J., Wawrzynek, P.A., and Ingraffea, A.R., 1986. Simulation of the fracture process in rock with application to hydrofracturing. International Journal of Rock Mechanics Mining Science and Geomechanics. Abstract, 23, 255265. Brown, G.J., and Reddish, D.J.,1997. Experimental relations between rock fracture toughness and density. International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 34 (1), 153-155. Donovan, J.G., and Karfakis, M.G., 2004. Adaptation of a simple wedge test for the rapid determination of Mod I fracture toughness and the assessment of relative fracture resistance. International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 41, 695 701. Evans, I., and Pomeroy, C.D., 1966. The Strength Fracture and Workability of Coal. Oxford, Pergamon Press Ltd., London. Fowell R.J., and Chen, J.F., 1990. The third chevron-notched rock fracture specimen-the cracked chevronnotched Brazilian disc. In: Rock Mechanics: Contributions and Challenges, W.A., Hustrulid and G.A., Johnson (eds.), Taylor and Francis, pp.295-302. Fowell, R.J., Xu, C., and Dowd, P.A., 2006. An update on the fracture toughness testing methods related to the cracked chevron-notched Brazilian disk (CCNBD) specimen. Pure Application Geophysics. 163, 10471057.

gre hesaplanan krlma tokluu deerleri arasnda r=0.97 korelasyon katsayl dorusal artan bir iliki elde edilmitir. Bu almada da, ekme dayanm 3.35 ile 9.57 MPa arasnda deien Brazilian ekme dayanm deerleri ile krlma tokluu arasnda r=0.84 korelasyon katsayl stel artan bir iliki elde edilmitir. Adefsahe (2006), gzeneklilii %25 ile %17 arasnda deien farkl kayalara ait krlma tokluu ile gzeneklilik arasnda ssel azalan r=0.96 korelasyon katsayl bir iliki elde etmilerdir. Gzeneklilik deerleri %0.118 ile %9.322 arasnda sunulan bir almada deien gzeneklilik deerleri ile r=0.52 gibi dk korelasyon katsayl stel bir iliki elde edilmitir. Kaya malzemesi zelliklerinden dayanm ile krlma tokluu arasnda yksek anlaml ilikiler elde edilirken, sertlik ve birim hacim arlk zellikleriyle daha dk anlaml ilikiler belirlenmitir. Kaya gzenekliliin krlma tokluu zerinde bir etkisi bulunamamtr. Deerlendirmeler sonucunda, kayalarn krlma tokluu ile en anlaml iliki kayacn dayanm zelliklerinden olanekme dayanm (r = 0.84) arasnda elde edilmitir. Bu da, Mod-I (alma modu) krlma tokluu deneyinde ekme gerilmeleri altnda atlak ilerlemesinin meydana gelmesinden dolay en yksek ilikinin ekme dayanm ile olmasn desteklemektedir. Bu nedenle uygulanabilirlii daha kolay, daha ekonomik ve daha az zaman harcanarak yaplan ekme dayanm deneyinden ekil 12deki eitlik kullanarak kayalarn krlma tokluklarnn gvenilir bir ekilde tahmin edilebilecei sonucuna varlmtr. KATKI BELRTME Yazarlar, bu almaya verdii destekten dolay Sleyman Demirel niversitesi Bilimsel Aratrma Fonu Ynetim Birimi`ne (Proje No: 1588-D07) teekkr ederler. KAYNAKLAR Adefashe, H.A., 2006, Determining the fracture mechanics properties of sedimentary rocks using double torsion testing. Thesis of Master of Science, The University of Texas at Austin (unpublished). Altnda, R., 2000. Kayalarda krlma tokluu ve dier mekanik zellikler arasndaki

engn ve Altnda Griffith, A.A., 1921. The phenomena of rapture and ow in solids. Philosophical Transactions of the Royal Society, A221, 163-197. Gunsallus, K.L., and Kulhawy, F.H., 1984. A comparative evaluation of rock strength measures. International Journal of Rock Mechanics Mining Science and Geomechanics Abstract, 21 (5), 233248. Irwin, G.R., 1957. Analysis of stress and strain near the end of crack traversing a plate. Transaction ASME, Journal of Applications Mechanics, 24, 361-364. ISRM, 1988. Suggested methods for determining the fracture toughness of rocks. International Journal of Rock Mechanics Mining Science and Geomechanics Abstract, 25, 71-96. ISRM, 1995. Suggested method for determining Mod-I of fracture toughness using Cracked Chevron Notched Brazilian Disc (CCNBD) specimens. International Journal of Rock Mechanics Mining Science and Geomechanics Abstract, 32, 5764. ISRM, 2007. The Complete ISRM Suggested Methods for Rock Characterization, Testing and Monitoring: 19742006. Suggested Methods prepared by the Commission on Testing Methods, ISRM, R. Ulusay and J.A. Hudson (eds.), Kozan Ofset, Ankara. Kim, K., 2006. Blasting design using fracture toughness and image analysis of the bench face and muckpile. Master of Science, Mining and Mineral Engineering, Virginia Tech, Blacksburg. Kksal, N., 1991. Ankara andeziti krlma tokluunun aratrlmas. 12. Trkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongresi Bildiriler Kitab, Ankara, s. 403-416. Nelson, P.P., and Fong, F.L.C., 1986. Characterization of rock for boreability evaluation using fracture material properties. Proceedings of the 27th U.S. Symposium on Rock Mechanics (USRMS), pp. 846-852. Ouchterlony F., 1974. Fracture mechanics applied to rock blasting. Proceedings of 3rd

139 Congress ISRM, Denver, pp.1377-1383.

Roegiers, J.C., McLennan, J.D., and Schultz, L.D., 1982. In-situ stress determinations in northeastern Ohio, issues in rock mechanics. Proceedings of 23rd Symposium on Rock Mechanics, Society of Mining Engineers of the AIME, New York, pp. 219-229. Shetty, D.K., Rosenfield, A.R., and Duckworth, W.H., 1985. Fracture toughness of ceramics measured a chevron-notched diametral-compression test. Journal of American Ceramic Society, 68 (12), C325-C32. engn, N., 2009. Kayalarn krlma tokluu ve gevrekliinin dairesel testereler ile kesme verimi zerine etkileri. Doktora Tezi, Sleyman Demirel niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Isparta (yaymlanmam). TS EN 14157, 2005. Doal ta - anma direncinin tayini. Trk Standartlar Enstits, Ankara. TS EN 12372, 2007. Doal talar - deney metotlar - youn yk altnda bklme dayanm tayini. Trk Standartlar Enstits, AnTS EN 1926, 2007. Doal talar- deney metotlar- basn dayanm tayini. Trk Standartlar Enstits, Ankara. TS EN 1926, 2007. Doal talar- deney metotlar - basn dayanm tayini. Trk Standartlar Entits, Ankara. TS EN 1936, 2007. Doal talar- deney metotlar- gerek younluk, grnr younluk, toplam ve ak gzeneklilik tayini. Trk Standartlar Enstits, Ankara. TS 699, 2009. Doal yap talar - nceleme ve laboratuar deney yntemleri. Trk Standartlar Enstits, Ankara. Whittaker, B.N., Singh, R.N., and Sun, G., 1992. Rock Fracture Mechanics: Principles, Design and Applications. Elsevier, Amsterdam. Zhang, Z.X., 2002. An empirical relation between mode I fracture toughness and the tensile strength of rock. International Journal of Rock Mechanics and Mining Science, 39, 401406.