Yeni Orta Snf

alar Keyder Gezi olaylar diye adlandracamz, halen de devam eden, muhtemelen farkl grnmlerde tekrar alevlenecek hareket tabii ki Trkiyenin ve stanbulun zel artlarnda domutur. Bu balamn dnda btn boyutlaryla anlalmas herhalde imkanszdr; fakat Gezi olaylarn belli bir kuramsal ereveye yerletirmek, yani dnyann farkl corafyalarnda ve tarih iinde farkl dnemlerde ortaya km ve incelenmi hareketlerle benzerliini ne karmak olaylara daha geni bir perspektifle bakmaya imkan salayacaktr. Kanmca kullanlabilecek kavramsal ereveler iinde zellikle bir tanesi dnya-tarihsel ekseni n plana karma asndan daha aklayc olabilir. Modernleme kuram ile Marxn tarihsel yaklamnn bir bileimi olarak sklkla karmza kan bu tarihsel-sosyolojik ereve ne srlen kavramsal btnlkler iinde en ikna edici olan. Esas nerme siyas -hukuk yaplarn toplumsal modernlemeye kout bir gelime gstermesi gerektii, aksi takdirde toplumda yeni arlk kazanan kesimlerin gelimelerin gerisinde kalan iktidar ve siyas yaplar dntrmek iin aba gsterecekleri; direnmeyle karlatklar takdirde bu abann kabul edilen mecralarn dna kabilecei. Mehur burjuva devrimi kavram bu genel yaklamn belli bir konjonktre uygulanmas; ayrca da bu konjonktrde hangi toplumsal kesimin esas aktr olacann adn koyuyor. Fakat, burjuvazi artk istedii eyleri ald, dntrc potansiyelini oktan kaybetti. Buna karlk son yzyl iinde dnya sahnesine kan yeni bir snf var, ve bu snfn talepleri bildiimiz ekonomik ve siyasal gndemin iinde cevap bulamyor. Dolaysyla da bu gndemi deitirmek ve bu ekilde kendi dndaki kesimlerin taleplerini de dile getirmek potansiyeli var. Szn ettiimiz yeni orta snf olarak nitelendirilen, nfus iinde oran srekli byyen bir grup. Ayrt edici zellii modern toplumda oluan iblmnde eitim, beceri, bilgi gerektiren ileri yapmalar. Kendileri iveren deiller, ama vasflar itibariyle vazgeilemez bir konumdalar, zihinsel emekleri karlnda dllendiriliyorlar; daha fazla sorumluluk alp karar verme durumundalar. Eitim ve iverenlere kar nisb zerklik yeni orta snf tanmlamak iin nemli kriterler. Buradan karak bu kesimin ii snf ile ilikilendirdiimiz toplumsal hareketlere fazla rabet etmeyeceini syleyebiliriz. Onlarn daha ok bireysel zgrlk, evre duyarll, devletin baskcl tr konularda duyarl olacan bekleyebiliriz. Yeni snfn yeni tr taleplerle sahneye kt ilk byk rnek olarak 1848de eitli lkelerdeki devrim abalar olarak dnlebilir. 1848in genleri miadn doldurduunu hissettikleri eski rejimin kendileri dndaki insanlarn bireysel zerkliini kabul edemeyen aristokrat ve muhafazakar kalplarndan kurtulmak istiyorlard. Fransada ilk bata toplant yasaklarna kar

rgtlenmilerdi, sonunda siyas katlm hakk elde ettiler. Avrupann dier lkelerinde, Latin Amerikada denemelerine ramen yeteri kadar gl bir hareket oluturamadlar ve yenildiler. Fakat uluslarn ilkbahar diye anlan bu devrim dalgas kken olarak ounlukla kk burjuvaziden gelen genleri toplumlarnn nasl dnecei tartmasnda ba rol oynayacak aktr olarak sahneye kard. Bugn iin daha anlaml bir rnek ise neredeyse yarm yzyl nce, bugnk Trkiyenin gelime dzeyine benzer bir noktada, Bat lkelerinde yaylan 1968 olaylar. Ayn 1848 gibi Fransada balayp dnya dzleminde nem kazanan 68 hareketinde de kemiklemi bir elit tarafndan engellenildiini dnp sokaa kan genler vard. Hzla byyen bir niversite nfusu, maddi sknty geride brakm bir orta snf, babalarnn iktidarna kar kp kendine zgrlk alan aacak bir siyas platform arayan, kendi bilgilerinin deerlenebilmesi iin gerekli ortam oluturmaya alan eitimli genler. Talep ettikleri siyas dnm hemen elde edemeseler dahi, bu sefer kazanan genler oldu, ve 68 olaylar Bat dnyasnn toplumsal gelimesine damga vurdu. Meksika, Kore, Trkiye gibi yeni orta snfn gelime dzeyinin ayn lekte olmad toplumlarda 1968in yansmalar gzkt fakat sosyal bileenler farklyd. Buralardaki hareketler daha ok devletilik, kalknmaclk ve anti-emperyalizm erevesinde devleti ynetenleri etkilemeye ynelik gndemlere hapsoldular. Baarya ulatklar zaman ise toplumun ounluu tarafndan hazmedilmemi, bu nedenle de sonradan geriye dndrlecek, reformlara yol atlar. Trkiyede son dnemde, zellikle 1980 sonrasnda hzl bir deiim yaand; orta snf yaam olarak adlandrabileceimiz toplumsal koullar yaygnlat. Ekonomik hayat modernlemeden byle koullar ortaya kamaz; eitim olanaklar genilemiyorsa da clz kalr. Ekonominin nasl modernletii aka grlyor: hizmet sektrnn paynn artmas, retim birimlerinin bymesi, byk ehirlerle beraber Anadolu kentlerinde de daha profesyonel i ynetimi normlarnn yerlemesi, giderek uzmanlara ihtiya duyan bir ynetimin ve piyasa mekanizmasnn her alanda hakim olmas stanbulun kresel kent olarak dnmesi zellikle bu ehirde modernlemeyi daha da hzlandrd. Bu dnmn yaratt yeni orta snf nceki dneme gre farkl mahallelerde, farkl tip konutlarda, farkl aile ilikileri iinde yayor. Trkiyede 1980ler sonrasnda, ama daha da hzlanarak son 10 -15 ylda, yeni tr bir orta snfn olumaya balamas kendi yaam koullarna, bilgi alanlarna, uzmanlk sahalarna nceki nesillerin eskimi kurallarnn hkmetmesine raz olmayacak genlerin saysn artrd. Eitim andaki ocuklarn dil bilmesi, dnyann farknda olmas, internetten kresel bilgi ve davran kalplarna ulaabilmesi, niversite eitimi almas, toplumsal cinsiyet ilikilerini nceki nes le nazaran daha rahat yaamas ok daha olas. Eitilmi nfus orannda byk bir art var: halen 4

milyonun zerinde niversite rencisi mevcut, ve sadece 2008den beri 2,5 milyon niversite mezunu nfusa katlm. Bu insanlar potansiyel olarak yeni orta snfn mensuplar. Eitimin kalitesi ne olursa olsun, mezunlarn istihdam olanaklar fazla iyimser bir tablo sergilemese dahi, niversite mezuniyetinin ve diplomal bir becerinin getirdii beklentiler herhalde babann dayatt dzene kar bir bakaldrmay potansiyel olarak iinde tayor; babalarn dnce disiplini dayatmasn nce istihza sonra kzgnlkla karlayan genlerin oran artyor. Fakat, sayca byyen, bilin anlamnda kresel kriterleri zmlemeye balayan bu kesim, karsnda siyas ve ideolojik yap olarak tek parti veya dikta dnemlerinin buyruku, tek-adam ynetimini andran bir otoriterlik buluyor. Ulus -devletlerin, zellikle de Trkiye gibi ge kurulan ulus -devletlerin oluumunda geerli olan birtakm ilkeler var: Biz bir btnz, krlmayz, ayrmayz, hepimiz aynyz gibi. Trkiyede slam muhafazakarlk bu yaklam iyice pekitiriyor. Yekpare bir toplum grmek isteyen bu mekanik anlay zellikle de kresellemenin getirdii eriim zenginlii karsnda aczini sergiliyor. Yeni orta snf kendisi ve ocuklar iin uzmanla deer verilen, daha bireylemi bir anlay talebinde bulunduu zaman ise baskc uygulamalara bavuruyor. Bireyleme, insanlar otoritenin tanmlad veya ailenin, mahallenin tekelinde olan ortamlarn dna kar yor; birbiriyle uyuan yaam pratiklerinin setii yeni mekanlar yaratyor, toplumsallamada yatay ilikiler n plana kyor. Devletten ve mahalleden bamszlam yaam modelleri deer kazanyor. Bu tercihlerin gereklemesine izin vermeyen dnme tarzna, kurallara, basklara kar da bir muhalefet oluuyor. Olgunlam bireylere kendi yaam tarzlarn tayin etme yetkisini vermekten kanan, bilgi edinme kaynaklarn kontrol etmeye alan, uzmanl hie sayan, hibir kurumun zerkliini kabul edemeyen, nfusu yekpare bir btn olarak grmek isteyen bir iktidar yaps sz konusu. Tek parti dneminde, ok byk ounluu kyde geleneksel yaam sren bir nfusa ynelik ideolojik bask srecinde ve daha sonraki askeri darbeler srasnda zorla sineye ektirilen bu buyuruculuk, hzla gelien orta snf yaam iin tahamml edilemez bir paternalizm anlamna geliyor. Bireysel temel yurttalk haklarn nemseyen kesimler toplumda arlk kazannca , siyaset kanallarnn kapal olduu bir durumda Gezi park gibi bir vesile ile direnme potansiyeli harekete geebiliyor; karsnda esneklii yenilgi olarak gren bir iktidarn bulunmas hareket iinde fikirlerin ve taleplerin bilenmesi anlamna geliyor, direni ve hareket repertuar yava yava geniliyor, kullanlabilecek kaynaklar zenginleiyor. Bu hareketin siyas ynelimi ve slubu Trkiyede imdiye kadar politika yapan insanlarn davran tarzndan ok farkl, nk devleti ele geirmeye deil, devletin demokratiklemesine, yurttalk haklarn ve temel zgrlkleri tanmasna, birtakm kurallarn gevetmesine ynelik.

imdiye kadar ok otoriter baba grdk; artk babalarn birbirlerinden rendikleri iktidar sylemi sorgulanyor. Bu da tabii uzlamas ok zor iki ayr siyaset anlay demek. Bir yandan iktidar zlmeye balam olan eski kalplar tekrar radikal, reaksiyoner bir ekilde muhafaza etmeye, geri getirmeye alyor, dier taraftan ise byyen bir muhalif politika o kalplar deitirmeye, yeni bir politika ierii ve biimi oluturmaya soyunmu durumda. Trkiye tarihinde iktidarlar vatandaa neyi nasl dneceini dayatma sevdasndan kurtulamadlar. Gezi parknda direnenler yaam ve iblmndeki uzmanlk alanlarnda zerklik, dnce ve ifade zgrl istiyorlar. Dolaysyla, teden beri devletin bastrc niteliine kar km, yukardan aaya gdme itiraz eden toplumsal kesimlerin de yeni orta snfn genlerinin ekillendirdii platforma katlmalar beklenebilir. Grld gibi bu yaklam son haftalarda izlediimiz Gezi olaylarn dnyatarihsel bir perspektif iinde uzun bir zaman dnemi erevesinde, modern dnyann oluumu ekseninde ele alyor. stenilen eyler bireysel haklar ve zgrlkler, kendi yaam alann kontrol edebilme, ve buradan karak yaam ortamna ilikin kararlara katlabilme olarak niteleyebileceimiz demokratikleme unsurlar. Bu demokratikleme iinde kentin nasl gelieceine ynelik sz hakk da var; halk adna, tm millete babalk yapma iddiasyla ortaya kan ve doru bulduklar davran ve yaam tarzn herkese empoze etmeye kalkan g odaklarna direnme hakk da. Niha ama ise devletle yurttalar arasnda yeni bir szlemeye varlmas: buna gre bireylerin temel haklarnn ve zgrlklerinin devlet tarafndan tannmas, hukukuyla, denetim ve denge mekanizmalaryla, zerk kurumlaryla gerek bir demokratiklemenin yerlemesi, devletin babaerkil buyuruculuktan vazgemesi var. Dolaysyla 2013 Trkiyesinde yeeren bu potansiyel daha nce farkl toplumlarda gzlenen toplumsal hareketlerden ok farkl deil, ve yeni orta snfn sahneye kmasyla beraber gndeme gelen bir mcadele izgisi iinde deerlendirilmeli.