Tadeusz T. Kaczmarek www.kaczmarek.waw.

pl

Poradnik dla studentw

pisz!cych prac" licencjack! lub magistersk!

Warszawa 2005

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Spis tre!ci

strona 2 3 4 5 6 7 8 9 "" "2 "2 "4 "6 "7 "8 "8 "9 "9 20 20 2" 22 22 23 24 25 25 25 26 26 28 29

Zamiast wst!pu................................................................................... ". Jak rozwi#zywa$ problemy?....................................................... ".". Kolejne fazy................................................................................. ".2. Jakie s# naukowe metody rozwi#zywania problemw?............... ".3. Krytyczne my$lenie...................................................................... 2. Czy warto ucz%szcza$ na seminarium dyplomowe?................. 3. Formu&owanie tematu i tezy pracy............................................... 3.". Pierwszy krok przy wyborze tematu............................................ 3.2. Cel i tre$% pracy dyplomowej ........................................................ 4. Plan pracy i konspekt.................................................................... 4.". Plan pracy..................................................................................... 4.2. Jak oznaczy% kolejne cz!$ci pracy?.............................................. 4.3. Konspekt....................................................................................... 4.4. Uk&ad pracy i spis tre$ci................................................................. 5. Literatura przedmiotu i notatki....................................................... 5.". Studiowanie literatury i zbieranie materia&w................................. 5.2. Poszukiwanie potrzebnej literatury................................................. 5.3. Ocena i selekcja zgromadzonej literatury....................................... 5.4. Dok&adne zapoznanie si! z tre$ci# materia&w 'rd&owych............ 5.5. Robienie notatek............................................................................ 5.6. Notki bibliograficzne artyku&u......................................................... 5.7. Bibliografia ksi#(ek......................................................................... 5.8. Cytaty............................................................................................. 6. Odno!niki i przypisy........................................................................ 6.". Opis bibliograficzny ksi#(ki............................................................. 6.2. Opis bibliograficzny artyku&w........................................................ 6.3. Opis prac niepublikowanych........................................................... 6.4. Odsy&anie do ksi#(ki wcze$niej cytowanej w pracy......................... 6.5. Kiedy stosujemy por. lub zob. ?.................................................... 7. Co to jest plagiat ?........................................................................... 7.". Jak nie pope&ni% plagiatu ?.............................................................. Za&#cznik - Wzr strony tytu&owej..........................................................

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Zamiast wst%pu

Witold Doroszewski, nie kwestionowany autorytet w dziedzinie polskiego j!zyka stwierdzi& przed wieloma laty, (e nauka nie jest misterium, ale warsztatem pracy. Natomiast udzia& w aktywnym (yciu musi by% udzia&em twrczym i czynnym, a jego wyrazem nie s# $wiecide&ka stylistyczne - spotykane u niektrych autorw. Mwi, (e sposb naj&atwiejszy i najcz!$ciej stosowany, to sypn#% t&umom w oczy piaskiem nie przesianych, niezwykle i niezrozumiale wygl#daj#cych wyrazw. Najprawdopodobniej chodzi tu o styl pseudonaukowy, dzi$ nazywany nowomow#. Wydaje mi si!, (e z pewn# doz# z&o$liwo$ci Doroszewski stwierdzi&, (e niezrozumia&o$% onie$miela, w tym i owym cz&owieku budzi respekt, a nawet nakazuje milczenie. Od tej refleksji zaczynam prezentacj! informacji oraz porad, jak napisa% dobr# i klarown# prac! dyplomow# lub magistersk#.

". Jak rozwi#zywa$ problemy ?

Przyczyna zatrzymania si! jednostki ludzkiej w jej rozwoju tkwi najprawdopodobniej w tym, (e po uko)czeniu formalnej nauki w szkole i zdobyciu pewnych umiej!tno$ci zawodowych, popada si! w rutyn! stereotypowych dzia&a), a tak(e wypowiadania si! i wymiany my$li z otoczeniem. W ten sposb my$lenie, pojmowane jako aktywno$% poznawcza, przejawiaj#ca si! w rozwi#zywaniu problemw, zostaje ograniczone i nie jest rozwijane. Tymczasem rozwi#zywanie problemw, w uj!ciu psychologicznym, to mi!dzy innymi osi#ganie pewnych celw, ktre nie mog# zosta% osi#gni!te wy&#cznie w oparciu o dzia&ania instynktowne i nawyki. Rozwi#za% problem, to znaczy znale'% drog! lub odpowiedni sposb dzia&ania. W praktyce mo(e to nieraz nast#pi% poprzez chaotyczne , losowe i przypadkowe prby. Dotyczy to jednak $wiata zwierz#t, natomiast cz&owiek dokonuje tego poprzez my$lenie. Z procesem my$lenia mamy do czynienia w takiej sytuacji, kiedy jednostka ludzka pos&uguje si! pami!ci# oraz posiadanymi poj!ciami, ktre s# pomocne w rozwi#zaniu problemu." W tym miejscu mo(emy postawi% intryguj#ce nas pytanie, jak rozwi#za% powsta&y problem naukowy ? Jest to istotne pytanie w wielu sytuacjach pracy naukowej, a tak(e w pewnych sytuacjach (yciowych. Wa(ne jest ono rwnie( w przypadku studenta przyst!puj#cego do pisania pracy dyplomowej lub magisterskiej.

Por. R. Descartes, Rozprawa o metodzie, Krakw 1950, passim. 3

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

W czasie studiw istnieje teoretyczna mo(liwo$% $ci#gania od kolegw. Jest to jednak niedoskona&y sposb radzenia sobie z zaistnia&ym problemem. Doro$li nieraz post!puj# w podobny sposb, jednak nazywaj# to uleganiem modzie, kontynuowaniem tradycji lub innymi eufemizmami. Odmienny sposb rozwi#zania problemu, to zlecenie poszukiwania rozwi#zania wsp&pracownikom lub innym osobom trzecim, co wymaga w&adzy nad innymi lub wymaga posiadania pieni!dzy, aby ich op&aci%. S# jednak sytuacje, (e musimy sami rozwi#zywa% powsta&e problemy i w takim procesie mo(na wyr(ni% kilka faz.2

" ." .

Kolejne fazy

W pierwszej fazie nast!puje zdefiniowanie problemu, ktry sami przed sob# stawiamy lub osoby trzecie go formu&uj#. W tej fazie problem jest u$wiadamiany jako pewna trudno$%, ktr# nale(y pokona%, oczywi$cie przy za&o(eniu, (e istnieje odpowiednia motywacja do dzia&ania. Je(eli problem jest skomplikowany, wwczas w tej fazie nale(y do&o(y% stara) zmierzaj#cych do zrozumienia postawionego zadania.3 W drugiej fazie jednostka lub zesp& podejmuj# czynno$ci przygotowawcze, ktre przejawiaj# si! w tym, (e analizuje si! zbiory danych wyj$ciowych, rozk&ada si! problem na szereg cz#stkowych zagadnie) oraz formu&uje pewne dodatkowe i pomocnicze pytania. Jednostka lub zesp& przypominaj# sobie wiadomo$ci zwi#zane z danym problemem, a w razie potrzeby szukaj# brakuj#cych informacji i $rodkw pomocniczych. *rodki pomocnicze, to cz!sto skomplikowane narz!dzia i metody wyst!puj#ce w okre$lonej dziedzinie nauki lub praktyki. Gros czynno$ci w tej fazie rozwi#zywania problemu odnosi si! do poszukiwania optymalnego rozwi#zania poprzez eksperymenty praktyczne lub procesy my$lowe. Szczeglne miejsce zajmuje tu proces stawiania hipotez. W praktyce, je(eli jedna hipoteza nie przynosi rozwi#zania, wwczas formu&uje si! nast!pn# itd. a( do znalezienia rozwi#zania. Nale(y zauwa(y%, (e nieraz mo(na znale'% rozwi#zanie zupe&nie przypadkowo. Trzecia faza, to znalezienie rozwi#zania lub stwierdzenie niepowodzenia. - W wyniku podj!tych dzia&a) stosunkowo cz!sto trudno$ci zostaj# usuni!te i problem zostaje rozwi#zany. Przychodzi wwczas zadowolenie i uczucie satysfakcji. Niekiedy po wykonaniu serii eksperymentw zmierzaj#cych do rozwi#zania problemu nagle przychodzi ol$nienie i problem zostaje rozwi#zany. W przypadku niepowodzenia i braku znalezienia rozwi#zania przychodzi do&ek psychiczny i zniech!cenie do dalszej dzia&alno$ci.

Por. Z. Pietrasi!ski, Psychologia sprawnego my#lenia, Warszawa 1959, s. 77 nast. Szerzej na ten temat zob.: T. Kotarbi!ski, O zdolno#ciach cechuj!cych badacza. Nauka Polska 1929, t. XI oraz tego samego autora: Sprawno#$ i b%!d, Warszawa 1958.
3

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Czwarta faza obejmuje ostateczne sprawdzanie i cyzelowanie rozwi#zania. Polega to na dodatkowym sprawdzeniu poprawno$ci rozwi#zania lub na wyko)czeniu rozwi#zania. Chodzi tu o empiryczn# weryfikacj! teoretycznych uj!%. O tym, w jaki sposb przebiega ten proces, decyduj# ustalone zadania, warunki ich realizacji i wreszcie cechy indywidualne osoby dokonuj#cej weryfikacji. Je(eli chodzi o form! i dynamik! g&wnych czynno$ci my$lowych, ktre wyst!puj# w procesie rozwi#zywania problemw, to mamy do czynienia z analiz# i syntez#. Analiza polega na rozk&adaniu i dzieleniu z&o(onej ca&o$ci na poszczeglne sk&adniki oraz wyodr!bnianie jej poszczeglnych cech. Jej przedmiotem mo(e by% $wiat materialny jak i poj!cia oderwane. Abstrahowanie jest jedn# z form analizy i wyst!puje w procesie my$lenia. Polega ono na my$lowym wyodr!bnieniu okre$lonej z&o(onej ca&o$ci z jednoczesnym pomini!ciem innych cech. Je(eli chodzi o syntez%, to polega ona na my$lowym &#czeniu cz!$ci, odr!bnych cech w pewn# ca&o$%. Synteza jest odwrotno$ci# analizy. Analiza nie jest procesem mechanicznego dzielenia ca&o$ci na cz!$ci. Wyodr!bnia ona poszczeglne elementy, ale rwnocze$nie ujawnia ich zwi#zek z innymi elementami. 4 W ten sposb ujawniaj# si! nowe cechy tych analizowanych elementw i analiza przeplata si! z syntez#. Z. Pietrasi)ski uwa(a, (e rdze) procesu my$lenia stanowi analiza za po$rednictwem syntezy, pozwalaj#ca rozpatrywa% ka(dy szczeg& w coraz to innych kontekstach i przekszta&caj#ca niejako rozpatrywan# struktur! badanej ca&o$ci. Dzi!ki temu wykrywa si! nowe cechy i nowe powi#zania wyj$ciowych danych zadania oraz jego wymaga).5

".2. Jakie s# naukowe metody rozwi#zywania problemw ? Metody bada) naukowych powsta&y w ci#gu procesu rozwoju cz&owieka od pocz#tku jego istnienia, kumulacji do$wiadcze) i uoglnie) metodologicznych. Do podstawowych metod naukowych mo(na zaliczy% obserwacj! i eksperyment. Obserwacja naukowa to planowy, ukierunkowany i uporz#dkowany szereg spostrze(e); ma on na celu dok&adne poznanie i opisanie badanego zjawiska. Obserwacja mo(e by% cz#stkowa lub ca&o$ciowa. Drug# metod# naukow# jest eksperyment, ktry polega na wywo&ywaniu interesuj#cego nas zjawiska w warunkach okre$lonych i kontrolowanych przez badacza. Eksperyment naukowy, to zabieg polegaj#cy na wywo&ywaniu badanego zjawiska w z gry oznaczonych warunkach, ktre mo(na dowolnie powtarza% i zmienia% dla przeprowadzenia nad nim obserwacji naukowej.6

4 5

Najwa(niejsze zalety metody eksperymentalnej s# nast!puj#ce: Badacz sam wywo&uje zjawisko i mo(e je modyfikowa%,

Zob. J. Pieter, Praca naukowa, Katowice 1957, s. 67. ibidem, s. 87. 6 Ibidem, s. 110. 5

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Eksperyment mo(e by% wielokrotnie powtarzany, Inni badacze mog# ten sam eksperyment powtrzy% i skontrolowa% wyniki, Badacz mo(e dowolnie zmienia% poszczeglne warunki eksperymentu i rejestrowa% dokonuj#ce si! zmiany wynikw.

".3. Krytyczne my!lenie Rozwi#zywanie problemw wymaga okre$lonych rygorw i zasad. Jedn# z podstawowych zasad jest krytyczne my$lenie. Krytyczne my$lenie jest zdolno$ci# do obiektywnej oceny przedstawionych argumentw albo krytyki stwierdzonych brakw i wyci#gni!cia z tego konstruktywnych wnioskw. Krytyczne my$lenie jest potrzebne do osi#gni!cia sukcesu we wsp&czesnym $wiecie, w ktrym trzeba by% przygotowanym na krytyk! oraz prezentacj! r(nych argumentw pod naszym adresem. Trzeba mie% te( $wiadomo$% tego, (e bywa ono 'rd&em powa(nych konfliktw. Mo(na spotka% wiele rzeczywistych lub pozornych problemw o nieznanym pod&o(u. W takich sytuacjach oczekuje si! od nas rozwi#zania lub wyeliminowania tych problemw. Mo(e si! te( zdarzy%, (e zaistniej# sytuacje, kiedy b!dzie trzeba sprecyzowa% swoje pogl#dy i zaprezentowa% je w sposb skuteczny oraz przekonuj#cy, a co wi!cej obroni% je. A oto kilka podstawowych zasad krytycznego my$lenia. S# to nast!puj#ce umiej!tno$ci: jasne i zwi!z&e zdefiniowanie problemu, wyselekcjonowanie informacji potrzebnych do rozwi#zania problemu, rozgraniczenie pomi!dzy faktami i przypuszczeniami, formu&owanie i weryfikowanie hipotez obiecuj#cych sukces, formu&owanie i bronienie s&usznych wnioskw, ocena argumentw i krytyki ze strony innych osb.

Je(eli chodzi o warunki sprzyjaj#ce pojawianiu si! twrczych my$li, to mo(na tu wymieni%, mi!dzy innymi, brak zaabsorbowania konkurencyjnymi problemami fachowymi, swobod! od trosk osobistych, dyskusje ze specjalistami z pokrewnych dziedzin, studiowanie literatury przedmiotu, obserwowanie zdarze) mog#cych mie% znaczenie dla prowadzonych bada). * Przedstawione powy(ej zasady z ca&# pewno$ci# oka(# si! Studentw przyst!puj#cych do pisania swoich prac i magisterskich. u(yteczne dla dyplomowych

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

2. Czy warto ucz%szcza$ na seminarium dyplomowe ?

Celem seminarium dyplomowego jest przede wszystkim u$wiadomienie studentowi jak skomplikowanym i trudnym zadaniem, jest napisanie dobrej pracy dyplomowej. Drugim krokiem jest poinformowanie studenta, jak dostrzega% problemy naukowe, jak je formu&owa% i rozwi#zywa%. Wreszcie trzeba go nauczy% podstawowych elementw warsztatu naukowego. Student powinien pog&!bi% umiej!tno$% krytycznego czytania literatury, nauczy% si! poprawnego formu&owania w&asnych my$li i przedstawiania cudzych pogl#dw. Oznacza to, (e powinien nauczy% si! poprawnej techniki prowadzenia pracy naukowej i prezentacji wynikw bada). ". 2. 3. Zadania seminariw dyplomowych mo(na uj#% nast!puj#co: Pog&!bianie wiedzy studentw w okre$lonej dziedzinie nauki, Poznanie metod badawczych stosowanych w wybranych dziedzinach wiedzy oraz przysposobienie do udzia&u w badaniach naukowych, Praktyczne opanowanie takich podstawowych form techniki pracy naukowej i umys&owej, jak: umiej!tne obcowanie z tekstem naukowym, sporz#dzanie notatek z literatury naukowej, szukanie 'rde&, przygotowanie bibliografii, dba&o$% o nadanie pisanym tekstom odpowiedniej formy (podzia& tekstu, akapity, przypisy itp.), Przygotowanie do : Uczestniczenia w dyskusjach naukowych , Rzeczowego, uzasadnionego i klarownego formu&owania w&asnych i cudzych pogl#dw oraz zapatrywa), Pos&ugiwania si! poprawn# polszczyzn#, Przezwyci!(ania l!ku i odwa(nego brania udzia&u w dyskusjach i w polemikach naukowych.

4.

Je(eli student podejmie decyzj! ucz!szczania na seminarium, to powinien rwnocze$nie dokona% wyboru promotora. Wybieraj#c promotora trzeba mie% na uwadze nie tylko jego cechy charakterologiczne, ale przede wszystkim jego kwalifikacje merytoryczne, tzn. czy promotor dobrze pokieruje poczynaniami naukowymi studenta. Trzeba si! zastanowi% i zdecydowa%, czy potrzebny nam jest promotor skrupulatny i wymagaj#cy; egzekwuj#cy ustalone terminy pisania kolejnych rozdzia&w pracy, czy raczej poszukujemy promotora libera&a, ktremu jest oboj!tne kiedy i co piszemy, byle jako$ zd#(y% przed terminem obrony pracy. W zale(no$ci od decyzji studenta musi on podj#% samodzielnie trud merytorycznego wybrania dziedziny i promotora, ktry b!dzie chcia& pokierowa% jego dzia&alno$ci# twrcz#. Zwykle na ka(dej uczelni dziekani ustalaj# wykaz seminariw podaj#c rwnocze$nie nazwisko promotora. Jest to du(e u&atwienie. Jednak nieraz obserwuje si!, (e student przez wiele tygodni kr#(y po r(nych seminariach i nie umie podj#% decyzji. Jest to niebezpieczne zjawisko, poniewa( student traci cenny czas, a uczestnicy i promotor maj# zak&con# prac! seminaryjn#.
7

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Pierwszych kilka spotka) seminaryjnych promotor po$wi!ca na wyja$nienie zasad pisania prac dyplomowych i magisterskich. Mi!dzy innymi mwi o tym, jak nale(y napisa% plan pracy i konspekt, jaki powinien by% uk&ad przysz&ej pracy. Porusza te( pewne oglne kwestie, jak rozwi#zywa% problemy naukowe, i jakie s# naukowe metody ich rozwi#zywania. Mwi zwykle o znaczeniu krytycznego my$lenia i tak(e o sposobie sformu&owania tematu pracy dyplomowej. Informuje tak(e o zdefiniowaniu celu pracy. Niezwykle wa(ne dla studenta jest poinformowanie go przez promotora o metodzie gromadzenia, opracowywania materia&w do pracy i studiowaniu literatury. Promotor powinien ostrzec m&odego adepta o niebezpiecze)stwie pope&nienia plagiatu i o tym, jak nie pope&nia% plagiatu. Poniewa( studenci maj# m.in. do$% du(e problemy z cytowaniem, odno$nikami oraz przypisami, w zwi#zku z tym nale(y szczeg&owo omwi% te kwestie. W czasie trwania spotka) seminaryjnych dyskutowane s# rozdzia&y prac licencjackich i magisterskich. Ka(dy uczestnik powinien krytyczne uwagi promotora odnosi% rwnie( do swojej pracy. Ograniczona liczba godzin przeznaczonych na seminaria, zw&aszcza kiedy liczba uczestnikw przekracza 20 osb, uniemo(liwia cz!sto kilkakrotne powtrzenie wszystkich zasad zwi#zanych z pisaniem pracy. Mam nadziej!, (e zach!ci&em do ucz!szczania na seminarium Studenta, ktry chce napisa% dobr# prac! dyplomow# w ustalonym terminie.

3. Formu&owanie tematu i tezy pracy

Ka(da praca musi zawiera% wyra'nie postawion# tez! oraz cel. Cel pracy powinien by% zdefiniowany jasno i jednoznacznie tak, (eby student rozumiej#c cel mg& udowodni% prawdziwo$% tezy, ktr# sformu&uje dla swojej pracy dyplomowej lub magisterskiej. Mo(e jednak zaistnie% sytuacja, (e zadanie badawcze zostanie nieco inaczej ustalone i teza zostanie zanegowana lub obalona przez studenta w trakcie prowadzonych bada) i pisania pracy. Wydawa% si! to mo(e ma&o ambitne, jednak nauka rozwija si! zarwno poprzez afirmacj! jak i poprzez negacj!. Z tego powodu ka(da praca, ktra zawiera element post!pu w badaniach naukowych (afirmacja lub negacja), mo(e by% realizowana bez zahamowania przez studenta ko)cz#cego okre$lony etap studiw. Wiadomo, (e warunkiem uzyskania dyplomu jest napisana i pozytywnie oceniona praca dyplomowa przez promotora i recenzenta (lub recenzentw), a nast!pnie przez studenta obroniona w czasie egzaminu ko)cowego. Do tego jednak, aby student napisa& dobr# prac!, potrzebny jest promotor, czyli opiekun, ktry pracuje razem ze studentem pisz#cym prac!. Praktyka uczy, (e

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

student nie jest w stanie, bez naukowego i metodologicznego kierownictwa, napisa% prac! dyplomow#. Kryteria oceny prac dyplomowych ustalane s# przez w&adze uczelni, promotorw i recenzentw. Wymagania za$ wobec prac s# ustalone pragmatyk# i tradycj# okre$lonej dyscypliny naukowej oraz $rodowiska akademickiego z danej specjalno$ci naukowej. Od dawna prowadzone s# prace w wielu uczelniach nad ustaleniem obiektywnych norm jako$ci oraz ocena prac dyplomowych i magisterskich. Prace te s# konsekwentnie kontynuowane, ale brak jest dotychczas zunifikowanych, obiektywnych i jednakowych norm oceny prac obowi#zuj#cych we wszystkich uczelniach. Prac! magistersk# do$% powszechnie uznaje si! za pierwszy stopie) naukowego wtajemniczenia osoby ko)cz#cej studia.

3.". Pierwszy krok przy wyborze tematu Przyst!puj#c do pisania pracy trzeba postawi% jasne i zrozumia&e pytanie dotycz#ce celu i cech pracy dyplomowej. Wydaje si!, (e praca powinna uwzgl!dnia% kilka wa(nych celw, ktre dotycz# przede wszystkim dyplomanta, a w$rd nich: czy student pisz#cy prac! posiad& umiej!tno$% prowadzenia prac badawczych i naukowych, czy dysponuje odpowiedni# wiedz# z tej specjalno$ci, w ktrej chce prowadzi% prace badawcze; czy potrafi sformu&owa% na pi$mie temat swojej pracy w sposb odpowiedni dla opracowa) naukowych i na wielu stronach opracowa% zbadan# tre$%; czy w&a$ciwie dobra& metody, procedury badawcze, a przedstawione w pracy wyniki bada) maj# cechy pracy badawczej. Decyduj#c si! na wybr tematu student powinien kierowa% si! nast!puj#cymi motywami: posiadane zainteresowania, uzdolnienia, umiej!tno$ci, pilno$%, mo(liwo$ci korzystania z literatury polskiej i obcoj!zycznej. Temat pracy mo(e te( zosta% zaproponowany przez firm!, ktra skierowa&a studenta na studia zaoczne i finansuje je; dobrze by&oby, gdyby temat by& zbie(ny z przysz&ymi obowi#zkami dyplomanta. Tematy prac mog# by% rwnie( proponowane przez firmy, instytucje lub organizacje gospodarcze wsp&pracuj#ce z uczelni#. Mo(na jednoznacznie stwierdzi%, (e student przyst!puj#c do pisania pracy dyplomowej musi potrafi% postawi% problem badawczy, umiej!tnie zastosowa% metody badawcze, wyselekcjonowa% i zrekapitulowa% osi#gni!te wyniki swoich bada). Niezwykle wa(na jest umiej!tno$% przedstawienia wynikw bada) w formie pisemnej zgodnej z zasadami pisarstwa naukowego. Jak wida%, s# to do$% wysokie wymagania wobec dyplomanta, ale jak uczy praktyka, s# one mo(liwe do urzeczywistnienia w trakcie pisania pracy. Co wi!cej, daje to jemu

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

szans! pog&!bienia wiedzy w wybranej dziedzinie i rozwini!cia umiej!tno$ci badawczych. Zadanie badawcze musi by% odpowiednio zaplanowane, a nast!pnie konsekwentnie realizowane wed&ug zatwierdzonego przez promotora planu. Planowanie dotyczy rwnie( techniki badawczej, ktra obejmuje warunki zewn!trzne, w jakich realizowana jest praca dyplomowa oraz sposb jej pisania. Dobrze zaplanowana praca ma szans! osi#gni!cia pe&nego sukcesu, decyduje o powodzeniu oraz o rzetelno$ci uzyskiwanych wynikw badawczych przez studenta. Temat pracy powinien by% w#ski, mo(liwie szczeg&owy i konkretny. Prace, maj#ce tematy sformu&owane zbyt oglnie i szeroko cz!sto ko)cz# si! niepowodzeniem, a praca jest najcz!$ciej p&ytka i powierzchowna. Generalnie mo(na przyj#%, (e je(eli chodzi o wybr tezy do pracy dyplomowej lub magisterskiej, to mo(liwe s# tutaj dwa 'rd&a, a mianowicie: inspiracja mo(e wyj$% od samego studenta, jak powiedziano wy(ej, albo temat mo(e by% narzucony przez promotora lub zak&ad pracy, czy te( inn# instytucj!. W &asny wybr tematu badawczego wynika zwykle z oczytania studenta w literaturze przedmiotu, umiej!tno$ci krytycznego spojrzenia na inne prace naukowe, wnikliwej obserwacji okre$lonych zdarze) lub procesw gospodarczych, czy wreszcie zafascynowania okre$lonym problemem. Je(eli chodzi o problematyk! badawcz# narzucon# przez promotora, to nie ogranicza ona mo(liwo$ci studenta co do przedstawienia w&asnych przemy$le) i wynikw prowadzonych bada). Ostateczne ustalenie tematu pracy dyplomowej lub magisterskiej nale(y do kompetencji nauczyciela akademickiego prowadz#cego seminarium. W wielu uczelniach zatwierdzenie tematw i kontrola realizacji prac nale(y do kompetencji dziekana lub rady wydzia&u. Wybr tematu pracy jest jedn# z najwa(niejszych czynno$ci przygotowawczych. Student mo(e wskaza% promotorowi zakres tematyczny swojej przysz&ej pracy, ale problematyka nie powinna odbiega% od ram seminarium prowadzonego przez promotora, poniewa( pomoc promotora mo(e si! okaza% niewystarczaj#ca. Promotor po uzgodnieniu tematw prac powinien da% studentom oko&o "4 dni do namys&u i rozwa(enia mo(liwo$ci realizacji ustalonych tematw. Odpowiedni dobr tematu pracy wymaga wnikliwego zastanowienia si! i rozwagi, poniewa( wszelkie zmiany tematu i koncepcji pracy s# k&opotliwe i kosztowne, zw&aszcza wtedy, kiedy praca jest bardzo zaawansowana. Student, je(eli ma w#tpliwo$ci, powinien poradzi% si! starszych kolegw ze studiw, rodzicw, czy nauczycieli akademickich, do ktrych ma zaufanie. Praca licencjacka i magisterska s# pracami kierowanymi. Zakres, cel i metoda badawcza s# uzgadniane z promotorem, ktry sprawuje te( kontrol! i nadzr wykonawczy nad poprawnym i terminowym opracowywaniem poszczeglnych cz%!ci (rozdzia&w) oraz nad redakcj# ca&o!ci pracy.

10

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Je(eli chodzi o problem badawczy, to powinien on by% obiektywnie istotny i aktualny.7 Przy wyborze tematu pracy trzeba mie% na uwadze rwnie( mo(liwo$% jego rozwi#zania. Nale(y jasno sprecyzowa% problem badawczy, wskaza% cechy nowo$ci podj!tego tematu, a tak(e, o ile jest to mo(liwe, ukaza% mo(liwo$% zastosowa) praktycznych lub korzy$ci p&yn#cych z rozwi#zania problemu. Rozwi#zanie problemw badawczych opiera si! na pewnych za&o(eniach, wynikaj#cych, z jednej strony z faktw znanych i wyja$nionych, a z drugiej strony z elementw dotycz#cych nieznanych aspektw, ktre b!d# przedmiotem bada). Za&o(enia b!d#ce nieznanym aspektem bada) nazywa si! hipotez# merytoryczn#. Hipoteza ta wymaga weryfikacji (sprawdzenia) najcz!$ciej na podstawie bada) empirycznych. Hipoteza naukowa jest przypuszczeniem, ktre powinno wynika% z dotychczasowego stanu bada), to znaczy, czy nie istnieje ju( teoria, ktra dany fakt wyja$nia. W przeciwnej sytuacji hipoteza by&aby merytorycznie pozbawiona sensu. Hipoteza musi spe&nia% nast!puj#ce warunki: dotyczy% istotnych zagadnie) w okre$lonej dziedzinie nauki, nie wykazywa% sprzeczno$ci wobec udowodnionych wcze$niej twierdze), by% jednoznacznie sprecyzowana i mo(liwa do weryfikacji. Weryfikacja hipotezy ma na celu potwierdzenie jej zgodno$ci z najnowszym stanem wiedzy naukowej oraz wynikiem testw empirycznych.

3.2. Cel i tre!$ pracy dyplomowej Praca dyplomowa jest dowodem samodzielnego rozwi#zania zagadnienia naukowego okre$lonego w temacie. Student ma udowodni%, (e potrafi wykorzysta% wiadomo$ci teoretyczne przyswojone sobie w czasie ca&ych studiw. Napisanie pracy, obrona jej w czasie egzaminu ko)cowego i uzyskanie pozytywnej oceny, stanowi warunek uko)czenia studiw i uzyskania dyplomu. W swej pracy dyplomowej student powinien wykaza% si! pog&!bion# znajomo$ci# jednej z dyscyplin naukowych obj!tych programem, stanowi#cej przedmiot specjalizacji. Co wi!cej, powinien udokumentowa% umiej!tno$% samodzielnego wyszukiwania literatury naukowej i pos&ugiwania si! ni#, a tak(e umiej!tno$% korzystania z materia&w 'rd&owych oraz &#czenia teorii z praktyk#. Praca dyplomowa powinna by% poprawna pod wzgl!dem formalnym, $wiadczy% o dobrym poziomie wiedzy studenta i znajomo$ci literatury przedmiotu oraz o umiej!tno$ci naukowego rozumowania oraz prowadzenia uporz#dkowanego wywodu naukowego. Podkre$li% nale(y tutaj, (e praca dyplomowa, zw&aszcza na studiach zaocznych, powinna wyr(nia% si! bardziej rozbudowan# cz!$ci# praktyczn#,

Por. J. Pieter, Oglna metodologia pracy naukowej, Wroc"aw 1978, s. 49 oraz S. Urban, W. #ado!ski, Jak napisa$ dobr% prac& magistersk%, Wroc"aw 1997, s. 63 i nast. 11

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

poniewa( studenci pracuj# zwykle w firmach handlowych, produkcyjnych lub jednostkach administracji pa)stwowej. Natomiast praca magisterska powinna reprezentowa% wy(szy poziom naukowy ni( praca licencjacka. Przejawia si! to w rozbudowanej cz!$ci teoretycznej, pe&niejszym przegl#dzie literatury przedmiotu oraz wy(szym poziomie metodologicznym i metodycznym. Praca magisterska powinna porz#dkowa% pewne zagadnienia lub mie% charakter odkrywczy, stanowi#c warto$ciowy przyczynek naukowy. Mo(na wi!c powiedzie%, (e w pracy magisterskiej student powinien wykaza% si! umiej!tno$ci# oceny opisywanych zjawisk, logicznego &#czenia nabytych wiadomo$ci i pos&ugiwania si! nimi oraz samodzielnego my$lenia. Na podkre$lenie zas&uguje jeszcze inny aspekt, a mianowicie, (e studentowi w trakcie pisania pracy powinno towarzyszy% uczucie zadowolenia i satysfakcji, (e przyczyni& si! do wyja$nienia lub na$wietlenia jakiego$ zagadnienia naukowego. Proces pisania pracy jest te( okazj# do sprawdzenia si! autora, a przy okazji uczy go systematyczno$ci oraz trudnej sztuki przedstawiania wynikw swojej pracy. W pracach dotycz#cych zak&adw pracy (sp&ek) nie mo(na poprzestawa% na biernym opisaniu stanu faktycznego. Student powinien dokona% oceny badanych zjawisk, sformu&owa% wnioski i logicznie je uzasadni%. Promotor zwykle po kilku spotkaniach z seminarzystami i po dokonaniu przez nich wyboru tematw prac omawia z nimi poszczeglne tematy z aktywnym udzia&em wszystkich seminarzystw. Zwraca przy tym uwag! na zagadnienia, ktre w trakcie realizacji pracy nale(y rozwi#za%. Przy okazji praktyczna uwaga: studenci powinni by% obecni na ka(dym seminarium i uwagi zg&aszane przez promotora pod adresem innych tematw analizowa% i odnosi% do swojego tematu. W czasie seminariw student otrzymuje du(y zasb r(nych informacji, wskazwek, a nawet materia&w potrzebnych do przygotowania pracy. Prace dyplomowe s# wa(nym etapem procesu dydaktycznego. Podczas pisania pracy studenci poznaj# teoretyczn# i praktyczn# stron! pracy naukowej, a poza tym ucz# si! jasnego, uporz#dkowanego i logicznego prezentowania swoich my$li oraz stanowisk. Jest to trudna, ale niezwykle wa(na umiej!tno$%.

4. Plan pracy i konspekt 4. ". Plan pracy Wybrany temat pracy magisterskiej wskazuje na oglny kierunek bada). Przed przyst#pieniem do zbierania materia&w trzeba ustali% cel, tez! i szczeg&ow# problematyk!, ktra b!dzie analizowana. W &a$nie to okre$lenie problematyki pozwala rwnocze$nie wyznaczy% granic! przysz&ych bada). Przyst!puj#c do opracowania i napisania planu pracy trzeba rwnocze$nie ustali% harmonogram realizowania tego zadania. Obejmuje on zakres pracy i terminy wykonania poszczeglnych zada). Harmonogram, wsplnie ze studentem, powinien ustali% promotor i to w zale(no$ci od tego, ile semestrw przeznacza si! w danej uczelni na napisanie pracy.
12

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

W harmonogramie powinny by% wi#(#ce daty kalendarzowe ustalaj#ce napisanie planu pracy, konspektu i kolejnych rozdzia&w. Student, ktry nie wykona zada) ustalonych w harmonogramie, nie powinien otrzyma% zaliczenia udzia&u w seminarium. W harmonogramie chodzi o zaplanowanie w formie pisemnej wszystkich kolejnych etapw twrczego procesu pisania pracy magisterskiej od chwili ustalenia tematu a( do egzaminu ko)cowego, czyli obrony pracy. Przygotowanie planu pracy jest jednym z pierwszych zada), jakie otrzymuje student na seminarium. Chodzi najpierw o plan wst!pny, ktry pozwala ustali%, w jakim stopniu student jest przygotowany do wybranego wsplnie tematu pracy dyplomowej. Plan jest przedstawieniem w punktach merytorycznej tre$ci pracy, gdzie ustala si!, mi!dzy innymi, jakie zagadnienia b!d# logicznie po sobie nast!powa%. Wa(ne jest te( to, (e student prbuje ju( w tym momencie nada% konkretne tytu&y poszczeglnym punktom i rozdzia&om pracy. Mo(e si! okaza% po napisaniu pierwszej wersji planu, (e przyj!ty temat pracy nie b!dzie mg& by% zrealizowany i (e b!dzie trzeba go zmieni% i podj#% inny temat. Do$wiadczenie uczy, (e plan pracy sprowadza studenta na ziemi! i pierwotne przesadne zamiary trzeba urealni%. Nie nale(y podejmowa% zada) przerastaj#cych mo(liwo$ci intelektualne studenta. Uk&ad pracy powinien by% logiczny i poprawny pod wzgl!dem metodologicznym oraz odpowiada% wymaganiom stawianym pracom naukowym i badawczym. Kierowa% si! nale(y przy tym zasad# kompletno$ci, zasad# podporz#dkowania oraz zasad# wy&#czno$ci. Zasada kompletno!ci polega na uwzgl!dnieniu w pracy dyplomowej wszystkich wa(nych elementw i unikaniu zb!dnych elementw. Zasada podporz#dkowania stanowi, (e ka(da cz!$% pracy musi wynika% ze sformu&owanego tematu pracy i przyj!tej koncepcji rozwi#zania problemu badawczego. Ka(da nast!pna cz!$% pracy powinna stanowi% konsekwentnie ci#g dalszy i logiczn# kontynuacj! poprzedniego rozdzia&u. Je(eli chodzi o zasad% wy&#czno!ci, to okre$la ona, (e tego samego zagadnienia nie nale(y omawia% wiele razy w r(nych miejscach pracy. Ka(de zagadnienie powinno by% przedstawione raz w sposb logiczny i ca&o$ciowy. Pisz#c plan pracy trzeba zwrci% uwag! na zachowanie proporcji pomi!dzy poszczeglnymi punktami i rozdzia&ami pracy. Dobry i przejrzysty plan u&atwia zbieranie materia&w i pisanie pracy. Zebrane materia&y segreguje si! na poszczeglne punkty i rozdzia&y. Moim seminarzystom radz!, aby zebrane materia&y, kserokopie, notatki itp. rozk&adali do oddzielnych kilku skoroszytw lub tzw. plastykowych obwolut, przy czym musz# one by% opisane: np. rozdzia& I, punkt 3 itd. Przy okazji praktyczna uwaga: nie do przyj!cia jest, aby tytu& rozdzia&u by& identyczny z tytu&em ca&ej pracy, a tytu& podrozdzia&u by& powtrzeniem tytu&u rozdzia&u. W czasie pisania poszczeglnych rozdzia&w zwykle wy&aniaj# si! nowe zagadnienia, ktre nale(y uwzgl!dni% i wtedy plan trzeba uzupe&ni%. Z tego powodu plan pracy powinien by% do$% szczeg&owy, ale nie tak sztywny, (eby nie wolno by&o go zmieni%. Niektrzy promotorzy s# do$% restrykcyjni w tym wzgl!dzie. Wa(ne jest, aby zmiany planu nie doprowadzi&y do obalenia ca&ej koncepcji pracy dyplomowej. To trzeba mie% te( na uwadze. Nale(y przy tym

13

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

pami!ta%, (e plan pracy w ko)cowej fazie pisania pracy dyplomowej stanie si! spisem tre$ci. Praca dyplomowa tak, jak gros prac naukowych sk&ada si! z trzech cz!$ci: wst!pu, rozwini!cia i zako)czenia, przy czym wst!p oraz zako)czenie obejmuj# kilka stron, natomiast rozdzia&w jest kilka i obejmuj# kilkadziesi#t stron. Studenci pytaj# cz!sto o obj!to$% prac. Odpowied' nie jest jednoznaczna, poniewa( promotorzy i zalecenia uczelni mog# odmiennie t! kwesti! regulowa%. Mo(na jednak przyj#% dolne granice, i tak praca dyplomowa licencjacka powinna obejmowa% minimum 50 stron, a magisterska 80 stron. Z ilu rozdzia&w powinna sk&ada% si! praca? Zwykle z 3 do 5 rozdzia&w. Obj!to$% rozdzia&w powinna by% mniej wi!cej rwna. Oglnie mo(na stwierdzi%, (e ramy pracy naukowej obejmuj# wst!p, w ktrym okre$la si! tez!, cel i zakres pracy; nast!pnie scharakteryzowanie badanego problemu w literaturze przedmiotu; wreszcie opis stosowanej metody; wyniki bada) i ich omwienie oraz wnioski. Do tego dochodzi spis literatury i ewentualnie za&#czniki.

4.2. Jak oznaczy$ kolejne cz%!ci pracy ? Poni(ej przedstawiam przyk&ad zastosowania numerycznego oznaczania kolejno$ci cz!$ci pracy w planie pracy.8 systemu

". Rozdzia& pierwszy ".". Pierwszy paragraf w rozdziale pierwszym ".".". Pierwszy podzakres paragrafu pierwszego w rozdziale pierwszym ".".2. Drugi podzakres ".".3. Trzeci podzakres ".2. Drugi paragraf rozdzia&u pierwszego ".2." Pierwszy podzakres drugiego paragrafu w rozdziale pierwszym ".2.2. Drugi podzakres ".2.3. Trzeci podzakres ".3. Trzeci paragraf rozdzia&u pierwszego ".3." ".3.2 ".3.3 2. Rozdzia& drugi 2.". Pierwszy paragraf rozdzia&u drugiego 2.".". Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu rozdzia&u drugiego 2.".2. 2.".3. 2.2. Drugi paragraf rozdzia&u drugiego 2.2.". Pierwszy podzakres drugiego paragrafu w rozdziale drugim 2.2.2.
8

Por. K. Wjcik, Pisz" prac" magistersk!, SGH Warszawa 1995, s. 67. 14

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

2.2.3. 3. Rozdzia& trzeci 3.". Pierwszy paragraf rozdzia&u trzeciego 3.".". Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu rozdz. trzecim 3.".2. 3.2. Drugi paragraf rozdzia&u trzeciego 3.2.". 3.2.2. 3.2.3. Plan pracy mo(e tak(e mie% struktur% mieszan#, czyli liczbow# i literow#, np.: I. Rozdzia& pierwszy ". Paragraf pierwszy rozdzia&u pierwszego a) Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu w rozdziale pierwszym b) Drugi podzakres c) Trzeci podzakres 2. Drugi paragraf rozdzia&u pierwszego a) b) c) Rozdzia& drugi ". Pierwszy paragraf rozdzia&u drugiego a) b) c) 2. Drugi paragraf rozdzia&u drugiego a) b) c) itd.

II.

Oczywi$cie istnieje mo(liwo$% dalszego pog&!biania podzia&u tre$ci, co jednak musi nast!powa% z zachowaniem logiki i zasady porz#dku. Podzia& musi te( by% zrozumia&y dla osoby czytaj#cej i oceniaj#cej prac!. Za t# sam# Autork#9 podaj! przyk&ad trjcz&onowego podzia&u tre$ci pracy pod tytu&em: Przejawy konkurencji i formy kooperacji pomi!dzy wsp&czesnymi instytucjami bankowymi i ubezpieczeniowymi. Cz!"# pierwsza Przes&anki kooperacji i jej formy organizacyjne Rozdzia& I. Tradycyjne partnerstwo instytucji bankowych i ubezpieczeniowych w obs&udze obrotu towarowego od XV wieku

Por. K. Wojcik, op. Cit., s. 70. 15

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

". Specjalizacje bankowe 2. Specjalizacje ubezpieczeniowe 3. Historyczny rozwj wsp&pracy instytucji bankowych i ubezpieczeniowych Rozdzia& II Wsp&czesne formy wsp&dzia&ania instytucji bankowych i ubezpieczeniowych oraz perspektywy rozwoju dalszej wsp&pracy ". Kooperacja regionalna i powi#zana z us&ug# 2. Systemy powi#za) kapita&owych i osobowych 3. Koncerny 4. Inne formy 5. Perspektywy rozwoju wsp&dzia&ania Cz!"# druga Przes&anki i przejawy konkurencji pomi!dzy bankami a przedsi!biorstwami ubezpieczeniowymi Rozdzia& I. Przes&anki konkurencji ". Zapotrzebowanie na kompleksowy pakiet us&ug finansowych jako przes&anka zarwno kooperacji, jak te( konkurencji 2. Czynniki sprawcze rozwoju zapotrzebowania gospodarki na kompleksow# obs&ug! finansow# Rozdzia& II Historyczny rozwj wachlarza us&ug bankowych i ubezpieczeniowych ". Paralelne produkty us&ugowe w ofertach bankw i przedsi!biorstw ubezpieczeniowych 2. Substytuowanie starych produktw us&ugowych przez nowe w ofertach przedsi!biorstw bankowych i ubezpieczeniowych Cz!"# trzecia ....... Podsumowuj#c powy(sze uwagi, wydaje si!, (e bezpieczniej jest zdecydowa% si! na system mieszany, przy czym cyfry rzymskie lub du(e litery nale(y zarezerwowa% dla rozdzia&w, natomiast cyfry arabskie lub ma&e litery dla paragrafw.

4.3. Konspekt Po opracowaniu planu pracy dyplomowej lub magisterskiej zalecam moim seminarzystom napisanie konspektu. Na czym to polega ? Student w oparciu o swj plan pisze szczeg&owo, co zostanie zawarte w poszczeglnych rozdzia&ach i punktach pracy. Sformu&owane w planie pracy poszczeglne punkty powinny zosta% w konspekcie rozwini!te. Rozwini!cia nale( dokona% w formie kilku zda). Ka(de zdanie powinno uszczeg&owi% my$l (tez!) zawart# w danym punkcie. Innymi s&owy, punkt planu zostaje wype&niony tre$ci# poprzez rozwijanie kolejnych my$li zwi#zanych z badanym tematem. Synteza zostanie dokonana w dalszych fazach pisanej pracy. Je(eli w trakcie

16

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

pisania konspektu dojdzie student do sformu&owania syntetycznych stwierdze), to nale(y je od razu zapisa%, (eby ich nie zapomnie%. To pozornie &atwe %wiczenie pozwala seminarzy$cie ju( na pocz#tku jego pracy twrczej u$wiadomi% sobie, jakie braki i trudno$ci wyst#pi# w trakcie pisania pracy. Nale(y tu podkre$li%, (e student ma plan oraz wst!pnie zgromadzon# bibliografi! i pozornie mo(e si! wydawa%, (e wszystko jest proste i &atwe, tymczasem do$wiadczenie promotorw prowadz#cych seminaria dowodzi czego$ zupe&nie innego. Bardzo cz!sto napisanie konspektu, zwykle jest to kilka stron obj!to$ci, uzmys&awia studentowi, czy zmierza on we w&a$ciwym kierunku, jakie s# niedostatki tezy, jakie braki w literaturze i czy by% mo(e temat nale(y zmieni% od razu lub zmodyfikowa% go stosownie do realnych warunkw i obiektywnych mo(liwo$ci.

4.4. Uk&ad pracy i spis tre!ci Po tym, co zosta&o powiedziane o planie pracy, nale(y w tym miejscu poda% kilka zalece) dotycz#cych uk&adu pracy i spisu tre$ci. Typowy uk&ad pracy dyplomowej przedstawia si! nast!puj#co: ". 2. 3. 4. 5. 6. 7. Strona tytu&owa (wzr obowi#zuj#cy w naszej Uczelni - w za&#czeniu) Spis tre$ci Wprowadzenie, ktre mo(na te( nazwa%: Wst!pem Kolejne rozdzia&y pracy Zako)czenie, czyli podsumowanie Spis literatury wykorzystanej w pracy Za&#czniki jako aneks

Co powinien zawiera% wst!p ? Powinien on obejmowa% nast!puj#ce elementy: uzasadnienie wyboru tematu i krtkie przedstawienie zakresu tematycznego pracy; omwienie uk&adu pracy i przedstawienie 'rde& pracy. We wprowadzeniu do pracy dyplomowej i magisterskiej musi tak(e zosta% przedstawiona teza pracy, ktra nie zawsze musi pokrywa% si! z celem pracy. Praktyczna uwaga: pisanie pracy student rozpoczyna najcz!$ciej od napisania kolejnych rozdzia&w merytorycznych, a wst!p jest redagowany po napisaniu ca&ej pracy. Je(eli chodzi o kolejne merytoryczne rozdzia&y pracy dyplomowej lub magisterskiej, to 2/3 pracy powinno dotyczy% jej tematu i wszystkie elementy tytu&u powinny zosta% szczeg&owo omwione. Niezwykle wa(ne jest zwrcenie uwagi na zachowanie tej proporcji. Natomiast odno$nie do uk&adu strony, to znormalizowana strona ma 30 wierszy, a wiersz ma 60 znakw, czyli strona liczy oko&o "800 znakw. Na stronach, na ktrych s# zamieszczone przypisy, liczba wierszy mo(e by% wi!ksza.

17

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Rozdzia&y rozpoczyna si! zawsze od nowej strony, natomiast podrozdzia&y i punkty s# pisane konsekwentnie na kolejnych stronach w tek$cie ci#g&ym. Tekst ci#g&y dzieli si! na akapity. Ka(dy akapit mo(na rozpoczyna% wci!ciem przy pomocy tabulatora. Mi!dzy akapitami stosowa% tzw. martwy wiersz (nie zapisany). Ca&a praca powinna zosta% napisana w sposb jednolity. Wszystkie tytu&y rozdzia&w i podrozdzia&w zamieszczone w pracy musz# by% wymienione w spisie tre$ci, nale(y tak(e poda%, na ktrej stronie si! znajduj#. Tytu&y w tek$cie pracy i w spisie tre$ci musz# by% identyczne.

5. Literatura przedmiotu i notatki

Poszukiwanie literatury do pracy dyplomowej lub magisterskiej polega na celowym przegl#daniu i studiowaniu katalogw, o czym szerzej za chwil! powiem. Mo(e jednak na pocz#tku odpowiem na pytanie, czym r(ni si! literatura od bibliografii. Ot(, spis literatury jest wykazem niepe&nym wybranych pozycji ksi#(kowych, a bibliografia tematu jest w miar! pe&nym i wyczerpuj#cym wykazem dzie& w okre$lonej dziedzinie. Bibliografia dotyczy wi!c powa(nych dzie& naukowych, natomiast spis literatury sporz#dzany jest w przypadku prac dyplomowych, magisterskich i innych opracowa).

5.". Studiowanie literatury i zbieranie materia&w Je(eli chodzi o pog&!bienie wiedzy, to przede wszystkim powinien student pozna% mo(liwie szeroko literatur! przedmiotu; opanowa% fachow# terminologi!; pozna% podstawowe metody pracy naukowej; nauczy% si! sposobw gromadzenia i porz#dkowania materia&w potrzebnych do pracy; wreszcie nauczy% si! g&wnych zasad pisarstwa naukowego i zastosowa% je przy prezentowaniu wynikw swojej pracy. Natomiast odno$nie do rozwini!cia umiej!tno$ci badawczych, student powinien nauczy% si! sposobw przygotowywania wi!kszych opracowa) naukowych, stawiania i uzasadniania zagadnie) naukowych, a tak(e adekwatnego stosowania terminologii w&a$ciwej dla wybranej dziedziny. Student ekonomii powinien udoskonali% swoj# umiej!tno$% identyfikowania prawid&owo$ci zachodz#cych w obszarze (ycia gospodarczego i spo&ecznego. Student musi nauczy% si! pos&ugiwania literatur# naukow#, materia&ami 'rd&owymi w trakcie pisania pracy, argumentowania, dowodzenia prawdziwo$ci swoich twierdze), pos&ugiwania si! naukowymi metodami bada). Promotor powinien zwrci% uwag! pisz#cemu prac!, aby ka(dorazowo dokumentowa& on fakt wykorzystania dorobku intelektualnego osb trzecich. W ten sposb uniknie plagiatu, ktry jest procederem karalnym. Dobr literatury do opracowywanego tematu jest jednym z najtrudniejszych, ale bardzo wa(nych zada). Czynno$ci z tym zwi#zane mo(na podzieli% na trzy etapy: - szukanie, zapisywanie tytu&w i gromadzenie potrzebnej literatury,

18

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

- selekcja i ocena zgromadzonej literatury i innych 'rde&, - dok&adne zapoznanie si! z tre$ci# materia&w 'rd&owych i sporz#dzenie notatek bibliograficznych. 5.2. Poszukiwanie potrzebnej literatury Praktyczne pytanie, to gdzie dowiedzie% si!, ktre ksi#(ki, artyku&y i inne materia&y naukowe s# potrzebne do napisania pracy dyplomowej lub magisterskiej. Oto praktyczna rada dla studentw naszej Uczelni: nale(y uda% si! do Biblioteki Narodowej albo do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, do Biblioteki NRP, Biblioteki SGH albo do innej Biblioteki np. przy ul. Koszykowej. Nast!pny krok, to staranne przegl#danie w katalogach hase&, ktre mog# odnosi% si! do naszego tematu. Jest to mozolna praca, ale pozwala nam pozna% dorobek naukowy z zakresu wybranej dziedziny. Na to trzeba po$wi!ci% po kilka godzin przez kilka kolejnych dni. W przypadku trudno$ci, na ktre natrafi student w gromadzeniu bibliografii, trzeba korzysta% z porad dzia&u informacji naukowej, ktry znajduje si! w ka(dej bibliotece naukowej. Pracownik takiego dzia&u s&u(y informacj#, wskazuj#c 'rd&a bibliograficzne przydatne w poszukiwaniu literatury do wybranego tematu. Informuje rwnie( o sposobie korzystania z tych 'rde&. Ten wst!pny etap powinien zosta% zako)czony spisem znalezionych pozycji bibliograficznych. Praktyczna uwaga: oprcz autorw i tytu&w ksi#(ek nale(y w spisie odnotowa% miejsce i rok wydania, nazw! wydawnictwa, a w przypadku artyku&w tytu& pisma, rocznik i numer. Warto rwnie( odnotowa% nazw! biblioteki i numer katalogowy, co znakomicie u&atwi studentowi dalsz# prac! z ksi#(k#. Warto tu odnotowa%, (e elektronika wesz&a na dobre do bibliotek i w zwi#zku z tym istniej# systemy bibliograficzne na no$nikach elektronicznych, ktre pozwalaj# na szybkie znalezienie potrzebnych informacji. W Polsce obecnie mo(na znale'% kilkana$cie baz danych g&wnie w trybie wsadowym off-line. Zach!cam studentw do korzystania z tego ogromnego udogodnienia w pracy naukowej. Ponadto nale(y korzysta% z u&atwie), jakie stwarza internet. Je(eli praca dyplomowa koncentruje si! w szczeglno$ci na jednej g&wnej specjalistycznej publikacji, wtedy istnieje potrzeba si!gni!cia do podstawowych 'rde& bibliograficznych, na ktrych opiera si! ta publikacja. Daje to szans!, (e czytaj#c artyku& jednego z prekursorw, np. autorw podstawowych 'rde&, natrafi si! na inne idee i pomys&y, ktre umo(liwi# dalszy krok w stosunku do tej g&wnej publikacji. 5.3. Ocena i selekcja zgromadzonej literatury Zgromadzone tytu&y prac nale(y podda% selekcji pod k#tem przydatno$ci do opracowania wybranego tematu. Jak to zrobi% ? Czy czyta% wszystkie te ksi#(ki? A oto moje praktyczne rady:

19

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

przekartkowa% wybrane ksi#(ki, co polega to na przejrzeniu spisu tre$ci i kilku najwa(niejszych rozdzia&w, przegl#danie rozpocz#% od encyklopedii, s&ownikw, podr!cznikw, obszerniejszych monografii, a potem przej$% do prac specjalistycznych, przegl#danie rozpoczyna% od ksi#(ek najnowszych.

O tym czy ksi#(ka jest przydatna czy nie mo(na wyrobi% sobie wst!pn# opini! zwracaj#c uwag! na tytu& opracowania, nazwisko autora, dat! wydania i samo wydawnictwo. Tytu& okre$la tre$% ksi#(ki i na jego podstawie mo(na wnioskowa% o jej zawarto$ci. Nazwisko autora cz!sto informuje, czy ksi#(ka prezentuje odpowiednio wysoki poziom. Natomiast data wydania informuje o aktualno$ci tre$ci czytanej pracy. Po tej ocenie nale(y przeczyta% spis tre$ci i wst!p oraz zako)czenie. W ten sposb mo(na stwierdzi%, czy ksi#(ka b!dzie przydatna do pisania pracy. Trudniejsz# spraw# jest dokonanie oceny przydatno$ci artyku&u opublikowanego w czasopi$mie naukowym. W takiej sytuacji nale(y najpierw pobie(nie przeczyta% artyku&. 5.4. Dok&adne zapoznanie si% z tre!ci# materia&w 'rd&owych Po zasygnalizowanym w poprzednim punkcie przejrzeniu i zweryfikowaniu zgromadzonej bibliografii, kolejnym wa(nym etapem jest jej uwa(ne czytanie i studiowanie. Czynno$% ta polega najpierw na czytaniu szybkim, a nast!pnie czytaniu analitycznym. Szybkie czytanie ksi#(ki polega na wyszukiwaniu i zaznaczaniu istotnych szczeg&w ksi#(ki, ktre b!d# u(yteczne w trakcie pisania pracy dyplomowej. Szybkie czytanie, ktrego trzeba si! nauczy%, pozwala zaoszcz!dzi% czas i selekcjonowa% materia&. Czytanie analityczne polega na g&!bszym wnikni!ciu w tok rozumowania autora ksi#(ki lub artyku&u, a tak(e pozwala zrozumie% istot! jego wywodw, uoglnie) i prezentowanych twierdze). Tempo czytania zale(y od naszych umiej!tno$ci oraz od tego, czy materia& jest teoretyczny, abstrakcyjny czy te( konkretny. Dyplomant, ktre dostosuje si! do wy(ej podanych zasad, ma du(# szans! na napisanie dobrej pracy dyplomowej lub magisterskiej. 5.5. Robienie notatek Kolejnym krokiem po analitycznym czytaniu jest robienie notatek z przeczytanych ksi#(ek. Notatki musz! by% krtkie i dotyczy% najistotniejszych spraw. Sens i cel notatek jest taki, (eby nie traci% czasu na ponowne czytanie tej samej publikacji. W zale(no$ci od roli notatek w procesie tworzenia prac naukowych mo(na rozr(ni% nast!puj#ce ich rodzaje: - notatki bibliograficzne, - notatki terminologiczne, - wykazy w#tpliwo$ci i niejasno$ci,

20

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

wyj#tki z wi!kszej ca&o$ci (mo(na korzysta% ze skanowania lub kserokopii), zestawienie lu'nych cytatw z ksi#(ki lub artyku&u, niektre dane faktograficzne, plany, tezy, streszczenia poszczeglnych rozdzia&w w ksi#(ce lub wybranych artyku&w, oceny przestudiowanego materia&u, schematy opracowanych zagadnie), lu'ne uwagi dotycz#ce ca&o$ci tematu lub pewnych jego fragmentw.

Wszelkie notatki powinno si! sporz#dza% na osobnych kartkach jednakowego formatu; pisa% wy&#cznie po jednej stronie kartki, a poza tym wszystkie kartki z notatkami powinny mie% ten sam uk&ad graficzny. Jakie mog# by% rodzaje zapisw ? Po pierwsze na kartkach mo(emy dokonywa% dos&ownych zapisw, czyli cytatw, ktre zawsze musz# by% uj!te w cudzys&w, poniewa( s# cudz# w&asno$ci#. W ten sposb korzystamy z cudzego dorobku, ale nie popadamy w delikt plagiatu. Plagiat mo(na nazwa% po prostu z&odziejstwem kradzie(# cudzego dorobku intelektualnego. Po drugie, mo(emy streszcza% wywody autora. Nie s# to wwczas cytaty. Zwi!z&e przedstawienie my$li autora ksi#(ki wymaga od studenta uwa(nego jej przeczytania i zrozumienia tre$ci. I wreszcie, po trzecie, to w&asne uwagi na temat analizowanego tekstu, ktre mog# by% polemiczne albo koncepcyjne. Po zgromadzeniu wi!kszej liczby notatek nale(y je podzieli% wed&ug planu naszej pracy i kolejnych rozdzia&w. Pod tym k#tem trzeba sporz#dza% te notatki. Nast!pnie powinny one zosta% wpi!te do skoroszytu; w ten sposb unikniemy mo(liwej katastrofy, (e wiatr czy inne zdarzenie nie spowoduj# pomieszania naszych notatek zbieranych zwykle z ogromnym trudem. Zamiast notatek mo(na obecnie pos&u(y% si! kserokopiami potrzebnych fragmentw ksi#(ek i artyku&w. Zawsze nale(y jednak dopisa% 'rd&o, sk#d pochodzi kserokopia."0 Dotyczy to rwnie( wycinkw z prasy, czy przeprowadzonych rozmw, na ktre zamierzamy si! powo&a%; tu nale(y dopisa% dat!, imi! i nazwisko rozmwcy oraz inne potrzebne informacje. Student powinien rwnie( notowa% uwagi zg&aszane przez promotora, a tak(e przechowywa% uwagi pisane przez promotora na kolejnych wersjach rozdzia&w pracy dyplomowej. Pragn! podkre$li%, (e niezb!dnym elementem sporz#dzanych notatek musi by% dok&adne podanie 'rd&a informacji oraz tych elementw, ktre pozwol# udokumentowa% fakt wykorzystania danego 'rd&a. 5.6. Notki bibliograficzne artyku&u Wyr(ni% mo(na kilka rodzajw notek bibliograficznych. Jak przygotowa% notk! ksi#(ki napisa&em wy(ej, natomiast je(eli chodzi o notk! bibliograficzn# artyku&u, to powinna ona zawiera% nast!puj#ce elementy: imi! i nazwisko autora, pe&ny tytu& artyku&u, tytu& czasopisma, z ktrego pochodzi artyku&, data
10

Por. K. Wojcik, Pisz" prac" magistersk!, Warszawa 1998, s. 38 do 43. 21

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

i numer czasopisma. Warto rwnie( zanotowa% sygnatur! cytowanego czasopisma, (eby w przysz&o$ci &atwo je mo(na odnale'%. Notka referatu z konferencji musi rwnie( obejmowa%: imi! i nazwisko autora, tytu& referatu, tytu& (nazw!) konferencji, dat! i miejsce jej zorganizowania oraz ewentualnie nazw! wydawcy materia&w z konferencji. Notka bibliograficzna aktw normatywnych zawiera: tytu& normy prawnej, gdzie publikowana, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urz!dowy Ministerstwa ...., numer i rok. Odno$nie materia&w statystycznych trzeba poda%, z jakiego roku jest rocznik statystyczny , tytu& tablicy i strona; ta sama zasada obowi#zuje w przypadku cytowania danych liczbowych z rocznikw organizacji mi!dzynarodowych, IMF, WB itp. 5.7.Bibliografia ksi#(ek Jest to wykaz dokumentw cytowanych i wykorzystywanych przez autora pracy lub ksi#(ek tylko zwi#zanych z tematem pracy. Bibliografi! zwan# inaczej wykazem literatury umieszczamy po tek$cie g&wnym (na ko)cu pracy) przed skorowidzem. W obszernych dzie&ach naukowych wyst!puje ona bezpo$rednio po rozdzia&ach, do ktrych si! odnosi. Poszczeglne pozycje bibliograficzne numerowane s# kolejno w porz#dku alfabetycznym nazwisk autorw. Cyfry pozycji bibliograficznych oddzielone s# od tekstu kropk#, niekiedy s# one uj!te w nawiasy kwadratowe. W sk&ad danych bibliograficznych wchodz#: nazwisko i imi! autora, tytu& dzie&a, miejsce wydania, nazwa wydawcy, rok wydania, numer tomu.

Imiona lub ich inicja&y w wykazie literatury zaleca si! podawa% za nazwiskiem autora. W opisie literatury przyj!ty zosta& okre$lony system skrtw. Cyfry arabskie nale(y podawa% po nast!puj#cych s&owach: cz. (cz!$%), wyd. (wydanie), str. (stronica), (paragraf), c. (cena), zesz. (zeszyt). Cyfry rzymskie po s&owach t. (tom), rozdz. (rozdzia&).

5.8. Cytaty
Cytat jest wiernym i dos&ownym przytoczeniem cudzych s&w. Mo(na powiedzie%, (e z punktu widzenia tre$ci pracy jest to obcy tekst w naszym tek$cie pracy. Kiedy cytowanie jest dopuszczalne ? Cytowanie cudzych sformu&owa) jest dopuszczalne, kiedy nie mo(emy w&asnymi s&owami wyrazi% cudzych my$li lub pogl#dw bez ryzyka ich zdeformowania. Innymi s&owy chodzi tu o zasad! rzetelno$ci naukowej. Inny przypadek to, kiedy uwa(amy, (e inny autor wyrazi& jak#$ my$l wyj#tkowo trafnie i nie chcemy tego zmienia%.

22

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Cytat jest te( potrzebny, kiedy chcemy polemizowa% z okre$lon# my$l# autora. Chodzi to o to, aby nikt nie zarzuci& nam, (e polemizujemy z innym stanowiskiem, ni( zapisane przez adwersarza. W innych sytuacjach cytowanie jest niepotrzebne i mo(e nieraz $wiadczy% o braku samodzielnego my$lenia, oceniania i formu&owania tre$ci. Mo(e te( si! zdarzy%, (e student nie chce sobie zada% trudu zrozumienia i sparafrazowania przeczytanych ksi#(ek oraz artyku&w. Pracy z&o(onej z samych cytatw (aden promotor by nie zaakceptowa& i nie dopu$ci& do obrony, poniewa( brak w niej by&oby samodzielnej pracy studenta. Cytat musi by% uj!ty w cudzys&w i mo(e by% napisany mniejsz# czcionk# lub kursyw#, aby czytaj#cy mg& &atwiej odr(ni% tre$ci cytowane od w&asnych s&w studenta. S# te( sytuacje, kiedy powo&ujemy si! nie na s&owo pisane, ale na wypowiedzi. W takiej sytuacji nale(y zidentyfikowa% 'rd&o i poda% nazwisko osoby oraz inne dane. Cytuj#c cudz# wypowied' nie mo(na jej tak skraca%, (eby nast#pi&a deformacja. Je(eli dokonujemy skrcenia cudzej wypowiedzi nale(y to zaznaczy% i zamiast opuszczonych s&w wstawi% kropki (...) Natomiast, je(eli cytujemy tekst wypowiedzi t&umaczonej z j!zyka obcego, wwczas trzeba zaznaczy%, (e jest on przez nas t&umaczony. Mo(emy ten tekst w przypisie poda% w j!zyku oryginalnym.

6. Odno!niki i przypisy
Studenci maj# zwykle k&opoty z odno$nikami i przypisami, ktre dotycz# literatury 'rd&owej, pewnych fragmentw tekstu lub poszczeglnych wyrazw. W odno$nikach i przypisach mo(na poda% dodatkowe informacje, obja$ni% niezrozumia&e terminy itp. Przypisy dzieli si! z uwagi na ich charakter na rzeczowe, s&ownikowe i bibliograficzne, natomiast, je(eli chodzi o tre$% s# to przypisy: 'rd&owe, polemiczne, dygresyjne i odsy&aj#ce. Podaj#c w pracy przypis trzeba go umie$ci% na dole strony i oddzieli% lini# ci#g&#. Przypis musi znajdowa% si! na tej stronie, ktrej dotyczy. Przypisy powinny by% cyfrowe, przy czym mo(e to by% numerowanie ci#g&e dla ka(dego rozdzia&u albo dla ca&ej pracy. Mog# te( przypisy mie% numery dla danej strony, je(eli ich jest bardzo du(o. Lepsze i bardziej przejrzyste jest numerowanie dla ka(dego rozdzia&u. W Microsoft Word znajduje si! funkcja wstaw i nast!pnie przypis dolny lub ko)cowy; optymalne jest przy pisaniu pracy magisterskiej korzystanie z tego u&atwienia. (Przy przepisywaniu na maszynie trzeba kontrolowa% ilo$% miejsca na ka(dej stronie na przypisy.) W przypadku przypisu bibliograficznego nale(y podawa% podstawowe elementy identyfikacyjne cytowanego dokumentu i podawa% numer strony. Opis bibliograficzny obejmuje: informacj! o autorze (indywidualnym, tj. inicja& imienia i nazwisko, lub korporatywnym) tytu& i dodatki do tytu&u (nale(y je podawa% wtedy, gdy s# niezb!dne do zrozumienia tytu&u lub wyja$nienia charakteru publikacji), numer tomu, cz!$ci lub wolumenu ( w wypadku wydawnictwa

23

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

wielotomowego), nazw! wydawcy (mo(na stosowa% powszechnie przyj!te akronimy nazw wydawcw, np. PWN, PWE, Difin, Branta), rok wydania, seria i jej nazwa, numer (je(eli wyst!puje) oraz numer strony."" W pracach magisterskich i dyplomowych najcz!$ciej wyst!puj# przypisy bibliograficzne 'rd&owe. Poni(ej zostan# podane przyk&ady, ktre powinny studentowi u&atwi% prawid&owe redagowanie przypisw. Przyk&ady te podam za cytowanymi autorami: S. Urbanem i W. +ado)skim."2 6.". Opis bibliograficzny ksi#(ki ". Je(eli ksi#(ka zosta&a napisana przez jednego, dwch lub trzech autorw, to przypis powinien by% zredagowany w nast!puj#cy sposb: inicja& imienia autora, nazwisko, tytu& i podtytu&, numer tomu, je(eli jest kilka tomw, miejsce wydania, nazwa wydawcy i rok wydania. Przyk&ad: " P. Sulmicki: Planowanie i zarz!dzanie gospodarcze, Warszawa: PWE "976 s. ""3. 2 W. +ado)ski, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych i magisterskich na studiach ekonomicznych. Poradnik. WarszawaWroc&aw: PWN "989 s. "84. 3 C. J. Date: An Introduction to Database System. Ed. 3. Vol. 2. 2. W przypadku czterech autorw. Mo(na wymieni% alfabetycznie nazwiska czterech autorw lub tylko nazwisko pierwszego z nich z dodaniem skrtu i in. Przyk&ad: W. Baka (i in.): Planowanie gospodarki narodowej, Warszawa: PWE "976 s. 47. 3. Kiedy ksi#(ka jest monografi#, wtedy opis bibliograficzny jest nast!puj#cy: T.T. Kaczmarek, Zarz!dzanie ryzykiem handlowym i finansowym. Warszawa: SGH "999. Prace Naukowe SGH w Warszawie nr """. Seria: Monografie i Opracowania nr 5 s. "22. 4. W przypadku pracy zbiorowej, tzn. je(eli ksi#(k! napisa&o kilku autorw, najpierw podaje si! tytu& pracy, a potem inicja& imienia i nazwiska redaktora koordynuj#cego ca&o$%. Przyk&ad:
11 12

S. Urban, W.#ado!ski, Jak napisa$ dobr% prac& magistersk%, Wroc"aw 1997, s. 92. Op. cit., s.93 do 95. 24

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Badanie i ocena jako"ci produktw spo#ywczych. Red. I. Iwi)ska. Warszawa: PWE "974 s. 40". 6.2. Opis bibliograficzny artyku&w Opisuj#c artyku& trzeba wzi#% jego tytu& z czasopisma lub dziennika. Nast!pnie, do zasadniczych elementw nale(y inicja& imienia, nazwisko autora, tytu& artyku&u, opis wydawnictwa oraz numer stron. Je(eli chodzi o opis wydawnictwa, to nale(y poda% tytu& czasopisma, rok jego wydania, numer tomu, numer zeszytu. Przyk&ad: U. Wasik: Zysk jako 'rd&o finansowania rozwoju. Finanse "979 nr "" s. "024. 6.3. Opis prac niepublikowanych Okre$lenie tytu&u wzi#% ze strony g&wnej (tytu&owej), a nast!pnie poda%: imi!, nazwisko autora, rodzaj pracy, np. praca doktorska, nazw! instytucji, w ktrej praca zosta&a wykonana oraz jej siedzib!, rok opracowania i technik! wykonania pracy, tzn. r!kopis, maszynopis itp. Przyk&ad: A. Arabski, Wp$yw alkoholu na kor% mzgow! cz$owieka. Warszawa"999. Instytut Psychiatrii w Warszawie (maszynopis pracy doktorskiej) s. "5.

6.4. Odsy&anie do ksi#(ki wcze!niej cytowanej w pracy ". Jedna ksi#(ka jednego autora: wymieni% pierwsz# liter! imienia, ca&e nazwisko, zamiast tytu&u podaj! si! skrt: dz. cyt. ; op. cit. ; jw. oraz numer strony. Skrty oznaczaj#: dz. cyt. dzie&o cytowane, Op. cit. - opus citatum, Jw. jak wy(ej Przyk&ad: A. Abramowski: dz. cyt. s. "0. A. Baranowski: op. cit. s.20. B. Ciecierski: jw. s. 30-32. 2. Kilka ksi#(ek jednego autora cytowanych w tej samej pracy: T.T. Kaczmarek: Zarz!dzanie ..., s. 55.

25

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

T.T. Kaczmarek, Poradnik eksportera ..., s.33. 3. Je(eli przypisy dotycz# tej samej pracy stosuje si!: op. cit., ibidem lub tam(e. Przyk&ad: Op. cit. s. 2-4. Ibidem, s. 5. Tam(e s. "5. Forma przypisw musi by% jednolita w ca&ej pracy magisterskiej lub dyplomowej. 6.5. Kiedy stosujemy: por. lub zob. ? W sytuacji, kiedy autor pracy studiuje literatur! i znajdzie interesuj#c# go tre$%, ale nie zamierza cytowa% tej partii ksi#(ki lub artyku&u, ale jedynie odwo&a% si! do my$li przewodniej, parafrazuj#c j#, wwczas powinien zastosowa% skrt: por. lub zob., podaj#c pierwsz# liter! imienia i ca&e nazwisko autora, tytu& pracy, miejsce wydania, rok i numer strony.

7. Co to jest plagiat ?
S&owo plagiat pochodzi od &aci)skiego: plagiarius, co znaczy: wyzyskiwacz, handlarz niewolnikw oraz plagiator osoba, ktra pope&nia plagiat. Jest to duchowa kradzie(, polegaj#ca na ca&kowitym przej!ciu cudzego utworu lub w znacznej jego cz!$ci. Plagiat polega na zaczerpni!ciu cudzych sformu&owa) w dos&ownym brzmieniu, jednak bez uj!cia tej tre$ci w cudzys&w i bez podania nazwy 'rd&a, z ktrego pochodzi. Plagiat jest naruszeniem w&asno$ci intelektualnej innej osoby w zakresie nauki, muzyki i innych dziedzin twrczo$ci."3 Czyn ten zawsze godzien jest napi!tnowania, jak ka(de z&odziejstwo, a tak(e jest ono karalne w oparciu o prawo autorskie i kodeks cywilny. Osoba twrca, mo(e domaga% si! odszkodowania od plagiatora. O cz&owieku, ktry pope&ni& plagiat, mwi si!, (e jest cz&owiekiem bez honoru. Jaki zakres ma plagiat ? Mo(e by% cz!$ciowy lub ca&kowity. Zawsze polega na tym, (e podawane s# cudze materia&y jako w&asne. Tymczasem wykorzystywanie cudzego dorobku intelektualnego musi by% w pracy udokumentowane. Jak wy(ej zosta&o stwierdzone, plagiat pope&niamy, kiedy cudze oryginalne my$li przejmujemy bez podania 'rd&a. W pracy naukowej pope&nienie plagiatu dyskwalifikuje autora jako powa(nego adepta nauki czy te( naukowca. S&ownik wyrazw obcych okre$la plagiat, jako ". Przyw&aszczenie cudzego utworu lub pomys&u twrczego, wydanie cudzego utworu pod w&asnym

13

Por. Brockhaus Enzyklopaedie, Mannheim 1992, t. 24, s. 209. 26

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

nazwiskiem. 2. Dos&owne zapo(yczenie z cudzego dzie&a opublikowane jako oryginalne i w&asne."4 Oprcz plagiatu spotykamy si! w pracy naukowej z kompilacj#. Czym r(ni si! kompilacja od plagiatu ? Kompilacja polega na tworzeniu nowych uk&adw, relacji, powi#za) i kombinacji elementw na podstawie bezpo$rednich skojarze) i koncepcji zaczerpni!tych z cudzych prac. Kompilacja jest wi!c procesem przetwrczym i stanowi sui generis prb! stworzenia quasi- w&asnego dzie&a, przy czym autor podaje 'rd&o inspiracji. W przeciwie)stwie do kompilacji plagiat jest wynikiem dzia&ania ca&kowicie nagannego, poniewa( oznacza $wiadome przyw&aszczenie sobie cudzego pomys&u. Niektrzy autorzy pope&niaj# plagiat przepisuj#c fragmenty kilku prac i &#cz#c je mechanicznie w jedn# ca&o$%, bez (adnego wk&adu w&asnej pracy twrczej, aby powsta&o nowe dzie&o naukowe lub badawcze."5 W tym miejscu mo(na postawi% trudne pytanie: czy mo(na, czy nie mo(na korzysta% z cudzego dorobku naukowego ? Oczywi$cie mo(na, ale trzeba skrupulatnie przestrzega% regu& przyj!tych w pisarstwie naukowym. Zarwno cytowanie, jak i powo&ywanie si! na cudze my$li w&asnymi s&owami musi by% udokumentowane. Dokonywane jest to w przypisie, zwykle na tej samej stronie lub rzadziej na ko)cu rozdzia&u. Obcy tekst mo(emy przepisa% tylko w formie cytatu, przy czym cytat obowi#zkowo zaczyna i ko)czy si! cudzys&owem. Bezwarunkowo trzeba te( poda% jego 'rd&o, wskazuj#c stron! ksi#(ki, z ktrej wzi!ty zosta& cytat. Dos&owne przepisanie nawet niedu(ych fragmentw obcego tekstu w innej formie ni( cytat jest kradzie(# praw autorskich, czyli plagiatem. Prawo autorskie"6 w art. 78 stwierdza, (e twrca, ktrego autorskie prawa osobiste zosta&y zagro(one cudzym dzia&aniem, mo(e (#da% zaniechania tego dzia&ania. W razie dokonanego naruszenia mo(e tak(e (#da%, aby osoba, ktra dopu$ci&a si! naruszenia, dope&ni&a czynno$ci potrzebnych do usuni!cia jego skutkw, w szczeglno$ci aby z&o(y&a publiczne o$wiadczenie o odpowiedniej tre$ci i formie. Je(eli naruszenie by&o zawinione, s#d mo(e przyzna% twrcy odpowiedni# sum! pieni!(n# tytu&em zado$%uczynienia za doznan# krzywd! albo na (#danie twrcy zobowi#za% twrc!, aby ui$ci& odpowiedni# sum! pieni!(n# na wskazany przez twrc! cel spo&eczny. Natomiast w rozdziale "4, art. ""5 Prawa autorskiego w pkt. ". jest mowa o odpowiedzialno$ci karnej: Kto przyw&aszcza sobie autorstwo albo wprowadza w b&#d co do autorstwa ca&o$ci lub cz!$ci cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega karze pozbawienia wolno$ci do lat 3, ograniczenia wolno$ci albo grzywny. O tym, (e plagiat jest ci#gle pope&niany $wiadczy mi!dzy innymi g&o$na ostatnio sprawa studenta Uniwersytetu Warszawskiego Anusza z AWS, ktry przepisa& prac! innego studenta UW i na jej podstawie uzyska& magisterium. W spraw! zaanga(owa&y si! s#dy, rektor UW, w&adze AWS i wszystko zmierza w kierunku pozbawienia tytu&u magistra tego plagiatora.
14 15

S"ownik wyrazw obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 863 Por. E. Niedzielska, Ma"y poradnik autora i recenzenta pracy akademickiej, Wroc"aw 1993, s. 45 i 46. 16 Zob. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego1994, Dz.U. nr 24, poz. 83 z 23.02.1994 wraz z p'niejszymi zmianami. 27

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Ostatnio zosta& uruchomiony program antyplagiat, tory pozwala w &atwy sposb dotrze% do prac licencjackich i magisterskich napisanych w uczelniach ca&ej Polski i ustalenie, czy zg&oszona praca do obrony nie zosta&a wcze$niej ju( obroniona na innej Uczelni. Stwierdzenie takiego faktu powoduje, (e student zostaje relegowany z Uczelni i wdro(one jest post!powanie karne. Jak nie pope&ni$ plagiatu ? Powy(ej poda&em kilka sposobw unikni!cia plagiatu. Innym jeszcze sposobem ograniczenia ryzyka pope&nienia plagiatu jest sparafrazowanie tekstu. Na czym to polega ? Parafraza polega na tym, (e przestudiowany tekst i tre$% ksi#(ki student referuje w&asnymi s&owami i w taki sposb, jak to zrozumia&. Nie jest to &atwa sztuka. Przede wszystkim wymaga dobrego zrozumienia oryginalnego tekstu, a ponadto umiej!tno$ci wyra(enia tych samych my$li innymi s&owami. Parafrazuj#c tekst nale(y da% odsy&acz i poda% nazwisko autora ksi#(ki lub artyku&u. Praca magisterska jednak musi w przewa(aj#cej mierze by% w&asnym i oryginalnym dzie&em studenta i nie mo(e sk&ada% si! z samych cytatw i parafraz. Nie nale(y parafrazowa% nazw oryginalnych, terminw technicznych i naukowych, poniewa( mog&oby to prowadzi% do nieporozumie). Plagiat jest oszustwem. Przede wszystkim oszukuje sam siebie student, ktry chce si! ubra% w cudze szaty. Czy nie chce by% sob# ? Warto by% sob# i podj#% ten wspania&y wysi&ek napisania pierwszej ksi#(ki, ktra mo(e kiedy$ zach!ci do dalszych wysi&kw. Na pewno warto. Plagiat nara(a studenta na niesmak na ca&e (ycie. Je(eli przeszed& tak du(y kawa& drogi, przebrn#& przez dziesi#tki trudnych egzaminw, ma promotora, ktry pomaga mu pisa% prac! dyplomow# trzeba i ten wysi&ek podj#%. Satysfakcja b!dzie ogromna.

28

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek

Poradnik Dla Studentw Pisz!cych Prac" Licencjack! Lub Magistersk!

Za&#cznik do pkt.4.4. Wzr strony tytu&owej

Wy(sza Szko&a Handlu i Prawa im. Ryszarda +azarskiego w Warszawie

Wydzia& Ekonomii i Zarz#dzania

Ryzyko i zarz#dzanie ryzykiem w handlu mi%dzynarodowym

Patrycja Witkowska Nr albumu 95444

Praca magisterska (lub licencjacka) napisana pod kierunkiem dr Tadeusza T. Kaczmarka

Warszawa 2005 rok

29