Grzegorz Franczyk

POLSKIE GRANATY 1919 1939

KRAKW 2010

 Copyright by Grzegorz Franczyk, 2010

Wydano staraniem autora na prawach rkopisu

WYDANIE I

SPIS TRECI
Od Autora PRZEMYS PRODUKCJI GRANATW EKSPORT GRANATW I ZAPALNIKW W OKRESIE MIDZYWOJENNYM GRANATY BOJOWE Granat obronny wz. 1916 Granat zaczepny wz. 1917 Granat obronny wz. 1923 (wz. 23 O) Granat zaczepny wz. 1923 (wz. 23 Z) Granat obronny wz. KC Granat obronny wz. 1933 ( wz. 33 O) Granat zaczepny wz. 1933 ( wz. 33 Z) GRANATY WICZEBNE, SZKOLNE, PRZEKROJE Granat wiczebny wz. E (w. typ E.) Granat obronny wielokrotny wz. 1926 W.C. (wz. 26 W.C. O) Granat zaczepny wielokrotny wz. 1926 W.C. (wz. 26 W.C. Z) Granat szkolny wz. 1916 Granat szkolny wz. 1917 Granat szkolny wz. E. Granat szkolny Mills Granat szkolny F-1 GRANATY I WIECE DYMNE, ZAWICE, PETARDY Granat dymny wz. S wieca dymna P. T. wieca dymna CO wieca dymna S.C.E. Granat zawicy CAF (wojskowy) Granat zawicy CAF (policyjny) wieca zawica CAF Petarda-szrapnel wz. 1928 W.A.S. (wz. 28 W.A.S.) Petarda-granat wz. 1929 W.A.S. (wz. 29 W.A.S.) 8 10

20 24 24 28 30 34 37 39 41 43 43 46 48 52 53 54 55 56 58 58 60 62 64 66 68 70 72 74

GRANATY PROTOTYPOWE I PATENTY Granat Stanisawa Szymaskiego Granat zaczepny wz. 25/28 Lebensarta (wz. L 25/28) Granat szklany Chachelskiego i Knabe Granat przeciwpancerny rmy GRANAT Granat przeciwpancerny wz. 1935 J Granat przeciwpancerny wz. 1938 E.T. Granaty wiczebne W.C. zmodernizowane Granat wiczebny rmy Granat Granat wiczebny Bolesawa Gorzejewskiego Granaty wiczebne typ A i B Granat dymny lub pozoracyjny Granat zawicy CAF nowego wzoru GARACZE, GRANATY KARABINOWE Granat karabinowy i garacz Jana Czajkowskiego Garacz i granat karabinowy rmy Granat Granat rczno-karabinowy Stanisawa Kozubka Garacz i granat karabinowy Boskiego Granatnik sprynowy Stanisawa Grskiego Garacz Kuli i Piekowskiego ZAPALNIKI DO GRANATW Zapalnik samoczynny A.C. 23 Zapalnik samoczynny A.C. 24 Zapalnik samoczynny A.C. 25 Zapalnik samoczynny GR 29 Zapalnik samoczynny GR 31 Zapalnik samoczynny GRN 31 Zapalniki samoczynne wielokrotne KR 24, KR 24/26, KR 24/28 Zapalnik samoczynny A.C. 25 do granatw CAF ZAPALNIKI PROTOTYPOWE I PATENTY Zapalnik wiczebny GRANAT Zapalnik Edwarda opatto wz. 28

76 76 78 84 86 88 90 93 94 95 96 99 100 102 103 105 107 108 110 113 115 115 117 119 122 125 127 129 133 134 134 135

Zapalnik Mariana Wojciechowskiego Zapalnik Jana Muszalskiego Zapalnik Bolesawa Gorzejewskiego Zapalnik Mariana Wojciechowskiego Zapalnik Zbosia i Kuli Zapalnik uderzeniowy rmy GRANAT Zapalnik uderzeniowy Bolesawa Gorzejewskiego Zapalnik uderzeniowy rmy GRANAT PRZEKROJE CECHY FABRYCZNE GRANATW Cechy na skorupach granatw BIBLIOGRAFIA

138 140 141 143 144 146 147 148 149 150 151 152

Od autora.

Oddaj w rce Pastwa kolejn, po Polskiej Amunicji Strzeleckiej 1919-2004, pozycj zajmujc si niszowymi zagadnieniami dotyczcymi uzbrojenia Wojska Polskiego od odzyskania niepodlegoci do dnia dzisiejszego. Oczywicie sowo niszowymi trzeba uj w cudzysw, poniewa tak jak bro strzelecka nie potra funkcjonowa bez amunicji jej dedykowanej, tak rwnie zwyky granat rczny od wiekw pozostaje jednym z klasycznych elementw uzbrojenia piechoty na polu walki. Po raz kolejny jako pasjonat i hobbysta staram si wypeni wielk dziur w krajowej i wiatowej literaturze hobbystycznej, w ktrej roi si od publikacji dotyczcych lotnictwa, broni pancernej, umundurowania, a brakuje tych podstawowych drobiazgw uzbrojenia, bez ktrych zwyky onierz nie stanowiby adnej siy na polu walki. Sam temat jest bardzo ciki do opracowania zwaywszy na brak zainteresowania nim przez lata. Jeeli nie liczy kilkunastu artykuw wspaniaego badacza historii polskiej wojskowoci Zbigniewa Gwodzia, to prno szuka w bibliotekach innych publikacji. Oczywicie istniej archiwa, czy instrukcje wojskowe. Niestety bardzo czsto zdarzaj si w nich bdy, tak w opisach jak i rysunkach. Dodatkowo krajowe i wiatowe kolekcje muzealne posiadaj niewielkie zasoby granatw produkowanych w naszym kraju. Czsto okazuje si, e eksponaty wystawowe s poskadane na si z przypadkowych elementw i nie odpowiadaj historii. Dodatkowo dochodz powielane w publikacjach i na stronach internetowych bdy, przyjmowane dzi ju jako historyczny pewnik. Niewtpliwie wielk zasug w tej publikacji ma midzynarodowa rodzina poszukiwaczy i kolekcjonerw. To dziki nim mogem wielokrotnie na stronach tej ksiki pokaza zdjcia unikatowych skorup, czy zapalnikw. Bardzo czsto s to egzemplarze istniejce wycznie jako pojedyncza sztuka na wiecie i tylko dziki tym ludziom miaem moliwo pokaza je w swojej ksice. Wbrew pozorom ksika ta nigdy by nie powstaa, gdyby nie grupa zapalecw powicajcych

swj czas prywatny i wasne fundusze na mudne zbieranie okruchw historii. Rwnoczenie wielkim rdem informacji s wiatowe archiwa patentowe publikowane dzi w Internecie. To dziki nim udao si zidentykowa kilka zapalnikw, jak rwnie odnale ich modykacje patentowane w innych krajach. Oczywicie zdaj sobie spraw, e nie ustrzegem si bdw, jak rwnie nie wyczerpaem tematu. Dzi, gdy oddaj ksik do druku posiadam ju nowe informacje i z kadym tygodniem dochodz kolejne. Mam nadzieje, e zasb informacji zawartych w tej pracy pozwoli wszystkim zainteresowanym rozszerzy zakres wiadomoci na temat rodzimej produkcji granatw w okresie dwudziestolecia midzywojennego.

W tym miejscu chciabym rwnie serdecznie podzikowa grupie badaczy tematu, pasjonatw i kolekcjonerw, bez ktrych ksika ta nie mogaby powsta i ktrym serdecznie dzikuj za okazan pomoc: Zbigniew Gwd Robert Fotyniuk Grzegorz Cholewa Konrad Chorzela Jess Ornia Darryl W. Lynn Paul Spence

Grzegorz Franczyk (e-mail: landminer@interia.pl) Krakw, 5 sierpie 2010.

9

PRZEMYS PRODUKCJI GRANATW

Po odzyskaniu przez Polsk w 1918 roku niepodlegoci, koniecznym stao si stworzenie przemysu zbrojeniowego mogcego zaopatrzy odrodzone na nowo siy zbrojne pastwa. W tym czasie nie istnia aden zakad potracy uruchomi produkcj granatw i zapalnikw na skal masow. Wikszo fabryk posiadajcych odpowiedni park maszynowy i majcych dowiadczenie w produkcji seryjnej elementw metalowych lub chemicznej bya zniszczona, bd te wywieziona przez wycofujcych si zaborcw. Wobec takiego stanu rzeczy najwaniejszym celem stao si stworzenie struktur zarzdzajcych, odtworzenie starych oraz wybudowanie nowych zakadw przemysu metalowego, mechanicznego i chemicznego. Podstawowym rdem zaopatrzenia w pocztkowym okresie tworzenia polskich si zbrojnych bya bro i amunicja pochodzca z przejtych magazynw pastw zaborczych. W 1918 roku podczas walk we Lwowie zdobyto duy magazyn broni. W tym samym roku przejto austriackie skady uzbrojenia w Przemylu na Zasaniu, Dbrowie Grniczej i Krakowie (K.u.k. Artillerie-Depot). Due iloci uzbrojenia przejto w byych niemieckich Artillerie-Depot w Warszawie. Na pocztku 1919 roku przejto dwa due magazyny wojskowe koo Wilna, z ktrych wysano do Polski ok. 150 wagonw amunicji i uzbrojenia. Rwnie w trakcie dziaa operacyjnych onierze Frontu Litewsko-Biaoruskiego zajli niemieckie magazyny w Nowojelni, Bogdanowie, Oszmianie i Soach. Kolejno przejmowano skady wojskowe w ucku, Kowlu, Brzeciu, Biaymstoku i Grodnie. W przejtych skadach i magazynach znajdoway si gwnie granaty rczne i karabinowe pruskie, austriackie i rosyjskie. Bilans na dzie 26 stycznia 1919 roku wykazywa 338 tysicy granatw rcznych i karabinowych rozmaitych wzorw. Bya to liczba zbyt maa dla uzbrojenia odradzajcej si armii. Poniewa przemys dopiero si odradza, podstawowym uzupenieniem w pocztkowym okresie uzbrajania stay si przyznane przez Komisj Sojusznicz pewne iloci zdobyczy wojennych oraz przede wszystkim zakupy zagraniczne. Gwnym dostawc uzbro10

jenia bya Francja, gdzie ju jesieni 1919 roku zakupiono 400 tysicy granatw rcznych i 100 tysicy granatw karabinowych. W lipcu 1920 roku zakupiono kolejne 100 tysicy granatw rcznych, a pod koniec tego samego roku kolejn du parti, liczc przeszo 500 tysicy granatw. Katalog Materiaowy Uzbrojenia z roku 1923 w dziale Granaty rczne, karabinowe, miny wymienia nastpujce granaty znajdujce si w magazynach (pisownia oryginalna): Granaty Francuskie: Granat rczny O F. wz. 15 Granat rczny F.1 wz. 15 Granat rczny C. F. Granat rczny duszcy wz. 1916 Granat rczny zapalajcy-dymny Granat rczny do niszczenia metal. wz. 1916 Granat rczny typ P. A. Granat przeciwtankowy 8 sek Granat karabinowy V. B. Granaty Niemieckie: Granat rczny trzonowy 5/2 sek. Granat rczny trzonowy wiczebny Granat rczny jajowy 5 sek. Granat rczny jajowy wiczebny Granat rczny jajowy kulisty Granat karabinowy wz. 14 Granat karabinowy wz. 17 5 sek. Granaty Austriackie: Granat rczny rurowy 7 sek. Granat rczny trzonowy 7 sek. Granat rczny gazowy 7 sek. Granat rczny kukurydzowy Granat uniwersalny wikszy

11

Granat uniwersalny mniejszy Granat karabinowy kukurydzowy Granat karabinowy czasowy 8 sek. Granat karabinowy skaczcy wz. 16 Granaty Rosyjskie: Granat rczny wz. 12 Granat rczny wz. 14 Granat rczny syst. Nowickiego (Fiodorowa) Granat karabinowy ros wz. 15 Granaty Angielskie i wyrobu polskiego: Granat rczny syst. Lemona kulisty Granat rczny syst. Lemona owalny Granat rczny syst. Millsa Granat rczny polskiego wyrobu typ Franc. Granat rczny polskiego wyrobu typ K. i C. Granaty zdobyczne i pochodzce z zakupw pochodziy gwnie z produkcji wojennej i byy wykonywane z przeznaczeniem do szybkiego zuycia. Odbijao si to najczciej na jakoci zapalnikw, ktre bardzo szybko traciy waciwoci bojowe. W celu uniezalenienia si od drogiego importu oraz z powodu zagroenia blokad handlu z zagranic podjto starania uruchomienia rodzimej produkcji granatw i zapalnikw. Po krtkich naradach Komisja Uzbrojenia Armii przy Ministerstwie Spraw Wojskowych zatwierdzia do produkcji dwa wzory niemieckich granatw zaczepnego wz. 17 i obronnego wz. 16. Wybr ten spowodowany by brakiem potrzeby zakupu licencji produkcyjnej, prostot konstrukcji oraz jak na tamte czasy wystarczajcymi waciwociami bojowymi. Byy to dwa pierwsze wzory granatw rcznych produkowane w kraju. W okresie midzywojennym komponenty granatw produkowao wiele rm, m.in.: Fabryka Wyrobw Metalowych Wacaw Czajkowski i S-ka z Warszawy; Zakady Mechaniczne Cel z Warszawy; Fabryka

12

Masowych Wyrobw Blaszanych Tocznia z Warszawy; Fabryka Maszyn i Odlewnia Metali Wadysawa Klimka w Krakowie; Fabryki Maszyn i Narzdzi Rolniczych Wolski i S-ka z Lublina; Odlewnia elaza i Emaliernia Kamienna J. Witwicki z Kamiennej; Fabryka Ferrum z Zawiercia; Zakady Przemysowo-Budowlane Dwignia z Sosnowca; S.A. Wielkich Piecw i Zakadw Ostrowieckich - Huta Ostrowiec; Towarzystwo Starachowickich Zakadw Grniczych, Starachowice. Zapalniki wyrabiay trzy rmy: Fabryka Przemysu Metalowego Granat Spka Akcyjna z Warszawy, Fabryka Przyborw Amunicyjnych Mars z Warszawy i Fabryka Przyborw Amunicyjnych Kredyk i Spka z Warszawy. Penej kompletacji i elaboracji skorup materiaem wybuchowym dokonyway dwie wytwrnie wojskowe: Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) w forcieLegionw Dbrowskiegooraz Warsztaty Amunicyjne Nr 1 mieszczce si w forcie Hauke-Bosaka (Georgija) i na Cytadeli w Warszawie (w 1925 roku przeniesiono je do fortu Bema). Na pocztku lat trzydziestych produkcj granatw i wiec chemicznych podja rwnie nowo wybudowana Wojskowa Wytwrnia Rakiet (W.W.R.). Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) byy gwnym wojskowym producentem granatw rcznych. Zaoono je w 1921 roku w forcie Legionw Dbrowskiego (Pisudskiego) i w krtkim czasie stay si one gwn placwk badawczo-konstrukcyjn Wojskowego Instytutu Przeciwgazowego. Zajmoway si elaboracj granatw rcznych bojo-

Miesiczna produkcja granatw rcznych w Warsztatach Amunicji Specjalnej granaty zaczepne Rok pokojowa 1921 1926/1927 25 000 58 000 produkcja mobilizacyjna 50 000 900 000 pokojowa 25 000 50 000 mobilizacyjna 50 000 562 000 granaty obronne

13

wych i wiczebnych, produkoway granaty dymne i zawice, petardy, wiece dymne oraz pociski do modzierzy Stockesa. rednia miesiczna produkcja wynosia przeszo 194 tysice wszystkich wyrobw. Petardy wiczebne z elementw uzyskanych z rozbrajania amunicji produkowano rwnie w Warsztatach Amunicyjnych Nr 2 mieszczcych si w Cytadeli i w Gwnej pod Poznaniem. Warsztaty Amunicyjne Nr 1 (W.A.-1) uruchomiono wiosn 1919 roku w zaadaptowanych pomieszczeniach fortu Haukego (Georgija) i na Cytadeli w Warszawie. W interesujcym nas asortymencie zajmoway si wyrobem i elaboracj granatw rcznych oraz specjalnych (dymnych, zawicych). Na pocztku 1925 roku, po przeniesieniu zakadu do nowych pomieszcze w forcie Bema, poczono je z Centralnymi Skadami Amunicyjnymi tworzc Warsztaty Zakadw Amunicyjnych. W grudniu 1925 roku Warsztaty przemianowano na Zakad Amunicyjny Nr 1, by wreszcie w 1935 roku nada mu nazw: Wytwrnia Amunicji Nr 1 w Warszawie. W miar rozbudowy Pastwowej Fabryki Amunicji w Skarysku wytwrni przeksztacono w zakad dowiadczalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. Wedug planu Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia w roku 1934 Wytwrnia Amunicji Nr 1 miaa w kooperacji z Pastwow Fabryk Amunicji w Skarysku i Towarzystwem Starachowickich Zakadw Grniczych S.A., dostarczajcym elementy amunicji, produkowa zapalniki i elaborowa naboje 75 mm ze szrapnelami zastpczymi wz. R 33 oraz naboje 75 mm z pociskami wskanikowymi i owietlajcymi dla artylerii polowej i przeciwlotniczej.

plomba listowa Wytwrni Amunicji Nr 1

14

W 1927 r. Departament Przemysu Wojennego zawar z amerykaskim przemysowcem Stefanem de Lanoy umow o budow i uruchomienie wytworni specjalnych rodkw chemicznych w miejscowoci Bzin, pooonej okoo 5 km na poudnie od wza kolejowego Skarysko, w pobliu Pastwowej Fabryki Amunicji. Wytwrnia pod maskujc nazw Wojskowej Wytwrni Rakiet w Skarysku (na pocztku lat trzydziestych w zwizku ze zmian asortymentu produkcji zmieniono nazw fabryki na: Wytwrnia Wgla Aktywnego) rozpocza dziaalno w 1929 roku. Pocztkowo zajmowa si produkcj gazw bojowych i napenianiem nim skorup pociskw. Po krtkim okresie prosperity nastpio zatrzymanie produkcji w zwizku z zaspokojeniem zapotrzebowania wojska na gazy bojowe do celw wiczebnych i dowiadczalnych. Poniewa nad fabryk zawisa groba likwidacji Departament Uzbrojenia podj decyzj o uruchomieniu w roku budetowym nowych dziaw produkcyjnych. W 1932 roku w wytwrni zamontowano nowoczesne linie do produkcji midzy innymi granatw i wiec zawicych oraz wiec dymnych.

wiczenia Obrony Przeciwgazowej w latach trzydziestych, wiece dymne P.T.

15

Przewidywana miesiczna produkcja na nowych urzdzeniach miaa wynosi 12, 5 27 tysicy granatw C.A.F. (lub 8,75 17,325 tysicy wiec zawicych C.A.F.) oraz 35 70 tysicy wiec dymnych. W latach trzydziestych prowadzono w Wojskowej Wytwrni Rakiet rwnie prace nad nowymi konstrukcjami. We wsppracy z Wojskowym Instytutem przeciwgazowym prowadzono badania nad wiecami o dziaaniu duszcym E1 wypenion szczawianem szeciochlorodwumetylowym i E2 elaborowan wglanem szeciochlorodwumetylowym. Zbudowano rwnie prbn instalacj do napeniania granatw rcznych fosforem, czego efektem bya partia prbna przetestowana z powodzeniem na poligonie w Rembertowie. Wojskowa Wytwrnia Rakiet bya w latach trzydziestych gwnym producentem chloroacetofenonu uywanego w granatach i wiecach zawicych C.A.F. Najwiksz fabryk produkujc zapalniki do granatw rcznych w okresie dwudziestolecia midzywojennego byy zakady Przemys Metalowy Granat Spka Akcyjna. Zostay one zaoone w 1921 roku przez grup akcjonariuszy warszawskich. Spka dysponowaa kilkoma wytwrniami w Warszawie. Zarzd produkcji wojskowej mieci si przy ul. Senatorskiej 22, natomiast produkcj specjaln umiejscowiono przy ul. Stalowej 67 i w Forcie Legionw. Jednoczenie ci sami akcjonariusze utworzyli w Kielcach przy ul. Mynarskiej 43 przedsibiorstwo pod nazw Kielecka Odlewnia. W 1925 roku Granat ocjalnie wydzierawi zakad w Kielcach i po przeprowadzeniu modernizacji na pocztku lat trzydziestych rozpocz w nim produkcj zapalnikw do granatw, czci amunicji, zapalnikw artyleryjskich, wkrtek gowicowych, itp. Decyzj zarzdu spki w 1935 roku doszo do fuzji Spki Akcyjnej Kielecka Odlewnia i Przemysu Metalowego Granat. Wizao si to z zamwieniem przeszo miliona zapalnikw wz. GR 31, ktre Granat otrzymaa w tym samym roku. Oprcz innych wyrobw w asortymencie zakadw warszawskich i kieleckich w okresie dwudziestolecia midzywojennego kolejno produkowano zapalniki do granatw rcznych typu: A.C. 23, A.C. 24, A.C. 25, GR 29, GR 31, GRN-31.

16

awers i rewers przepustki pracowniczej z fabryki Granat w Kielcach

17

Produkcj materiaw wybuchowych do elaboracji granatw zajmowao si kilka krajowych wytwrni wojskowych i cywilnych. 16 lipca 1919 r. Gwny Urzd Zaopatrzenia Armii (GUZA) zoy jednorazowe zamwienie w Towarzystwie Akcyjnym Barwnikw Anilinowych i Przetworw Chemicznych Boruta w Zgierzu na 445 ton trotylu i 24 tony kwasu pikrynowego. Dostawa miaa by zrealizowana w 1920 r., jednake wobec trudnoci zwizanych z zakupami zagranicznej aparatury oraz brakiem niektrych surowcw spka moga uruchomi produkcj kwasu pikrynowego dopiero w kwietniu 1922 r. W pniejszym okresie spka dostarczaa przemysowi zbrojeniowemu kwas pikrynowy i komponenty chemiczne, z ktrych midzy innymi produkowano bojowe i wiczebne rodki chemiczne stosowane do elaboracji granatw i wiec zawicych oraz dymnych. Pod koniec 1919 roku, w Niewiadowie, zostay utworzone Zakady Chemiczne Nitrat Spka Akcyjna. W styczniu 1920 roku Gwny Urzd Zaopatrzenia Armii podpisa umow, wedug ktrej fabryka miaa produkowa corocznie w okresie dziesiciu lat 600 ton prochw nitrocelulozowego i nitroglicerynowego, 150 ton prochu czarnego oraz 600 ton trotylu na potrzeby wojska. Materiay te miay by produkowane w gatunkach odpowiadajcych elaboracji amunicji strzeleckiej, artyleryjskiej i granatw rcznych. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w celu zwikszenia iloci produkowanej amunicji uruchomiono Tymczasowe Warsztaty Amunicyjne w Krakowie, Dblinie i Rudniku. Zakady te zajmoway si gwnie rozbieraniem starej amunicji i odzyskiwaniem z niej prochu, materiaw wybuchowych i komponentw metalowych. Cz tych materiaw zostaa zuyta do elaboracji pierwszych krajowych granatw. W tym samym okresie uruchomiono w Bydgoszczy Przetwrni Materiaw Wybuchowych, ktrej peny rozruch nastpi w lipcu 1921 roku. W fabryce przy rozbrajaniu amunicji, obrbce prochw i materiaw wybuchowych zatrudnionych byo wwczas 120 robotnikw

18

cywilnych i 60 wojskowych. Przetwrnia przekazywaa Departamentowi Uzbrojenia trotyl, kwas pikrynowy i stopy metali kolorowych. Elementy elazne traay do zakadw hutniczych Modrzejowskiego Towarzystwa Grniczo-Hutniczego. Przetwrnia zakoczya swoj dziaalno w 1925, po uruchomieniu Pastwowej Wytwrni Prochu i Materiaw Kruszcych w Pionkach. W pierwszych latach powojennych sponki i detonatory do granatw rcznych produkowano gwnie w Laboratorium Kapsli i Kapiszonw na warszawskiej Cytadeli oraz w Wytwrni Kapsli i Kapiszonw w Toruniu. Byy to w praktyce wycznie zakady elaborujce, poniewa wszystkie komponenty metalowe produkoway dla nich prywatni kooperanci. W wytwrni toruskiej dodatkowo we wasnym zakresie produkowano piorunian rtci. W lutym 1926 roku Wytwrni Kapsli i Kapiszonw z Torunia przeniesiono do nowo wybudowanej Pastwowej Fabryki Amunicji (PFA) w Skarysku, gdzie ju w 1925 roku wyprodukowano pierwsz parti informacyjn sponek i detonatorw do granatw. Od 1927 roku Pastwowa Fabryka Amunicji w Skarysku staa si gwnym producentem sponek i detonatorw do granatw rcznych. Lonty czarnoprochowe stosowane do opniaczy zapalnikw wytwarzane byy w przez Spk Akcyjn Lignoza w dwch zakadach mieszczcych si w Bieruniu Starym i Krywadzie. W ramach kolejnych inwestycji Centralnego Okrgu Przemysowego tu przed wybuchem II wojny wiatowej w widach Wisy i Sanu na obszarze 1500 ha lasw pooonych midzy miejscowociami Dba i Majdan Krlewski, powstawaa Wytwrnia Amunicji Nr 3. Miaa by najwiksz w kraju fabryk sponek i zapalnikw wraz z wydziaami scalania pociskw artyleryjskich oraz napeniania amunicji wielkokalibrowej i bomb lotniczych. Do wybuchu wojny zdoano uruchomi jedynie produkcj sponek i zapalnikw oraz rozpoczto wytwarzanie piorunianu rtci. Ponadto oddano do eksploatacji nowoczenie wyposaone laboratorium badawcze.

19

EKSPORT GRANATW I ZAPALNIKW W OKRESIE MIDZYWOJENNYM

W okresie midzywojennym Polska wyeksportowaa do rnych pastw spore iloci sprztu wojskowego, w tym rwnie granaty rczne i zapalniki. Eksportem zajmowaa si spka SEPEWE Eksport Przemysu Obronnego Sp. Z o.o. Pocztkowo asortyment sprzeday obejmowa tzw. stoki czyli stare uzbrojenie i sprzt wojskowy zalegajcy w magazynach. W ten sposb pozbyto si rwnie obcego uzbrojenia po unikacji wzorw dla Wojska Polskiego. W asortymencie sprzeday stokowej wystpoway granaty rczne, granaty karabinowe, zapalniki do granatw i granatniki przejte w 1918 roku z magazynw austriackich, niemieckich i rosyjskich. Rwnie sprzedano cz uzbrojenia pochodzcego z pierwszych zakupw i darw z lat 1919-1922.

Hiszpania 1936, polskie granaty wz. 23 20

Pierwsze zamwienie na nowy sprzt wojskowy spka SEPEWE otrzymaa w 1928. By to kontrakt dla rmy Granat na dostaw 200 tysicy sztuk zapalnikw do granatw rcznych do Rumunii o wartoci ponad 83 tysice $ (ok. 740 tysicy z). W kolejnych latach eksportowano due iloci granatw rcznych, granatw i wiec dymnych, zawicych oraz zapalnikw do nich. Rwnoczenie sprzedano licencj na produkcj zapalnikw do Francji, gdzie pod oznaczeniem bouchon allumeur Mle 1935 licencyjny polski zapalnik wz. 31 by produkowany do lat 70tych XX wieku. W 1937 roku rozpoczto budow licencyjnej fabryki zapalnikw w Rumunii, ktr zakoczono w 1939 roku. Podczas II wojny wiatowej produkowano w niej odpowiednik polskiego zapalnika wz. GR 31.

rumuski granat MAN Mod.1939 z zapalnikiem wedug polskiej licencji i rumuskie oznaczenie na gwce granatu. V - Combinatul Chimic Victoria

21

Pod koniec lat trzydziestych wyeksportowano due iloci granatw i zapalnikw do walczcej Hiszpanii. W wikszoci byy to granaty obronne i zaczepne wz. 23 z zapalnikami GR 31oraz spora ilo granatw wz. 16 z zapalnikiem GRN-31. Ciekawostk jest fakt, e w tym przypadku pozbyto si rwnie pozostaoci partii prototypowych i testowych zapalnikw. W taki sposb w rce Republikanw tray np. zapalniki opatty i Wojciechowskiego, ktre s dzi oprcz patentw praktycznie jedynym dowodem materialnym na prowadzone w Polsce prace badawczo-rozwojowe. Hiszpanie doceniajc konstrukcj zapalnika GR 31 skopiowali go i rozpoczli produkcj we wasnej wytwrni B-3. Uzbrajano w nie gwnie granaty Universal i Granada Defensiva de discos.

francuski granat obronny Mle 1937 z zapalnikiem Mle 1935

hiszpaski granat Universal z zapalnikiem B-3

22