Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 231

+

hpwqVjq[ bjs[L l.s[L!!!


l+g bwjv a?a ljdhW

hpwqVjq[ bjs[L l.s[L!!!


l+g bwjv a?a ljdhW

l.fjsw

iPf dl>z

b>Ddq+ali
+

HUKAMNAME ADESH SANDESH...

SRI AKAL TAKHT SAHIB


[A collection of edicts, orders and messages issued from
Sri Akal Takht Sahib]
Edited by
ROOP SINGH

`'B'bJ ^

lafjv dl>z #sjdVL$


hiW.l dl>z

ISBN 81-7205-287-1

fdhvg rji uPV 2003

q,pv ^ 200~00 ipfH[

f+wjLw ^

W;ji qjHg l[rJ@ b>Ddq+ali ~ 143 006


S.C.O. 223~24@ dlBg l{GBi@ b>Ddq+ali ~ 143 001
E-mail : singhbro@vsnl.com
Website : www.singhbrothers.com

Ajfw ^

df+>Br{D,v@ 146@ dH>clB=gbv `'wv fpbjdH>B@ b>Ddq+ali


+

lqifS
bjfS[ ldawjiI'e dfaj l^ siLV dl>z ug sg Ijs
}@
u' dl,tg liPf a[ dlZJa f+ag bojh LiZj~ldawji
i,ts[ h'H[@ l.uqg@ l.a'tg a[ ljseg rjvj epidl,tg
ugrV ep;jiV vHg IaVLgv idh>DdsbJ@
dl,tg ugrV~ujy sg l,yg~l,pyg
h,pW fjvs[ ih[ )

aawij
_
_
_
_

blgl
FPdqwj
s' LWs
Z.Vrjs

FjHg hdiFuV dl>z


cj! Wvwji
iPf
iPf

l+g bwjv a?a ljdhW


epiP~f>o ^ fi.fij a[ dHdahjl
f>y f+ZjV ^ fi.fij a[ dHdahjl
hpwqVjqj ^ qPv~fi.fij a[ dHdahjl
l+g bwjv a?a ljdhW ^ hpwqVjq[
aV?jh a[ aV?jhgH[ ^ fi.fij a[ dHdahjl

I'eg
dl>z
dl>z
dl>z

11
13
17
20
23
33
37
42
49
55

hpwqVjq[
1!
2!
3!
4!
5!
6!
7!
8!
9!
10!
11!
12!
13!
14!
15!
16!
17!
18!
19!
20!

f+'! epiqpt dl>z l.W.Zg


WuWu zjB s[ epidl,tJ l.W.Zg
f+agdVZJ sj dHw,n WpvjRpS l.W.Zg
epidsbjv dl>z } dl,t f>o dry idhS s[
qjS a'G rJdNbJ wiV l.W.Zg
bwjv a?a fi e"idq>B sj aj;j hqvj
f>u l" dl>zJ s[ uo[ l.W.Zg
WjWj wiaji dl>z W[sg } aV?jh
FjHg Vi{S dl>z } aV?jh
FjHg ljdhW l^ tCw dl>z sj lVqjV
WjWP a[uj dl>z a[ WgWg dVi.uV w"i f>o $y'G ?jiu
FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z sj lVqjV
l.ea~f>ea Wji[
sgf~qjvj $a[ l.s[L
qjlBi ajij dl>z a[ ridw>e wq[Bg } aV?jh
FjHg ljdhW l^ hdiFuV dl>z sj lVqjV
debjVg Fje dl>z b>Wjvj f>o $y'G ?jiu
Vwvg dVi.wjig f>o $y'G ?jiu
f>ow l.wB } h,v wiV l.W.Zg `{lvj
uo[sji ues[r dl>z avr.cg a[ ugrV dl>z RpqijV.ev
aV?jhgH[ wiji
uo[sji l.a't dl>z aV?jhgbj wiji

63
64
65
66
67
68
70
70
71
71
72
73
73
74
76
77
77
79
81
83

21!
22!
23!
24!
25!
26!
27!
28!
29!
30!
31!
32!
33!
34!
35!
36!
37!
38!
39!
40!
41!
42!
43!
44!
45!
46!
47!
48!
49!
50!
51!
52!
53!
54!
55!

uo[sji l.a't dl>z } aV?jh


dLr dl>z W[vj aV?jhgbj wiji
dLr dl>z W[vj } aV?jh
l+g siWji ljdhW w.fv{wl dr,Dy'G `"u hBjRpS l.W.Zg
l+g bwjv a?a ljdhW sg Vr~Rpljig l.W.Zg
FjHg l.aj dl>z aV?jhgbj wiji
FjHg l.aj dl>z f>o $y'G ?jiu
l+g hdiq>si ljdhW s[ t,pDv%[ siLV~dHLVjV a[ l[rj~l.Fjv l.W.Zg
FjHg dWwiqjuga dl>z a[ FjHg Vi{S dl>z wv[iJ aV?jhgH[ wiji
l+g bwjv a?a ljdhW sg Vr~Rpljig l.W.Zg
FjHg dWwiqjuga dl>z } aV?jh
debjVg ;{v dl>z aV?jhgbj wiji
WPBj dl>z aV?jhgbj wiji
uo[sji iAfjv dl>z ds,vg a[ uo[sji wiaji dl>z B,wi
aV?jhgH[ wiji
FjHg iAfjv dl>z a[ FjHg wiaji dl>z B,wi } aV?jh
b>Ddq+a~li'ri $y W.V% RpljiV Wji[
l+g hdiq>si ljdhW s[ VJ $a[ lFj~lpljdHBgbJ Vj WSjRpS l.W.Zg
i'l ru'G epiP VjVw epifpiW $a[ sgf~qjvj Vj wiV l.W.Zg
Vi{S dl>z wv[iJ f>o $y'G ?jiu
WPBj dl>z f>o $y'G ?jiu
dl,t idha qdibjsj $y l'Z l.W.Zg
uja~fja sg ria'G Vj wiV l.W.Zg
bV.s ljdhW l.W.Zg
WjWj yiV dl>z } aV?jh
debjVg epiWyV dl>z } aV?jh
l+g bwjv a?a ljdhW sg wji~l[rj l.W.Zg
liW,a ?jvlj WpvjRpS l.W.Zg
liW,a ?jvlj a?a l+g w[leC% ljdhW drt[ dwM (
lpiuga dl>z WiVjvj a'G lf,LBgwiV
lpiuga dl>z WiVjvj } l[rj
FjHg Wvwji dl>z@ FjHg e.cj dl>z } aV?jh
f>ow H[waj l.W.Zg
L+'qSg bwjvg sv s[ fpVi~enV Wji[
lpiuga dl>z WiVjvj aV?jhgbj wiji
lpiuga dl>z WiVjvj f>o $y'G ?jiu

85
86
87
88
89
90
91
92
94
95
96
97
99
101
102
103
104
105
106
107
108
108
109
109
110
111
113
114
115
116
117
118
119
120
121

56!
57!
58!
59!
60!
61!
62!
63!
64!
65!
66!
67!
68!
69!
70!
71!
72!
73!
74!
75!
76!
77!
78!
79!
80!
81!
82!
83!
84!
85!
86!
87!
88!
89!

iAfjv dl>z ds,vg aV?jhgbj wiji


iAfjv dl>z ds,vg f>o $y'G ?jiu
hdiq>si ljdhW sg qdibjsj l.W.Zg
lpiuga dl>z WiVjvj } aV?jh
epiWyV dl>z FjHgbj@ L[i dl>z bjds } aV?jh
cj! dfbji dl>z } aV?jh
WPBj dl>z } aV?jh
iAfjv dl>z } aV?jh
iAfjv dl>z f>o $y'G ?jiu
cj! dfL"ij dl>z } aV?jh
epiqpt dl>z a'G lf,LBgwiV
qh.a qVuga dl>z a'G lf,LBgwiV
qh.a qVuga dl>z } aV?jh
AjfwJ~f+wjLwJ s[ Vjq bjs[L
epiqpt dl>z } aV?jh
iSuga dl>z W+hqfpij a[ iSuga dl>z A,uvr,cg
bwjv a?a ljdhW $a[ avW
iSuga dl>z A,uvr,cg } aV?jh
iSuga dl>z W+hqfpij } aV?jh
L+'qSg bwjvg sv dry bjH[ bjr[lv[fV l.W.Zg
f+'! epiqpt dl>z } lVqjVa wijRpS l.W.Zg
hdiq>si ljdhW $y WgWgbJ } l[rj wiV s[S l.W.Zg
dHdahjlw epi~blojVJ sg WijWig Vj wiV l.W.Zg
i.egv dl>z } aV?jh
q{diu f{vlJ a[ h'BvJ dry l+g epiP e+.o ljdhW sj
f+wjL Vj wiV l.W.Zg
v.ei f>ea dry ;qgV $a[ W{n w[ AwS l.W.Zg
epiqpt dl>z VjVwli f>o $y'G ?jiu
l+g epiP e+.o ljdhW s[ fjrV liPfJ sg AfjHg l.W.Zg
hidr>sifjv dl>z@ hiFuV dl>z aV?jhgH[ wiji
FjHg bjaqj dl>z a[ h'iVJ } aV?jh
l.a FerjV dl>z a[ B=lBgbJ } bjs[L
WgWg bqiuga w"i ljWwj b{q!fg! } aV?jh
w{V[cj s[ A[ dl,t aV?jhgH[ wiji
w{V[cj s[ A[ dl,t f>o $y'G ?jiu
FPdf>si dl>z } aV?jh

124
125
126
127
128
130
131
133
133
136
137
139
140
141
142
143
144
146
147
147
149
140
141
152
154
154
155
156
157
158
159
159
160
161

90!
91!
92!
93!
94!
95!
96!
97!
98!
99!
100!
101!
102!
103!

104!
105!
106!
107!
108!
109!
110!
111!
112!
113!
114!
115!
116!
117!

FdVbji[ rjvj dfbjij dl>z f>o $y'G ?jiu


w,yg WjSg fC%V rjv[ ijeg dl>zJ } aV?jh
braji dl>z dha a[ bjaqj dl>z } aV?jh
f+ga dl>z l.ZP \w{V[cj| f>o $y'G ?jiu
FjHg l[rj dl>z f[h'rj aV?jhgbj wiji
qdh>si dl>z b{D,l!cg!Y! f>o $y'G ?jiu
bwjvg hjHg wqjV } bjs[L
FjHg u'de>si dl>z@ epiq[v dl>z bjds } aV?jh
WgWg uegi w"i f>o $y'G ?jiu
debjVg FerjV dl>z@ debjVg w[rv dl>z@ f+'! qVuga dl>z@
f+gaq dl>z FjBgbj@ uldr>si dl>z b{cr'w[B f>o $y'G A[w[
dl>z ljdhWjV@ WgWg uegi w"i a[ q{GWijV L+'qSg wq[Bg
l.W.Zg bjs[L
FjHg f+gaq dl>z } aV?jh
q{GWijV b>Dda=>e wq[Bg izpuga dl>z@ laVjq dl>z@
epifjv dl>z@ f+gaq dl>z f>o $y'G ?jiu
ljWwj uo[sji dl>z ljdhW debjVg fPiV dl>z r,Dv'G
wga[ b{vjVVjq[ bSRpdya a[ VjujdH; wiji a[
L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg } hsjdHa
FjHg dVi.uV dl>z ijeg l.W.Zg
l.ea~f>ea l.W.Zg
iaV dl>z } aV?jh
WjWj l.aj dl>z } aV?jh
FiPS h,Ddabj Vj wiV l.W.Zg
qVq'hV dl>z a[ fdirji } bjs[L
cj! iSWgi dl>z a[ dVi.uV dl>z } aV?jh
q{li; yai dl>z ugrV dl>z rjdvbJ } aV?jh
dfbjij dl>z FdVbji[ rjv[ r,Dv'G wga[ uj ih[
lqjeqJ dry Vj ujS sj bjs[L
dHwWjv dl>z@ lpdi>si dl>z } aV?jh
epis[r dl>z Wjsv@ w[rv dl>z Wjsv@
bqigw dl>z bjvgrjv bjds } aV?jh
uiV{v dl>z n[w[sji@ ueugrV dl>z@ WgWg qVuga w"i
bjds } aV?jh
FjHg WvWgi dl>z@ WgWg qVuga w"i } aV?jh
FjHg WvWgi dl>z y.cgeC%@ FjHg sv[i dl>z fdBbjvj
} aV?jh

162
162
163
165
165
166
167
168
169
170
171
172
173

174
176
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188

118! FjHg LqL[i dl>z } aV?jh


119! epis[r dl>z@ epiqpt dl>z@ FuV dl>z bjds } aV?jh
120! FjHg qdh>si dl>z f+ZjV@ FjHg fiquga dl>z lw,ai
bjds } aV?jh
121! FjHg ueuga dl>z ?jvlj \VrJ Ldhi| } aV?jh
122! FjHg ZVr.a dl>z@ cj! laVjq dl>z sgf bjds } aV?jh
123! FjHg Wvs[r dl>z \episjlfpi|@ FjHg liWu'a dl>z
\b>Ddq+ali| bjds } aV?jh
124! FjHg episgf dl>z e+.og \episjlfpi| } aV?jh

189
190
191
192
192
194
195

bjs[L/l.s[L
1!
2!
3!
4!
5!
6!
7!
8!

qh.a qVuga dl>z l.W.Zg dl,t l.eaJ s[ Vjq l.s[L


uo[sji epiyiV dl>z B"hCj a[ w{fBV bqdi>si dl>z l.W.Zg `{lvj
f+wjL dl>z Wjsv l.W.Zg l.s[L
f+wjL dl>z Wjsv } bjs[L
l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ qjS~ldawji l.W.Zg dsLj~dVis[L
dl,t fdhyjS l.W.Zg
l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ bsW~ldawji l.W.Zg
dwifjv dl>z WcP.ei s[ FdVbji[ rjv[ s[
Vjv l.W.Z Vj h'S l.W.Zg
9! wWiJ@ q;jiJ@ ?jVejhJ $a[ l+g epiP e+.o ljdhW s[ liPf
Vj dvujS l.W.Zg
10! f>o~s'tg VPiqdhvgbJ sgbJ lieiqgbJ a'G lpy[a idhS l.W.Zg
11! bjLPa'L s[ y[dvbJ r,Dv'G qv'B dry wgag sptsjHg zBVj Wji[
f>ow uo[W.sgbJ@ bwjvg svJ@ dVh.e dl>zJ@ dl>z lFjrJ a[
drsrjVJ sj dHw,n WpvjRpS l.W.Zg

199
200
201
202
203
204
205
207
208
209

210

b>Ddawj
1!
2!
3!
4!
5!
6!

f>ow H[waj l.W.Zg dl>z ljdhWjV r,Dv'G bfgv


2 la.Wi@ 1984 } liW l.lji l.q[vV $y fjl h'H[ epiqa[
b>Ddq+ali b{vjVVjqj
?jvlj f>o Vjv f+S f,ai
l+g bwjv a?a ljdhW sg qjS~qdibjsj l.W.Zg
?jvlj f>o s[ 300 ljvj dliuSj dsrl $a[ f>u dl>z
ljdhWjV r,Dv'G dl,t l.eaJ s[ Vjq ds,aj l.s[L

_ y'Srk lhjdHw fplaw lPyg

213
215
223
224
225
226
229

blgl
bqigwj x[ig lq[G q{} iPf dl>z V[ dHl fplaw Wji[ s,Ddlbj lg aJ
q{G apia AfrjRpS sg lvjh ds,ag lg m hpS Af eHg h{ aJ rZjHg s[Gsj
hJ m w"qJ vHg dHdahjl dliuSj du>Vj ;iPig h{@ YVj hg ;iPig dHdahjl
} dvtSj rg h{ m drsrjVJ sj w.q dHdahjl s[ f>DdVbJ } l.FjvSj rg
h{ ba[ w"q s[ rjilJ aw fhp.yjRpSj rg h{ m dHl wjiu dry v,egbJ h'HgbJ
BwljvJ wq;'i f{ eHgbJ hV uJ h'i fjdlbJ r,v api fHgbJ hV m iPf
dl>z sg dHl fplaw Vjv wgag uj ihg l[rj q{} dHl f,Dt'G Whpa fl.s bjHg m
dlbjla a'G Wy w[ w.q wi ih[ f>ow dha{LgbJ } dHh f+rjV wi w[ apiVj
yjhgsj h{ dw f>ow l[rj u[ dWtq Vhk aJ l"tg rg Vhk h{ m epiP ug r,Dv'G
l"Gfg eHg l[rj } dVFjMdsbJ ba[ dl,t l.lojrJ Vjv riadsbJ duV%J
w"C[ wl{v[ auidWbJ s[ lVqpt dwl[ dl,t } h'Sj f{ lwsj h{@ Rph #f>o rl[
q{G RpuCJ$ rieg dWtq igN h{ ba[ dHlsj d;wi q[ig dHw wdraj #WjQg$
dry dHl ai%J bj debj h{ ^
b,u q{G WjQg h' debj@ dw q[ij f>o duRP fr[ m
q[i[ y.q sgbJ dlRPS up,agbJ@ dw dHh y,v fr[ m \`piqjV ?jvlj|

q{G bjfS[ auiW[ dr,Dy'G dHh rg wdhSj yjhp.sj hJ dw epiP@ dul a'G
w.q v{Sj yjh[@ Rpl vHg w'Hg Vj w'Hg dW,Z bjf[ WSj v{Gsj h{ m dlbjlg
Qi;J $a[ fisj fjRpS vHg@ epiP s[ VJ sg VjujdH; ria'G rg ;iPi h'Hg
h{ m fi dl,t drsrjV bu[ dHl a'G Wy[ h'H[ ves[ hV@ dwMdw iPf dl>z
rJe w"qg dril[ } l.FjvS s[ IaV H[l[ rie r,Dv'G hg h' ih[ hV m dl>z
W+si; rjv[ rg rZjHg s[ h,wsji hV m epiP ug ljdibJ $a[ dqhi wiV ba[
dl,t dr,Dy'G epiP sj dl,t r[tS sg ujy lj} bj ujr[ m bjfJ iPf dl>z s[
lsj diSg ihJe[@ dulV[ dh>qa@ upiba a[ l,y sg YB v{ w[ dHh dHdahjlw
w.q wgaj h{ m
-/lhg
qHg@ 2003

\l+g dl>z ljdhW FjHg hdiFuV dl>z ?jvlj I'eg|


b{lf[V'vj \bqigwj|
11

FPdqwj
fplaw hpwqVjq[ bjs[L l.s[L!!! sg FPdqwj dvtS v,DdebJ hpwq~
VjdqbJ Vjv upC[ h'H[ f+LV q[i[ d;hV dry hV m dHh f+LV dHwfiag Vhk@
le'G Whpfiag hV m bjq dl,t s[ qV dry hpwqVjdqbJ f+ag fi.fiw LiZj
wjdHq h{ m fi dHl l,pyg FjrVj s[ bfhiS sgbJ l.FjrVjrJ riaqjV
dry fdhvJ Vjv'G rZ eHgbJ hV m dHh ldoag f{sj wiV dry bjfdSbJ
a[ W[ejdVbJ dr,Dy'G w'Hg rg Wdybj h'dHbj Vhk dwhj uj lwsj m rjil
u[ br[lv[@ bdebjVg ba[ vjvyg h' ujS aJ dr,o a'G e,v wiV rjdvbJ
} tp,v% t[c f+jfa h' uJsg h{ m hpS aJ hjva dHo'G aw uj fhp.yg h{ dw dl,t
bwjsdqwaj dry rg WhpagbJ dvtaJ igb{wLVig fhp.y bZgV hg dvtgbJ
uj ihgbJ hV m dHh epiqda fhp.y drZg Vhk h{ m epiP upeda bjfSg vwgi
v.qg dtyS sg h{ m dl,t Ziq dy>aV s[ I'esjVgbJ \FjHg episjl a'G v{
w[ FjHg rgi dl>z aw| s[ I'esjV a'G dHl e,v sg fpLBg h' uJsg h{ m dl,t
bwjsdqwaj lq[G sj hjSg h'S a'G aJ fACg hg wdhSg yjhgsg h{ m fi
Vjv hg bjfSg drijla } l.FjvS dry rg lxv Vhk h' lwg m drijla
Vjv upC[ Whpa[ l+'a uJ aJ epbjy eH[ hV uJ bf+l.ew lqN vH[ eH[ hV m
bjfSgbJ w[Gsig l.lojrJ Vjv l.W.Za cjwPq{GBl } l.FjvS sj ldFbjyji
bu[ rg blk f{sj Vhk wi lw[ m dHl Vjv dl,t Ziq dy>aV sg lpa.ai
lojfVj sj ijh ipdwbj h{ m w"qg bjaq dy>aV sg FPdqwj Vj hg l.lojrJ
r,Dv'G dVFjHg uj ihg h{ ba[ Vj hg f+W.Zwg L+[Sg r,Dv'G dVFjHg uj ihg h{ m
fi.fijrJ sg l,pyg aj;eg } bdebjV wvdfa drrjsJ sg F[B yC%jdHbj
uj dihj h{ m hpS lqJ d;>Dq[rjig dqoS sj Vhk@ le'G d;>Dq[rjig wWPvS sj
bj debj h{ m dHh aJ hg l.Fr h' lwsj h{ u[ bhps[sjigbJ } bdZwji
qPvw V"wigbJ lqNS sg oJ@ l[rj qPvw l[rjrJ lqNS sj dl,t lpFj f{sj
wgaj ujr[ m dHl sg drrloj dl,t Ziq dy>aV dry wjdHq h{ m v'C dHlsg
y[aVj } f+y.c wiV sg h{ m dHh epiWjSg r,v qpdCbJ hg l.Fr h' lwsj
h{ m dHl rjla[ bjfSg l+'a~drijla } lpueaj Vjv l.FjvSj fr[ej m iPf
dl>z sg dHh fplaw dHl fjl[ dHw wsq f+rjV wgag uj lwsg h{ m
dHl fplaw s[ s' Fje hV m fdhv[ Fje dry hpwqVjdqbJ Vjv upCg
13

h'Hg l.loj bwjv a?a ljdhW a'G dHvjrj hpwqVjdqbJ sj qPv@ dHdahjl
a[ fi.fij@ epiP f>o ^ fi.fij a[ dHdahjl@ f>y f+ZjV ^ fi.fij a[ dHdahjl@
l+g bwjv a?a ljdhW ^ hpwqVjq[@ aV?jh a[ aV?jhgH[ ^ fi.fij a[
dHdahjl bjds Wji[ d;wi bj debj h{ m sPuj a[ blvg dh,lj riaqjV
dry ujig wga[ eH[ hpwqVjdqbJ s[ qPv fjn sj h{ m u' f+jfa h{@ Rpl }
iPf dl>z V[ ljhqS[ v{ bJsj h{ ba[ u' yjhgsj h{@ Rpl} ljhqS[ dvbjRpS
sg d;>Dq[rjig drsrjVJ ba[ fjnwJ $a[ A,c ds,ag eHg h{ m dHl FPdqwj ijhk
dfAvg e,v } a'iV sg w'dLL wi dihj hJ m hpwqVjdqbJ sj dHdahjl epiP
wjv aw uJsj f+jfa h{@ fi epiP wjv s[ hpwqVjdqbJ sg riaqjV wjv
s[ hpwqVjdqbJ Vjv w'Hg rg lJN lojfa wiVg qpLwv h{ m epiP wjv dry
uo[sji ru'G hpwqVjqj ujig wiV sg w'Hg v'C hg Vhk lg m fdhv[ uo[sji
FjHg episjl ug V[ w'Hg hpwqVjqj ujig Vhk wgaj m RpD,ai epiP wjv dry
FjHg qVg dl>z \l.qa 1794 aw|@ VrjW wfPi dl>z \l.qa 1810 aw|@
u,lj dl>z bjhvPrjvgbj \l.qa 1840 aw|@ ba[ bwjvg xPvj dl>z \l.qa
1876 aw| rv'G rg w'Hg hpwqVjqj dvtag iPf dry ljhqS[ Vhk h{ m dHl
a'G df,DA'G bwjv a?a ljdhW sj f+W.Z b>ei[; liwji sg qi;g Vjv y,vsj
dihj h{ m W,pTj sv sg uo[sjig lq[G rg RphVJ } w'Hg dHaij; Vhk lg m
RphVJ sg berjHg dry biPC dl>z \1920 Hg^ aw| liWijh lg m bwjvg
lpi dry fdhvj uo[sji a[uj dl>z F,pyi \1920~21 Hg^| WdSbj m fdhvj
hpwqVjqj u' dHl fplaw dry Ljqv h{@ Rph f+'`{li epiqpt dl>z s[
d?vj` 1887 Hg^ dry wgaj debj lg m dHh' duhj h'i w'Hg hpwqVjqj Vhk
h'dHbj m u' h'H[ hV@ Rph f>o s[ Vjq bfgv sg lpi dry hg hV m l'@ duhVJ
hpwqVjdqbJ } dHl fplaw dry w[Gsigbaj f+jfa h{@ RphVJ sj l.W.Z 1920
dry epispbjij f+W.Z lpZji vdhi s[ y,vS a'G Wjbs s[ lq[G Vjv h{ m dHM
dHh hpwqVjq[ bwjvgba Vjv hg upC[ h'H[ hV ba[ dHhVJ hpwqVjdqbJ
Vjv bwjvgbJ sg bwjvgba rg ljhqS[ bj uJsg h{ m Fjr[G dHlsj d;wi
wiV sg v'C v[tw iPf dl>z V[ qdhlPl Vhk wgag m
epispbjij b{wB dry uo[sjig l.loj } lpa.ai i,tS vHg drrloj
f+jfa h{ ba[ b{wB dry f+jfa #h{D,cqdVlBi$ LWs q,pt e+.og vHg ridabj
h'dHbj lf,LB h{ m dHl fiojH[ dHw qaj u' q{G Ziq f+yji wq[Bg s[ q{GWi
sg h{lgba dry f[L wgaj lg@ uo[sji epiyiV dl>z B"hCj sg f+ZjVeg
dry fjl h'dHbj lg m blv dry dHh ljij qjqvj b{wB dryv[ LWs
#h{D,cqdVlBi$ } uo[sji a?a ljdhW vHg ria v{S Vjv dfbj h{ m dHh
bwjvg dlbjla sg v'C lg ba[ h' rg lwsg h{@ fi dHl Vjv #a?a$ l.loj
lpa.ai Vhk ihg m L+'qSg wq[Bg V[ uo[sji sg dVIpwag } wq[Bg $a[ vjeP
hp.s[ l[rj dVIqJ a'G qpwa i,tS sg w'dLL aJ wgag h{@ fi dHl } vjeP
14

f+W.Z bZgV lpa.ai i,t lwSj l.Fr hg Vhk h{ m Vaguj lF s[ ljhqS[ h{ m


dwl[ rg uo[sji vHg dlbjlasjV Vjv e,nu'C sj dh,lj h'H[ dWVJ uo[sjig
wi lwSj qpLwv h' debj h{ m H[l[ vHg 1925 a'G Wjbs wga[ eH[ hpwqVjq[@
aV?jh vjRpS uJ Wig wiV rie[ l.lojHg `{ldvbJ rJe v,eS v,e fH[
hV m dHhVJ } q>VS sg f>ow fjW.sg wq;'i f{ eHg h{ a[ lhPva qpajdWw
q>VS uJ Vj q>VS sg dlbjla sj W'vWjvj h' debj h{ m f>ow upeda qa[
} rg fwjRpS sg bjdebj s[Gsg h{ m fi duhC[ hpwqVjq[ fwjRpS sg f>ow
qi;g sg oJ@ uo[sji dHwfjlC~qi;g qpajdWw h' eH[ hV@ Rph uo[sjig
l.loj sg lpa.aiaj } lojfa wiV dry ipwjrB h' eH[ hV m f>o lqPhw
dl,t y[aVj sg l.eIj h{ m l'@ f>o } ZdCbJ dry e+dhS Vhk wgaj uj lwsj m
dl,t dlbjla V[ f>o } ZdCbJ dry e+dhS wiV sg dlbjlg quWPig b,De[
e'c[ B[w ds,Da[ hV ba[ dHl dry a?aJ } rg FjHgrjv WSj dvbj h{ m
l'@ hpwqVjq[ sg f>u f+ZjVg f>o f+rjVa l.loj } lojVw v'C qpajdWw
WSj ds,aj debj h{ m f>ow lpia dr,Dy'G uo[sji } ypSV sg f>ow drZg hg
w[i ds,ag eHg h{ m dlbjlasjV V[ aJ wg q>VSj h{@ dwMdw dlbjla bduhj
wvupeg riajij h' eHg h{@ duo[ eM~fPiag vHg NPn a[ n,eg bjds w'Hg
rg drwjig drZg ujdH; f+rjV wi vHg eHg h{ m dHl } epiP ug s[ LWsJ
dry ##wvupde iop bedV wj!!!!!$$ f>Vj 470 ijhk l"dtbJ lqdNbj uj lwsj
h{ m wPC sgbJ ljigbJ fiaJ u' WjSg dry f+jfa hV@ riaqjV dlbjla
sj v[tj~u'tj hg v,esgbJ hV m dl,t dlbjlasjV dHlsj dh,lj h' debj
h{ m hjvJdw dlbjlasjV } Vjij; wga[ a'G dWVJ rg dHl Wji[ l.Wjs w"q
s[ y[a.V hvdwbJ dry A[dCbj uj lwsj lg m dHl s[ drloji sg dHo[
ep.ujdHL Vhk h{ m fi dHlsj bqir[vg f+Fjr hpwqVjdqbJ $a[ f+a,t V;i
bjMsj h{ m riaqjV dry h'H[ hpwqVjdqbJ sj dvta iPf fdhvg rji
ljhqS[ bj dihj h{ m LjdHs dHh fplaw dHl fjl[ l'yS dryjiV sj ijh
hg t'v% s[r[ ( bwjv a?a ljdhW sj bwl hpwqVjdqbJ ijhk hg ljhqS[
bjMsj dihj h{@ fi dHlsj f+l.ew v[tj~u'tj bu[ aw Vhk h'dHbj m q{}
dHh drLj IPVgridlBgbJ dry t'u s[ drL[ ru'G rg f+rjV hp.sj V;i bj
dihj h{ m h'i q,pDs[ dur[G uo[sjig l.loj@ uo[sji WVjq L+'qSg wq[Bg@ a?aJ
sg dlbjlg FPdqwj ba[ hpwqVjq[ WVjq dl,t qjVdlwaj bjds rg dryji[
ujS sg Rpcgw dry hV m dHl Vjv dHl fplaw s[ hrjvj fplaw h' ujS
sgbJ l.FjrVjrJ f{sj h' eHgbJ hV m
hpwqVjdqbJ s[ dHdahjl } dZbjV dry i,t w[ dwhj uj lwsj h{
dw hpwqVjq[ sg v'C Wjwg lF hgv[ q,pw ujS $a[ f{Sg yjhgsg h{ m fi dfAv[
wpN lq[G a'G dHl } dZbjV dry Vhk idtbj debj ba[ Vagu[ ljhqS[ hV m
hpwqVjqj@ bhps[ s[ bja.w sj qjdZbq ws[ rg Vhk dihj ba[ Vj hg
15

hpwqVjq[ sj l.W.Z fsrg s[ bdZwji Vjv h'Sj yjhgsj h{ m hpwqVjqj aJ


lqPdhw dl,t qjVdlwaj sj f+agdVZar wiV sg V{dawaj dihj h{ ba[
idhSj yjhgsj h{ m dHh fplaw dHhVJ lji[ qldvbJ } lqNS lqNjRpS
r,v dHw wsq aJ h{@ fi dHl } b,De[ a'iV sg r.eji bu[ wjdHq h{ m u[
blk dHl fjl[ Vhk apiJe[ aJ dr,o $a[ tv'aj w'Hg drsrjV@ f>ow qi;g
sg oJ bjfSg qi;g ljhqS[ v{ bjr[ej m fdhvJ hg tiC[Wj;g sg bjC
dry l+g epiP e+.o ljdhW ug sg dw>aP~qpwa l.fjsVj } lpvNjRpS dry Whpa
Lwag v,e y,pwg h{ m dHl bwjsdqw dWiag Vjv cJe' l'Bg h'S dry rwa
epbjRpS sg oJ lj} dl,t l+'a ljdha } ljhqS[ dvbjRpSj yjhgsj h{ m
dHlsg w'Hg zjB Vhk h{ m fi dHh tidCbJ s[ iPf dry ?jl wiw[ ba[ f>ujWg
dvfg dry bjq wiw[ h'S lswj t'u wiV rjdvbJ sg fh.py dry Vhk
h{ m f>ujWg IPVgridlBg fdBbjvj V[ FjHg wjV% dl>z VjFj s[ qhjV w'L
} b>ei[;g dry bVprjsV sj f+ju{wB h,o dry dvbj h{ m dHh y.ej w.q
h{ ba[ dHl sg igl h'i bwjsdqw l.lojrJ } rg wiVg yjhgsg h{ m dl,t
l.lojrJ sj bwjsdqwaj r,v YVj dZbjV Vhk h{@ du>DV[ sg riaqjV dry
v'C h{ m H[l[ wiw[ f+jfa drsraj } drZgra T.e Vjv riaS vHg@ ws[
dwl[ dl,t l.loj V[ I'uVjW,Z f+ju{wB Vhk WSjdHbj m w"q sg dHh
?pLdwlqag h{ dw dl>z W+si; riej f+wjLV bsjij w"q w'v h{ m l'@ iPf
dl>z s[ Vjv Vjv epiljei dl>z rg rZjHg s[ fjai hV m q[ij drLrjl
h{ dw dHl fplaw } t'ujiogbJ ba[ fjnwJ r,Dv'G FifPi hp.ejij dqv[ej m

Wvwji dl>z \cj!|


qHg@ 2003

16

f+'`{li diBjdHic

s' LWs
hpwqVjdqbJ Vjv dl,t l.eaJ sgbJ b>aigr FjrVjrJ upCgbJ
h'HgbJ hV m epidl,t dHdahjlw hpwqVjdqbJ s[ siLV wiV[ lpFje lqNsj
h{@ fi hpwqVjq[ dwMdw Whpa o'Cg deSag dry ujig hp.s[ lV a[ r,t~r,t
ojrJ $a[ epidl,tJ a[ l.eaJ } F[u[ uJs[ lV@ dHl wiw[ hpwqVjdqbJ s[
siLV wiV[ lji[ epidl,tJ rjla[ qpLwv lV m sPlij@ hpwqVjq[ h,o~dvta
iPf h'S wiw[ hi[w sg fhp.y dry rg Vhk lV m dul rg epidl,t } hpwqVjqj
f+jfa hp.sj@ Rph dHl } Zjidqw drijlag fP>ug lqN@ l.Fjv v{Gsj m cj!
e.cj dl>z ba[ l^ LqL[i dl>z bL'w V[ Whpa dqhVa~qpL,wa wi w[ h,o~
dvta hpwqVjq[ dHw,ai wi f+wjLa wijRpS sj dHdahjlw wjiu wgaj m
fi dHV%J s'VJ hg drsrjVJ V[ epiP~f>o s[ f+qjdSa a?aJ s[ w[rv yji
hpwqVjq[ hg b>Ddwa wga[@ hjvJdw 1967 Hg^@ us'G dHh fplawJ f+wjLa
h'HgbJ@ Rpl lq[G aw l+g bwjv a?a ljdhW a'G hg #epiP~f>o$ r,Dv'G Whpa
hg qh,arfPiV hpwqVjq[ ujig h' y,pDw[ lV m l+g bwjv a?a ljdhW s[
hpwqVjdqbJ } lq,pDy[ iPf dry dHV%J fplawJ dry Ljqv Vj wiV sj dHw
hg wjiV v,esj h{@ dw dHV%J drsrjVJ V[ bjfS[ wjiu t[ai } #h,o~dvta$
hpwqVjdqbJ a[ VgljSJ aw hg lgdqa i,Ddtbj m
epiP e'dW>s dl>z ug V[ epdibjHg epiP~e+.o a[ f>o } W?dLL wi@
#drbwag$ epiP sg fi.fij } hq[Lj vHg ?aq wi ds,aj m LWs~epiP@ l+g
epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry #f>u dfbji[$ epiP~f>o s[ iPf dry epiqda
bVplji u' rg `{lvj wiV@ epidl,t Rpl } lda wi q>Vs[ hV m hpwqVjdqbJ
sg fi.fij bVplji dWtC[ ldqbJ s"ijV #epiP~f>o$ liW,a ?jvl[ s[ iPf dry
r{ljtg~sgrjvg } l+g bwjv a?a ljdhW $a[ dHw,ai hp.sj a[ f>ow wjiuJ
vHg f>ow `{lv[ wisj@ duV%J } epidl,t #hpwq$ lqN@ lrgwjis[ m blv
dry liW,a ?jvlj lq,pDy[ ?jvlj f>o sj f+agdVZ dHw,n hp.sj lg ba[ liW,a
?jvl[ dr,Dy'G hg dxi f>u~dfbji[ ypS[ uJs[ lV@ u' f>ow `{lv[ wiV s[
bdZwjig lV m wdhS a'G Fjr epiP e'dW>s dl>z ug s[ df,DA'G ?jvlj f>o sg
berjHg #f>u~dfbji[$ hg wis[ ih[@ u' #epiP~f>o$ s[ iPf dry f+qjdSa hV m
bjq wiw[ #f>u~dfbji[$ l+g bwjv a?a ljdhW $a[ dqv~W{n w[ `{lv[ wis[
17

duV%J } hpwqVjq[@ bjs[L@ `{lv[ bjds dwhj debj m VJ Fjr[G w'Hg h'r[@
epiqda drZjV bVplji #f>u~dfbjdibJ$ sj dViSj #epiP~f>o$ sj hpwq h{@
dul } q>VSj hi epidl,t vHg ;iPig h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW dwMdw dl,tJ sg lirRpD,y l.loj h{@ dHl vHg
dHo[ h'H[ `{lv[ } drLr~drbjfg dl,t FjHgyjij dWVJ dwl[ dw>aP~fi.aP s[
q>Vsj h{ m Lia w[rv dHhg h{ dw #hpwqVjq[$ l.W.Zg epidl,t } ujSwjig
h'r[ m fi b`l'l dw b,u rg blk bjfS[ rcq,pDv[ dHdahjlw liqjH[ a'G
epidl,tJ } ujSP Vhk wirj lw[ m 20rk lsg dry rg l+g bwjv a?a ljdhW
a'G h'H[ qh,arfPiV `{ldvbJ Wji[ Whpa lji[ epidl,t Vhk ujSs[@ hjvJdw
b,u l.yji ljZV dHaV[ drwla h' eH[ hV dw #epiP~f>o$ r,Dv'G vH[ eH[
`{ldvbJ } drLr Fi dry F[dubj uj lwsj h{ m l+g bwjv a?a ljdhW
a'G lpSjH[ eH[ `{ldvbJ l.W.Zg dwl[ dwlq sg dB,fSg wiV sj bdZwji dwl[
epidl,t } Vhk@ dwMdw epidl,t #epiP~f>o$ sj hpwqg W.sj WS w[ ugrV
lxvj wiVj v'ysj h{ m dHhg wjiV h{ dw #epiP~f>o$ r,Dv'G hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ@ `{ldvbJ bjds } hP~W~hP f+wjLa wgaj uj dihj h{ m igN dHw hg
h{ dw l+g bwjv a?a ljdhW $a[ h'HgbJ f>ow eagdrZgbJ sg du>Vg rg
l.Fjv h' lw[@ y.eg h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW epidl,tJ rjla[ Zjidqw@ lqjduw@ ijulg@
FjHgyjiw qldvbJ l.W.Zg lir~l+[LB lirRpD,y bsjva h{ m lq[G~lq[G dHo'G
h'H[ `{ldvbJ } ujSV sg hi lq[G hi epidl,t sg igN ihg h{ m
blv dry dur[G lB[BJ sgbJ hjHgw'iBJ a[ s[L sg lirRpD,y bsjva
lpfigq w'iB sgbJ wjirjHgbJ bjv dH>cgbj igf'iBi dry f+wjLa hp.sgbJ
hV@ dHl ai%J l+g bwjv a?a ljdhW sg lq,pDyg wjirjHg f+wjLa h'Sg
yjhgsg h{@ aJ u' bjRpS rjv[ lq[G dry l.W.ZaJ } l.siF s[tS sg bjljVg
h' lw[ m
dHl hg qV'io } v{ w[ epiP V[ W?dLl wi w[ dHh wjiu sjli[ fjl'G
bi.F wirjdHbj h{ m lq[G s[ WgaS wiw[ Whpa lji[ hpwqVjq[@ bjs[L h'
lwsj h{ dw blk f+jfa wiV dry lxv Vj h' lw[ h'HgH[ m dHl vHg fjnwJ
} W[Vag h{ dw dul fjl bduhg bq'vw lq,eig h'r[@ Rph F[uS sg w'dLL
wi[ aJ dw bjRpS rjv[ b{cgLVJ dry Ljqv h' lw[ m
dHV%J hpwqVjdqbJ a'G lj} r,t~r,t ldqbJ sgbJ Zjidqw
f+ldoagbJ@ dHdahjlw rjdwbja@ ijulg hjvja a'G dHvjrj epiqda
dryjiZjij sg rg FifPi f+qjdSw ujSwjig f+jfa hp.sg h{ m l+g bwjv a?a
ljdhW Vjv hg l.W.Za h'HgbJ wpN dHdahjlw eagdrZgbJ } b>Ddawj dry
Ljqv wgaj debj h{ m
dHh fplaw l+g bwjv a?a ljdhW a'G lq[G~lq[G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ
18

sj bdZb{V Vhk@ bdZb{V r,v fdhvj wsq h{@ aJ u' bjRpS rjv[ lq[G
dry drsrjVJ vHg hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ s[ iPf dry f+qjdSw@ Zjidqw@
dHdahjlw@ lqjduw ujSwjig dHw oJ f+jfa h' lw[ m
fplaw s[ bi.F dry l+g bwjv a?a ljdhW@ epiP~f>o ^ fi.fij a[
dHdahjl@ f>y f+ZjV ^ fi.fij a[ dHdahjl@ hpwqVjqj ^ qPv fi.fij a[
dHdahjl@ l+g bwjv a?a ljdhW ^ hpwqVjq[@ aV?jh a[ aV?jhgH[ ^ fi.fij
a[ dHdahjl@ bjds drdLbJ l.W.Zg l.t[f ujSwjig s[S sj IaV wgaj h{ m
qV'io w[rv dHhg h{@ dw l+g bwjv a?a ljdhW a'G lq[G~lq[G ujig h'H[
hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@ l.s[LJ s[ blv } fC%V a'G fdhvJ fi.fij a[ dHdahjl
} ujdSbj uj lw[ m fi.fij a[ dHdahjl } dvtag iPf dry dHw oJ dHw,ai
wgaj h{@ `{lvj Vhk w[rv ijdH h{ m
10 qHg@ 2003

iPf dl>z

19

Z.Vrjs
epiP~f>o r,Dv'G l+g epiP e+.o ljdhW ug sg h;Pig dry l+g bwjv a?a
ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@ l.s[LJ } hi epidl,t qV WyV
wiq a'G q>V w[@ bjfSg epiP~f>o f+ag lqifS FjrVj } f+eB wisj h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW s[ ljWwj wjiuwjig uo[sji f+'^ qVuga dl>z Vjv
wpN lqJ l+g bwjv a?a ljdhW $a[ l[rj wiV sj lpFje f+jfa h'dHbj
aJ hg l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G lq[G~lq[G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@
l.s[LJ sg Zjidqw@ lqjduw@ dHdahjlw qh,aaj sj cP.zj bdhljl h'dHbj m
dHl bdhljl V[ hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@ l.s[LJ } dHw,ai wiV sg igN f{sj
wgag m epiP dwifj lswj Rph igN dHl fplaw Vjv l.fPiV h' eHg h{ m
#epiP~f>o$ s[ f+agdVZ #f>u dfbjdibJ$ r,Dv'G lq[G~lq[G l+g bwjv a?a ljdhW
a'G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@ l.s[LJ } hP~W~hP@ dH>V~dW>V@ b,ti~b,ti
siu wiV sj IaV wgaj h{ m lq,pyg wjirjHg } dqag~rji ds,aj debj
h{ a[ fjnwJ sg lhPva rjla[ *q~b>w vj ds,Da[ hV m 24~07~2002 agw
RpfvWZ ujSwjig } dHw,ai wgaj debj h{@ fi dHh bji.Fw IaV h'S
wiw[ h' lwsj h{ dw wpN qh,arfPiV slajr[; Ljqv h'S'G idh eH[ h'S m
duV%J hpwqVjdqbJ $a[ q'hi b>Ddwa lg@ RpV%J $a[ q'hi s[ LWs q'hi
iPf dry Ljqv wga[ hV m hpwqVjdqbJ l.W.Zg qPv ujSwjig@ hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ@ l.s[LJ } bji.F dry Ljqv wi w[ h'i ujSwjig } b>DdawjrJ dry
Ljqv wgaj h{ m
dHh wjiu h'S $a[ lF a'G fdhvJ q{G ls W?dL>s wiaj fpit rjdhepiP
sj Lpwiep;ji hJ@ dul V[ idhqa wi w[ dHh wjiu bjf lhjHg h' wirj
dvbj m dHh rcq,pvg ujSwjig dHw,ai wiV~wijRpS dry dl>z ljdhW
debjVg dwifjv dl>z ug \epifpirjlg| ljWwj uo[sji@ l+g bwjv a?a
ljdhW s[ fdirji& dl>z ljdhW f+'^ qVuga dl>z ug ljWwj wjiuwjig
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW& dl>z ljdhW FjHg iSuga dl>z ug ljWwj
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW& dl>z ljdhW debjVg fPiV dl>z ug ljWwj
uo[sji l+g bwjv a?a ljdhW& dl>z ljdhW debjVg u'de>si dl>z ug
r[sJag uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW sj diSg hJ@ duV%J q{}
20

hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@ l.s[LJ sgbJ wjfgbJ qph,Hgbj wirjHgbJ m RpV%J


drsrjV v[twJ duV%J sgbJ Whpq,pvgbJ dwiaJ dr,Dy'G q{} FifPi ujSwjig
f+jfa h'Hg@ sj hjidsw Z.Vrjsg hJ m dl>z ljdhW FjHg hdiFuV dl>z ug
I'eg \bqigwj|@ cj! Wvwji dl>z ljWwj f+'`{li@ f>ujWg IPVgridlBg
fdBbjvj sj Lpwiep;ji hJ@ duV%J q{} dHh wjiu wiV vHg RpaLjdha
wiV rjla[ blgl a[ FPdqwj ru'G wpN LWs dvt w[ dVrjdubj m
dl,t dril[ sg l.Fjv wiV rjv[ l^ lafjv dl>z #sjdVL$ a[ `'B'e+j`i
l^ hiW.l dl>z sj Z.Vrjs duV%J s[ ldhI'e lswj Whpq,pvgbJ alrgiJ f+jfa
h'HgbJ@ dul Vjv dHl fplaw sg dHdahjlwaj a[ ljiowaj ljtLja h'Hg m
l^ epiljei dl>z #dl>z W+si;$ rjdvbJ sj diSg hJ@ duV%J V[ fplaw }
f+wjLa wiV sj dHdahjlw wjiu wgaj m
bjfS[ l,uSJ@ dq,aiJ@ lV[hgbJ@ lpfaVg a[ lfp,ai hdidvrvgV dl>z
sj rg hjidsw Z.Vrjsg hJ@ duV%J lF V[ dqv w[ q{} dHh wjiu wiV
vHg f+[iVj@ RpaLjh a[ ldhI'e ds,aj m
epiP f>o sj sjl@
11 qHg@ 2003

iPf dl>z

21

l+g bwjv a?a ljdhW


epiqda dryjiZjij a[ dl,t dHdahjl l.W.Zg ujSwjig as aw qpw.qv
Vhk h' lwsg@ us aw epiqda dryjiZjij a[ dl,t dHdahjl sj drdsbjiog
l+g bwjv a?a ljdhW s[ dlZJa@ l.loj a[ dHdahjl a'G ujSP Vhk h' uJsj
fi b,u ldoag dHh h{@ dw Whpa[ dl,t drdsbjiog rg l+g bwjv a?a ljdhW
Wji[ dHhg ujSs[ hV dw l+g hdiq>si ljdhW s[ ljhqS[ dHw h'i r,cj
epispbjij h{@ dul } epiP hdie'dW>s ljdhW ug V[ WSjdHbj a[ Fjia liwji
V[ uPV@ 1984 dry Wpig ai%J Tjh ds,aj lg m
#a?a$ sj dlZJa a[ dHdahjl epispbji[ sg l.loj a'G Whpa dF>V h{ m
epiWjSg dry #a?a$ LWs sg ria'G #a?a@ atap@ atda$ bjds r,t~r,t
iPfJ dry h'Hg h{ m dHh LWs epiWjSg dry veFe 50 rjig r,t~r,t bioJ
dry ridabj debj h{ m #a?a$ LWs s[ LWsg~bio W{nS sg y"wg a[ iju
dl>zjlV s[ wga[ dqvs[ hV@ Fjr Rph oJ duo[ W{n w[ ijuj iju sg wjirjHg
} yvjMsj h{ m dHl bio rjv[ Whpa lji[ #a?a$ spVgbj $a[ h'H[ a[ lq[G
sg evrwCg dry bj w[ bjfSj Vjq'~dVLjV dqBj y,pDw[ hV@ fi dul iPf
dry #a?a$ LWs sg ria'G #epiqda dryjiZjij$ dry h'Hg h{@ Rph #a?a$
VjLrjV Vhk lsgrg h{@ wjv s[ z[i[ dry Vhk #bwjv$ h{@ Fjr lq[G@ lojV
s[ f+Fjr a'G lpa.ai h{ m #a?a$ s[ bduh[ dlZJa } epiP ljdhWjV V[ bjfS[
ugrV~wjv dry bqvg ujqj fdhVjdHbj a[ dHh ljWa wi ds,aj dw
#a?a$ dwl[ drbwag drL[L sgbJ ijulg~t[aig eagdrZgbJ sj w[Gsi Vhk@
le'G lpa.ai@ f+DFPl,aj l.f>V l.loj h{ m
Whpa lji[ dHdahjlwji epiP hdie'dW>s ug s[ lq[G epdibjHg s[ iPf
dry byjVw fdiriaV h'dHbj r[ts[ hV m dHV%J dHdahjlwjiJ sj qa
h{@ dw fdhv[ epiP ljdhWjV s{rg Zjidqw V[aj lV a[ #l.a$ Fjr Zjidqw
fdhijr[ dry ugrV ep;jis[ lV@ fi epiP hdie'dW>s ug r,Dv'G #a?a$ sg
dliuSj wiVj@ #l,yj~fjaLjh$ btrjRpSj@ #qgig~fgig$ sgbJ dwifjVJ
ZjiV wiVj@ #`"ug wiar$ wiVj bjds fdiriaV dl,t Ziq } r,tij Ziq
lojfa wiV r,v ijulg fhp.y lg m
fi dHh dryji RpV%J dHdahjlwjiJ s[ hV@ u' epiWjSg@ epiqda
23

dryjiZjij@ dl,t dHdahjl a[ fi.fij a'G bVujS hV m #a?a$@ #l,yj


fjaLjh$@ #iju siWji$ bjds LWs aJ epiqda dry r,t~r,t f+wiSJ dry
fdhvJ hg ria'G dry dqvs[ hV@ Vj dw dHV%J LWsJ sg wjT a[ ria'G epiP
hdie'dW>s ljdhW s[ lq[G h'Hg m Rpwa ria[ eH[ LWsJ s[ bio epiqda
dryjiZjij bVplji dwl[ ai%J rg t[aig ijulg dryjiZjij Vjv l.W.dZa
Vhk@ le'G dHV%J LWsJ s[ bioJ sj s{rgwiS wgaj debj h{ m
epiP VjVw s[r ug V[ bjfS[ lq[G v'wjHg dry ijulg@ Zjidqw@
lqjduw a[ ldFbjyjiw bZ'eag } bVpFr wi@ dHl } sPi wiV sj FifPi
IaV wgaj m dHl wjiu } bqvg ujqj fdhVjRpS vHg RpV%J #VjVw dViqv
f>o$ sg bjZjidLvj i,tg m dHh #dViqv f>o$ dVi'v dHw bdZbjaqw vdhi
hg Vhk lg@ le'G dHh bjds~bji.F a'G Feag~Lwag } dHw sPli[ sg h'Gs
vHg ;iPig q>Vsj h{ m
dlZJa iPf dry epiP VjVw ljdhW sj #WjWi$ } #ujWi$ wdhSj@ dHl
sj fdhvj f+qjS lg m dHl dlZJa bVplji hg epiP b>es ljdhW@ WjsLjh
hqjIP. } #avrji$ sg #lq[G a[ lojV$ bVplji ria'G wiV vHg lpy[a wis[
hV m
epiqda dryjiZjij bVplji bjadqw lpa.aiaj } lqjduw lpa.aiaj
a'G r,t Vhk wgaj uj lwsj m dHh dryjiZjij Rpl lq[G a[ hpS rg RpV%J
v'wJ } fl.s Vhk@ u' dli` b,t W.s wi w[@ lqjZgbJ vej w[@ lqjduw@
ijulg@ Zjidqw qpLwvJ r,Dv'G qP>h x[i #Feag$ wiV sj T"Ge iys[ hV m
u[wi epiqda dryjiZjij dry rg Feag~Lwag } bv,e~ov,e i,Ddtbj
uJsj aJ l.Fr lg dw dryjiZjij rg Wjwg lpZjiw vdhiJ rJe bjfSg
h'Gs~hlag a'G h,o Z' W{nsg m epiP hdie'dW>s ug V[ dHh qdhlPl wi dvbj
lg dw u[wi v'wJ } Zjidqw~dlbjlg ujWiJ~;jvqJ a'G W.ZV~qpwa wijRpSj
ba[ RpV%J dry bjaq~drLrjl FiVj h{ aJ hwPqa sj ci qV a'G sPi wiVj
vj;qg h{ m epiP hdie'dW>s ljdhW V[ dHl q>ar sg fPiag vHg l+g bwjv
a?a ljdhW sg dliuSj wgag@ dul sj dlZJa a[ lpFjRp l.ljig #a?aJ$
a'G dVijvj h{ m l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj Vjv dl,t w"q dHw lpa.ai
a[ f+DFPl,aj l.f>V s{rg epSJ bjZjdia w"q s[ iPf dry f+eB h'Hg m
#l+g bwjv a?a ljdhW$ dlZJa@ l.loj@ dHdahjlw dfA'wC@
dliuSj@ Rpljig@ eagdrZgbJ a[ qdibjsj bjds drdLbJ l.W.Zg u[wi
dryji wiV v,egH[ aJ dHh wjiu Whpa rc[ij h'r[ej m wjiV ( hi drLj
bjfS[ bjf dry qpw.qv q;qPV h{@ blk w[rv l.t[f iPf dry dryji
wiVg h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj #VjVw dViqv f>o$ sg #dViqv
dryjiZjij$ sj dHw qh,arfPiV fCjb h{ m dl,t Ziq s[ drwjl a[ lojfag
24

dry bwjv a?a ljdhW sg l.loj V[ qgv~f,oi sj wjiu wgaj h{ m


l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj a'G fdhvJ l.ea~f>ea a[
epispbji[ sgbJ l.lojrJ sg dliuSj h' y,pwg lg m Fjr[G dw l.ea~f>ea
a[ Ziqljv s[ l.wvf sg dliuSj epiP VjVw s[r ug V[ wgag a[ epiP biuV
s[r ug hdiq>si ljdhW sg dliuSj wi@ l+g epiP e+.o ljdhW sj f+wjL wi@
dl,t Ziq } drv,tS h'Gs hlag rjv[ Ziq ru'G lojdfa wi y,pDw[ lV m
l+g epiP biuV s[r ug sg Lhjsa Rpfi.a epiP hdie'dW>s ljdhW ug bjfS[
epiP~dfaj s[ bjs[L bVplji epdibjHg sg fsrg ZjiV wgag a[ qgig~fgig
sgbJ d*fjVJ ZjiV wgagbJ m epidWvjl fjaLjhg A[rk s[ wiaj l'hS
wrg bVplji@ ##epiP hdie'dW>s ljdhW ug qhjV RpD,sq wi w[ bwjv fpit
sg bjdebj qpajdWw FjHg episjl a[ WjWj W,pTj ug } Vjv v{ hjC lpsg
f>yqg@ 1663 qpajdWw 1606 Hg^ } bwjv a?a sg Vkh i,tg@ dHl s{rg
a?a sg Rpljig dry dwl[ dqlaig sg lhjdHaj Vhk vHg eHg@ ljig Rpljig
WjWj W,pTj a[ FjHg episjl ug ijhk hg h'Hg m
hjC f>yqg w' dsV ujV m l+g epip Rpsq wgV qhjV mm35mm
episjl W,pDT[ w' v{ dVu ljo m ata bi.F wi sgVj Vjo m!!!
wi bisjl l+g lda epiP fpV f+ljds riajdH mm
df+oq Vkr l+g epip itg bWyv ata lphjdH mm38m
dwlg iju VdhG hjo vejI' m W,pDT[ b" episjl WVjI' m

dHl a'G dHw e,v lf,LB h{ dw l.lojrJ sg dliuSj dry iju~dqlaig


uJ wjigei Vhk@ Wvdw w"qJ s[ W;pierji a[ drsrjV lhjHg hp.s[ hV
ba[ l.lojrJ sg dliuSj dry dsV~qhgV[ Vhk@ le'G lsgbJ v,e uJsgbJ
hV m
l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj h'S $a[ l+g hdiq>si ljdhW drt[
bjlj sg rji s[ F'e f{S Rpfi.a l+g bwjv a?a ljdhW $a[ sgrjV lus[@
duo[ dl,tJ s[ NeC[ Vdu,Dn[ uJs[ lV m dHl ai%J vjev[ df>cJ s[ v'w bjf'
bjfS[ NeC[ dVfBjRpS vHg epiP ug fjl bjRpS v,e fH[ m2
tpLr.a dl>z s[ woV bVplji@ ##V"upbjV \epiP| hdie'dW>s V[ bjfS[
dfaj sg oJ vHg a[ qgig~fgig sgbJ s' avrjiJ ZjiV wgagbJ@ duV%J
dr,Dy'G dHw bdZbjadqw a[ sPlig ijulg Lwag sg f+agw lg m epiP hdie'dW>s
V[ dl,tJ } dwhj dw Rph LlaiJ a[ z'dCbJ sgbJ F[BjrJ } ZV sg F[Bj
Vjv'G aiugh s[Se[ m RpV%J V[ hdiq>si ljdhW s[ V;sgw hg #bwjv a?a$
\lq[G a'G lpa.ai fiqjaqj sj a?a| Rpljdibj m LJag s[ egaJ sg oJ Tjcg
1! l'hS wrg@ epidWvjl fjaLjhg A[rk@ f>DV[ 150~51!
2! debjVg debjV dl>z@ arjig? epiP ?jvlj@ f>Vj 411!

25

rjiJ sj ejdHV LpiP h'dHbj m epiP hdie'dW>s ljdhW s[ siWji dry sPli[
ijdubJ s[ f+agdVZ bjMs[ lV@ duV%J } Ljhg lVqjV ds,aj uJsj lg m
dHl ai%J hg epiP ug rg bjfS[ f+agdVZ sPu[ ijdubJ fjl F[us[ lV m$$3
l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj Wji[ dlisji wfPi dl>z dvts[
hV@ ##dHh Fjia s[ r,t~r,t dh,DdlbJ dry WS[ a?aJ dr,Dy'G dl,t Ziq sj
f+Dq,pt lojV h{ dul sg lojfVj A[r[G ldaepiP hdie'dW>s ug V[ Rpl r[v[
wgag@ us'G dl,t Ziq V[ lf,LB iPf dry ijuVgag a[ lqjduw lq,DdlbjrJ
Wji[ bjs[L s[S[ bji.F wga[ m dHM epiP hdie'dW>s ug V[ Fjia s[ qpQv
iju } blrgwji wi w[ dl,tJ s[ f+DFPl,aj l.f>V h'S sj b{vjV wi ds,aj m
bnji%rk@ RpD,Vgrk a[ rghrk lsg dry dl,t l.ea l+g bwjv a?a ljdhW
drt[ drL[L q"dwbJ RpD,fi dHw,ng h' w[ liW~l.qag Vjv w"qg `{lv[ v{Gsg
ihg@ duV%J sg fjvSj wiVg hi dl,t vHg ;iPig q>Vg uJsg m4
dlisji wfPi dl>z s[ Rpwa woV a'G #l+g bwjv a?a ljdhW$ sg
dliuSj@ dlZJa a[ l.loj Wji[ wHg Vpwa[ lf,LB hp.s[ hV m dur[G a?a s[
wjiu t[ai ru'G dHo[ ijulg a[ lqjduw lq,DdlbjrJ Wji[ bjs[L wiV[@ qpQv
iju Lwag } bf+rjV widsbJ@ dl,tJ s[ f+DFPl,aj l.f>V h'S sj b{vjV wiVj
ba[ da>V~yji lsgbJ a'G dHo'G hp.s[ `{ldvbJ } hi dl,t q>Vsj h{@ a?a
s[ bdZwji t[ai } siljMsj h{ m l+g bwjv a?a ljdhW sg dliuSj qpQv
hwPqa sgbJ bdabjyjig VgagbJ sj qpwjWvj wiV vHg dHw lqJai
liwji s[ a,pv lg m dHh lqwjvg qpQv hwPqa } dHw f+a,t ypS"ag lg m
l+g bwjv a?a ljdhW sg dHqjia sg Rpljig qei'G epiP hdie'dW>s ljdhW
V[ dl,tJ r,v hpwqVjq[ ujig wga[ m
l+g bwjv a?a lqP>h dl,tJ sg@ liW,a ?jvl[ sg dHw lir'aq l.loj
h{ m dHh dl,tJ s[ dwl[ dHw Fje sg bjujijsjig l.loj Vhk m!!! l+g bwjv
a?a sj wjiu t[ai lqP>h dl,tJ s[ drLr drbjfg Zjidqw@ lqjduw@
ijuVgdaw li'wjiJ Vjv h{@ Vj dw w[rv f>ujW s[ dl,tJ s[ dHw rie
bwjvgbJ s[ rwag li'wjiJ aw qdhsPs Vhk m5
l+g bwjv a?a ljdhW sg Vkh i,tS ba[ fdhvj hpwqVjqj ujig
h'S Wji[ l.t[f iPf ujSwjig fpijaV dHdahjlwji e+.oJ a'G dqvsg h{ m epiP
hdie'dW>s ug s[ 1635 Hg^ dry wiajifpi yv[ ujS $a[ l+g hdiq>si ljdhW
a[ bwjv a?a ljdhW sj f+W.Z df+og y.s s[ fdirji fjl bj debj m 1699
Hg^ dry ?jvl[ sg dliuSj Rpfi.a FjHg qVg dl>z } ?jvlj f>o r,Dv'G l+g
hdiq>si ljdhW a[ l+g bwjv a?a ljdhW sj f+W.Z lpyjiP T.e spbjij
yvjRpS vHg F[dubj m
3! tpLr.a dl>z@ dhlBig bj` dlt;@ f>DV[ 63~64!
4! cj! epiLiVuga dl>z \bVprjsw|@ dlisji wfPi dl>z s[ y'Sr[G v[t@ f>Vj 37!
5! cj! ulWgi dl>z bjhvPrjvgbj@ l+g bwjv a?a ljdhW@ f>Vj 88!

26

dWtC[ ldqbJ lq[G ?jvlj f>o sgrjvg@ r{ljtg $a[ liW,a ?jvl[ s[
iPf dry l+g bwjv a?a ljdhW $a[ dqv W{n w[ f>ow wjiu wisj dihj m
liW,a ?jvlj uJ ?jvlj f>o sj uViv dHuvjl l+g bwjv a?a ljdhW
$a[ h'S sg f>ow irjdHa h{ m f>ow irjdHa bVplji hg 14 bwaPWi@ 1745
Hg^ } l+g bwjv a?a ljdhW $a[ liW,a ?jvl[ sj dHw,n h'dHbj@ dul dry
lq,pyg f>ow Lwag } 25 udobJ dry uo[W.s wgaj debj m
29 qjiy@ 1748 Hg^ dry h'H[ liW,a ?jvl[ lq[G #sv ?jvl[$ sg
lojfVj wgag eHg a[ lq,pDy[ f>o } 11 dqlvJ dry r.dcbj debj m
12 bfi{v@ 1759 Hg^ dry l+g bwjv a?a ljdhW sg q'hi h[n ?jvl[
ug r,Dv'G hpwqVjqj ujig wi w[ l+g hdiq>si ljdhW sg Rpljig rjla[ 125
ipfH[ sg q>e wgag eHg m6 l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ
dr,Dy'G LjdHs dHh lF a'G fpijaV f+jfa hpwqVjqj h{ m
10 bfi{v@ 1763 Hg^ } l+g bwjv a?a ljdhW $a[ f>o r,Dv'G `{lvj
wgaj dw QigW W+jhqS sg `dibjs $a[ Rpl sg faVg } wlPi s[ hjwq
fjl'G ApcjdHbj ujr[ m
5 `irig@ 1762 } r,cj z,vPzjij rjfdibj@ dul dry 20 a'G 30
h;ji s[ wigW dl,t W,Dy[@ W,pDT[ a[ V"upbjV Lhgs h'H[ m r,Dc[ z,vPzji[ a'G rjfl
fiadsbJ bWsjvg V[ l+g hdiq>si ljdhW a[ l+g bwjv a?a ljdhW sgbJ
dHqjiaJ } Tjh ds,aj m l+g bwjv a?a ljdhW s[ lojV $a[ dl,tJ V[ dHw,ai
h' w[ bWsjvg a'G Wsvj v{S sj `{lvj wgaj m rjfl uJs[ bWsjvg $a[
dl,tJ V[ hqvj wi w[ Wpig ai%J Rpt[C ds,aj a[ dl,t dHw rji dxi f>ujW
s[ hjwq WS eH[ m
dur[G dw blk fdhvJ dryji wgag h{ dw #a?a$ LWs Lwag sj f+agw
h{ m f+a,t a"i $a[ b,u rg us blk #epiP~f>o$ Vjv l.W.dZa a?aJ s[ siLV
wis[ hJ aJ l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g w[leC% ljdhW@ a?a l+g
hdiq>si ljdhW ug fBVj ljdhW ba[ a?a l,yt>c l+g h;Pi ljdhW V.s[C@
drt[ Rpy[y[ a"i $a[ Lwag s[ f+agw #LlaiJ$ } lp.si T.e spbjij f+siLa
wga[ h'dHbJ s[ts[ hJ m dHV%J #a?aJ$ $a[ l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ f+wjL bv,e
ojrJ $a[ hV m a?a l+g sqsqj ljdhW@ dul } #epiP~f>o$ V[ Wjbs dry
#a?a$ ru'G qjVaj f+sjV wgag@ Rpo[ hg w[rv LlaiJ } fdhv[ a?aJ sg
ai%J f+siLa Vhk wgaj debj@ fi dHl a?a } #epiP wjLg$ h'S sj qjS~
ldawji hjlv h{ m l+g epiP e+.o ljdhW sj fjrV liPf l+g epiP e'dW>s dl>z
ug V[ dHl fjrV Ziag $a[ W{n w[ hg spWjij dvtrjdHbj a[ epiP a[Q Whjsi
ljdhW sg fjrV WjSg dHl dry b>Ddwa wgag m dHl fjrV blojV a'G hg
l+g epiP e+.o ljdhW fjrV liPf h,o~dvta dvtS sg dfia lojfa h'Hg m
6! cj! e.cj dl>z@ hpwqVjq[@ f>DV[ 232~33!

27

a?a l+g sqsqj ljdhW $a[ rg wpN dHw dHdahjlw Llai lpL'dFa hV@
duV%J } lp.si bvqjig dry f+siLa wgaj debj h{ m ?jvlj f>o s[ f>uJ hg
a?aJ $a[ dHdahjlw LlaiJ s[ siLV l.eaJ } i';jVj V[q Vjv wirjH[ uJs[
hV ba[ Vjv hg l.t[f dHdahjl s,Ddlbj uJsj h{ aJ up dl,t l.eaJ bjfS[
e"irqHg dHdahjlw dril[ a'G f+[iSj f+jfa wi qjS qdhlPl wi lwS m
l+g bwjv a?a ljdhW sj dl,Zj l.W.Z epidl,tJ Vjv h{ m epispbji[
lF s[ lJN[ hV@ epispbji[ dwl[ lq[G w'Hg rg W[~i'w B'w bj lwsj h{@ fi
a?aJ s[ dVLdya blojV $a[ w[rv b>Ddq+aZjig fPiV epidl,t hg uj lws[
hV m epispbjdibJ rJe a?aJ $a[ hi[w qV,pt sg bisjl W[Vag h' lwsg
h{@ fi fdaa@ aV?jhgH[ dl,tJ sg bisjl Vhk h' lwsg a[ Vj hg RpV%J
} #a?a ljdhW$ $a[ ujS sg bjdebj h{ m
bwjv a?a ljdhW sg drMaW.sg Ljhg a?aJ rieg h{@ fi dHl
sj wjiu t[aig Vj h' w[ lq,pyj drLrdrbjfg dl,t FjHgyjij h{ m hi[w ai%J
s[ f>ow qjqdvbJ sj b>aq `{lvj bwjv a?a ljdhW $a[ hg hp.sj h{ m
w"qg f,Zi $a[ l+g bwjv a?a ljdhW dl,t Zjidqw@ lqjduw@ ijulg a[
ldFbjyjiw bjds qldvbJ dry #epiP~f>o$ sg liW lqi,o f+DFPl,aj l.f>V
l.loj h{ m
lqJ Fjr[G qpQvJ@ qplvqjVJ@ b>ei[;J uJ Fjiag hjwqJ sj h'r[@
uWi~;pvq s[ d?vj` dHo'G hpwq f+jfa wi w[@ epidl,t q'idybJ dry eH[@
bwdh a[ bldh algh[ f+jfa wis[ h'H[ Lhgs h'H[@ ;qgVJ~ujdHsjsJ wpiw
wirjHgbJ@ fi bwjv a?a ljdhW a'G h'H[ hpwq } df,n Vhk dstjHg m
bnji%rk@ RpD,Vgrk a[ rghrk lsg sj lqp,yj dl,t dHdahjl bwjv a?a
ljdhW s[ spbjv[ zp>qsj h{ m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sg lojfag@
bwjvg vdhi sg Rpafag a[ drwjl sj w[Gsi #l+g bwjv a?a ljdhW$
hg dihj h{ m u[wi dHh wdh dvbj ujr[ dw dl,t sg h'Gs~hlag l+g bwjv
a?a ljdhW Vjv upCg h{@ aJ dHl dry bdawoVg Vhk h'r[eg m dHdahjl
dry blk s[ts[ hJ dw dul rg epidl,t btrjRpS rjv[ V[ #bwjv a?a
ljdhW$ } df,n dstjHg@ bjfSg h'Gs~hlag a'G h,o Z' W{nj m
dl,tJ s[ fdhv[ WjsLjh WjWj W.sj dl>z Whjsi sg Lhjsa Rpfi.a
dl,t dHdahjl s[ drwjl *q dry w'Hg bduhg qh,arfPiV eagdrZg Vhk
dqvsg@ dul dry l+g bwjv a?a ljdhW sj qp,pt i'v Vj h'r[ m ?jl wiw[
bnji%rk lsg s[ fdhv[ shjdwbJ a'G v{ w[ riaqjV lq[G aw hi dwlq
s[ Zjidqw@ lqjduw a[ ijulg rjs~drrjsJ sj h,v bwjv a?a ljdhW
$a[ hg h'dHbj m
dur[G dw RpD,fi dryji wi y,pDw[ hJ dw l+g bwjv a?a ljdhW sj
l.W.Z ?jl wiw[ dl,tJ Vjv h{ m hi[w dl,t lsrjRpS rjvj@ u' epiqda
28

dryjiZjij bVplji dl,tg liPf sj ZjiVg h{@ Fjr[G Rph dwl[ rg ijulg fjiBg
sg dryjiZjij } q>Vsj h'r[@ $a[ l+g bwjv a?a ljdhW sj hpwq vjeP
hp.sj h{ m dl,t h' w[ Rph bwjv a?a ljdhW s[ hpwq sj dri'Z Vhk wi lwsj m
dHdahjlw a"i $a[ blk s[ts[ hJ dw r,t~r,t fjiBgbJ@ uo[W.sgbJ@ lFj~
lpljdHBgbJ Vjv l.W.dZa epidl,t s[i~lr[i bwjv a?a ljdhW s[ hpwq
b,De[ dli Npwj lpi?iP h'H[ m
qhjijuj iSuga dl>z s[ lq[G ijuVgdaw `{lv[ vjh"i hp.s[ lV@ fi
dl,tg s[ Zjidqw `{lv[ bwjv a?a ljdhW $a[ hg hp.s[ lV m dHo'G aw dw
lq[G s[ WjsLjh qhjijuj iSuga dl>z } dHw s'L Wsv[ bwjv a?a ljdhW
$a[ dHqvg s[ si,?a Vjv W.V% w[ w'iC[ qjiV sg Zjidqw l;j ds,ag eHg@
u' RpV%J ?pLg~?pLg f+rjV wgag m
dl,t iju s[ Wjbs rg dl,tg Vjv l.W.Z i,tS rjv[ Whpa[ `{lv[ bwjv
a?a ljdhW $a[ hg hp.s[ ih[ m 1920 Hg^ dry epispbjij f+W.Z lpZji vdhi
s[ bji.F dry L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg wjdHq wiV vHg fdhvj
hpwqVjqj7@ uo[sji l+g bwjv a?a ljdhW V[ hg ujig wgaj m
dHdahjl dHl e,v sg rg Ljhsg Fisj h{@ dw dl,t dri'ZgbJ } rg
l+g bwjv a?a ljdhW sg f+DFPl,aj b,De[ dHw lq[G NpwSj dfbj m l+g epiP
biuV s[r ug } Lhgs wirj s[S a'G df,DA'G@ WjsLjh uhJegi V[ epiP
hdie'dW>s ljdhW ug } #l+g bwjv a?a ljdhW$ sg dliuSj wiV s[ wjiV
hg Z't[ Vjv ds,vg Wpvj w[@ erjvgbi s[ dwv%[ dry W.s wiV sj W,ui
bfijZ wgaj@ fi us Rpl } wga[ epVjhJ a[ #l+g bwjv a?a ljdhW$
sg s{rg f+DFPl,aj sj bdhljl h'dHbj aJ Rpl V[ ?ps qj`g q>edsbJ@ bjfS[
?iy[ $a[ bwjv a?a ljdhW sg dHqjia WSjRpS sg f[LwL wgag@ dul
} epiP ug V[ npwij ds,aj m
sPlig RpsjhiS lj} riaqjV lq[G sg hg dqvsg h{@ us uPV@ 1984
dry lq[G sg WjWiLjhg liwji V[ #bwjv a?a ljdhW$ sg fdr,ai
dHdahjlw dHqjia } W.WJ~e'dvbJ Vjv TjhpS sj W,ui epVjh wgaj a[
dxi fLyjajf ru'G s[L sg f+ZjV q>aig ds,vgYG y,v@ dHo[ bjHg a[ b{vjV
wgaj dw liwji #bwjv a?a ljdhW$ sg dHqjia } WSj w[ s[r[eg m liwji
V[ liwjig l[rj ijhk dHqjia Rplji rg ds,ag@ fi #epiP~f>o$ V[ Rpl }
bf+rjV wis[ h'H[@ dxi deij ds,aj m
w"q } Rph bwjv a?a f+rjV Vhk lg ba[ LjdHs dwl[ rg bStgvg
w"q } dHh f+rjV Vj h'r[@ dul dry dHh' duh[ dshjCgsji q;sPi v,De[ h'S@
duV%J w'v LiZj@ drLrjl@ veV ba[ dHLw s[ l,Dy[ w"v dHwiji Vj h'S m8
7! debjVg f+ajf dl>z@ epispbjij lpZji vdhi@ f>Vj 5!
8! epiqda f+wjL@ qjiy 1994@ f>Vj 21!

29

dHdahjl dHl e,v sg rg Ljhsg Fisj h{ dw us'G wsg rg #dViqv


f>o$ s[ s'tgbJ V[ #dl,t w"q$ sj Vjq'~dVLjV dqBjS sj IaV wgaj@ RpV%J
lF sj fdhvj dVLjVj #bwjv a?a ljdhW$ hg WSsj dihj m dHl l.loj~
Vpqj dlZJa } ?aq wiV vHg 1746@ 1756@ 1762!!! a[ dxi uPV@ 1984
dry dHl sg dHqjia Tjh w[ #bwjv a?a ljdhW$ } ?aq wiV sj IaV
wgaj@ fi hjwq L+[SgbJ s[ v'w F,pv uJs[ hV dw #bwjv a?a ljdhW$
w[rv dHw dHqjia sj hg VJ Vhk@ le'G dHh aJ dHw f+DFPl,aj l.f>V l.loj
h{@ dul sj dVrjl dHl } q>VS rjv[ epidl,tJ s[ dhidsbJ dry h{@ dul
} Vj qpQv@ Vj qplvqjV a[ Vj hg lq[G sgbJ liwjiJ ?aq wi lwSegbJ m
bwjv a?a ljdhW a'G hg lq[G~lq[G epiP~zi s[ dri'ZgbJ@ lqjduw@
ijulg W[dHVlj`gbJ@ uWi~;pvq s[ d?vj` a[ epispbjdibJ s[ f+W.Z lpZji@
dl,tg s[ f+yji~f+lji dh,a dl,t dh,awjig vdhiJ RpnsgbJ ihgbJ m
#bwjv a?a ljdhW$ s[ dlZJa a[ dHdahjl a'G f+[iSj f+jfa wi@
bV[wJ epidl,t t>Dc[~WjB[ sg fjhpv f+jfa wi@ epiP~f>o } lqidfa h'H[ m
bduh[ lqifS sgbJ RpsjhiSJ aJ lj} 20rk lsg s[ agli[ shjw[ lq[G
sgbJ rg dqvsgbJ hV m bwjv a?a ljdhW a'G us'G bj;jsg vHg dVh,Do[
dl>zJ s[ uo[ apdibj wis[ lV aJ b>ei[; hwPqa sgbJ cJeJ o,w uJsgbJ
lV@ fi vhP~vphjS h'H[ dl>z dxi Rpns[ lV@ b,De[ rZs[ lV@ fi h,o Vhk
lV y,pws[ m l,pDy[ ?PV dry v,o~f,o dHV%J dl>zJ s[ dulqJ } r[t w[ dHw dsV
dHw b>ei[; fjsig lg!b{`! b{GcdiRP; V[ b,tJ dry b,oiP dvbj w[ dwhj
lg@ ##b,u q{G wHg IlP qlgh qis[ \lPvg yC%s[| r[t[ V[ m$$9
bwjv a?a ljdhW lq[G a[ lojV s[ f+FjrJ a'G lpa.ai h{ m l+g bwjv
a?a ljdhW f+DFPl,aj l.f>V l.loj h'S wiw[ dHo'G h'H[ hpwqVjq[@ bjs[L uJ
`{lv[ } dHl s[ q>VS rjdvbJ V[ ?pLg-?pLg f+rjV wgaj m l+g bwjv a?a
ljdhW a'G lpSjHg eHg Zjidqw l;j sj blv qV'io #dwl[ s'Lg } s'Lg
WSj w[$ Rpl sj dVijsi wiVj Vhk@ le'G drbwag drL[L dry bjHg rwag
wq;'ig@ dlZJaw dTdvbjHg } sPi wi w[ Rpl } qV~WyV wiq a'G fdr,ai
WSjMdsbJ@ yC%sg wvj sj ugrV f+sjV wiVj h{ m
dHl fdr,ai FjrVj adha hg epiP~f>o r,Dv'G l^ lpW[e dl>z@ u,lj dl>z
ijqeC%gH[@ L[i[ f>ujW qhjijuj iSuga dl>z@ f>o~iaV qjlBi ajij dl>z@
l.a `adh dl>z@ uo[sji ues[r dl>z avr.cg@ ljWwj q,pt q>aig l^ lpiuga
dl>z WiVjvj@ ljWwj w[Gsig q>aig WPBj dl>z@ dVh.e qptg WjWj l.aj dl>z@
bjds f>ow vgciJ& cj^ dfbji dl>z@ cj! dfL"ij dl>z bjds rie[ dl,t
drsrjVJ } aV?jh vjHg eHg m
l+g bwjv a?a ljdhW a'G Zjidqw~lqjduw br,Ddebj wiV rjv[
9! epiqda f+wjL@ qjiy 1994@ f>Vj 20!

30

epidl,tJ } w[rv aV?jh hg Vhk vjHg uJsg@ lq[G~lq[G epiP~f>o } lqidfa


drsrjV v[twJ@ f>ow Zjidqw L?lgbaJ } drL[L qjS~lVqjV a[
fsrgbJ rg f+sjV hp.sgbJ ihgbJ@ duV%J Wji[ bjq v'wJ } Whpa z,B
ujSwjig h{ m dqvsg ujSwjig bVplji l+g bwjv a?a ljdhW a'G f>o s[
f+dl,Z wrg@ drsrjV v[tw FjHg l.a't dl>z@ f>o s[ W[aju WjsLjh WjWj
tCw dl>z@ FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z@ FjHg ljdhW FjHg hdiFuV
dl>z I'eg \bqigwj| a[ dlisji wfPi dl>z bjds Vjqri L?lgbaJ }
bwjv a?a ljdhW a'G qjS~lVqjV f+jfa wiV sj lpFje f+jfa h'dHbj@
fi dHV%J L?lgbaJ } ws'G@ dwl wiw[ a[ dwl ai%J lVqjdVa wgaj debj@
bjq bjsqg } ujSwjig Vhk m FjHg l.a't dl>z ug@ us l+g hdiq>si ljdhW
ug sg b>aq Ijaij $a[ bjH[@ aJ wrg ug e+.o lqjfa wi w[ bjfS[ vCw[
Wvs[r dl>z a[ fdirji lq[a l+g b>Ddq+ali bjH[ m bj w[ bjfSj e+.o
debjVg epiqpt dl>z \u' debjVg l.aj dl>z s[ lf,pai lV| sg qji`a
#bwjv Wp.e[$ \bwjv a?a ljdhW| f[L wgaj m dHl e+.o fi bjf } a?a
ljdhW r,Dv'G lVqjV f+jfa h'dHbj m10
dHh l.t[f duhg ujSwjig FjHg l.a't dl>z ug } bwjv a?a ljdhW
a'G lVqjdVa h'S l.W.Zg f+jfa hp.sg h{ m FjHg l.a't dl>z ug V[ epi f+ajf
lPiu e+.o l.qa 1900 \upvjHg@ 1844 Hg^| s[ ljrS qhgV[ dry l.fPiV wgaj
a[ da>V wp qhgV[ df,DA'G bwjv yvjSj wi eH[ m dHl dhljW Vjv RpV%J }
1844 Hg^ s[ V[C[~a[C[ lVqjdVa wgaj debj h'r[ej m dHl a'G rZ[i[ ujSwjig
f+jfa Vhk h' lwg@ fi dHw e,v lf,LB h{ dw drsrjVJ@ dHdahjlwjiJ@
v[twJ bjds } lVqjdVa wiV sg dfia fdhvJ a'G hg lojfa lg m
dHl[ ai%J #V{LVv f+'`{li bj` dl,tdH;q$ sg fsrg Vjv lVqjdVa
dlisji wfPi dl>z s[ lVqjV l.W.Zg ujSwjig@ RpV%J sgbJ dvtaJ a[ RpV%J
l.W.Zg dvtaJ $y'G rg f+jfa Vhk hp.sg m u[wi o'Cg~Whpag ujSwjig dqvsg
h{ aJ Rph lqwjvg b?WjiJ $y'G m i';jVj buga dry f+wjLa ?Wi a[
l.fjswg v[t a'G lj} dVqVdvta ujSwjig f+jfa h' lwg h{ ^
##13 bwaPWi@ 1973 } lr[i[ 7 ru[ dlisji wfPi dl>z } l+g
bwjv a?a ljdhW a'G uo[sji ljdhW debjVg ljZP dl>z F"ij r,Dv'G
#V{LVv f+'`{li bj` dl,tdH;q$ sg fsrg f+sjV wgag eHg m dHl
fsrg sg dvta yJsg s[ lpVdhig y"tB[ rjv[ f,ai[ $a[ h{ m dHl
fsrg s[ Vjv RpV%J } dwifjV a[ dli'fj rg ds,aj debj m Ljq
} 4 ru[ epiP VjVw dVrjl s[ hjv dry RpV%J sj lrjea a[
lVqjV wgaj debj a[ LjVsji yjh~fjiBg ds,ag eHg m$$11
10! cj! dwifjv dl>z \l.fj!|@ FjHg rgi dl>z sg dHdahjlw iyVj@ f>DV[ 292~93!
11! i';jVj buga@ uv.Zi@ 14 bwaPWi@ 1973@ l.fjswg f>Vj m

31

dHl q"w[ $a[ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ f+ZjV uo[sji epiyiV
dl>z B"hCj V[ l.t[f duhg awigi wis[ h'H[ s,Ddlbj dw drsrjVJ } lVqjVS
sg fi.fij l+g epiP e'dW>s dl>z ug qhjiju sg yvjHg h'Hg h{ a[ L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg V[ RpV%J s[ fPidVbJ $a[ y,vs[ h'H[ hg dHh `{lvj
wgaj h{ m
dHl a'G dHvjrj Whpa hg qh,aaj rjv[ Zjidqw~lqjduw `{lv[ lq[G~
lq[G l+g bwjv a?a ljdhW a'G vH[ eH[@ dur[G epiWjSg sg L,pZaj a[
dHwljiaj& epispbjdibJ s[ lpyjiP f+W.Z& L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg
sg wjdHqg& epiWjSg sg AfjHg& l+g bwjv a?a ljdhW sg Vr~Rpljig&
liW,a ?jvlj& l.lji dl,t l.q[vV& drLr dl,t l.q[vV& l.ea~f>ea& q{diu
f{vlJ@ qC%gbJ@ wWiJ $a[ l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ f+wjL l.W.Zg& l+g hdiq>si
ljdhW $y l[rj& uja~fja& FiPS h,Ddabj& dVaV[q sgbJ WjSgbJ& epiP~c.q
bjds m lq[G~lq[G vH[ eH[ f+jfa dHdahjlw qh,aaj rjv[ hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ@ `{ldvbJ@ bjds } dHl fplaw dry Ljqv wgaj debj h{ m
-

32

epiP~f>o ^ fi.fij a[ dHdahjl


dlZJa iPf dry s[tgH[ aJ #l+g bwjv a?a ljdhW$ #epiP~f>o$ sg
f+agdVZ l.loj h{@ dul $a[ dwl[ drbwag drL[L sj bdZwji Vhk m #epiP~f>o$
s' LWsJ sj lqjl h{@ dul dry epiP e+.o #u'da$ a[ f>o #upeda$ sj vtjdHw
h{ m dHV%J s'VJ LWsJ sg ria'G #epiqda dryjiZjij$ dry LpiP a'G hg h{ m
#epiP~f>o$ s[ dlZJa } lqNS vHg dHV%J LWsJ s[ bio ujSVj ;iPig hV m
epiP s[ bio #epip$ LWs a'G h{@ dHh LWs #e+g$ ZjaP a'G WdSbj h{@ dul s[
bio hV_dVevSj ba[ lqNjRpSj@ u' bdebjV } tj uJsj h{ ba[ dl,t
} aa:~debjV lqNjMsj h{@ Rph epiP h{ m epiWjSg dry epi@ epip ba[ epiP
LWs dHw hg bio dry bjH[ hV m1 epiP s[ bio Zjidqw dl,Ddtbj s[S
rjvj bjyjiI@ dwl[ qa } yvjRpS rjvj@ Ziq bjyjiI@ Rplajs@
dr,Ddsbj s,lS rjvj@ dfaj@ epiP VjVw s[r@ fjiW+hq@ wiaji@ bjds rg
dqvs[ hV m
epiqda dryjiZjij a[ fi.fij dry #epiP$ LWs #epiP ljdhWjV$@ l+g
#epiP e+.o ljdhW$@ #epiP~f>o$ s[ Vjv riaS sj drZjV h{ m
dHl ai%J hg #f>o$ sj bio_\1| ujSj@ dxiVj& \2| qjie@ ilaj&
\3| fiqjaqj sg f+jfag sj ijh@ Ziq q;hW2 bjds wga[ hV m epiqda
dryjiZjij dry #f>o$ LWs sg d;bjsj wiw[ qjie@ ila[ uJ Ziq@ q;hW
s[ bioJ dry hg ria'G h'Hg h{ m dur[G FjHg episjl ug V[ dl,t Ziq }
#VjVw dViqv f>o$ dwhj h{ ^
qjdibj dlwj ueda drdy@ VjVw dViqv f>op yvjdHbj mm

h'i ^
lWds duag dldZ q>cvg wga'lp bfSj f>op dVijvj mm

dlisji wfPi dl>z bVplji@ #f>o$ LWs sj bio h{_ijh uJ ugrV


sj y.ej T.e m bu'wg Zjidqw LWsjrvg dry #f>o$@ dl,t Ziq ba[ RpV%J
1!
2!
3!
4!

FjHg
Rphg@
FjHg
Rphg@

wjV% dl>z VjFj@ qhjV w'L@ f>Vj 415!


f>Vj 793!
episjl@ rjiJ 1/45!
1/31!

33

sg bds,t ih,lqHg s[h vHg ridabj uJsj h{@ u' dHl Ziq } q>Vs[ hV
ba[ Ziag RpD,fi i,W s[ hpwqJ } vjeP wijRpS vHg IaVLgv idh>s[ hV m
lji[ l,Dy[ dl,t dHl #f>o$ s[ diSg hV a[ dHl RpD,fi LiZj i,ts[ hV m dHw
l,Dy[ dl,t a'G bjl wgag uJsg h{ dw Rph bjfSj lF wpN dHl #f>o$ a'G wpiWjV
wi s[r[ m5
#f>o$ sg l.fPiVaj dHl } #epiP$ fsrg f+jfa h'S Vjv h'Hg m f>u
dfbjdibJ_f>u epidl,tJ sg qjVaj dl,t Ziq dry LpiP a'G hg ihg h{ m epiP
e'dW>s dl>z ug V[ #f>uJ$ sg y'S wi@ fdhvJ RpV%J } #t>Dc[$ WjB[ sg #fjhpv$
W?dLL wgag a[ dxi #f>uJ dfbjdibJ$ } epiP iPf lrgwjidsbJ@ RpV%J fjl'G
b>Ddq+a sg sja f+jfa wi #dl>z$ fsrg f+jfa wgag m f>uJ dfbjdibJ V[
fdhvg rji #epiP~f>o$ s[ iPf dry yqw"i sg eC%g A,cS sj bjs[L@ epiP
e'dW>s dl>z ug } s[ w[ bjfS[ epiaj s[ bdZwji sg ria'G wgag m
dHdahjlw a"i $a[ blk s[ts[ hJ dw 1699 Hg^ sg r{ljtg a'G df,DA'G
epiP e'dW>s dl>z ug V[ #epiP~sgdtbj$ s[ bdZwji } ?ps drbwagea iPf
dry ws[ Vhk ridabj m le'G@ dHh s{rg bdZwji hq[Lj f>uJ dfbjdibJ
s[ bdZwji t[ai dry Ljqv wi ds,aj m
epiP e'dW>s dl>z ug V[ epdibjHg s[ drbwagea ba[ LWs iPfg f,tJ
} r,t~r,t wi ds,aj m epdibjHg sj dHw f,t ?jvl[ } a[ fdr,ai e+.o ljdhW
} l"Gdfbj debj m s'VJ } hg #epiP$ sj fs f+jfa h'dHbj@ dHw } #epiP e+.o$
a[ sPu[ } #epiP~f>o$ dwhj debj m6
epidl,tJ s[ lqP>h } #epiP~f>o$ q>DdVbj debj@ fi lqP>h epidl,tJ sg
#epiP~f>o$ ru'G f+agdVZaj wiV sj bdZwji #f>uJ epidl,tJ$ fjl h{@ duV%J
} #f>u~dfbji[$ wdhS sg dfia h{ m
dHdahjlw a"i $a[ fdhv[ V"G epiP ljdhWjV s[ r[v[ rg dl,t l.ea sj
Whpa qjS~ldawji lg@ fi epiP ug sg bjfSg berjHg sg lsj v'C idh>sg
lg m epiP e'dW>s dl>z ug V[ bjfSg berjHg } l.w'y dvbj ba[ l.ea }
uo[W.s wi w[ dHl } L?lg epdibjHg l"Gf ds,ag a[ bjadqw berjHg l+g
epiP e+.o ljdhW fjl hg idhS ds,ag m
l.ea uo[W.s h' w[ #epiP~f>o$ WS eHg m epiaj s[ upeda f,t sj ljij
a[u f+ajf #epiP~f>o$ } s[ ds,aj debj m dHl dry hi dHw b>Ddq+aZjig dl,t
Zjidqw a"i $a[ WijWi fsrg i,tsj h{ m7
dryjiZjiw a[ dHdahjlw a"i $a[ u[wi dl,t Ziq siLV sj bdZb{V
wgaj ujr[ aJ dHh e,v lf,LB h' uJsg h{ dw #WjSg$ sj l.wvV a[ l.fjsV
5! cj! epiLiVuga dl>z \bVprjsw|@ dlisji wfPi dl>z s[ y'Sr[G v[t@ f>Vj 35!
6! cj! e.cj dl>z a[uj dl>z@ dl,t dHdahjl@ f>Vj 129!
7! a[uj dl>z@ dl,t Ziq@ f>DV[ 13~14!

34

#epiP e+.o$ a[ l.ea sj l.edna a[ drwla iPf #epiP~f>o$ s[ iPf dry f+eB
h'dHbj m #epiP e+.o$ VjVw dViqv f>o sj dlZJa h{ a[ #epiP~f>o$ dHl dlZJa
sj f+a,t bqv m Yfig V;i[ s' f+aga hp.s[ hV@ fi h{V dHw m dur[G bjq
bjsqg rjla[ epiPbJ sg deSag #sl$ h{@ fi epiqda dlZJa s[ ujSwji
rjla[ epiP w[rv dHw hg h{ a[ Rph h{ #epiP VjVw u'da$@ dul dHvjhg u'da
sg dHwljiaj a[ H[waj epiWjSg lf,LB wisg h{ ^
u'da Yhj upeda ljdH@ ldh wjdHbj x[di fvBgb{ mm

l+g epiP e'dW>s dl>z V[ aJ lf,LB hg wi ds,aj h{ dw #epiP~u'da$ sg


H[waj sg fdhyjS dWVJ #dl,tg$ dlZJa } lqdNbj hg Vhk uj lwsj ^
l+g VjVw b>eds wdi qjVj mm
bqi sjl b>es fdhyjVj mm
bqi sjl ijqsjl whjI' mm
ljZV vtj qPC% Vdh fjI' mm9mm
dF>V dF>V lF h.P wdi ujVj mm
H[w iPf dwVhP. fdhyjVj mm
duV ujVj daV hg dldZ fjHg mm
dWVp lqN[ dldZ hjdo Vj bjHg mm10mm

epiWjSg@ Vjq~dlqiV sj dHw rZgbj iPf h{@ dul spbjij blk


ldybji WSV s[ f>Z $a[ f{Gs[ hJ m udebjlP vHg l.rji[ WSjH[ dHl[ f>Z
sj Vjq #f>o$ h{@ dul } #u'da$ Vjv #upeda$ dwhj debj h{ m u'da epiWjSg
uJ e+.o iPf dry f+edBbj ugrV dlZJa a'G a[ upeda Rph ria'G~drhji@
T.e drZg uJ ugrV~ujy dul } wqj w[ blk ldybji h' lws[ hJ m u[
dHM wdh sHgH[ dw WjSg uJ e+.o hg bqvg iPf Zji w[ #f>o$ WS uJsj
h{ aJ dHh Qva Vhk h'r[ej m fiq[Li s[ dViepS liepS liPf rJe #e+.o$@
#f>o$ dHw alrgi s[ s' fjl[ hV m10
epiP VjVw s[r ug a'G rg us dl,Z fpiLJ V[ f,pDdAbj dw aphjcg
dryjiZjij sgbJ WpdVbjsJ wg hV aJ epiP ug V[ lf,LB wgaj lg dw epiqda
dryjiZjij epiWjSg ba[ epi~l.eda $a[ bjZjia h'r[eg ba[ dHl dWVJ
dwl[ h'i } q>VSj ljcj dqLV Vhk ^
epip l.eda WjSg dWVj sPug YB Vhg h{ ijHg mm
8!
9!
10!
11!

l+g epiP e+.o ljdhW@ f>Vj 966!


slq e+.o@ Wdy,a= VjBw@ f>Vj 54!
f+'! dfbjij dl>z fsq@ epiqda f+wjL@ bf+{v 1995!
FjHg episjl@ rjiJ 1/42!

35

dl,t idha qdibjsj dry #epiP~f>o$ sg fdiFjLj Rpwa dryjiJ sg


f+'C%aj wisg h{ ^
##dabji~Wi~dabji dl>zJ s[ lq,pDy[ lqP>h } #epiP~f>o$ bjts[ hV m
dHl sg dabjig sl epiP ljdhWjV V[ wgag ba[ slq epiP ug V[
dHl sj b>aq iPf W.V% w[ epdibjHg l"Gfg m$$12
dHl fdiFjLj a'G rg lf,LB h{ dw epiP e'dW>s dl>z ug V[ #f>o$ }
epdibjHg l"Gfg m #f>o$ sg f+agdVZaj s[ iPf epdibjHg #f>uJ dl>zJ$ uJ #f>uJ
dfbjdibJ$ } l"Gfg eHg m dHl vHg blk wdh lws[ hJ dw #epiP~f>o$ sg
f+agdVZaj wiV sj bdZwji #f>uJ dfbjdibJ$ fjl h{ m f>uJ dfbjdibJ
sj bdZwji w[rv #b>Ddq+a$ AwjRpS aw hg lgdqa Vhk@ le'G #f>u~dfbji[$
#epiP~f>o$ s[ f+agdVZ h'S wiw[ f>o s[ Zjidqw@ lqjduw@ ijulg@
ldFbjyjiw bjds qldvbJ l.W.Zg l[Z s[S s[ bdZwjig hV m lq,pyj drLr~
drbjfg dl,t FjHgyjij #epiP~f>o$ s[ wjiu t[ai bZgV h{ a[ #f>u~dfbji[$
epiP e+.o ljdhW sg ajdWbj hg #epiP~f>o$ s[ iPf dry `{lv[ v{S s[ bdZwjig
hV@ fi drbwagea iPf dry lF WijWi hV m
dHl ai%J #epiP~f>o$ s[ f+agdVZ #f>u~dfbji[$ #epiP e+.o ljdhW$ sg h;Pig
dry@ #epiP~f>o$ s[ lirRpD,y blojV l+g bwjv a?a ljdhW $a[ f>ow
qldvbJ l.W.Zg #epiqda dryjiZjij$ sg i"LVg dry `{lv[ wiV s[ bdZwjig
hV m bduh[ `{ldvbJ } epiqda sg LWsjrvg dry hpwqVjq[@ epiqa[ uJ
bjs[L dwhj uJsj h{ m
-

12! dl,t idha qdibjsj@ f>Vj 27!

36

f>y f+ZjV ^ fi.fij a[ dHdahjl


#?jvlj q[i' ldaepi fPij$ wdhS rjv[ epiP e'dW>s dl>z ug V[ #?jvl[$
} f+a,t iPf dry epiP lrgwji dvbj lg m ?jvlj bjfS[ bjf dry
Whp~rjyw LWs h{@ dul a'G Fjr epidl,tJ s[ lqP>h a'G h{@ dul lqP>h } z,DB'~
z,B f>uJ sg deSag dry qjVaj hjlv h{ m drbwagea iPf dry
epidl,t Fjr[G RpD,y bdZbjadqw@ lqjduw@ ijulg ugrV sj ZjiSg h'r[@
Rpl } #epiP$ ru'G qjS~ldawji s[Sj dl,t dlZJa f+ag bdebjVaj sj
vtjdHw h{ m
epidl,t@ l.ea@ #epiP~f>o$ sg qPv dHwjHg h{@ dul sg qjVaj lsgrg
h{ m dur[G dw RpD,fi dryji wgag h{ dw #epiP~f>o$ f>uJ dfbjdibJ s[ iPf dry
lq,pDy[ dl,t lqju sg f+agdVZaj wisj h{ m fdhvJ~fdhv q>ugsji@ ql.s
drbwagea iPf dry sPi~spi[c[ dHvjdwbJ dry epiP s[ f+agdVZ ru'G
wjiuLgv lV@ fi dHh v'w uvsg hg #epiP hpwq$ } A,c hRpq{ sj dLwji
h'@ bjf'~bjfSg fPuj@ qjVaj wijRpS v,e fH[@ dul wiw[ epiP~zi r,Dv'G
dHh f+oj lq[G~lq[G ?aq wiVgbJ fHgbJ m wjiV ( dHV%J f+agdVZ dl,t
btrjRpS rjdvbJ dry rg Rph lji[ s'L f+eB h' eH[@ u' dHw bjq lqjduw
f+jSg dry h' lws[ hV hjvJdw q>ugsji@ ql.s RpD,y Zjidqw ugrV rjv[
epidl,t } hg vjdHbj uJsj lg m epiP e'dW>s dl>z ug V[ drbwagea
wq;'igbJ a'G dVuja fjRpS vHg ql.s f+oj } ?aq wi w[ #f>y f+ZjVg$
?jvljHg dlZJa } f+eB wgaj@ u' qPv iPf dry fdhvJ hg q"uPs lg m
#f>y$ LWs sj bio yji RpD,fi dHw Fjr f>u@ ljZP uV@ epiqpt@ dl,t
Ziq bVplji f>u dfbji[@ idhSg s[ fPi[ epidl,t1 bjds wga[ dqvs[ hV m
f>u LWs deSag sj vtjdHw h{@ fi epiqda dryjiZjij a[ dHdahjl dry
hq[Lj #f>uJ$ } qjVaj hjlv h{ m #f>u$ z,B a'G z,B l.fPiV deSag h{@ u'
hi ai%J s[ `{lv[ wiV s[ lqi,o h{ m epiqda dryjiZjij dry #f>u$ sg
deSag lj} Wji~Wji dqvsg h{@ dur[G f>u t>c@ f>u dfbji[@ f>u WjSgbJ@
f>u wwji@ f>u Llai@ f>u epS@ f>u a?a@ f>u rta@ f>u a,a@ bjds m
1! FjHg wjV% dl>z VjFj@ qhjV w'L@ f>Vj 788!

37

epiqda dViS{ F.cji dry debjVg vjv dl>z \l.eiPi| V[ #f>u$ LWs s[
155 dliv[t ds,Da[ hV@ u' deSag s[ f,t a'G lF a'G rZ[i[ hV m
epiqda dryjiZjij s[ fdhv[ drbjdtbjwji FjHg ljdhW FjHg
episjl ug lf,LB wis[ hV dw bwjv fpit rjdhepiP u' v[t[ dry Vhk@
dul sg wgqa Vhk fjHg uj lwsg@ Rpl sj dqvjf rg #f>u epidl,tJ$ sg
l.ea ijhk hp.sj h{@ fi f>u epidl,t bduh[ yjhgs[ hV@ duV%J dry w'Hg
rv~Av Vj h'r[@ RpV%J V[ fif>y } A,Ddcbj h'r[ ba[ Rph qV@ WyV@ wiq
wiw[ #LWs$ Fjr WjSg Vjv upC[ h'S m bduh[ #epidl,t$ hg l.ea dry
epi~FjHgbJ sg ai%J l'Fs[ hV ^
fiq[li h{ f>u dqdv v[t bv[t V wgqda fjHg mm
f>u dqv[ fif>y adu bVhs lWs lWds dvr vjHg mm
ljZl.eda l'hdV epi FjHg mm

FjHg episjl ug V[ h'i lf,LB wi ds,aj h{ dw dHw dl,t@ s' dqv


ujS aJ l.ea@ f>u dqdvbJ Rph fiq[Li liPf h' uJs[ hV ^
dHwp dltp spdH ljZ l.ep f>uk fiq[lip mm

epiqda dryjiZjij s[ udebjlP dHh ujSs[ hV dw fiq[Li V[ bjf


hg #f>u$ a,a f{sj wi w[ dl+LBg sg dliuSj wgag h{ a[ dxi bjf dViepS
iPf dry f>uJ a,aJ dry drsqjV h{ m FjHg episjl ug lf,LB wis[ hV ^
fRpS fjSg W{l.ai' yRpog Ziag l.de dqvjHg mm
f>ydq drdy bjwjlp wdi wiaj ABqp bdslBp lqjHg mm

epiP e'dW>s dl>z ug V[ #f>uJ dfbjdibJ$ sg y'S wi w[ fdhvJ RpV%J


} t>Dc[ WjB[ sg fjhpv AwjHg a[ dxi #f>uJ dfbjdibJ$ a'G ?ps b>Ddq+a sg
sja f+jfa wi@ #f>uJ dfbjdibJ$ } epiP iPf dry f+rjV wi w[ dViqv
dryjiZjij a[ dHdahjl sg dliuSj wgag ^
wig up ldaepi df+oq dWZ@ l'Hg fpV dWZ wgV m
f>u Fpy.eg u' FH[@ epi RpVa[ fjhpv vgV m

epiqda dryjiZjij dHl e,v sg Ljhsg Fisg h{ dw #f>u$ dHw l.fPiV


deSag@ u' hi ai%J s[ `{lv[ wiV s[ lqi,o h{ m Lia dHhg h{ dw `{lv[
epiqda sg i"LVg dry vH[ eH[ h'S ^
2!
3!
4!
5!

38

FjHg episjl ug@ rjiJ 29/6!


Rphg@ 13/19!
Rphg@ 1/2!
cj! uga dl>z lgav \l.fj!|@ l+g epiP f>o f+wjL@ f>Vj 78!

epizi sg qiIjsj f>yp h{@ f>pyhp fjhpv fPiW fgV m


hpdH aVtjhg Wtldh f>yhp@ fjhpv s[ dqv f>y f+WgV!!!
f>y widh l' dVxv V ygV m
fjy dl>z dqv wi iha dWW[w sj epiqaj wi[G m

f>uJ a'G z,B epiqaj Vhk wi lws[ m epiqa[ vHg w'iq f>uJ sj h{ m7
dHdahjlw a"i $a[ blk s[ts[ hJ dw fdhv[ epiP ljdhWjV rg f+Dq,pt
dl,tJ } hq[Lj Vjv i,ts[ lV@ bjq wiw[ dHh deSag rg f>u sg hg dqvsg
h{ dur[G epiP biuV s[r ug f>u dfbji[ epidl,t_FjHg dWZg y.s@ FjHg u[nj
ug@ FjHg v.ejh ug@ FjHg dfijSj a[ FjHg f{Cj ug m dHl ai%J FjHg wjV%
dl>z VjFj V[ epiP a[Q Whjsi ljdhW s[ bjaq debjVg f>u dfbji[@ sgrjV
qag sjl ug@ FjHg epids,aj ug@ FjHg dsbjvj ug@ FjHg RPsj ug ba[
FjHg u{aj ug s[ VJ ds,Da[ hV m
yqw"i sg u.e lq[G FjHg sdHbj dl>z ug@ FjHg Ziq dl>z ug@ FjHg
qjV dl>z ug@ FjHg l.ea dl>z ug a[ FjHg l.a dl>z ug bjds qptg f>u
epidl,tJ V[ rji'~rjig@ epiP ug } W[Vag wgag dw f>o s[ Fv[ rjla[ aplk
eC%g $y'G Wjhi dVwv ujr'@ bjf sg lvjqag Vjv f>o sg lvjqag h{ m
fi epiP ug V[ yqw"i sg u.e dry Lhjsa f+jfa wiV sg dH,Aj wiV $a[
Rpwa f>uJ dl>zJ V[ epiP ug } yqw"i sg eC%g $y'G lhg~lvjqa Wjhi dVwv
ujS sj bjs[L wgaj@ dul } epiP ug } rg f+rjV wiVj dfbj m
epiP ug V[ FjHg l.ea dl>z ug } bjfSg ue%j dWnj w[ bjfSj ljij
fpLjwj@ duej lq[a fdhVj ds,aj ba[ bisjlj l'Z w[ WyV wgaj@ ##epiP
?jvlj@ ?jvlj epiP m FjHg dl,Dt' ^ b,u a'G q{G ?jvl[ } epdibjHg sg fsrg
ds,ag m q{} f>uJ dry f+a,t lqN'@ f>uJ dl>zJ sj Vjq epiP~?jvlj h{ m bjds
e+.o ug ##f>y firjS f>y fiZjVp mm f>Dy[ fjrdh siedh qjVp mm$$
f>uJ a'G z,B Vj h'S@ r,Z Fjr[G h'S m f>u dl>z fgiJ s[ fgi@ epiP dli
epiP hp.s[ hV@ H[l[ rjla[ blk f>uJ } b>Ddq+a Awj w[ bjfS[ Vjv bF[s
wgaj h{ m f>u dl>z dqv w[ L,pZ qV Vjv bisjl l'Z w[ duhj wjiu wiVj
yjhpSe[@ Rph' dl,Z h'r[ej m8
?jvl[ } epdibjHg l"GfS sj d;wi FjHg l.a't dl>z a[ FjHg iaV
dl>z F.eP V[ rg dHdahjlw e+.oJ dry wgaj h{ ^
sIj dl>z bip Ziq dl>z ug qjV dl>z agu' Wi Wgi m
l.ea dl>z@ l.a dl>z f>yq@ RpVhp dWnjI' s[ wi Zgi m
6! FjHg l.a't dl>z@ epi f+ajf lPiu e+.o \ipa 6@ bdZbjdH 4| m
7! FjHg wjV% dl>z VjFj@ epiqda qjia.c@ f>Vj 395!
8! debjVg debjV dl>z@ arjig? epiP ?jvlj@ Fje fdhvj@ f>Vj 1016!

39

epiaj bifdV ve[ tjvl[ f>y dl>z dah l'dh ligi m


f>yhp dVa riada q{G h' dqvhp l' fgiV fgi m

h'i ^
l,s tjvl{ wVl \c.c'a| wirjHg@
ldaepi dl>zV sHg fdaljhg m

b"i.e;[W fjl ;`iVjqj fhp.yjRpS vHg #?jvlj f>yjdHa$ \FjHg


sdHbj dl>z@ FjHg Ziq dl>z@ FjHg s[lj dl>z@ FjHg dLr dl>z a[ FjHg
u[nj dl>z| bdhqsVei z,vg eHg lg@ aJ dw ?jvlj Ljhg siWjiJ s[ ria'G
drhjiJ sj hjSg h' lw[ m11
qpQv hwPqa s[ uWi~;pvq s[ dri,pZ us epiP e'dW>s dl>z ug V[ WjWj
W.sj dl>z } f>ujW F[dubj aJ epiP ug V[ Rpl } l.ljiw l,aj sgbJ
dVLjVgbJ_ Vejij@ N.cj a[ f>u agi W?dLL wga[@ epiP ug V[ Rpl } drsj
h'S lq[G dwhj@ ##bjfS[ bjf } ?jvl[ sj sjl lqN w[@ duhCj ?jvlj epiP
iPf h'r[ej ba[ Rph lsj f>u dl,tJ sg duhCg Rpl s[ Vjv F[u[ eH[ hV@
sg lvjh bVplji w.q wi[ m12
dHdahjlw rjdwbja h{ dw us lisji wfPi dl>z } f>o r,Dv'G VrjWg
W?Lg ujS v,eg aJ Rpl V[ #?jvlj f>o$ } W[Vag wgag dw q{G f>o s[ hpwq
} f+rjV wisj h'dHbj VrjWg v{S vHg dabji hJ@ fi q{} VrjWg W?dLL
wiV a'G fdhvJ dHh f>uJ epidl,tJ s[ yiVJ } vejHg ujr[ aJ up dHh fdr,ai
h' lw[ m f>uJ dl>zJ sg yiV APh f+jfa wi w[ qjV' l[h \?ie'L| L[i WS debj
a[ ijHg fhjCg WS eHg h'r[@ b{lg Lwag h{@ epiP~si a'G ril'H[ f>u~dl>zJ sg ^
f>u Fpu.egbV yiVg AphjdH@ Zi' lgl q'dh fdra= wijdH m
f>u Fpu.egbV yiV Wv fjHg@ dl>z ll' h'dH f+Wa FH[ ijHg mm57mm

WjWj f+[q dl>z h'ag V[ dHV%J f>uJ dl>zJ s[ dVqVdvta VJ ds,Da[ hV ^


\1|
\2|
\3|
\4|
\5|
9!
10!
11!
12!
13!
14!

40

FjHg hig dl>z h;Pigbj&


l^ u,lj dl>z ijqeC%gbj&
WjWj sgf dl>z Lhgs&
FjHg wiq dl>z&
l^ W,pTj dl>z Lpwiy,wgbj m14

FjHg l.a't dl>z@ epi f+ajf lPiu e+.o \ipa 6@ bdZbjdH 4| m


FjHg iaV dl>z F.eP@ f>o f+wjL@ f>Vj 97!
f+'! dfbjij dl>z fsq@ epiP wgbJ ljtgbJ@ f>Vj 101!
cj! e.cj dl>z a[uj dl>z@ dl,t dHdahjl@ f>Vj 95!
cj! uga dl>z lgav \l.fj!|@ l+g epiP f>o f+wjL@ f>Vj 286!
WjWj f+[q dl>z h'ag@ VrjW wfPi dl>z@ f>Vj 47!

epiP e'dW>s dl>z ug sj ?jvl[ } bjs[L h{ dw sgrjV sg lqjfag


$a[ u' #f+ljds$ ria[@ Rph lF a'G fdhvJ #f>uJ dfbjdibJ$ } ds,aj ujr[ m
epiP ug r,Dv'G h'H[ bjs[L } epidl,tJ V[ fi.fij iPf dry wjdHq i,Ddtbj ba[
epiP~f>o r,Dv'G dl,t idha qdibjsj dViZjia wiV lq[G dHl bjs[L }
qdibjsj sj b>e lrgwji widsbJ lf,LB l.w[a wgaj@ ##l.ea } riajRpS
a'G fdhvJ wCjh f+ljds dr,Dy'G f>uJ dfbjdibJ sj e,xj w,T w[ riajdHbj
ujr[ m$$15
f>u dfbji[ hg l+g epiP e+.o ljdhW ug sg h;Pig dry b>Ddq+a~
bdFvjtgbJ } b>Ddq+a AwjRpS@ epi~q>ai a[ qPv~q>ai ds=C% wijRpS s[
lqi,o hV m dl,t idha qdibjsj dry dHl l.W.Zg aJ lf,LB l.w[a h{@ ##Rpfi.a
f>u dfbji[ iv w[ dH,Dw' bjrj; Vjv b>Ddq+a AwS rjdvbJ } #rjdhepiP$
sj Vjq s,l w[ #qPv q>a=$ lpSjRpS a[ RpV%J fjl'G dHl sj iBV wijRpS m$$16
Rpfi'wa dHdahjlw l.t[f hrjdvbJ sg i"LVg dry blk wdh lws[
hJ dw #epiqda dryjiZjij a[ dHdahjl$ V[ #epiP~f>o$ s[ f+agdVZJ ru'G #f>u
dfbjdibJ$ } hg f+rjV wgaj h{ m dHh e,v lir~f+qjdSa h{ dw l+g bwjv
a?a ljdhW #epiP~f>o$ sg f+agdVZ lirRpD,y l.loj h{@ dul $a[ #epiP~f>o$
r,Dv'G #f>u dfbjdibJ$ } #epiqda dryjiZjij$ sg i"LVg dry hi ai%J s[
`{lv[ v{S sj bdZwji h{ m epidl,t dwMdw #epiP~f>o$ sg qPv dHwjHg h{@
dHl vHg dlZJaw a[ drrhjiw a"i $a[ #epiP~f>o$ r,Dv'G l+g bwjv a?a
ljdhW a'G h'H[ bjs[LJ@ hpwqVjdqbJ a[ `{ldvbJ } q>VSj Rpl vHg Zjidqw@
lqjduw@ V{daw a"i $a[ ;iPig h{ m
-

15! dl,t idha qdibjsj@ f>Vj 18 \Fje H| m


16! Rphg@ f>Vj 29 \Fje E| m

41

hpwqVjqj ^ qPv~fi.fij a[ dHdahjl


#hpwqVjqj$ LWs #hpwq$ a[ #Vjqj$ sj lpq[v h{ m #hpwq$ s[ bio_
bjdebj@ `piqjV@ `arj@ firjVj@ bqi@ LWs@ lPa bjds wga[ dqvs[
hV ba[ #Vjqj$ sj bio h{_Vjqh@ ?a@ f,ai@ dy,ng@ dvdtbj h'dHbj
wjQ; m dHl ai%J #hpwqVjqj$ Rph wjQ; h{@ dul $a[ #hpwq$ dvdtbj h'r[ m
bjq W'v~yjv sg FjLj dry blk wdh lws[ hJ dw hpwqVjqj Rph dvtag
bjs[L h{@ dul } q>VSj ;iPig h{@ u' Bjdvbj Vj uj lw[ uJ hpwq@ dul
s[ dvtag liPf } V;i~b>sj; Vj wgaj uj lw[ m
epiP ljdhWjV s[ lq[G u' ldaepiJ s[ bjdebj~f,ai dl,tJ r,v F[u[ uJs[
lV@ RpV%J } #hpwqVjqj$ lqdNbj uJsj lg m qjaj lp.sig ug Fg l.ea }
hpwqVjq[ ujig wis[ ih[ hV m epiP~f>o s[ f+W.Z dry yji \hpS f>u| a?aJ
a'G Fg hpwqVjq[ F[u[ uJs[ ih[ ba[ hpS rg ujig hp.s[ hV m1
FjHg wjV% dl>z ug VjFj sg Rpwa fdiFjLj a'G lf,LB h{ dw epiP
ljdhW r,Dv'G bjfS[ lq[G r,t-r,t l.eaJ@ f+Dq,pt epidl,tJ } u' f,ai F[u[
eH[@ RpV%J } blk #hpwqVjqj$ wdh lws[ hJ m epiP e'dW>s dl>z ug s[ u'ag
u'da lqjRpS Rpfi.a qjaj lp.sig ug r,Dv'G wpN f,ai dvt[ dqvs[ hV@ duV%J
} hpwqVjdqbJ sg l.eIj ds,ag eHg h{ m FjHg ljdhW V[ Rpwa fdiFjLj
dry a?aJ a'G #epiP~f>o$ r,Dv'G hpwqVjq[ ujig wiV s[ dryji } q>DdVbj
h{@ fi debjVg vjv dl>z sj dHh woV rg dryjiVI'e h{ dw ##dwlg
l.a@ qh.a@ l'Tg@ W[sg@ qjVVgI fpiL s[ Vjq h[nJ dvdtbj v[t #hpwqVjqj$
Vhk dwhj uj lwsj@ Wvdw a?aJ s[ l[rjsji@ uo[sji@ fpujig bjds
rg qV~qi;g sj hpwqVjqj Vhk dVwjv lws[@ us'G agw Rpl sg f+rjVeg
#f>u dfbjdibJ$ spbjij l.ea r,Dv'G Vj h'r[@ dul dry dw hpwqVjq[ s[
f+I'uV l.W.Zg dryji h'Hg h'r[ m Rpl sg dHw,aiaj dwl[ dHw a?a ljdhW
sg h;Pig ;iPig h{ m epiqda a'G dri,pZ dVwdvbj hpwq #hpwqVjqj$ Vhk
whj lwsj m2
debjVg vjv dl>z \l.eiPi| hg dHw oJ h'i dvts[ hV dw ##epiP
1! FjHg wjV% dl>z VjFj@ qhjV w'L@ f>Vj 208!
2! debjVg vjv dl>z \l.eiPi|@ dl,t wj}V@ f>Vj 34!

42

ljdhWJ V[ duV%J } f+l.lj~f,ai ds,aj uJ z,Ddvbj@ Rpl sj Vjq #hpwqVjqj$


dfbj m3
debjVg vjv dl>z s[ Rpwa woVJ a'G lf,LB h{ dw dHw aJ hpwqVjq[
Rph hV@ u' epiP ljdhWjV r,Dv'G f+[qg epidl,tJ } f+l.lj~f,ai ru'G W?dLL
wga[ a[ sPli[ hpwqVjq[ Rph f+rjV wiVI'e hV@ u' epiqda dryjiZjij
sg i"LVg dry #f>u dfbjdibJ$ r,Dv'G l.ea sg hj;ig dry dwl[ #a?a ljdhW$
a'G ujig wga[ eH[ h'S m fi dwl[ drbwag drL[L } #hpwqVjqj$ ujig wiV
sj bdZwji Vhk m
FjHg wjV% dl>z VjFj a[ debjVg vjv dl>z \l.eiPi| r,Dv'G Rpwa ds,Da[
hpwqVjq[ l.W.Zg dryjiJ a'G s' e,vJ dlZJa iPf dry lf,LB hV ^ \1| epiP
ljdhWjV lq[G~lq[G bjfS[ dfbji[ epidl,tJ a[ l.eaJ } hpwqVjq[ F[us[ ih[@
duV%J sj q;qPV Fjr[G w'Hg rg h'r[ m \2| a?a ljdhWjV a'G hpwqVjq[ ujig
wiV sg f>o f+rjdVa fi.fij h{ fi hpwqVjqj ujig wiV s[ bdZwjig
#epiP~f>o$ s[ f+agdVZ #f>u dfbji[$ hg hV@ w'Hg drbwag drL[L Vhk m
b,u wv% wpN drsrjV dryji f+eB wi ih[ hV dw #hpwqVjqj$ w[rv
l+g epiP e+.o ljdhW sj hg h' lwsj h{ m dHh ngw h{@ dw dl,t dryjiZjij
dry l+g epiP e+.o ljdhW s[ f+wjL wiV@ sgrjV sg lqjfag $a[ u' rjw
dvbj uJsj h{@ Rpl } #hpwq$ dwhj uJsj h{ m dl,t idha qdibjsj bVplji@
l+g epiP e+.o ljdhW ug } bisjlj l'Z w[ f+wjL wgaj ujr[ m f+wjL wiV
r[v[ l+g epiP e+.o ljdhW dr,Dy'G dHw LWs sj rjw dvbj ujr[ m4 dHl LWs
} dl,t l.ea ldaepiP sj #hpwq$ q>V w[ b>egwji wisg h{ m5
dl,t idha qdibjsj dry #hpwq v{S$ sj T.e~aigwj rg siljdHbj
debj h{ m #hpwq$ v{S v,DdebJ t,DW[ f>DV[ s[ Rpav[ fjdlYG fdhvj LWs u'
ujig h{@ q,pT a'G fC%Vj yjhgH[ m u[ Rpl LWs sj q,pT dfAv[ f>DV[ a'G LpiP
h{ aJ f,aij fia w[ fC%Vj LpiP wi' ba[ LWs ljij fC%' m u[ rji h'r[ aJ
fRpCg s[ lji[ lv'w a[ fRpCg fC%Vg yjhgH[ m LWs s[ b>a dry duo[ #VjVw$
Vjq bj ujr[@ Rpl apw $a[ F'e fjdHbj ujr[ m6
dHl ai%J l+g epiP e+.o ljdhW s[ f+wjL uJ sgrjV sg lqjfag lq[G
vH[ eH[ #rjw$ } l.ea #hpwq$ wiw[ q>Vsg h{ m q>VSj rg yjhgsj h{ m fi
#epiP ljdhWjV$ a[ #epiP~f>o$ r,Dv'G lq[G~lq[G ujig wga[ #hpwqVjdqbJ$ } l+g
epiP e+.o ljdhW s[ #hpwq$ Vjv dqvjRpSj uJ apvVj wiVg@ dwl[ ai%J rg
ujdH; Vhk m epiWjSg dr,Dy'G vH[ eH[ qhJrjw@ dul } #hpwq$ rg dwhj
3!
4!
5!
6!

debjVg vjv dl>z \l.eiPi|@ dl,t wj}V@ f>Vj 198!


dl,t idha qdibjsj@ f>Vj 13 \Fje e| m
FjHg wjV% dl>z VjFj@ epiqda qjia.c@ f>Vj 420!
dl,t idha qdibjsj@ hpwq v{Sj@ f>Vj 16!

43

uJsj h{@ sg bjfSg qh,aaj a[ ldawji h{@ fi #epiP ljdhWjV$ a[ #epiP~f>o$


r,Dv'G lq[G~lq[G ujig wga[ eH[ hpwqVjq[ rg fdhvg e,v aJ #epiP$ hj;ig dry
hg ujig h'H[ ba[ sPlij@ dHV%J hpwqVjdqbJ sg bjfSg Zjidqw~dHdahjlw
qh,aaj h{ ba[ ih[eg@ dul a'G lj} bjVj~wjVg Vhk wiVg yjhgsg m
hpwqVjq[ w[rv dl,t Ziq siLV Vjv l.W.dZa fdr,ai #bjdebj
f,ai$ hg Vhk@ le'G lqwjvg lq[G s[ f+qjdSa dHdahjlw slajr[; rg hV@
duV%J a'G dHdahjlw VjrJ@ ojrJ a[ rlaJ Wji[ FifPi ujSwjig f+jfa hp.sg
h{ m r,t~r,t lq[G r,t~r,t epidl,tJ a[ l.eaJ } dvt[ hpwqVjdqbJ a'G dl,tg
s[ f+yji~f+lji Wji[ Whpa wpN ujSV } dqvsj h{ m epiP ljdhWjV spbjij
ujig wga[ eH[ #hpwqVjq[$ b,u dHdahjl a[ epiqda dryjiZjij s[ bq'vw
slajr[; hV m epidl,t sg f+ga epiP Vjv h{@ a[ epiP r,Dv'G W?dLL h'Hg
rlaP~dryji } Rph aV@ qV wiw[ qjSVj yjhp.sj h{ m dHhg wjiV h{@ hi[w
epidl,t epiP ljdhWjV r,Dv'G lq[G~lq[G ujig wga[ hpwqVjdqbJ s[ siLV
wiV[ bjfS[ lpFje lqNsj h{ m fi hpwqVjq[ deSag s[ hg h'S wiw[ hi[w
epidl,t sg fhp.y dry Vhk@ Fjr[G dw cj! e.cj dl>z@ l^ LqL[i dl>z bL'w
a[ cj! `"uj dl>z V[ IaV wi w[ f+jfa hpwqVjdqbJ } fplawJ s[ iPf dry
f+wjLa wirjdHbj h{@ fi dHh fplawJ rg hi[w epidl,t sg fhp.y dry
Vhk hV m
epiP ljdhWjV s[ hpwqVjdqbJ sg qjVaj aJ LpiP a'G hg Whpa lg a[
ih[eg m us q[rCj dwl[ epiP ljdhW sj hpwqVjqj v{ w[ dwl[ l.ea s[ dBwjS[
f,pusj lg aJ Rpo'G sg ljig l.ea dHw,ng h' w[ Rpl sj lpbjea wisg lg
ba[ l.eaJ sj qptgbj tCj h' w[ WC[ ldawji Vjv dVr w[ hpwqVjqj v{Gsj
lg ba[ bjfS[ dli fi i,t w[ l.ea dry hj;i hp.sj lg ba[ lF } fC%
lpSjMsj lg m bjq a"i $a[ l.ea sj qptgbj dHV%J } WC[ ldawji Vjv
bjfS[ fjl uJ Rpo[ ZiqLjvj \epispbji[| dry ?jl lpi,Ddtba oJ i,tsj
lg ba[ ?jl q"dwbJ fi l.eaJ } siLV wirjMsj lg m dHl dry dvt[
epiP ljdhW s[ hpwq } hi dl,t dli~q,Do[ q>Vsj lg ba[ `iqjdHL sg fjvVj
dry dh,lj fjRpSj bjfSj Zjidqw `i; lqNsj lg m7
epiqda bVplji Rpl drbwag } lPNrjV@ dlbjSj a[ dH,;asji@
qjS~ldawji sj bdZwjig q>DdVbj debj h{@ u' #epiP hpwq$ } lda wi q>Vsj
h'dHbj@ ugrV ep;jisj h{ m epiWjSg sj fjrV `piqjV lj} l[Z W?dLL
wisj h{ ^
l'Hg dlbjSj l' fdar.aj@ hpwqp ve{ dulp qgnj ugRp mm
7! cj! e.cj dl>z@ hpwqVjq[@ f>Vj 5!
8! l+g epiP e+.o ljdhW@ f>Vj 108!

44

FjHg episjl ug sj aJ woV h{@ dw epidl,t sg wiSg@ #epiP hpwq$


} q>VS dry hg h{ ^
epi dltg sj wiqp H[hp epi xpiqjH[ epidlt wiSj mm

dlZJaw a"i $a[ u[wi blk s[tgH[ aJ dl,t w[rv epiP ljdhWjV #l+g
epiP e+.o ljdhW$ sg ajdWbj #epiP~f>o$ } upbjWs[h h{ m hpwqVjqj aJ #hpwq$
hg h{@ Fjr[G Rph epiP ljdhWjV r,Dv'G@ epiP ljdhWjV sg bjdebj uJ #epiP~f>o$
s[ f+agdVZ #f>u dfbjdibJ$ r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig wgaj
debj h'r[ m
epiP~wjv Vjv l.W.dZa hpwqVjdqbJ l.W.Zg lj} dVqVdvta da>V
fplawJ f+jfa hp.sgbJ hV@ duV%J Wji[ l.t[f dryji wiVg ;iPig h{ ^
\1| hpwqVjq[ \epiP ljdhWjV@ qjaj ljdhWjV@ WjWj W.sj dl>z Whjsi
a[ ?jvlj ug|@ u' cj! e.cj dl>z ug r,Dv'G l.fjdsa wga[ eH[
f>ujWg IPVgridlBg fdBbjvj r,Dv'G qHg@ 1967 dry f+wjLa
wgag eHg m
\2| VgljS a[ hpwqVjq[@ l.fjsw LqL[i dl>z bL'w@ u' dl,t dHdahjl
igliy W'ic r,Dv'G bwaPWi@ 1967 dry f+wjLa wgag eHg m
\3| hpwqVjq[ \l+g epiP a[Q Whjsi ljdhW|@ l.fjsw `"uj dl>z@ u'
f>ujWg IPVgridlBg r,Dv'G f+wjLa wgag eHg \dHl fplaw dry
w[rv epiP a[Q Whjsi ljdhW s[ 22 hpwqVjdqbJ sj dh>sg~
b>ei[;g bVprjs ds,aj h{@ u' fdhvJ cj! e.cj dl>z a[ l^ LqL[i
dl>z bL'w spbjij f+wjLa fplawJ $y Ljqv hV| m
cj! e.cj dl>z ug r,Dv'G l.fjdsa fplaw hpwqVjq[ $y wp,v 89 hpwqVjq[
a[ VgljS ds,Da[ eH[ hV m epiP hdie'dW>s ljdhW s[ s' hpwqVjdqbJ a'G df,DA'G
epiP hdid*LV ljdhW sj dHw hpwqVjqj@ epiP a[Q Whjsi ljdhW s[ 22
a[ epiP e'dW>s dl>z ug s[ 34 hpwqVjq[ hV m
epiP ljdhWjV a'G dHvjrj dHw hpwqVjqj WjWj epids,aj ug@
2 hpwqVjq[ qjaj epuig ug@ 2 hpwqVjq[ WjWj W.sj dl>z Whjsi@
9~9 hpwqVjq[ qjaj lp.sig ug@ qjaj ljdhW s[rJ ug s[ ds,Da[ hV m dHl
ai%J hg ?jvlj ug sj hpwqVjqj a[ a?a hdiq>si ug fBVj ljdhW sj
dHw~dHw hpwqVjqj ds,aj h{ m
fi cj! e.cj dl>z V[ #hpwqVjq[$ dliv[t bZgV hg #VgljS$ rg ds,Da[
hV@ dur[G dHw VgljS epiP biuV s[r ug@ s' VgljS epiP hdie'dW>s ljdhW@
dHw VgljS epiP hdiijdH ljdhW@ dHw VgljS epiP a[Q Whjsi a[ VgljS
epiP e'dW>s dl>z ug m
9! FjHg episjl ug@ rjiJ 28/10!

45

dxi cj! e.cj dl>z V[ hpwqVjdqbJ s[ r[ir[ dry epiP hdiijdH ljdhW
s[ Vjq $a[ dHw VgljS sj d;wi h{@ fi bev[ f>DV[ $a[ dHl } hpwqVjq[
ru'G siu wgaj h{ ^
##lar[G epiP hdiijdH ljdhW ug sj w[rv dHw' hg hpwqVjqj \6|
v,Fj@ u' l.ea fBS s[ VjM dvdtbj h'dHbj h{ m$$10
hpwqVjq[ a[ VgljS dry b>ai h{ m hpwqVjqj #hpwq$ s[ dvtag liPf
} ajqgv wiV sj l.w[a wisj h{@ us'G dw #VgljS$ dwl[ rlaP drL[L uJ
hpwqVjq[ s[ hg #lhg$ h'S sg alsgw h{ m VgljS a'G lf,LB bio drL[L
dVLjV uJ dVLjVg h{@ u' dwl[ drbwag drL[L sg drL[Laj } siljRpS
vHg h'r[ m
cj! e.cj dl>z ?ps dHl[ hg fplaw dry epiP e'dW>s dl>z ug r,Dv'G
ujig h'H[ hpwqVjdqbJ fi drL[L VgljS sj d;wi wis[ hV m dHl ai%J
hpwqVjq[ $a[ b>Ddwa VgljS Rpl sj lhg a[ f+qjdSw h'S sj l.w[a v,esj h{ m
dHl fplaw dry epiP ljdhWjV a[ epiP ljdhWjV sg bjdebj Vjv
dvt[ hpwqVjdqbJ s[ Vjv hg drbwagea f+Dq,pt L?lgbaJ s[ hpwqVjq[
Ljqv wga[ eH[ hV@ u' dHdahjlw a"i $a[ aJ Whpa qjVaj i,ts[ hV@ fi
Vjv hg lrjv f{sj wis[ hV dw wg hpwqVjqj ujig wiV sj bdZwji
drL[L L?lgba s[ bdZwji t[ai dry bjMsj h{ m ?jl wiw[ epiP e'dW>s
dl>z a'G df,DA'G us'G RpV%J epdibjHg #e+.o~f>o$ } l"Gf ds,ag (
b"i.e;[W V[ 1699 Hg^ } bjfSg Vrk Zjidqw Vgag sj b{vjV wi
w[ #wj`iJ$ dri,pZ wHg wiC[ a[ w,BC `piqjV ujig wga[@ duV%J wiw[ s[L
Fi dry ldhq sg vdhi s"C eHg m dHV%J hpwqVjdqbJ \Ljhg `piqjVJ| s[
qV'io #wj`iJ$ s[ dHdahjlw q>siJ a[ lwPvJ } TjhpSj@ Vr[G q>siJ uJ
lwPvJ sg Rpljig } i'wSj a[ wHg h'i fjW.sgbJ vjRpSj lg m11
`"uj dl>z s[ Rpwa woV a'G dHw e,v lf,LB h{@ dw lq[G s[ qpQv
WjsLjh Fjia } dHlvjdqw iju WSjRpS a[ Q{i~qpldvq v'wJ s[ q>siJ@
epispbjdibJ@ lwPvJ } TjhpS a[ Vr[G WSjRpS $a[ i'w vjRpS vHg lq[G~
lq[G Ljhg `piqjV ujig wis[ ih[ m wpsiag a"i $a[ dHl a'G RpvB Q{i~qpldvq
v'w bjfS[ Ziq~HgqjV } WyjRpS vHg bjfS[ Ziqg FijrJ } f,ai dvts[
ih[ h'Se[@ duV%J } Ziqg v'wJ #hpwq$ lqN w[ f+rjV wgaj m bduh[ hg
hpwqVjq[ lj} epiP~wjv@ WjWj W.sj dl>z Whjsi a[ Rpl a'G df,DA'G f+Dq,pt
epidl,t L?lgbaJ s[ dqvs[ hV m ?{i@ cj! e.cj dl>z ug V[ epiP ljdhWjV
a'G Wjbs dry ujig h'H[ hpwqVjdqbJ } dHl fplaw dry Ljqv wi w[
10! cj! e.cj dl>z@ hpwqVjq[@ f>Vj 12!
11! cj! `"uj dl>z@ hpwqVjq[ \epiP a[Q Whjsi ljdhW|@ f>Vj 5!

46

dHw e,v lf,LB wi ds,ag dw hpwqVjq[ ujig wiV sg f>ow fi.fij ihg
h{ m dHl f>ow fi.fij adha hg #?jvlj ug$ sj hpwqVjqj a[ a?a fBVj
ljdhW a'G ujig h'H[ dHw~dHw hpwqVjq[ } dHl fplaw dry Ljqv wgaj
h{ m d;wiI'e h{ dw ?jvlj ug s[ Vjq $a[ ujig h'dHbj hpwqVjqj l+g bwjv
a?a ljdhW a'G ujig wgaj debj m ?jvlj f>o s[ a?a ljdhWjV a'G ?jl
dHdahjlw q"dwbJ $a[ rghrk lsg dry rg hpwqVjq[ ujig hp.s[ ih[@ fi
cj! e.cj dl>z V[ dHV%J hpwqVjdqbJ } bjfSg idya fplaw dry Ljqv
Vhk wgaj m dHh e,v y[a[ ih[ dw 1967 Hg^ dry us'G dHh fplaw f+wjLa
h'Hg@ Rpl lq[G aw ?jl wiw[ l+g bwjv a?a ljdhW a'G Whpa hg qh,arfPiV
hpwqVjq[ ujig h' y,pDw[ lV m
dHl ai%J hg a?a hdiq>si ug fBVj ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjq[
} ujig wiV rjdvbJ wpN dl>zJ s[ VJ ds,Da[ eH[ hV@ duV%J dry a?a
ljdhW s[ qh.a@ fpujig dl>z@ bisjlgH[ a[ si'e[ bjds Ljqv hV dul a'G
lf,LB h{ dw a?a ljdhWjV a'G hpwqVjq[ ujig wiV sg fi.fij h{ m
l^ LqL[i dl>z bL'w spbjij l.fjdsa fplaw@ VgljS a[ hpwqVjq[
dry 122 VgljS a[ hpwqVjq[ siu hV m dur[G dw fplaw s[ dliv[t a'G
hg lf,LB h{ dw bL'w ug V[ VgljS a[ hpwqVjq[ } dVt[C ds,aj h{@ VgljS
a'G Fjr h{ epiP ljdhWjV s[ sla?a uJ hlaj?i a[ hpwqVjq[ dHw f+wji
s[ f+rjV[ uJ bjdebj~f,aiJ sj sPuj VJ h{ m12
cj! e.cj dl>z a[ bL'w ug sgbJ fplawJ dry Whpa lji[ VgljS
a[ hpwqVjq[ sphijH[ eH[ hV m bL'w ug sg fplaw dry epiP biuV s[r
ug s[ s' VgljS@ epiP hdie'dW>s ljdhW ug s[ s' VgljS a[ da>V hpwqVjq[@
epiP hdiijdH ljdhW ug s[ da>V VgljS@ epiP hdid*LV ljdhW ug sj dHw
VgljS a[ dHw hpwqVjqj@ l,a VgljS a[ 30 hpwqVjq[ epiP a[Q Whjsi
ljdhW@ 14 VgljS a[ 31 hpwqVjq[ epiP e'dW>s dl>z ug a'G dHvjrj WjWj
epids,aj ug@ qjaj epuig ug@ qjaj lp.sig ug@ WjWj W.sj dl>z Whjsi@
WjWj ljdhW dl>z W[sg@ a?a ljdhWjV s[ yji hpwqVjq[ a[ l+g slq e+.o
s[ s' f,ai[ Ljqv hV m dHl ai%J dHl fplaw dry wp,v 29 VgljS@
91 hpwqVjq[ a[ s' fpijaV slq e+.o s[ f,Dda=bJ sg `'B' wjfg Ljqv h{ m
cj! e.cj dl>z a[ l^ LqL[i dl>z sgbJ Rpwa fplawJ s[ Whpa lji[
hpwqVjq[ a[ VgljS dqvs[ hV m Whpa o'Cg rjZ~zjB h{ m l^ LqL[i dl>z
bL'w V[ #a?a ljdhWjV$ a'G ujig yji hpwqVjq[ Ljqv wga[ hV@ duV%J
a'G a?a ljdhWjV a'G lq[G~lq[G hpwqVjq[ ujig wiV sg fi.fij Wji[ ujSwjig
dqvsg h{ m bL'w ug sg fplaw rg bwaPWi@ 1967 Hg^ dry f+wjLa h'Hg@
fi RpV%J V[ bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[ 20rk lsg s[ hpwqVjdqbJ
12! l^ LqL[i dl>z bL'w@ VgljS a[ hpwqVjq[@ f>Vj f+lajrVj \1|!

47

} Ljqv Vhk wgaj m dHl sj dHw wjiV aJ dHh rg h' lwsj h{ dw dHV%J
s'VJ hg drsrjVJ V[ w[rv h,o~dvta hpwqVjq[ l.fjdsa wga[ h'S ba[
bjfS[ wjiu t[ai } dHo'G aw hg lgdqa wgaj h'r[ m
Rpwa s'VJ fplawJ dry b>Ddwa hpwqVjdqbJ $a[ u[ lilig V;iljVg
wgag ujr[ aJ faj y,vsj h{ dw 1691 Hg^ a'G fdhvJ ujig h'H[ uJ dvt[
h'H[ hpwqVjdqbJ $a[ dqag b>Ddwa Vhk@ fi 1691 Hg^ a'G Wjbs dry dvt[
eH[ hpwqVjdqbJ $a[ dqag s[ Vjv~Vjv hpwqVjdqbJ sgbJ vjHgVJ sg
deSag rg b?gi dry siu h{ m Whpa lji[ hpwqVjq[ epiP ug sg bjdebj
Vjv LpiP hp.s[ hV ba[ VgljS b>Ddwa hV m WjWj W.sj dl>z Whjsi s[ lq[G
ujig h'H[ hpwqVjdqbJ $a[ #q'hi$ rg b>Ddwa h{ m
cj! e.cj dl>z hpwqVjdqbJ sg qh,aaj } siljMs[ h'H[ dvts[ hV@
##dur[G dV,ug dy,ng~f,ai@ drdebjVw dHdahjl vHg lq,eig s[ lF a'G
rZgbj qPv l'q[ hp.s[ hV@ dar[G hg dHh hpwqVjq[ epiP ljdhWJ s[ lq[G s[
Zjidqw@ ijulg@ FjHgyjiw@ ljdhaw a[ bjidow dHdahjl vHg Whpq,pDv[
qPv~qljv[ sj bs,pag ?;jVj hV m$$13
hpwqVjdqbJ Vjv sPi~spijc[ sgbJ l.eaJ Vjv epiP~zi s[ dfbji
l.W.Z lpiuga idh>s[ hV ba[ epiP~zi vHg Zjidqw@ bjidow@ ijulg@
lqjduw wjiuJ vHg lhjHg dl,Z hp.s[ hV m epiP hpwq } f+rjV wi w[ epidl,t
l.eaJ ilsJ@ qjdHbj@ slr.Z bjds dHw,ai wi w[ epiP~zi rjla[ F[usgbJ
lV@ dul Vjv bjflg `jlv[ sg sPig zB w[ lJN fif,w hp.sg lg m
hpwqVjdqbJ ijhk hg Ziq I,pZ sg dabjig@ y.e[ hdobji@ hjog~z'C[ a[
blrji rg q>De[ uJs[ lV m
hpwqVjq[ dl,t l.eaJ Vjv l.fiw wiV vHg liv~lf,LB a[ Fi'l[I'e
ljZV rg lV m hpwqVjdqbJ ijhk hg #epiP~zi$ r,Dv'G vH[ eH[ `{ldvbJ a'G
epidl,t l.eaJ } ujSP wirjdHbj uJsj lg m dur[G epiP ljdhWjV r,Dv'G ujig
hpwqVjdqbJ a'G Fvg~FJa ujSwjig dqvsg h{ dw ql.s f+oj } ?aq wi
w[ l.eaJ } ?jvlj liPf f+sjV wgaj debj m l.eaJ } epiP~si $a[ bjRpS
s[ l,Ds[~f,ai@ epifpiW qVjRpS a[ ql.sJ Vjv q[v Vj i,tS sg qh,arfPiV
ujSwjig rg Rpl lq[G l.eaJ } dHV%J hpwqVjdqbJ a'G f+jfag hp.sg lg m
-

13! cj! e.cj dl>z@ hpwqVjq[@ f>Vj 10!

48

l+g bwjv a?a ljdhW ^ hpwqVjq[


l+g bwjv a?a ljdhW l.W.Zg lgdqa dryji blk fdhvJ wi y,pDw[
hJ m l+g bwjv a?a ljdhW sg wjiuLgvaj s' drL[L iPfJ dry f+eB hp.sg
h{ m fdhvg dw l+g bwjv a?a ljdhW $a[ hi b{arji a[ W,pZrji ba[ drL[L
epifpiWJ lq[G b>Ddq+a~bdFvjtgbJ rjla[ b>Ddq+a sj WjBj dabji hp.sj h{@
dul Vjv Rph epiP~fdirji s[ q{GWi WSs[ hV m dHl f,t a'G l+g bwjv a?a
ljdhW dVi.ai wjiuLgv h{ ba[ v,tJ sg deSag dry f+jSg b>Ddq+a sg
sja f+jfa wi@ epidl,tg ugrV ugb ih[ hV m
sPlij f,t h{@ dw l+g bwjv a?a ljdhW #epiP~f>o$ sg f+agdVZ l.loj
h'S wiw[ lq[G~lq[G epiqda drZg drZjV bVplji hpwqVjq[@ bjs[L a[ f>ow
`{lv[ wisj dihj m
dHh dHdahjlw l,y h{ dw epiP hdie'dW>s ljdhW ug V[ l+g bwjv a?a
ljdhW sg dliuSj wi w[@ dl,tJ f+ag l.a~dlfjhg WSV@ y.e[ z'C[@ hdobji
a[ upbjVgbJ F[B wiV sj hpwqVjqj ujig wgaj m
lF a'G fdhvj hpwqVjqj@ dul } bwjv a?a ljdhW a'G ujig wgaj
debj lg@ Rph dl,t w"q sj fdhvj dlbjlg b{vjVVjqj lg m hpwqVjq[ dry
dl,tJ } bjdtbj debj lg@ ##epiP biuV ljdhW u.Va dry yv[ eH[ hV
ba[ A[r[G epiP a?a $a[ W{n eH[ hV m u' dl,t epiP ljdhWjV s[ sgsji[ wiV
bjRpS@ Rph bjfS[ Vjv dli` z'dCbJ a[ y.e[ hdobjiJ s[ a'h`[ hg
dvbjdHbj wiV m$$1
dHdahjl dHl e,v sg Ljhsg Fisj h{ dw epiP hdie'dW>s ljdhW ug
V[ Rpfi'wa drL[ l.W.Zg l.eaJ } hpwqVjqj ujig wgaj@ Fjr[G dw dHh
hpwqVjqj dwZi[ dvtag iPf dry Vhk dqvsj@ fi dHl s[ ujig h'S a[ drL[
l.W.Zg l.t[f ujSwjig dHdahjlw li'aJ a'G dqvsg h{@ dur[G wrg l'hS sg
dvta epidWvjl fjaLjhg A[rk sgbJ dVqVdvta vjHgVJ ^
hjC df+oq H[wq doa qjhk m
hdi epdW>s epip fje W.Zjhk m
1! cj! hidu>si dl>z dsvegi@ bwjv a?a ljdhW@ f>Vj 17!

49

hpwq VJr[G dsV spagb vtjH[ m


l+g epip s[ldV s[l fnjH[ mm33mm
s'hij mm b{l[ WyV Ij q{G dvt[ F[B Lla= h{ dvbjdH m
f,t dsrl q{G bjdH lF Ij q{G s[i V vjdH mm35mm

dHl a'G lf,LB h{ dw epiP hdie'dW>s ljdhW ug V[ hpwqVjq[ dvtj w[


#s[ldV s[l$ Fjr r,t~r,t t[aiJ dry fhp.yj ds,Da[ a[ bjs[L wgaj dw Llai
F[B wiV vHg s[ig Vhk wiVg m
dHdahjlw a"i $a[ blk s[ts[ hJ dw cj! e.cj dl>z a[ l^ LqL[i dl>z
bL'w r,Dv'G l.fjdsa fplawJ dry #hpwqVjqj ?jvlj ug r,Dv'G$ s[ dliv[t
bZgV l+g bwjv a?a ljdhW sj hpwqVjqj b>Ddwa h{ m dHh hpwqVjqj r{ljt
3@ l.qa 1816 qpajdWw 12 bfi{v@ 1759 } ujig wgaj debj m dHh
hpwqVjqj #lqP>h rjlg fBS$ s[ Vjq h{ m dHl hpwqVjq[ dry 125/~ ipfH[
FjHg dsbjv dl>z } s[S ba[ slr.Z a[ wji F[Bj@ u' wpN epiP s[ Vdqa
h'r[@ sgfqjvj a'G v{ w[ bjRpS sj bjs[L h{ m dHl h,o~dvta hpwqVjq[ sg
f+jfag Vjv a?a ljdhWjV a'G hpwqVjq[ h'S sg fi.fij sg dHdahjlwaj
lr{~dl,Z h{ m
a?a sg qdibjsj a[ wjiuLgvaj } epispbji[ s[ wjiu t[ai Vjv'G
dVt[Cs[ h'H[@ debjVg f+ajf dl>z ug dvts[ hV ^
##dHh yji[ \f>u| #a?a$ epispbjdibJ sg ljig qdibjsj fPiV wis[
h'H[@ dwl[ oJ dl,tg sg ihp~iga Wji[ w'Hg L.wj f{sj h' ujr[@ w'Hg
Zjidqw uJ lqjduw lq,Ddlbj tCg h' ujr[ aJ Rpl sj dViSj a[
`{lvj wis[ hV m idha~Wdha sg f,pA~fCajv wis[ ba[ dl,tg
a'G fdaa bjsqgbJ } s.c rg s[Gs[ hV m$$3
dHl a'G rg lf,LB h{ dw dl,tJ sg idha qdibjsj@ Zjidqw@ lqjduw
qldvbJ l.W.Zg #epiP~f>o$ r,Dv'G dViSj v{S sj bdZwji a?aJ fjl h{ m
epiqda dryjiZjij s[ ZjiSg@ epidl,t btrjRpS rjdvbJ fjl'G #epiqda
dryjiZjij$ sg h'Hg Rpv.zSj@ dl,tg sg RpD,y bjadqw brloj a'G dc,e
y,pDdwbJ } rg l[Z a[ Vr~ugrV #a?aJ$ a'G hg dqvsj h{ m ?jvlj f>o s[
f>u a?a hV a[ dHV%J dr,Dy'G L+'qSg a?a@ l+g bwjv a?a ljdhW h{ m u[wi
l+g bwjv a?a ljdhW Vjv l.W.dZa dHdahjlw fplawJ } s[tgH[ aJ lj}
Rpwa wjiuJ l.W.Zg@ l+g bwjv a?a ljdhW a'G lq[G~lq[G h'H[ hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ a[ `{ldvbJ sg FifPi ujSwjig f+jfa hp.sg h{ m
fi dur[G dw blk fdhvJ dvt y,pDw[ hJ dw hpwqVjdqbJ a[ VgljSJ
2! de^ dH>si dl>z de,v_wdr l'hS ug@ l+g epidWvjl fjaLjhg A[rk@ f>Vj 150!
3! de^ f+ajf dl>z@ Vr[G a?a Wji[ dryji@ f>Vj 3!

50

$a[ duhCj w.q h'dHbj h{@ Rpl dry l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[
hpwqVjdqbJ } Ljqv Vhk wgaj debj@ w[rv dHw hg h,o~dvta hpwqVjq[
Wji[ Rpv[t h{ m
debjVg Vjhi dl>z dvts[ hV dw dfAv[ 58 ljvJ dry l+g bwjv
a?a ljdhW a[ h'i a?aJ a'G f>u hpwqVjq[4 ujig h'H[ hV@ duV%J dry dHw
hpwqVjqj d*fjV l.W.Zg a?a h;Pi ljdhW bWyv Vei@ V.s[C a'G 1914 Hg^
dry ujig h'dHbj a[ Wjwg yji hpwqVjdqbJ dry RpV%J l^ epidsbjv dl>z
a[ wiaji dl>z W[sg } aV?jh vjRpS@ WjWj tCw dl>z } lVqjdVa wiV
a[ WjWP a[uj dl>z@ WgWg dVi.uV w"i } f>o dr,Dy'G ?jiu wiV l.W.Zg Ljqv
wga[ hV m debjVg Vjhi dl>z V[ dHh fplaw sl.Wi@ 1960 Hg^ dry f+wjLa
wirjHg lg@ fi h{ijVg h{ dw debjVg ug dHl fplaw dry hg 15 Vr.Wi@
1920 } l+g bwjv a?a ljdhW $a[ f+agdVZ dHw,n WpvjRpS l.W.Zg hpwqVjqj
f>Vj 189 $a[ Ljqv wi y,pDw[ hV m dHl ai%J dHh deSag f>u Vhk idh>sg m
dHl a'G dHvjrj 1939 Hg^ dry uja~fja s[ dri,pZ qh,arfPiV
hpwqVjqj l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h' y,pwj lg m debjVg f+ajf dl>z
s[ woV bVplji@ ##12 waw@ 1936 dW*qg \1879| } l+g bwjv a?a
$a[ l+g siWji ljdhW s[ fpujigbJ V[ lJNj #hpwqVjqj$ ujig wgaj dw lji[
dl,t dl>z lFj vdhi } lxv WSjRpS vHg dqvriaS s[S m$$5
dl>z lFj vdhi dl,tJ dry Vr~ujeiag f{sj wiV rjvg qh,arfPiV
vdhi lg dul s[ h,w dry a?a ljdhW r,Dv'G hpwqVjqj ujig wiVj Zjidqw
a[ dHdahjlw a"i $a[ Whpa qh,arfPiV h{ m fi b`l'l dw bduh[ qh,arfPiV
hpwqVjdqbJ sg l.Fjv Vhk h' lwg m dHl hpwqVjq[ sg FjrVj s[ f+agwPv
dl>z lFj vdhi s[ bjeP f+'! epiqpt dl>z } f>o dr,Dy'G ?jiu wiV sj
#hpwqVjqj$ 18 qjiy@ 1887 } bwjv a?a ljdhW a[ siWji ljdhW s[
fpujigbJ r,Dv'G ujig wgaj debj@ dul } epiqda qdibjsj s[ f+agwPv
s,ldsbJ 25 la.Wi@ 1995 } f+'! epiqpt dl>z h'iJ } bwjv yvjS[ Rpfi.a
drLr dl,t l.q[vV lq[G lVqjdVa wgaj debj m
epispbjij f+W.Z lpZji vdhi s[ q>ar } fPij wiV vHg lji[ f>o }
uo[W.s wi w[ f>o sg dHw f+agdVZ a[ lJNg wq[Bg wjdHq wiV sg v'C
} f+aga wi w[ Vr[G f+W.ZwJ sg qVLj qpajdWw l+g bwjv a?a ljdhW
a'G dHw hpwqVjqj ujig wgaj debj dw ljij f>o bduhg wq[Bg wjdHq wiV
vHg 15 Vr.Wi@ 1920 } l+g bwjv a?a ljdhW $a[ dHw,ai h'r[ m l+g bwjv
a?a ljdhW a'G ujig h'H[ hpwq bVplji lq,pyj f>o l+g bwjv a?a ljdhW
drt[ hj;i h'dHbj m dHl dHw,n dry f>u dfbjdibJ sg y'S wgag eHg@
4! de^ Vjhi dl>z@ bj;jsg sgbJ vdhiJ@ f>Vj 289!
5! Rphg@ f>Vj 189!

51

duV%J V[ L+'qSg wq[Bg s[ lji[ q{GWiJ sg l'Z-lpZjHg wiVg lg m f>u dfbji[


\1| l.a FjHg a[uj dl>z b{q!H[! qlaPbjSj@ \2| FjHg u'Z dl>z b{q!H[!@
\3| WjWj hid*LV dl>z b{q!H[!@ \4| uo[sji FjHg a[uj dl>z@ l{GBiv qjNj
sgrjV@ \5| lisji Wvr.a dl>z iHgl w,vj lV m 22 Vr.Wi@ 1920 }
dHl wq[Bg sg fdhvg dHw,aiaj h'Hg@ Rpl dsV f>u dfbjdibJ V[ wq[Bg
s[ hi dHw q{GWi sg l'Z wgag m dHV%J dry l^ lp.si dl>z qugngbj rg Ljqv
lV m Rpfi.a us'G lji[ q{GWi lq[a f>u dfbjdibJ s[ Vjv l+g bwjv a?a
ljdhW s[ ljhqS[ l.ea dry hj;i h'H[ ba[ qugngbj ug V[@ duV%J l.W.Zg
RpV%J s[ liwji sj df,nP h'S sj s'L lg@ f>u dfbjdibJ sg bjdebj fj
w[ ##hq brepdS Fi[ H[wp epSp Vjhg$$ LWs fC%s[ h'H[ bda dVqiaj dry
l.ea } dVLyj dsrjdHbj dw RpV%J ujS W,pN w[ #epiP~f>o$ sg br,Ddebj
ws[ Vhk wgag ba[ Vj hg b,De'G wiVe[ m l.ea V[ epiP~f>o s[ W?dL>s h'S
sj dWis fjvs[ h'H[@ RpV%J } qpbj` hg Vhk wgaj@ le'G RpV%J } L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg sj fdhvj f+ZjV ypdSbj m6 dHl ai%J dl,tJ sg f+Dqp,t
uo[W.sg L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg h'Gs dry bjHg@ u' b,u rg
epispbjdibJ s[ f+W.Z dry L+'qSg l.loj ru'G wjiuLgv h{ m
#VjVw dViqv f>o$ s[ h'Gs dry bjRpS lq[G Fjiag lqju@ Ziq@
uja~fja@ riS@ rie~r.c a[ APa~Aja dry r.dcbj h'dHbj lg m epiP
ljdhWjV V[ qjVr WijWig vHg Wpv.s bjrj; dry Zjidqw@ lqjduw@
VjWijWig s[ dri,pZ qpdh>q bji.Fg ba[ epiWjSg dry uja~fja@ rie~r.c
sj l?a LWsjrvg dry t>cV wgaj m epiqda dryjiZjij } bqvg iPf
dry f+eB wiV@ WijWiaj@ lJNgrjvaj a[ Fijaig~Fjr } iPfqjV wiV
vHg #l.ea~f>ea$ sg l.loj sg bji.Faj wgag@ dul dry dWVJ dwl[
drawi[@ rti[r[G s[ hi qjVr WijWiaj sj bdhljl qdhlPl wi lwsj h{ m
epiWjSg sj lf,LB bjs[L h{ dw qV,pt sg uja #uVq$ wiw[ Vhk #wiq$
wiw[ h{ ba[ lj} dwl[ qV,pt sg uja Vhk f,pASg@ le'G dul #u'da$ a'G qV,pt
f{sj h'dHbj h{@ Rpl Vjv upCVj yjhgsj h{ ^
ujShp u'da V fPAhp ujag bje{ ujda V h[ mm

uJ
ujda uVqp Vh fPAgb{ ly zip v[hp WajdH mm
lj ujda lj fda h{ u[h[ wiq wqjdH mm

fi b`l'l dw uja~fja sg dFbjVw dWqjig Vj w[rv Fjiag lqju


6! Vi{S dl>z@ epispbjij f+W.Z lpZji vdhi@ f>Vj 16!
7! l+g epiP e+.o ljdhW@ f>Vj 349!
8! Rphg@ f>Vj 1330!

52

dry hg h{@ le'G #epiP VjVw Vjq~v[rj$ epidl,t rg dHl a'G Wy Vhk lw[ m
dl,t btrjRpS rjdvbJ uja~fja sg dWqjig } davJuvg s[S sg oJ ujaJ@
e'aJ@ dw,DdabJ bjZjdia r.c wi w[ bjf'~bjfS[ epispbji[ RpljiV[ LpiP wi
ds,Da[ m LjdHs dHl lqjduw dWqjig } sPi wiV vHg hg l+g bwjv a?a
ljdhW a'G 13 uPV@ 1939 } hpwqVjqj ujig h'dHbj m fi ujS[~ bSujS[
b,u rg Whpa lji[ epidl,t whjRpS rjv[ epiqda dlZJa } bqv dry f+eB
wiV vHg ujig h'H[ hpwqVjq[ sg fjvSj Vhk wi ih[ m dHl s[ wjiVJ $y'G
dHw wjiV dHh rg h' lwsj h{ dw Whpa lji[ epidl,tJ } dHl dHdahjlw
hpwqVjq[ sg ujSwjig Vj h'r[ m
epiqda dryjiZjij } ds=C% wijRpS@ epidl,tg ugrV dry bjHg
dTdvbjHg } sPi wi w[ yC%sg wvj sj ugrV Wli wiV ba[ epidl,tg
ugrV ugRpS@ epiqda dryjiZjij s[ f+yji~f+lji dry bdV,tCrJ I'esjV
fjRpS rjvgbJ epiP~si a'G ri'l'HgbJ iPhJ } #l+g bwjv a?a ljdhW$ a'G
qjS~ldawji ru'G f+l.lj~f,ai Vpqj hpwqVjq[ W?dLL wga[ eH[ m
u' dl,t h' w[ bwjv a?a ljdhW sg f+DFPl,aj } f+rjV Vhk wisj@
Rph hq[Lj hg ?pbji hp.s[ hV m blv dry dur[G x,pv BjhSg Vjv'G bv,e
h' w[ o'C[ lq[G dry hg bjfSg ?pLW'Hg erj@ wpqvj~l,pw bjfSg h'Gs~hlag
a'G h,o Z' W{nsj h{@ dHl ai%J hg dl,t #epiP~f>o$ sg f+agdVZ lirRpD,y l.loj
l+g bwjv a?a ljdhW s[ dlZJa qdibjsj a'G B,pB w[@ ?pLgbJ@ t[dCbJ a[
yC%sg wvj s[ ugrV a'G h,o Z' W{nsj h{ m bwjv a?a ljdhW s[ dlZJa
Vjv'G bv,e h' w[ epidl,t sg iPh wpqvj uJsg h{@ ?pLgbJ t[dCbJ sg oJ
bjvl@ sdv,si a[ dWqjig v{ v{Gsg h{ m dHdahjl dry blk s[ts[ hJ@ wpN
lq[G rjla[ aJ wpN dHw epidl,t btrjRpS rjv[ l+g bwjv a?a ljdhW
s[ dlZJa a[ fi.fij a'G bjwg h'H[@ fi us RpV%J sg ugrV~vgv%j } dVijlaj@
bjvl@ sdv,si@ dWqjig bjds V[ z[i dvbj aJ Rph s[i~lr[i #epiP~f>o$
sg LiV bj@ dxi lr{qjV a[ ldawji sj ugrV ugRpS v,De[ m
a?a ljdhWjV a'G lq[G~lq[G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ a'G dHw e,v WCg
lf,LB f+eB hp.sg h{ dw f>uJ hg a?aJ s[ uo[sjiJ r,Dv'G f>uJ dfbjdibJ
s[ iPf dry dqv~W{n w[ `{lv[ wiV sg fi.fij Vhk ihg@ le'G l+g bwjv
a?a ljdhW a'G ujig #hpwqVjq[$ } sPli[ a?aJ a'G f+'C%aj@ f+yji~f+lji ru'G
ujig wgaj debj m dur[G WjWP a[uj dl>z a[ WgWg dVi.uV w"i } l+g bwjv
a?a ljdhW a'G hpwqVjqj ujig wi w[ 9 bela@ 1928 } f>o dr,Dy'G ?jiu
wgaj debj m dHV%J b,tiJ rjvg dHWjia rjvj hpwqVjqj l+g w[leC% ljdhW
a'G l,a Fjsi'G l.^ VjVwLjhg 459 qpajdWw 7 Fjsi'G l.^ dW*qg 1985
qpajdWw 22 bela@ 1928 } a?a ljdhW sg q'hi v,e w[ ujig h'dHbj m9
9! de^ Vjhi dl>z@ bj;jsg sgbJ vdhiJ@ f>Vj 295!

53

veFe dHl hg LWsjrvg dry dHhg hpwqVjqj qjz sg l.eiJs@


dW*qg 1985@ VjVwLjhg 459@ 13 uVrig@ 1929 } l+g h;Pi ljdhW a'G
ujig h'dHbj@ dul $a[ f>uJ dl>zJ s[ sla?a a[ bhps[ siljH[ eH[ lV m
l+g bwjv a?a ljdhW a'G lq[G~lq[G ujig wga[ eH[ hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ@ l.s[LJ!!! } fC%V~dryjiV a'G Wjbs dHh rg lf,LB hp.sj h{ dw lji[
hg `{lv[ #f>u dfbjdibJ$ r,Dv'G ujig wga[ eH[ hV@ hjvJdw wpN dHw
hpwqVjdqbJ $a[ hpwqVjqj ujig wiV vHg uo[sji@ bwjv a?a ljdhW
s[ hg sla?a hV@ fi dHV%J hpwqVjdqbJ s[ LpiP dry #f>u dfbjdibJ$
s[ bwjv a?a ljdhW $a[ dqv~W{n w[ dryjiJ wiV Rpfi.a vH[ eH[ `{lv[
r,v lf,LB l.w[a h{ m Whpa lji[ hpwqVjdqbJ $a[ #f>u dfbjdibJ$ s[
WjwjdHsj sla?a hV m
Rpfi'wa dHdahjlw hrjdvbJ s[ f+l.e dry blk wdh lws[ hJ dw
#epiP~f>o$ s[ f+agdVZJ ru'G f>u dfbjdibJ r,Dv'G bwjv a?a ljdhW a'G
hpwqVjq[ ujig wiV sj f>ow drZjV a[ fi.fij h{ m epiqda dryjiZjij
sj ZjiSg epidl,t@ bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ@ bjs[LJ@
l.s[LJ!!! } q>V@ epidl,t #epiP~f>o$ f+ag diS~fPiag wis[ hV m
-

54

aV?jh a[ aV?jhgH[ ^ fi.fij a[ dHdahjl


us blk l+g bwjv a?a ljdhW a'G lq[G~lq[G ujig h'H[ hpwqVjdqbJ@
bjs[LJ a[ `{ldvbJ $a[ V;i qjis[ hJ aJ Whpa lji[ hpwqVjq[ a[ bjs[L
aV?jhgH[ wiji s[S@ f>o $y'G ?jiu wiV@ aV?jh vjRpS bjds l.W.Zg dqvs[
hV m u[wi blk dHdahjl $a[ Njag qjigH[ aJ Whpa lji[ dHdahjlw hrjv[
dqvs[ hV@ duV%J dry epidl,t btrjRpS rjdvbJ } lq[G~lq[G aV?jhgH[
wiji ds,aj debj a[ dxi lqJ bjRpS $a[ RpV%J } aV?jh rg vjHg eHg m
f>o~zjag@ W[qpt@ epiP dV>sw@ wpCgqji@ f>o Vjv Bjwij wiV rjv[@
fjt>cg epiP@ f>ow qdibjsj a'CV rjv[@ f>o $y'G ?jiu a[ epidl,tg dlZJaJ
a'G dei y,pDdwbJ Vjv dqvS rjv[ aV?jhgH[ wiji ds,Da[ uJs[ ih[@ dHh
#epiP~f>o$ sj drZjV a[ fi.fij h{ m
dl,t idha qdibjsj dri,pZ wiq~Ziq s.c sj VjRp #aV?jh$ h{@ u' dl,t
idha s[ dVIq F.e wisj h{@ Rph #aV?jhgbj$ l,sgsj h{ m dHl LWs sj qPv
dHh h{@ dw dul r[v[ f>ujW s[ qplvqjV hjwqJ V[ bqV wjdHq wiV vHg
dl,tJ Vjv ;jdhi q[v wi dvbj ba[ dwaV[ dl,tJ } qjwPv aV?jhJ s[ w[
V"wi i,t dvbj@ as bStgv[ dl>zJ V[ bjfS[ FjHgbJ sj dHh wiq dz+Sj
I'e ujS w[ V"wi dl,tJ sg b,v #aV?jhgH[$ ojf ds,aj m wpN lqJ fj w[ Ziq
ba[ qdibjsj s[ dri,pZ wiq wiV rjv[ sj Vjq #aV?jhgbj$ f,w debj m1
FjHg wjV% dl>z s[ Rpwa dryji bVplji qplvqjVJ sg V"wig wiV
a[ aV?jh v{S Vjv aV?jhgbj btrjdHbj m dHl a'G dHw e,v aJ lf,LB
h{ dw #epiP~fdirji$ Vjv'G B,pB w[ dwl[ Q{i sg V"wig wiVg VdtZ wiq h{@
fi #aV?jh$ sg dfia aJ h'i rg fpijSg h{@ dul Wji[ blk dryji wiJe[ m
aV?jh sj lqbiog LWs avW@ siqjhj@ qjhrjig@ f[ bjds dqvs[
hV m fi epiqda dryjiZjij dry aV?jh sj bio Ziq s.c@ Ziq bVpljig
vjHg h'Hg y,Bg@ ?jvlj Ziq dri,pZ wi fjawg@ Ziq s.c sj bdZwjig2
aV?jhgbj h{ m
?jvlj Ziq s[ dVIqJ bVplji uo[W.sg dry dHw~lPa fi'H[ idhSj@
1! FjHg wjV% dl>z VjFj@ epiqda qjia.c@ f>Vj 542!
2! Rphg@ qhjV w'L@ f>Vj 420!

55

idha dry w'Hg F,pv h' ujr[ aJ ?jvl[ s[ sgrjV dry hj;i h' w[ W[Vag
wi w[ aV?jh W?LjRpSg m dl,t idha qdibjsj bVplji aV?jhgH[ dHh hV ^
\1| qgS[ \dHV%J dr,Dy'G duhC[ b>Ddq+a Aw w[ f>o dry dqv ujS@ RphVJ
Vjv riaSj ngw h{|@ ql.s@ Zgiq,vgH[@ ijqijHgH[@ bjdsw f>o
dri'ZgbJ Vjv uJ VCgqji@ wpCgqji@ dliep.q Vjv riaSj
\riaS a'G Fjr i'Bg~W[Bg sg lJN h{@ dul sj lf,LB bio
diLaj~Vjaj wi w[ Wijsig sj l.W.Z f{sj wiVj h{ m epiP ljdhW
sj Fjr f>o } dHw wi w[ i,tSj lg@ ajdw r,ti[ r,ti[ epdibjHg
s[ l{GBi uJ dqve'Fj dl,tg s[ b,Dc[ Vj WSV| rjvj aV?jhgbj
h' uJsj h{ m
\2| W[~b>Ddq+agH[ uJ fdaa sj uPnj tjS rjvj m
\3| sjhCj i.eS rjvj m
\4| f,pai uJ Zg sj ljw q,pv v{ w[ uJ s[ w[ wiV rjvj m
\5| w'Hg VLj \F.e@ b`gq@ LijW@ f'la@ wpwgV bjds| riaS rjvj m
\6| epiqda a'G dri,pZ w'Hg l.lwji wiV wijRpS rjvj m
\7| idha dry w'Hg F,pv wiV rjvj m3
dl,t idha qdibjsj s[ Rpwa 7 VpwdabJ dr,Dy'G dwl[ dHw } rg wiV
rjvj #epiP~f>o$ sj aV?jhgbj h{ m dHV%J VpwdabJ dry dl,t Ziq ba[ lqju
Vjv l.W.dZa hi[w f,t } Ljqv wgaj debj h{ m uPV@ 1978 dry l+g bwjv
a?a ljdhW a'G h'H[ hpwqVjdqbJ a'G Wjbs #dVi.wjig d`iwj$ f>o dri'ZgbJ
dry Ljqv h{@ dHl wiw[ dHV%J Vjv dqvriaS i,tS rjvj aV?jhgbj
h' uJsj h{ m qV,pt F,pvShji h{@ F,pv dwl[ rg epidl,t fjl'G h' lwsg h{@ dHl
vHg #epiP~f>o$ V[ aV?jh vjRpS sj drZjV dVLdya wi ds,aj ^
\1| dul dwl[ dl,t fjl'G idha sg w'Hg F,pv h' ujr[ aJ Rph V[C[ hg epi~
l.ea fjl hj;i h'r[ ba[ l.ea s[ lVqpt tC' w[ bjfSg F,pv q>DV[ m
\2| epi~l.ea $y'G l+g epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry #f>u dfbji[$
ypS[ ujS@ u' f[L h'H[ l,uS sg F,pv } dryji w[ epi~l.ea fjl
aV?jh aurg; wiV m
\3| l.ea } W?LS r[v[ hn Vhk wiVj yjhgsj@ Vj hg aV?jh
vpbjRpS rjv[ } s.c FiV dry bCg wiVg yjhgsg h{ m aV?jh
dwl[ dwlq sg l[rj@ ?jl wiw[ u' h,oJ Vjv wgag uj lw[@ vjRpSg
yjhgsg h{ m4
dl,t idha qdibjsj sg #aV?jh vjRpS sg drZg$ l.W.Zg VpwdabJ
3! dl,t idha qdibjsj@ f>Vj 31!
4! Rphg@ f>DV[ 31~32!

56

a'G lf,LB h{ dw #aV?jh$ epidl,t s[ drbwagea ugrV dry #epiqda


qdibjsj$ s[ dri,pZ ujS[~bSujS[ h'H[ epVjh sg Zjidqw l;j h{@ u' epidl,t
V[C[ sg epi~l.ea dry hj;i h' w[ ?ps vrjMsj h{ m fi u[wi epidl,t
lsrjRpS rjvj bduhj wpwiq wi W{n[@ dul sj l.W.Z #epiP~f>o$ uJ lq,pDy[
dl,t lqju Vjv h'r[ ba[ bjfS[ r,Dv'G h'Hg F,pv W?LjRpS vHg l.ea fjl
bjf hj;i Vj h'r[ aJ #epiP~f>o$ s[ drZjV bVplji Rpl } dwl[ a?a a'G
?jl wiw[ l+g bwjv a?a ljdhW a'G aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ m
aV?jhgbj wiji s[S s[ df,DA'G rg u[wi bduhj dl,t bjfSg F,pv vHg #a?a$
$a[ f>uJ dfbjdibJ s[ lVqpt bjfS[ bjf } f[L Vhk wisj aJ #f>u dfbji[$
#epiP~f>o$ s[ f+agdVZ h'S wiw[ bduh[ drbwag } f>o dr,Dy'G ?jiu wi
ds>Ds[ hV m u[wi dHdahjlw a"i $a[ r[dtbj ujr[ aJ qgS[@ ql.s@ Zgiq,vgH[@
ijqijHgH[@ dVi.wjig lq,pDy[ iPf dry f>o dr,Dy'G ?jiu wga[ eH[ hV@ dul
wiw[ dHV%J #f>o~dri'ZgbJ$ Vjv riaSj f>ow qdibjsj sg Rpv.zSj h{ m
f>ow drZjV sg Rpv.zSj wiV rjdvbJ } lq[G~lq[G aV?jhgH[ wiji ds,aj
debj a[ Rph s[i~lr[i aV?jh vrjRpS vHg #epiP~f>o$ s[ lirRpD,y blojV
l+g bwjv a?a ljdhW $a[ f[L h' w[ aV?jh verjMs[ ih[ m dHh w'Hg Vrk
dfia Vhk@ le'G dHh aJ f>ow fi.fij h{@ dul sgbJ Whpa ljigbJ RpsjhiSJ
lj} epiP~wjv a[ dl,t dHdahjl dr,Dy'G f+jfa hp.sgbJ hV m
dHw e,v x[i lf,LB wiVg ;iPig lqNsj hJ dw aV?jh vjRpS a'G
Fjr h{ dw ujS[~bSujS[ h'Hg F,pv spWjij Vj h'r[ m aV?jh vjRpS Vjv
sPli[ Ziqg FijrJ } Vlgha dqvsg h{ m
aV?jh vjRpS v,DdebJ dwl[ ai%J rg f,tfja Vhk wiVj yjhgsj@
#epiP~f>o$ sj dWis h{ dw epidl,t fjl'G h'Hg Zjidqw@ lqjduw dTdvbjHg
sPi wi w[ yC%sg wvj sj ugrV f+sjV wiVj m
dHdahjlw a"i $a[ blk s[ts[ hJ dw epiP biuV s[r ug s[ siWjig
ijeg FjHg l,aj a[ Wvr.c dwl[ wjiV epiP~zi a'G bjwg h' eH[ aJ epiP
ug V[ bjs[L wi ds,aj dw w'Hg dl,t RpV%J } qP>h Vj vjr[ m Whpa lqJ dHl
ai%J hg dihj@ fi b?gi FjHg v,Zj ug fiRpfwjig V[ #l,aj~Wvr.c$ }
epiP~zi a'G qj`g spbjHg m epiP~zi a'G F,pv W?LjRpS $a[ Rpl[ hg #l,Da[~Wvr.c$
sg iyVj } l+g epiP e+.o ljdhW dry Ljqv wi w[@ epiP biuV s[r ug
V[ lsj vHg qjS~ldawji W?L ds,aj m
df+ogH[ df,DA[ v,eS rjv[ epiP~zi s[ dri'Zg #qgS[$ whjH[ a[ f>o $y'G
A[w[ eH[ m dl>z ljdhW f+'! qVuga dl>z ug s[ woV bVplji@ ijqijdH }
l.ea r,Dv'G s.c dqdvbj m l+g epiP hdiijdH ljdhW s[ r,Dc[ f,pai #ijqijdH$
V[ epiP~hpwq sg #WPBj dl>z$ rJe Rpv.zSj wgag lg m Rpl } lq[G s[ hjwqJ
s[ F{b ba[ RpV%J r,Dv'G ds,Da[ vjvyJ V[ qsh'L wi ds,aj lg ba[ Rph epiP
ljdhW r,Dv'G dqvgbJ W[b>a iPhjVg LwagbJ s[ WjruPs #epiP$ a'G W[qpt h'
57

debj m epiP ljdhW V[ rg bjs[L s[ ds,aj dw ljc[ q,Do[ Vj v,ek m dHh dr,o
dHw v.qj bilj WSg ihg m fi bj?i } ijqijdH sg bjaqj V[ rg Rpl
} N.u'C w[ quWPi wi ds,aj ba[ Rpl V[ epiP e'dW>s dl>z fjaLjh w'v
bjfSgbJ F,pvJ W?LjRpS vHg W[Vag~f,ai bjfS[ W.dsbJ ijhk F[dubj@
dul } wvQgZi dfaj V[ LiV bjH[ sg vju i,tS rjla[ f+rjV wi dvbj m
l+g fjMBj ljdhW a'G y,v w[ uqVj s[ aB $a[ W[Cg dry s'hJ sg qpvjwja
h'Hg ba[ epiP ljdhW r,Dv'G bjfSgbJ ljigbJ F,pvJ W?Lrj w[ ijqijdH epiP
siWji dry lpi?iP h' debj m5
epiP~zi s[ f+agdVZ btrjRpS rjv[ #ql.s$@ us'G RpD,y Zjidqw ugrV
s[ ZjiVg Vj ih[ aJ epiP e'dW>s dl>z ug qhjiju V[ ?ps hpwqVjq[ ujig wi
w[ #ql.sJ$ } f>o dr,Dy'G ?jiu widsbJ epidl,tJ } RpV%J Vjv dqvriaS a'G
l?ag Vjv i'dwbj m dHl l.W.Zg epiP e'dW>s dl>z ug sj hpwqVjqj s[tSI'e h{ ^
slr[G epiP e'dW>s dl>z ug rv'G l.eda VRpLhi[ wg I'ep
x,eS 10@ 1758 dW^ 6 `irig@ 1702!!! liWa l.ea q[ij tjvlj
h{@ l.eda ql.s~ql.sgY Vjv Vhk dqvSj!!! u' dl,t dqv[ l' q[v
v{Sj h'i dswda w'Hg Vjhk wiSg dfbji wiSj@ q[ig ?pLg h{!!! m6
epiP e'dW>s dl>z ug V[ W,paf+lag@ qC%gbJ@ qljSJ@ wWiJ@ lqjZJ s[
fPuS a'G epidl,tJ } l?ag Vjv ridubj m fi us epiP ug s,tS } uJs[
h'H[ l.qa 1764 } sjsP srji[ fhp.y[@ dHl Wji[ dHdahjl dry woj h{@ dw
epiP ljdhW V[ wqjS s[ e'L[ Vjv sjsP ug sg lqjZ } f+Sjq wgaj@ dul
fi ?jvl[ V[ qC%g } Vqlwji wiV s[ bfijZ dry slq[L } aV?jhgbj
ndhijdHbj m wvQgZi V[ `piqjdHbj dw blk dHh wiq ?jvl[ sg f+gdtbj
vHg wgaj lg ba[ f+l.Vaj Vjv Ziq s.c \aV?jh| s[ w[ b,De[ } LpF iga
a'ig m7
l" ljtg dry dHl zBVj } drloji ldha siu wgaj debj ^
s,tV uJs[ epi eH[ sjsP sprji l.WPh m
Zi[ wqjV dvvji q{G@ dlt dWlqjH[ iPh m!!!
q,Do[ $a[ wqjS vj w[ Vqlwji wgag
Npw[ hl[ aW tjvl[ fPAj dHh dria.a m
dlt dfbjl[ ryV w[ bW{ fPAa[ q>a m
apqij wdhVj dlt w" qC%g qljS V qjV m
bjfp bFpv u' Fpv fi[ dHhp by.Fj ujV m
5! dl>z ljdhW f+'! qVuga dl>z ug@ epiqda f+wjL@ qjiy 1994@ f>Vj 15!
6! cj! e.cj dl>z@ hpwqVjq[@ f>Vj 176!
7! FjHg wjV% dl>z VjFj@ qhjV w'L@ f>Vj 628!

58

h,l W'v[ f+DFp sIjv ug hq aVtjhg h'ap m


epiP tjvlj l'dH epiP dHhp WjSg l.w[a m
fJy l" wg F[B s[ f+F ug dlt aVtjdh m
hq sgVg u' s[dH Vdh dalwg fP>ug lpbjh mm96mm

blv dry #epiP~f>o$ r,Dv'G vjHg aV?jh fPig wi w[ epidl,t bjfS[ bjf
} FjeLjvg lqNsj h{ m epidl,t aV?jh fPig wi w[ f>o sj dfbji f+jfa
wisj h{ a[ lr{qjS Vjv epiP~fdirji sj q{GWi WS w[ ugrV ugMsj h{ m
aV?jh vrjRpSg #epiP~f>o$ f+ag epidl,t sg lqifS FjrVj sg vtjdHw h{ m
dur[G dw blk RpD,fi dryji wi y,pDw[ hJ dw f>ujW $y bqV wjdHq
wiV vHg qplvqjV hjwqJ V[ Whpa lji[ dl,tJ } #aV?jhJ$ s[ w[ bjfS[
Vjv Ljqv wi dvbj duhC[ #epiP~f>o$ s[ aV?jhgH[ whjH[ m dHV%J dr,Dy'G lj}
dHw f+Dq,pt RpsjhiS dqvsg h{@ l^ lpW[e dl>z sg@ u' vjh"i siWji dry
liwjig n[w[sji WS debj m us lpW[e dl>z vjh"i siWji r,Dv'G VrjWg a[
d?va v{ w[ #?jvlj f>o$ fjl fhp.y[ aJ lF a'G fdhvJ Rpl } aV?jh vjHg
eHg@ VrjWg wWPv wiV uJ Vj wiV sj `{lvj Wjbs dry wgaj debj m
dHdahjlw rjdwbja h{ ^
duq lpW[e dl>z dTe Npw bjr{@ wi{ wp.Vl b" lgl Npwjr{ m
s[t tjvlj h'dH f+l.V@ wh{ tjvlj b,eI'G Z.V mm28mm
Tpw dTe lp ihI' tv'dH@ vjdH aVtjh bW WtlgH[ q'dh m
h{ tjvl' lF WtlV u'ep@ hq aVtjhg ziWjig v'e mm29mm
hpdH f+l.V Wy tjvl{ wgI'@ vjdH aVtjdh WtlV wdh sgI' m
tjvl{ hpwq wgI f>u Fpu.eV@ aVtjh qVjdH WtlI' Fv i.eV mm30mm

dHl ai%J lpW[e dl>z } #f>uJ dl>zJ$ V[ aV?jh vj w[ #?jvlj f>o$


dry Ljqv wi dvbj m dHhg lisji lpW[e dl>z Wjbs dry bjfS[ lf,pai
LjhWj; dl>z Vjv vjh"i yitCg yC% Lhgs h'@ bjfS[ f>ow dfbji@ epidl,tg
ugrV sg dqljv wjdHq wi debj m
u,lj dl>z dHy'dev } \u' df,DA[ ijqeC%gbj s[ VJ Vjv qLhPi h'dHbj|
dHw qjlPq W,yg } qji s[S s[ s'L dry dl,t w"q V[ Wijsig dr,Dy'G ?jiu wgaj
h'dHbj lg a[ Rpl V[ bsgVj W[e sg V"wig wi vHg lg m ijqi"Sg
s[ z[i[ lq[G Rpl V[ dHw lpV[hj dwv%[ s[ b>si F[dubj ba[ Ziq FijrJ } W[Vag
wgag dw Rpl } qj` wi s[S ba[ Rpl } qpC bjfS[ dry Ljqv wi v{S m10
l+g epiP f>o f+wjL s[ wiaj FjHg iaV dl>z F.eP V[ dHl qjqv[ }
dHl ai%J wvqW.s wgaj h{ ^
8! dfbjij dl>z fsq@ f+jygV l" ljtg@ f>DV[ 229~30!
9! cj! uga dl>z lgav \l.fj!|@ l+g epiP f>o f+wjL@ f>Vj 284!
10! cj! e.cj dl>z a[uj dl>z@ dl,t dHdahjl@ f>DV[ 159~60!

59

dl>z a=tjV u,lj dl>z u'dH@ sgV'G dl>zV A[w o' l'dH m
l' bjdH sgVj W[e f{ ihj@ dl>z l{Gwi'G Rpl l.e bhj mm45mm
a' dl>z I" bW WyV Rpyji[@ hq Fg qi{G lp dl>zV Vji[ \Vjv[| m
u[ apq hq w' v[r' q[v@ bjdH iv{G hq apqig e{v mm46mm
!!!!!
!!!!!
!!!!!
hq Fg iv{Ge[ tjvl[ Vjv@ tjvl' BPBg~e.TV~rjv mm

Rpwa RpsjhiSJ a'G lf,LB hp.sj h{ dw epiqda qdibjsj sj Rpv.zS


wiV rjdvbJ } aV?jhgH[ wiji s[Sj@ u[wi aV?jh Vj vejr[ aJ f>o
dr,Dy'G A[w s[S sg WvrjV f>ow fi.fij ihg h{ m Rpwa wpN dHw hrjdvbJ
a'G lj} dHh rg l[Z dqvsg h{ dw #?jvlj f>o$ uJ #epiP~f>o$ dry lF WijWi
FjHg FjHg hV@ u[wi w'Hg rg f>ow wj}V sg Rpv.zSj wisj h{ aJ Rpl
} Ziq s.c aV?jh vjHg uJsg h{@ dxi f>o dry Ljqv wgaj uJsj h{ m
aV?jh l.ea s[ u'C[ NjCV@ v.ei s[ uPn[ WiaV lj` wiV@ epiWjSg
sj dVaV[q a'G dHvjrj fjn wiVj@ f>ow wjiuJ vHg qjdHbj@ NjCP s[S
bjds dwl[ dwlq sg rg epiqda drZjV bVplji h' lwsg h{ m u[wi dHl
f,t a'G s[tgH[ aJ ql.sJ } f>o $y'G A[wS@ epiP e'dW>s dl>z r,Dv'G q'hiJ F[B
wiV@ qhjijuj iSuga dl>z } w'iC[ qjiV@ wiaji dl>z W[sg } 1924
Hg^ dry l+g b>Ddq+ali a'G V.e[ f{ik y,v w[ #VVwjSj ljdhW$ ujS ba[
10@000/~ ipfH[ f>ow wjiuJ vHg s[S ba[ f>u bt>c fjn wijRpS rieg
aV?jh rg h' lwsg h{ m
riaqjV lq[G rg blk s[dtbj h{ dw l^ lpiuga dl>z WiVjvj@
l^ WPBj dl>z } wj`g v.qg Zjidqw aV?jh a[ ev dry F,pv sj bdhljl
wirjRpS vHg #a?ag$ fjHg eHg m l^ braji dl>z dha } f>ow wjiu
vHg da>V ojrJ $a[ dHw,ag dHw,ag h;ji ipfH[ qjdHbj uq%j wijRpS a[ h'i
bV[wJ } v.ei s[ FJc[ qJuS@ l.eaJ s[ u'C[ NjCV@ WjSg sj fjn wiV@
l+g hdiq>si ljdhW sg fiwiqj lj` wiV l.W.Zg aV?jhJ v,egbJ m IaV
wgaj h{ dw bduh[ lji[ `{lv[ Ljqv h' lwS aJ u' epidl,t dHV%J `{ldvbJ
a'G f+[iSj RpaLjh f+jfa wi@ epidl,tg ugrV ugRpS a[ #epiP~f>o$ sj f>ow
Vjhij ljwji wi lwS ^
l+g bwjv fpit w[ WyV dlM@ f+edBY f>o qhjV m
#e+.o f>o$ epiP qJVgH[@ aji[ lwv wpvjV m

11! cj! uga dl>z lgav \l.fj!|@ l+g epiP f>o f+wjL@ f>DV[ 414~15!
12! f+'! dfbjij dl>z fsq@ idhaVjq[@ f>Vj 73!

60

l+g bwjv a?a ljdhW


a'G
ujig h'H[

hpwqVjq[

1
O ldaepif+ljds mm

l+g bwjv lhjH[


a?a bwjv Wp.ej
ljdhW ug

bwjv lhjH[
l+g siWji ljdhW

hq upqv[ dl>zjV fpujigbjV a?a l+g bwjv Wp.ej ug ljdhW r


l+g siWji ljdhW r WjWj bBv ijdH ljdhW ug r N.cj Wp.ej ljdhW r
Lhgs Wp.ej ljdhW ug s[ qpvjh;[ wjirjHg epiqpt dl>z lwda= wj wgbj@
qjvPq hPbj dw dHl L?l V[ y.s ue%j Wid?vj` epi dHLB w[ a"hgV l+g
epiP e+.o ljdhW r epi b>l r epi WjVg w[ ahigi r awigi wgbj h{@
dul l[ ljWa h'aj h{ dw Rpl wj dHawjs dl,tg Ziq l[ dWvwpv Wid?vj`
h{@ dHl rjla[ hq aqjq fpujigbjV r e+.ogbjV r V.WisjijV l+g epis:ji[
hjdH qqsPh adhigi wia[ h{G dw epiqpt dl>z quwPi f>o ?jvlj l[ bvdhsj
wgbj debj h{@ epis:ji[ hjdH q"lP` q[G Rpl wg bisjl Vj h'eg r WiajRp
Vj h'ej m aqjq dl>zjV w' rjd;bj ih[ dw w'Hg L?l Rpl wj f{i'wji
Vj h' m u' L?l Rpl wg f{irg wi[ej@ rph Fg W[qpt b"i vjdHw aV?jh
f>o w[ lqNj ujr[ej b"i r{lj hg lvPw Rpl w[ ljo Fg wgbj ujr[ej m
`wa m Wajig? l,ark qjh y[a l.qa 418 epi VjVw Ljhg qpajdWw 18
qjiy 1887 Hglrg m1
sla?a hj;igV dl>zjV Rphs[sjijV r e+.ogbjV r fpujigbjV ^
lisji qjV dl>z liWijh episrji[ ljdhWjV@ l^ wjV% dl>z qugngbj
iHgl@ FjHg hiVjq dl>z e+.og siWji ljdhW@ FjHg epvjW dl>z qh.a l+g
bwjv Wp.ej ljdhW@ FjHg a[uj dl>z qphadqq l+g bwjv Wp.ej ljdhW@ FjHg
urjhi dl>z qphadqq l+g bwjv Wp.ej ljdhW@ FjHg f+ajf dl>z@ lp.si dl>z@
L[i dl>z@ FjHg wiq dl>z bisjlgbj l+g siWji ljdhW@ lisji ulr.a
dl>z fpujig l+g siWji ljdhW@ njwpi dl>z fpujig@ FjHg s[rj dl>z ZPfgbj@
FjHg qpvajVj dl>z@ FjHg l.aj dl>z fpujig@ FjHg hids,a dl>z bisjlgbj@
1! cj! ueuga dl>z@ dl>z lFj vdhi@ f>Vj 35& LqL[i dl>z bL'w@ f>ujW sgbJ vdhiJ@
f>Vj 111!

63

FjHg qhj dl>z@ FjHg B[w dl>z f,agsji bwjv Wp.egbj@ y.yv dl>z@ f+[q
dl>z bwjv Wp.egbj f,agsji@ epvjW dl>z fpujig l+g siWji ljdhW@ bai
dl>z bwjv Wp.egbj@ FjHg VjijdHS dl>z V.Wisji WjWj bB,v ijdH ljdhW
ug@ FjHg urjhi dl>z@ FjHg Z.Vj dl>z WjWj bBv ijdH ug s[ lptHg@ FjHg
siWjij dl>z N.c[ Wp.egbj@ FjHg d*fjv dl>z N.c[ Wp.egbj@ epids,a dl>z
dVLjVyg@ FjHg l.a dl>z V.Wisji@ FjHg VjijdHS dl>z ug e+.og l+g aiV
ajiV ljdhW m2

2
dqag ^ 12~10~1920

bwjv a?a ljdhW ldubj ?jvlj ug sj dHh sgrjV fjl wisj


h{ dw duV%J V[ Wu~Wu zjB $a[ b>ei[;J sj qpwjWvj wgaj lg@ Rph bdV>V
epiP s[ dl,t lV m Wvdw Rph epiP s[ dl,t Vhk hV@ duhC[ bjfS[ zi dry
qVqa wis[ hV m l^ biPC dl>z u' epiqa f+yji } W.s wi w[ zi dry
fjf vgvj wisj h{@ epiP sj dl,t Vhk m3
V'B ^ dHl ci a'G dw f>ujW s[ dl,t Wu~Wu zjB s[ hjsl[ a'G FCw Vj
RpD,nS@ liwji f>ujW V[ l+g siWji ljdhW b>Ddq+ali s[ liWijh biPC
dl>z fjl'G dl,tJ s[ L+'qSg epi blojV l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G
dHh hpwqVjqj ujig wirjdHbj dw ##Wu~Wu zjB $a[ qji[ eH[ f>ujWg
dl,t Vhk hV m$$ \Vi{S dl>z@ bwjvg q'iy[ a[ N,Wi@ f>Vj 25| m dHl
hpwqVjq[ sg oJ Rpwa hpwqVjqj ujig wgaj dw biPC dl>z epiP sj
dl,t Vhk@ duV%J V[ Wu~Wu zjB $a[ b>ei[; sj qpwjWvj wgaj@ Rph
epiP s[ bdV>V dl,t lV m

2! 25 la.Wi@ 1995 } l+g bwjv a?a ljdhW a'G h'H[ bjs[L bVplji f+'^ epiqpt dl>z
} fPig ai%J dVis'L ba[ epiP~f>o sj l,yj l[rw ujSdsbJ RpV%J } bwjv yvjS[
Rpfi.a lVqjdVa wirjRpS sj b{vjV wgaj debj m dHl l.W.Zg `{lvj vCg V.^ 75
$a[ b>Ddwa h{ m
3! Vi{S dl>z@ bwjvg q'iy[ a[ N,Wi@ f>Vj 65& debjVg f+ajf dl>z@ bwjvg vdhi@
f>Vj 28!

64

3
dqag ^ 13~10~1920

hpwqVjqj bwjv a?a ljdhW@ b>Ddq+ali


lqP>h ?jvlj ug f+ag drsa h'r[ dw 1 q,zi 1977@ l.qa VjVwLjhg
451@ qpajdWw 15 Vr.Wi 1920 } dsV s[ V"G ru[ dHw qhjV f>ow dHw,n
bwjv a?a ljdhW ljhqS[ h'r[ej@ dul dry siWji ljdhW b>Ddq+ali ba[
lqP>h epispbjdibJ bjdsw s[ f+W.Z vHg sgiz dryji wi w[ dHw f+agdVZ
f>ow wq[Bg ypSg ujr[eg m dul vHg liW,a epi~a?aJ@ epispbjdibJ@
?jvlj udobJ@ dl,t fvBVJ@ dibjlag dl,t `"uJ bjfS[ r,Dv'G h[n dvtgbJ
ZjiVJ rjv[ dl>z h[n dvtg drMa qpajdWw ypS w[ F[uS ^
f+agdVZJ sg ZjiVj
\1| b>Ddq+aZjig h'r[@ \2| f>u WjSgbJ sj V[qg h'r[@ \3| f>u wwji
sj idharjV h'r[@ \4| b>Ddq+a r[v[ \fdhi ija| RpnS rjvj h'r[@ \5| slr.Z
s[S rjvj h'r[ m
f+agdVZJ sg y'S sg drMa
\1| a?a r,Dv'G f>u f>u@ \2| epispbjdibJ r,Dv'G dHw dHw@ \3| ?jvlj
udobJ r,Dv'G l" df,DA[ f>u s[ dhljW@ \4| 6 lwPv wjvuJ r,Dv'G@ 6 f+W.Zw
wq[BgbJ dr,Dy'G@ 8 BgyiJ dr,Dy'G ba[ 7 drdsbjiogbJ r,Dv'G@ \5| dl,t
dibjlaJ r,Dv'G f>u f>u@ \6| dl,t iljdvbJ r,Dv'G s' s'@ \7| dl,t fvBVJ
r,Dv'G s' s'@ \8| fPig dl,t fvBV r,Dv'G f>u f>u@ \9| fPi[ dl,t iljv[ r,Dv'G
f>u f>u@ \10| dVh.e dl,tJ s[ udobJ r,Dv'G l" df,DA[ f>u m
Rpfi'wa wq[Bg sj `{lvj lqP>h dl,t l.ea dry lpSjdHbj ujr[ej@
dul dry epiP zi s[ liW,a LiZjvP Ljqv h' lws[ hV@ l' lji[ f+[qg d*fj
wi w[ siLV s[S m4
V'B ^ dHl dsrjV l.W.Zg dvta fC%a f+jiow l[rw Vjv wgag ujr[ m dHh
dHLdahji duo[ duo[ epiP ?jvlj BjfPbJ bjds aw fhp.yjS sj uaV
wgaj h{ m hi dHw Ljdqv h'S rjv[ f+agdVZ fjl bjfS[ uo[sji a'G
liBgd`w[B h'Sj yjhgsj h{ m
f+jiow
\cjwBi epiW?L dl>z l[rw|
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
4! cj! hidu>si dl>z dsvegi@ bwjv a?a ljdhW@ f>Vj 52!

65

4
dqag ^5
O rjdhepiP ug wg `ah mm

hpwqVjqj l+g bwjv a?a ljdhW ug sg Vwv


VjF[ s[ bdhvwji epidsbjv dl>z V[ 14 la.Wi@ 1923 } l+g epiP
e'dW>s dl>z ug s[ epispbji[ e.eli u{a' dry bt>c fjn W.s wi w[ ba[
sgrjV } a'C w[ ba[ Rpl dsV a'G v{ w[ hpS aw dl,tJ } epispbji[ ujS
a'G ba[ bt>c fjn wiV a'G ba[ sgrjV vejRpS a'G i'w w[ bqvg a"i
$a[ dl,t Ziq } davJuvg s[ ds,ag h{ m dHl vHg epiP f>o r,Dv'G f+jfa Zjidqw
rlgwjiJ ba[ bdZwjiJ sg ria'G wis[ h'H[ l+g bwjv a?a s[ h;Pi'G
hpwqVjqj ujig wi w[ liW,a f>o ?jvlj f+ag f+eB wgaj uJsj h{ dw Rpwa
epidsbjv dl>z } Rpls[ wpwiqJ wiw[ dl,t f>o dry idhS s[ qjS a'G
rJdNbj debj h{ ba[ Rph dl,t Vhk h{@ ba[ dl,tJ rjv[ h,w~hwPw Rpls[
VlgW Vhk h'Se[ m
w'Hg dl,t Rpl Vjv Ys'G agw Vj ria[ us agw dw Rph bjfS[ wga[
wpwiq sg F,pv l+g bwjv a?a ljdhW s[ h;Pi'G Vj W?Lj vr[ m6
~/lhg
uo[sji 7
l+g bwjv a?a ljdhW
\q'hi bwjv a?a|

5! dHl hpwqVjq[ fi ajig? siu Vhk m d?bjv h{ dw hpwqVjqj 14 la.Wi@ 1923


a'G A[ag df,DA'G ujig h'dHbj h'r[ej m
6! Vjhi dl>z debjVg@ bj;jsg sgbJ vdhiJ@ f>DV[ 290~91!
7! dHl lq[G uo[sji RPZq dl>z Vje'w[ uo[sji lV \debjVg dwifjv dl>z@ bwjv a?a
ljdhW a[ uo[sji ljdhWjV@ f>Vj 71| m

66

5
dqag ^ 7 uVrig@ 1924
uRp aRp f+[q
t[vS wj yjRp mm

dlip Zdi avg


evg q[ig bjRp mm

hpwqVjqj bwjv a?a ljdhW


bwjv a?a fi e"idq>B sj aj;j hqvj
dl,t Ziq $a[ bldh rji
dl,tg a[ Ziq sg LjV } wjdHq i,tS sj lqJ
dfbji[ ?jvlj ug ) f,pngbJ tvJ vphjSgbJ@ yitCgbJ $a[ yC%Vj@
bjdibJ Vjv bjfS[ ligiJ } dyirj v{Sj bjf vHg l"tj h{ m q,Dl[ i.zC
a[ bdhqs Ljh spijVg sgbJ W[bsWgbJ dHdahjl bjf } s,l dihj h{ m
fpijS[ ;jvqJ s[ ;pvq Vjl wi w[ aphjc[ dsv LJa h' y,pDw[ hV m hpS aphj}
dxi f+gdtbj sg wlr,Bg $a[ vjdHbj uj dihj h{ m VVwjS[ ljdhW s[ LhgsJ
} si,?aJ Vjv W.V% w[ Fig dry ljC w[ wWjW wiV sj lqJ rg bjf sgbJ
b,tJ b,De'G v.dzbj h{ m dHl ai%J epiP w[ WjQ@ qpvajV a[ bBw bjdsw
u[v%J dry dsv dhvj s[S rjv[ bdabjyji rg bjf s[ dli a'G v.z[ hV m
hpS liwji ligiw awvg`J sg oJ ljcg bjadqw a[ Zjidqw WiWjsg wiV
fi apv eHg h{ m epispbji[ e.eli dibjla VjFj dry bt>c fjn W.s wiV
sj ;?q aj;j hg h{ dw 7 uVrig } b>Ddq+ali fpvl V[ bwjv a?a ljdhW
$a[ rji wi w[ bjf s[ Ziq $a[ dHw wjavjVj hqvj wgaj h{ m siWji
ljdhW sg dul fdr,ai fiwiqj } ldaepiP V[ bjfS[ fdr,ai wi~wqvJ
Vjv NjCP x[i w[ lj` wgaj@ dul Ziag } dl,t LhgsJ V[ bjfS[ vhP Vjv
i.debj h'r[@ dul bwjv a?a sg dHw dHw dH,B fpwji fpwji w[ LhgsJ
sg Lhjsa s[ l.s[L s[ ihg h'r[@ bduhg fdr,ai a[ ldawjiI'e oJ $a[
7 uVrig } fpvl V[ risg lq[a W.sPwJ sg VpqjdHL a[ liwjig iphW drtjH[ m
dHaVj hg Wl Vhk@ Wvdw wHg lgVj~;'i fpvl s[ V"wiJ sj b,De[ rZ w[
bwjv a?a Rpfi ujS sj uaV wiVj ba[ bwjv a?a s[ Rpfi'G dl>zJ
} de+`aji wiV fi ;'i s[Sj dl,t Ziq vHg q"a sj l.s[L h{ m fpvl V[
dHl lgVj~;'ig Vjv fpijSg dl,t dHdahjlw qiIjsj } a'dCbj a[ dl,t Ziq
sg l?a dVijsig wgag h{ m
epiP hdie'dW>s ljdhW a[ ldaepiP ijqsjl ug s[ zi sg dHl W[bsWg
67

} lhjiVj Whpa wnV h{ m bjfS[ ligi s[ B'B[ wirj s[S[ ljc[ vHg l"t[
hV@ fi Ziq sj wav blk b,tJ Vjv Vhk lhji lws[ m fpvl V[ dHh
wjirjHg wi w[ bqV } F.e wiV sj fPij ;'i vejdHbj h{ m bwjvg
l[rjsjiJ V[ f>o sj hpwq q>VdsbJ LJaqHg blPv } qpt i,ts[ h'H[ bjfSg
Ajag $a[ f,oi i,t w[ lq[G } ep;jdibj h{ m hpS liwji } dHh s,l ds,aj
uJsj h{ dw dHl ai%J Ziq sj wav Vhk lhjdibj uj lwsj@ u[wi b,De'G
vHg wsg dHl ai%J h'dHbj ba[ w'Hg dl,t Vj lhji w[ LJa Vj idh ldwbj
aJ dHl ljig Ws~bqVg sg d;>Dq[rjig liwji s[ bjfS[ dli h'r[eg m
epiP dfbji[ bwjv a?a sg dH,;a } wjdHq i,tS vHg bjfS[ dli
wpiWjV wiV vHg hi lq[G dabji idhS m bwjv a?a sg W[bsWg } y,pf
wi w[ lhji v{Sj ldaepiP a[ bwjv fpit sg siejh a'G W[sjrj dvt s[Sj
h{ m Rpl liwjig V"wi dl,t fi l?a b`l'l h{ dul V[ Vjv h' w[ dHh w.q
wijdHbj h{ m hi[w iju[ a[ `wgi@ A'B[ a[ r,Dc[ dl,t } l'ySj yjhgsj h{
dw bwjv a?a ljdhW s[ ldawji sj F.e h'Sj RpV%J sg dH,;a@ bSt
a[ HgqjV sj wav h{ m liwjig hjwqJ V[ dHl F,pv Vjv bjfSg deig h'Hg
Lij`a@ lqN a[ sPi~b>s[Lg sj dsrjvj w,T ds,aj h{ m liwji a'G ljig
spVgbj $a[ c.w[ sg y'B Vjv f+eB wgaj uJsj h{ dw bwjv a?a ljdhW
sg W[bsWg lhjiVg dl,tJ vHg bl.Fr h{ m hi[w dl,t W,Dy[ sj aV qV ZV
bwjv a?a $a[ wpiWjV h{ m liwjig V"wi b,De'G vHg bduhj wpwiq wiV
a'G fdhvJ y.eg ai%J l'y v{S dw bqV F.e h'S sj Fji RpV%J dli h'r[ej
ba[ Rph dl,t Ziq s[ lgV[ $a[ zjaw rji wiV v,De[ hV m8

6
dqag ^ 9~2~19249

?jvlj ug@
bjf } faj h{ dfAv[ bela qhgV[ s[ b?gi a'G VjF[ sg b>ei[;
hwPqa V[ epispbjij e.eli ljdhW sg Ijaij W.s wgag h'Hg h{ ba[
14 la.Wi rjv[ dsV Rpl s[ b`liJ V[ epidsbjv dl>z s[ hpwq Vjv z'i
fjf ba[ bdabjyji wgaj lg m Rpl dsV epispbji[ s[ Wjhi sgrjV dry
bt>c fjn s[ F'e lV@ RphVJ V[ wCjh f+ljds sg s[e Vj ujS ds,ag dul
wiw[ F'e dry F.e dfbj m wCjh f+ljds sg W.sL h'S wiw[ ba[ sgrjV
8! debjVg f+ajf dl>z@ bwjvg vdhi@ f>Vj 320!
9! dHh dqag ngw Vhk@ dwMdw dHl dsV $a[ 500 dl>zJ } hpwqVjq[ $y f{sv ujS
sj bjs[L h{ m

68

s[ y"deis[ fpvl ba[ `"u s[ l?a z[i[ s[ wjiV s' dsV b>V~uv RpD,wj
hg Vj dqvS wiw[ fjng x[i bt>c fjn wi w[ blqio h' eH[ ba[ epispbji[
s[ b>sivg l.ea } bt>c fjn bi.F wiVj dfbj m
H[o[ hg W,l Vhk@ RphVJ dVisHgbJ V[ epispbji[ s[ Wjhi sgrjV dr,Dy'G
upCg l.ea } l+g epiP e+.o ljdhW s[ h;Pi'G de+`aji wgaj m x[i epispbji[ s[
b>si bt>c fjn lirS wisg h'Hg l.ea } ba[ qhjiju s[ yiVJ dry W{n[
fjngbJ } de+`aji wis[ h'H[ fjng } Fg Wjh'G xC w[ Zigw w[ de+`aji wi
dvbj ba[ dHl Vjv l.ea s[ bi.F wga[ bt>c fjn } W.s wgaj m dHh l+g
epiP e+.o ljdhW sg l?a h,aw lg ba[ dl,tJ sg Zjidqw bj;jsg ba[ Zjidqw
u;Wja RpD,a[ dHw wiCg l,B lg m ?jvlj dHl Zjidqw h,aw ba[ dHl hqv[
} ws[ y,pf wi w[ Vhk fg lwsj m bev[ dsV 15 la.Wi a'G hg l.eaJ rhgiJ
fj w[ u{a'G f,puS v,e fHgbJ aJ dw epispbjij sg Ijaij wiV ba[ W.s
h'H[ bt>c fjn qpC bi.F wiV@ b,u aw WijWi i'; l.eaJ dHl[ qavW vHg
u{a' f,pusgbJ hV m f>u qhgV[ h'S v,De[ hV ba[ yji h;ji s[ vefe dl>z
u{a' f,pu w[ de+`aji h' y,pDw[ hV ba[ bV[wJ ai%J s[ wLB lhji y,pDw[ hV@
fi dVisHg liwji RpD,Da[ wpN bli Vhk h'dHbj m epispbji[ sg Ijaij Rpl[
ai%J W.s h{ ba[ bt>c fjn l.eaJ ujig Vhk wi lwgbJ m dl,tJ s[ dsvJ dry
sis rZ dihj h{ m epispbjij e.eli ljdhW sg fdr,ai FPqg r.eji ihg h{
dw dVai'@ Ziq sg hjVg sPi wi'@ Vhk aJ ugrV dZ+e h{@ l' ?jvlj ug ##u'
dwAp widh l'Hg bW ljip mm dxdi fApajhp V fjrhp fjip mm$$ dHl vHg hpS f>o
sg bjlj } l.fPiV wiV vHg `{lvj wgaj debj h{ dw 9 `irig@ 1924
qpajWw 27 qjz LVgrji rjv[ dsV 500 dl>zJ sg l.ea l+g bwjv a?a
ljdhW s[ h;Pi'G bisjlj l'Z w[ f{sv ujr[ m
dHl l.ea sj qh,ar w[rv epispbjij ljdhW sg Ijaij wiVj ba[ Rpo[
W.s h'H[ bt>c fjn } bi.F wiVj h'r[ej m dHl sj f+S h'r[ej dw dWVJ Ijaij
wga[ ba[ bt>c fjn wga[ Vhk qpCVj@ ba[ s,pt@ F,pt@ w{s@ q"a aw u' Fg wLB
dHl l[rj s[ widsbJ h'dHbJ N,vS[ f{S@ RphVJ } ?pLg Vjv ba[ fPiV LJaqHg
idh>DdsbJ h'dHbJ lhjiVj m a'C epispbjij e.eli ljdhW w[rv Rphg f+jS~
Zjig ujSe[@ u' l+g bwjv a?a ljdhW s[ h;Pi'G bisjlj l'Z w[ yv[ ujSe[ m10
~/lhg
uo[sji 11
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
10! cj! hidu>si dl>z dsvegi@ bwjv a?a ljdhW@ f>DV[ 59~60!
11! dHl lq[G uo[sji RPZq dl>z ug Vje'w[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji lV
\debjVg dwifjv dl>z@ bwjv a?a ljdhW a[ uo[sji ljdhWjV@ f>Vj 71| m

69

7
dqag ^ 23~5~1924

WjWj wiaji dl>z W[sg V[ VVwjS[ ljdhW s[ ljw[ lq[G ljZPbJ sg


dHw wq[Bg WSj w[ f>o sg dri'Zaj wgag@ hdispbji uj w[ dl,t f>o s[
dri,pZ awigiJ wgagbJ a[ w"q s[ dri'ZgbJ Vjv hqsisg f+eB wgag@ dHl
vHg Rph s'Lg h{ m Rpl } T.c vjdHbj uJsj h{ dw Rph dHw aJ l+g siWji
ljdhW sg fiwiqj@ z>DB[ zi a'G oCj ljdhW aw NjCP s[S sg l[rj wi[
ba[ b>Ddq+ali'G V.e[ f{ik y,v w[ VVwjS[ ljdhW ujr[ m Rpo[ f,pu w[ f>u bt>c
fjn wijr[ a[ sl h;ji ipdfbj Lhgsg `.c dry s[r[ m12
V'B ^ dHl lq[G uo[sji b,Ai dl>z ug bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji lV m

8
yP.dw FjHg Vi{S dl>z V[ 4 bwaPWi@ 1925 } bwjv a?a ljdhW
$a[ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ h' ih[ dHuvjl dry wHgbJ l,uSJ }
Rpwlj w[ drzV fjRpS sg w'dLL wgag lg ba[ bwjv a?a ljdhW sg
W[bsWg wgag lg@ dHl $a[ bwjv a?a ljdhW r,Dv'G f>u dfbji[ FjHg Vi{S
dl>z s[ dvtag qpbj`g q>eS $a[ RpV%J } h[n dvtg l;j lpSjMs[ hV ^
\1| bwjv a?a ljdhW sj f>u dsV dHLVjV wirjRpS ba[ ljigbJ
A,aJ \q>Dd;vJ| $a[ NjCP s[S m
\2| f>u dsV z>Bj zi@ oCj ljdhW@ NPnj W;ji@ y"CgbJ f"CgbJ@
WjWj ljdhW ba[ u'dCbJ sg l[rj wiV m
\3| s' dsV bwjv a?a ljdhW s[ sgrjV dry bjfSg Qvag ;jhi
wiV ba[ l;j s,lS m
\4| l;j 20 Vr.Wi@ 1925 a'G LpiP q>Vg ujr[eg m13
V'B ^ dHl lq[G uo[sji b,Ai dl>z ug bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji lV m
12! debjVg f+ajf dl>z@ bwjvg vdhi@ f>DV[ 396~97!
13! cj! hidu>si dl>z dsvegi@ bwjv a?a ljdhW@ f>DV[ 61~62!

70

9
dqag ^ 4~6~1927
O rjdhepiP ug wg `adh mm
l+g bwjv ug lhjdH mm

l+g bwjv a?a ljdhW ug h;Pi hj;i h'H[ FjHg ljdhW l^ tCw dl>z
ug u'e RpV%J sg bc'v ds=C%aj@ dVLwjq bjfj rjiV ba[ RpD,zg f>o l[rj
vHg f>o sg f+l.lj f+eB wgag uJsg h{ ba[ l+g ljdhW a[ dli'fjRp sg W?dLL
wgag uJsg h{ m hpwq h'dHbj dw FjHg ljdhW l^ tCw dl>z ug RpD,a[ epiP
sgbJ ?pLgbJ h'S ba[ RpV%J sg dl,tg w[lJ lpbjlJ Vjv dVF[ m14

26 u[n l.qa VjVwLjhg 458

~/lhg
uo[sji 15
l+g bwjv a?a ljdhW@
\q'hi a?a ljdhW|

10
dqag ^ 9~8~1928
lda l+g bwjv

O rjdhepiP ug wg `adh mm
l+g bwjv ug lhjdH mm

lda l+g bwjv

hpwqVjqj
r,Dv'G
l+g bwjv a?a ljdhW
f>y ?jvlj sgrjV \f>y t>c| Fl"C V[ epiqptg w'il Vjq[ fplawJ Ajf
w[ l+g epiP e+.o ljdhW ug sg WjSg dry bsvj~Wsvg a[ rjZj zjBj wi w[
epiWjSg a[ Rpls[ *q } F.e wgaj h{ ba[ epiq>a=@ bisjlj a[ b>Ddq+a qiIjsj
14! Vjhi dl>z debjVg@ bj;jsg sgbJ vdhiJ@ f>Vj 292!
15! uo[sji a[uj dl>z ug #bwifpig$ l+g bwjv a?a ljdhW ug s[ uo[sji lV \debjVg
dwifjv dl>z@ bwjv a?a ljdhW a[ uo[sji ljdhWjV@ f>Vj 68| m

71

dry bsvj Wsvg wiV sgbJ epiqda dri'Zg wjirjHgbJ wgagbJ hV m


dHl vHg WjWP a[uj dl>z a[ WgWg dVi.uS w"i } f>o dr,Dy'G ?jiu wgaj
uJsj h{ ba[ f>y ?jvlj sgrjV s[ Wjwg q{GWiJ sj l+g bwjv a?a ljdhW
a[ h'i epispbjdibJ ljdhWjV dry bisjlj W.s wgaj uJsj h{ m
w'Hg dl,t f>y ?jvlj sgrjV r,Dv'G Af[ epiqptg w'ilJ } Vj ?igs[@
Vj bjfS[ fjl i,Dt[ ba[ dHh fplawJ f>y ?jvlj sgrjV Ij h'i dul dwl[
fjl h'S@ Rph l+g bwjv a?a ljdhW z,v s[S m16
q'hi
s[ep a[ep xah Vplia W[si.e
l+g bwjv ug lhjdH
l+g bwjv a?a ljdhW
Ijxa b; VjVw epiP e'dW>s dl>z

26 ljrS l.qa VjVwLjhg 459


26 ljrS l.qa dW*qg 1985

11
dqag ^ 15~9~1931
O rjdhepiP ug wg `adh mm
l+g bwjv ug lhjdH mm

l+g bwjv a?a ljdhW ug hj;i h'H[ FjHg ljdhW FjHg iSZgi dl>z
ug u'e RpV%J sg bc'v ds=C%aj@ dVLwjq wpiWjVg bi epiP f>o sg RpD,zg
l[rj vHg f>o r,Dv'G f+l.lj f+eB wgag uJsg h{ m bi l+g bwjv a?a ljdhW
r,Dv'G l+g ljdhW bi dlifjRp sg W?dLL wgag uJsg h{ m hpwq h'dHbj dw
FjHg ljdhW FjHg iSZgi ug RpD,a[ epiP sgbJ ?pLgbJ h'S m RpV%J sj dl,tg
dlsw w[lJ lpbjlJ Vjv dVF[ m17
q'hi
O l+g bwjv lhjdH
l+g bwjv a?a ljdhW
30 Fjs'G l.^ VjVwLjhg 461
30 Fjs'G l.^ dW*qg 1988

~/lhg
\epiqpt dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

16! hpwqVjq[ sg wjfg v[tw fjl h{ m


17! Vjhi dl>z debjVg@ bj;jsg sgbJ vdhiJ@ f>Vj 297!

72

12
dqag ^ 13~6~1939

liW,a ?jvlj ba[ epispbjdibJ s[ l[rjsjiJ f+ag l+g bwjv a?a


ljdhW sj hpwq h{ dw u' b>Ddq+aZjig f+jSg~qjai Vjv l.ea~f>ea dry dH,Dw'
duhj drhji wiVj@ dfAvg uja~fja Vhk fp,ASg@ Fiq Vhk wiVj m dHh'
hg epiP ug sg bjdebj h{ m u' dli dVrjH[ej@ epiP ug Rpl sg WhpCg wiVe[ m18
~/lhg
32 u[n l.qa 467 Vj^Lj^
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
V'B ^ dHl lq[G uo[sji q'hV dl>z #Vje'w[$ l+g bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji
lV m

13
dqag ^ Vr.Wi@ 1948

b>Ddq+ali sgfqjvj s[ rjidLw dHw,n RpD,a[ sPi V[C[ a'G bjHgbJ dl,t
l.eaJ sg l[rj dry l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G l.s[L ^
ljcj Fjia Ws[Lg Qpvjqg a'G bj;js h' y,pwj h{ a[ bj;jsg sg F[Bj
dl,t l.eaJ V[ Whpa ds,ag h{ m bj;js Fjia dry blJ f>o } yC%sgbJ wvJ
dry i,tSj h{ ba[ s[L } ai,wg s[ dlti RpD,a[ fpyjRpSj h{ m dHl vHg dl,t
l.eaJ } bev[ ljv h[n dvtgbJ e,vJ r,v ?jl dZbjV s[Sj yjhgsj h{ ^
\1| fjdwlajV dry idh eH[ epispbjdibJ a[ qjlPq dh>sg F{SJ sg
bj;jsg vHg bwjv fpit b,De[ bisjl[ wiV[ m
\2| fjdwlajV dry zi zjB vpBj bjH[ FijrJ s[ qpC rljRpS vHg
Rpsq a[ lhjdHaj wiVg m
\3| s[L sg i,Ddtbj vHg `"ug dldtbj v{Sg m
\4| LijW fgS sj dabje wiVj m19
V'B ^ dHl lq[G uo[sji q'hV dl>z #Vje'w[$ l+g bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji
lV m
18! LqL[i dl>z bL'w@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sj 50 ljvj dHdahjl@ f>DV[ 255~56!
19! epispbjij e;B@ b>Ddq+ali@ Vr.Wi 1948@ f>Vj 60!

73

14
dqag ^ 29~11~1961

f>uJ dfbjdibJ sj `{lvj@ dl>z ljdhW uo[sji b,Ai dl>z ug@ uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW l+g b>Ddq+ali V[ l+gqjV qjlBi ajij dl>z l+gqjV
l.a xah dl>z ba[ hj;i q{GWi ridw>e wq[Bg } tdCbJ wi w[ l+g bwjv
a?a ljdhW lpSjdHbj m
O rjdhepiP ug wg `adh mm
f>uJ dfbjdibJ sj `{lvj dqag 29 Vr.Wi@ 1961 Hg^
qpajWw qzi 14@ 2018 dsV W,pZrji

blJ dqv[ lq[G dry duo'G aw h' lwsj lg r,Z a'G r,Z l.W.Za a[ ujSwji
l,uSJ fjl'G@ dHl lq[G sgbJ fpijSgbJ dvtaJ@ dWbjVJ@ dy,ngbJ a[ b?WjiJ
ijhk uJy fCajv wi w[ blvgba lqNS sj fPij fPij IaV wgaj h{ ba[
dHl dl,DB[ $a[ f,pDu[ hJ dw s'hJ qiV~WiaJ s[ i,tS a[ A,cS sgbJ zBVjrJ
lF } faj hg h{@ dHl vHg dHh lj} s'hijV sg H[o[ w'Hg v'C f+aga Vhk
hp.sg m fdhvj Wia l.a ug qhjiju V[ qjlBi ajij dl>z ug sg al,vg@ ridw>e
wq[Bg a[ q'iyj wq[Bg ba[ l.ea sg f+rjVeg a'G Rpfi.a f>uJ dfbjdibJ sg
bjdebj v{ w[ A,Ddcbj lg@ dHl vHg dHl $a[ w'Hg Bgwj dB,fSg Vhk wgag
uj lwsg m sPlij qiV~Wia 15 bela@ 1961 Hg^ } l+g siWji ljdhW@
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g q>ug ljdhW@ bt>c fjnJ s[ F'e lq[G bisjdlbJ
Rpfi.a f>ujWg lPW[ sg f+jfag vHg f+S wi w[ qjlBi ajij dl>z ug V[ bi.F
wgaj@ dul } bnajvgr[G dsV wdqLV } f+rjV wi w[ bjfSj qiV~ria
1 bwaPWi } A,c ds,aj@ dul Vjv f>o dry dVijlaj@ fi[LjVg@ spt a[ Q,pDl[
sg vdhi x{v eHg@ dwMdw qjlBi ug V[ wHg rji dHh e,v f+eB a"i $a[
whg lg dw hpS w'Hg h'i ijh Vhk uJ f>ujWg lPWj WS[ej uJ q[ig q"a h'r[eg m
dHl vHg dwlg sidqbjVg e,v } wWPvS vHg f>o dabji Vhk lg ba[ Vj
hg RpV%J } bjfS[ Whjsi a[ dVZCw vgci a'G dHh bjl lg dw Rph bjfSj
f+S fPij wga[ dWVJ bjfSj ria A,c s[r[ej dul Vjv w"q dli RpD,yj wiV
u'eg Vj ih[ m dHh wdhbj uJsj h{ dw ridw>e wq[Bg ria ApcjRpS s[ h,w
dry Vhk lg@ fi wq[Bg V[ ria t'hvS sg dri'Zaj Fg Vhk wgag m dHh e,v
Fjr[G dwl[ Fg qlvha wiw[ wgag eHg h'r[ aJ Fg dHh ir,Hgbj ria ApcjRpS
s[ h,w dry hg uJsj h{ m dHl vHg ridw>e wq[Bg a[ b{wdB>e f+ZjV l.a xah
dl>z ug Fg ria ApcjRpS sg d;>Dq[rjig a'G dwlg ai%J Fg Wig Vhk h' lws[ m
74

ljcg dHh lf,LB ijdH h{ dw qjlBi ug V[ b{lj wi w[ fpijaV dl,t lPiWgiJ


bwjvg xPvj dl>z ug@ WjWj sgf dl>z ug@ l^ Ljq dl>z bBjig sgbJ irjdHaJ
} Fjig l,B qjig h{ ba[ dl,tg sg LjV dry `iw dfbj h{ m Vjv[ vgaj h'dHbj
f+S lhg iPf dry fPij Vhk wgaj@ dHl vHg qjlBi ajij dl>z ug@ l.a xah
dl>z ug ba[ ridw>e wq[Bg s[ hj;i q{GWi h'Hg br,Ddebj W?LjRpS vHg l+g
bwjv a?a ljdhW f>uJ dfbjdibJ s[ f[L h'S m
fdhvJ qjlBi ajij dl>z ug } uo[sji b,Ai dl>z ug V[ dwhj dw
qjlBi ug@ tC[ h' ujRp m qjlBi ug tC[ h' eH[@ aJ
\f>uJ dfbjdibJ r,Dv'G VgIa wgag aV?jh|
qjlBi ajij dl>z ug
\1| l+g bwjv a?a ljdhW@ dHw l+g epiP e+.o ljdhW ug sj bt>c
fjn f+jldya ru'G wirjRpS m
\2| dHw qhgVj bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj hi i'; dHw ujfp ljdhW
sj fjn wiV m
\3| lrj l" ipfH[ sj wCjh f+ljds wirjRpS m
\4| l.eaJ sg u'dCbJ sg l[rj f>u dsV wiV m
\5| v.ei s[ uPn[ FJc[ qJuS sg l[rj f>u dsV wiV m
l.a xah dl>z ug
dxi l.a xah dl>z ug V[ tC[ h' w[ v,eg aV?jh lpSg
\1| qhgVj bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj hi i'; dHw ufpug ljdhW sj
fjn wiV m
\2| f>u dsV uPn[ FJc[ qJuS sg l[rj v.ei dry wiV m
ridw>e wq[Bg s[ hj;i q{GWi
ridw>e wq[Bg s[ hj;i q{GWiJ V[ tC[ h' w[ h[n dvtg aV?jh lpSg
\1| s' dsV l+g b>Ddq+ali li'ri sg fiwiqj dry NjCP wiV m
\2| s' dsV uPn[ FJc[ qJuS sg l[rj wiV m
Rpfi'wa ljdibJ V[ v,eg aV?jh dli dVrj w[ f+rjV wgag a[ v,eg
aV?jh FpeaS sj IwgV dsrjdHbj m
f+jldya
blk lqP>h dl,t l.eaJ sg l[rj dry bfgv wis[ hJ dw lji[ LdhiJ
wldWbJ a[ df>cJ dry 12 sl.Wi@ 1961 } LhgsJ s[ dliaju l+g epiP a[e
Whjsi ljdhW ug s[ Lhgsg epifpiW rjv[ dsV ljig l.ea iv w[ l+g ufpug
ljdhW sj fjn wi[ ba[ h[n dvdtbj LWs rg l.ea iv w[ fC%[ ^
75

dWvjrvp q^ 5 mm
ijthp bfVg lidS f+F q'dh dwifj Zji[ mm
l[rj wApP V ujVRP Vgyp qPitji[ mm

Rpfi.a bisjlj wgaj ujH[ ba[ dHl lq[G w'Hg v{wyi bjds Vj ds,aj
ujr[ m
~/lhg

\dl>z ljdhW de^ FPdf>si dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\uo[sji liq dl>z|
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\uo[sji b,Ai dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\dl>z ljdhW de^ y[a dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\dl>z ljdhW de^ dwifjv dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

15
dqag ^ 13~1~1974

l+g bwjv a?a ljdhW sg h;Pig dry hj;i h'H[ FjHg ljdhW lisji
hdiFuV dl>z ug r,Dv'G drs[LJ drt[ epidl,tg s[ f+yji dh,a wgag uj ihg
dVLwjq l[rj f+ag ?jvlj f>o r,Dv'G f+l.lj f+eB wgag uJsg h{ m bjf ug
Rpfi ldaepiP ug sgbJ ?pLgbJ h'S m
bwjv fpit rjdhepiP b,De[ bisjl h{ dw bjf sj dl,tg dlsw w[lJ
lrjlJ Vjv dVF[ m
~/lhg
\ljZP dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
76

16
dqag ^ 5~7~1977

O rjdhepiP ug wg `adh mm
dl,t Ziq s[ wpN wp WpdVbjsg blPv hV@ duV%J dry bisjl ba[
y"fHg \hqig wi' hjo s{ i,Aj| Fg hV@ u' dl,t Ziq s[ o.q% iPf hV@ duV%J
sj lq,pDy[ a"i $a[ lji[ dl,t uea Vjv l.W.Z h{ m lqP>h dl,t f>o sg VpqjdH>sj
uqja L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ dl,t uea s[ dHdahjlwji ba[ f>o
s[ f+dl,Z drsrjVJ s[ lq,pDy[ `{lv[ a'G dWVJ debjVg Fje dl>z b>Wjvj
AjRpSg V[ dHw slq e+.o dViS[ fplaw dvt w[ drbwagea dw>aP wiw[
dl,t f>o s[ WpdVbjsg blPvJ $a[ Fjig l,B qji w[ z'i fjf wgaj h{ m dHl
vHg q{G l+g bwjv a?a ljdhW s[ uo[sji sg h{lgba dry s[l ba[ fis[l
sgbJ lqP>h dl,t l.eaJ } lPdya wisj hJ dw us agw l+g bwjv a?a
ljdhW bjf hj;i h' w[ debjVg Fje dl>z dHl wga[ z'i fjf sg f+jldya
ru'G qpbj`g Vhk q>esj@ dl,t l.eaJ Rpl } qP>h Vj vjRpS ba[ sgrjVJ@
epifpiWJ bjds lqjeqJ dry dwl[ lPia dry Fg W'vS sg bjdebj Vj
s[S m dl,t l.eaJ dHl $a[ l?ag Vjv bqv wiV m
~/lhg
\ljZP dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

17
dqag ^ 10~6~1978
s[e a[Q `ah Vplia W[ si.e mm
Ij`a b; VjVw epiP e'dW>s dl>z mm

liW,a ?jvlj l.lji Fi s[ qjHg FjHg sg wdvbjS l+g epiP bwjv


fpit s[ hpwq } lrgwji wiV dry h{ m bwjv fpit liW~LwagqjV ba[
77

sIj~dVdZ h{@ ba[ Rpl sg i;j dry liW lpt sjaj@ uea Fi s[ qV,pt
qjai vHg wdvbjSwjig epiP VjVw epiP e'dW>s dl>z spbjij dl,t qa sj
f+wjL h'dHbj h{@ ba[ ?jvl[ sj dWis h{ ^
Ziq yvjrV l.a RpWjiV mm splB lFV w' qPv RpfjiV mm

wpN lq[G a'G ljc[ s[L dry bt"ag #dVi.wjig ds,vg$ sg l.debj h[n
y,v ihg vdhi dul sj qptg epiWyV dl>z h{@ Rplsj dVLjVj Ziq a[ lsjyji
} drVjL wiVj aJ h{ hg@ fi Rph dl,tg a[ ?jvl[ s[ dlZJaJ@ ihp~igaJ
a[ e"ir RpD,a[ drL[L wiw[ fiy.c hqv[ wi dihj h{ m dul s[ fiSjq wjiV
s[L dry wHg ojrJ RpD,Da[ e.Fgi `ljs h' y,pw[ hV@ ba[ dfAvg drljtg
13 bfi{v l.V 1978 } dHl[ wjiV l+g b>Ddq+ali dry bV[w dl>z Ziq
h[a ;?qg a[ Lhgs h'H[ m
Ziq a[ dl,tg s[ dHh LaiP bjfS[ bjf } #l.a dVi.wjig$ whjMs[
hV ba[ dHV%J sj bjeP epiWyV dl>z HgLri sj braji h'S sj sjbrj
wisj h{ m dHh ligiw da=fagbJ a[ l,ptJ } hg qV,ptj uVq sj qpt q>ar
lqNs[ hV m dHh Ziq s[ RpD,yaq dlZJa LWs epiP a'G qpVwi h' w[ s[hZjig
qV,ptJ sg fPuj sj f+yji wis[ hV ba[ lsjyji sj dri'Z dHh wdh w[ wis[
hV dw fjf a[ fp>V b{r[G qV'wvfa hV m dHV%J sj dHh f+yji l.lji Fi
s[ ZiqJ ba[ lsjyjiw drZjVJ rjla[ dHw qjiP hqvj h{ m dl,t f>o dHl
y{v.u } yS"ag ds,Da[ dWVJ Wy Vhk lwsj m
l+g bwjv a?a ljdhW sg q'hi bdZwji h[nJ dHh hpwq hi dl,t
qjHg FjHg ba[ hi dHw f+jSg qjai vHg h{ dw dHl Ziq LaiP ba[ qV,pt
qjai vHg hjVgwjiw B'v[ sj hi I'e aigw[ Vjv dri'Z wgaj ujr[ ba[
dHl } lqju ba[ l.lji dry rZS x,pvS Vj ds,aj ujr[ m u' dl,t dHl
s.Fg a[ ft>cg bt"ag dVi.wjig l.loj sj b>e WS y,pDw[ hV@ RphVJ ba[
RphVJ s[ bjeP epiWyV dl>z Vjv #?jvlj f>o$ hi ai%J sj q[v u'v a[
l.ljiw l.W.Z ba[ i'Bg~W[Bg sg lJN W.s wi[ m
dHh l+g bwjv a?a ljdhW sj hpwqVjqj h{ m u' q>DV[ej Rpl sj v'w
f+v'w s'hk ojHk Fvj h'r[ej m epiP wg bjdebj h{ ^
fPuj bwjv fpit wg mm
fiyj
LWs
wj mm
siLV
?jvl[ wj mm

28 u[n@ l.^ VjVwLjhg 509


78

~/lhg
\ljZP dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

18
dqag ^ 6~10~1979

27~9~79 } L+'qSg bwjvg sv s[ f+ZjV uo[sji ues[r dl>z


avr.cg ba[ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ f+ZjV uo[sji epiyiV dl>z
B"hCj r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW ug s[ uo[sji ljdhW } bjfSgbJ
fsrgbJ a'G ds,Da[ blagd`bJ s[ wjiV f>o dry Rpaf>V h'H[ l.wB } h,v
wiV vHg blJ h[n dvdtbj `{lvj wgaj h{ ^
\1| 10 bwaPWi 1979 Hg^ } L+'qSg bwjvg sv s[ f+ZjV sg y'S
vHg s'hJ ZdCbJ r,Dv'G l,sgbJ eHgbJ s'r[G qgdB>eJ w{Glv
wgagbJ uJsgbJ hV m
\2| 1 la.Wi@ 1979 Hg^ a'G b,u aw L+'qSg bwjvg sv dr,Dy'G w,DT[
eH[ c{vge[BJ@ qpb,av wga[ bhps[sjiJ@ a'C[ eH[ d;v%j bwjvg
udobJ a[ riwiJ } Whjv wgaj uJsj h{ m
\3| L+'qSg bwjvg sv ba[ L+'qSg wq[Bg s[ s'hJ f+ZjVJ } hpwq
wis[ hJ dw Rph bjfS[ dabje~f,ai rjfl v{ v{S m
\4| bj ihgbJ v'w lFj sgbJ y'SJ lq[G f>ow H[waj } q,pt i,tdsbJ
f>o sg yC%sg wvj vHg y'SJ a'G api.a Wjs c{vge[BJ sg dvlB
sg AjS~WgS wi w[ L+'qSg bwjvg sv s[ f+ZjV sg y'S blk
bjfSg dVeijVg dry dVif,t a"i $a[ wirjrJe[ m
\5| lqP>h dl,t l.eaJ } lPdya wgaj uJsj h{ dw f>o dry L+'qSg
bwjvg sv sg uo[W.sg } lF a'G lpfigq q>DdVbj ujr[ m
\6| f>ow dBwB RpD,a[ wjqIjW h'H[ lqP>h bwjvg drZjdHwJ }
dhsjdHa wis[ hJ dw f>o sg LjV } RpdybJ i,tS ba[ yC%sg
wvj vHg f>ujW s[ q,pt q>aig l^ f+wjL dl>z Wjsv sg berjHg
dry dHwq,pn h' w[ f>ujW liwji } q;WPag Vjv yvjRpS a[
lPW[ sg l[rj wiV m
\7| L+'qSg wq[Bg s[ lji[ f>ow q{GWiJ } ajwgs wis[ hJ dw
epispbjdibJ s[ f+W.Z } y.debJ WSjRpS vHg ba[ dl,tg f+yji
sg vdhi } a[; wiV vHg L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[
f+ZjV uo[sji epiyiV dl>z B"hCj sg berjHg h[n dqv w[
w.q wiV m
\8| v'w lFj sgbJ y'SJ lq[G dBwBJ sg r.c a[ sPugbJ fjiBgbJ
79

Vjv b{culBq{GB wiV vHg h[n dvt[ l,aJ dl>zJ sg wq[Bg


WSjHg uJsg h{ ^
1!
2!
3!
4!
5!
6!
7!

l.a hiy.s dl>z v"Ge'rjv&


l^ ues[r dl>z avr.cg&
u^ epiyiV dl>z B"hCj&
l^ f+wjL dl>z Wjsv&
l^ Wvr.a dl>z ?;jVj q>aig&
l^ llfjv dl>z b{q!b{v!H[!&
l^ Vdi>uV dl>z f,Bg b{q!b{v!H[! m

dHl wq[Bg s[ y[biq{V l.a hiy.s dl>z v"Ge'rjv } Vgba wgaj


uJsj h{ m
\9| l+g bwjv a?a ljdhW ug sg qiIjsj sg Rpv.zSj wi w[
bisjl wiV rjv[ dl>z } aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ m
Rph l+g bwjv a?a ljdhW Rpfi hj;i h' w[ bjfSg F,pv
W?Ljr[ m
\10| f>ow H[waj vHg wga[ eH[ Rpfi'wa `{lv[ sg dri'Zaj wiV
rjv[ drbwag dri,pZ wiCg wjirjHg wgag ujr[eg m
~/lhg

~/lhg
\ljZP dl>z F"ij|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\dwifjv dl>z|
h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\epidsbjv dl>z buV'hj|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

80

~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

19
dqag ^ 16~11~1979

L+'qSg bwjvg sv dry bjH[ l.wB } sPi wiV vHg f>uJ dfbjdibJ
r,Dv'G u' `{lvj 6 bwaPWi@ 1979 } l+g bwjv a?a ljdhW a'G lpSjdHbj
debj lg@ Rpl } bwjvg sv s[ s'hJ ZdCbJ r,Dv'G f+rjV wgaj debj ba[
lji[ dl,t uea V[ Rpl sg Fjig f+l.lj wgag m fi WC[ b`l'l ba[ s,pt Vjv
dvtSj f{ dihj h{ dw uo[sji ues[r dl>z avr.cg f+ZjV L+'qSg bwjvg
sv V[ bwjiS hg 9 Vr.Wi@ 1979 sgbJ b?WjiJ dry dHw dWbjV s[
w[ l,a q{GWig wq[Bg } i,s wi w[ bjfS[ r,Dv'G s' q{GWig wq[Bg sj b{vjV
wi ds,aj@ dul Vjv Rpfi'wa `{lv[ sg Fjig Rpv.zSj wgag eHg m
dxi 11 Vr.Wi@ 1979 } uo[sji ues[r dl>z avr.cg r,Dv'G dHw
h'i dWbjV s[ w[ `{lv[ sgbJ Whpa ljigbJ q,sJ } q>VS a'G dHVwji wi
ds,aj@ dul $a[ blk uo[sji ues[r dl>z avr.cg } 14 Vr.Wi@ 1979
} 4 ru[ Ljq l+g bwjv a?a ljdhW $a[ WpvjdHbj ba[ Rpl a'G dHV%J dWbjVJ
sj lf,LBgwiV q>Ddebj ba[ dHV%J dWbjVJ sg aisgs wiV } dwhj@ dul
$a[ Rpl V[ lj` dHVwji wi ds,aj a[ dHw v`; rg dvt w[ s[S } dabji
Vj h'dHbj@ fi ljc[ hpwq s[S $a[ ija } 8 ru[ l,a q{GWig wq[Bg dry
Ljqv h' debj m
blk l,a q{GWig wq[Bg sg qgdB>e dry f>ow H[waj vHg lji[ IaV
wga[ a[ bfgvJ wgagbJ@ dul sj uo[sji ues[r dl>z avr.cg $a[ w'Hg
bli Vj h'dHbj a[ Rph ujS Wp,N w[ 15 Vr.Wi } s' ru[ h'S rjvg l,a
q{GWig wq[Bg sg qgdB>e dry ljc[ hpwq s[S s[ WjruPs rg Ljqv h'S vHg
dabji Vj h'dHbj ba[ ljcgbJ ljigbJ svgvJ a[ bfgvJ } npwij ds,aj m
hpS blk dHl dl,DB[ $a[ f,pDu[ hJ dw uo[sji ues[r dl>z avr.cg ujS W,pN
w[ ?psQi;g } q,pt i,tdsbJ f>ow wju } VpwljV fpyjS vHg@ WSg f>ow
H[waj } a'C w[ ljc[ `{lv[ a'G WjQg h' debj h{@ dHl vHg blk l+g bwjv
a?a ljdhW sg dl,t uea ba[ lji[ l.lji b>si qhjVaj } wjdHq i,tS
vHg Rpfi'wa s'LJ s[ bjZji $a[ uo[sji ues[r dl>z avr.cg } aV?jhgbj
wiji s[Gs[ hJ ba[ dl,t uea } bfgv wis[ hJ dw us aw uo[sji ues[r
dl>z avr.cg l+g bwjv a?a ljdhW $a[ hj;i h' w[ bjfSg Fp,v Vhk W?Lj
v{Gsj@ Rps'G aw dHl } dwl[ dl,t lB[u $a[ WpvjdHbj Vj ujr[ ba[ dwl[
dl,t uo[W.sg dry f+agdVZaj Vj ds,ag ujr[ m
ljc[ V'dBl dry dvbJsj debj h{ dw uo[sji ugrV dl>z RpqijV.ev
81

V[ l,a q{GWig wq[Bg s[ `{lv[ a'G fdhvJ hg buVjvj drt[ uVaj fjiBg Vjv
enu'C sj b{vjV wi ds,aj@ dul Vjv l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G WSjHg
eHg l,a q{GWig wq[Bg s[ bdZwjiJ sg Rpv.zSj wgag eHg h{@ dHl vHg
dHh s'Lg h{ m dHh dHw h`a[ s[ b>si b>si l+g bwjv a?a ljdhW drt[
hj;i h' w[ bjfSj lf,LBgwiV s[r[@ Vhk aJ l?a b{wLV dvbj ujr[ej m
~/lhg

~/lhg
\ljZP dl>z F"ij|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\debjVg dwifjv dl>z|


h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\epidsbjv dl>z buV'hj|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

V'B ^ 1! 14 Vr.Wi@ 1979 } uo[sji ues[r dl>z avr.cg } bwjv


a?a ljdhW $a[ hj;i h'S sj bjs[L ds,aj debj m fi Rph lq[G
dli hj;i Vj h'H[@ dul wiw[ RpV%J } 16 Vr.Wi@ 1979 }
aV?jhgbj wiji ds,aj debj m bjfSg F,pv W?LjRpS vHg
uo[sji avr.cg 23 Vr.Wi@ 1979 } bwjv a?a ljdhW $a[
hj;i h'H[@ dul $a[ dl>z ljdhW ljZP dl>z ug F"ij V[ h[n dvtg
l;j lpSjHg ^ \1| h`a[ vHg epiP s[ v.ei dry l.eaJ s[ uPn[
FJc[ lj` wiV@ \2| l+g bwjv a?a ljdhW sg e'vw dry 101/
~ ipfH[ fjRpS@ \3| l+g bwjv a?a ljdhW $a[ 21/~ ipfH[ sj
wCjh f+ljds yCjRpS@ \4| dHw qhgV[ vHg i';jVj y"fHg ljdhW
sj fjn wiV ba[ bjfSj i';jVj fjn rg wiV m dHw qhgV[ s[
Wjbs bwjv a?a ljdhW $a[ hj;i h' w[ s,lS dw RpV%J l;j
Fpea vHg h{ m dHl s[ Vjv hg dl>z ljdhW V[ uo[sji avr.cg
} bjs[L ds,aj dw Rph l,a q{GWig wq[Bg sgbJ qgdB>e dry
uj w[ bjfS[ dryji f+eB wiV ba[ w'Hg bduhg e,v Vj
wiV@ dul Vjv rjajriS ?ijW hp.sj h'r[ m dl>z ljdhW ug
V[ uo[sji avr.cg w'v'G f,pDdAbj dw wg dHh lF wpN
82

RpV%J } f+rjV h{ aJ uo[sji avr.cg V[ dwhj dw hJ@ f+rjV h{ m20


2! 23 Vr.Wi@ 1979 } hg ugrV dl>z RpqijV.ev l+g bwjv a?a
ljdhW h[nJ l.eaJ drywji h,o u'C w[ tC[ h' eH[ m dl>z ljdhW
r,Dv'G dwhj debj dw uo[sji RpqijV.ev V[ 7 q{GWig wq[Bg s[
`{lv[ wiV a'G dWVJ hg y'S l.W.Zg dwl[ Rpqgsrji vHg f+yji
wiVj LpiP wi ds,aj@ dHl vHg dHl } aV?jh vj w[ W?dLbj
uJsj h{ ^ \1| lrj debjiJ ipfH[ sj wCjh f+ljds bwjv a?a
ljdhW $a[ yC%jRpS@ \2| l+g bwjv a?a ljdhW sg e'vw dry
51/~ ipfH[ fjRpS@ \3| 15 dsVJ vHg upfug ljdhW sj fjn wiV@
\4| us Rph dHh aV?jh fPig wi v{S aJ l+g bwjv a?a ljdhW
$a[ hj;i h' w[ s,lS m21

20
dqag ^ 23~8~1981

\1|

\2|

l+g bwjv a?a ljdhW ug s[ uo[sji de^ epidsbjv dl>z ug buV'hj


s[ drs[Lg s"i[ l.W.Zg uo[sji l.a't dl>z f+ZjV ds,vg dl,t epispbjij
f+W.Zw wq[Bg sj duhCj dWbjV 6~8~81 } dh>s lqjyji fdirji
s[ b?WjiJ dry Adfbj lg a[ dul s[ lf,LBgwiV s[S vHg RpV%J
} 20~8~81 } l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h'S vHg dvdtbj debj
lg@ Rpl dWbjV Wji[ uo[sji l.a't dl>z V[ u' fdhvj lf,LBgwiV
F[dubj h{@ Rpl dry RpV%J V[ dvdtbj h{ dw #dul dWbjV sj aplJ
d;wi wgaj h{@ Rph Vj aJ q[i[ sl?aJ Vjv dvtag iPf dry ujig
h'dHbj h{ a[ Vj hg dh>s lqjyji fdirji s[ b?WjiJ a'G dWVJ h'i
dwl[ b?Wji dry Adfbj h{@ a[ Rph dWbjV q{G dHM ds,aj hg Vhk m
dHl Rpfi'wa lf,LBgwiV a'G ljcg al,vg h' eHg h{ dw dHh dWbjV
uo[sji l.a't dl>z V[ Rpl iPf dry Vhk ds,aj@ dul iPf dry b?WjiJ
V[ Ajdfbj h{ m dHl vHg dHl s'L a'G uo[sji l.a't dl>z ds,vg } Wig
wgaj uJsj h{ m
b,u aw dl,t dHdahjl dry bu[hg w'Hg dqljv Vhk dqvsg dw l+g
bwjv a?a ljdhW s[ l,Ds[ $a[ w'Hg f>ow vgci uJ Zjiqw qptg uJ
w'Hg rg dl,t hj;i Vj h'dHbj h'r[@ fi uo[sji l.a't dl>z V[ ujV

20! lptdsbjv dl>z@ l+g bwjv a?a ljdhW@ f>Vj 216!


21! Rpwa fplaw@ f>Vj 218!

83

\3|

\4|

} ?ai[ sj WhjVj WSj w[ l+g bwjv a?a ljdhW $a[ hj;i h'S a'G
dHVwji wi w[ dl,t fi.fij sg l?a Rpv.zSj wgag h{ m
sPu[ lf,LBgwiV dry uo[sji l.a't dl>z V[ f>Vj 3 $a[ l+g hdiq>si
ljdhW s[ h{D,c e+.og ljdhW@ e+.og ljdhWjV ba[ a?a ljdhWjV s[
uo[sji ljdhWjV sg Zjidqw qjqdvbJ Wji[ `{lv[ wiV sg fi.fij
a'G yvg bj ihg bojiBg \bdZwji| } q>VS a'G dHVwji wi w[ qhJ~
bfijZ wgaj h{ m dur[G dw Rpl V[ dvdtbj h{ dw #u' dxi rg aplk
q[i[ wh[ uJs[ LWsJ Wji[ fCajv wijRpSg yjhp.s[ h' aJ W[Lw wirjRp
fi dHl fCajv dry L+'qSg wq[Bg s[ f+W.Z h[n bjMs[ dwl[ epispbji[
sj w'Hg uo[sji uJ e+.og Ljqv Vhk h'Sj yjhgsj@ us dw dHl a'G
fdhvJ qjlBi ajij dl>z@ l.a xadh dl>z a[ uo[sji ues[r dl>z
avr.cg bjdsw f>ow qptgbJ V[ dHl Zjidqw bojiBg s[ `{ldvbJ
} dtC[ q,Do[ f+rjV wgaj h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW a'G f>uJ dl>z ljdhWjV r,Dv'G bu[ wga[ ujS
rjv[ `{lv[ a'G fdhvJ hg Rpl dri,pZ dl,t epispbjij upcgLv wdqLV
dry l+g hdiq>si ljdhW s[ e+.og dl>zJ ba[ a?a ljdhWjV s[ uo[sji
ljdhWjV dri,pZ qpw,sqj yvj w[ dHV%J } bjfSgbJ qhjV fsrgbJ
a'G hBjRpS sgbJ ZqwgbJ ds,agbJ hV ba[ uViv b{crjdHi }
dli'fjRp s[S rjv[ fpujig Vjv apvVj s[ w[ l+g hdiq>si ljdhW ba[
a?a ljdhWjV sj z'i bfqjV wgaj h{ m b{M dl,t w"q sg Zjiqw
lpfigq w'iB sg h,aw wgag h{ m

dHV%J Rpfi'wa 2@ 3 a[ 4 V.Wi qjqdvbJ $y s'Lg h'S wiw[ uo[sji


l.a't dl>z f+ZjV ds,vg dl,t epispbjij f+W.Zw wq[Bg } aV?jhgbj wiji
ds,aj uJsj h{ m 21 dsVJ s[ b>si b>si l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h'
w[ aV?jh vrjr[@ Vhk aJ l?a b{wLV dvbj ujr[ej m
~/lhg

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

\dwifjv dl>z|
h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

84

~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\qVg dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

21
dqag ^ 10~9~1981

dqag 23~8~1981 } l+g bwjv a?a ljdhW a'G f>uJ dfbjdibJ r,Dv'G
u' `{lvj lpSjdHbj debj lg@ Rpl dry uo[sji l.a't dl>z ds,vg }
aV?jhgbj wiji ds,aj debj lg@ Rpl l.W.Z dry b,u dqag 10 la.Wi@
1981 } lr[i[ 10 ru[ uo[sji l.a't dl>z s[ l+g bwjv a?a ljdhW hj;i
h'S $a[ f>uJ dfbjdibJ r,Dv'G Rpl } h[n dvtg aV?jh vjHg uJsg h{ ^
\1| bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj s' h`a[ hi i'; dHw ufpug ljdhW
ba[ dHw ujfp ljdhW ug sj fjn wiVj m
\2| epispbjij lgl e.u ljdhW ds,vg drt[ dHw h`aj epiP w[ v.ei
dry l.eaJ s[ NPn[ FJc[ qJuS[ m
\3| epispbjij lgl e.u ljdhW ds,vg drt[ dHw h`aj l.ea s[ u'C[
lj` wiV[ m
Rpfi'wa ljig aV?jh FpeaS a'G Rpfi.a l+g bwjv a?a ljdhW drt[
101/~ sg s[e v{ w[ hj;i h'Sj ba[ bisjl wijRpSg m
~/lhg

~/lhg

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

\l.a v,tj dl>z|


uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg

~/lhg
\qVg dl>z|
e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\dwifjv dl>z|
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

85

22
dqag ^ 20~4~1982

10 uPV@ 1978 } l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjq[ sg
Rpv.zSj l.W.Zg l^ dLr dl>z W[vj@ q{GWi b{eu{wdBr wq[Bg@ L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali dri,pZ Vwvg dVi.wjig Ljsg vjv
bV.sfpi ljdhW s[ b>aq L'w lqjeq dry Ljqv h'S Wji[ d;v%j bwjvg
uoj i'fC s[ f+ZjV l.a buga dl>z@ q{GWi L+'qSg wq[Bg r,Dv'G f,pug dLwjdHa
s[ bjZji $a[ f>uJ dfbjdibJ r,Dv'G fCajv wgag eHg m dul dry Rpl lq[G
sg `'B' s[tg eHg@ dul a'G lj} al,vg h' eHg dw dLr dl>z W[vj V[ bduhj
wi w[ l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig h'H[ hpwqVjq[ sg z'i Rpv.zSj wgag
h{ m dHl vHg l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G Rpl } aV?jhgbj wiji ds,aj
uJsj h{ m
us aw Rph l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h' w[ dvtag IjyVj Vhk
wisj ba[ b,De'G a'G bduhg Qvag Vj wiV sj Fi'lj spbj w[ aV?jh Vhk
vpbj v{Gsj@ Rps'G aw dLr dl>z W[vj } dwl[ dl,t l.loj uJ uo[W.sg sj
q{GWi Vj dvbj ujr[@ bei dvbj h'r[ aJ w,T ds,aj ujr[ ba[ Vj hg dwl[
f>ow lB[u Rpfi W'vS ds,aj ujr[@ dHl sj dl,t f>o dry qpw.qv WjHgwjB
wgaj ujr[ m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

ba[
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\qVg dl>z|
e+>og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

86

~/lhg
\hiW.l dl>z|
e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

23
dqag ^ 27~4~1982

b,u dqag 27~4~82 } dLr dl>z W[vj l+g bwjv a?a ljdhW $a[
hj;i h'dHbj m f>uJ dfbjdibJ s[ ljhqS[ f[L h' w[ Rpl V[ dvtag a"i $a[
bjfSj s'L q>DdVbj a[ qpbj`g sg IjyVj wgag m
dHl } dqag 20~4~82 } l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G Ljsg vjv
Vwvg dVi.wjig s[ b>aq L'w lqjeq dry Ljqv h'S wiw[ aV?jhgbj
wiji ds,aj debj lg ba[ dl,t f>o r,Dv'G dHlsj WjHgwjB wiV vHg dwhj
debj lg m
l^ dLr dl>z W[vj sg qpbj`g sg IjyVj $a[ l+g bwjv a?a ljdhW
r,Dv'G h[n dvt[ bVplji aV?jh vjHg uJsg h{ ^
\1| dHw h`aj a?a l+g w[leC% ljdhW bV.sfpi ljdhW drt[ v.ei
s[ uPn[ FJc[ lj` wi[ m
\2| dHw h`aj Rpo[ hg l.ea s[ u'C[ lj` wi[ m
\3| dHw h`aj dV,aV[q a'G dHvjrj hi i'; dHw ufpug ljdhW sj
fjn wi[ m
Rpfi'wa aV?jh fPig wiV Rpfi.a 101/~ ipfH[ sg wCjh f+ljds
sg s[e v{ w[ l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h' w[ bisjl wirjr[ m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

ba[
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\qVg dl>z|
e+>og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\hiW.l dl>z|
e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\l'hS dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
87

24
dqag ^ 5~7~1984

f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G epiqaj


b,u dqag 5~7~84 } dl>z ljdhWjV r,Dv'G qgdB>e wi w[ h[n dvdtbj
epiqaj fjl wgaj debj ^
##l+g siWji ljdhW w.fv{wl dr,Dy'G b,n dsVJ s[ b>si `"u hBjHg ujr[
ajdw l+g hdiq>si ljdhW a[ l+g bwjv a?a ljdhW sg fPig qdibjsj bi.F
wgag uj lw[ ba[ l.eaJ } t,pDv%[ siLV dHLVjV ba[ wji~l[rj sj q"wj
dqv lw[ m dHl s[ Vjv hg v.ei a[ s`ai sj w.q rg yjvP h' lw[ m
u[ ds,Da[ h'H[ b,n dsVJ s[ lq[G dry `"u Vj hBjHg eHg aJ Rpl df,DA'G
blk LJaqHg T.e Vjv I'e wjirjHg vHg quWPi h'rJe[ ba[ Rpl wjirjHg
lq[G ljc[ Vjv w[rv Zjidqw drbwag hg Ljqv h' lwSe[ m
dHh Fg firjV wgaj uJsj h{ dw dHl qa[ sgbJ VwvJ ijLBifag@
f+ZjV q>aig@ e+dh q>aig ba[ ijufjv } F[ugbJ ujS m$$
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

88

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

25
dqag ^ 11~7~1984

dl>z ljdhWjV r,Dv'G hpwq


liwjig lPaiJ a'G lj} faj v,ej h{ dw l+g bwjv a?a ljdhW sg
Vr~Rpljig wiV sg l[rj liwji `"u sg dVeijVg h[n@ ;'i uWi Vjv
bjfSg qji`a dwl[ sPlig l.loj@ uo[W.sg uJ drbwag bjds a'G wirjRpSj
yjhp.sg h{@ u' ?jvlj f>o } ws[ rg f+rjV Vhk h'r[ej m dHl } f>o dri'Zg
wjirjHg lqdNbj ujr[ej m L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sg bjdebj
ba[ ljcg f+rjVeg a'G dWVJ w'Hg l.loj uJ drbwag dxi rg bduhj IaV
wi[ej@ Rpl } f>o s'tg lqdNbj ujr[ej ba[ Rpl dri,pZ l?a a'G l?a
wjirjHg wgag ujr[eg m l.eaJ bduh[ drbwag } dWvwpv qP>h Vj
vjRpS m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

89

26
dqag ^ 19~7~1984

dqag 11~7~84 } f>u dl>z ljdhWjV s[ sl?aJ h[n l+g bwjv a?a
ljdhW a'G hpwq ujig wgaj debj lg@ dul ijhk lPdya wgaj debj lg dw
L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sg bjdebj ba[ f>u dl>z ljdhWjV sg
f+rjVeg vH[ dWVJ duhCg w'Hg l.loj uJ drbwag liwji sg qji`a `"u
sg dVeijVg h[n l+g bwjv a?a ljdhW ba[ l+g siWji ljdhW w.fv{wl
sg wji~l[rj sj IaV wi[ej@ Rpl} f>o s'tg lqdNbj ujr[ej ba[ Rpl
dri,pZ l?a wjirjHg wgag ujr[eg m
Rpfi'wa hpwq sg Rpv.zSj widsbJ h'dHbJ W,pTj sv s[ uo[sji FjHg
l.aj dl>z V[ liwjig lif+lag h[n l+g bwjv a?a ljdhW sg wji~l[rj
dqag 17~7~84 } `"ug lpi,Ddtbj o,Dv[ bi.F wi ds,ag m FjHg l.aj dl>z }
dqag 17~7~84 } f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G bjs[L ds,aj debj dw Rph
Rpfi'wa hpwqVjq[ sg Rpv.zSj wiV Wji[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ ljhqS[
siLVg dcRpTg drt[ dqag 18~7~84 } Ljq s[ 4!00 ru[ aw dvtag iPf
dry bjfSg fp;gLV lf,LB wi[ m
FjHg l.aj dl>z V[ dqag 18~7~84 yji ru[ aw w'Hg lf,LBgwiV
Vhk ds,aj@ le'G Rpl V[ b?WjiJ ba[ i[cgRp } dHh dWbjV ds,aj dw Rph
f>u dl>z ljdhWjV sg dy,ng sj urjW s[S sj fjW.s Vhk ba[ Rpl \FjHg
l.aj dl>z| sg fp;gLV f>u dl>z ljdhWjV a'G RpD,yg h{ m Rpl V[ dHh rg dwhj
dw us'G l+g bwjv a?a hg Vhk aJ Rpl sj uo[sji dwr[G h' lwsj h{ m
FjHg l.aj dl>z s[ Rpfi'wa dWbjV a'G lf,LB h{ dw Rph l+g bwjv
a?a ljdhW sg h'Gs ba[ f>u dl>z ljdhWjV sg bojdiBg a'G bjwg h{ m Rpl
V[ bduhj wi w[ l+g bwjv a?a ljdhW@ f>u dl>z ljdhWjV ba[ dl,t
irjdHaJ sg Rpv.zSj ba[ bfqjV wgaj h{ m bduhg hjva dry Rpl }
l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwq sg Rpv.zSj wiV s[ s'L dry l+g bwjv
a?a ljdhW sg qiIjsj bVplji aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ m
Rpl } hpwq wgaj uJsj h{ dw Rph l+g bwjv a?a ljdhW sg wji~
l[rj api.a W.s wi[ ba[ dqag 21~7~84 } lr[i[ b,n ru[ bjf l+g bwjv
a?a ljdhW s[ ljhqS[ hj;i h' w[ f>u dl>z ljdhWjV fjl'G bjfSg wgag
Qvag sg F,pv W?Ljr[ a[ aV?jh vrjr[ m b{lj Vj wiV sg lPia dry
Rpl dri,pZ dl,t fi.fijrJ bVplji bevg l?a wjirjHg wgag ujr[eg m
90

liW,a dl,t l.ea } rg FjHg l.aj dl>z sg bi.Fg wji~l[rj dry


dwl[ dwlq sj ldhI'e s[S a'G ridua wgaj uJsj h{ m Vj hg Rph dHl
aV?jhgH[ } qP>h vjRpS a[ Vj hg dwl[ f+wji s[ q[v~dqvjf i,tS m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

\l.a v,tj dl>z|


uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'
~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

27
dqag ^ 22~7~1984

l+g bwjv a?a ljdhW sj


hpwqVjqj
dVh.e l.aj dl>z f>o dr,Dy'G ?jiu
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G dqag 19~7~84 } ujig wga[ eH[
hpwqVjq[ ijhk W,pTj sv s[ uo[sji FjHg l.aj dl>z } l+g bwjv a?a ljdhW
s[ hpwqVjq[ sg Rpv.zSj wiV s[ s'L dry aV?jhgbj wiji ds,aj debj
lg a[ Rpl } hpwq wgaj debj lg dw Rph l+g bwjv a?a ljdhW sg
wji~l[rj api.a W.s wi[ ba[ dqag 21~7~84 } lr[i[ 8 ru[ bjf l+g bwjv
a?a ljdhW s[ ljhqS[ hj;i h' w[ f>u dl>z ljdhWjV fjl'G wgag Qvag
sg F,pv W?Ljr[ ba[ aV?jh vrjr[ m
FjHg l.aj dl>z V[ dq,og aigw a[ lq[G RpD,a[ l+g bwjv a?a ljdhW
91

ljhqS[ hj;i h' w[ bjfSg F,pv Vhk W?LjHg m le'G f+{D,l ba[ i[cgY s[
Vjqj~dVejiJ } dWbjV s[GdsbJ Rpl V[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ Rpfi'wa
ridSa hpwqVjq[ } ypS"ag ds,ag h{ ba[ dwhj h{ dw Rph dHl hpwqVjq[
sj fjW.s Vhk h{ m Rpl sj dHh wiar l+g bwjv a?a ljdhW sg t,pv%q~
tp,v%g WQjra h{ m
l'@ W,pTj sv s[ uo[sji FjHg l.aj dl>z s[ l.egV s'L } qpt i,tdsbJ
Rpl } dlt f>o dr,Dy'G ?jiu wgaj uJsj h{ m
Rpfi'wa FjHg l.aj dl>z r,Dv'G bi.F wgag h'Hg l+g bwjv a?a ljdhW
sg l[rj #wji~l[rj$ Vhk #liwji l[rj$ h{ m w'Hg epiP sj dl,t dHl #liwji
l[rj$ dry dwl[ dwlq sj ldhI'e Vj s[r[ m u' w'Hg f>o sj dHh hpwq q>DV[ej
l' dVhjv h'H[ej m
~/lhg

~/lhg

\ljdhW dl>z|
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

8 ljrS@ l.qa VjVwLjhg 515

28
imqI : 5-8-1984

pMj isMG swihbwn v`loN smu`cy pMQ ApIl


siqkwrXog ^wlsw jIE,
vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
5-6 jUn sRI drbwr swihb kplYks ivc &OjI AYkSn dy PlsrUp
sRI Akwl q^q swihb, drSnI ifauFI Aqy hor iblifMgW dI AMnyvwh
92

kIqI keI qbwhI vyK ky kTor qoN kTor ihrdw vI qrws qrws kr
auiTAw hY [
srkwr nh sI cwhudI ik sRI drbwr swihb dI ieh iBAwnk qbwhI
dw idS dyS ivdyS dIAW sgqW dI nzrIN pvy [ auh AwpxIAW kwlIAW
krqUqW qy qurq pVdw pwauxw cwhudI sI [ ies leI srkwr ny is`K pMQ
dIAW izMmyvwr ssQwvW (pMj isMG swihbwn, SRomxI AkwlI dl Aqy SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI) jo sRI Akwl q^q swihb dI nv-auswrI dIAW
hwmI sn, nwloN g`l qoV ky Awpxy h`Q lY ky inhg sqw isMG rwqorwq bulw ky &OjI pRsq pnwh Q`ly sRI Akwl q^q swihb dI murmq dw
km sONp id`qw [ inhg sqw isMG is`K kOm dI mnSw mrzI ivru`D Aijhw
krn qoN vrijAw igAw, pr auh sRI Akwl q^q swihb dy hukmnwmy rwh
pMQ ivcoN ^wrj kIqw igAw Aqy iesy hukmnwmy ivc swry guris`KW sqw
isMG iksy iksm dw sihXog qoN vrijq kIqw igAw [
is`K kOm dIAW auprokq izMmyvwr ssQwvW Aqy smu`cy sq smwj v`loN
mqw pws kr ky sRI drbwr swihb dI kwr-syvw dw km syvw dy puMj sq
bwbw KVk isMG jI kdy dw sONipAw jw cu`kw hY qy auh sRI Akwl q^q
swihb dI auswrI krvwaux dy hwmI hn [
^wlsw rvwieq Anuswr koeI qn^whIAw jW piqq ivAkqI sRI
Akwl q^q swihb dI prkrmw nh kr skdw, aus dI ies pwvn AsQwn
qy Ardws nh kIqI jw skdI, nw hI aus dw ieQy pRswid pRvwn kIqw
jw skdw hY [ pr hT dI g`l hY ik pMQ ivcoN CyikAw hoieAw auprokq
inhg sqw isMG &OjI bl boqy qy is`K isDWqW Aqy is`K jzbwq kucl
irhw hY [
Bwrq srkwr Aqy pMQ ivcoN CyikAw hoieAw BweI sqw isMG, dovyN
hux hor hoCy hiQAwrW qy Aw gey hn [ AwpxIAW kwlIAW krqUqW lukwaux
leI aunHW ny iek hor prpMc ricAw hY [ kuJ srkwrI h`Q-Toky ip`TUAW duAwrw
11-8-84 AMimRqsr ivKy srkwrI iek`qrqw bulwaux dw nvW FONg
ricAw jw irhw hY [ srb`q ^wlsy dw iek`T kyvl jQydwr sRI Akwl q^q
swihb v`loN hI s`idAw jw skdw hY [ ies iek`qrqw dw plwn Aqy smu`cw
pRbD hukmrwn pwrtI v`loN srkwrI p`Dr qy kyNdrI mMqrIAW, mu`K mMqrIAW,
swrI srkwrI mSInrI v`loN kIqw jw irhw hY [
swry is`K jgq srkwr Aqy aus dy h`Q-Toky ip`TUAW dIAW jitl
cwlW qoN jwxU krwauNidAW hoieAW hdwieq kIqI jWdI hY ik koeI gurU kw
is`K, BwvyN auh iksy vI isAwsI pwrtI nwl sbD r`Kdw hY, pMQ doKIAW
dI ies iek`qrqw ivc Swml nw hovy [
AwE swry iek-mu`T ho ky pMQ ivroDI SkqIAW dw ies swizS AsPl
93

bxwaux Aqy kwr-syvw, syvw dy puMj sq bwbw KVk isMG jI idvwaux


leI BrpUr hBlw mwrIey [
jdoN qIk Bwrq srkwr sRI hirmMdr swihb qy sRI Akwl q^q swihb
dy sgqW Ku`lHy drSn dIdwry krn nh idMdI, audoN qIk swrIAW is`K
sgqW hr gurduAwry ivc BwdroN dI sgrWd vwly idn qoN hyT ilKy Anuswr
Ardws kirAw krn :
hy siqgurU jI, sRI hirmMdr swihb Aqy sRI Akwl q^q swihb dy
Ku`lHy drSn ieSnwn Aqy syvw-sBwl Awp dy ^wlsw pMQ b^So [
~/lhg

~/lhg
\debjVg dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

29
V.^ 13/8~84

dqag ^ 12~8~1984

##dqag 1~8~84 } duV%J drbwagbJ V[ f>o dr,Dy'G ?jiu wga[ dVh.e


l.aj dl>z Vjv l+g bwjv a?a ljdhW sg qpi.qa bi.F wiV s[ w.q dry
FjHgrjvg fj w[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwqVjq[ sg Rpv.zSj wgag
lg@ RpV%J } hsjdHa wgag eHg lg dw dHl s'L l.W.Zg dqag 10~8~84 }
lr[i[ l,a ru[ l+g bwjv a?a ljdhW drt[ dV,ug a"i $a[ hj;i h' w[ bjfSg
fp;gLV lf,LB wiV@ RpV%J dr,Dy'G l.a dVhjv dl>z higbJ r[vJ rjv[@ l.a
q>ev dl>z ba[ l.a e'fjv dl>z epiPli lavjVg rjdvbJ V[ dvtag qpbj`g
94

q>e vHg h{ m dHl vHg RpV%J } qpbj` wgaj uJsj h{ m fi FjHg dWwiqj
uga dl>z c[ij WjWj qhjiju dl>z b>Ddq+ali ba[ FjHg VijdHS dl>z wv[iJ
rjvj ueijM@ s' l,uS lq[G dli hj;i Vhk h'H[ m dHl s'L dry dHV%J }
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ ba[ lqP>h
dl,t l.ea } bfgv wgag uJsg h{ dw us'G aw dHh l+g bwjv a?a ljdhW
hj;i h' w[ f>uJ dl>z ljdhWjV fjl'G bjfSg F,pv W?Lj w[ aV?jh Vhk
vrj v{Gs[@ Rps'G aw dl,t l.eaJ dHV%J Vjv dwl[ f+wji sg dqvriaV Vj
wiV m
~/lhg

\dl>z ljdhW de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\dl>z ljdhW de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg

~/lhg

\dl>z ljdhW de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

\dl>z ljdhW l.a v,tj dl>z|


uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\dl>z ljdhW de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

30
dqag ^ 17~8~1984

b,u dqag 17~8~1984 } Ljq s[ 4~00 ru[ f>u dl>z ljdhWjVJ sg


dHw,aiaj h'Hg@ dul dry h[n dvdtbj `{lvj liW~l.qag Vjv wgaj
debj ^
\1| l+g bwjv a?a ljdhW sg q"uPsj dHqjia@ u' `"ug b{wLV Vjv
Tdh eHg h{ a[ Wjwg ?laj h' eHg h{ m dHl vHg dHl } Vr[G
dli[ a'G Rpljdibj ujr[ m a?a ljdhW sj VwLj fdhv[ rjvj
i,Ddtbj ujr[ m
95

\2| l+g bwjv a?a ljdhW sg Vrk dHqjia sg l[rj l.a WjWj hiW.l
dl>z ug a[ l.a WjWj wiV{v dl>z ug } l"Gfg uJsg h{ ba[ RpV%J
} W[Vag wgag uJsg h{ dw dHl l[rj s[ wjiu } A[ag a'G A[ag
V[fi[ yjdC%bj ujr[ m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\debjVg ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

31
dqag ^ 12~9~1984

b,u dqag 12~9~84 } FjHg Wgi dW*qjuga dl>z AjRpSg dVh.eJ


l+g b>Ddq+ali@ l+g bwjv a?a ljdhW s[ ljhqS[ l+g epiP e+.o ljdhW ug
sg h;Pig dry f>u dl>z ljdhWjV fjl aV?jh verjRpS rjla[ f[L h'dHbj m
l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwqVjdqbJ sg Rpv.zSj wiV s[ s'LJ sg dHl
V[ dvtag qpbj`g q>e vHg h{ m dl>z ljdhWjV r,Dv'G vejHg ujS rjvg
aV?jh } f+rjV wiVj q>V dvbj h{ m dHl vHg dHl } W?L w[ h[n dvtg
aV?jh vjHg uJsg h{ ^
\1| bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj 21 dsV hi i'; dHw ujfp ljdhW
sj fjn wi[ m
\2| epispbjij WjWj sgf dl>z ug Lhgs drt[ dHw h`aj l.eaJ s[
uPn[ FJc[ qJuS sg l[rj wi[ m
96

\3| eppispbjij WjWj sgf dl>z ug drt[ dHw h`aj l.eaJ s[ u'C[
lj` wiV sg l[rj wi[ m
\4| epispbjij WjWj sgf dl>z ug drt[ dHw h`aj NjCP qjiV sg
l[rj wi[ m
\5| epiP wg e'vw dry 101/~ ipfH[ uq%J wirj w[ ilgs vr[ m
Rpfi'wa ljigbJ aV?jhJ fPigbJ wiV a'G Wjbs wCjh f+ljds sg
s[e v{ w[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ e+.og dl>z fjl'G bisjl wirj vr[ m
~/lhg
\f>u dl>z ljdhWjV|

q'hi
l+g bwjv a?a ljdhW

32
V.^ 3/9~84

dqag ^ 2~9~1984

hpwq
4@ 5 a[ 6 uPV@ 1984 } ;{v dl>z s[ bjici bVplji Fjiag `"u
r,Dv'G a'fJ@ B{GwJ Vjv v{l h' w[ l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali lq[a f>ujW
Fi s[ 38 dl,t epispbjij ljdhWjV $a[ Zjrj W'v w[@ l+g hdiq>si ljdhW
} e'vgbJ qjigbJ eHgbJ m dl,t w"q s[ L+'qSg a?a l+g bwjv a?a ljdhW
} a'fJ B{GwJ Vjv Tjdhbj debj m siLVg dcRpTg } a'f s[ e'dvbJ Vjv
dr>DdV%bj debj m l+g hdiq>si ljdhW b>si f+wjL h'H[ l+g epiP e+.o ljdhW
ug s[ fjrV liPf } e'vg Vjv ;?qg wgaj debj m TjHg h;ji l+g epiP
e+.o ljdhW ba[ slq e+.o sgbJ fpijaV h,o dvta WgCJ beV F[B wgagbJ
eHgbJ m dl,t epiP ljdhWjV a[ qhjV Lhgs dl>zJ a[ fjrV Llai@ a'Lj?jVj
sg wgqag yjVSg ba[ dl,t i{`i{Gl vjdHWi[ig dry lJF[ rcq,pDv[
ldFbjyjiw dril[ } ljC w[ lpbjh wgaj debj m l+g epiP ijqsjl liJ@
a[uj dl>z lqp>sig hjv ba[ l+g epiP VjVw dVrjl } ujS W,pN w[ WiWjs
wgaj debj m r,t r,t epiZjqJ dry siLVJ vHg bjH[ h;jiJ dl>zJ@
dl>zSgbJ a[ W,Dy[ W,ygbJ sj wav[bjq wgaj debj ba[ f>ujW Fi dry
dl,tJ dri,pZ dHh sqV y,wi hjvg agw rg ujig h{ m dHh dHw b{lj
rdhLgbjVj a[ wjavjVj wjij h{@ dul V[ lq,pyg dl,t w"q s[ dhis[ } vhP~
vphjV wi l,pDdBbj h{ m
;{v dl>z V[ 8 uPV@ 1984 } l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali drt[
;pvqJ s[ ds=L s[tS a'G Wjbs rg i[cgRp ba[ sPisiLV $a[ ds,ag bjfSg
97

lfgy dry dl,t w"q Vjv wga[ dsv w.WjRP ;pvqJ Wji[ dHw v`; aw Vj
dwhj ba[ Vj hg bjh sj Vjbij qjdibj m Fjia liwji r,Dv'G dl,t w"q
Vjv vejaji wga[ uj ih[ ;pvqJ sg d;>Dq[rjig Fjiag `"u s[ lpfigq wqJci
h'S s[ Vja[ ;{v dl>z Rpfi bjMsg h{ m ;{v dl>z V[ 8 uPV@ 1984 } bjfS[
dli $a[ Aai v{ w[ a[ u,pag fj w[ l+g hdiq>si ljdhW sgbJ fiwiqj dry
f,pu w[ qhjV dl,t irjdHaJ ba[ dl,t idha qdibjsj sj z'i bfqjV
wgaj h{ m
Rpfi'wa s'LJ s[ wjiV Rpl} dl,t h'S s[ Vja[ ?jvljHg qdibjsj
bVplji l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ m liW
l.lji sgbJ dl,t l.eaJ } bfgv wgag uJsg h{ dw us'G aw ;{v dl>z
l+g bwjv a?a ljdhW ?ps hj;i h' w[ F,pv W?Lrj w[ aV?jh Vhk vrj
v{Gsj@ Rps'G aw w'Hg dl,t l.ea dwl[ f+wji sg dHl Vjv dqvriaV Vj
wi[ m duhCj dl,t Rpfi'wa hpwqVjq[ sg Rpv.zSj wi[ej@ Rpls[ d?vj` rg
epiqda bVplji wjirjHg wgag ujr[eg m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\ljdhW dl>z|
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

\l.a v,tj dl>z|


uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'
~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

ijLBifag debjVg ;{v dl>z sj lf,LBgwiV


L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ ljWwj lw,ai l^ ir[v dl>z
b{cr'w[B b>Ddq+ali bjH[ a[ dl>z ljdhWjV } dqv[ m ijLBifag debjVg
;{v dl>z r,Dv'G urjWg lf,LBgwiV s[S v,De[ m blk dwhj@ dHl ai%J
Vhk@ aplk RpV%J fjl'G dvtag lf,LBgwiV v{ w[ bjY m dxi Rpl Rpfi dryji
wiJe[ m
25~9~84 } l^ ir[v dl>z debjVg ;{v dl>z r,Dv'G dvtag
98

lf,LBgwiV v{ w[ f>u dl>z ljdhWjV fjl hj;i h'H[ m lf,LBgwiV sg hPWhP


Vwv h[n siu wis[ hJ m
dl>z ljdhW debjVg dwifjv dl>z ugRp@
uo[sji l+g bwjv a?a ljdhW@ b>Ddq+ali
rjdhepiP ug wj ?jvlj@ rjdhepiP ug wg `adh mm
bjf s[ sla?aJ h[nJ ujig wga[ hpwqVjq[ sg wjfg q{} dqv eHg
h{ m Rpl l.W.Zg q[i[ Vjv Whpa lji[ fPiV epidl,tJ sg Wjayga hp.sg ihg h{
duV%J dry aphjc[ ?jl dVwBriag rg lV m duV%J V[ v'Cks[ wjQ; ba[
h'i fPig rjw`gba v{ w[ aphj} blvgba a'G ujSP wirjdHbj h'r[ej m
dxi q{G dHl f,ai ijhk lf,LB wiVj yjhp.sj hJ dw q{G siWji ljdhW
fiwiqj dry u'C[ fj w[ Vhk debj m Aaig vj w[ ujSj rg Qva h{ m q[i[
lBj` dr,Dy'G dHw liwjig qpvj;q dl?jra ?J V[ Aaig t'v% w[ q[i[ r,v
dvbjRpSg yjhg@ u' q{G api.a W.s wirj ds,ag m
`"u F[uS sj qjqvj s[l s[ l.drZjV ba[ wj}V Vjv l.W.Z i,tsj
h{@ dul sg bjf } rjw`gba h{@ fi q[i[ qV sg FjrVj sj sptsjHg
f+eBjrj@ q[ig Rph awigi h{@ u' q{G ijLBi s[ Vjq l.s[L dry 17 uPV@
1984 } wgag lg@ dul } bjf V[ lpS rg dvbj h'r[ej ba[ fC% rg dvbj
h'r[ej m
q{G epiP ljdhWjV ba[ epiP e+.o ljdhW ug qhjiju s[ Rpfs[L qpajdWw
hi Zjidqw blojV sj fPij ldawji wisj hJ ba[ siWji ljdhW ba[
l+g bwjv a?a ljdhW@ u' liW Rpaq Zjidqw blojV hV@ RpV%J sj
ldawji ba[ LiZj q[i[ vHg bB,pB h{ m
bjf sj LpF dy>aw
;{v dl>z

`{lvj
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G Fjia s[ ijLBifag debjVg ;{v dl>z
dri,pZ 2 la.Wi@ 1984 } ujig wga[ hpwqVjq[ l.W.Zg 24 la.Wi@ 1984
} RpV%J s[ drL[L sPa l^ ir[v dl>z b{cr'w[B dl>z ljdhWjV fjl RpV%J sj
dvtag lf,LBgwiV f,ai v{ w[ hj;i h'H[ m dl>z ljdhWjV V[ lf,LBgwiV
f,ai $a[ l'y dryji wgag a[ dHl l.W.Zg h'i ujSwjig q>eg m
26 la.Wi@ 1984 } l^ ir[v dl>z b{cr'w[B ba[ l^ wpvr.a dl>z
dV,ug lw,ai debjVg ;{v dl>z@ s'hJ V[ hj;i h' w[ v'Cksg ujSwjig ds,ag m
Ijaij lq[G vHgbJ eHgbJ alrgiJ ba[ h'i diwjic rg r[dtbj m
f,pDu[ lf,LBgwiV } dryjiV ba[ f+agdVZJ } lpSV Rpfi.a `{lvj
99

wgaj debj dw f,puj lf,LBgwiV al,vgW?L h{ ba[ hpS dwl[ wjirjHg sg


v'C Vhk m
~/lhg

~/lhg
\f>u dl>z ljdhWjV|

\u'de>si dl>z|
uo[sji
a?a l+g h;Pi ljdhW@
l,yt>c@ V.s[C

33
V.^ 32/5~84

dqag ^ 2~9~1984

hpwq
w[Gsig liwji s[ q>aig WPBj dl>z V[ dqag 16 ba[ 17 uPV@ 1984
sgbJ ljc[ Vjv h'HgbJ qgdB>eJ dry lj} Fi'lj dsrjdHbj lg dw ljc[
r,Dv'G dvt w[ ds,Da[ 14 fpbjdH>B f+ZjV q>aig a'G qV;Pi wirj w[ b{vjV
wirj dsbJej@ duV%J dry fdhvj Vpwaj dHh lg dw `"u } l+g siWji
ljdhW w.fv{wl dr,Dy'G Wjhi w,DdTbj ujr[ ba[ wji~l[rj f>u dl>z ljdhWjV
r,Dv'G u' WjWj hiW.l dl>z } l"Gfg eHg h{@ liwji Rpl Vjv ldhqa h'r[eg
fi Wjbs dry ds,vg uj w[ qpwi debj m sPug rji WjWj tCw dl>z sg
lif+lag h[n WjWj hiW.l dl>z V[ l[rj wiVg q>V vHg@ dul } dl>z ljdhWjV
V[ f+rjVeg s[ ds,ag m Vjv hg WPBj dl>z V[ liwji r,Dv'G l.qag f+eBjHg m
Wjbs dry WPBj dl>z lj` qpwi debj m dl>z ljdhWjV } e,vWja s[ y,wi
dry fj w[ lqJ v.zj w[ ljcg qi;g a[ dl,t fi.fijrJ s[ RpvB dVh.e l.aj
dl>z } v{ bjdHbj m f>uJ dl>z ljdhWjVJ r,Dv'G ds,a[ eH[ V'dBl sg firjh
Vj widsbJ l.aj dl>z a'G l[rj LpiP wirj ds,ag m dxi l.aj dl>z } aV?jhgbj
wiji s[ w[ f>o dr,Dy'G ?jiu wga[ ujS s[ WjruPs rg dHl } l[rj a'G Vj
hBjdHbj@ le'G 11 bela } liwjig liW,a ?jvlj VJ sj dHw,n liwjig
qLgVig ria w[ dl,tJ } e.pqijh wiV vHg l,s dvbj m Rpl bt"ag liW,a
?jvlj l.q[vV dry dl>z ljdhWjV sg LjV a[ fsrg dri,pZ bfqjVuVw
LWs wh[ m dl>z ljdhWjV sg bojiBg } y{dv>u wgaj debj m
Rpfi'wa s'LJ s[ bjZji $a[ WPBj dl>z } l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G
aV?jhgbj wiji ds,aj uJsj h{ m liW l.lji sgbJ l.eaJ } bfgv wgag
uJsg h{ dw us'G aw WPBj dl>z l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h' w[ F,pv
100

W?Lrj w[ aV?jh Vhk vrj v{Gsj@ Rps'G aw w'Hg rg dl,t l.ea dwl[ f+wji
sj dHl Vjv dqvriaV Vj wi[ m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\ljdhW dl>z|
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

34
dqag ^ 11~9~1984

hpwqVjqj
b,u dqag 11~9~1984 } lr[i[ 7 ru[ l^ iAfjv dl>z ds,vg ba[
uo[sji wiaji dl>z B,wi b.Wjvj r,Dv'G ds,aj debj lf,LBgwiV Vj al,vg~
W?L h{ m dwMdw f>uJ dl>z ljdhWjV r,Dv'G F[u[ eH[ V'dBl dry vjH[ eH[
s'LJ } Vj aJ dHV%J V[ q>DdVbj h{ a[ Vj hg RpV%J s'LJ sg qpbj`g q>eg h{ m
le'G RpvBj dl>z ljdhWjV } bjfS[ r,Dv'G Rpfs[L s[S sj IaV wgaj h{
ba[ dl>z ljdhWjV Rpfi VpwajygVg wgag h{ m dHl vHg uo[sji iAfjv
dl>z ds,vg ba[ uo[sji wiaji dl>z B,wi b>Wjvj } dl>z ljdhWjV s[ `{lv[
bVplji l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G aV?jhgH[ wiji ds,aj uJsj h{ m dHh
s'V'G l,uS 20~9~84 } lr[i[ 8 ru[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ ljhqS[
?ps hj;i h' w[ bjfSg F,pv sg qpbj`g q>eS ba[ aV?jh vpbjRpS m b{lj
Vj wiV sg lPia dry ?jvljHg qiIjsj bVplji bevg wjirjHg wgag
101

ujr[eg m us aw dHh s'V'G epi~qiIjsj bVplji F,pv W?Lrj w[ aV?jh


Vhk verj v{Gs[@ Rps'G aw dl,t l.eaJ dHV%J Vjv dwl[ f+wji sj dqvriaV
Vj wiV m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

\de^ f+gaq dl>z|


h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ l'hS dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

35
dqag ^ 20~9~1984

hpwqVjqj
b,u dqag 20~9~84 } FjHg iAfjv dl>z ds,vg ba[ FjHg wiaji
dl>z B,wi l+g bwjv a?a ljdhW s[ ljhqS[ l+g epiP e+.o ljdhW ug sg
h;Pig dry dl>z ljdhWjV s[ ljhqS[ aV?jh vpbjRpS vHg hj;i h'H[ m dHV%J
V[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwqVjq[ sg wgag Rpv.zSj ba[ dl>z ljdhWjV
sg LjV dri,pZ ria[ LWsJ sg dvtag qpbj`g q>e vHg h{ m f>u dl>z ljdhWjV
r,Dv'G vjHg ujS rjvg aV?jh } f+rjV wi dvbj h{ m
dHV%J s'hJ } h[n dvt[ bVplji aV?jh vjHg uJsg h{ ^
\1| bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj 21 dsVJ vHg hi i'; dHw fjn ujfp
ljdhW ba[ dHw fjn W[Vag y"fHg sj wdibj wiV m
\2| lojVw epispbjij ljdhW drt[ dHw h`aj l.eaJ s[ uPn[ WiaV
lj` wiV sg l[rj wiV m
\3| lojVw epispbjij ljdhW drt[ dHw h`aj u'C[ lj` wiV sg
l[rj wiV m
\4| lojVw epispbjij ljdhW drt[ 10 dsV NjCP x[iV sg l[rj wiV m
\5| epiP wg e'vw drt[ 251/~ hi dHw uq%J wirj w[ ilgs f+jfa
wiV m
102

Rpfi'wa ljigbJ aV?jhJ fPigbJ wiV a'G Wjbs wCjh f+ljds sg


s[e v{ w[ l+g bwjv a?a ljdhW drt[ hj;i h' w[ e+.og dl>z fjl'G bisjl
wirjRpS m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg

~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'

36
dqag ^ 14~10~1984

l+gqjV WjWj tCw dl>z ug wji~l[rj rjdvbJ } drdsa wgaj uJsj


h{ dw b,u dqag 14~10~84 } f>u dl>z ljdhWjV sg qgdB>e l+g siWji
ljdhW sg siLVg dcRpTg dry h'Hg@ dul dry li'ri ljdhW s[ w,Dy[ W.V%
sg oJ f,wg w.Z Rplji[ ujS Wji[ qjqvj f[L h'dHbj m sgiz rgyji Rpfi.a
liW l.qag Vjv `{lvj wgaj debj dw l+g siWji ljdhW s[ b>Ddq+a li'ri
drt[ fpijaV qiIjsj } qpt i,tdsbJ Vrk sgrji Vj Rpljig ujr[ m wji~l[rj
lq[G w,Dy[ W.V% a'G hg w.q dvbj ujr[ m W.V% vHg Rpljig uj ihg ljig sgrji
y,pw ds,ag ujr[ m
~/lhg

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
~/lhg
\de^
f+
g
aq
dl>
z
|
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|
\l.a v,tj dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
~/lhg

103

37
dqag ^ 25~10~1984

epiqaj
b,u dqag 25~10~84 } f>u dl>z ljdhWjV sg dHw,aiaj dry liW
l.qag Vjv `{lvj wgaj debj dw l+g hdiq>si ljdhW a[ l+g siWji ljdhW
s[ Vjq $a[ w'Hg lFj uJ lpljdHBg Vhk WSjHg uj lwsg m u' lFj lpljdHBg
hpS aw Rpwa VjrJ h[n wjdHq hV@ RphVJ } F.e wgaj uJsj h{ m dHl
Vjq sgbJ ljigbJ lFj lpljdHBgbJ api.a hg bjfS[ Vjq Wsv v{S m liW,a
l.eaJ } lPdya wgaj uJsj h{ dw RpV%J V[ l+g hdiq>si ljdhW ba[ l+g siWji
ljdhW sg l[rj vHg u' qjdHbj F[uSg h'r[@ Rph dl,DZ[ hg q{V[ui@ l+g siWji
ljdhW@ l+g b>Ddq+ali s[ Vjq F[uS sg d*fjvaj wiV m Rpfi'wa q"uPsj
lFj lpljdHBgbJ } l+g siWji ljdhW uJ l+g hdiq>si ljdhW s[ VJ $a[
dWvwpv hg qjdHbj Vj s[S m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

104

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

38
s[L Fi dry dl,tJ s[ rdhLg wadvbjq dri,pZ
i'l ru'G epifpiW lq[G sgfqjvj Vj wgag ujr[
Vei wgiaV Vj w,DT[ ujS
ba[
bjaLWj;g Vj yvjHg ujr[
f>u dl>z ljdhWjV V[ s[L Fi s[ dl,tJ a[ lqP>h epiP VjVw Vjq v[rj
} dwhj h{ dw Rph Fjia Fi dry dl,tJ $a[ wga[ eH[ b>DV%[ wadvbjq@ fdr,ai
epiZjqJ } beV F[B wiV ba[ dl,tJ sg biWJ~tiWJ sg ujdHsjs } aWjh
wiV dri,pZ i'l sj f+eBjrj wis[ h'H[ ljdhW l+g epiP VjVw s[r ug s[ f+wjL
Rpalr 1984 Hg^ lq[G Vj aJ Vei wgiaV w,TS ba[ Vj hg sgfqjvj
wiV a[ Vj hg bjaLWj;g yvjRpS m
dl,t l.eaJ f+wjL Rpalr lq[G w[rv sgrjV luj w[@ wgiaV woj
a[ epiP u,l ejdHV wiV ba[ qiIjsj bVplji epiP wj v.ei ba,pB ria[ m
epiP f>o s[ sjl ^
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

105

39
dqag ^ 1~4~1985

hppwqVjqj
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G ujig wga[ eH[ hpwqVjq[ bVplji
dqag 12~8~84 } FjHg VijdHS dl>z wv[iJ rjdvbJ } l+g bwjv a?a
ljdhW s[ hpwq sg Rpv.zSj wiV s[ s'L dry aV?jhgbj wiji ds,aj debj
lg ba[ Rpl} hpwq ds,aj debj lg dw Rph 31 qjiy@ 1985 aw l+g bwjv
a?a ljdhW $a[ hj;i h' w[ bjfSg wgag Qvag sg F,pv W?Ljr[ a[ aV?jh
verjr[ m
FjHg VijdHS dl>z wv[iJ rjdvbJ r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW $a[
hj;i h'S sg WujdH dHw f,ai F[dubj debj h{ m dul dry Rpl V[ bjfSg
Qvag } Vhk q>DdVbj m dHh l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwq sg Rpv.zSj
wiV sj s'Lg h{ m dHl vHg dHl } dl,t f>o dr,Dy'G ?jiu wgaj uJsj h{ m
lqP>h dl,t l.eaJ } hpwq wgaj uJsj h{ dw Rph FjHg VijdHS dl>z
Vjv dwl[ f+wji dqvriaS a[ ldhI'e Vj wiV m dwl[ f>ow lB[u $a[ W'vS
Vj s[S m u' w'Hg f>o sj dHh hpwq q>DV[ej@ Rph dVhjv h'r[ej m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

\de^ f+gaq dl>z|


h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
19 y[ai@ l.qa VjVwLjhg 516
106

40
dqag ^ 1~4~1985

hpwqVjqj
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G 2 la.Wi@ 1984 } ujig wga[ eH[
hpwqVjq[ ijhk WPBj dl>z w[Gsig q>aig } l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwqVjq[
sg Rpv.zSj wiV s[ s'L dry aV?jhgbj wiji ds,aj debj lg a[ Rpl
} hpwq ds,aj debj lg dw Rph 31 qjiy@ 1985 aw l+g bwjv a?a
ljdhW s[ h;Pi hj;i h' w[ bjfSg Qvag sg F,pv W?Ljr[ a[ aV?jh vpbjr[ m
WPBj dl>z VgIa dqag $a[ aV?jh vpbjRpS a[ F,pv W?LjRpS vHg
l+g bwjv a?a ljdhW $a[ hj;i Vhk h'dHbj m bu[hj wi w[ WPBj dl>z V[
l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwq sg z'i Rpv.zSj wgag h{ m dHl wiw[ WPBj
dl>z l+g bwjv a?a ljdhW s[ bfqjV sj s'Lg h{ m l'@ WPBj dl>z } ?jvljHg
qiIjsj bVplji dl,t f>o dr,Dy'G ?jiu wgaj uJsj h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G lqP>h dl,t l.eaJ f+ag hpwq wgaj uJsj
h{ dw Rph WPBj dl>z Vjv dwl[ f+wji sg lJN Vj i,tS@ Rpl } dwl[ rg
dl,t lB[u $a[ W'vS Vj s[S ba[ Rpl Vjv w'Hg dqvriaS a[ ldhI'e Vj
wiV m
u' w'Hg f>o sj dHh hpwq q>DV[ej@ Rph dVhjv h'r[ej m
~/lhg

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
~/lhg

19 y[ai@ l.qa VjVwLjhg 516

107

41
dqag ^ 28~4~1985

b,u dqag 28~4~85 } f>u dl>z ljdhWjV sg dHw,aiaj dry h[n


dvdtbj qaj liW l.qag Vjv fjl h'dHbj m
#dl,t idha qiIjsj$ s[ f>Vj 9 ba[ f>Vj 26 Rpfi dV,aV[q sgbJ
WjSgbJ dry dHl ai%J l'Z wi ds,ag ujr[ ^
uf@ ujfp@ 10 lr,DI[ \l+jre lpZ rjv[|@ W[Vag y"fHg a[ bV.s m
~/lhg
~/lhg
\de^ ljdhW dl>z|
\de^ dwifjv dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
~/lhg
~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
h{D,c e+.og
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
l+g b>Ddq+ali
avr.cg ljW'

42
dqag ^ 28~4~1985

b,u dqag 28~4~85 } f>u dl>z ljdhWjV sg qgdB>e dry h[n dvdtbj
epiqaj liW~l.qag Vjv fjl h'dHbj m
w'Hg dl>z uJ dl>zSg bjfS[ Vjq Vjv uja@ e'a sg ria'G Vj wi[ m
uja@ e'a sg ria'G wiVg qVqa h{ ba[ epiP ljdhW s[ dlZJaJ s[ RpvB h{ m
~/lhg
~/lhg
\de^ ljdhW dl>z|
\de^ dwifjv dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
~/lhg
~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
uo[sji
h{D,c e+.og
a?a l+g w[leC% ljdhW@ l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
108

43
dqag ^ 28~4~1985

L+'qSg wq[Bg r,Dv'G Ajf[ ujS rjv[ dV,aV[q s[ epBw[ uJ dV,aV[q lBgw
s[ epBdwbJ dry fPij bV.s ljdhW Ajdfbj ujr[ m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

44
dqag ^ 28~8~1985

f>u dl>z ljdhWjV V[ h[n dvdtbj `{lvj lpSjdHbj ^


WjWj yiV dl>z l[rj rjdvbJ V[ b,u dqag 28~8~85 } l+g bwjv
a?a ljdhW hj;i h' w[ f>u dl>z ljdhWjV } dvtag lf,LBgwiV ds,aj m
lf,LBgwiV rgyjiV Rpfi.a f>u dl>z ljdhWjV V[ h[n dvt[ bVplji `{lvj
wgaj m WjWj yiV dl>z V[ bjfS[ lf,LBgwiV dry dvdtbj h{ dw RpV%J
V[ a=jrCg s[ epispbjij ljdhW drt[ l^ WPBj dl>z w[Gsig q>aig } dli'fjRp
s[S sg F,pv Fjr[G lpa[~dl,Z wgag h{@ dxi rg f>u dl>z ljdhWjV u' aV?jh
q{} vjRpSe[ Rph q{} f+rjV h'r[eg m
109

f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G h[n dvt[ bVplji aV?jh vj w[ qpbj`g ds,ag
uJsg h{ ^
\1| bjfS[ dV,aV[q a'G dWVJ 11 dsV b,Zj z>Bj hi i'; epi~q>ai
sj ujf wiVj m
\2| l+g bwjv a?a ljdhW drt[ e'vw dry 101/~ ipfH[ qjdHbj
F[Bj wiVj m
\3| 11 dsV epispbjij ljdhW drt[ NjCP sg l[rj wiVg m
Rpfi'wa aV?jh fPig h'S $a[ wCjh f+ljds v{ w[ lojVw e+.og dl>z
fjl'G bisjl wirjRpS m
~/lhg
\f>u dl>z ljdhWjV|

45
V. ^ 247/5~85

dqag ^ 4~10~1985

b,u dqag 4~10~85 } l+g bwjv a?a ljdhW drt[ f>u dl>z ljdhWjV
sg ;iPig dHw,aiaj h'Hg@ dul dry debjVg epiWyV dl>z h{D,c e+.og
epispbjij lgl e.u@ ds,vg r,Dv'G dqag 7~9~85 s[ F[u[ W[Vag f,ai $a[ dryji
wgag eHg@ dul dry RphVJ V[ dqag 1~4~85 } dl,t epispbjij f+W.Zw
wq[Bg@ ds,vg r,Dv'G wga[ eH[ l.q[vV dry wq[Bg s[ f+W.ZwJ s[ wdhS $a[
w[Gsig q>aig WPBj dl>z } dli'fjRp ds,aj@ dwMdw WPBj dl>z f>o dr,Dy'G l+g
bwjv a?a ljdhW a'G A[dwbj h'dHbj h{ m dHl vHg debjVg epiWyV dl>z
ug dHl } bjfSg F,pv q>Vs[ hV ba[ dHl F,pv } W?LjRpS vHg Rph ?ps
l+g bwjv a?a ljdhW f>u dl>z ljdhWjV s[ f[L h'H[ m f>u dl>z ljdhWjV
r,Dv'G rgyji Rpfi.a h[n dvdtbj `{lvj wgaj debj m debjVg epiWyV dl>z
} Rpfi'wa wgag F,pv sg h[n dvt[ bVplji aV?jh vejHg uJsg h{ ^
\1| bjfS[ dV,aV[q a'G dHvjrj dHw h`a[ vHg hi i'; dHw ujfp
ljdhW sj fjn wgaj wiV m
\2| l+g bwjv a?a ljdhW sg e'vw dry dHw l" dHw ipfH[
fjRpS m
\3| epispbjij lgl e.u@ ds,vg drt[ dHw h`aj NjCP sg l[rj
wiV m
Rpfi'wa v,egbJ l[rjrJ fPigbJ wiV a'G Rpfi.a wCjh f+ljds sg
110

s[e v{ w[ e+.og dl>z fjl'G bisjl wirjRpS m dHl df,DA'G Rpl dsV a'G dHhVJ
sg Rpfi'wa F,pv sg qj`g lqNg ujr[ m
~/lhg

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
~/lhg

46
dqag ^ 16~1~1986

dl,t f>o b,u WC[ Vj;w a[ l.wBqHg dFbjVw s"i dr,Dy'G ep;i dihj
h{ m lq,pDy[ f>o sg H[waj ba[ f>ow irjdHaJ sg e"iraj } wjdHq i,tSj
b,u s[ lq[G sg lF a'G qp,t v'C h{ m qhjV fdr,ai blojV l+g bwjv a?a
ljdhW ug sg qiIjsj bVplji wji~l[rj ijhk qpC Rpljig dl,t uea sg
v'yVj h{ m dl,t uea sg dHl v'yVj a[ FjrVj } q,pt i,t w[ hg L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg r,Dv'G 24 la.Wi@ 1984 } h'H[ liW,a ?jvlj
lqjeq r,Dv'G h'H[ `{lv[ bVplji qhjV Lhgs WjWj sgf dl>z ug s[ uVq
dshjC[ dqag 27 uVrig@ 1986 } l+g bwjv a?a ljdhW sg qpC Rpljig
vHg wji~l[rj bi.F wiV sj `{lvj wgaj h{ m
L+'qSg epispbjij f=W.Zw wq[Bg dl,t l.lji sg ypSg h'Hg liW~RpD,aq
uo[W.sg h{@ dul ijhk dl,t uea bjfS[ fdr,ai epiZjqJ sg l[rj l.Fjv
sj v'w~ijug T.e Vjv f+W.Z yvjMsj h{ m
LhgsJ sg uo[W.sg L+'qSg bwjvg sv sg berjHg dry dl,t uea
r,Dv'G b>ei[;g ljqiju a[ Rpl s[ df,nP #qh.aJ$ dri,pZ dHw v.q[ a[ vhP c'vr[G
l.ziL df,DA'G L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg h'Gs dry bjHg lg m epispbjij
lpZji uJ bwjvg vdhi s[ dHl l.ziL dry dl,t w"q V[ vj~dqljv
wpiWjVgbJ ds,agbJ lg m A[ l" s[ veFe dl,t lPiWgiJ V[ Lhjsa sj ujq
fgaj m 45 h;ji dl>zJ V[ dHw a'G 14 ljv aw sgbJ l;jrJ FpeagbJ a[
111

16 v,t ipfH[ s[ veFe upiqjV[ FiV Rpfi.a ?jvlj f>o epiZjqJ s[ f+W.Z
vHg L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sg dliuSj dry lxv h' ldwbj m
b,u us'G ?jvlj f>o Vj;w s"i dr,Dy'G v.z dihj h{ aJ e"irqHg
?jvljHg fi.fijrJ a[ qiIjsj } wjdHq i,tSj lq,pDy[ ?jvlj f>o sg q,pt
;.pq[rjig h{ m dHh ;p.q[rjig f>o sgbJ qhjV l.f+sjrJ lq[G lq[G dVFjMsgbJ
ihgbJ hV m
sqsqg Bwljv rg@ dl,t w"q sg dHw qhjV Zjidqw a[ drdsbw
l[rj wiV rjvg uo[W.sg h{@ dul s[ lq[G lq[G ldawjiI'e qptg l.a WjWj
lp.si dl>z ug dF>ciJrjv[@ l.a debjVg epiWyV dl>z ug ?jvlj
dF>ciJrjv[@ l.a debjVg q'hS dl>z ug dF>ciJrjv[@ l.a debjVg wiaji
dl>z ug ?jvlj dF>ciJrjv[ ba[ l.a WjWj uiV{v dl>z ug ?jvlj dF>ciJrjv[
L+'qSg epispbjij f=W.Zw wq[Bg Vjv fPij fPij ldhI'e wi w[ dHl qhjV
uo[W.sg sg qjV qiIjsj } rZjMs[ ih[ ba[ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg
sg VpqjdH>sj h{lgba } lrgwjis[ ih[ hV m
qhjV fdr,ai blojV l+g bwjv a?a ljdhW ug sg wji~l[rj l.W.Zg
y,v ih[@ sptsjHg a[ q>sFjeg rjs~drrjs wjiV@ bjfSj `i; fAjSs[
h'H[ blk lq,pDy[ dl,t uea@ ?jvlj f>o sgbJ lqP>h Zjidqw uo[W.sgbJ@
l.f+sjrJ@ BwljvJ ba[ lFj lpljdHBgbJ } bfgv wis[ hJ dw Rph L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW sg fpVi Rpljig vHg
Rpvgw[ eH[ f+'eijq bVplji wji~l[rj dry fPij fPij ldhI'e s[ w[ epiP zi
sgbJ ?pLgbJ f+jfa wiV m
blk L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg } rg bfgv wis[ hJ dw Rph
ljigbJ f>ow uo[W.sgbJ a[ l.f+sjrJ s[ ldhI'e a[ bjflg lvjh qLri[
Vjv qhjV fdr,ai blojV l+g bwjv a?a ljdhW sg wji~l[rj bi.F
wijRpS@ aJ u' bjflg ldhI'e Vjv dHl fdr,ai wjiu sg bi.Faj h' lw[ m
dHh ?jvlj f>o s[ i"LV Fdr,t ba[ yC%sg wvj vHg bdab>a ;iPig h{ m
~/lhg

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
h{D,c e+.og
uo[sji
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@ l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
~/lhg

112

47
dqag ^ 29~1~1986

l+g bwjv a?a ljdhW sg fdr,ai wji~l[rj s[ bi.F lq[G hp,vCWj;g


ba[ ajwa s[ f+siLV Vjv ci@ F{ ba[ V`ia sj rjajriS WSj w[ u'
bjf~hpsigbJ wjirjHgbJ wgagbJ@ duV%J ijhk dl,tg LiZj RpD,a[ Fjig l,B
qjig eHg ba[ f>ow ihp~igag a[ Zjidqw qiIjsj sj z'i Rpv.zS wgaj
debj ba[ l+g siWji ljdhW sg fdr,aiaj F.e wgag m Rpl a'G Rpfug ldoag
bda e.Fgi ba[ dy>ajuVw h{@ u' dl,t Ziq s[ qPv dlZJaJ sj dri'Z ba[
f>ow dh,aJ s[ RpvB h{ m Rpfi'wa hjvja wjiV L+'qSg epispbjij f+W.Zw
wq[Bg V[ bjfS[ 28~1~86 s[ uViv lqjeq dry lj} W[Vag wgag h{@
b,u blk bjfl dry dryji~rBJsi[ Rpfi.a dHh `{lvj wgaj h{ dw liW,a
?jvlj lqjeq 16 `irig@ 1986 } lr[i[ 11 ru[ l+g bwjv a?a ljdhW
$a[ l,Ddsbj ujr[ m blk L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg } bjs[L ds>Ds[ hJ
dw Rph liW,a ?jvlj lqjeq l.W.Zg api.a v'Cks[ f+W.Z wiV m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

113

48
dqag ^ 11~2~1986

16 `irig@ 1986 sj liW,a ?jvlj lqjeq


?jvl[ s[ uVq blojV a?a l+g w[leC% ljdhW drt[
dwM (
b,u dqag 11 `irig@ 1986 } a?a l+g w[leC% ljdhW s[ fjrV
blojV $a[ dHw,ai h' w[ blk liW,a ?jvlj lqjeq l,sS Rpfi.a u' dy>aj~
uVw hjvja f{sj h'H[@ Rpl RpD,a[ sgiz dryji wgag m blk liW,a ?jvlj
lqjeq l,sS sj `{lvj dHl q>ar Vjv wgaj lg dw f>o dry fHg spdWZj
sPi h'r[ ba[ wpN drbwagbJ r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW ba[ l+g siWji
ljdhW sg W[bsWg wi@ lJNg f>ow qiIjsj a'C u' bjf~hpsi[ `{lv[ wi
dl,t w"q dry Fij~qjiP u.e wiV sg ljd;L iyg@ Rpl l.W.Zg lq,pyg dl,t
w"q s[ f+agdVZ iv~dqv Wdh filfi dryjiJ Vjv f>ow H[waj a[ Lwag
q;WPa wiV sj lxv Rpfijvj wi lwS m
s[L drs[L sgbJ dl,t l.eaJ r,Dv'G ljc[ r,Dv'G l,Ds[ liW,a ?jvlj
lqjeq dry Ljqv h'S vHg u' RpaLjh FifPi hp.ejij dqdvbj@ Rpl a'G
ci w[ f>o s'tg ajwaJ V[ dl,t w"q dry sdhLa x{vjRpS vHg wav'~Qjia
LpiP wi ds,ag m f>ow v'w ijdH sg wydhig dry bjfSg f+a,t hji s[tdsbJ
h'dHbJ liW,a ?jvlj lqjeq a'G l.eaJ } i'wS vHg f>o l[rw b>Ddq+aZjig
dl>zJ s[ fdirjiJ ba[ ziJ RpD,a[ hqv[ wga[ ba[ qjlPq FpN.egbJ ba[ dl>zJ
s[ ?PV Vjv bjfS[ h,o i.e[ m l+g siWji ljdhW lqP>h dry sdhLa ba[ dh>lj
sj rjajriS f{sj wi dl,t l.eaJ s[ 16 `irig@ 1986 } h'S rjv[ dHw,n
dry hqvj wiV s[ qVlPW[ WSjH[ aJ u' dl,t l.eaJ } dHw,ai h'S a'G i'dwbj
uj lw[ m dHl l.W.Zg bV[w f>o dha{LgbJ V[ f,aiJ ba[ lpV[dhbJ ijhk dy>aj
f+eBjHg ba[ liW,a ?jvlj lqjeq qpvarg wiV uJ blojV Wsvg wiV
l.W.Zg W[Vag wgag m
Rpfi'wa e.Fgi ba[ dy>ajuVw l.wB } BjvS vHg sgiz dryjiJ
Rpfi.a blk dHl Vagu[ $a[ f,pDu[ dw liW,a ?jvlj lqjeq bda ;iPig h{@
dHl vHg qpvarg Vhk wgaj uj lwsj ba[ dH,Dw' dHw ijh lqjeq sj
blojV Wsvg wiVj h{@ aJ u' dl,tJ sj ?PV bujHk cpv%S'G i'dwbj uj lw[ m
epi~dHdahjl erjh h{ dw us'G V"r[G fjaLjh l+g epiP a[Q Whjsi ljdhW
114

ug } l+g hdiq>si ljdhW f+r[L wiV a'G wpN qVqagbJ V[ i'dwbj aJ bjflg
Bwij BjvS vHg epiP ljdhW Wjhi'G hg Vqlwji wi rjdfl bj eH[ m
b,u blk `{lvj wgaj h{ dw liW,a ?jvlj lqjeq fdhvJ dqog daog
bVplji 16 `irig@ 1986 } lr[i[ 11 ru[ ?jvlj f>o s[ f+wjL blojV
ba[ slq fjaLjh l+g epiP e'dW>s dl>z ug s[ qhjV fjrV a?a l+g w[leC%
bV.sfpi ljdhW drt[ h'r[ej@ aJ u' ?jvlj f>o sj dHh qhjV lqjeq dVi~
drzVaj ldha l.fPiV h'r[@ Fij~qjiP u.e i'wg uj lw[ ba[ f>o sg H[waj
a[ Lwag } fif,w wgaj uj lw[ m lqP>h ?jvlj ug ) hi df>c@ Vei ba[
Ldhi dr,Dy'G uo[ W.V% l+g bV.sfpi ljdhW rhgiJ z,a dsRp& h;jiJ@ v,tJ sg
deSag dry fp,Du' aJ u' #f>o a[i[ sgbJ eP.uJ$ yhp. wp.Bg f{S ba[ f>o ?jvlj
sg yC%sg wvj h'r[ m
epiP f>o s[ sjl ^
~/lhg

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg

~/lhg
~/lhg
\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G| \de^ f+gaq dl>z|
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
uo[sji
h{D,c e+.og
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bwjv a?a ljdhW@ a?a l+g sqsqj ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
avr.cg ljW'
l+g b>Ddq+ali

49
dqag ^ 15~5~1986

f>u dl>z ljdhWjV sg dHw ;iPig qgdB>e 15~5~86 } WpvjHg eHg m


Rpl dry dLwjdHaJ a[ lpNjrJ Rpfi sgiz rgyji wgag eHg m Rpl[ dsV
l^ lpiuga dl>z WiVjvj } h[n dvdtbj f,ai dvdtbj ^
lf,LBgwiV vHg bjs[L
l^ lpiuga dl>z ug WiVjvj
dfAv[ wpN lq[G dry l+g hdiq>si ljdhW lqP>h dry wpN bSlptjrgbJ
zBVjrJ rjfigbJ hV@ duV%J Wji[ f>o dry wj`g rjs~drrjs y,v dihj
h{ m dHV%J zBVjrJ sj bjf Vjv dl,Zj l.W.Z h{@ dHl vHg RpV%J zBVjrJ
115

l.W.Zg lf,LBgwiV s[S rjla[ aplJ 17~5~86 } lpW%j 7 ru[ l+g bwjv a?a
ljdhW V;sgw f>u dl>z ljdhWjV s[ ljhqS[ f[L h'r' m
~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali

50
dqag ^ 17~5~1986

hpwqVjqj
b,u dqag 17~5~86 } ljc[ r,Dv'G F[u[ bjs[L bVplji l+g siWji ljdhW
w.fv{wl drt[ fpvgl wjirjHg l.W.Zg lf,LBgwiV s[S dh,a l^ lpiuga dl>z
WiVjvj f+ZjV@ L+'qSg bwjvg sv ba[ q,pt q>aig f>ujW l+g bwjv a?a
ljdhW s[ ljhqS[ l+g epiP e+.o ljdhW sg h;Pig dry f>u dl>z ljdhWjV
s[ ljhqS[ f[L h'H[ m RpV%J V[ bjfSj dvdtbj lf,LBgwiV fC% w[ lpSjdHbj
a[ lj} s[ ds,aj m f>u dl>z ljdhWjV V[ Rpl } lji[ f,tJ a'G ehp Vjv dryjiV
Rpfi.a h[n dvdtbj `{lvj lpSjdHbj m
Fjr[G l^ lpiuga dl>z WiVjvj V[ lf,LBgwiV dry s,Ddlbj h{ dw q{G
dHh wjirjHg 16 `irig@ 1986 s[ liW,a ?jvlj lqjeq s[ bjs[L bVplji
?jl quWPigbJ wiw[ wgag@ fi dxi rg ljc[ d?bjv bVplji fpvgl wjirjHg
sptsjHg ba[ b`l'lVjw lg ba[ wpN bSlptjrgbJ zBVjrJ rg h'HgbJ
hV m dHl wiw[ ljc[ r,Dv'G l^ lpiuga dl>z WiVjvj } flyjajf wiV dh,a
h[n dvtgbJ l[rjrJ vjHgbJ uJsgbJ hV ^
\1| l+g bwjv a?a ljdhW drt[ l+g epiP e.+o ljdhW ug sj dHw bt>c
fjn wirjdHbj ujr[ m
\2| dV,aV[q a'G dHvjrj 24 fjn ufpug ljdhW s[ wga[ ujS m
\3| f>u l" dHw ipfH[ l+g bwjv a?a ljdhW sg e'vw $y fjH[ ujS m
\4| dwl[ rg lojVw epispbji[ dry dHw h`a[ vHg u'C[ NjCV sg
l[rj wgag ujr[ m
\5| Rpfi.a l+g bwjv a?a ljdhW ug drt[ 101/~ ipfH[ sg wCjh
f+ljds sg s[e dvbj w[ bisjl wirjHg ujr[ m
~/lhg
\f>u dl>z ljdhWjV|
116

51
dqag ^ 3~8~1986

b,u dqag 3~8~86 } lr[i[ 7~00 ru[ FjHg episgf dl>z ug s[ s'
lf,paiJ FjHg Wvwji dl>z@ FjHg e.cj dl>z \u'de>si dl>z|@ df>c c,Wrjvg
TjW@ d;v%j `igsw'B l+g bwjv a?a ljdhW hj;i h'H[ m dHV%J V[ l^ bu{W
dl>z lf,pai l^ epidsbjv dl>z s[ zi y,vs[ l+g bt>c fjn lq[G ;Wislag
l+g epiP e+.o ljdhW ug sj f+wjL liPf } q>ug ljdhW lq[a y,pw w[ bjfS[
zi v{ eH[ m dHl ai%J wiV Vjv duo[ y,vsj l+g bt>c fjn t>cV h'dHbj
Rpo[ dHl ai%J f+wjL liPf l+g epiP e+.o ljdhW ug sg W[bsWg h'Hg m dHh
dHhVJ r,Dv'G wgag Fjig br,Ddebj h{ m dHV%J V[ bjfS[ dHl s'L } lrgwji
wgaj h{ m dHl lq[G dHh bjfSg wgag br,Ddebj a[ s'L } W?LjRpS dh,a
l+g bwjv a?a ljdhW ug drt[ f>uJ dfbjdibJ s[ f[L h'H[ hV m dHhVJ
} dHl s'L s[ l.W.Z dry h[n dvt[ bVplji aV?jh vjHg uJsg h{ ^
\1| df>c s[ epispbjij ljdhW drt[ dHw l+g epiP e+.o ljdhW ug sj
bt>c fjn bjfS[ r,Dv'G wirjRpS a[ F'e Rpfi.a Rpl lq[G upCg
ljZ l.ea fjl'G tC[ h' w[ qj`g q>eS m
\2| df>c s[ epispbjij ljdhW drt[ 15 dsV l.ea s[ u'C[ NjCV m
\3| df>c s[ epispbjij ljdhW drt[ 15 dsV NjCP sg l[rj wiV m
\4| df>c s[ epispbjij ljdhW drt[ 15 dsV v.ei s[ uPn[ WiaV lj`
wiV m
\5| 101/~ ipfH[ l+g bwjv a?a ljdhW sg e'vw dry fjRpS m
Rpfi'wa v,eg aV?jh s[ fPij h'S Rpfi.a l+g bwjv a?a ljdhW ug drt[
hj;i h' w[ wCjh f+ljds sg s[e v{ w[ e+.og dl>z fjl'G bisjl wirj v{S m
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ f+gaq dl>z|


h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ FerjV dl>z|


e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg

\de^ bjaqj dl>z|


f>u dfbjij
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\de^ u'de>si dl>z|
f>u dfbjij
l+g bwjv a?a ljdhW
l+g b>Ddq+ali
117

52
dqag ^ 16~9~1986

b,u dqag 16~9~86 } f>u dl>z ljdhWjV sg dHw h.ejqg qgdB>e


dl>z ljdhW debjVg dwifjv dl>z ug uo[sji l+g bwjv a?a ljdhW s[
dVrjl lojV $a[ h'Hg@ dul dry q"uPsj f>ow x,pB $a[ dy>aj sj f+eBjrj
widsbJ h'dHbJ f>o s[ lji[ qptgbJ } bfgv wgag uJsg h{ dw Rph A[ag
a'G A[ag bjfS[ lji[ qaF[s Fpvj w[ f>o sg yC%sg wvj vHg f>ujW a[ dl,t
w"q s[ Fv[ vHg ?psQi;g sj dabje wi w[ w[lig dVLjV o,Dv[ dHw,Dn[ h'
ujY@ dwMdw ?jvlj f>o dHw e.Fgi l.wB dr,Dy'G v.z dihj h{@ w[rv H[waj
hg lji[ l.wB ba[ w"qg qldvbJ sj h,v h{ m w[Gsi liwji sg Vgag lq,pDy[
dl,t f>o rjla[ l?a hjVgwjiw h{ m dl,t bjePbJ dry x,pB frj w[ w"q a[
f>ujW s[ dh,aJ } ?aq wiV sg cP.zg ljd;L WSjHg h'Hg h{@ dul } blk
f>ow H[waj Vjv hg blxv WSj lws[ hJ m
w"q s[ bjePbJ a[ f>ujW s[ rjilJ } lqN v{Sj yjhgsj h{ dw w[Gsi
dl,tJ vHg HgqjVsji Vhk@ dul sj f,aj lWPa dHh h{ ^
\1| Rpl V[ bu[ aw u'Zfpi dry w{s W[wlPi dl,t V"urjVJ } dihjb
Vhk wgaj m
\2| Zjidqw u;W[ bZgV W{iwJ A,cS rjv[ `"ug urjVJ } bu[ aw
Whjv Vhk wgaj@ le'G dHl s[ RpvB RphVJ W[wlPiJ } l?a
l;jrJ ds,agbJ eHgbJ m
\3| 1984 s[ s.ej fgCa fdirjiJ } bu[ aw Vj qpC w[ rljdHbj
debj@ Vj hg s'LgbJ } l;jrJ ds,agbJ hV@ le'G ljd;L bZgV
ds,vg dry spWjij s.e[~`ljs wirj w[ f>ujW a'G Wjhi r,ls[ dl,tJ
} F{~Fga wiV sj IaV wgaj debj m
\4| f>ujW dry lih,sg lpi,Ddtbj s[ fCs[ h[n Vgq `"ug svJ a'G bt"ag
qpwjWv[ WSj w[ bjaq~lqifS wiV bjH[ V"urjVJ } l{wBi
t[qwiV ba[ c[hij WjWj VjVw drt[ e'vgbJ qji w[ qji ds,aj
debj m blk dHhVJ NPn[ wJcJ sg l?a LWsJ dry dVt[Zg wis[
hJ m dHh dl,t V"urjVJ } qjiV sg cP.zg ljd;L h{ m w[Gsi liwji
dHl ?PVg wJc sg fCajv wirj w[ ;p.q[rji s'LgbJ } l?a
l;jrJ s[r[ m
\5| u[ w[Gsig liwji dl,tJ f+ag dHqjVsji h{@ aJ Rpl } f>ujW dry
118

bqV LJag ?pLhjvg vHg hpS aw lji[ de+`aji wga[ eH[ dl,t
V"urjVJ } bjq qpbj`g s[r[ m u[ dq;'iq s[ WjQgbJ } bjq
qpbj`g ds,ag uj lwsg h{ aJ dHhVJ W[wlPi dl,t V"urjVJ }
dwM Vhk (
~/lhg

~/lhg
\de^ dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\de^ ljdhW dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\de^ hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\de^ f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

53
dqag ^ 3~2~1987

L+'qSg bwjvg sv w[rv dHw #ijuVgaw$ fjiBg Vhk@ Wvdw dl,tJ


sg w"qg uo[W.sg h{ m qgig~fgig s[ lpq[v dr,Dy'G uVqg dHh f>ow uo[W.sg
#?jvlj ug w[ W'vWjv[$ a[ #liW,a sj Fvj$ s[ qhjV Rps[LJ } v{ w[ dl,t
dh,aJ s[ fdhi[sji s[ iPf dry RpFig m
fi dfAv[i[ lq[G dry wpN dlbjlg q'C ba[ ?psQi;gbJ wjiV bwjvg
sv A'BgbJ A'BgbJ uo[W.sgbJ dry r.dcbj debj@ dul wjiV f>ow Lwag
wq;'i h'Hg@ dul a'G hi dl,t dy>aa h{ m b,u dul e.Fgi l.wB dr,Dy'G dl,t
w"q ep;i ihg h{@ Rpl vHg dHh bda ;iPig h{ dw f>ow Lwag dHwq,pn h'r[ m
l'@ sgiz dryji Rpfi.a f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G vH[ dViS[ sg i"LVg
dry l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G bjs[L ds,aj uJsj h{ dw hi Rpl uo[W.sg
dul s[ Vjq Vjv #bwjvg sv$ LWs v,esj h{@ Rpl s[ qptg/f+ZjV/uo[sji
dqag 5 `irig@ 1987 dsV rgirji Ljq s[ f>u ru[ aw blag`j s`ai
119

l+g bwjv a?a ljdhW \siLVg dcRpTg@ l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali|
drt[ fhp.yj s[S m dHl Rpfi.a lqP>h bwjvg sv F.e lqN[ ujSe[ ba[ wpN
wp dsVJ dry f>u dl>z ljdhWjV dqv w[ L+'qSg bwjvg sv } dHw uo[W.sg
s[ iPf dry fpVi edna wiVe[ m u[wi w'Hg drbwag dqag 5~2~87 a'G
Wjs bwjvg sv sj Vjq ria w[ bjfSg fjiBg Wiwiji i,tsj h{ uJ Vrk
WSjMsj h{ aJ Rpl } l+g bwjv a?a ljdhW s[ bjs[L ba[ f>ow ba[
qV,ptg dh,aJ s[ dri'Zg lqdNbj ujr[ej m
V'B ^ dHlaig bwjvg sv dry qaF[s Vj h'S wjiV dHh bjs[L Rpl $a[
vjeP Vhk m
/lhg

\dl>z ljdhW de^ fPiV dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\dl>z ljdhW f+'^ siLV dl>z ?jvlj|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg

~/lhg
\dl>z ljdhW ulr.a dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

\dl>z ljdhW ldr>si dl>z|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\dl>z ljdhW de^ wLqgi dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

54
dqag ^ 9~2~1987

hpwq
\1|

120

f>ow H[waj s[ qV'io vHg L+'qSg bwjvg sv s[ H[wgwiV wiV l.W.Zg


bwjvg sv s[ lF ZdCbJ s[ f+ZjVJ a'G dqag 5 `irig } Ljq s[
f>u ru[ agw blag`[ F[uS vHg l+g bwjv a?a ljdhW a'G u' bjs[L
ujig wgaj debj@ lpiuga dl>z WiVjvj blag`j Vj s[ w[ hpwq sg
br,Ddebj wiV sj s'Lg h{ m

\2|

\3|

\4|

f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G wga[ uj ih[ H[waj IaVJ l.W.Zg lpiuga dl>z
WiVjvj@ wPC@ wpl,a a[ q>s WyV W'v w[ dl>z ljdhWjV sg qhjV
fsrgbJ s[ bfqjV sj s'Lg h{ m
bjfS[ WyVJ a'G dtlw w[ ba[ bjfS[ r,Dv'G F[u[ f+agdVZ s[ dsrjH[
dvtag drLrjl a'G qpVwi h' w[ lpiuga dl>z WiVjvj l+g bwjv a?a
ljdhW Vjv drLrjlzja sj s'Lg h{ m
l+g bwjv a?a ljdhW r,Dv'G bwjvg sv s[ lF ZC[ F.e wiV s[
b{vjV Rpfi.a rg lpiuga dl>z WiVjvj V[ ZC[ sg h'Gs ba[ bjfS[
f+ZjV h'S sj sjbrj b?WjiJ ijhk wi w[ l+g bwjv a?a ljdhW
s[ hpwq sg Rpv.zSj wgag@ f>ow H[waj s[ wju } l,B qjig ba[
dl,t w"q dry dty'ajV@ fjB'ZjC ba[ bjfj~Zjfg fjRpS sj bfijZ
wqjdHbj h{ m

dHl vHg b,u blk lpiuga dl>z WiVjvj } Wa"i dl,t s[ aV?jhgbj
wiji ds>Ds[ hJ m lpiuga dl>z WiVjvj dqag 11 `irig@ 1987 \29 qjz
l.qa dW*qg 2045| dsV WpZrji spfdhi s[ s' ru[ dvtag lf,LBgwiV
v{ w[ bjf l+g bwjv a?a ljdhW $a[ hjd;i h'r[@ Vhk aJ f>ow qdibjsj
bVplji l+g bwjv a?a ljdhW bevg wjirjHg wiVe[ m
liW dl,t l.lji lpiuga dl>z WiVjvj Vjv l+g bwjv a?a ljdhW
s[ bev[ hpwq aw w'Hg l.W.Z Vj i,Dt[ ba[ w'Hg dqvriaV Vj s[r[ m u'
w'Hg f>o sj hpwq q>DV[ej@ Rph dVhjv h'r[ej ba[ ldaepiP hva~fva Rpls[
lhjHg h'Se[ m
~/lhg

\dl>z ljdhW de^ fPiV dl>z|


h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\dl>z ljdhW de^ ldr>si dl>z|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\dl>z ljdhW f+'^ siLV dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\dl>z ljdhW de^ ulr.a dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW@
avr.cg ljW'

~/lhg
\dl>z ljdhW de^ wLqgi dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
121

55
imqI : 11-2-1987
sRI Akwl jI shwie ]

hukmnwmw
sRI Akwl q^q swihb
] m: ]
pUry gur kw hukmu n mMnY Ehu mnmuKu AigAwnu muTw ibKu mwieAw ]
Esu AMdir kUVu kUVo kir buJY Axhody JgVy diX Es dY gil pwieAw ]
Ehu gl ProsI kry bhuqyrI Es dw boilAw iksY n BwieAw ]
Ehu Gir Gir hFY ijau rn duohwgix Esu nwil muhu joVy Esu BI lCxu lwieAw ]
gurmuiK hoie su Ailpqo vrqY Es dw pwsu Cif gur pwis bih jwieAw ]
jo guru gopy Awpxw su Blw nwhI pMchu Ein lwhw mUlu sBu gvwieAw ]
pihlw Awgmu ingmu nwnku AwiK suxwey pUry gur kw bcnu aupir AwieAw ]
gurisKw vifAweI BwvY gur pUry kI mnmuKw Eh vylw hiQ n AwieAw ]]

sRI Akwl q^q swihb v`loN is`KI dy vwDy leI qy pMQk ihqW snmuK
r`K ky is`K kOm ivc peI Put qy duPyV ^qm krn Aqy jQybdk eykqw qy
mnorQ nwl SRomxI AkwlI dl dy v`K v`K DiVAW dy muKIAW Ahudy
iqAwgx dw AwdyS jwrI kIqw igAw sI [ ijs mMnx qoN surjIq isMG
brnwlw ienkwrI hoieAw hY [ ies qy 9 &rvrI 1987 jwrI kIqy hukm
Anuswr surjIq isMG brnwlw qn^whIAw krwr id`qw igAw sI Aqy sRI
Akwl q^q swihb dy hzUr 11 &rvrI 1987 dupihr do vjy ilKqI
sp`StIkrn lY ky Awp hwizr hox dw hukm id`qw sI [ auh sRI Akwl q^q
swihb swhmxy pyS nw ho ky hukm aulGxw dw doSI hY :
siqgur swihbu Cif kY mnmuKu hoie bdy dw bdw ]

hux pRmwixq hY ik surjIq isMG brnwlw sRI Akwl q^q swihb


dy AwdyS Anuswr Apxy DVy dI pRDwngI qoN AsqI&w nw dyx dw doSI hY [
eykqw XqnW sbDI inrmUl qoN kUVy dUSn lw ky pMj isMG swihbwn dy mwn
qy pRiqStqw Gtwaux dw doSI hY [
ausdy Byjy hoey pRqIinD ny pUrI qs`lI auprq Awpxy dl dIAW syvwvW
sRI Akwl q^q swihb smripq krn dw ilKqI bcn id`qw, ijs qoN
munkr ho ky surjIq isMG brnwlw sRI Akwl q^q swihb nwl DoKw qy
ivSvwsGwq dw doSI hY [ sRI Akwl q^q swihb dy swhmxy pyS hox qoN
122

ienkwr dw doSI hY [ Awpxy DVy dI hoNd qy AwpxI pRDwngI brkrwr r`Kx


dw dwAvw kr ky gurU ky is`KW ivc Put pwaux dw Aqy sRI Akwl q^q
swihb qoN AwkI hox dw Gor AprwDI hY [
mnmuK mUlhu BuilAw ivic lbu loBu Ahkwru ]
surjIq isMG brnwlw dIAW auprokq pMQ ivroDI kwrvweIAW qy
ausdw ipClw Awcrn ijs rwh sRI drbwr swihb qy puils hmly dI qn^wh
lvw ky Bu`l b^Swaux auprq vI bwr bwr puils dw^l kr ky gurDwmW
Aqy sRI gurU gRMQ swihb jI dI Gor byAdbI krn dw AprwD hY,
ivcwridAW hoieAW sp`St pRgt hudw hY ik auh zwqI svwrQ ADIn gurU
pRMQ qoN bymuK ho cu`kw hY [
nwnk mnmuKw nwlo qutI BlI ijn mwieAw moh ipAwru ]
sRI Akwl q^q swihb qoN AwkI hox, gurDwmW qy sRI gurU gRMQ swihb
jI dy Apmwn krn Aqy is`K kOm ivc Put pwaux dy Gor AprwD ivc
surjIq isMG brnwlw pMQk rvwieqW qy ^wlsweI mrXwdw Anuswr is`K
pMQ ivcoN ^wrj kIqw jWdw hY [
jo siqguir iPtky sy sB jgiq iPtky inq BBl BUsy KwhI ]
sRI Akwl q^q swihb dI mohr AiDkwr hyT smUMh is`K mweI BweI
hukm hY :
ik auh surjIq isMG brnwlw nwl rotI-bytI dI sWJ nw r`Kx, pMQk
styj qoN nw bolx id`qw jwvy, hr Xog qrIky nwl ivroD kIqw jwvy, koeI
imlvrqn qy sihXog nw krn [ jo koeI hukm dI aulGxw krygw pMQ dw
doKI hovygw [
ieh sRI Akwl q^q swihb dw hukmnwmw hY, jo mMnygw inhwl hovygw
Aqy siqgurU ausdy hlq-plq shweI hoxgy [
-/shI
-/shI
(isMG swihb ig: pUrn isMG)
(isMG swihb pRo: drSn isMG)
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI drbwr swihb, sRI AMimRqsr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
(isMG swihb ig: kSmIr isMG)
(isMG swihb ig: jsvq isMG)
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
-/shI
(isMG swihb ig: sivMdr isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb, sRI Andpur swihb
123

56
imqI : 11-2-1987

hukm
sRI Akwl q^q swihb dy hukm dw aulGx kr ky, ijnHW DiVAW
dy muKIAW ny AsqI&y nh Byjy, aunHW dlW dy smUMh AhudydwrW, mYNbrwn SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI, AYm.AYl.eyz., AYm.pIz., Awid AwdyS id`qw
jWdw hY ik auh 14-2-87 dupihr 12 vjy qIk SRomxI AkwlI dl dI
v&wdwrI dw hl&nwmw Br ky Byjx [
sRI Akwl q^q swihb dw hukm nw mMnx kwrn Aqy sRI Akwl q^q
swihb dy isMG swihbwn ivru`D kUV qy inrmUl pRcwr krn leI id`lI dw
rCpwl isMG jo Awpxy Awp AkwlI dl (mwstr) dw pRDwn AKvWdw
hY, qn^whIAw krwr id`qw jWdw hY Aqy AwdyS id`qw jWdw hY ik auh
14-2-87 dupihr 12 vjy sRI Akwl q^q swihb dy hzUr ilKqI
sp`StIkrn lY ky pyS hovy [
-/shI

(isMG swihb ig: pUrn isMG)


hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(isMG swihb ig: kSmIr isMG)


hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(isMG swihb pRo: drSn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(isMG swihb ig: jsvq isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

-/shI
(isMG swihb ig: sivMdr isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

124

57
imqI : 14-2-1987
sRI Akwl jI shwie ]

hukmnwmw
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
sRI Akwl q^q swihb v`loN is`KI dy vwDy leI qy pMQk ih`qW snmuK
r`K ky is`K kOm ivc peI Pu`t qy duPyV ^qm krn Aqy jQybdk eykqw dy
mnorQ nwl SRomxI AkwlI dl dy v`K v`K DiVAW dy pRDwnW Ahudy
iqAwgx dw AwdyS jwrI kIqw igAw sI, ijs mMnx qoN id`lI dw rCpwl
isMG ienkwrI hoieAw [ ies qy 11 &rvrI 1987 jwrI kIqy hukm Anuswr
rCpwl isMG qn^whIAw krwr id`qw igAw sI Aqy sRI Akwl q^q swihb
dy hzUr 14 &rvrI 1987 dupihr 12 vjy ilKqI sp`StIkrn lY ky Awp
hwizr hox dy hukm dI aulGxw dw doSI hY [ sRI Akwl q^q swihb dI
hsqI qy AiDkwr cuxOqI dyx leI jo kUV pRcwr srkwrI swDnW rwh
AwriBAw hY, rCpwl isMG id`lI srkwr v`loN ausdw mohrI hox dw doSI hY [
siqgur swihbu Cif kY mnmuKu hoie bdy dw bdw ]

ies qoN pihlW vI auh sRI Akwl q^q swihb dI Av`igAw krn
dI Bu`l b^Sw ky qn^wh Bugq cu`kw hY [
hux pRmwixq hY ik id`lI dw rCpwl isMG :
(1) Awpxy DVy dI pRDwngI qoN AsqI&w nw dy ky sRI Akwl q^q
swihb dy hukm aulGx dw doSI hY [
(2) sRI Akwq q^q swihb dI srb-au~cqw qy AiDkwr Gtwaux Aqy
isMG swihbwn dI mwn-hwnI krn dw doSI hY [
(3) sRI Akwl q^q swihb qy pyS hox qy ienkwrI ho ky hukm
aulGx dw doSI hY [
Awpxy DVy dI hoNd qy pRDwngI kwiem r`K ky id`lI srkwr dI ^uSnUdI
lYx leI is`KW ivc Put qy duPyV pwaux dw Gor AprwD kmw irhw hY Aqy
gurU pMQ qoN bymuK ho cu`kw hY [
nwnk mnmuKw nwlo qutI BlI ijn mwieAw moh ipAwru ]
125

sRI Akwl q^q swihb dI mohr AiDkwr hyT rCpwl isMG pMQ
ivcoN ^wrj kIqw jWdw hY [ smUMh is`K mweI BweI hukm hY ik auh id`lI
dy rCpwl isMG nwl rotI-bytI dI sWJ nw r`Kx, pMQk styj qoN nw bolx
id`qw jwvy, hr Xog qrIky nwl ivroD kIqw jwvy, koeI imlvrqx qy
sihXog nw krn [ jo koeI hukm dI aulGxw krygw pMQ dw doKI hovygw [
ieh sRI Akwl q^q swihb dw hukmnwmw hY, jo mMnygw inhwl hovygw
Aqy siqgurU ausdy hlq-plq shweI hoxgy [
-/shI

-/shI

(isMG swihb ig: pUrn isMG)


hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

(isMG swihb pRo: drSn isMG)


jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI

-/shI

(isMG swihb ig: kSmIr isMG)


hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(isMG swihb ig: jsvq isMG)


jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo
-/shI

(isMG swihb ig: sivMdr isMG)


jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb
3 P`gx smq nwnkSwhI 518, qQw smq ibmI 2043

58
imqI : 29-3-1988

sRI drbwr swihb sRI AMimRqsr swihb jI dI drSnI ifauFI ivKy


pMj isMG swihbwn dI iek Aiq zrUrI iek`qrqw hoeI, ijs ivc hyT
iliKAW gurmiqAW au~qy lmI ivcwr qoN bwAd pRvwngI id`qI geI :
(1) purwqn pMj gRMQI ivc jo BweI mnI isMG jI vwlI spUrn rihrws
swihb hY, sRI hirmMdr swihb, sRI AMimRqsr swihb ivKy pVHI
jwvy [
126

(2) rihrws swihb jI dy Bog qoN bwAd sRI gurU gRMQ swihb jI dw
muKvwk ilAw jwvy [
(3) mUl mMqr swihb jI dw mMgl nwnk hosI BI scu qk aucwrn
kIqw jwvy [
not : auprokq gurmiqAW lwgU krn vwsqy SRomxI gurduAwrw pRbDk
kmytI hdwieq kIqI jWdI hY [22
-/shI
hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
-/shI
jQydwr
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI kysgVH swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI An dpur swihb
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo

59
imqI : 5-12-1988

surjIq isMG (brnwlw) doSI sRI Akwl q^q swihb v`loN lweI
geI qn^wh :
(1) sRI Akwl q^q swihb jI dy s`jy h`Q dy Qmly nwl bnH ky pMj
vwr mUl mMqr dy pwT auprq do cOpeI swihb dy pwT krwey jwx [
(2) iek q^qI gl ivc ltkweI jwey ijs ivc gurU mhwrwj jI
pwsoN Awpxy AprwD dI muAw&I dI jodVI kIqI geI hovy [ ijqny
idn szw (qn^wh) c`ldI rhy, ieh q^qI b^Sy jwx dI Ardws
hox qk gl ivc hr smyN pweI r`Ky [
(3) pMj sRI gurU gRMQ swihb jI dI piv`qr bwxI dy sRI AKMf pwT
ijQy Awqmw dI piv`qrqw qy blvwn hox leI krwey qy ^ud
22. SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI dI AMiqMg kmytI dI aucycI iek`qrqw imqI 30-5-1988
sRI AMimRqsr ivKy hoeI, ijs ivc &Yslw kIqw igAw ik, sRI hirmMdr swihb AMdr
pihlI mirAwdw hI lwgU rhygI [ aus ivc koeI qbdIlI krn qoN pihlW isMG sBwvW,
is`K sprdwvW, bu`DIjIvIAW, is`K ssQwvW dI rwey leI jwvygI [ auprq SRomxI kmytI
dw jnrl hwaUs pRvwngI dyvygw [
(kulvq isMG, SRomxI kmytI gRihx, jUn 1984, pMny 155-56)

127

suxy [ sRI AKMf pwT swihb iek`Ty nh, iek qoN bwAd dUjw, dUjy
bwAd qIjw [
(4) aus qoN bwAd s`q (7) idn iksy vI gurduAwrw swihb ivKy
joiVAW, JwVU Aqy JUTy brqn mWjx dIAW iqMny syvwvW krnIAW
zrUrI hn [
(5) ieh swrI l`gI qn^wh pUrI hox auprq 1100/- golk,
1100/- rupey dI dyg sRI hirmMdr swihb, 1100/- rupey dI dyg
qy 1100/- rupey golk sRI Akwl q^q swihb pwauxI lwzmI hY [
auprq b^iSS leI Ardws kIqI jweygI, ies pMQ ivc Swml
kIqw jweygw [
-/shI

-/shI
(poR: drSn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(kyvl isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(jgIr isMG pUhlw)
(blbIr isMG)
jQydwr
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
qlv fI swbo
sRI Andpur swihb

60
imqI : 17-5-1989

doS
is`KI mrXwdw muqwbk isropwau iksy pMQk syvw jW mnu`KI syvw dy bdly
hI iksy ivAkqI id`qw jWdw hY [
pMQk pirvwr dIAW BwvnwvW dI kdr krnw hr iek pirvwr mYNbr
dw &rz hY [ iek AYsy ivAkqI ijs qy iGRxq AprwDW dw ielzwm hY
iPr ieh ielzwm vI mnu`KI ih`qW ivc km kr rhIAW ZYr-is`K S^sIAqW
Aqy jQybdIAW ny ilKqI rUp ivc lwieAw hY [ is`K lokqqrI Fg mMndy
hn [ ies leI lokqqrI Fg nwl hI pMQ aunHW zulmW ivru`D Awvwz auTw
irhw hY [ kI aus ivAkqI ny AwpxI bygunwhI leI is`K pMQ dIAW BwvnwvW
128

squSt kIqw hY [ jy nh qW AYsy ivAkqI isropwau dy ky qus pMQk


BwvnwvW dw inrwdr kIqw hY [
doSIAW dy sRI Akwl q^q swihb snmuK pyS hox qy suxweI geI
qn^wh :
(1) pMj idn hr roz svyry sRI Awsw dI vwr dy Bog auprq Ardws
qoN bwd gurduAwrw bglw swihb, id`lI ivKy gl p`lw pw ky
sgq ivc KVy hoxw Aqy Dwrnw nwl iek vwr ieh Sbd
pVHnw :
tofI mhlw ]
siqgur
AwieE
srix
quhwrI ]
imlY sUKu nwmu hir soBw icMqw lwih hmwrI ]1]rhwau]
Avr n sUJY dUjI Twhr hwir pirE qau duAwrI ]
lyKw Coif AlyKY CUth hm inrgun lyhu aubwrI ]1]
sd bKisMdu sdw imhrvwnw sBnw dyie ADwrI ]
nwnk dws sq pwCY pirE rwiK lyhu ieh bwrI ]

auprq sgq dI hzUrI ivc iKmw mMgxI ik hy siqgurU Aqy gurU


kI sgq ! swfIAW Bu`lW dI iKmw b^SxI [
ipCly gunh siqguru bKis ley sqsgiq nwil rlwvY ]

(2) hr roz iek GMtw lgr ivc brqn mWjx dI syvw krnI [ hr
roz pMj pwT jpujI swihb dy krny [
(3) pMjvyN idn 21-21 rupey dw gurduAwrw bglw swihb ivKy hI
kVwh pRswid krvw ky gMRQI isMG koloN sgq ivc b^Sy jwx
dI Ardws krnI [
ijnHW qn^wh lweI geI :
1.
2.
3.
4.
5.

gurbcn isMG BweIAw


Syr isMG
gurbcn isMG sBrvwl
iekbwl isMG
Amr isMG

129

61
imqI : 1-4-1993

sRI Akwl q^q swihb dy AwdyS Anuswr q^q swihb qy pyS hoey
fwktr ipAwr isMG jI ny AwpxI ilKI pusqk gwQw sRI Awid gRQ ivcly
auh swry ieqrwz Xog q`Q iek iek kr ky svIkwr kIqy hn ijnHW duAwrw
auh sRI gurU gRMQ swihb jI dI pRmwxIkqw qy ikMqU pRMqU krn Aqy ies qrHW
is`K jgq dI SrDw Bwvnw Tys lwaux dy doSI bxdy hn [
Awpxy doS svIkwr kridAW fwktr ipAwr isMG ny sRI Akwl q^q
swihb jI dy hr &Ysly pUrn rUp ivc mMnx dI vcnbDqW drsweI hY [
sRI Akwl q^q swihb ny Awpxy inAwSIl ibrd Anuswr aunHW dI ies
Bwvnw iDAwn ivc r`KidAW hyT ilKy muqwibk qn^wh nIXq kIqI hY :
(1) sRI gurU gRMQ swihb dI spwdnw nwl sbDq pwvn AsQwn
gurduAwrw sRI rwmsr swihb ivKy 40 idn iek pwT sRI jpujI
swihb dw kIqw jwvy [
(2) iesy pwvn AsQwn au~qy 40 idn iek pwT sRI suKmnI swihb
dw kIqw jwvy [
(3) iesy pwvn AsQwn au~qy 40 idn is`K sgqW dy joVy JwVn dI
syvw kIqI jwvy [
(4) iesy pwvn AsQwn au~qy 40 idn JwVU dyx dI syvw kIqI jwvy [
(5) swrI qn^wh pUrI hox qoN mgroN 101 rupey dI kVwh pRswid dI
dyg lY ky sRI Akwl q^q swihb qy pyS ho ky Ardws krvweI
jwvy [
auprokq swrI kwrvweI qoN mgroN fwktr ipAwr isMG siqgurU jI
Aqy is`K sgqW v`loN b^Sy jwx auprq sur^rU ho jwxgy [ sRI Akwl q^q
swihb dy ies inrxy auprq A`j qoN mgroN ies pusqk bwry iksy iksm
dI crcw pRY~s ivc jW iksy hor Fg nwl sRI Akwl q^q swihb dI mnzUrI
qoN ibnW iksy v`loN vI nw kIqI jwvy [
Zulwm gurU dw

(mnjIq isMG)
AYkitMg jQydwr,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
130

62
imqI : 26-1-1994

bUtw isMG,
sn 1984 ivc sRI drbwr swihb, sRI AMimRqsr ivKy hoey ^UnI G`lUGwry
vyly, smyN dy srkwrI jwbrW v`loN sRI Akwl q^q swihb Fih FyrI krn
auprq aus smyN dI srkwr rwh dubwrw auswrI dy ivSy lY ky aus smyN
dy pMj isMG swihbwn ny kuJ AwdyS jwrI kIqy sn, ijnHW nzr-AMdwz
krn dy doS hyT quhw pMQ iv`coN ^wrj kr id`qw igAw sI [
A`j dubwrw sRI Akwl q^q swihb qy hwzr ho ky, AwpxIAW swrIAW
Bu`lW pUrn rUp ivc pRvwn krn Aqy aunHW b^Swaux leI, quhwfy,
sRI gurU gMRQ swihb Aqy gurU pMQ A`gy pUrn smrpx iDAwn ivc r`KidAW
quhw pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) s`q idn inrqr sRI hirmMdr swihb ivKy iek Sbd cONkI dw
kIrqn suxnw hovygw [ aus auprq sRI hirmMdr swihb Aqy sRI
Akwl q^q swihb ivKy JwVU dI syvw krnI hovygI [
(2) ienHW idnW dy smyN dOrwn iksy vyly vI iek GMtw lgr ivc BWfy
mWjx dI syvw krnI hovygI [
(3) iesy smyN dOrwn iksy vyly vI iek GMtw sgqW dy joVy JwVn dI
syvw krnI hovygI [
(4) iesy smyN dOrwn iksy vyly vI iek GMtw sRI Akwl q^q swihb
ivKy bYT ky pwT qy ismrn krnw hovygw [
(5) ies ip`CoN iek iek h&qw bwkI cwr q^q swihbwn qy vI ieho
syvw krnI hovygI [ id`lI dy iqMn ieiqhwsk gur-AsQwnW qy
vI iqMn h&qy ieh syvw krnI hovygI [
(6) ieh swrI syvw spUrn krn auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy
sRI gurU gRMQ swihb jI dw sRI AKMf pwT krvw ky AwpxIAW
Bu`lW b^Svwaux leI Ardws krvweI jwvy [
(7) pMjW q^qW Aqy sRI hirmMdr swihb ivKy mvwr 1100/- rupey
dI kVwh pRswid dI dyg Aqy 1100/- rupey golk ivc pwaux
dI syvw kIqI jwvy [
(8) ies swrI syvw dy Aw^rI idn sRI Akwl q^q swihb ivKy
Ardws krvwaux qoN pihlW sRI drbwr swihb dI spUrn
131

prkrmw ivc JwVU dyx dI syvw kIqI jwvy [ syvw dOrwn q^qI
gl ivc peI rhy [
(9) A`j qoN hI gurU swihb dI b^SI bwxI Aqy bwxy dI pMQk mrXwdw
dw pwlx pUrI qndyhI nwl kIqw jwvy [
-/shI

(mohx isMG)
hY`f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
kwrjkwrI jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
Aqy
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(Bgvwn isMG)
(kyvl isMG)
gRMQI
hY`f gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
-/shI

63
imqI : 24-5-1994

rCpwl isMG,
(1)

(2)

(3)
(4)
(5)
132

qus Awpxw DVw, ijsdy nwl iml ky qus pMQ ivroDI Aqy sRI Akwl
q^q swihb Aqy jQydwr swihbwn dy ivru`D kwrvweIAW krdy rhy ho,
aus ibnW dyrI qoN Bg kr ky pMQk muKDwrw ivc Swml hoieAw jwvy [
A`j qoN bwAd koeI vI AYsI rwjsI jW hor srgrmI is`Dy jW Ais`Dy
qOr qy nh krnI, ijs nwl gurU pMQ nmoSI AQvw Apmwn dw
swhmxw krnw pvy [
bwkI rihMdI izMdgI mn bcn, krm krky sRI gurU gRMQ swihb Aqy
gurU pMQ dw syvk bx ky syvw inBwauxI hovygI [
ipClIAW Bu`lW dI pScwqwp Bwvnw vjoN rozwnw iek GMtw iek h&qy
leI sRI hirmMdr swihb ivKy kIrqn suxnw hovygw [
rozwnw iek GMtw iek h&qy leI joVy JwVn dI syvw krnI [

(6)
(7)
(8)
(9)

rozwnw iek GMtw iek h&qy leI gurU ky lgr ivc BWfy mWjx dI
syvw krnI [
auprokq swrI syvw do h&qy leI id`lI dy do ieiqhwsk gurduAwrw
swihbwn ivKy inBwauxI [
ieh swrI syvw smwpq hox auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy sRI
gurU gMRQ swihb jI dw sRI AKMf pwT krvwaux [
sRI AKMf pwT swihb dI smwpqI auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy
AwpxIAW ipClIAW Bu`lW dI iKmw-jwcnw Aqy Biv`K ivc gurU dw
inrml BYA Aqy ibbyk bu`DI dI pRwpqI leI sgq ivc 1100/- rupey
dI dyg sihq hwzr ho ky Ardws krvwxI [

-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr
-/shI

64
imqI : 2-6-1994

smu`cy is`K pMQ dy nwm sdyS


rCpwl isMG nwm dw ivAkqI imqI 14 &rvrI 1987 sRI Akwl
q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn v`loN is`K pMQ ivcoN ^wrj kIqw igAw
sI [ pMQ ivcoN ^wrj krn dw kwrn hyT iliKAw sI :
(1) Awpxy DVy dI pRDwngI qoN AsqI&w nw dy ky sRI Akwl q^q
swihb dy hukm aulGx dw doSI hY [
(2) sRI Akwl q^q swihb dI srb-au~cqw qy AiDkwr Gtwaux Aqy
isMG swihbwn dI mwn-hwnI krn dw doSI hY [
(3) sRI Akwl q^q swihb qy pyS hox qy ienkwrI ho ky hukm
133

aulGx dw doSI hY [ Awpxy DVy dI hoNd qy pRDwngI kwiem r`K


ky id`lI srkwr dI ^uSnUdI lYx leI is`KW ivc Pu`t qy duPyV
pwaux dw Gor AprwD kmw irhw hY Aqy gurU pMQ qoN bymu`K ho
cu`kw hY [
s`q swl qoN ip`CoN iesny Awpxy Awp is`K pMQ ivc Swml krn
leI imqI 10 meI bynqI-p`qr iliKAw sI, ijs ivc iesny iliKAw
sI ik mYN isMG swihbwn dy hr hukm dw pwlxw krWgw [
rCpwl isMG dy ies bynqI-p`qr iDAwn ivc r`KidAW pMj isMG
swihbwn ny ivcwr-vtWdrw kIqw Aqy ies sRI Akwl q^q swihb ivKy
qlb kIqw [ ies dIAW ipClIAW pMQ ivroDI srgrmIAW bwry sp`StIkrn
ilAw igAw [ ies ip`CoN ies koloN pu`iCAw igAw ik pMj isMG swihbwn
v`loN jo vI hukm lwieAw igAw, auh pRvwn krogy qW iesny pRvwn krn
leI sRI gurU gRMQ swihb jI dI hzUrI ivc vcnbDqw pRgtweI [ ies auprq
isMG swihbwn ny ijqnI ku bu`DI gurU ny b^iSS kIqI, gurU BY ivc rihMidAW
srb-smqI nwl &Yslw ilAw, ijhVw rCpwl isMG ny sRI Akwl q^q
swihb ivKy juV bYTI sgq dI hwzrI ivc pRvwn kIqw [
ipCly idn pMj idn id`lI ivKy ies ivAkqI ny ies AwdyS dI
pwlxw ibnW hIl-hujq dy kIqI [ pr aus ip`CoN ies dI bu`DI dy iBSt ho
jwx kwrn, ieh sRI Akwl q^q swihb ivKy gurU swihb Aqy gurU sgq
dI hzUrI ivc kIqy pRx qoN bymuK ho igAw [
gurU svwry ^wlsw jIE !
ieh ivAkqI pihlW vI pMQ ivroDI srgrmIAW kwrn is`K sgqW
ivc bdnwm sI [ isMG swihbwn ny iPr vI gurU hukm ik gurU Srx Awey
b^Sx smyN h`T nh krnw dI pwlxw kridAW iesdy ipCly kukrmW
Aqy aus smyN dy isMG swihbwn v`loN ley &YsilAW iDAwn ivc r`KidAW
ieh AwdyS jwrI kIqw sI, ijs nw mMn ky ieh ivAkqI gurU Aqy pMQ
v`loN iPtkwirAw igAw hY [
gurU hukm hY :
Duir mwry pUrY siqgurU syeI huix siqguir mwry ]
jy mylx no bhuqyrw locIAY, n dyeI imlx krqwry ]
sqsgiq FoeI nw lhin, ivic sgiq guir vIcwry ]
koeI jwie imlY huix Enw no, iqsu mwry jmu jdwry ]
(gauVI m: )

so gurU hukm Anuswr smu`cI is`K sgq pRqI ieh sdyS hY ik ies gurU
iPtky bymu`K ivAkqI mUMh nw lwaux [ swrIAW gurU nwnk nwm lyvw sgqW,
134

is`K jQybdIAW ies iksy vI Dwrimk jW pMQk srgrmI ivc iksy vI


AsQwn qy Swml nw hox dyx [ pihly isMG swihbwn dy &Ysly brkrwr
r`KidAW iesdI hr pMQk styj qoN inKyDI kr ky s^qI nwl Cyk id`qw
jwvy [ ies nwl hr qrHW dI rotI-bytI dI sWJ qoV id`qI jwvy [ ies ivAkqI
dy nwl dy kuJ ku sswrk ibrqIAW vwly tukVboc gurU doKIAW vI cyqwvnI
hY ik auh AwpxIAW pMQ ivroDI ibAwnbwzIAW Aqy srgrmIAW qoN bwz
Aw jwx, nh qW gurU pMQ dI kropI qoN iksy qrHW vI bc nh skxgy [
-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr
-/shI

65
imqI : 27-6-1994

fw: ipSOrw isMG,


qus Awpxy ivvwd-gRsq QIiss d tYkst AYNf mIinMg Aw& Awid
gRMQ sbDI sRI Akwl q^q swihb dy AwdyS Anuswr imqI 25 jUn q^q
swihb ivKy pyS hoey [ is`K ivdvwnW dI sgq rUp hwzrI ivc lbI ivcwr
auprq qus mn, bcn, krm krky sRI gurU gRMQ swihb sbDI Awpxy QIiss
ivc kIqIAW geIAW Zlq ibAwnIAW ijhVIAW quhw 5 doSW dy rUp ivc
ilKqI qOr qy id`qIAW geIAW, ilKqI rUp ivc svIkwr kIqw hY [ ies
sbDI sRI Akwl q^q swihb dy hr hukm A`gy isr Jukwaux dw vI ilKqI
pRx kIqw hY [
quhwfy v`loN ilKy QIiss ivc id`qy ivcwrW ny sRI gurU gRMQ swihb
Awpxw jwgq-joq siqgurU mMnx vwilAW dy is`K ihridAW AiqAMq
Tys phucweI, ijsdw pRgtwvw dyS-ivdyS ivc v`sdy is`KW dIAW v`fI
igxqI ivc sRI Akwl q^q swihb ivKy p`qrkwvW, sdyiSAW Aqy pusqkW
135

rwh, ipCly lgBg fyF do swl qoN hudw irhw hY [ is`K sgq dIAW ienHW
su`cIAW Aqy gurU-ipAwr vwlIAW BwvnwvW dI sdw hI sRI Akwl q^q
swihb rwh qrjmwnI hudI rhI hY [
iek is`K ivdvwn hox dy nwqy quhwfy koloN ieh aumId kIqI jWdI
sI ik qus pUrn qOr qy sRI gurU gRMQ swihb Aqy gurU pMQ smrpq ho
ky srb`q dy Bly leI ilKqW ilKdy, pRMqU hoieAw ies dy ault hI [ ies
swrI pMQk siQqI snmuK r`KidAW sRI Akwl q^q swihb v`loN quhwfy
leI hyT ilKy AwdyS jwrI kIqy jWdy hn :
(1) ies ivvwd-gRsq QIiss ies rUp ivc Awp nh Cwpogy, nw
hI iksy Cpvwaux dI iejwzq idaugy [
(2) is`K ivdvwnW v`loN ies QIiss ivc jo doS d`sy gey Aqy quhw
ilKqI rUp ivc id`qy gey hn Aqy ijnHW qus ilKqI rUp ivc
svIkwr kIqw hY, aunHW isDWq, SbdwvlI jW pySkwrI dy p`KoN,
ies QIiss ivc ijQy ijQy vI AMikq hn, aunHW pUrn BWq,
nyk nIqI nwl k`Fogy Aqy jy QIiss Biv`K ivc Cpvwauxw
hY qW ieh is`K kOm dIAW gurmiq AnuswrI BwvnwvW snmuK
r`Kdy hoey, aus Anuswr hI Cpvwaugy [
(3) ipCly smyN ivc qus jo lyK jW rcnwvW ienHW hI lIhW qy
ilKIAW hn, ijsdw crcw ivdvwnW ivc ho cu`kw hY, aunHW
qus gurU pMQ dIAW BwvnwvW swhmxy r`Kdy hoey nh
Cpvwaugy [ Biv`K ivc vI ies qrHW dIAW ilKqW dI bjwey gurU
pMQ dI cVHdI klw Aqy srb`q dy Bly dI Bwvnw snmuK r`K
ky gurbwxI Aqy gurU ieiqhws dI Koj kridAW hoieAW, jwgqjoq sRI gurU gRMQ swihb Aqy gurU pMQ dIAW AsIsW dy pwqr bxogy [
quhwfy QIiss ivcly doSW snmuK r`Kdy hoey quhw hyT ilKy Anuswr
qn^wh lweI jWdI hY :
(1) gurU pwiqSwh dy dr qoN ibbyk bu`DI dI pRwpqI vwsqy sRI drbwr
swihb ivKy imqI 27 Aqy 28 jUn iek iek GMtw kIrqn
srvx krnw hY [
(2) iek iek GMtw ienHW hI idnW ivc Awpxy in`qnym qoN ielwvw
pMj pwT sRI jpujI swihb dy krny hn [
(3) ienHW hI idnW ivc gurU sgq dI AsIs pRwpqI leI bwAd
dupihr is`K sgqW nwl rl ky sRI drbwr swihb dI prkrmw
dy ieSnwn dI syvw krnI hY [
136

(4) AmrIkw ivKy, ijQy quhwfw invws hY, auQoN dy gurduAwrw swihb
ivKy hwzr ho ky pMj AYqvwr sgqW dy joVy JwVn dI syvw krnI
hY [ iek iek GMtw gurbwxI dw kIrqn srvx krnw hY [ sRI
jpujI swihb dy pMj pwT in`qnym qoN ielwvw ienHW idnW ivc
krny hn [
auprq sQwnk sgq ivc hwzr ho ky gurduAwrw swihb dy gRMQI swihb
pwsoN iKmw-jwcnw dI Ardws krvwauxI [
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

(joigMdr isMG vydWqI)


gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

66
imqI : 9-1-1995

BweI gurmuK isMG jI,


vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
quhwfy ilK ky pRkwSq krvwey gey suKmnI swihb dy gutky ivc bhuq
swrIAW g`lW AYsIAW hn jo gurU pMQ dI gurmiq mrXwdw qoN iblkul ault
hn [ imswl vjoN :
(1) qus suKmnI swihb dy gutky dy AwrB ivc bwbw eISr isMG dI
qsvIr CpvweI hY [
137

(2) qus kwlpink qukbdI vwlI k`cI bwxI gurbwxI dy brwbr


ilK ky aus rwh mUMh mMgIAW murwdW imlx dI mnGVq g`l
pRcwrI hY [
(3) qus sRI gurU Arjn dyv jI rwh aucwrn kIqI Aqy aunHW v`loN
Awp hI sRI gurU gRMQ swihb ivc drj krvweI sRI suKmnI swihb
dI bwxI AwpxI mrzI dw rUp dy ky rhwau dI quk hr
AstpdI nwl drj kIqw hY [
(4) gurU swihb ny ikqy vI AMkW SbdW dy rUp ivc bwxI AMdr
nh ilKvwieAw [ pr qus AwpxI mrzI Anuswr hI AYsw hr
AstpdI dy ArBk slok qoN pihlW kIqw hY [
(5) suKmnI swihb ivc siqgurU jI ny ikqy vI siqnwm sRI vwihgurU
nh iliKAw [ pr qus auh vI AwpxI m`q Anuswr drj kr
id`qw hY [
auprokq mnm`qI kwrvweI gurU swihb dI Dur kI bwxI ivc AwpxI
mnu`KI soc Aqy hoCI isAwxp dw pRgtwvw hY, jo sgqW gumrwh krn
leI aunHW au~qy TosI geI hY ijs iksy qrHW vI nzr-AMdwz nh kIqw
jw skdw [ so ies sbDI Awpxw sp`StIkrn dyx leI imqI 19 jnvrI
1995 idn vIrvwr svyry ds vjy sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG
swihbwn dy snmuK pyS hovo [ AYsw nw krn dI sUrq ivc pMQk mrXwdw
Anuswr kwrvweI kIqI jwvygI [
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

(joigMdr isMG vydWqI)


gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

138

67
imqI : 23-1-1995

mhq mnjIq isMG,


vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
jmU-kSmIr dIAW is`K sgqW v`loN ilKqI Aqy zbwnI qOr qy
quhwfIAW srgrmIAW dI jwxkwrI sRI Akwl q^q swihb ivKy ByjI geI [
sgqW v`loN quhwfy qy keI pRkwr dy gurmiq mrXwdw Anuswr krm nw krn
dy doS lwey gey [ aunHW doSW bwry sp`StIkrn dyx leI quhw sRI Akwl
q^q swihb dy pMj isMG swihbwn ny 18-1-95 hwzr hox dw AwdyS
id`qw sI [ qusW AwpxI Asur`iKAw AwDwr bxw ky sRI Akwl q^q swihb
ivKy pMj isMG swihbwn dy snmuK pyS hoxw Xog nw smiJAw [ ijs krky
quhw imqI 19-1-95 dubwrw sRI Akwl q^q swihb ivKy pyS hox dw
AwdyS pMj isMG swihbwn v`loN id`qw igAw [ ies AwdyS dw iPr dubwrw
quhwfy v`loN pwlx nh hoieAw [ ieh iek is`K v`loN sRI Akwl q^q swihb
dI mwx-mrXwdw dI aulGxw hY [ ies kwrn quhw pMj isMG swihbwn v`loN
gurU pMQ dw qn^whIAw krwr id`qw jWdw hY [ iesy AYlwn qoN bwAd qus
imqI 24-1-95 svyry 9 vjy sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky
pihlW id`qy AwdySW Anuswr pyS nw hox dy kwrn sp`St kro [ AwdyS nw
pwlx dI sUrq ivc pMj isMG swihbwn v`loN pMQk mrXwdw Anuswr sRI
Akwl q^q swihb qoN AglI kwrvweI kIqI jwvygI [
-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI

(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(Bgvwn isMG)
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
hY~f gRMQI
gRMQI
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
-/shI

139

68
imqI : 3-2-1995

mhq mnjIq isMG,


ipCly idn jmU-kSmIr dIAW ku`J is`K sgqW v`loN quhwfy sbDI
Dwrimk mrXwdw dI aulGxw sbDI jwxkwrI phucI sI [ ijs sbDI
sp`StIkrn dyx leI quhw imqI 9 jnvrI 1995 pMj isMG swihbwn
rwh sRI Akwl q^q swihb ivKy imqI 18 jnvrI hwzr hox dw ilKqI
AwdyS id`qw sI [ quhwfy inXq smyN qy nw phucx krky quhw iPr dubwrw
imqI 19 jnvrI sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr hox dw ilKqI
AwdyS ByijAw igAw [ pr quhwfy iPr vI hwzr nw hox krky quhw hukm
AdUlI leI qn^whIAw krwr id`qw igAw sI Aqy imqI 3 &rvrI hwzr
hox dw hukm kIqw igAw sI [ A`j quhwfy hwzr hox qy quhwfy Aqy quhwfy
nwl AMimRq-scwr ivc Swml hox vwly ivAkqIAW nwl ivcwr-vtWdrw
krn auprq ieh sp`St hoieAw ik qus hyT ilKIAW g`lW krky gurU pMQ
dI mrXwdw dI aulGxw dy doSI ho :
(1) qus sRI Akwl q^q swihb qoN pMj isMG swihbwn dI hukm
AdUlI krn dy doSI ho [
(2) qus gurU ^wlsw pMQ v`loN inrDwrq AMimRq dw bwtw iqAwr
krn Aqy AMimRq AiBlwKIAW AMimRq Ckwaux dI mrXwdw
dI aulGxw dy doSI ho [
(3) bIbI AMibkw isMG, ijhVI ik quhwfy d`sx Anuswr AMimRqDwrI
hY, pr quhwfy nwl hI fyry quhwfy ibAwn Anuswr quhwfI b`cI
dy rUp ivc rihMidAW auh ibaUtI pwrlr Bwv nweI dI dukwn
clw rhI hY, jo ik aus ieiqhwsk Dwrimk AsQwn dI Dwrimk
mwx-mrXwdw dI aulGxw hY Aqy is`K sgqW leI vI nmoSI
dw kwrn hY [ qus aus nwl hux qk aus ies qrHW krn dI
AwigAw dyx dy doSI ho [
quhwfy ienHW doSW ivc hor vI vwDw ho jWdw hY, jdoN qus is`K pMQ
dy AsQwn dy muKI pRbDk hox dy nwqy ienHW doSW dy BwgI ho [ quhwfy ienHW
doSW kwrn quhw pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI qn^wh lgweI
jWdI hY :
140

(1) qus iek h&qy leI sRI hirmMdr swihb, sRI AMimRqsr ivKy
rozwnw iek GMtw kIrqn suxnw hovygw [
(2) qus iesy hI smyN dOrwn rozwnw iek GMty leI gurU rwmdws lgr
ivKy brqnW dI syvw krnI hovygI [
(3) qus iesy smyN dOrwn iek GMtw joiVAW dI syvw krnI hovygI [
(4) ies auprq jmU-kSmIr dy gur-AsQwnW qy 33 idn ieho syvw
nym nwl krnI hovygI [
ies auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky AwpxIAW
ipClIAW Bu`lW dI iKmw-jwcnw leI Ardws krvwauxI hovygI [
ienHW 40 idnW ivc fyry dy muKI pRbDk jW Dwrimk muKI vjoN koeI
Dwrimk srgrmI krn dI AwigAw nh hovygI [
-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr
-/shI

69
n: 488/A/95

imqI : 6-2-1995

smu`cy dyS ivdyS dy CwpkW-pRkwSkW dy nwm AwdyS


sRI Akwl q^q swihb v`loN smu`cy CwpkW-pRkwSkW dy nwm ieh
hdwieq jwrI kIqI jWdI hY ik auh gurbwxI dy gutikAW-poQIAW Cwpx
jW pRkwSq krn/krwaux smyN pUrn sucyqqw qoN km lYx [ gurbwxI dy iksy
vI gutky jW poQI Cwpx smyN gurU swihb jW iksy swDU mhwqmw lyKk
Awid dI &oto nw CwpI jwvy [ ies dy nwl hI gutky jW poQI dy AwrB ivc
qqkry qoN ibnW, koeI AYsI BUimkw nw ilKI jwvy jo gurbwxI jW gurieiqhws gurmiq isDWqW qoN lWBy iljwx vwlI hovy [ gurU sgqW dIAW
141

gurmiq AnuswrI BwvnwvW mu`K r`KidAW ies AwdyS dw s^qI nwl pwlx
kIqw jwvy [ smUMh guris`K sgqW pRqI vI ieh inmrqw sihq sdyS hY ik
AYsIAW mnmqW qoN sucyq rihx [ gurU Gr dy rwgI, gRMQI, FwfI, pRcwrk
ies pRqI sgqW pRyrnw idMdy rihx [
-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr
-/shI

70
imqI : 6-2-1995

BweI gurmuK isMG,


quhwfy v`loN gurbwxI Aqy in`qnym, suKmnI swihb Aqy sudr gutky
ivc kIqIAW mnm`qI kwrvweIAW dI sUcnw sRI Akwl q^q swihb phucI,
ijs dy sbD ivc quhw sRI Akwl q^q swihb ivKy 3 &rvrI hwzr
hox dw AwdyS id`qw igAw sI [ q^q swihb ivKy pyS hox auprq qus
AwpxIAW ienHW Bu`lW ilKqI rUp ivc svIkwr kridAW ies sbDI pMj
isMG swihbwn dy hr AwdyS dw pwlx krn dw vcn id`qw sI [ quhwfy
sbDI isMG swihbwn ny hyT ilKy Anuswr &Yslw ilAw hY :
(1) qus in`qnym dy gutky dI BUimkw ivc pMnw 37 au~qy sRI gurU goibMd
isMG jI v`loN KMfy bwty dy AMimRq scwr dy isDWq qy ieiqhws
mUloN hI bdl id`qw hY [
(2) qus gurbwxI dy SbdW dy AwrB ivc Awpxy koloN hI auAM Sbd
dI vrqoN kr ky gurbwxI dI piv`qrqw Bg kIqw hY [
(3) qus gurbwxI dy gutikAW ivc gurbwxI dI ilKx ivDI gurU
jugq qoN ault jw ky AwpxI mrzI Anuswr bdilAw hY [
(4) qus gurbwxI dy gutikAW ivc mnGVq qukbdI ilK ky aus
142

dI isDI krn dw izkr kr ky gurbwxI dI srv-au~cqw


Apmwnq kIqw hY [
quhwfy ienHW doSW snmuK r`KidAW quhw pMj isMG swihbwn v`loN
hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) qus pMdrW idn rozwnw sRI hirmMdr swihb ivKy iek GMtw kIrqn
srvx krnw hovygw [
(2) qus iesy hI smyN dOrwn rozwnw iek GMtw sgqW dy joVy JwVn
dI syvw inBwaugy [
(3) qus ies smyN dOrwn iek GMtw gurU rwmdws lgr ivKy brqn
mWjx dI syvw krogy [
(4) auprq iek h&qw ieho syvw iksy vI hor gur AsQwn qy
krnI hovygI [
ies swrI syvw auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky
ipClIAW Bu`lW dI iKmw-jwcnw dI Ardws krwauxI hovygI [
quhwfy v`loN Cpwey swry doS-pUrn gutikAW A`j qoN bwAd Cwpx
jW Cpwaux jW vycx qy pUrn pwbdI hY [ A`j qoN bwAd iksy vI gurbwxI
dy gutikAW ivc iksy vI qrHW dI BUimkw nh ilKI jwvygI [
A`j qoN bwAd gurbwxI dy gutikAW ivc iksy vI gurU swihb jW
iksy vI swDU mhwqmw dI &oto nh CwpI jwvygI [
-/shI

-/shI
(mohx isMG)
(mnjIq isMG)
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb, sRI AMimRqsr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(Bgvwn isMG)
(kyvl isMG)
gRMQI
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo

71
imqI : 15-9-1995

gurduAwrw sRI KfUr swihb ivKy imqI 14 sqbr sRI gurU AMgd swihb
jI dy gurqwg`dI purb dy suBwgy smyN SRomxI AkwlI dl dy AwgUAW v`loN
mMdBwgI kwrvweI kIqI geI, ijsny gurU kIAW sgqW dy ihridAW Aiq
143

pIVq kIqw hY [ aunHW pMQk khwaux vwilAW ny sRI gurU gRMQ swihb jI dI hzUrI
ivKy iek dUjy mMdy bol hI nh boly, sgoN iGnwauxy qrIky nwl h`Qo-pweI vI
kIqI Aqy iek dUjy dy is`KI srUp dw Apmwn vI kIqw [ AkwlI AwgUAW Aqy
aunHW dy swQIAW dI haumY Aqy DVybwzI ADIn kIqI geI mnmqI kwrvweI ijQy
is`K SrDwlUAW dy mnW duKI krn vwlI hY, auQy gurU gRMQ Aqy gurU pMQ dy
siqkwr qy mrXwdw dI Gor aulGxw hY [ isMG swihbwn v`loN ies inKyDI dI
kwrvweI dw gBIr noits lYNidAW ieh mihsUs kIqw igAw ik ShIdW dI
jQybdI khy jWdy SRomxI AkwlI dl dy pRDwn v`loN ieh kwn&rs sRI gurU gRMQ
swihb jI dI hzUrI ivKy s`dI geI sI, ies leI ies Gtnw dI is`DI izMmyvwrI
sR: pRkwS isMG bwdl qy AwauNdI hY [ isMG swihbwn v`loN sR: pRkwS isMG bwdl
leI ieh cyqwvnI hY ik auh SRomxI AkwlI dl dIAW pMQk mwx-mrXwdwvW
mn, bcn, krm krky pUrn rUp ivc Awp pihrw dyx Aqy nwl Awpxy swQIAW
AYsw krn leI s^qI nwl kwrvweI krn [ dUjy pwsy sR: rxjIq isMG
bRhmpurw Aqy sR: rxjIq isMG C`jlv`fI ies byAdbI leI is`Dy izMmyvwr hox
krky 20 sqbr idn buDvwr 12 vjy dupihr sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr
hox [ nwl hI gurU kIAW is`K sgqW leI inmrqw sihq ieh sdyS hY ik pMQk
eykqw qy pMQ dI cVHdI klw leI Ardws bynqI krn Aqy iek dUjy dI
izMdwbwd murdwbwd krwaux vwilAW nwl KVn qoN guryz krn [ ienHW pMQk
khwaux vwilAW iek dUjy dI bdKohI qoN rokx leI mjbUr krn [
gurU pMQ dw dws :
-/shI
-/shI
(crn isMG)
(mnjIq isMG)
gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb, sRI AMimRqsr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr

72
imqI : 20-9-1995

sR: rxjIq isMG C`jlv`fI,


gurduAwrw sRI KfUr swihb ivKy sRI gurU gRMQ swihb jI dI hzUrI ivc
AkwlI khwaux vwilAW ny AwpsI mwr-kutweI Aqy iek dUjy dy is`KI srUp
144

dI byAdbI kIqI [ gurU gMRQ swihb pRkwSmwn kr ky aunHW dy snmuK ies


qrHW dI mnmq lok-pRlok dy suKdwqy jwgq-joq gurU dI Gor byAdbI hY,
ijsny gurU kI isK-sgq dy ihridAW Aiq pIVq kIqw hY [ ies qrHW
dI ADrmI ibrqI is`K pMQ ivc koeI QW nh hY [ qus ies mMdBwgI
Gtnw ivc mOky dy gvwhW Anuswr is`Dy qOr qy izMmyvwr ho [ gurU pMQ dI
Dwrimk pRMprw Anuswr syvw sqsg rwh hI ies AprwDI ibrqI T`lH
pwaux dw pMQk ivDwn hY [ so ies Anuswr pMj isMG swihbwn v`loN hyT
ilKI qn^wh lgweI jWdI hY :
(1) qus s`q idn gurduAwrw sRI goieMdvwl swihb ivKy AMimRq vyly
sRI gurU gRMQ swihb dy pRkwS dI syvw ivc Swml hovogy [
(2) Awpxy in`qnym qoN ielwvw AMimRq vyly iek GMtw kIrqn sRvx
krnw [
(3) idn smyN iek GMtw lgr dy BWfy mWjx dI syvw krnI [
(4) iek GMtw sgqW dy joiVAW dI syvw krnI [
(5) iek pwT suKmnI swihb dw krnw [
(6) ieho syvw Agly s`q idnW ivc gurduAwrw bwbw bkwlw swihb
ivKy krnI hovygI [
(7) ies auprq ieho syvw Agly s`q idnW ivc q^q sRI kysgVH
swihb ivKy krnI hovygI [
(8) ie`kI idnW dI ieh syvw pUrI hox auprq sRI Akwl q^q swihb
ivKy sRI AKMf pwT swihb krvwauxw Aqy ipClIAW Bu`lW dI
muAw&I dI Ardws krvwauxI [
(9) Ardws smyN iek sO iek rupey dI kVwh pRswid dI dyg Byt krnI [
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(crn isMG)
gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI

(joigMdr isMG vydWqI)


gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

-/shI
(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
145

73
imqI : 20-9-1995

s: rxjIq isMG bRhmpurw,


gurduAwrw sRI KfUr swihb ivKy, sRI gurU gRMQ swihb jI dI hzUrI ivc
AkwlI khwaux vwilAW ny AwpsI mwr-kutweI Aqy iek dUjy dy is`KI srUp
dI byAdbI kIqI [ sRI gurU gMRQ swihb pRkwSmwn kr ky aunHW dy snmuK ies
qrHW dI mnmq lok-pRlok dy suKdwqy jwgq-joq gurU dI Gor byAdbI hY, ijs
ny gurU kI is`K sgq dy ihridAW Aiq pIVq kIqw hY [ ies qrHW dI ADrmI
ibrqI is`K pMQ ivc koeI QW nh hY [ qus ies mMdBwgI Gtnw ivc mOky
dy gvwhW Anuswr is`Dy qOr qy izMmyvwr ho [ gurU pMQ dI pRMprw Anuswr syvw
sqsg rwh hI ies AprwDI ibrqI T`lH pwaux dw pMQk ivDwn hY [ so
ies Anuswr pMj isMG swihbwn vjoN hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) qus s`q idn gurduAwrw cohlw swihb ivKy AMimRq vyly sRI gurU
gRMQ swihb dy pRkwS dI syvw ivc Swml hovogy [
(2) Awpxy in`qnym qoN ielwvw AMimRq vyly iek GMtw kIrqn sRvx
krnw [
(3) idn smyN iek GMtw lgr dy BWifAW mWjx dI syvw krnI [
(4) iek GMtw sgqW dy joiVAW dI syvw krnI [
(5) iek pwT suKmnI swihb dw krnw [
(6) ieho syvw Agly s`q idnW ivc gurduAwrw bIV bwbw bu`Fw swihb
ivKy krnI hovygI [
(7) ies auprq ieho syvw s`q idnW ivc q^q sRI dmdmw swihb
ivKy krnI hovygI [
(8) ie`kI idnW dI ieh syvw pUrI hox auprq sRI Akwl q^q swihb
ivKy sRI AKMf pwT swihb krvwauxw Aqy ipClIAW Bu`lW dI
muAw&I dI Ardws krvwauxI [
(9) Ardws smyN iek sO iek rupey dI kVwh pRswid dI dyg Byt krnI [
-/shI (crn isMG)
-/shI (mnjIq isMG)
gRMQI, sRI hirmMdr swihb
jQydwr, sRI Akwl q^q swihb
-/shI (joigMdr isMG vydWqI)
-/shI (kyvl isMG)
gRMQI, sRI hirmMdr swihb
jQydwr, q^q sRI dmdmw swihb
-/shI (Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI, sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
146

74
imqI : 20-9-1995

isMG swihbwn ny gurU gRMQ swihb dI byAdbI nwl sbDq is`K sgqW
dIAW BwvnwvW gBIrqw nwl lYNidAW ieh mihsUs kIqw hY ik SRomxI
AkwlI dl ivc AwieAw AYsw Avyslwpx pMQk p`K qoN iek gBIr cuxOqI
hY ijs iksy qrHW vI nzr-AMdwz nh kIqw jw skdw [ so SRomxI AkwlI
dl dy pRDwn sR: pRkwS isMG bwdl smyq swry hI AkwlI muKIAW iesdy
leI cyqwvnI hY ik auh ibnW dyrI qoN AYsI ZYr-pMQk ibrqI T`lH pwaux
leI sB qoN pihlW Awpxy Awp qy pMQk mwx-mrXwdw dw kufw lwaux,
iPr pwrtI ivcly AYsI ibrqI vwly Ansr ivru`D s^q kwrvweI krn [
iek`Ty ho ky pwrtI dy pRMprk pMQk srUp kwiem r`Kx leI vcnb`D hox
qW ik Biv`K ivc pMQ pIVq krn vwlI AYsI koeI vI Gtnw nw vwpry [
-/shI

-/shI
(crn isMG)
(mnjIq isMG)
gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
jQydwr
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb,
sRI AMimRqsr
qlvfI swbo
sRI AMimRqsr

75
imqI : 25-9-1995

gurU svwry pRo: gurmuK isMG jI, ijnHW imqI 18 mwrc, 1887 qqkwl
smyN dy sRI Akwl q^q bugy Aqy sRI drbwr swihb dy pujwrIAW msdW ny
eIrKw v`s pMQ ivcoN Cyk id`qw sI, iek cVHdI klw vwly pMQ syvk sn [
aunHW ny aus ibKVy smyN ivc q`q gurmiq dy pRcwr pRswr dI lihr clweI
jdoN ^wlsw pMQ dy gur-AsQwn bRwhmxvwdI soc ivc burI qrHW gRsy hoey
147

sn [ gurU swihbwn dI b^SI gurmiq mrXwdw bhuq h`d qk Alop ho geI


sI [ smyN dI AMgryz hkUmq ny drbwr swihb Aqy nnkwxw swihb ieiqAwid
ieiqhwsk gur-AsQwnW qy kwbz msdW pujwrIAW dI ipT Tok ky pMQk
BwvnwvW dI pRvwh nw kridAW aunHW qoN mnmqI kwrvweIAW jwrI
rKvweIAW hoeIAW sn [ ijs kwrn gurU pMQ ivc ros dI lihr vDxI SurU
hoeI [ iesdy nqIjy vjoN smW pw ky sRI nnkwxw swihb, jYqo, ggsr
ieiqAwid AsQwnW qy gurU ky is`KW gurDwmW dI piv`qrqw leI ShIdIAW
pwauxIAW peIAW [ eysy qrHW hI sRI drbwr swihb ivKy ig: idq isMG Aqy
pRo: gurmuK isMG jI msdW pujwrIAW dI kropI dw iSkwr hoxw ipAw sI [
A`j jdoN gurU ^wlsw pMQ ny ^wlsw jI ky bolbwly leI gurU dIAW
b^SIAW AwpxIAW ^wlsweI pRMprwvW rwh q`q gurmiq pRcwrn qy
pRswrx dw &Yslw ilAw hY Aqy pMQ dI cVHdI klw leI hr kwrj Kyqr
ivc Gwlxw Gwlx vwly guris`KW pMQ dI pRqIinD ssQw SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI ny gurU sgq dIAW ipAwr AsIsW rwh snmwinq
krn dw au~dm kIqw hY qW AYsy suBwgy smyN pMj isMG swihbwn pRo: gurmuK
isMG jI vI pUrI qrHW inrdoS Aqy gurU pMQ dw s`cw su`cw syvk jwxidAW
aunHW Akwl clwxy auprq snmwinq krvwaux dw &Yslw kIqw hY [ isMG
swihbwn q^q sRI Akwl bugy rwh ley gey duKdweI &Ysly qy Kyd pRgt
kridAW sm`ucI ^wlsw swD sgq AYsI gurmuK Awqmw dy gurU crnW ivc
sdIv invws leI jodVI dw sdyS idMdy hn [
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(joigMdr isMG)
hY`f gRMQI
scKMf q^q sRI hzUr swihb,
ndyV
-/shI

-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

(joigMdr isMG vydWqI)


gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

148

76
imqI : 9-2-1996

gurmiq isDWqW dI rOSnI ivc gurU Gr AMdr iesqrI purS brwbr


dw mwn siqkwr id`qw igAw hY [ iesy leI gur-AsQwnW ivKy pUjw pwT
syvw ismrn dy AiDkwr vI hr guris`K pRwxI mwqr ie`ko ijhy hI hn [
iesy gur-isDWq snmuK r`KidAW pMj isMG swihbwn v`loN is`K pMQ dy
SRomxI AsQwn scKMf sRI hirmMdr swihb ivKy guris`K mweI BweI AMimRq
vyly dy ieSnwn dI syvw krn dI AwigAw id`qI jWdI hY [ mYnyjr sRI drbwr
swihb ies dy leI hdwieq kIqI jWdI hY ik hyT ilKIAW SrqW dI
s^qI nwl pwlxw kridAW ibnW dyrI qoN loVdy pRbD kIqy jwx [
(1) syvw krn vwly purS Aqy bIbIAW swbq sUrq AMimRqDwrI
iqAwr-br-iqAwr hox [
(2) bIbIAW syvw vyly isr p`ky qOr qy F`kx dw pRbD kr ky Awaux
Aqy isr qy nIlIAW cunIAW lY ky Awaux [
(3) purS isr qy nIly rg dIAW pUrIAW dsqwrW sjw ky Awaux [
(4) swry purS iesqrIAW syvw vyly ic`tI puSwk pihn ky Aqy kysrI
kmrk`sw sjw ky Awaux [
(5) syvw smyN bIbIAW Awpxy pirvwr dy iek purS mYNbr nwl lY
ky Awaux [
(6) syvw vwly pRymIAW dI aumr qIh swl qoN aupr hovy [
(7) pRbDk-jnW v`loN syvw sbDI bxwey inXmW dI pwlxw dI
vcnb`Dqw zrUrI hY [23
-/shI (mohx isMG)
-/shI (mnjIq isMG)
hY`f gRMQI, sRI hirmMdr swihb
jQydwr, sRI Akwl q^q swihb
-/shI (joigMdr isMG vydWqI)
-/shI (kyvl isMG)
gRMQI, sRI hirmMdr swihb
jQydwr, q^q sRI dmdmw swihb
-/shI (Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI, sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
23. Dwrimk slwhkwr kmytI dI pMjv iek`qrqw 9 mwrc 1940 ShId is`K imSnrI
kwlj AMimRqsr ivKy hoeI ijs ivc jQydwr mohx isMG, BweI lwB isMG, pRo. ggw
isMG qy pRo. qyjw isMG Swml hoey qy inmnilKq mqw pws kIqw :
hirmMdr swihb qy bIbIAW dw kIrqnsRI hirmMdr swihb ivKy bIbIAW dy kIrqn bwry
mwmlw pyS ho ky ivcwr auprq pRvwn hoieAw ik, bIbIAW kIrqn dI auho ijhI K`ulH
hoxI cwhIdI hY, ijho ijhI purSW hY [ (fw. ikrpwl isMG (s), pMQk mqy, pMnw 18)

149

77
imqI : 9-2-1996

ipCly idn mwlvy dw hirmMdr swihb bxwaux Aqy sRI Akwl q^q
swihb isrjx dIAW A^bwrW ivc CpIAW ^brW ny is`K sgqW ivc bycYnI
pYdw kIqI hY [ SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI rwh sRI Akwl q^q swihb
ivKy guris`KW ny ies pRqI ros dw pRgtwvw kIqw hY [ gurU nwnk gurU goibMd
isMG jI dy swjy ^wlsw pMQ Awey idn iksy gu`JI swizS ADIn v`Kv`K FgW nwl gumrwh Aqy Apmwinq krn dw inrqr kukrm kIqw jw
irhw hY, ijs iksy vI hwlq ivc brdwSq nh kIqw jw skdw [ bwbw
blvq isMG ishoVy vwly swD dy nwm qy Cpy ies ibAwn pRqI smUh guris`KW
sUicq kIqw jWdw hY ik auh AYsy mnmqI pRcwr krn vwilAW hr
Fg nwl pCwVn [ hr gurU nwnk nwm lyvw guris`K Awpo Awpxy pirvwrW
ivc rozwnw ku`J smW gur-ieiqhws qy gurbwxI pVHn-suxn ivc lwaux
qW ik hr pwsy gurmiq cyqnw dI lihr pYdw kIqI jw sky Aqy ies qrHW
gurU ^wlsw pMQ ivc vfIAW pwaux vwly pRcwr TlH pweI jw sky [
ies dy nwl hI SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI Aqy hor smUMh is`K
ssQwvW ivSyS qOr qy ieh hdwieq kIqI jWdI hY ik ieiqhwisk gurAsQwnW dI brwbrI qy bxweIAW jw rhIAW iemwrqW dI auswrI hr
hIlw vrq ky roikAw jwvy [ ies dy leI ijqnI vI s^q qoN s^q kwrvweI
krnI pvy, auh krnI cwhIdI hY [
-/shI

(mohx isMG)
hY`f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(joigMdr isMG vydWqI)
(Bgvwn isMG)
gRMQI
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr

-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

-/shI

150

78
imqI : 16-6-1997

vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
rgIl isMG ! qus imqI 5 jUn 1997 sRI Akwl q^q swihb ivKy
mhq mnjIq isMG dI pySI smyN Awp Aqy Awpxy swQIAW rwh hu`lVbwzI
Aqy isMG swihbwn pRqI Apmwnjnk rv`eIey dI mnmqI kwrvweI kIqI,
ijs sbDI quhw sRI Akwl q^q swihb ivKy imqI 16 jUn pyS hox
leI AwdyS id`qw igAw sI, A`j sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr hox
qy quhw hyT ilKI qn^wh lgweI jWdI hY [ qus do idnW leI sRI hirmMdr
swihb ivKy iek GMtw kIrqn sRvx krnw Aqy iek GMtw lgr ivc BWfy
mWjxy hn Aqy iek GMtw sgqW dy joVy JwVny hn [
auprq 11000/- rupey dI dyg dI mwieAw jmHw krvw ky AwpxIAW
Bu`lW dI iKmw-jwcnw leI sRI Akwl q^q swihb ivKy Ardws krvwauxI
hY [
gurU pMQ dy dws :
-/shI

-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI hirmMdr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo

151

79
n: 501/AT/98

imqI : 16-3-1998

hukmnwmw
A`j imqI 16-3-98 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI ijs ivc BweI rijMdr isMG PgvwVw Aqy hor AnykW
pRymIAW dy p`qrW ijhVy ik mYirj pYls Aqy hotlW ivc Awnd kwrj smyN
gurU gMRQ swihb jI dI byAdbI dy sbD ivc Awey, qy ivcwr hoeI, auprq
ieh &Yslw ilAw igAw ik gurU gRMQ swihb jI dy Adb siqkwr mu`K
r`Kdy hoey iksy vI mYirj pYls jW hotl ivc is`K sgqW Awnd kwrj dI
rsm nw krvwaux Aqy ^ws krky gRMQI isMG, rwgI isMG Aqy swry pRbDkW
pMj isMG swihbwn v`loN s^q hdwieq kIqI jWdI hY ik auh iksy vI
AYsI rsm ivc ih`sw nw lYx jo mYirj pYls Aqy hotlW ivc ho rhI hovy [
jo s`jx ies AwdyS dI aulGxw krygw, aus ivru`D pMQk mrXwdw Anuswr
sRI Akwl q^q swihb qoN kwrvweI kIqI jwvygI [
smUMh is`K sgqW dy nwm inmrqw sihq sdyS hY ik Awpxy GrW jW
hor AsQwnW qy iksy vI ^uSI ZmI dy smwgm smyN sRI gurU gRMQ swihb jI
dw Adb siqkwr Aqy pMQk mrXwdw pUrI sucyqqw nwl pwlx kIqw jwvy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

152

80
imqI : 20-4-1998

hukmnwmw
A`j imqI 20-4-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI ijs ivc ipCly lmy smyN qoN dyS-ivdyS ivc
gurU Gr dy lgr ivc kursIAW qy bYT ky lgr Ckx jW zmIn qy bYT
ky lgr Ckx pRqI c`l rhy vwd-ivvwd qy ivAwpk ivcwr-crcw hoeI [
auprq ieh &Yslw ilAw ik gurU swihbwn v`loN kwiem kIqI geI sgq
qy pMgq dI mrXwdw SrDw siqkwr nwl hr hIly kwiem r`iKAw jwvy [
smUMh Dwrimk SRyxI ivc syvw inBwaux vwly rwgI, gRMQI, FwfI, pRcwrk
qy smUMh ssQwvW dy pRbDkW pRqI sRI Akwl q^q swihb v`loN ieh AwdyS
hY ik ieh XkInI bxwaux ik gurU ky lgr dw pRSwdw kyvl pMgq ivc
zmIn qy bYT ky hI Ckx qy Ckwaux dI mrXwdw kwiem r`KI jwvy [
sRI Akwl q^q swihb jI dy ies AwdyS sRI gurU Arjn swihb
jI dy ShIdI gurpurb qk lwgU krn dw auicq pRbD kr ilAw jwvy [
ies audyS dI aulGxw hox qy sbDq rwgI, gRMQI, FwfI, pRcwrk qy pRbDk
brwbr dy zumyvwr hoxgy Aqy aunHW sbDI sRI Akwl q^q swihb v`loN pMQk
mrXwdw Anuswr kwrvweI kIqI jwvygI [
sRI Akwl q^q swihb v`loN smMUh guris`K sgqW pRqI inmrqw sihq
sdyS hY ik ies mrXwdw lwgU krn qy krvwaux leI hr qrHW dI DVybdI
qy p`K-pwq qoN aupr auT ky sihXog dyx [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

153

81
n: 244/AT/98

imqI : 20-4-1998

hukmnwmw
A`j imqI 20-4-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc gurmuK isMG spu`qr sR: auqm isMG
vwsI rylvy &wtk, nwnksr, qihsIl jgrwauN, izlHw luiDAwxw nwl
sbDq ivDIAW vwly gutky ieiqAwid doSW ivcwirAw igAw [ ienHW doSW
sbDI gurmuK isMG sp`StIkrn dyx leI iqMn vwr isMG swihbwn v`loN
sRI Akwl q^q swihb ivKy s`idAw igAw [ iesny sRI Akwl q^q swihb
dy AwdyS nzr-AMdwz kIqw Aqy pyS nh hoieAw [ so sRI Akwl q^q
swihb jI dy AwdySW dI pwlxw nw krn dy doS ADIn gurmuK isMG ^wlsw
pMQ iv`coN CyikAw jWdw hY [ smUMh is`K sgqW pRqI sRI Akwl q^q swihb
v`loN ieh sdyS hY ik ijqnw icr gurmuK isMG sRI Akwl q^q swihb ivKy
pyS ho ky Awpxy doSW leI Bu`l nh b^SwauNdw, auqnw icr qk ies nwl
rotI-bytI dI sWJ Aqy smwijk vrqoN ivhwr nw kIqw jwvy [
hr iek Cwpk, vfx vwly qy vycx vwly ivAkqIAW Aqy ssQwvW
pRqI vI ieh AwdyS hY ik gurmuK isMG duAwrw nwnksrI ivDIAW vwly
iqAwr kIqy gey gutky nw Cwpy jwx, nw vfy jwx qy nw vycy jwx [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

154

82
imqI : 9-4-1998

hukmnwmw
A`j imqI 9-4-98 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI [ ijs ivc BweI cqr isMG jIvn isMG AYNf snz &rm
vloN vwr-vwr sRI gurU gRMQ swihb jI dI pwvn bwxI dI CpweI sbDI kIqI
jw rhI by-AdbI bwry is`K sgqW dIAW BwvnwvW dy m`dy-nzr ivcwr hoeI [
auprq ieh pRvwn hoieAw ik ieh iek jgq pRis`D scweI hY ik sRI gurU
gRMQ swihb kyvl Drm gRMQ hI nh sgoN is`K pMQ dy jwgq-joiq siqgurU
hn [ smUMh is`K kOm sRI gurU gRMQ swihb jI mn, bcn, krm krky dsW
pwqSwhIAW dy pRq`K joiq mMndw Aw irhw hY [ ies nwqy sRI gurU gRMQ swihb
jI dy pwvn srUpW dI CpweI SuD rUp ivc loVdy Adb siqkwr nwl kIqI
jwxI Aiq zrUrI hY [ ies q`Q mu`K r`KidAW sRI Akwl q^q swihb v`loN
AwdyS jwrI kIqw jWdw hY ik Biv`K ivc sRI gurU gMRQ swihb jI dy pwvn
srUpW dI CpweI kyvl Aqy kyvl pMQ dI pRiqinD ssQw SRomxI gurduAwrw
pRbDk kmytI AMimRqsr v`loN hI kIqI jwvy [ bwkI sBnW v`loN sRI gurU gMRQ
swihb jI dy pwvn srUpW, poQIAW, gutikAW smyq CpweI bd kIqI jwvy [
ieh vI &Yslw hoieAw ik dyS-pRdys dI koeI is`K ssQw jykr sRI gurU
gRMQ swihb, poQIAW, gutikAW dI CpweI dI syvw bwhrly pRWq jW dyS ivc
krvwaux dI ie`Cuk hovy qW ies leI SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI Aqy
sRI Akwl q^q swihb qoN mnzUrI lYxI zrUrI hovygI Aqy CpweI SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI dIAW Aw&sY~t i&lmW qoN hI krvwauxI hovygI [
smUMh dyS-ivdyS dIAW gurU sgqW pRqI pMj isMG swihbwn v`loN
inmrqw sihq sdyS hY ik sRI gurU gRMQ swihb jI dI piv`qr bwxI dy siqkwr
brkrwr r`Kx vwsqy pUrn sihXog dyNidAW ieh XkInI bxwaux ik
sRI gurU gRMQ swihb jI dy pwvn srUp, sYNcIAW qy gutky kyvl SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI duAwrw pRkwSq jW pRvwnq hI pRwpq krn [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
155

83
imqI : 9-5-1998

hukmnwmw
A`j imqI 9-5-1998 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI ijs ivc BweI cqr isMG jIvn isMG AYNf
snz &rm v`loN vwr vwr sRI gurU gRMQ swihb jI dI pwvn bwxI dI CpweI
sbDI kIqI jw rhI byAdbI bwry is`K sgq dIAW BwvnwvW dy m`dy-nzr
ivcwr hoeI [
is`K sgqW v`loN ipCly idn auprokq &rm duAwrw sRI gurU gRMQ swihb
jI dy pwvn p`qirAW r`dI ivc vycx, by-Qvy Fg nwl aus r`dI
smJ ky swVn, Awm ivAkqI dIAW qsvIrW vwly gutky Cwpx Aqy ibltI
rwh byAdbI Bry Fg nwl sRI gurU gRMQ swihb jI dy pwvn srUp Byjx
dIAW duKdweI GtnwvW isMG swihb dy igAwq ivc ilAWdIAW geIAW [
isMG swihbwn ny sgqW dIAW BwvnwvW mu`K r`KidAW &rm dy
vwrsW (mwlkW) sRI Akwl q^q swihb ivKy bulwieAw [ sR: hrBjn isMG
pu`qr sR: jgjIq isMG ny AwpxI &rm dy pRqIinD vjoN sRI Akwl q^q
swihb qy hwzr ho ky ilKqI rUp ivc auprokq GtnwvW sbDI Bu`lW
svIkwr kIqw [
isMG swihbwn dy iDAwn ivc ieh g`l vI AweI ik ies &rm dy
vwrs ipCly 28 swlW qoN lgwqwr iesy qrHW sRI gurU gRMQ swihb jI dI
piv`qr bwxI sbDI byAdbI BrIAW kwrvweIAW krdy Aw rhy hn [ sRI
Akwl q^q swihb ivKy ienHW ny pihlW vI ienHW ilKqI rUp ivc
svIkwridAW muAw&I mMg ky A`gy qoN AYsw ku`J nw krn dw ilKqI qy zubwnI
vcn id`qw sI [
ies &rm v`loN sRI gurU gRMQ swihb jI dy siqkwr pRqI kIqIAW jw
rhIAW lwpRvwhIAW qy Bu`lW ivcwridAW hoieAW isMG swihb ny auprokq
&rm dy mwlkW :
sR: hrivMdrpwl isMG pu`qr sR: jgjIq isMG
sR: mihMdrpwl isMG pu`qr sR: jgjIq isMG
sR: hrBjn isMG pu`qr sR: jgjIq isMG
156

qn^whIAw krwr dyx dw &Yslw kIqw hY [ sbDq iqMny s`jx AwpxIAW


Bu`lW sbDI qn^wh lvwaux leI sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr hox [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

84
dqag ^ 9~5~1998

hpwqVjqj
b,u dqag 9~5~98 } l+g bwjv a?a ljdhW drt[ f>u dl>z ljdhWjV
sg dHw,aiaj h'Hg@ dul dry FjHg bjaqj dl>z ba[ RpV%J s[ h'i ljogbJ
uo[sji q'aj dl>z@ FjHg siLV dl>z@ uo[sji lpiuga dl>z@ FjHg qdh>si
dl>z@ l^ epiq[v dl>z@ l^ bqi dl>z r,Dv'G l+g epiP e+.o ljdhW ug dry ve@
w.Vj@ qjaij@ dW>sg vjRpS uJ hBjRpS l.W.Zg ba[ Vjv hg dHl uo[ r,Dv'G
bjfS[ aigw[ Vjv WSjHg h'Hg bisjl u' dw epi-qiIjsj s[ RpvB lg@ Wji[
dryji h'Hg m Rpfi'wa dl>zJ V[ l+g bwjv a?a ljdhW drt[ hj;i h' w[ bjfSg
Qvag } dvtag iPf dry lrgwji wgaj ba[ ryV ds,aj dw b,De[ a'G dHh
uoj f>o f+rjVa idha qiIjsj bVplji epiP VjVw ljdhW ug s[ dqLV sg
l[rj wi[ej m f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G dHh l[rj vjHg uJsg h{ ^
dHdahjlw epispbjij ljdhW drt[ f>u dsV dHw dHw z>Bj l.eaJ
s[ u'C[ lj` wiV[ ba[ v.ei s[ FJc[ qJuS sg l[rj vjHg uJsg h{ m Rpfi.a
l+g bwjv a?a ljdhW drt[ hj;i h' w[ 101/~ \dHw l" dHw| ipfH[ sg wCjh
f+ljds sg s[e wirj w[ bisjl wirjHg ujr[ m
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
157

85
imqI : 9-5-1998

hukmnwmw
A`j imqI 9-5-98 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc gurduAwrw fyrw sq hrnwm isMG nOSihrw
m`Jw isMG qihsIl btwlw ivKy sq hrnwm isMG dI imRqk dyh dy nzdIk
sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS iek hI C`q hyT kIqy hox dy c`l rhy vwdivvwd qy ivAwpk ivcwr hoeI [ auprq ieh pRvwn hoieAw ik sRI gurU
gRMQ swihb jI dw pwvn srUp qurq ies iemwrq qoN kuJ kdm dUr auswry
gurduAwrw swihb ivKy pRkwSmwn kIqw jwvy [
iek mhIny dy AMdr-AMdr ies iemwrq (ijs ivc sq hrnwm isMG
dI imRqk dyh hY) qoN mu`K gubd htw id`qw jwvy [
sRI gurU gRMQ swihb jI dy pRkwS vwlI gurduAwrw swihb dI iemwrq
CyqI qoN CyqI is`K pRMprw Anuswr ^UbsUrq srUp id`qw jwvy [ ijs qoN
dyhDwrI gurU fB dI bjwey Sbd srUp sRI gurU gRMQ swihb jI dy pUrn siqkwr
dw pRBwv pRgt hovy [
sRI Akwl q^q swihb jI dy auprokq AwdyS dI pwlxw krn vwsqy
sq Bgvwn isMG Aqy tstI, mwqw qyj kOr srW nwl sbDq swry tstI
pUrn qOr qy izMmyvwr qy jvwbdyh hoxgy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

158

86
imqI : 9-5-1998

hukmnwmw
A`j imqI 9-5-98 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc bIbI AmrjIq kOr swbkw AYm.pI. dy rwj
sBw ivc swkw nIlw qwrw sbDI id`qy ibAwn bwry Bu`l b^Swaux bwry bynqI
p`qr qy ivcwr hoeI [ auprq ieh pRvwn hoieAw ik iek h&qw ieiqhwsk
gurduAwry ivKy iek-iek GMtw JwVU lwaux qy BWfy mWjx dI syvw krn
auprq sRI gurU rwmdws jI dy lgr leI 11000/- (igAwrW hzwr) rupey
jmHw krvwey jwx Aqy 101/- (iek sO iek) rupey dI kVwh pRswid dI
dyg krvw ky sRI Akwl q^q swihb ivKy Ardws krvweI jwvy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

87
n: 671/AT/98

imqI : 25-6-1998

hukmnwmw
A`j imqI 25-6-98 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc 20-4-98 lgr Aqy pMgq bwry jwrI hoey
hukmnwmy dw ivroD krn vwly vYnkUvr dy hyT ilKy ivAkqIAW bwry ieh
&Yslw ilAw igAw :
(1) igAwnI hrkIrq isMG swbkw hY~f gMRQI, rOs strIt, vYnkUvr;
(2) blvq isMG pRDwn, gurU nwnk gurduAwrw swihb srI, vYnkUvr;
(3) qwrw isMG AYfItr ieMfo knyfIAn tweImz, srI;
(4) jrnYl isMG sInIAr mIq pRDwn, ^wlsw dIvwn suswietI, vYnkUvr;
159

(5) rqn isMG pRDwn AkwlI isMG is`K suswietI, vYnkUvr;


(6) kSmIr isMG rIkwrf sk`qr, ^wlsw dIvwn suswietI, vYnkUvr [
auprokq swry ivAkqIAW sRI Akwl q^q swihb v`loN jwrI hoey
hukmnwmy dw ivroD krn krky qn^whIAw krwr id`qw jWdw hY [ ienHW swry
ivAkqIAW 25 julweI SnIvwr svyry 11 vjy sRI Akwl q^q swihb
ivKy hwzr ho ky Awpxw p`K sp`St krn dw AwdyS hY [ hwzr nw hox dI
sUrq ivc ienHW ivru`D pMQk mrXwdw Anuswr kwrvweI kIqI jwvygI [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

88
n: 784/AT/98

imqI : 25-7-1998

hukmnwmw
b,u dqag 25~7~98 } fjrV l+g bwjv a?a ljdhW drt[ f>u dl>z
ljdhWjV sg dHw,aiaj h'Hg@ dul dry 25~6~98 } l+g bwjv a?a ljdhW
a'G 20~4~98 } v.ei a[ f>ea l.W.Zg ujig h'H[ hpwqVjq[ sj dri'Z wiV
rjdvbJ sj qlvj dryjdibj debj m duV%J } 25~6~98 } l+g bwjv a?a
ljdhW a'G aV?jhgbj wiji ds,aj debj lg m aV?jhgbj wiji ds,Da[ eH[ A[
drbwagbJ dr,Dy'G dwl[ s[ rg hj;i Vj h'S wjiV ba[ w{V[cj sg lig lB[B dry
l+g bwjv a?a ljdhW ug s[ hpwqVjq[ sj h'i d;bjsj dri'Z wiV wjiV ^
\1| debjVg hiwgia dl>z ljWwj h{D,c e+.og@ i"l lBigB@ r{VwPri&
\2| Wvr.a dl>z f+ZjV epiP VjVw epispbjij ljdhW lig Wg!lg!
r{VwPri&
\3| ajij dl>z \h[bi| b{cgBi dH>Dc' w{V[cgbV BjHgq@ lig&
\4| uiV{v dl>z lgVgbi qga f+ZjV ?jvlj sgrjV lpljdHBg@ r{VwPri&
\5| iaV dl>z f+ZjV bwjvg dl>z dl,t lpljdHBg@ r{VwPri&
\6| wLqgi dl>z igwjic lw,ai ?jvlj sgrjV lpljdHBg@ r{VwPri m
dHV%J } f>ow qiIjsj bVplji f>o dr,Dy'G A[w ds,aj debj h{ m
160

Rpfi'wa A[ drbwagbJ Vjv epiP liPf ljZ l.ea i'Bg~W[Bg sg lJN


Vj wi[ ba[ Zjidqw@ ijuVgaw@ bjidow a[ lqjduw a"i $a[ WjHgwjB wgaj
ujr[ m ?jl wiw[ ajij dl>z \h[bi| sg l.fjsVj bZgV dwl[ rg y,vs[ b?Wji
} Vj ?igdsbj ujr[@ Vj fdC%bj ujr[ m blk bjl wis[ hJ dw lqP>h ljZ
l.ea hpwqVjq[ $a[ bqv wijRpS vHg fPiV ldhI'e s[r[eg m epiP liPf
ljZ l.ea a[ qgig~fgig s[ qjvw epiP hdie'dW>s ljdhW bjf lhjHg h'S@
dHh ljcg bisjl h{ m
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

89
n: 969/AT/98

imqI : 17-8-1998

hukmnwmw
A`j imqI 17-8-98 piv`qr sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc hrBjn isMG cyArmYn ivSv is`K
kONsl id`lI Kyqr vloN mYirj pYls Aqy hotlW ivc sRI gurU gRMQ swihb jI
dw pRkwS nw krn sbDI jwrI hoey hukmnwmy dI aulGxw sbDI AweI
iSkwieq qy ivcwr hoeI [ auprq id`lI is`K gurduAwrw pRbDk kmytI dy
mulwzm BUipMdr isMG AisstYNt suipMRtYNfYNt doSI pwieAw igAw [ aunHW ny
Awp vI (BUipMdr isMG) ieh ZlqI svIkwr kIqI [ pRvwn hoieAw ik BUipMdr
isMG iek GMtw gurU Gr dy lgr ivc jUTy brqn sw& kr ky 101/- rupey
dI piv`qr sRI Akwl q^q swihb qy Ardws krvwaux [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
161

90
imqI : 17-8-1998

BinAwry vwly ipAwrw isMG ivru`D hukmnwmw


A`j imqI 17-8-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw ivc ipAwrw isMG BinAwrw vwlw jo Awpxy Awp
srb-SkqImwn, Dn Dn siqgurU ipAwrw isMG jI ilKdw hY qy klZIAW
vwlw vI AKvwauNdw hY, dy i^lw& AweI iSkwieq qy ivcwr hoeI [ ies
ipAwrw isMG sRI Akwl q^q swihb qy hwzr ho ky Awpxw sp`StIkrn
dyx leI vI ikhw igAw sI pr aus ny nzr-AMdwz kr id`qw hY [ auprq
ieh &Yslw ilAw igAw hY ik ies pwKMfI swD is`K pMQ ivcoN Cyk id`qw
jWdw hY [ is`K sgqW ieh ApIl hY ik ies pwKMfI swD dy fyry qy koeI
nw jwvy [ ies nwl iksy iksm dw vrqoN ivhwr nw r`iKAw jwvy qy ies
dIAW srgrmIAW qy nzr r`KI jwvy [ ies qoN ielwvw ielwky dIAW is`K
sgqW pulIs qy pRSwsn ieh Xwd krvwaux ik quhwfy v`loN imlI sur`iKAw
CqrI dw ieh Zlq iesqymwl kr irhw hY [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

91
imqI : 27-8-1998

hukmnwmw
A`j imqI 27-8-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc rwgI isMGW v`loN k`cI bwxI pVHn
Aqy hor iSkwieqW qy ivcwr hoeI [ ies iek`qrqw ivc v`fI igxqI ivc
162

rwgI isMGW ny Awp vI mihsUs kIqw qy sRI Akwl q^q swihb qy ieh
pRx p`qr ilK ky id`qw ik A`gy vwsqy :
(1) As pwvn sRI Akwl q^q swihb au~qy pRx krdy hW ik As
pUrn qOr qy AMimRqDwrI Aqy bwxI bwxy ivc pRp`k hovWgy [
(2) As gur-mrXwdw Anuswr kIrqn kridAW k`cI bwxI Aqy
i&lmI itaUnW ivc kIrqn nh krWgy [ bwxI dI SuDqw dw pUrwpUrw iDAwn r`KWgy [
(3) Sbd dI ivAwiKAw (kIrqn krdy smyN) Sbd qoN bwhr jw ky
nh krWgy [
(4) kIrqn krdy smyN pRmwx gur-ieiqhws, is`K ieiqhws ivc hI
dyvWgy [
(5) As piv`qr sRI Akwl q^q swihb au~qy ieh vI pRx krdy hW
ik sRI Akwl q^q swihb v`loN ibnW Bytw kIrqn krn dI sw
AwigAw hovygI, As auh vI krWgy [
auprq ieh vI pRvwn hoieAw ik sRI Akwl q^q swihb qy Awey
smUMh rwgI isMGW iek GMty vwsqy gurU rwmdws swihb jI dI prkrmw
ivc ieSnwn dI syvw Aqy 2100/- rupey sRI Akwl q^q swihb qy,
2100/- rupey sRI hirmMdr swihb, 2100-/ rupey gurU rwmdws lgr Aqy
101-/ rupey dI sRI Akwl q^q swihb qy dyg krvw ky Ardws krvwaux
leI ikhw jwvy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

92
n: 1095/AT/98

imqI : 14-9-1998

hukmnwmw
A`j imqI 14-9-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc imqI 16-6-97 bIbI drSn kOr
163

ku`tmwr krn nwl sbDq mwmly qy pMQ ivcoN Cyky gey Avqwr isMG
ihq Aqy Awqmw isMG lubwxw v`loN id`qy gey muAw&InwimAW qy ivcwr
hoeI [ auprokq donW ibnYkwrW dIAW ArzIAW ivcwridAW ieh pRvwn
hoieAw ik :
Avqwr isMG ihq qn^wh lgw ky pMQ ivc Swml kr ilAw jwvy
ikauNik aus v`loN pRbDk kmytI id`lI dI jwiedwd jo ik qkrIbn bwrW
qyrW swl pihlW hV`p kIqI geI sI, aus v`loN hux vwps moV id`qI geI
hY [ suKo ^wlsw pRwiemrI skUl, AYm.AYs. blwk, hrI ngr, id`lI nwl sbDq
jwiedwd dI vyrvy sihq &weIl pRbDk kmytI dy pRDwn qy sk`qr imqI
17-8-98 sRI Akwl q^q swihb qy hwzr ho ky pMj isMG swihbwn
swhmxy sONp cu`ky hn [ ies qoN ielwvw Avqwr isMG ihq vloN suKo ^wlsw
pRwiemrI skUl pRbDk kmytI sONpx bwry imqI 5-8-98 id`qw igAw
id`lI Adwlq ivc AY&Ifyvt Aqy pRbDk kmytI id`lI dy pRDwn qy sk`qr
v`loN sRI Akwl q^q swihb qy &weIl dy nwl id`qy gey ibAwn qy isMG
swihbwn ny pUrI qrHW squStI dw pRgtwvw kridAW imqI 16-6-97 qoN lY
ky A`j qk Avqwr isMG ihq imlI szw kw&I smJdy hoey Avqwr isMG
ihq igAwrW idn vwsqy gurduAwrw bglw swihb ivKy rozwnw iek GMtw
jUTy brqn sw& krn, iek GMtw joVy sw& krn qy iek GMtw kIrqn suxn
dI qn^wh lgweI jWdI hY [ ies qoN ielwvw 31000/- (A`KrI iek`qI hzwr
rupey kyvl) gurU rwmdws lgr, 31000/- rupey sYNtrl ^wlsw XqIm^wnw,
31000/- rupey ipMglvwVw ivKy jmHw krvw ky 101/- rupey sRI Akwl q^q
swihb qy kVwh pRswid dI dyg dI Ardws krvwey [ Ardws dy auprq
hI Avqwr isMG ihq is`K sgqW pMQ ivc Swml smJx [
iesy qrHW Awqmw isMG lubwxw igAwrW idn rozwnw gurduAwrw bglw
swihb ivKy iek GMtw BWfy mWjx, iek GMtw joVy sw& krn qy iek GMtw
kIrqn suxn auprq 5100/- (A`KrI iekvjw sO rupey kyvl) gurU rwmdws
lgr ivc pwvy qy 101/- rupey dI kVwh pRswid dI dyg sRI Akwl q^q
swihb qoN lY ky Ardws krvwey [ Ardws auprq hI Awqmw isMG lubwxw
is`K sgqW pMQ ivc Swml smJx [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

164

93
n: 1096/AT/98

imqI : 14-9-1998

hukmnwmw
A`j imqI 14-9-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc pRIq isMG sDU, kYnyfw invwsI (ijsny
hukmnwmy mMnx vwlI smu`cI is`K sgq pSU ibrqI vwlI AbdwlI dI
AOlwd kihx kwrn) imqI 17-8-98 qn^whIAw krwr id`qw igAw sI,
dw mwmlw ivcwirAw igAw [ auprq is`K pMQ doKI hukmnwmy dw ivroD qy
gurU rUp is`K sgq ApSbd bolx krky pMQ ivcoN Cyk id`qw igAw hY [ smUh
gurU rUp sgq pMj is`K swihbwn v`loN inmrqw sihq bynqI hY ik ies
pMQ doKI koeI mUMh nw lgwvy [ iesdw Dwrimk, rwjnIqk, smwijk Aqy
ivvhwirk bweIkwt kIqw jwvy [ ies nwl rotI-bytI dI sWJ nw r`KI jwvy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

94
n: 1572/AT/98

imqI : 28-11-1998

hukmnwmw
A`j imqI 28-11-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy BweI syvw
isMG iphovw dIAW mnmqI kwrvweIAW qy pMj isMG swihbwn vloN ivcwr
kIqI geI [ (ijs ik iqMn d&w sRI Akwl q^q swihb qy Aw ky
sp`StIkrn dyx dw mOkw id`qw igAw sI) auprq pRvwn hoieAw ik syvw
isMG qn^whIAw krwr id`qw jwvy qy Pyr iek d&w sRI Akwl q^q swihb
165

qy hwzr hox dw mOkw id`qw jwvy [ syvw isMG iek mhIny dy AMdr AMdr
Awpxw sp`StIkrn dyx Aqy qn^wh lvwaux dw AwdyS id`qw jWdw hY [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr

95
n: 1573/AT/98

imqI : 28-11-1998

hukmnwmw
A`j imqI 28-11-98 pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG
swihbwn dI iek`qrqw ivc mihMdr isMG AYs.fI.E., ijs ik imqI 24-1098 gurmiq ivroDI kwrvweIAW krn kwrn qn^whIAw krwr id`qw igAw
sI [ nwl hI mihMdr isMG AYs.fI.E. iek mhIny dw smW id`qw igAw sI ik
auh Awpxw sp`StIkrn pwvn sRI Akwl q^q swihb qy pyS ho ky dyvy, pr :
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

mihMdr isMG AYs.fI.E. v`loN koeI sp`StIkrn nw dyx kwrn;


sRI Akwl q^q swihb dI kwrvweI AxgOilAw krn kwrn;
AMimRq scwr dI ivDI bdl dyx kwrn;
pMQ ivc pRclq SbdW dw srUp ivgwVn kwrn;
sRI gurU gRMQ swihb, sRI hirmMdr swihb, sRI Akwl q^q swihb
pRqI Apmwnjnk Sbd vrqx kwrn;
(6) rihqvwn is`K Aqy kkwrW bwry Apmwnjnk Sbd vrqx kwrn [
mihMdr isMG AYs.fI.E. pMQ ivcoN CyikAw jWdw hY [
smUMh swD sgq pMj isMG swihbwn v`loN AwdyS hY ik koeI is`K mihMdr
isMG AYs.fI.E. nwl rotI-bytI dw nwqw nw r`Ky [ ausdw smwijk bweIkwt krn
jdoN qk auh sRI Akwl q^q swihb qy Aw ky AwpxI Bu`l nh b^Sw lYNdw [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
166

96
n: 1782/AT/98

imqI : 31-12-1998

hukmnwmw
h'dH dHwa= dqvhp q[i[ FjHg spdWZj sPdi wihp dvr vjdH mm
hdi Vjq{ w[ h'rhp u'Cg epiqpdt W{lhp lxj drAjdH mm

A`j imqI 31-12-98 sRI Akwl q^q swihb qy pMj isMG swihbwn
dI iek`qrqw hoeI, ijs ivc sR: pRkwS isMG bwdl qy jQydwr gurcrn
isMG tOhVw dy vwd-ivvwd inptwaux sbDI dyS-ivdyS qoN AweIAW sYNkVy
p`qrkwvW qy ivcwr hoeI Aqy vwd-ivvwd dy SurU qoN A`j qk dy hwlwq
vI gBIrqw nwl ivcwirAw igAw [ auprq prvwn hoieAw ik SRomxI
AkwlI dl dy isrmOr lIfrW dy AwpsI ihq sur`iKAq r`Kx dI bjwey,
kOm dy ih`qW dI sur`iKAw kIqI jwvy [ qW jo ^wlsw pMQ dI qIjI SqwbdI
is`K kOm cVHdI klw Aqy auqSwh nwl mnw sky [ ikauNik gurU rUp sgq
dI soc vI kuJ iesy qrHW auBr ky kuJ idnW ivc swhmxy AweI hY [
^wlsy dy iqMn sO swlw ies mhwn ieiqhwsk idhwVy ies hwlq
ivc mnwaux leI pMjwb dI rwjnIqI qy Cwey hoey kwly b`dl htwey jwx
qoN ibnW ieh iqMn sO swlw SqwbdI mnwauxI AsBv jwpdI hY [ As is`K
sgqW dIAW BwvnwvW dI qrjmwnI kridAW AkwlI hweI kmwn ieh
AwdyS idMdy hW ik imqI 15-4-99 qk koeI vI iDr iek dUjy dw koeI vI
nukswn nw kry [ blik Awpxy Awpxy AhuidAW qy iesy qrHW bxy rih ky
iqMn sO swlw SqwbdI sbDI id`qy pRogrwmW isry cwVHn [
zwbqw kmytI ieh AwdyS id`qw jWdw hY ik jQydwr gurcrn isMG
tOhVw v`loN ds,Da[ eH[ wjiV s,Dl' V'dBl s[ upbjW } dv`j`[ dry lgvW.s
wi w[ i,Ddtbj ujr[ m dqag 15-4-99 qoN bwAd dl dy sivDwn qy pMQk
rvwieqW iDAwn ivc r`KidAW zwbqw kmytI ies kwrn d`so noits dy
juAwb qy ivcwr kr skdI hY [ As Aws krdy hW ik AkwlI hweI kmwn
is`K kOm dIAW BwvnwvW dI kdr krdI hoeI ies AwdyS qy Aml krygI [
Agr koeI vI iDr jW koeI vI lIfr pwvn sRI Akwl q^q swihb
qoN jwrI hoey ies AwdyS dI aulGxw krdw hY qW aus dy ivru`D pMQk rvwieqW
Anuswr kwrvweI kIqI jwvygI [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(rxjIq isMG)
jQydwr, sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
167

97
imqI : 26-7-1999

1.
2.
3.
4.

BweI
BweI
BweI
BweI

joigMdr isMG
gurmyj isMG
drbwrw isMG
lKivMdr isMG

qus ipCly idn sRI Akwl q^q swihb qoN jwrI hukmnwmy dI aulGxw
kridAW pYlsW Aqy hotlW ivc jw ky sRI gurU gMRQ swihb jI mhwrwj dw pRkwS
kIqw jW kIrqn, kQw qy pwT kIqw [ ies sbDI quhw sRI Akwl q^q
swihb ivKy Awpxw sp`StIkrn dyx leI s`idAw igAw sI [
A`j imqI 26 julweI 1999 Awp swirAW (cOhW) ny hI pMj isMG
swihbwn dy snmuK AwpxI Bu`l svIkwr kIqw hY [ ies Bu`l kwrn quhw
pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) pMdrW
(2) pMdrW
krnI
(3) pMdrW
krnI

idn leI iek GMtw sgq dy joiVAW dI syvw krnI hY [


idn leI iek GMtw sgq dy jUTy BWfy mWjx dI syvw
hY [
idn leI iek GMtw gurU Gr ivc JwVU dyx leI syvw
hY [

syvw pUrI krn auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky AwpxI
iKmw Xwcnw dI Ardws krwauxI hY [
not : ies pMdrW idn dy smyN dOrwn iksy vI Dwrimk syvw ijvyN kQw, kIrqn,
pwT, Ardws Awid bqOr Dwrimk syvwdwr syvw nh inBwauxI [
-/shI

-/shI
(pUrn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(mohx isMG)
hY`f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(Bgvwn isMG)
hY`f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
168

-/shI

-/shI
(mnjIq
isMG)
(kyvl isMG)
jQydwr
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
qlv fI swbo
sRI Andpur swihb

98
imqI : 25-1-2000

isMG swihb igAwnI pUrn isMG jQydwr sRI Akwl q^q swihb v`loN
hukmnwmw jwrI kIqw jWdw hY ik bIbI jgIr kOr pRDwn SRomxI gurduAwrw
pRbDk kmytI sRI Akwl q^q swihb dy hukmW dI Gor aulGxw krn
dy doS ivc is`KI qoN ^wrj kIqw jWdw hY [ bIbI jgIr kOr ny sRI Akwl
q^q swihb dy hukmW dI bwr bwr aulGxw kIqI [
SRomxI kmytI dy AYgjYkitv kmry ivc nv jqrI bwry c`lI mIitMg
ivc dws ny ivroD kIqw pr ies dy ault bIbI jgIr kOr ny pwl isMG
puryvwl isrpwau dy ky jqrI cwlU kr id`qI [ aus auprq jqrI aupr
sRI Akwl q^q swihb v`loN pwbdI lgweI geI [
4 nvbr pMj isMG swihbwn v`loN jqrI aupr iPr pwbdI lgweI
geI pr bIbI jI (ny) sRI Akwl q^q swihb (dy) hukmW (dI) prvwh nw
kridAW jo 14 jnvrI poh sudI sqv sRI gurU goibMd isMG jI mhwrwj
dw Avqwr pUrb mnwieAw jwxw sI, pr bIbI jgIr kOr (ny) ieh purb
5 jnvrI () is`K kOm mnwaux vwsqy ibAwn id`qw Aqy keI jgHw
qy zbrdsqI ieh idn mnvwieAw igAw pr swrI dunIAw ivc bhuq
sgqW ny ieh idn 14 jnvrI poh sudI sqv hI mnwieAw [
bIbI jgIr kOr pMQ ivcoN CyikAw igAw hY [ ijMnw icr ieh Akwl
q^q swihb pyS nh hudI, Enw icr gurU nwnk nwm lyvw ies gurduAwrw
swihb Aqy iksy Dwrimk styj qy bolx nw dyx [ 27 jnvrI hox vwlI
AYgjYkitv kmytI dI mIitMg qy rok lgweI jWdI hY Aqy AYgjYkitv kmytI
dy swry mYNbrW sRI Akwl q^q swihb qy 2 &rvrI svyry 10 vjy
qlb kIqw jWdw hY [24
gurU pMQ dw dws,
-/shI (jQydwr roSn isMG)
-/shI
-/shI (jQydwr sUbw isMG)
(pUrn isMG)
-/shI (jQydwr imlKw isMG)
jQydwr
-/shI (jQydwr crn isMG)
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
24. isMG swihb igAwnI pUrn isMG v`loN imqI 25-1-2000 qoN lY ky imqI 28-3-2000 qk
dy smyN ivckwr pMQ iv`coN Cykx sbDI kIqI geI smu`cI kwrvweI ADIn v`K-v`K
ivAkqIAW ivru`D inrwDwr Aqy inrmUl doS Aroky pMQ iv`coN Cykx sbDI jwrI kIqy
gey swry AYlwn-nwmy pMj isMG swihbwn dI srb-smqI nwl Anuicq Aqy njwiez krwr
dy ky r`d kIqy jWdy hn [ imqI 29-3-2000 hoieAw AwdyS lVI n: 103 qy AMikq hY [

169

99
imqI : 12-3-2000

hukmnwmw
vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
bIbI jgIr kOr pMQ ivcoN CyikAw igAw sI [ aunHW vloN AweI ic`TI
muqwbk aunHW sRI Akwl q^q swihb qy pyS hox leI ic`TI ByjI geI
sI, ijs ivc aunHW imqI 12-3-2000 svyry 11-00 vjy pyS hox vwsqy
ikhw igAw sI [
A`j sRI Akwl q^q swihb ivKy gurU swihb dI pwvn piv`qr hzUrI
ivc sgqW dw mhwn iek`T sI [ dws im`Qy smyN Anuswr 11-00 vjy sRI
Akwl q^q swihb qy phuc igAw sI [ 12-30 vjy qk bIbI dI ieMqzwr
kIqI geI [ lyikn hkwr dI BrI bIbI Awpxy nwl lwm lSkr lY ky
sRI Akwl q^q swihb qy pyS nw hoeI sgoN sRI Akwl q^q swihb dI
mwn-mrXwdw cYilMj kr ky clI geI Aqy hu`lVbwzI nwl sRI Akwl
q^q swihb qy zbrdsqI aupr jw ky clI geI, jo ies ny sRI Akwl
q^q swihb dI mwn-mrXwdw vgwirAw hY [ Aijhw ieiqhws ivc ikqy
nh imldw [
bIbI jgIr kOr pMQ ivcoN CykI hoeI hY [ ies iksy vI Dwrimk,
smwijk Aqy rwjnIqk iek`T ivc bYTx nw id`qw jwvy [ ies dy nwl
hI ijnHW hukmnwmw r`d kIqw sI, aunHW pMQ ivcoN Cykx dw hukmnwmw
sRI Akwl q^q swihb qoN jwrI kIqw jWdw hY [ ijnHW dy nwm ies pRkwr
hn : pRIqm isMG BwtIAw, mYNbr SRomxI kmytI (AYgjYkitv), jsivMdr isMG
AYfvokyt, mYNbr SRomxI kmytI, igAwnI Bgvwn isMG hY~f gMRQI, sRI Akwl
q^q swihb, kyvl isMG jQydwr, q^q sRI dmdmw swihb, jQydwr mnjIq
isMG, q^q sRI kysgVH swihb [
ijMnw icr sRI Akwl q^q swihb qy hwzr ho ky mw&I nh mMgdy,
syvw nh lgvwauNdy, Enw icr ienHW iksy vI Dwrimk, smwijk qy
rwjnIqk iek`T ivc bYTx nw id`qw jwvy Aqy nw hI ienHW nwl rotIbytI dI sWJ r`KI jwvy [
170

^wlsw jI ! mYN Awpxy in`jI svwrQW C`f ky mIrI-pIrI dy mwlk


sRI gurU hirgoibMd swihb v`loN sQwpq kIqy sRI Akwl q^q swihb dI mwn
mrXwdw kwiem r`Kdy hoey hukmnwmw jwrI kIqw hY [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(pUrn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

100
imqI 12-3-2000

AwdyS
vwihgurU jI kw ^wlsw ]
vwihgurU jI kI &qih ]
mIrI-pIrI dy mwlk swihb sRI gurU hirgoibMd swihb jI mhwrwj dy
pwvn AsQwn sRI Akwl q^q swihb Aqy sRI gurU gRMQ swihb jI mhwrwj
dI hzUrI Aqy sgqW dy mhwn iek`T ivc ijnHW ny Awpxy in`jI lwlcW
kwrn hukmnwmy r`d kIqw, aunHW imqI 12-3-2000 is`KI ivcoN
CyikAw igAw hY [ aunHW dy nwm ies qrHW hn : Bgvwn isMG hY~f gMRQI,
sRI Akwl q^q swihb, kyvl isMG jQydwr, q^q sRI dmdmw swihb,
mnjIq isMG jQydwr, q^q sRI kysgVH swihb, pRIqm isMG BwtIAw, mYNbr
AMiqMg kmytI, jsivMdr isMG AYfvokyt, mYNbr SRomxI kmytI [
bIbI jgIr kOr ic`TI ilK ky dws ny imqI 12-3-2000 AYqvwr
svyry 11-00 vjy pwvn sRI Akwl q^q swihb ivKy pyS hox leI ikhw
sI, lyikn aus smyN pwvn sRI Akwl q^q swihb dy vkwr BwrI s`t
v`jI, jdoN bIbI jgIr kOr pwvn sRI Akwl q^q swihb dy snmuK hox
dI bjwey hkwr Aqy hu`lVbwzI nwl pwvn sRI Akwl q^q swihb aupr
11-00 vjy dI bjwey 12-30 vjy dw^l hoeI Aqy auQoN hI vwps clI geI [
jdoN ik is`KI ivcoN CyikAw hoieAw koeI ivAkqI pwvn sRI Akwl q^q
swihb aupr nh jw skdw [
so Awp pwvn sRI Akwl q^q swihb v`loN AwdyS hY ik SRomxI
171

kmytI dw qurq AYkitMg pRDwn bxw ky SRomxI kmytI dy km-kwj krn leI
AiDkwr id`qy jwx qW ik SRomxI kmytI dw km-kwj c`ldw rhy [ ijhVy
jQydwr is`KI iv`coN Cyky gey hn aunHW dI jgHw AYkitMg jQydwr bxwey jwx
Aqy aunHW q^q swihbwnW dI syvw sONpI jwvy [ ienHW iksy vI Dwrimk,
smwijk Aqy rwjnIqk iek`T ivc nw bYTx id`qw jwvy Aqy ienHW v`loN
s`dI iksy vI mIitMg ivc ih`sw nw ilAw jwvy Aqy nw hI ienHW nwl rotIbytI dI sWJ r`KI jwvy [ jdoN qk ieh pwvn sRI Akwl q^q swihb jI
dy snmuK ho ky AwpxI Bu`l nh b^Svw lYNdy, Enw icr ieh is`KI ivc
Swml nh ho skdy [
gurU pMQ dw dws,
-/shI
(pUrn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

101
n: spYSl

imqI : 28-3-2000

BweI pRIqm isMG,


mYNbr SRomxI kmytI [
qusW ny pihlW hukmnwmw mMn ky sRI Akwl q^q swihb qy pyS ho
ky syvw lgvw ky Aqy syvw pUrI krn auprq kVwh pRswid dI dyg krvw
ky AwpxI Bu`l b^Svw leI [
pr aus qoN auprq qusW sRI Akwl q^q swihb jI dI mwn mrXwdw
dy ault hukmnwmw r`d kIqw Aqy A^bwrW ivc ies sbDI ibAwnbwzI
kIqI [ ies sbD ivc qusW is`KI qoN ^wrj kIqw sI [
so qusW v`loN is`KI ivc Swml hox sbDI jo p`qr ByijAw sI sRI Akwl
q^q swihb jI qy Awaux leI A`j imqI 28-3-2000 idn mMglvwr
svyry 9-00 vjy dw smW id`qw sI [
qusW jo syvw pwvn sRI Akwl q^q swihb v`loN lgweI jwvygI [
syvw krn leI iqAwr ho ?
(1) iek GMtw lgr ivc jUTy brqn sw& krny [
(2) iek GMtw sRI hirmMdr swihb ivKy kIrqn suxnw [
172

(3) rozwnw pMj jpujI swihb jI dy pwT krny [


ieh syvw pMj idn krn auprq pwvn sRI Akwl q^q swihb ivKy
XQwSkq kVwh pRswid dI dyg krvw ky hoeI Bu`l leI Ardws krwauxI [
gurU pMQ dw dws,
-/shI

(pUrn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

102
n: spYSl

imqI : 28-3-2000

hukmnwmw
A`j bIbI jgIr kOr ny pwvn sRI Akwl q^q swihb dI mwn mrXwdw
iPr vgwirAw jdoN zbrdsqI Awpxy nwl SrwrqI lokW nwl lY ky
AMiqMg kmytI dI mIitMg krn leI phucI [
bIbI jgIr kOr jo ik pMQ ivcoN CykI hoeI hY, aus iksy iksm dI
koeI mIitMg krn dw koeI AiDkwr nh hY [ pr aus ny mIitMg hwl ivc
mIitMg SurU kr id`qI [ ies dy nwl ijhVy AMiqMg kmytI dy mYNbr hwzr
sn, aunHW A`j imqI 28-3-2000 idn mMglvwr dupihr 2-00 vjy pwvn
sRI Akwl q^q swihb qoN is`KI ivcoN CyikAw jWdw hY [ ienHW dy nwm ies
qrHW hn : rGujIq isMG, sqnwm isMG, gurpwl isMG, pRIqm isMG [
ieh swry hI AMiqMg kmytI dy mYNbr hn [ ienHW iksy vI Dwrimk,
smwijk Aqy rwjnIqk smwgmW ivc Swml nw hox id`qw jwvy Aqy nw
hI ienHW nwl rotI-bytI dI sWJ r`KI jwvy, ijMnw icr ieh pwvn sRI Akwl
q^q swihb qy pyS ho ky Bu`l nh b^Svw lYNdy [
-/shI
-/shI
-/shI
-/shI

(sUbw isMG)
(rySm isMG)
(gurbcn isMG)
(imlKw isMG)

gurU pMQ dw dws,


-/shI

(pUrn isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
173

103
n: 319/AT/00

imqI : 29-3-2000

A`j imqI 29-3-2000 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMQ pRvwixq
pMj isMG swihbwn dI iek`qrqw hoeI ijs ivc sRI Akwl q^q swihb
dy swbkw jQydwr isMG swihb igAwnI pUrn isMG jI v`loN jnvrI, &rvrI
Aqy mwrc 2000 ivc smyN smyN kuJ ivAkqIAW pMQ ivcoN Cykx sbDI
kIqy AYlwn-nwimAW sbDI GoKv ivcwr kIqI geI [
swry isMG swihbwn dI pUrn smqI hY ik swbkw jQydwr jI v`loN imqI
25-1-2000 qoN lY ky imqI 28-3-2000 qIk dy smyN ivckwr pMQ ivcoN
Cykx sbDI kIqI geI smu`cI kwrvweI ADIn jwrI kIqy gey swry AYlwn
aunHW dI sOVI soc Aqy in`jI ih`qW qoN pRyrq sn [ ieh swry AYlwn-nwmy pMQk
soc, pMQk Bwvnw Aqy gurmiq jugq qoN mUloN hI ivrvy sn Aqy ienHW rwh
gurmiq isDWq Aqy pMQ dIAW pRmwixq pMQk pRMprwvW dI K`ulHm-Ku`lHw
aulGxw kIqI geI [ ijsdy Pl-srUp smu`cI kOm dI nmoSI hoeI Aqy ies
vjoN mwnisk sqwp Bogxw ipAw [
so swbkw jQydwr isMG swihb igAwnI pUrn isMG jI v`loN imqI
25-1-2000 qoN lY ky imqI 28-3-2000 qk dy smyN ivckwr pMQ ivcoN
Cykx sbDI kIqI geI smu`cI kwrvweI ADIn v`K-v`K ivAkqIAW ivru`D
inrwDwr Aqy inrmUl doS Aroky pMQ ivcoN Cykx sbDI jwrI kIqy gey swry
AYlwn-nwmy pMj isMG swihbwn dI srv smqI nwl Anuicq Aqy nwjwiez
krwr dy ky r`d kIqy jWdy hn [ ies dy PlsrUp isMG swihb pRo: mnjIq
isMG jI, jQydwr q^q sRI kysgVH swihb, isMG swihb igAwnI kyvl isMG
jI, jQydwr q^q sRI dmdmw swihb, isMG swihb igAwnI Bgvwn isMG
jI, mu`K gMRQI, sRI Akwl q^q swihb, bIbI jgIr kOr jI pRDwn, SRomxI
gurduAwrw pRbDk kmytI Aqy SRomxI kmytI dy mYNbr, sR: pRIqm isMG jI, sR:
jsivMdr isMG jI AYfvokyt, sR: gurpwl isMG jI, sR: rGujIq isMG jI Aqy
sR: sqnwm isMG jI BweI rUpw, ienHW sBnW sRI Akwl q^q swihb v`loN
doS mukq AYlwinAw jWdw hY [ pMQ dy ieh swry syvwdwr gurU ipAwr Aqy
pMQk Bwvnw ivc gurU pMQ v`loN sONpI hoeI syvw pihlW vWg hI inBwauNdy
hoey is`K sgqW dIAW AsIsW dy pwqr bxy rihxgy [
bIqy smyN dy smu`cy Gtnwm au~qy du`K dw pRgtwvw kridAW hoieAW
pMQ dy inmwxy syvwdwrW v`loN, kOm dI hoeI nmoSI Aqy hfwey mwnisk sqwp
leI iKmw dI Xwcnw kIqI jWdI hY [ siqgurU pwiqSwh jI myhr krn [
174

A`goN qoN ienHW inmwxy syvwdwrW dy isr au~qy myhr BirAw h`Q r`K ky
suc`jy Fg nwl syvw inBwaux dw bl b^Sx [ ies sbDI smUhk pRwsicq
leI imqI 30-3-2000 idn vIrvwr Ardws idvs imiQAw igAw hY [ ies
idn svyry 7-30 vjy AMimRq vyly dy dIvwn dI smwpqI dy nwl hI isMG
swihbwn, SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI dy mYNbr swihbwn Aqy is`K sgqW
sRI Akwl q^q swihb dy snmuK sgqI rUp ivc iek sRI jpujI swihb
dw pwT kr ky siqgurU pwiqSwh jI qoN b^iSS dI Xwcnw krngy [
AMq ivc SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI hdwieq kIqI jWdI hY ik :
(1) jldI qoN jldI gurmiq soc vwly mwihrW dI kmytI dI sQwpnw
kr ky q^q swihbwn dy jQydwr Aqy mu`K gRMQI swihbwn dy syvw
inXm, ijvyN inXukqI leI XogqwvW, aunHW dw kwrj Kyqr,
kwrj ivDI, AiDkwr Aqy izMmyvwrIAW, syvw mukqI Awid dy
inXm inrDwrq kIqy jwx Aqy ies dy nwl hI smyN smyN pyS
Awaux vwlIAW pMQk sm`isAwvW dy smwDwn Aqy sRI Akwl
q^q swihb qoN hukmnwmw jwrI kIqy jwx dw sp`St ivDI ivDwn
suinsicq kIqw jwvy qW jo Biv`K ivc iksy v`loN vI sRI Akwl
q^q swihb jI dI in`jI ih`qW leI vrqoN dI sBwvnw hI nw
rhy Aqy ^wlsw pMQ ivc sRI Akwl q^q swihb qoN smyN smyN jwrI
kIqy hukmnwimAW dI mwnqw Aqy piv`qrqw kwiem rvHy [
(2) gurduAwrw AYkt bixAW hoieAW pOxI sdI ho cu`kI hY [ smyN
dI pRbl loV hY ik gurduAwrw pRbD pMQk Xukq dy AnuswrI
bxwaux leI ies AYkt ADIn bIqy smyN ivc hoeI lwB hwnI
dw lyKw-joKw kIqw jwvy Aqy AYkt ivc pMQk ih`qW qoN ault
jy koeI Dwrw hY qW aus dI soD leI auprwlw kIqw jwvy [
(3) gurduAwrw pRbD isAwsq dI kutlqw dy pRBwv qoN pwk r`Kx
XkInI bxwieAw jwvy [
(4) SRomxI gurduAwrw pRbDk kmytI, sRI Akwl q^q swihb Aqy bwkI
q^q swihbwn Awpo AwpxI QwvyN pMQ dIAW gOrvSIl ssQwvW
hn [ ienHW ssQwvW dy syvwdwrW gurU-pMQ v`loN sONpI hoeI
izMmyvwrI prspr ipAwr siqkwr Aqy imlvrqx dI Bwvnw
ADIn inBw ky gurU-pMQ vloN sur^rU hoxw cwhIdw hY [
-/shI (mohx isMG)
-/shI (joigMdr isMG)
hY`f gRMQI, sRI drbwr swihb,
jQydwr, sRI Akwl q^q swihb
sRI AMimRqsr
-/shI (gurbcn isMG)
-/shI (crn isMG)
gRMQI, sRI drbwr swihb
gRMQI, sRI drbwr swihb,
-/shI (rvyl isMG)
sRI AMimRqsr
gRMQI, sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
175

104
n: A.q./2K/647

imqI : 24-10-2000

A`j imqI 24-10-2000 BweI inrjn isMG rwgI jv`dI klW vwly
sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG swihbwn dy snmuK pyS hoey Aqy aunHW
ny mlySIAw isMGwpur ivc kursIAW vwly gurduAwrw swihbwn ivc kIrqn
kr ky sRI Akwl q^q swihb dy hukmW dI Acyqn aulGxw ho jwx leI
iKmw Xwcnw kIqI hY [ auprq dyS-ivdyS dIAW smUMh sgqW ividq hovy
ik sgqW ies rwgI jQy pihlW vWg hI mwn-snmwn Aqy sihXog dy
ky siqsg dy lwhy pRwpq krn [
gurU pMQ dy dws :
-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
(mnjIq isMG)
jQydwr
hY~f gRMQI
jQydwr
q^q
sRI
dmdmw swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
qlv fI swbo (biTMfw)
sRI AMimRqsr
sRI Andpur swihb
-/shI

105
n: A.q./2K/648

imqI : 24-10-2000

dyS-ivdyS dIAW guris`K sgqW ividq hovy ik gurU ^wlsw pMQ


dy gurmiq isDWq Aqy mrXwdw dy Anuswr sRI gurU gRMQ swihb dy snmuK
sgq ivc Aqy gurU ky lgr AMdr pMgq ivc siqkwr nwl cONkVw lw
ky bYTxw hI Xog hY [ pr srIrk qOr qy ApMg jW iksy hor kwrn srIrk
qOr qy AsmrQ ho cu`ky iksy vI guris`K SrDwlU leI sgq Aqy pMgq ivc
sQwnk pRbDkW v`loN aunHW dI srIrk mjbUrI iDAwn ivc r`K ky
176

FukvW Xog pRbD kIqw jwvy [ Aijhw kridAW sRI gurU gRMQ swihb jI dy
mwn-siqkwr dw pUrn qOr qy iDAwn r`iKAw jwvy [
gurU pMQ dy dws :
-/shI

-/shI

(mohx isMG)
hY~f gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

106
n: A.q./2001/864

imqI : 27-2-2001

hukmnwmw
s: rqn isMG,
qus A`j imqI 27-2-2001 sRI Akwl q^q swihb ivKy AwpxyAwp iek inmwxy is`K vjoN pyS kIqw hY [ sRI Akwl q^q swihb qoN jwrI
hoey hr AwdyS dy pwlxw krn dI vcn-b`Dqw idKweI hY [ pMj isMG swihbwn
v`loN quhwfI ilKqI bynqI pRvwn kridAW hyT ilKI qn^wh lweI
jWdI hY :
iek h&qw gurduAwrw swihb ivKy iek GMtw gurbwxI kIrqn suxnw
hY, iek GMtw joVy JwVny gurU sgq dy Aqy iek GMtw lgr ivKy jw ky BWfy
mWjxy [
qn^wh pUrI hox auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky
177

500 dmVy scKMf sRI hirmMdr swihb Aqy 500 dmVy sRI Akwl q^q swihb
dy ^zwny ivKy pwauxy [ kVwh pRswid dI dyg lY ky sRI Akwl q^q swihb
ivKy ipClIAW Bu`lW leI iKmw-jwcnw leI Ardws krvwauxI [
qn^wh pUrI hox qy Ardws auprq quhw gurU ^wlsw pMQ ivc Swml
smiJAw jwvygw [
-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

107
n: A.q./2001/942

imqI : 17-3-2001

AwdyS
bwbw sqw isMG ! quhw sn 1984 ivc smyN dI srkwr rwh sRI Akwl
q^q swihb aupr kIqy gey hmly auprq ies iemwrq dI auswrI dy sbD
ivc gurU-pMQ dIAW BwvnwvW dy AnukUl pMQ ivcoN CyikAw igAw sI [ ies
sbDI quhwfy v`loN sRI Akwl q^q swihb ivKy AwpxIAW Bu`lW b^Swaux
leI bynqI p`qr ByijAw igAw hY [ ijs qy ivcwr kridAW hoieAW pMj
isMG swihbwn v`loN quhw sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr hox qy hyT
ilKI syvw lweI jWdI hY :
(1) qus AwpxI irhwieS qy inqnym qoN ielwvw hr roz pMj idn
pMj-pMj jpujI swihb dy pwT krny jW suxny hn [
(2) auprq q^q sRI dmdmw swihb qy gurduAwrw ilKxsr swihb
ivKy sRI AKMf pwT swihb krvwauxw [ 1100/- rupey gurU kI
golk ivc pwauxy [ auprq iKmw-jwcnw dI Ardws krvwauxI [
-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
178

108
n: A.q./01/998

imqI : 18-4-2001

pMj isMG swihbwn v`loN kOm dy nwm sdyS


is`K Drm iek ivigAwnk Aqy srb`q dy Bly dy AgWh-vDU &ls&y
vwlw Drm hox krky gurU swihbwn ny iesqrI jwqI mnu`KI smwj ivc
Aiq siqkwr BirAw ruqbw b^iSAw hY [ iesqrI jwqI nwl hudy ivqkry
qy inrwdr vyK ky hI gurU nwnk dyv jI ny buld Awvwz ivc so ikau
mMdw AwKIAY ijqu jmih rwjwn dw &urmwn kIqw sI [ is`K ieiqhws ivc
iesy ivcwr dw hI AslI rUp mwqw KIvI jI v`loN lgr dI izMmyvwrI Aqy
^wlsw swjnw smyN mwqw swihb kOr jI v`loN AMimRq dy bwty ivc pqwsy
pwaux dy kOqk rwh nzr AwauNdw hY [
is`K rihqnwimAW Aqy is`K rihq mrXwdw ivc kuVI-mwr nwl rotIbytI dI sWJ nw r`Kx dw AwdyS vI iesy ivcwrDwrw dw hI ih`sw hY [ A`j
grB ivc pl rhy b`cy dI qdrusqI jwcx leI ishq ivigAwnIAW v`loN
kIqI Koj dI durvrqoN kr ky grB tYst rwh lVkI dw pqw l`gx qy
bhuq swry nw-smJ lokW v`loN BrUx h`iqAw kr id`qI jWdI hY [ ies ruJwn
dy idno-idn vDx krky ijQy mnu`KI rUh dy iesqrI-jwmy dw Apmwn kIqw
jw irhw hY auQy nwl hI purKW dy mukwbly iesqrIAW dI inqw pRqI G`t
rhI igxqI kwrn AxsuKwv smwijk siQqI bxdI jw rhI hY [ is`K sgqW
Aqy ivcwrvwnW v`loN ies sbDI icMqw pRgt krn vwly p`qr isMG swihbwn
pws inrqr phuc rhy hn [ ies Axmnu`KI, AnYiqk Aqy ADwrimk ibrqI
T`lH pwaux leI pMj isMG swihbwn v`loN gurmiq ivcwrDwrw dI rOSnI
ivc sRI Akwl q^q swihb qoN smu`cy gurU nwnk nwm lyvw guris`KW ieh
AwdyS id`qw jWdw hY ik koeI vI guris`K mweI BweI mwqw dy grB ivc
lVkI dw pqw l`gx qy BrUx h`iqAw dw mnmuKI kwrw nw kry [ is`K rihq
mrXwdw Anuswr AYsw krn vwlw ivAkqI qn^whIAw hY [ bwkI mnu`KI
BweIcwry vI swfw ieho hI sdyS hY ik As swry Awpxy pRBU ipqw dy
swjy hoey mnu`KI srIrk jwimAW dw iesqrI purS dy vKryvyN qoN aupr auT
ky ie`ko ijhw mwn-siqkwr krIey [
-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
179

109
n: A.q./2001/1042

imqI : 3-5-2001

AwdyS
sR: mnmohn isMG qy smUMh pirvwr,
A`j imqI 3-5-2001 sRI Akwl q^q swihb ivKy pMj isMG
swihbwn v`loN quhw AwdyS id`qw jWdw hY ik bwbU qyjw isMG BsOV Aqy
bIbI inrjx kOr dIAW Bu`lW dI iKmw-jwcnw dy sbD ivc Awp smUMh
pirvwr ny rl ky Adb sihq sRI gurU gRMQ swihb jI dw iek pwT
krnw hY [ auprq smUMh pirvwr ny sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho
ky 101 dmVy dI kVwh pRswid dI dyg lY ky iKmw-jwcnw dI Ardws
krvwauxI hY [25
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(gurbcn isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

25. bwbU qyjw isMG qy bIbI inrjx kOr sRI Akwl q^q swihb qoN 9 Agsq, 1928
hoey hukmnwmy Anuswr pMQ iv`coN ^wrj kr id`qw igAw sI [ Asl hukmnwmw lVI
n: 10 qy AMikq hY [

180

110
n: A.q./01/1064

imqI : 15-5-2001

AwdyS
fw: rnbIr isMG Aqy sR: inrjn isMG iF`loN dy drimAwn gurU qyg
bhwdr pbilk skUl ^wnkot (AMimRqsr) dy vwd-ivvwd dw mwmlw pMj
isMG swihbwn dy noits ivc ilAWdw igAw, dIrG ivcwr krn auprq
dohW iDrW AwdyS id`qw jWdw hY ik qus AwpsI lVweI JgVy ivc
h`Qo-pweI kridAW iek dUjy dy guris`KI srUp dI byAdbI kIqI hY [ ies
sbDI pRwsicq vjoN fw: rnbIr isMG Aqy sR: inrjn isMG iF`loN smyq
pirvwr Awpxy in`qnym qoN ielwvw pMj-pMj jpujI swihb dy pwT Aqy sRI
Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky 101/-, 101/- rupey dI kVwh pRswid
dI dyg lY ky iKmw-jwcnw dI Ardws krwaux [
dohW iDrW vloN iek dUjy ivru`D c`l rhy &OjdwrI muk`dmy vwps lY
ley jwx [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(gurbcn isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

181

111
n: A.q./2001/1066

imqI : 15-5-2001

BweI hrBjn isMG, BweI hirMdrpwl isMG,


BweI mihMdrpwl isMG,
mYsrz cqr isMG jIvn isMG, bzwr mweI syvW, sRI AMimqsr [
quhwfy v`loN pwvn sRI gurU gRMQ swihb jI dy srUpW dI CpweI Aqy
aunHW sbDq iDrW qk phucwaux ivc idKwey gey Avysly-px krky quhw
pihlW vI sRI Akwl q^q swihb qoN icqwvnI id`qI geI sI Aqy iesy
kuqwhI krky qn^whIAw krwr id`qw igAw sI, pr ies dy bwvjUd qus
AwpxI ies Bu`l nh suDwirAw [ so ies sbDI dubwrw is`K sgqW vloN
phucI iSkwieq dy AwDwr qy isMG swihbwn v`loN ieh mihsUs kIqw igAw
hY ik qus pMQk mrXwdwvW Aqy gurisK sgqW dIAW BwvnwvW inrqr
nzr-AMdwz krdy Aw rhy ho, jo ik iksy vI guris`K leI bhuq v`fI Bu`l
hY [ ies AwDwr qy quhw Biv`K ivc AYsw krn qoN rokx dI icqwvnI
idMidAW hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) 10 idn rozwnw iek GMtw sRI hirmMdr swihb ivKy kIrqn suxnw [
(2) 10 idn rozwnw iek GMtw joVy Gr ivc joVy JwVny [
(3) 10 idn rozwnw iek GMtw lgr Gr ivc BWifAW mWjx dI
syvw krnI [
auprq 1100/- rupey sRI hirmMdr swihb dI golk ivc pwauxy Aqy
2100/- rupey sRI Akwl q^q swihb dI golk ivc pw ky 100/- rupey
dI kVwh pRswid dI dyg krw ky Bu`lW cu`kW dI iKmw-jwcnw leI Ardws
krwauxI [
-/shI

-/shI

(gurbcn isMG)
(joigMdr isMG)
gRMQI
jQydwr
sRI drbwr swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
-/shI
(kyvl isMG)
(Bgvwn isMG)
(mnjIq isMG)
jQydwr
hY~f gRMQI
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
qlv fI swbo (biTMfw)
sRI AMimRqsr
sRI Andpur swihb
182

112
imqI : 9-7-2001

ipAwrw isMG BinAwrw vloN QW-QW qy jw ky gurmiq smwgm krn


dI AwV hyT is`KI isDWqW Fwh lwaux vwlIAW kwrvweIAW kIqIAW
jw rhIAW hn Aqy aus v`loN ilKy gey Bv-swgr smuMdr gRMQ dy nW qy
ilKI geI rcnw ivc gurU nwnk nwm lyvw, AMimRqDwrI isMGW, gRQI isMGW,
is`K pRcwrkW, gurduAwrw swihbwn Aqy pwvn sRI gurU gRMQ swihb jI dy
i^lw& ieqrwzXog koJIAW it`pxIAW kIqIAW geIAW hn [
dyS-ivdyS dy smUh gurU nwnk nwm lyvw guris`KW sucyq kIqw jWdw
hY ik auh in`jI jW pRIvwrk qOr qy ipAwrw isMG BinAwrw vwly dy fyry
jW aus v`loN kIqy jw rhy smwgmW ivc iksy iksm dI nw hI SmUlIAq
krn Aqy nw hI aus dy pYrokwrW jW aus sihXog dyx [ aulGxw krn
vwilAW ivru`D gurmiq isDWqW Aqy pRMprwvW Anuswr kwrvweI kIqI
jwvygI [
gurU rwKw,
gurU pMQ dy dws :
-/shI
-/shI
(gurbcn isMG)
(joigMdr isMG)
gRMQI
jQydwr
sRI hirmMdr swihb,
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

183

113
n: A.q./2001/1312

imqI : 7-10-2001

iekbwl isMG, suirMdr isMG,


qus ipCly Arsy ivc BinAwrw vwly fyry ic`TIAW Byj ky ipAwrw
isMG mwnqw dyx dw doS pRvwn kIqw hY [ ies sbDI pMj isMG swihbwn
dy snmuK sRI Akwl q^q swihb ivKy AwpxI Bu`l b^Swx leI bynqI kIqI
hY [ ies sbDI A`j imqI 7-10-2001 pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI
qn^wh lweI jWdI hY :
(1)
(2)
(3)
(4)

cwr idn sRI hirmMdr swihb ivKy iek GMtw kIrqn suxnw [
iek GMtw joVy JwVn dI syvw krnI [
iek GMtw sgqW dy lgr dy BWfy mWjx dI syvw krnI [
ieh auprokq syvw iesy qrHW q^q sRI kysgVH swihb ivKy
inBwauxI Aqy iPr gurduAwrw sRI &qihgVH swihb, srihMd ivKy
inBwauxI [

ies auprq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky pMj sO iek rupey dI
dyg lY ky Bu`lW b^Swx leI Ardws krvwxI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

184

114
n: A.q./2001/1273

imqI : 12-10-2001

hukmnwmw
A`j imqI 12-10-2001 sRI gurU gMRQ swihb jI dI by-AdbI krn
vwly ipAwrw isMG BinAwrw vwly kol jwx krky gurdyv isMG bwdl, kyvl
isMG bwdl, AmrIk isMG AwlIvwl, Bwg isMG surqwpur Aqy surjIq isMG
ny Awpxy Awp sRI Akwl q^q swihb ivKy pyS kIqw [ ienHW swirAW
dw p`K suxn Aqy BinAwry vwly dI AKOqI ikqwb dI pVqwl krn auprq
ieh sp`St hoieAw ik ieh swry gurU gMRQ swihb jI dy is`K hudy hoey BinAwry
vwly dI mwnqw bxwaux dy doSI hn, ijs krky ienHW pMQk mrXwdw
Anuswr hyT ilKI qn^wh lgweI jWdI hY :
pMjW hI q^qW qy iqMn iqMn idn leI rozwnw iek GMtw kIrqn suxn,
iek GMtw joVy JwVn Aqy iek GMtw lgr dy brqn mWjx dI syvw krn [
ies syvw dy nwl nwl A`Dw GMtw ieh ilKq mYN sRI gurU gRMQ swihb
jI mn, bcn krm krky jwgiq joiq siqgurU mMndw hW Aqy ies sbDI
hoeI Bu`l leI iKmw mMgdw hW [ mYN ivAkqIgq rUp ivc iksy gurU qu`l
nh mMndw qy nw hI mMnWgw [ lY ky sgqW dy snmuK KVy hox auprq sRI
Akwl q^q swihb ivKy hwzr ho ky hryk 1100/- 1100/- rupey dI kVwh
pRswid dI dyg lY ky Bu`lW dI iKmw-jwcnw dI Ardws krvwaux [
-/shI

(gurbcn isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI
-/shI
(Bgvwn isMG)
(mnjIq isMG)
(kyvl isMG)
hY~f gRMQI
jQydwr
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, q^q sRI dmdmw swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
sRI AMimRqsr
sRI Andpur swihb
qlv fI swbo (biTMfw)
-/shI

185

115
n: A.q./2001/1311

imqI : 7-11-2001

hukmnwmw
jrnYl isMG Tykydwr,
jgjIvn isMG, sudrSn isMG, rwijMdr isMG,
bIbI mnjIq kOr, bIbI suirMdr kOr [
qus ipCly Arsy ivc BinAwrw vwly dy fyry mwnqw dyx dw doS
pRvwn kIqw hY [ ies sbDI pMj isMG swihbwn dy snmuK sRI Akwl q^q
swihb ivKy AwpxI Bu`l b^Swaux leI bynqI kIqI hY [ ies sbDI A`j imqI
7-11-2001 pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
(1) qus gurduAwrw B`Tw swihb ropV ivKy 10 idn hr roz iekiek GMtw kIrqn suxnw, 10 idn hr roz iek-iek GMtw lgr
dy brqn sw& krny [
(2) 10 idn iek-iek GMtw hr roz sgqW dy joVy JwVny [
auprq 251/- rupey dI kVwh pRswid dI dyg krky B`ulW cu`kW dI iKmwjwcnw dI Ardws krnI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)
186

116
n: A.q./2001/1380

imqI : 20-11-2001

BweI blbIr isMG,


bIbI mnjIq kOr
ipMf luhwrI klW
qus ipCly Arsy ivc BinAwrw vwly dy fyry qy jwx dw doS pRvwn
kIqw hY [ ies sbDI pMj isMG swihbwn dy snmuK sRI Akwl q^q swihb
sRI AMimRqsr ivKy AwpxI Bu`l b^Swaux leI bynqI kIqI hY [ ies sbDI
A`j imqI 20-11-2001 pMj isMG swihbwn v`loN hyT ilKI qn^wh lweI
jWdI hY :
(1) qus 7 idn gurduAwrw AMb swihb, ropV ivKy rozwnw iek GMtw
kIrqn suxnw [
(2) qus 7 idn gurduAwrw AMb swihb, ropV ivKy iek GMtw rozwnw
brqn sw& krny [
auprq sRI Akwl q^q swihb sRI AMimRqsr ivKy kVwh pRswid dI dyg
kr ky Bu`lW cu`kW dI iKmw-jwcnw dI Ardws krnI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

187

117
n: A.q./01/1381

imqI : 20-11-2001

hukmnwmw
BweI blbIr isMG, gurduAwrw AkwlgVH ShIdW, sYktr 47-sI, cfIgVH
BweI dlyr isMG, pitAwly vwly, ibMdrw kwlonI, nwBw rof, (pitAwlw)
qus BinAwry vwly ipAwrw isMG nwl smwgm ivc Swml hoey Aqy
isropw ilAw [ ies sbDI quhw hyT ilKI qn^wh lgweI jWdI hY :
(1) qus pMj idn q^q sRI kysgVH swihb, sRI Andpur swihb ivKy
rozwnw iek GMtw kIrqn suxnw [
(2) rozwnw iek GMtw sgqW dy joVy JwVny [
(3) iek GMtw lgr dy BWfy mWjxy [
(4) ieho syvw pMj idnW leI sRI drbwr swihb, sRI AMimRqsr ivKy
inBwauxI [
auprq 1100/- A`KrI igAwrW sO rupey dI dyg lY ky sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr ivKy Bu`l b^Swaux dI Ardws krvwauxI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

188

118
n: A.q./2001/1399

imqI : 7-12-2001

hukmnwmw
BweI SmSyr isMG,
quhw pMQ ivcoN Cyky BinAwry vwly dy fyry nwl sbD r`Kx Aqy aus
mwnqw dyx dy doSI pwieAw igAw hY [ ies sbD ivc pMj-pMj idn iqMnW
q^qW qy hyT ilKI syvw inBwauxI hY :
(1) iek GMtw kIrqn suxnw [
(2) iek GMtw sgqW dy joVy JwVny [
(3) iek GMtw lgr dy BWfy mWjxy [
auprq 1100/- rupey dI kVwh pRswid dI dyg lY ky sRI Akwl q^q swihb
ivKy Bu`lW dI iKmw-jwcnw dI Ardws krvwauxI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

(kyvl isMG)
jQydwr
q^q sRI dmdmw swihb,
qlvfI swbo (biTMfw)

189

119
n: A.q./02/1620

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

s:
s:
s:
s:
s:
s:
s:
s:

imqI : 18-4-2002

gurdyv isMG
gurmuK isMG
Bjn isMG
iekbwl isMG
hrjIq isMG
jspwl isMG
ieMdrpwl isMG
AmrjIq isMG

9. s: qIrQ isMG
10. s: primMdrpwl isMG
11. s: srbpwl isMG
12. s: kuldIp isMG
13. s: crn isMG
14. s: gurmIq isMG
15. s: roSn isMG
16. s: ieMdrjIq isMG
qus swirAW ny imqI 24-3-2002 vwly idn gurduAwrw sRI gurU isMG
sBw ropV ivKy AwpsI lVweI, h`QopweI Aqy gwlI-gloc kr ky gurduAwrw
swihb dI piv`qrqw Bg kIqw hY [ ies byAdbI dy doS kwrn quhw swirAW
sRI Akwl q^q swihb ivKy A`j imqI 18-4-2002 pMj isMG swihbwn
v`loN pRwsicq vjoN hyT ilKI syvw lweI jWdI hY [ qus swirAW ny gurduAwrw
sRI gurU isMG sBw ropV ivKy sgqW dI hwzrI ivc 10 idn syvw inBwauxI :
(1) A`Dw GMtw sgq dy joVy JwVny [
(2) A`Dw GMtw kIrqn suxnw [
(3) sRI jpu jI swihb dw sgqI rUp ivc pwT krnw [
auprq q^q sRI kysgVH swihb ivKy hr iek ny 101/-, 101/- rupey dI
in`jI qOr qy kVwh pRSwd dI dyg krwauxI Aqy 101/-, 101/- rupey pRqI
ivAkqI ny golk ivc pwauxy [ auprq q^q sRI kysgVH swihb ivKy hwzr
ho ky iKmw-jwcnw dI Ardws krwauxI [
-/shI

-/shI
(jgqwr isMG)
(joigMdr isMG)
gRMQI
jQydwr
sRI drbwr swihb, sRI AMimRqsr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr
-/shI
-/shI
-/shI
(Bgvwn isMG)
(mnjIq
isMG)
(gurbcn isMG)
hY~f gRMQI
jQydwr
gMQI
sRI Akwl q^q swihb, sRI drbwr swihb, q^q sRI kysgVH swihb,
sRI AMimRqsr
sRI AMimRqsr
sRI Andpur swihb
190

120
n: A.q./02/1668

1.
2.
3.
4.

BweI
BweI
BweI
BweI

imqI : 4-5-2002

mihMdr isMG pRDwn


prmjIq isMG sk`qr
hrBjn isMG mYNbr
jrnYl isMG mYNbr

mwr&q : gurduAwrw sRI gurU isMG sBw,


muh`lw cODrIAW, i&lOr (jlDr) [
imqI 17-4-2002 sRI gurU gRMQ swihb jI dy pwvn srUpW dy AgnByt hox dI mMdBwgI Gtnw quhwfI AxgihlI kwrn hoeI hY, ies leI
ies dy pRwsicq vjoN quhw hyT ilKI syvw lweI jWdI hY :
gurduAwrw sRI gurU isMG sBw, muh`lw cODrIAW, i&lOr (jlDr) ivKy
s`q idn rozwnw hyT ilKI syvw inBwau :
(1) iek GMtw sgq dy joVy JwVny [
(2) iek GMtw brqn sw& krny [
(3) in`qnym dy pwT qoN ielwvw iek jpu jI swihb dw pwT krnw [
auprq 101/- A`KrI iek sO iek rupey kyvl dI kVwh pRswid dI dyg
krwaux auprq 101/- A`KrI iek sO iek rupey kyvl golk ivc pw ky
Bu`lW cu`kW dI iKmw-jwcnw leI Ardws krwauxI [
-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb
sRI AMimRqsr

191

121
n: A.q./2002/1669

imqI : 4-5-2002

BweI jgjIq isMG ^wlsw,


mYNbr lokl kmytI gurduAwrw sRI crnkvl pwqSwhI Cyv,
jIdoNvwl, gurplwh soqrW swihb bgw,
durgwpur (nvW Sihr) [
sRI Akwl q^q swihb dy hukmnwmy dI aulGxw kr ky AroVw pirvwr
v`loN duAwbw mYirj pYls ivc Sgn dI rsm Adw krn dy smwgm smyN
sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS kIqw igAw sI Aqy qus aus smwgm
ivc SmUlIAq kIqI hY [ ies leI quhw hyT ilKI syvw lweI jWdI hY :
gurduAwrw swihb gurplwh soqrW pwiqSwhI Cyv ivKy pRwsicq vjoN
s`q idn hyT ilKI syvw inBwau :
(1) iek GMtw sgq dy joiVAW dI syvw krnI [
(2) iek GMtw lgr Gr ivc brqn sw& krny [
(3) in`qnym dy pwT qoN ielwvw iek hor jpujI swihb dw pwT krnw [
auprq 101/- A`KrI iek sO iek rupey dI kVwh pRswid dI dyg krwaux
auprq 101/- A`KrI iek sO iek rupey kyvl golk ivc pw ky Bu`lW cu`kW
dI iKmw-jwcnw leI Ardws krwauxI [
-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb, sRI AMimRqsr

122
n: A.q./2002/1699

imqI : 10-5-2002

hukmnwmw
1. BweI Dnvq isMG, cyArmYn nUr ivSv rUhwnI cYrItybl ssQw,
kot p`lI iJ`kI, (nvW Sihr),
Aqy
2. fw: sqnwm isMG dIp, dIp hspqwl, kwhmw, nvW Sihr,
192

3.
4.
5.
6.

BweI
BweI
BweI
BweI

hrI isMG, doAwbw stIl &rnIcr, nvW Sihr,


suirMdr isMG (mwstr), bgw,
syvw isMG, jy.eI. ibjlI borf, nvW Sihr,
gurdIp isMG, ipMf m`l pur AVkW (nvW Sihr) [

ipCly keI swlW qoN fyrw kot p`lI iJ`kI ivKy bwbw Dnvq isMG sbDI
niSAW dy syvn Aqy hor mnm`qI kwrvweIAW bwry auprokq fyry dy kuJ
tr`stIAW v`loN imlI ilKqI Skwieq dy AwDwr qy ies dI pVqwl kIqI
geI [ swirAW p`KW qoN kIqI geI pu`CqwC qoN bwAd ieh sp`St hoieAw
ik ienHW mnm`qI kwrvweIAW ivc sbDq dovyN iDrW hI is`Dy jW Ais`Dy
rUp ivc BwgIdwr Aqy doSI hn [ ies leI A`j imqI 10-5-2002 sRI
Akwl q^q swihb ivKy isMG swihbwn v`loN auprokq ivAkqIAW hyT
ilKI qn^wh lgweI jWdI hY :
(1) iek iek h&qw pMj q^q swihbwn ivKy iek GMtw sgqW dy
joVy JwVny [
(2) iek GMtw kIrqn srvx krnw [
(3) iek GMtw lgr dy jUTy brqn mWjxy [
auprq 500/- rupey golk ivc pwauxy Aqy 500/- rupey dI kVwh pRswid
dI dyg smyq sRI Akwl q^q swihb ivKy hwzr hoxw Aqy hoeIAW Bu`lW
dI iKmw-jwcnw dI Ardws krwauxI [
dohW hI iDrW ieh vI hdwieq kIqI jWdI hY ik Biv`K ivc iksy
vI qrHW dI ibAwnbwzI nw kIqI jwvy [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(gurbcn isMG)
gMRQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

193

123
n: A.q./2002/1806

imqI : 24-7-2002

1. BweI bldyv isMG, ipMf Kihrw, izlw gurdwspur


2. BweI srbjoq isMG, ipMf Bomw, izlw AMimRqsr
3. BweI kSmIr isMG, ipMf vygyvwl, izlw AMimRqsr
A`j imqI 24-7-2002 sRI Akwl q^q swihb sRI AMimRqsr ivKy
pMj isMG swihbwn dy snmuK hwzr ho ky qus, bwbw rofw dI smwD qy sRI
gurU gRMQ swihb jI dw pwvn srUp iljwx sbDI hoeI Bu`l dI iKmw-jwcnw
kIqI hY [ ies sbDI quhw hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
qus iek h&qw, sQwnk gurduAwrw swihb ivKy :
(1) rozwnw iek GMtw kIrqn suxnw [
(2) rozwnw in`qnym dy pwT qoN ielwvw iek jpu jI swihb dw pwT
krnw [
(3) rozwnw iek GMtw sgq dy joVy JwVny [
auprq sRI Akwl q^q swihb sRI AMimRqsr ivKy hwzr ho ky 101/- rupey
dI hr ivAkqI ny kVwh pRswid dI dyg lY ky Bu`lW dI iKmw leI Ardws
krwauxI [
-/shI

-/shI
(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(gurbcn isMG)
gMRQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr
194

124
n: A.q./02/1807

imqI : 24-7-2002

BweI gurdIp isMG gMRQI,


ipMf Kihrw (gurdwspur)
A`j imqI 24-7-2002 sRI Akwl q^q swihb sRI AMimRqsr ivKy
pMj isMG swihbwn dy snmuK hwzr ho ky qus bwbw srvn dws dI smwD
qy sRI gurU gRMQ swihb jI dw pwvn srUp iljwx sbDI hoeI Bu`l dI
iKmw-jwcnw kIqI hY [ ies sbDI quhw hyT ilKI qn^wh lweI jWdI hY :
qus iek h&qw, sQwnk gurduAwrw swihb ivKy :
(1) rozwnw iek GMtw kIrqn suxnw [
(2) rozwnw in`qnym dy pwT qoN ielwvw iek jpu jI swihb dw pwT
krnw [
(3) rozwnw iek GMtw sgq dy joVy JwVny [
auprq sRI Akwl q^q swihb sRI AMimRqsr ivKy hwzr ho ky 101/- rupey
dI kVwh pRswid dI dyg lY ky Bu`lW dI iKmw leI Ardws krwauxI [
-/shI

-/shI

(jgqwr isMG)
gRMQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

(joigMdr isMG)
jQydwr
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr

-/shI

-/shI
(mnjIq isMG)
jQydwr
q^q sRI kysgVH swihb,
sRI Andpur swihb

(Bgvwn isMG)
hY~f gRMQI
sRI Akwl q^q swihb,
sRI AMimRqsr
-/shI
(gurbcn isMG)
gMRQI
sRI drbwr swihb,
sRI AMimRqsr

195

196

l+g bwjv a?a ljdhW


a'G
ujig h'H[

bjs[L/l.s[L

197

198

1
dqag ^ 9~1~1995

lq>Ph epiP VjVw Vjq v[rj dl,t l.ea s[ Vjq l.s[L


u.qP Vei drt[ ldoa L+'qSg c[ij V.ejvg ljdhW ba[ dcdebjSj
bjLiq Vjq s[ epi~blojV fpijaV lq[G a'G epiP VjVw Vjq v[rj dl,t l.eaJ
sg l,pyg LiZj a[ ldawji s[ w[Gsi yv[ bjH[ hV@ duo'G dw epiP ljdhWjV
sg W?Lg epiqda sj f+yji a[ f+lji hp.sj bjdHbj h{ m wpN ljvJ a'G Rpo[
qVuga dl>z VJ sj drbwag dHl blojV s[ qptg s[ iPf dry dl,t l.eaJ
dry dryisj bj dihj h{ m epiP dfbjdibJ V[ Rpl } hi ai%J sj qjS ldawji
s[ w[ dVrjdubj@ fi dfAv[ wpN bil[ a'G dHl drbwag sgbJ qVqag
wjirjHgbJ Wji[ dl,t l.eaJ dry yiyj LpiP h'Hg@ dul sj r[irj l+g bwjv
a?a ljdhW drt[ rg epiP w[ dl,tJ V[ bj w[ ds,aj m dfAv[ dsVk dHl l.W.Zg
n'l lWPa l.eaJ s[ lVq,pt bjH[@ dulV[ epidl,t dhidsbJ } Whpa sptg wgaj
h{ m dHl l.W.Zg l+g bwjv a?a ljdhW drt[ epiP dfbjdibJ sgbJ FjrVjrJ
s[ f+eBjr[ } s[tdsbJ qh.a qVuga dl>z Vjq s[ dHl drbwag l.W.Zg
f>ow qiIjsj bVplji wjirjHg wiV sj `{lvj dl>z ljdhWjV V[ dvbj
h{ m dqag 18 uVrig@ 1995 } dHl l.W.Zg wjirjHg vHg dHl drbwag
} l+g bwjv a?a ljdhW drt[ avW wgaj debj h{ m
l'@ lqP>h epiP VjVw Vjq v[rj dl,t l.eaJ f+ag l+g bwjv a?a ljdhW
r,Dv'G dHh' l.s[L h{ dw dHl blojV sg dHdahjlw qh,aaj ba[ qjVaj }
dZbjV dry i,tdsbJ hi ai%J sj ldhI'e s[S ba[ b{l[ drbwag ba[
Rpl s[ ljogbJ a'G lpy[a idhS m Vjv hg bjfS[ bjf } f>ow ujWa[ dry
i,tS aJ dw epiP s'tgbJ } dwl[ T.e Vjv rg rjajriS } ?ijW wiV
sj q"wj Vj dqv lw[ m
~/lhg \q'hS dl>z|
~/lhg \qVuga dl>z|
h{D,c e+.og@ l+g hdiq>si ljdhW
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW
l+g b>Ddq+ali
l+g b>Ddq+ali
~/lhg \u'de>si dl>z r[sJag|
~/lhg \w[rv dl>z|
e+.og@ l+g hdiq>si ljdhW
uo[sji@ a?a l+g sqsqj ljdhW
l+g b>Ddq+ali
l+g b>Ddq+ali
~/lhg \FerjV dl>z|
h{D,c e+.og@ l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
199

2
V.^ 670/AT/98

dqag ^ 25~6~1998

`{lvj
b,u dqag 25~6~98 } l+g bwjv a?a ljdhW drt[ f>u dl>z ljdhWjV
sg dHw,aiaj h'Hg@ dul dry w{fBV bqdi>si dl>z r,Dv'G uo[sji epiyiV
dl>z B"hCj hpiJ s[ dVi.wjig FrV drt[ ujS Wji[ vjH[ eH[ s'LJ } dryjdibj
debj m
\1| dHl l.W.Zg w{fBV bqdi>si dl>z r,Dv'G f[L wgag eHg `'B' a[
V{edBr Vwvg h'S wjiV&
\2| 15 `irig@ 1998 a'G 10 bfi{v aw w{fBV bqdi>si dl>z r,Dv'G
y,pf idhS sj n'l wjiV Vj s,l lwS wjiV& ba[
\3| uo[sji epiyiV dl>z B"hCj r,Dv'G dVi.wjig FrV dry ujS a'G@
FjLV widsbJ r'BJ q>eS a[ uv fjSg AwS ba[ dli'fjY
f+jfa wiV Wji[ l+g bwjv a?a ljdhW drt[ dvtag iPf dry
lj` dHVwji wiV ba[ dHl l.W.Zg RpV%J s[ VJ $a[ Af[ b?Wjig
dWbjVJ a'G rg lj` dHVwji wiV wiw[ m
uo[sji epiyiV dl>z B"hCj hpiJ s[ dVi.wjig FrV dry ujS l.W.Zg y,v
ih[ rjs~drrjs } dVi~bjZji ujSdsbJ h'dHbJ f>u dl>z ljdhWjV r,Dv'G
i,s wgaj uJsj h{ m
epiP f>o sj sjl@
~/lhg
\iSuga dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

200

3
V.^ 2013/AT/98~99

dqag ^ 11~2~1999

w"q s[ VJ l.s[L
rjdhepiP ug wj ?jvlj mm
rjdhepiP ug wg `adh mm
b,u dqag 11~2~99 } fjrV l+g bwjv a?a ljdhW $a[ 10~2~99
} Wjsv e,pB r,Dv'G wgag eHg LiqVjw ba[ dzVjRpSg wjirjHg }
dryjidsbJ q{G qdhlPl wisj hJ dw f+wjL dl>z Wjsv V[ WjWi WS w[
fjrV l+g bwjv a?a ljdhW sgbJ qhjV fi.fijrJ ba[ qgig~fgig s[
dlZJa $a[ wW;j wi dvbj h{ m q{G l.lji Fi sgbJ dl,t l.eaJ r,Dv'G dqv[
bdZwjiJ sg ria'G wisj h'dHbj dl,t w"q } WCg dV>q+aj ldha bfgv
wisj hJ dw f+wjL dl>z Wjsv ba[ dHl sg lvjhwji up.cvg sj ijuVgaw
ba[ Zjidqw t[ai dry wsg drLrjl Vj wgaj ujr[ m f+wjL dl>z Wjsv
dl,tg s[ i,pt $a[ bqi r[v WS w[ AjdHbj h'dHbj h{ m dul V[ yji shjdwbJ
a'G l+g epiP VjVw s[r ug r,Dv'G vjH[ dHl dl,tg s[ i,pt } rZS x,pvS Vhk
ds,aj m ##f>y f+ZjVg$$ qiIjsj sg wsi wisj h'dHbj ba[ liW.l~sjVg dfaj
l+g epiP e'dW>s dl>z ug sg dwifj spbjij bj ih[ 300 ljvj ?jvlj LajWsg
dsrl } dZbjV dry i,tdsbJ q{G b,u dqag 11~2~99 sg qgdB>e bSdq,Do[
lq[G vHg qpvarg wisj hJ m
epiP f>o sj sjl@
~/lhg
\iSuga dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

201

4
V.^ lf{Lv

dqag ^ 13~3~2000

bjs[L
epiP lrji[ l^ f+wjL dl>z Wjsv
f+ZjV@ L+'qSg bwjvg sv \q,pt q>aig f>ujW|@
rjdhepiP ug wj ?jvlj mm
rjdhepiP ug wg `adh mm
bjf ug } bjs[L ds,aj uJsj h{ dw L+'qSg wq[Bg sg f+ZjV WgWg
uegi w"i@ dul } l+g bwjv a?a ljdhW s[ hpwqVjdqbJ sg Wji Wji
Rpv.zSj wiV s[ s'L wjiS dl,tg dr,Dy'G ?jiu wgaj lg ba[ b{eu{wdBr
wq[Bg } avW wgaj debj lg m b{eu{wdBr wq[Bg L+'qSg epispbjij f+W.Zw
wq[Bg s[ lji[ q{GWiJ V[ l+g bwjv a?a ljdhW sj hpwqVjqj q>DdVbj ba[
l+g bwjv a?a ljdhW sg qjV~qiIjsj } wjdHq i,tdsbJ l+g bwjv
a?a ljdhW s[ lVq,pt f[L h' w[ l[rj verj w[ ba[ l[rj wi w[ Rpfi.a
wCjh f+ljds sg s[e wirj w[ bjfSg F,pv W?Lrj vHg m fi WgWg uegi
w"i V[ bjf ug ba[ bjf ug s[ ldhI'egbJ r,Dv'G u' IaV wga[ eH[ lV@
Rpl bVplji sjl V[ WgWg uegi w"i } dy,ng dvtg m WgWg } 12~3~2000
b{arji lr[i[ 11~00 ru[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ f[L h'S vHg dwhj
debj@ v[dwV Rpl V[ bjf ug r,Dv'G ba[ bjf s[ ldhI'egbJ r,Dv'G wga[
IaVJ $a[ fjSg x[i ds,aj ba[ l+g bwjv a?a ljdhW s[ rwji } Fjig
l,B r,ug m us'G WgWg uegi w"i 11~00 ru[ sg WujH[ 12~30 ru[ l+g
bwjv a?a ljdhW s[ lVq,pt f[L h'S sg WujH[ h.wji ba[ hp,vCWj;g
Vjv l+g bwjv a?a ljdhW Rpfi sj?v h' eHg ba[ Rpo'G rjdfl yvg
eHg@ us'G dw dl,tg dr,Dy'G A[w[ h'H[ } l+g bwjv a?a ljdhW Rpfi ujS
sg qVjhg h{ m
sjl V[ epiP ljdhW sg fjrV fdr,ai h;Pig ba[ l.eaJ s[ qhjV dHw,n
dry l+g bwjv a?a ljdhW a'G duV%J V[ bjfS[ dV,ug vjvyJ wjiS hpwqVjq[
} i,s wgaj@ RpV%J } dl,tg dr,Dy'G A[dwbj debj m RpV%J s[ Vjq dHl f+wji
hV ^ f+gaq dl>z FjBgbj@ q{GWi b{eu{wdBr wq[Bg& uldr>si dl>z
b{cr'w[B@ q{GWi& FerjV dl>z h{D,c e+.og@ l+g bwjv a?a ljdhW&
202

qVuga dl>z uo[sji@ a?a l+g w[leC% ljdhW& w[rv dl>z uo[sji@ a?a
l+g sqsqj ljdhW m
dHl vHg WgWg } w'Hg qgdB>e bB{Gc Vj wiV ds,ag ujr[ m Rph A[wg
h'S wiw[ dwl[ qgdB>e dry Ljqv Vhk h' lwsg m dHl wiw[ L+'qSg epispbjij
f+W.Zw wq[Bg sj api.a b{wdB>e f+ZjV WSj w[ L+'qSg wq[Bg s[ wjiu wiV
vHg bdZwji ds,Da[ ujS aJ dw L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sj w.q
y,vsj ih[ m duhC[ uo[sji dl,tg dr,Dy'G A[w[ eH[ hV@ RpV%J sg ue%j b{wdB>e
uo[sji WSjH[ ujS ba[ RpV%J } a?aJ sg l[rj l"Gfg ujr[ m h{D,c e+.og l+g
bwjv a?a ljdhW sg ue%j b{wdB>e h{D,c e+.og dVIpwa wi w[ l[rj l"Gfg
ujr[ m A[w[ eH[ uo[sjiJ } dwl[ rg a?a $a[ Vj ujS ds,aj ujr[ m duV%J
} dl,tg dr,Dy'G A[dwbj debj h{@ RpV%J } dwl[ rg Zjidqw@ lqjduw ba[
ijuVgaw dHw,n dry W{nS Vj ds,aj ujr[ ba[ Vj hg i'Bg-W[Bg sg lJN
i,tg ujr[ m dHl Vjv hg f>o sj Fvj h' lw[ej m
epiP f>o sj sjl@
~/lhg
\fPiV dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

5
V.^ b!a!/2001/997

dqag ^ 18~4~2001

dsLj dVis[L
s[L drs[L sgbJ lqPh dl,t l.eaJ } drdsa wgaj uJsj h{ dw l+g
epiP e+.o ljdhW ug sj bsW ldawji i,tSj hi f+jSg sj q,pTvj `i; WSsj
h{ m l+g epiP e+.o ljdhW ug sg h;Pig dry wga[ uJs[ lqjeq uJ Vei wgiaV
lq[G wHg rji f+[qg uV ba[ f+W.Zw ujS[~bSujS[ dry l+g epiP e+.o ljdhW
ug sj fjrV liPf b{lgbJ ojrJ uJ Rpl hjv dry v{ uJs[ hV@ duo[ LijW
uJ a.WjwP sg q"uPseg hp.sg h{ uJ LijW@ a.WjwP l[rV wiV rjvg bjq ue%j
hp.sg h{ m dHl Vjv upe'~upe bB,v l+g epiP e+.o ljdhW ug sg W[bsWg hp.sg
h{ ba[ LiZjvP dl,t l.eaJ s[ qV } Fjig n[l fhp.ysg h{ m dl,t Ziq dry
dHl sg l?a qVjhg h{ m dHl vHg Zjidqw lqjeq uJ Vei wgiaV s[
203

f+W.ZwJ } lpy[a wgaj uJsj h{ dw bduhj widsbJ h'dHbJ l+g epiP e+.o
ljdhW ug s[ qjS~ldawji ba[ bsW sj fPij dZbjV i,Ddtbj ujr[ m
~/lhg
\u'de>si dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

6
V.^ b!a!/2001/1267

dqag ^ 15~9~2001

l.s[L
ldaepiP l+g epiP e+.o ljdhW ug sg l[rw whjRpS rjvg dl,t w"q lq,pyg
qjVraj } uja-fja@ s[L ba[ Ziq s[ drawi[ a'G Rpfi Rpn w[ dHw
fiqjaqj sg l.ajV q>Vsg h{ ba[ hi i'; liW,a s[ Fv[ vHg bisjl wisg
h{ m dfAv[ dsVk wpN wp Vj~lqN u}VgbJ r,Dv'G bqigwj dry qjlPq dVis'L
v'wJ sj dVisdHaj Vjv hrjHg hqdvbJ ijhk wav[bjq wgaj debj m
lq,pyg dl,t w"q dHl ;jvqjVj wjirjHg sg bjfSg lirRpD,y Zjidqw l.loj
l+g bwjv a?a ljdhW ug ijhk fpi;'i LWsJ dry dVt[Zg wisg h{ m
bqigwV liwji V[ dHl wjirjHg vHg wpN biW dVrjlg
bdarjsgbJ ba[ Rpljqj~dWV~vjdsV VJ s[ drbwag } s'Lg b{vjdVbj
h{ m dHl dz+Sa wjirjHg a'G Rpa[dua h' w[ wpN bqigwj dVrjlgbJ V[ Rpo[
rls[ dl,tJ } biW dVrjlg uJ biW qPv s[ lqNS sj Fpv[tj tj w[ RphVJ
$a[ hqv[ LpiP wi ds,Da[ hV m blk l+g bwjv a?a ljdhW a'G duo[ dHl q>sFje[
zBVj*q $a[ s,pt ba[ d`wi sj f+eBjrj wis[ hJ@ Rpo[ Vjv hg dHh lf,LB
wiVj yjhp.s[ hJ dw lq,pDy[ drLr dry r,ls[ epidl,tJ s[ dli Rpfi slaji
ba[ ligi $a[ ZjiV wga[ h'H[ f>u wwji RphVJ } slq dfaj epiP e'dW>s
dl>z ug ijhk bjs[L wgag eHg idha~Wdha sj bdVtCrJ b>e hV m dHhVJ
f>uJ wwjiJ dry w.zj@ wCj@ dwifjV@ wAdhij ba[ w[l Ljqv hV m dHl
idhSg~WdhSg ba[ Zjidqw dryjiZjij sj biW dVrjlg uJ dwl[ h'i
FjHgyji[ Vjv dwl[ ai%J sj rg l.W.Z Vhk m dHl vHg blk bqigwV liwji@
lq,pDy[ drLr sgbJ liwjiJ ba[ lji[ qV,ptg FjHgyji[ } dHh lf,LB wis[
hJ dw epidl,tJ s[ dHl dl,tg liPf } s[t w[ dwl[ dwlq s[ Fpv[t[ dry Vj
204

f{S ba[ dHhVJ } biW dVrjlg uJ L[? qplvqjV lqN w[ dHhVJ f+ag dwl[
*'Z uJ sr{L FjrVj bZgV w'Hg spi~drhji Vj wiV m blk l.lji dry
r,ls[ lji[ epidl,t qjHg FjHg } rg epiP s[ Vjq $a[ dHh l.s[L s[Sj yjhp.s[
hJ dw bqigwj dry rjfig dHl sptsjHg zBVj $a[ bjfSj i'l a[ dri'Z
f+eB wiV ba[ dVis'L fgCa fdirjiJ Vjv hi ai%J sj ldhI'e s[ w[
drACgbJ iPhJ sg bjadqw LJag vHg f+DFP dfaj fjl u'sCg wiV m
ljcj IP!b{V!Y!@ i{D,c wijl ba[ h'i l.W.Za dZiJ f+ag rg dHh l.s[L
h{ dw Fdr,t sg dwl[ rg wjirjHg lq[G b`QjdVlajV uJ h'i dwl[ rg s[L
dry bjq dVis'L uVaj sg ujV@ qjv@ lVqjV ba[ Zjidqw drLrjlJ
sg ijtg vHg ryVW,Zaj siljRpS m
~/lhg

~/lhg
\u'de>si dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\qVuga dl>z|
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

~/lhg
\epiWyV dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW
l+g b>Ddq+ali

\ueaji dl>z|
e+.og
l+g hdiq>si ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

~/lhg
\q[ui dl>z|
f>u dfbjij
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\FerjV dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

7
V.^ b!a!/2001/1274

dqag ^ 12~10~2001

l.s[L
b,u dqag 12~10~2001 } l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
a'G lqP>h ijulg fjiBgbJ ba[ h'i uo[W.sgbJ } lpy[a wgaj uJsj h{ dw
l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ qjV~lVqjV@ epiP ?jvlj f>o sg qjV~qiIjsj
ba[ dl,t l.eaJ sgbJ FjrVjrJ } dZbjV dry i,tdsbJ Fdr,t dry dHl
205

e,v } IwgVg WSjRpS dw RpV%J sg fjiBg uJ uo[W.sg sj w'Hg rg l+g epiP


e+.o ljdhW } epiP q>VS rjvj dl,t q{GWi dwl[ rg b{l[ drbwag@ c[i[ uJ
blojV $a[ uj w[ Rpl } qjVaj Vj s[r[@ duo[ l+g epiP e+.o ljdhW sj epiP
iPf dry lVqjV Vj i,Ddtbj uJsj h'r[ ba[ bjfSg fPuj qjVaj wirjHg
uJsg h'r[ m
hi epidl,t qjHg FjHg } rg lpy[a wgaj uJsj h{ dw l+g epiP e+.o
ljdhW s[ Vjq $a[ c[i[ uJ blojV WSj w[ bjfSg fPuj qjVaj wirjRpS
rjdvbJ } hi f,Dt'G fAjdCbj ujr[ ba[ RpV%J sg c[i[sjig } n,v% fjRpS
vHg lpy[a h'dHbj ujr[ m
dHl s[ Vjv hg fPi[ drLr s[ epi~blojVJ sg l[rj dVFjRpS rjv[
f+W.Zw@ Zjidqw L+[Sg s[ l,uS ba[ h'i far.dabJ } rg l?a hsjdHa
wgag uJsg h{ dw Rph bjfS[ bjfS[ dHvjw[ dry WSjH[ eH[ epi~blojVJ
sg l[rj l.Fjv vHg y"rg z>DB[ vHg hg lpy[a h'S ba[ hi lq[G l+g epiP e+.o
ljdhW s[ lVqjV a[ epispbji[ sg l[rj l.Fjv vHg I'e f+W.Z wiV aJ dw
dwl[ rg f+wji sg w'Hg bSlptjrk zBVj Vj rjfi[ m Fdr,t dry dHl e,v
} rg IwgVg WSjdHbj ujr[ dw uja~fjaJ uJ ZdCbJ s[ rti[drbJ s[
bjZji $a[ W[v'C[ epispbji[ Vj WSjH[ ujS m
~/lhg

~/lhg
\u'de>si dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\qVuga dl>z|
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

~/lhg
\w[rv dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW
avr.cg ljW' \Wdn.cj|

\FerjV dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\epiWyV dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

206

8
V.^ b!a!/2001/1272

dqag ^ 12~10~2001

l.s[L
lqP>h epiP VjVw Vjq v[rj epidl,t l.eaJ } drdsa h'r[ dw l^
dwifjv dl>z WcP.ei s[ Wji[ FdVbji[ rjv[ s[ c[i[ $a[ ujS@ Rpl sj LiZjvP
h'S uJ l.W.Z i,tS l.W.Zg dfAv[ dsVk b?Wjig dWbjVWj;g hp.sg ihg h{@
Fjr[G uo[sji avr.cg h'iJ r,Dv'G bjfS[ dWbjV sg aisgs wi ds,ag eHg
h{ ba[ l^ dwifjv dl>z hpiJ V[ dHl l.W.Zg bjfSg ldoag rg l+g bwjv
a?a ljdhW drt[ hj;i h' w[ dvtag iPf dry lf,LB wgag h{@ fi dHl
l.W.Zg ZC[W.sg ba[ q>sFjrVj adha b?Wjig dWbjVWj;g bu[ rg ujig
h{ m dl>z ljdhWjV ug r,Dv'G FdVbji[ rjv[ sg bt"ag dwajW Frljei sg
fCy'v wiV Rpfi.a rg dHh a,o ljhqS[ bjdHbj h{ dw l^ dwifjv dl>z
sj FdVbji[ rjv[ Vjv w'Hg l.W.Z ljWa Vhk hp.sj m dHl wiw[ dHV%J l.W.Zg
dfAv[ dsVJ dry h'Hg dWbjVWj;g dViqPv ] m duo[ blk lqP>h dl,t l.eaJ
} W[Vag wis[ hJ dw b{l[ q"wjf+lag rjv[ dWbjVJ } V;i~b>sj; wdibj
wiV@ Rpo[ Vjv hg w"q s[ bjeP whjRpS rjdvbJ } rg blk lpy[a wis[
hJ dw Fdr,t dry bjfSg llag Lphia uJ dwl[ epidl,t } q>sFjrVj Vjv
bfqjVa wiV rjvg NPng dWbjVWj;g a'G epi[; wiV m
~/lhg

\qVuga dl>z|
uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

\FerjV dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\u'de>si dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg
\w[rv dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW
avr.cg ljW' \Wdn.cj|

~/lhg
\epiWyV dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
207

9
V.^ b!a!/2001/1400

dqag ^ 7~12~2001

l.s[L
upe'~upe bBv ujea u'da l+g epiP e+.o ljdhW ug sj f+wjL Rpo[
hg h' lwsj h{@ duo[ epiP e+.o ljdhW ug s[ dlZJaJ s[ bVpwPv qiIjsj
bioja lieiqgbJ h'S ba[ epiP e+.o ljdhW ug } lqidfa h' w[ Rpl }
q>VS rjv[ h'S m qPiagbJ sg lojfVj ba[ fPuj wiVj@ w.ZJ uJ odCbJ
$a[ V,w ieCVj uJ q,pngbJ FiVgbJ@ ?jVejhJ@ qujiJ@ wWiJ $a[ dlus[
wiV[ ba[ q>VaJ q>VSgbJ dl,tg dlZJaJ s[ RpvB h{ m dul `vl`[ V[ dl,tg
dlZJaJ } t>Ddca wgaj h'r[@ Rpo[ l+g epiP e+.o ljdhW ug sj f+wjL wi w[
epiP e+.o ljdhW sj bfqjV ba[ Rpl s[ RpD,y[~l,pDy[ dlZJaJ } df,n s[Sg h{ m
bduhgbJ dZ>DX';'ig wjirjHgbJ duhCgbJ epiP e+.o ljdhW@ epiP dlZJa a[
dl,tg dlZJaJ } n[l fhp.yjRpS@ Rph WisjLa Vhk h' lwsgbJ m l+g bwjv
a?a ljdhW $a[ dl,t l.eaJ r,Dv'G dVi.ai dLwjdHaJ f,pu ihgbJ hV dw
fjrV epiP e+.o ljdhW ug sj liPf wWiJ@ qujiJ@ ?jVejhJ uJ LqLjV
zjB $a[ dvuj w[ bt>c fjn i,Dt[ uJs[ hV m dl>z ljdhWjV r,Dv'G bduhgbJ
qVq,ag wjirjHgbJ sj e.Fgi V'dBl v{GdsbJ lqP>h dl,t l.eaJ } lpy[a
wgaj uJsj h{ dw Rph epiP VjVw fjaLjh s[ yvjH[ dViqv a[ dVbji[ f>o
sg epiqda upea } n[l fhp.yjRpS rjvgbJ wjirjHgbJ dHwq,pn h' w[ i'wS
ba[ fjrV epiP e+.o ljdhW s[ liPf Rpo[ Vj v{ w[ ujS s[S m Vjv hg epiP
zi s[ f+W.Zw@ e+.ogbJ@ f+yjiwJ@ ijegbJ@ fjngbJ@ wrgLiJ@ TjcgbJ@
wrgbJ bjds } rg hsjdHa wgag uJsg h{ dw Rph b{l[ dwl[ rg f+'eijq
dry Ljqv Vj h'S ba[ Vj hg dwl[ b{l[ f+'eijq } RpaLjdha wiV m u'
dHl `{lv[ sg Rpv.zSj wi[ej@ Rpl dri,pZ f>ow qiIjsj bVplji l+g bwjv
a?a ljdhW a'G wjirjHg wgag ujr[eg m
epiP ijtj@
epiP f>o s[ sjl ^
~/lhg \qVuga dl>z|
~/lhg \u'de>si dl>z|
uo[sji@ a?a l+g w[leC% ljdhW
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW
~/lhg \FerjV dl>z|
~/lhg \w[rv dl>z|
h{D,c e+.og@ l+g bwjv a?a ljdhW
uo[sji@ a?a l+g sqsqj ljdhW
~/lhg \ueaji dl>z|
e+.og@ l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
208

10
V.^ b!a!/02/1635

dqag ^ 24~4~2002

dl,t l.eaJ s[ Vjq l.s[L


lqP>h epiP VjVw Vjq v[rj qjHg FjHg } drdsa h'r[ dw dl,t Ziq
bVplji epiP sj dl,t whjRpS sj Rph' hg bdZwjig h{@ u' bwjv fpit@ sl
epiP ljdhWjV ba[ l+g epiP e+.o ljdhW dry qV@ WyV@ wiq wiw[ fPiV
drLrjl i,tsj h'r[ ba[ dHV%J sj bVpIjHg h'r[ m epiP ?jvlj f>o s[ dHl
epiqda bVpljig drLrjl } n[l fhp.yjRpS ba[ F'v[ Fjv[ dViAv[ epidl,tJ
} ep.qijh wiV vHg wHg ai%J s[ f>o s'tg drbwag Lijia fPiV T.e Vjv
lieiq hp.s[ bj ih[ hV duV%J } f>o sisgbJ V[ epiP W?dLL Vjv l'ZS a[
dlNS sg l[rj dVFjHg h{ m dHV%J hg f>o s'tgbJ dr,Dy'G VPi qdhv rjvj bjLPa'L
dsrIj u'ag ujeiS l.loj WSj w[ bjf ba[ bjf s[ LiZjV.s rie[ y[dvbJ
ijhk epiP ljdhWjV ba[ dl,tg dlZJaJ } bfqjVa wiV sj epVjh wi dihj
h{ dul wiw[ dl,t l.eaJ s[ dhidsbJ } dVi.ai n[l fhp.y ihg h{ m dHl[ wCg
dry aiV ajiV drt[ rjfig zBVj V[ dl,t l.eaJ s[ dhidsbJ } rvP.Zdibj
h{@ dul wjiV bjflg dty'ajS rjvj rjajriS rg f{sj h' debj h{ m l+g
bwjv a?a ljdhW r,Dv'G dHl zBVj sg FifPi dVt[Zg wgag uJsg h{ m
lqP>h dl,t uo[W.sg ba[ dl,t l.eaJ bjf'~bjfS[ dHvjdwbJ dry
b{lgbJ ep.qijhwp.V f>o s'tg lieiqgbJ a'G lpy[a idhS ba[ bduhgbJ
bt"ag Zjidqw l.lojrJ } dl,DZ[ uJ bdl,DZ[ a"i $a[ w'Hg ldhI'e Vj s[S m
blk lq[G sg liwji } rg lpy[a wis[ hJ dw b{l[ Ziq s'tgbJ sgbJ
lieiqgbJ } dWVJ s[ig a'G n,v% fjHg ujr[ aJ u' qV,ptg lqju s[ bqV
y{V } wjdHq i,Ddtbj uj lw[ m
~/lhg

~/lhg
\u'de>si dl>z|
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\qVuga dl>z|
uo[sji@ a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW
~/lhg

\FerjV dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg

\epiWyV dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

~/lhg
\ueaji dl>z|
e+.og
l+g siWji ljdhW
l+g b>Ddq+ali
209

11
V.^ b!a!/02/1815

dqag ^ 2~8~2002

l.s[L
qv'B dry dl,t l.eaJ RpD,a[ f>ujW fpvgl r,Dv'G yvjHgbJ eHgbJ e'vgbJ
ba[ vjngyjiu Vjv Whpa lji[ dl,tJ s[ ;?qg h'S sg zBVj V[ dHw rjig
x[i ?jvlj f>o } dN>Du'C ds,aj h{ m dHl dhis[~r[Zw zBVj sj lF a'G sptsjHg
f,t dHh h{ dw lq[G sg liwji } l+g bwjv a?a ljdhW@ L+'qSg epispbjij
f+W.Zw wq[Bg ba[ h'i f>ow uo[W.sgbJ r,Dv'G rji rji ds,agbJ y[ajrVgbJ
s[ WjruPs bt"ag WjW[ bjLPa'L sgbJ epiP ljdhWjV s[ ldawji ba[ l+g epiP
e+.o ljdhW ug sg dryjiZjij s[ dri,pZ wgagbJ uj ihgbJ FCwjRP
lieiqgbJ l.W.Zg w'Hg wsq Vhk y,pDdwbj debj m Wvdw Rpls[ f+'eijqJ }
bjfSg fpvgl s[ fdhi[ h[n vejaji h'S ds,aj debj m h{ijVg a[ s,pt sg e,v
dHh h{ dw dHw fjl[ aJ liwji r,Dv'G bjLPa'L s[ FCwjRP FjLVJ sg fCy'v
wiV vHg wq[Bg WSjHg eHg h{@ fi sPu[ fjl[ dl,t l.eaJ $a[ e'vgbJ ba[
vjngbJ yvjRpS rjv[ fpvgl b`liJ s[ dri,pZ w'Hg wj}Vg wjirjHg Vhk
wgag eHg m liwji sg dHl vjfirjhg ba[ f,tfjag@ bZjidqw l'y V[ f>ujW
dry dHw rji x[i ?PV~?ijW[ sgbJ l.FjrVjrJ f{sj wi ds,agbJ hV m Fdr,t
s[ dHl dFbjVw riaji[ } n,v% fjRpS vHg l+g bwjv a?a ljdhW drt[ f>u
dl>z ljdhWjV sg b,u dqag 2 bela@ 2002 } h'Hg drL[L dHw,aiaj dry
dHl q>sFjeg zBVj sg dVt[Zg wgag eHg ba[ Vjv hg `{lvj dvbj debj
dw L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg s[ ldhI'e Vjv lqPh f>ow uo[W.sgbJ@
bwjvg svJ@ dVh.e dl>zJ@ dl>z lFjrJ s[ f+agdVZJ ba[ dl,t drsrjVJ sj
Zjidqw dHw,n dqag 5 bela@ 2002@ dsV l'qrji } lr[i[ 10~00 ru[
a[uj dl>z lqp>sig hjv l+g b>Ddq+ali drt[ WpvjdHbj ujr[ m l'@ Rpfi'wa lqP>h
uo[W.sgbJ } epiP~f>o sg yC%sg wvj ba[ Ziq s'tgbJ } dfAjCV vHg
f+'eijq RpvgwS rjla[ lq[G dli hj;i h'S sj l,sj ds,aj uJsj h{ m
~/lhg \qVuga dl>z|
~/lhg \u'de>si dl>z|
uo[sji@ a?a l+g w[leC% ljdhW
uo[sji@ l+g bwjv a?a ljdhW
l+g bV.sfpi ljdhW
l+g b>Ddq+ali
~/lhg \FerjV dl>z|
~/lhg \ueaji dl>z|
h{D,c e+.og@ l+g bwjv a?a ljdhW
e+.og@ l+g siWji ljdhW
l+g b>Ddq+ali
l+g b>Ddq+ali
~/lhg \epiWyV dl>z|
e+.og@ l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
210

b>Ddawj

211

212

1
dqag ^ 30~4~1984

dl>z ljdhWjV r,Dv'G bfgv


blk dfAv[ wpN dsVJ a'G l+g siWji ljdhW s[ w.fv{wl dry dryi
ihgbJ uo[W.sgbJ dry filfi lsFjrVj WSjRpS@ qjh"v lptjrJ wiV
ba[ f>o sg yC%sg wvj vHg H[waj wiV vHg dryjiJ wgagbJ hV m drL[L
wiw[ Ziq I,pZ q'iy[ s[ dcwB[Bi l+gqjV l.a hiy.s dl>z ug v"Ge'rjv@ f+ZjV
L+'qSg bwjvg sv@ l+gqjV l.a uiV{v dl>z ug ?jvlj dF>ciJrjv[@ bwjvg
sv avr.cg ei,pf@ bt>c wgiaVg uoj@ bjv dH>cgbj dl,t lBPc{GBl
`{ci[LV@ W,Wi ?jvlj@ IPo dr>e ba[ L+'qSg bwjvg sv@ L+'qSg epispbjij
f+W.Zw wq[Bg bjds } Wpvj w[ lpdSbj h{ ba[ filfi dryjiJ Rpfi.a lF
V[ h[n dvt[ dryjiJ Vjv l.qag f+eB wgag h{ ^
\1| l+g siWji ljdhW@ l+g b>Ddq+ali s[ w.fv{wl s[ b>si w'Hg
drbwag bjfS[ r,Dv'G dwl[ lq[G rg `jdHdi>e Vj wi[ m
\2| dwl[ drbwag } qjiV@ w,pBS@ algh[ s[S a[ aL,ss wiV a'G
hi drbwag } l?ag Vjv i'dwbj ujr[ m
\3| dHl w.fv{wl s[ lji[ H[igH[ b>si dwl[ T.e Vjv rg dwl[ drbwag
sg h,Ddabj Vj wgag ujr[ m
\4| dHw sPu[ dri,pZ dWbjVWj;g W.s wgag ujr[ m dul a'G ZC[W.sg
sj f+eBjrj hp.sj h'r[ uJ dul Vjv qaF[s rZS sj ci h'r[
a[ u' x,pB sj wjiV WS[ m
\5| b{l[ RpfjRp wga[ ujS dul Vjv f>ow uo[W.sg } Lwag dqv[
ba[ ?jvlj f>o sg yC%sg wvj h'r[ m
\6| l+g hdiq>si ljdhW sg fdr,aiaj hi hjva dry wjdHq i,tg
ujr[@ hq[Lj vHg wsg w'Hg qjCg zBVj Vj rjfi[@ dul s[ l.eaJ
s[ bjRpS ujS dry drzV f{Gsj h'r[ m
\7| L+'qSg bwjvg sv r,Dv'G yvjH[ uj ih[ Ziq I,pZ q'iy[ dry
ljigbJ dl,t uo[W.sgbJ } bjfS[ qaF[s Fpvj w[ r,Z yC% w[
cBrk qss wiVg yjhgsg h{ dul Vjv q'iy[ sg lxvaj h'r[ m
blk qdhlPl wis[ hJ dw ?jvlj f>o WC[ hg e.Fgi l.wB dr,Dy'G v.z
213

dihj h{@ us dw f>o bjfSg b,cig hlag sg wjdHqg ba[ epiZjqJ sg


fdr,aiaj ba[ bjfS[ h,wJ a[ bdZwjiJ sg f+jfag vHg v.W[ lq[G a'G Ziq
I,pZ q'iyj vC dihj h{ m dul dry v,tJ dl>zJ V[ u[v%J w,BgbJ m h;jiJ u[v%J
dry W{n[ hV ba[ l{GwC[ hg dl>z bjfSgbJ ujVJ wpiWjV wi eH[ hV ba[
bu[ Fg uWi a[ ;pvq s[ W,sv ljcg qjS~qiIjsj ba[ h'Gs ?aq wiV
vHg q>cij ih[ hV m bduhg hjva dry lq[G sg r,cg v'C f>ow H[waj }
q;WPa wiV ba[ Ziq I,pZ q'iy[ sg lxvaj vHg RpD,sq wiV sg h{ m dHl
vHg blk l+g siWji ljdhW w.fv{wl dry dfAv[ lq[G dry h'HgbJ
q>sFjegbJ zBVjrJ fpi dy>aj f+eB wis[ h'H[ lqPh dl,t uo[W.sgbJ@
l.f+sjrJ@ lFjrJ@ f>o sisgbJ borj lqP>h ?jvlj f>o } bfgv wis[ hJ
dw Rph bjf' bjfS[ qaF[s@ rti[r[G ba[ Q,pDl[ dev[ vJF[ i,t w[ f>o sg
yC%sg wvj@ epiZjqJ sg fdr,aiaj ba[ f>ow uo[W.sg L+'qSg bwjvg sv
r,Dv'G yvjH[ uj ih[ Ziq I,pZ q'iy[ sg lxvaj dha w'Hg bduhg wjirjHg
uJ e,v Vj wiV@ dul Vjv f>ow qjS~qiIjsj F.e hp.sg h'r[ uJ epiZjqJ
sg W[bsWg hp.sg h'r[ uJ epiP ljdhWjV s[ l,Dy[@ l,pDy[ ba[ Rpy[ bjL[ Rpfs[LJ
ba[ qiIjsj } l,B r,usg h'r[ uJ lyt>c l+g hdiq>si ljdhW b>Ddq+ali
sg qdhqj ba[ fdr,aiaj } zBjMsg h'r[ m s[e yvjRp@ epiP epV ejRp@
W.s i,Dt' duhWj& ldaepiP b,De[ bisjl wis[ hJ dw Rph lF } lqp,a W?LS@
Ziq I,pZ q'iy[ } lxv wi w[ f>o } yC%sgbJ wvJ ba[ ?pLgbJ W?LS m
ljcg dHl bfgv Rpfi.a u[wi w'Hg drbwag uJ uo[W.sg@ wgag uj
ihg f>ow H[waj dry drzV fjRpS sj IaV wi[ej aJ Rpl dri,pZ lj}
l?a b{wLV v{S vHg quWPi h'Sj fr[ej m
~/lhg

~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

\ljdhW dl>z|
h{D,c e+.og
l+g siWji ljdhW@
l+g b>Ddq+ali
~/lhg

\hdiyiV dl>z qhjv'G|


uo[sji
a?a l+g w[leC% ljdhW@
l+g bV.sfpi ljdhW

~/lhg
\l.a v,tj dl>z|
uo[sji
a?a l+g sqsqj ljdhW
avr.cg ljW'

~/lhg
\f+gaq dl>z|
h{D,c e+.og
l+g bwjv a?a ljdhW@ l+g b>Ddq+ali
214

2
2 la.Wi@ 1984 } dl>z ljdhWjV r,Dv'G l,Ds[ eH[
#liW l.lji dl,t l.q[vV$ dry fjl h'H[ epiqa[
fiq ldawjiI'e epiP iPf ?jvlj ug )
rjdhepiP ug wj ?jvlj mm
rjdhepiP ug wg `adh mm
b,u us'G aplk Fjig zjvSj zjv w[ a[ liwji r,Dv'G vjHgbJ eHgbJ
ljigbJ i'wJ a'C F.V w[ dHl dHdahjlw #liW l.lji dl,t l.q[vV$ dry Ljqv
h'S vHg f,pDu[ h'@ aJ q{G bjf ug } hjidsw #ug bjdHbJ$ wdh>sj hJ m b,u
?jvlj f>o WC[ l.wB~qHg a[ Vj;w s"i dr,Dy'G ep;i dihj h{ m dl,tg sj df>cj
;jvq liwji s[ rjiJ Vjv f,DdAbj dfbj h{ m
?jvlj ug ) bjf Fvg FJa ujSs[ h' dw rwa s[ hpwqijVJ V[ dwl
ai%J Feag s[ l'q[ l+g siWji ljdhW } e'vgbJ Vjv AvSg AvSg ba[
Lwag s[ w[Gsi l+g bwjv a?a ljdhW } a'fJ ba[ B{GwJ Vjv Tjh~T[ig
wi w[ ?jvl[ sg bSt ba[ Q{ia } y{dv>u wgaj h{ m
q{G lqNsj hJ dw ds,vg s[ ajusjiJ sj ir,Hgbj LpiP a'G hg dl,tg f+ag
s'tg dihj h{@ fi u' wpN dfAv[ dsVk dl,t w"q Vjv Wgag h{@ fdr,aiaj
s[ l'q[ epiZjqJ } Tjdhbj debj ba[ dl,tg s[ Fdr,t s[ rjilJ s[ vhP sg
h'vg t[cg eHg h{@ Rpl a'G lf,LB h' debj h{ dw liwji dl,tg liPf@ WjSg@
WjS[@ fdr,ai epiZjqJ ba[ bV.sfpig dryjiZjij } ?aq wiV $a[ apv
eHg h{ m dfAv[ dsVg `"u r,Dv'G l+g siWji ljdhW ba[ h'i epiZjqJ $a[ h'H[
hqv[ s"ijV dul W[idhqg Vjv l+g bwjv a?a ljdhW a[ fdr,ai epiZjq
Tjh[ eH[@ upe' upe bB,v ldaepiP l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ TjHg h;ji
fjrV liPfJ } beV F[B wgaj debj m dl,t i{`i{Gl vjdHW+[ig s[ spivF
e+.oJ ba[ w[Gsig dl,t bujdHW zi sgbJ spivF dHdahjlw alrgiJ }
aWjh wgaj debj@ Rpl a'G v,esj h{ dw liwji dl,tJ } ijulg a[ Zjidqw
a"i $a[ dVajSj wiV vHg qhjV dl,t dril[@ dl,t dHdahjl@ dl,t ldFbjyji
ba[ dHl qhjV dHVwvjWg dryjiZjij s[ ?jaq[ sg e.Fgi ljd;L dabji
wi y,pwg h{@ dfAv[ dsVk rjfigbJ sptsjHg zBVjrJ Rpl[ Vjfjw ljd;L
sj hg dl,Bj hV m
ds,vg s[ hjwqJ r,Dv'G Fjiag `"u ijhk dl,tg RpD,a[ h'H[ dHl rdhLgbjVj
215

a[ ujWijVj hqv[ s"ijV duV%J h;jiJ dl>zJ dl>zSgbJ ba[ qjlPq W,DdybJ
V[ Lhjsa sj ujq fgaj h{@ q{G RpV%J lF qhjV LhgsJ } LiZJuvg F[B
wisj hJ m
?jvlj ug ) b,u us'G liwji V[ ljigbJ f>o s'tg LwagbJ } Vjv
v{ w[ a[ qpQvJ s[ f{i~dy>V%J $a[ y,vs[ h'H[ dl,tg RpD,a[ qjiP hqvj W'dvbj
h{ aJ lj} rg fpijaV epidl,tJ s[ fPidVbJ $a[ y,vdsbJ h'dHbJ qhjV
bV.sfpig dryjiZjij ba[ dl,tg sg ijtg vHg bjfS[ lji[ qaF[s Fpvj w[@
dHwq,pn h' w[ ds,vg s[ dHhVJ Vr[G b"i.e;[WJ s[ qpwjWv[ $a[ cB ujSj
yjhgsj h{ m
epiP ?jvlj ug ) dl,t f>o RpD,a[ bjdHbj dHh l.wB dw>Vj wp e.Fgi ba[
dFbjVw h{@ dHl sj b>sj;j aplk dHl a'G vej lws[ h' dw h;jiJ W[epVjh
ba[ qjlPqJ s[ vhP sg h'vg t[cS a'G Wjs rg WCg TgnajHg a[ W[Liqg Vjv
liwji l+g siWji ljdhW $a[ wW;j wig W{ng h{ ba[ dl,t l.eaJ } l+g siWji
ljdhW s[ t,pDv%[ siLV sgsji a'G rJNj i,Ddtbj uj dihj h{ m
b,u l+g siWji ljdhW@ ds,vg s[ ajusjiJ s[ risgZjig #q,Dl[ i.zCJ$
s[ wW;[ dry h{ m hi dl,t dhisj l+g siWji ljdhW s[ siLVJ vHg drv%w
dihj h{@ fi Fjia sg f+ZjV q>aig dl,tJ sgbJ ;?qg FjrVjrJ } n.dcbJ
wiV sg WujdH bjfS[ H[u.B dVh.e l.aj dl>z } #wji l[rj$ l"Gf w[ ba[
bt"ag liW,a ?jvlj Wpvj w[ v.W[ l.ziL ba[ vhP~dF,ug u,Ds'udhs df,DA'G
WSg L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg F.e wiV s[ qVlPW[ zC w[ dl,tJ s[
b,Dv%[ ;?qJ } h'i rv.PZi ihg h{ m
dHo[ hg Wl Vhk@ liwji bjfS[ fjvaP h,o~n'dwbJ ijhk l+g bwjv
a?a ljdhW sg lirRpD,y Lwag } r.eji w[@ dl,t fi.fijrJ sj liwjig
Lwag Vjv dVijsi wi ihg h{ m
q{} b`l'l h{ dw dul s[L sg bj;jsg sg f+jfag@ dHl sg ijtg ba[
dH,;a bjWiP vHg dl,t w"q V[ dHl s[L s[ v'wJ Vjv'G dwa[ r,Z vhP c'dv%bj
h{@ b,u Rpl s[L sg bd*azS liwji s[L s[ ijt[ ba[ wi'CJ FjiagbJ
s[ qP>hJ dry b>V fjRpS rjv[ dl,tJ s[ ?PV dry Vhj ihg h{ m
?jvlj ug ) liwji V[ bt"ag #b,arjs$ a[ #r,trjs$ sj hRPbj tCj
wi w[ dHl WhjV[ b>Ddq+aZjig dl>zJ a[ W[epVjh dl,tJ sj t,pv%j wav[bjq
wiV sj dVLyj Zji dvbj h{ m b,u Fjia sg d`iwP liwji sgbJ d`iwP
V;iJ dry hi dl,t hg b,arjsg a[ r,trjsg h{ m
dfAv[ s' ljvJ a'G r,Z lq[G a'G dl,t w"q L+'qSg bwjvg sv ba[ l.a
WjWj hiy.s dl>z ug v"Ge'rjv sg berjHg dry w[Gsi liwji s[ Z,DdwbJ
a[ drawdibJ dri,pZ ba[ dl,tg sg bj;js hlag sg ijtg vHg l.ziLLgv
h{ m dHl LJaqHg Ziq I,pZ q'iy[ dry v,tJ dl>zJ dl>zSgbJ V[ de+`ajigbJ
216

ds,agbJ ba[ l{GwC[ dl>z Lhgs h'H[@ fi liwji V[ dl,tJ } dHVlj` s[S
sg oJ bjfS[ lji[ f+yji ljZVJ } dl,tJ } WsVjq wiV vHg N'w ds,aj m
q{G lqNsj hJ dw liwji dl,tJ } ijulg a[ Zjidqw a"i $a[ hg dViWv
Vhk wiVj yjhp.sg@ le'G bjidow a"i $a[ rg aWjh wi w[ RphVJ } zdlbji[
WSjRpS $a[ apvg h'Hg h{ m
b,u dHw fjl[ lj} w"qg H[waj a[ Ziq dVif,taj sj Rpfs[L ds,aj
uJsj h{@ fi sPu[ fjl[ f>ujW a'G Wjhi rls[ dl,tJ Vjv hi t[ai dry drawij
wi w[ RpV%J } oJ fpi oJ ;vgv wiV sg w'dLL hp.sg h{ m dHl l.W.Z dry
hdibjS[ ba[ dH>Ds"i dry rjfigbJ zBVjrJ bjf ug s[ ljhqS[ hV m dHl[
ai%J duo[ s[L a'G Wjhi rls[ Q{i~dl,t v'wJ } Fjia bjRpS sg fPig t,pv%
h{@ Rpo[ drs[LJ dry rls[ dl,tJ } bjfS[ Zjidqw w[siJ s[ siLV dHLVjV
a'G rJdNbJ i,Ddtbj uj dihj h{ m
dHl a'G lf,LB h{ dw liwji dl,tJ } dh>splajVg Vhk@ le'G sPu[ siu[
s[ Ldhig a[ Qpvjq lqNsg h{ m
q{G duo[ Fjia dry idh>s[ RphVJ Q{i~dl,t V[ajrJ duhVJ V[ w[Gsig
liwji s[ dl,t f>o RpD,a[ wga[ qjiP hqv[ dri,pZ bjrj; RpnjHg ba[ RphVJ
dl,tJ duhVJ V[ bjfSgbJ fsrgbJ ba[ lVqjV i'l ru'G liwji } q'C
ds,Da[@ sj Z.Vrjs wisj hJ m Rpo[ RphVJ Whjsi a[ Ziqg dl,t `"ugbJ duhVJ
V[ dl,tg $a[ h'H[ hqv[ } Vj lhjidsbJ i'l sj f+eBjrj wgaj h{@ sg rg
FifPi f+l.lj wisj hJ a[ drLrjl spbjMsj hJ dw Vj w[rv spVgbj s[
w'V[ w'V[ dry rlsj dl,t RphVJ sg wpiWjVg sg hqjdHa wisj h{@ le'G
lqP>h dl,t uea bjfS[ Whjsi lf,paiJ $a[ qjS wisj h{ m
l'@ ?jvlj ug ) Fjia s[ ljqijug hjwqJ V[ w"qg H[waj@ Ziq
dVif,taj a[ uqhPigba s[ fis[ dry dl,t Lwag wpyvS vHg u' sqV
y,wi yvjdHbj h{@ b,u v'C dHl ;pvqg a[ ujWi dl,t dri'Zg iju sj Bjwij
wiV a[ wvQgZi dfaj s[ lju[ ?jvlj f>o sg ijtg sg h{ m
b,u dl,tg sg h'Gs } ?aij f{sj h' debj h{ m dHl Fjig ?ai[ sj Bjwij
blk aJ hg wi lws[ hJ@ u[ blk ^
##h'dH dHwa= dqvhp q[i[ FjHg spdWZj sPdi wihp dvr vjdH mm$$

s[ epirjw bVplji bjfS[ dlbjlg a[ ;jag qaF[s Fpvj w[ ?jvl[ s[


ljuShji wvQgZi dfaj s[ w[lig dVLjV sg Ajr[G yBjV rJe cB ujHgH[ m
f>ow H[waj lq[G sg v'C h{ m b,u ;iPia h{ hi dl,t s[ dhis[ ba[ qpt $y'G
dHh' bjrj; dVwv[ dw #h'i e,vJ lF df,DA'G V[ a[ f>o dfbjij fdhvJ H[ m$
q{} spt h{ dw liwji dHw fjl[ dl,tJ s[ vhP sg h'vg t[c ihg h{@ sPu[ fjl[
dl,t w"q } #vgci idha$ ba[ t[iP. t[iP. wiV vHg u[v%J dry W.s w"q s[
217

V[ajrJ dri,pZ bjfS[ H[u.BJ ijhk NPnj@ dVi~bjZji a[ ep.qijhwp.V f+yji


wi ihg h{ m q[ig lqP>h l.ea b,De[ dVqiaj ldha dWV{ h{ dw Rph liwji
s[ FjC[ $a[ A,Dc[ v'wJ r,Dv'G dl,t V[ajrJ dri,pZ vjHgbJ RPuJ a'G lpy[a idhS m
dHh Rph v'w hV@ u' dl,tg a'G ?jiu h'H[ dVh.e l.aj dl>z ba[ ds,vg siWji
s[ Qpvjq WPBj dl>z sg W'vg W'v w[ dl,t Lwag } t[iP. t[iP. wi w[ bjfSg
iju~e,sg f,wg wiVg yjhp.s[ hV m
b,u s[ dHl #liW l.lji dl,t l.q[vV$ l,Ds[ ujS sj qpt qV'io duo[
f>ow H[w[ } q;WPa wi w[ liwji sgbJ Vjfjw ljd;LJ } `[v% wiVj h{@
Rpo[ b,u blk Rph T.e aigw[ rg dryjiV[ hV duhVJ } bfSj w[ dl,tg
sg bj;js hlag@ dl,t fi.fijrJ@ WjSg@ WjS[ a[ qhjV dHVwvjWg dl,t
dryjiZjij sg lpi,Ddtbj wgag uj lw[ m
q[ij ds=C% drLrjl h{ dw f,paiJ s[ sjVg ldaepiP dqhi wi[ej ba[
?jvlj f>o bwjv fpit sg YB v{ w[ drLjv f>ow H[waj sg Lwag Vjv
ds,vg s[ ajusjiJ r,Dv'G dl,tg $a[ hqdvbJ sj LJaqHg wpiWjVg wi w[
al,vgW?L urjW s[r[ej m
q{G ds,vg s[ a?a $a[ W{n[ hpwqijVJ } dyajrVg ds>sj hJ dw Rph
dl,t f>o dri,pZ sqV y,wi yvjRpS rjvgbJ fdhvgbJ liwjiJ sj hLi
Vj F,pvS ba[ l+g bwjv fpit s[ i,Wg a?a Vjv BwijRp ?aq wi w[ wga[
sg F,pv W?LjRpS a[ dl,tJ } wpyvS s[ qVlPW[ dabje s[S m
q{G l.lji Fi s[ lpa.ai a[ dHVlj`~fl.s v'wJ@ qV,ptg bdZwjiJ
sg ijtg vHg uPNsgbJ #dhRPq{V ijHgBl wdqLV$ ba[ #b{q{V[dVlBg
dH>BiV{LVv$ riegbJ w"qJaig l.lojrJ } bfgv wisj hJ dw Rph f>ujW
dry bjfS[ siLw F[u w[ Fjia sg Ziq dVif[taj@ v'wa.ai ba[ ZdCbJ
a'G dViv[faj sg n[w[sji liwji r,Dv'G dl,t w"q RpD,a[ Tjh[ eH[ bSqV,ptg
;pvq ba[ `"u ijhk RphVJ s[ Ziq blojVJ dry uj w[ RpV%J s[ wga[ eH[
t,pDv%[ wav[bjq Wji[ uJy~fCajv wiV a[ Fjiag liwji s[ ;pvqJ sj dLwji
h'H[ dl,tJ } dHVlj` dsrjS $y lhjHg h'S m
b>a dry q{G liwji } dyajrVg ds>sj hJ dw Rph 30 la.Wi aw
l+g siWji ljdhW w.fv{wl dr,Dy'G bjfSgbJ `"uJ w,T w[ l+g siWji ljdhW
w.fv{wl } ?jvlj f>o sg f+agdVZ uo[W.sg L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg
s[ hrjv[ wi s[r[ m u[ liwji V[ agh la.Wi aw l+g siWji ljdhW dr,Dy'G
`"u Vj w,Tg aJ q{G lqP>h dl,t uea } bfgv wisj hJ dw agh la.Wi
} l+g siWji ljdhW sg bj;jsg vHg dli avgbJ $a[ i,t w[ l+g b>Ddq+ali
r,v qjiy wi s[S a[ dHw bwaPWi } lr[i[ l+g b>Ddq+ali f,pu ujS m blk
f>Du[ dl>z ljdhWjV ?ps l+g siWji ljdhW sg bj;jsg vHg 1 bwaPWi lr[i[
10~00 ru[ LJaqHg qjiy sg berjHg wiJe[ m Fjr[G dHl vHg liwji
218

w'Hg rg uWi a[ ;pvq wi vr[ m blk LJaqHg idh w[ a[ hi wpiWjVg wi


w[ l+g siWji ljdhW #bj;js$ wirjrJe[ m
dHw rji q{G x[i #liW l.lji dl,t l.q[vV$ dry Ljqv h'H[ lq>Ph qjHg
FjHg sj hjidsw lrjea wisj h'dHbj bjf fjl'G dtqj sj ujyw hJ ba[
l+g siWji ljdhW a[ epiZjqJ sg bj;jsg vHg 1 bwaPWi } LpiP h'S rjv[
l.ziL vHg hpS a'G hg cB ujS vHg bfgv wisj hJ m
NPva[ dVLjV ih[G f>o qhjiju w[ m
epiP f>o sj sjl@
~/lhg
\dwifjv dl>z|
uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

qa[
qaj V.Wi 1
liW l.lji dl,t l.q[vV sj b,u sj drLjv dHw,n l+g siWji ljdhW@
sPli[ fdr,ai epiZjqJ ba[ f>ujW Fi dry Fjiag `"u r,Dv'G wga[ eH[
rdhLgbjVj hqv[ s"ijV Lhgs h'S rjv[ lPiWgi dl>zJ@ dl>zSgbJ ba[
W,DdybJ } FifPi LiZJuvg F[B wisj h'dHbj rjdhepiP s[ yiVJ dry
bisjl wisj h{ dw Rph lqP>h LhgsJ } bjfS[ yiVJ dry dVrjl W?LS
ba[ df,DA[ ?jvlj f>o } FjSj q>VS sj Wv f+sjV wiV m
b,u sj dHh drLjv dHw,n `"u r,Dv'G Feag a[ Lwag s[ w[Gsi l+g
siWji ljdhW@ l+g bwjv a?a ljdhW bjds dl,t Lwag s[ l'dqbJ RpD,a[
wga[ eH[ ujWijVj hqv[ sg l?a dVt[Zg wisj h'dHbj qdhlPl wisj h{
dw w[Gsi sg d`iwP liwji V[ dHh lF wpN dHw Vjfjw ljd;L bZgV qhjV
dl,t dril[@ dl,t dHdahjl a[ dl,t ldFbjyji } ?aq wiV vHg wgaj h{ m
dHh' wjiS h{ dw q,png Fi bdarjsgbJ sj WhjVj WSj w[ hqvj wiV rjvg
liwji V[ l+g bwjv a?a ljdhW@ siLVg dcRpTg ba[ h'i dHqjiaJ }
Tdh~T[ig wiV s[ Vjv Vjv f>Ng l" l+g epiP e+.o ljdhW ug s[ fjrV liPf@
dl,t i{`i{Gl vjdHW[+ig s[ spiv,F e+.o@ w[Gsig dl,t bujdHW zi sgbJ spiv,F
f[GdB>e;@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg ba[ L+'qSg bwjvg sv sj ljij
igwjic rg beV~F[B wi ds,aj h{ m
b,u sj dHh lqjeq w[Gsi liwji s[ dl,t w"q RpD,a[ wga[ eH[ qjiP
hqv[ sg l?a dV>sj wisj h{ ba[ `"u sg rjflg ba[ l+g siWji ljdhW
219

a[ sPu[ epiZjqJ $a[ hqv[ lq[G rjfigbJ lqP>h zBVjrJ sg RpD,y~f,Zig uJy
sg q>e wisj h{ m
qaj V.Wi 2
liW l.lji dl,t l.q[vV sj b,u sj dHh Fjig lqjeq liwji r,Dv'G
`"ug ljH[ h[n bjfS[ dHw h,on'w[ dVh.e l.aj dl>z ijhk l+g bwjv a?a
ljdhW sg wji~l[rj s[ iy[ eH[ fjt>c sg l?a dV>sj wisj h{ ba[ lqNsj
h{ dw bduhj wi w[ liwji V[ Vj w[rv@ dl,t fi.fijrJ@ epiqda qiIjsj
a[ dl,t ihp~igaJ sj hg z'i Rpv.zS wgaj h{@ le'G dl,tJ s[ ;?qg u;dWbJ
} rvP.Zi w[@ RphVJ s[ ;?qJ $a[ dVqw dACdwbj h{ m
b,u sj dHh dHw,n w[Gsi liwji } dyajrVg s[Gsj h{ dw ?jvlj
f>o liwji sg dHl w'Ng hiwa } wsjdya ldhS Vhk wi[ej m
b,u sj dHh drLjv dHw,n liwji a'G q>e wisj h{ dw Rph api.a
l.aj dl>z dVh.e rie[ h,on'w[ ijhk hp.sg liwji~l[rj sj fjt>c W.s wi[
a[ l+g siWji ljdhW w.fv{wl dr,Dy'G `"u w,T w[ f+W.Z ?jvlj f>o sg f+agdVZ
uqja L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg } l"Gf[ aJdw dl,t uea bjfSgbJ
ihp~igaJ ba[ fi.fijrJ bVplji wji~l[rj wi lw[ m
qaj V.Wi 3
liW l.lji dl,t l.q[vV sj b,u sj dHh qhjV lqjeq@ dfAv[ dsVk
wJeil r,Dv'G iy[ eH[ bt"ag liW,a ?jvlj r,Dv'G L+'qSg epispbjij f+W.Zw
wq[Bg F.e wga[ ujS sg q>e sg l?a dV>sj wisj h'dHbj rjidV>e s[Gsj
h{ dw dl,t w"q r,Dv'G v.q[ vhP~dF,Du[ l.ziL df,DA'G f+jfa wga[ epispbjij
ljdhWjV s[ uqhPig f+W.Z dry dwl[ ai%J sg #i,Ds'~Wsv$ ldhS Vhk wi[ej m
dwMdw VdhiP~ajij dl>z f{wB bVplji liwji } epispbjij wj}V dry
L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sg ijdH dWVJ aiqgq wiV sj h,w Vhk m
b,u sj dHw,n qdhlPl wisj h{ dw liwji bduhgbJ ljd;LJ iy
w[ dl,t epiZjqJ RpD,a[ bjfS[ df,nPbJ sj wW;j wirjRpSj yjhp.sg h{@ u'
dw Vj w[rv dl,tJ s[ WpdVbjsg l.drZjVw bdZwjiJ $a[ hg dHw hqvj h{@
le'G uqhPigba a[ Ziq dVif,taj sj rg bfqjV h{ m
qaj V.Wi 4
liW l.lji dl,t l.q[vV sj b,u sj dHh qhjV dHw,n ds,vg siWji
s[ Bwljvg H[u.B dVh.e l.aj dl>z r,Dv'G l+g bwjv a?a ljdhW a'G ujig
bjs[LJ sg Rpv.zSj wiV a[ dl>z ljdhWjV sg LjV dry eplaj?g Fi[ LWs
wdhS sg l?a dV>sj wisj h'dHbj dl>z ljdhWjV r,Dv'G Rpl } dl,tg $y'G
?jiu wiV s[ `{lv[ sg fPig fPig f+'C%aj wisj h{ m dHw,n lf,LB wisj h{
220

dw l+g bwjv a?a ljdhW dl,t f>o sj lirRpD,y blojV h{ ba[ dHo'G ujig
h'dHbj hi hpwq dl,t f>o vHg dHvjhg bjs[L h{ m
dHw,n dl>z ljdhWjV } bfgv wisj h{ dw l+g bwjv a?a ljdhW
sg hlag a[ hpwq RpD,a[ dw>aP fi.aP wiV rjv[ ds,vg s[ ajusjiJ a[ H[u.BJ
dri,pZ l?a b{wLV v{S aJ dw Fdr,t dry dwl[ liwjig BjRPB } l+g bwjv
a?a ljdhW a'G ujig hpwq sg br,Ddebj wiV sg upiba Vj fr[ m
qaj V.Wi 5
liW l.lji dl,t l.q[vV sj b,u sj dHh drLjv dHw,n ?jvlj f>o
sg qhjV upNjiP uo[W.sg L+'qSg bwjvg sv ba[ dHl s[ f+ZjV l.a WjWj
hiy.s dl>z ug v"Ge'rjv r,Dv'G dfAv[ lq[G Ziq I,pZ q'iy[ s[ iPf dry wga[
eH[ l.ziL sg FifPi Lvjzj wisj h'dHbj@ RpV%J sg vgcidLf ba[ VgagbJ
dry fPiV Fi'l[ sj f+eBjrj wisj h{ m
dHw,n Fjia liwji a'G q>e wisj h{ dw lqP>h bwjvg V[ajrJ@ dl,t
V"urjVJ a[ bwjvg riwiJ $a[ WS[ NPn[ w[l rjfl vr[ a[ RpV%J } api.a
dihjb wi[ m
dHw,n ds,vg siWji s[ H[u.BJ r,Dv'G dl,t vgcidLf dri,pZ wga[ uj ih[
ep.qijhwp.V@ dVi~bjZji@ zBgbj F.cg f+yji sg l?a dV>sj wisj h'dHbj
lq,pDy[ ?jvlj f>o } dHl w'N[ liwjig f+yji ba[ h,o n'dwbJ a'G lpy[a idhS
sg bfgv wisj h{ m
qaj V.Wi 6
liW l.lji dl,t l.q[vV sj drLjv lqjeq f>ujW dry epispbjdibJ
$a[ RpeirjsgbJ a[ r,trjsgbJ s[ WhjV[ W[epVjh ba[ qjlPq dl,t V"urjVJ
sgbJ b>Zj~Zp.s de+`ajigbJ a[ `i;g fpvl qpwjWdvbJ s[ VJb $a[ wga[ uj
ih[ tp,Dv%[ wav[bjq sg wiCg dV>sj wisj h{ ba[ liwji } dyajrVg s[Gsj
h{ dw `"u ijhk Ziq blojVJ $a[ hqv[ ba[ dlbjlg lq,DdlbjrJ s[ h,v dry
`"u sg spiria'G v'w iju ba[ Ziq dVif[taj vHg qjiP dl,Z h'r[eg m
b,u sj dHh lqjeq lf{Lv bsjvaJ ba[ lpi,Ddtbj wj}V WSjRpS
sg wiCg dV>sj wisj h'dHbj liwji s[ dHV%J h,o~w.dTbJ } upcgLig ba[
l.drZjV sg h,aw wiji s[Gsj h{@ dwMdw dHV%J wj}VJ ijhk liwji v'wJ
s[ dHVlj` f+jfag s[ WpdVbjsg h,wJ $a[ Ajf[ qjisg h{ m lqjeq q>e wisj
h{ dw Q{i~drZjdVw a[ blqjVaj $a[ bjZjdia wj}VJ } rjfl vr[ m
qaj V.Wi 7
liW l.lji dl,t l.q[vV sj dHh lqjeq RpV%J dl,t `"ugbJ duV%J }
221

siWji ljdhW RpD,a[ h'H[ ujWijVj hqv[ dri,pZ i'l sj f+eBjrj wgaj@ RpV%J
r,Dv'G drtjHg Whjsig ba[ Ziq f+ag LiZj sg FifPi Lvjzj wisj h{ m
dHw,n liwji a'G q>e wisj h{ dw dHh dHV%J Whjsi a[ dl,t dlfjhgbJ dri,pZ
w'Hg b{wLV Vj vr[ m
dHh lqjeq RpV%J lji[ drbwagbJ duV%J dl,tg $a[ h'H[ hqv[ dri,pZ
bjrj; RpnjHg@ dHlsj dri'Z wgaj ba[ i'l ru'G bjfS[ bhps[ a[ lVqjV
dabje[@ sg rg FifPi f+l.lj wisj h{ m
qaj V.Wi 8
liW l.lji dl,t l.q[vV sj dHh qhjV dHw,n liwji r,Dv'G dl,t f>o
s[ dHl lqjeq dry fjHgbJ eHgbJ i'wJ ba[ l+g b>Ddq+ali bjRpS rjvgbJ
l.eaJ sgbJ b>DV%[rjh wgagbJ eHgbJ de+`ajigbJ sg l?a dVt[Zg wisj
h{ m liwji sj dHl ai%J dl,tJ } bjfS[ Zjidqw lqjeq wiV a'G liwjig
Lwag ijhk i'wSj l.drZjV r,Dv'G dqvg Ziq sg bj;jsg sg z'i Rpv.zSj
h{ ba[ Fjia sg dVif,taj a[ v'wa.ai s[ q,Do[ $a[ wv.w h{ m
qaj V.Wi 9
liW l.lji dl,t l.q[vV sj dHh qhjV lqjeq f>ujW a'G Wjhiv[ lPdWbJ
dry idh>s[ dl,tJ Vjv Fjia liwji r,Dv'G hi t[ai dry wga[ uj ih[ bdVbJ
a[ drawi[ sg l?a dVt[Zg wisj h{ m
dHl[ ai%J Fjia a'G Wjhi idh>s[ dl,tJ } bjfS[ Ziq blojVJ s[ siLV
wiV vHg Fjia bjRpS dry fjHgbJ uJsgbJ i'wJ ba[ dl,tJ $a[ vjHgbJ
fjW.sgbJ sg rg l?a dV>sj wisj h{ m b,u sj dHh lqjeq drs[L dry
idh>s[ ?jvlj ug } drLrjl dsrjMsj h{ dw lq,pyj ?jvlj f>o RphVJ s[
Vjv h{ ba[ RphVJ s[ hi spt lpt dry FjHgrjv h{@ #uhJ uhJ ?jvlj ug
ljdhW ahJ ahJ i,DdAbj dibjdHa$ bVplji dl,tg sg yC%sg wvj a[ ?jvl[
s[ W'v Wjv[ vHg blk lji[ dHwq,pn hJ m
b,u sj dHw,n Fjia liwji a'G q>e wisj h{ dw Rph f>ujW ba[ Wjhi
rls[ dl,tJ } dVbJ a[ lpi,Ddtbj sg ei.Bg s[r[ ba[ drs[LJ dry idh>s[ dl,tJ
} Fjia dryv[ RphVJ s[ Ziq blojVJ s[ siLV wiV sg t,pv% s[r[ m
qaj V.Wi 10
f>o sg e.Fgi ldoag } qpt i,tdsbJ a[ f>ow H[waj sg ?jai dHh
dHdahjlw dHw,aiaj f>o dry y,v ih[ r,t r,t svJ } W[Vag wisg h{ dw
Rph L+'qSg bwjvg sv s[ N.c[ h[n dHw,ai h' ujS@ aJ dw dl,t w"q s[ h,oJ
dry fHgbJ blqjVaj ba[ bZgVeg sgbJ ;.ugiJ } a'dCbj uj lw[ m
222

3
dqag ^ 1~5~1994

b>Ddq+ali b{vjVVjqj
L+'qSg bwjvg sv uqhPigba s[ sjdHdibJ dry idh w[ l+g epiP e+.o
ljdhW ug RpD,a[ bjZjdia f>ujWg w"qg ldFbjyji s[ q'hig h'S ru'G dl,t
w"q vHg dHw bduh[ r,ti[ dt,Da[ rjla[ u,Ds'udhs wiV s[ bjfS[ ryV
} sphijMsj h{@ duo[ Rph bj;jsg sj dV,z qjS lwS m r.c a'G fdhvJ
wJeil V[ dHw bduhj dt,aj WSjRpS sj rjbsj wgaj lg@ fi bu[ aw
dHh h'Gs dry Vhk bjdHbj m w[rv bduh[ dt,Da[ s[ h'Gs dry bjRpS Vjv
hg dl,t w"q ba[ f>ujWgbJ sgbJ igNJ fPigbJ h' lwsgbJ hV m bduhj dt,aj
z,B~deSagbJ sgbJ l.FjrVjrJ } qPiagqjV wiV dry lhjHg h'r[ej m
dHdahjl s[ dHl q'C $a[ dHw fjl[ u[ s,tS fPiWg H[Lgbj W[y{V h{ ba[ sPu[
fjl[ f,Aqg w"qJ rg bjfSg awsgi zCV vHg wsiJ~wgqaJ s[ Vr[G qjcv
sg ajvjL dry hV m dHh w"qJ bjfS[ drv,tS ldFbjyjiJ } Vr[G dldiM
drMaS vHg rg IaV wi ihgbJ hV m bduhg hjva dry l+g epiP e+.o
ljdhW b>si q"uPs W+dhq>cg H[waj ba[ dHwlpyaj@ l.Wjs@ LjdHijVj aid;~
d;>seg@ v,pB~tl,pB idha ijuVgag ba[ sPdubJ } bZgV wiV rjvg qjCg
dWiag a'G qpwa dt,aj@ h'iVJ ldFbjyjiJ vHg rg yjVS qpVjij h'r[ej m
dHl dt,Da[ dry dl,tg ugrV~ujy RpD,a[ RpligbJ drv,tS Zjidqw@ bjidow@
ijulg ba[ lqjduw l.lojrJ dHw fjl[ q"dvw y[aVaj } ljwji wiVegbJ
ba[ sPu[ fjl[ RphVJ } dHdahjl dry dHw bduhj q"wj f+sjV wiVegbJ@
u' dfAv[ lq[G dry Vhk dqdvbj m bduhg f+jfag Vjv dl,t ba[ f>ujWgba@
l.lji ldFbjyji } bjfS[ bdab>a lp.si f+eBjr[ ijhk e"irLgv I'esjV
s[ lw[eg m
bwjvg sv sj dHh q,a h{ dw dh>splajV r,t r,t w"qg ldFbjyjiJ
sj dHw Rpf~qhJsgf h{@ dul dry hi ldFbjyji sg bjfSg dVr[wvg
drijla ba[ dVr[wvg qptZjij h{ m dHl Rpf~qhJsgf } dHw wV`{civ
drZjV ijhk Vr[G dldiM l.edna wiV sg v'C h{@ aJ u' hi ldFbjyji
bjfSg f+daFj ba[ bjFj bVplji f+Dxpva h'r[ ba[ bjfSg drL[L ?pLWP
drLr ldFbjyjiJ s[ WjQ } s[ lw[ m u[ dHl ai%J sj wV`{civ
Vr~l.enV@ dh>splajVg hpwqijVJ r,Dv'G f+rjV Vhk wgaj uJsj aJ L+'qSg
223

bwjvg sv w'v dHw f+DFPl,aj l.f>V iju sg q>e wiV ba[ dHl vHg
u,Ds'udhs wiV a'G dHvjrj h'i w'Hg yjij Vhk idh ujr[ej m
~/lhg

~/lhg
\FjHg qVuga dl>z|

\bqdi>si dl>z|
~/lhg

\dlqiVuga dl>z qjV|


~/lhg

\ulq[i dl>z Wjvj wiVv \diBj!||

~/lhg
\ues[r dl>z avr.cg|
~/lhg
\lpiuga dl>z WiVjvj|

4
?jvlj f>o Vjv f+S f,ai
blk l+g bwjv a?a ljdhW ug ba[ l+g siWji ljdhW sg fjrV
Ziag $a[ W{n w[ dfAv[ dsVJ a'G bjflg H[waj sgbJ dlZJa bjZjdia
rgyjiJ wiV Rpfi.a dHh f+S b,u s[ dHl f>ow dHw,n dry epiP l.eaJ
s[ ljhqS[ wis[ hJ m
b,u a'G blk lji[ qaF[s Fpvj w[ w"qg dh,aJ sg ?jai dHw,Dn[ dryiJe[ m
f>o s'tgbJ sgbJ ljd;LJ bZgV bjflg dty'ajS s[ dLwji h'S a'G fPiV
a"i $a[ qpwa ihJe[ m
ljcg l'y l+g bwjv a?a ljdhW ug } lqidfa h{ m blk hi Rpl
wjiu vHg hq[Lj IaVLgv h'rJe[@ u' lj} ?jvlj f>o sgbJ f+[iVjrJ $y'G
f+jfa h{ a[ f+jfa h'r[ej m ?jvljHg irjdHaJ sg fjvSj vHg bjfSj aV@
qV@ ZV w"q } lqifa wis[ hJ m blk hi l.Fr IaV wi w[ lq,pygbJ
f>ow uo[W.sgbJ } dHw fv[B `jiq $a[ dHw,Dn[ wi w[ w"qg wju vHg
v'wa.aig T.e aigw[ Vjv lsgrg a"i $a[ uPNs[ ihJe[ m dwl[ rg lPia dry
w"q Vjv drLrjlzja Vhk wiJe[ m dHw l[rw sg h{lgba dry dryiJe[ m
epiP f>o s[ sjl ^
~/lhg

\epiyiV dl>z B"hCj|


~/lhg

\ulq[i dl>z Wjvj wiVv \diBj!||


~/lhg

\bqdi>si dl>z|
224

~/lhg
\dlqiVuga dl>z qjV|

~/lhg
\FjHg qVuga dl>z|
~/lhg
\ues[r dl>z avr.cg|
~/lhg
\lpiuga dl>z WiVjvj|

5
blk L+'qSg bwjvg sv s[ l[rjsji ?jvlj f>o ba[ lqP>h f>ujW s[
l.ajf } dVrjiV dh,a dHw L+'qSg bwjvg sv sg h'Gs WSjRpS ba[ filfi
H[waj sj dVLyj wis[ hJ a[ dli u'C w[ W{nS sg WyVW,Zaj sphijMs[
hJ m dHh rg WyV wis[ hJ dw dfAv[ wpN lq[G s[ hjvja a[ bu'wg f+ldoag
} q,pt i,ts[ h'H[ L+'qSg bwjvg sv sj bjfSj ijulg qV'io@ uo[W.sw
WSai ba[ drZjVw a[ l.W.Za qjqdvbJ } drljtg s[ dshjC[ aw
dryji~rBJsij wi w[ `{lvj wiV s[ fjW.s h'rJe[ m blk lqPh bwjvg
riwiJ a[ bjePbJ } bfgv wis[ hJ@ dwMdw qjh"v } lptjrJ WSjRpS
vHg lJNj Rpsq wiV@ aJ dw Wga[ lq[G dry f{sj h'Hg wpC,aS a[ dr,o }
lqjfa wgaj uj lw[ m blk bjfS[ wga[ h'H[ dHl f+S } sphijMs[ hJ dw
dHw sPu[ s[ dri,pZ w'Hg dWbjV Vhk s[rJe[ ba[ Vj hg blk dwl[ ljog }
bduhj wiV s[rJe[ m dHl $a[ fPig lpdhisaj Vjv fdhij s[rJe[ m
blk dHh `{lvj wgaj h{@ w'Hg rg drbwag uJ l.loj u' l+g bwjv
a?a ljdhW sg qjS~qiIjsj s[ dri,pZ v[t dvt[ej uJ dWbjV s[r[ej@ Rpl
sg l?a LWsJ dry dV>sj wiJe[ m
~/lhg

~/lhg
\FjHg qVuga dl>z|

\iSuga dl>z W+hqfpij|


~/lhg

~/lhg
\bqdi>si dl>z|

\ues[r dl>z avr.cg|


~/lhg

~/lhg

\fiwjL dl>z|

\l,pyj dl>z A'B[fpi|

~/lhg

~/lhg
\bL'w dl>z FjHg|

\f+wjL dl>z qugnj|


~/lhg

~/lhg
\wpvsgf dl>z rcjvj|

\ulq[i dl>z Wjvj|


~/lhg

~/lhg

\Wvdr>si dl>z|

\epiyiV dl>z B"hCj|

~/lhg

~/lhg
\lpts[r dl>z Tkclj|

\lpiuga dl>z WiVjvj|


~/lhg
\lptdu>si dl>z|

225

6
l.s[L
bV.sfpi ljdhW sg fjrV Ziag a'G 14 bf+{v@ 1999 } ?jvlj
ljuSj a+{~LajWsg s[ lpFje[ dHdahjlw brli $a[ f>u dl>z
ljdhWjV r,Dv'G dl,t l.eaJ s[ Vjq ds,aj l.s[L hP~W~hP AjfS sg
_l.fjsw1
?pLg v{ ih[ hJ m

epiP~lrji[ lVqjVI'e epiP~?jvlj ugY )


rjdhepiP ug wj ?jvlj mm
rjdhepiP ug wg `adh mm
b,u sj dHh lpFjej dsV #VjVw dViqv f>o$ s[ fJZgbJ vHg rjdhepiP
sgbJ bV.a dqhiJ sj f+agw h{ m hi epiP VjVw Vjq v[rj epidl,t #fiqjaq
wg q"u$ dry f+eB h'H[ epiP~?jvlj ug sj 300 ljvj dliuSj dsrl qVjRpS
dry qeV h{ m dHh bdZbjadqw l,y ljc[ ljdibJ vHg dwaVj blyiu
ba[ bjV.ssjdHw h{ dw lq,pDy[ l.lji sgbJ w"qJ s[ dHdahjl dry w[rv
epiP VjVw fjaLjh sj dViqv dVbjij~f>o hg h{@ dul } slq[L dfaj
epiP e'dW>s dl>z ug V[ bjfS[ iPhjVg af a[u Vjv dVrju[ ?jvlj f>o s[
iPf dry dli dVrjMdsbJ h'dHbJ epiP~fsrg W?dLl wgag m dHl[ dsV
WjsLjh sir[L ldaepiP ug V[ bwjv fpit ug r,Dv'G VgIa wga[ bjfSg
d;>seg s[ ##f>o f+Dypi wiW[ whp ljuj$$ s[ qwls } fPdibJ widsbJ t>Dc[~
WjB[ sg fjhpv ijhk #rjdhepiP ug w[ ?jvl[$ WSj w[ lsj rjla[ rjdhepiP
ug sg W?dLL wgag h'Hg `adh ljcg N'vg fjHg m dHl W?dLL lswj hg
dfAv[ da>V l" ljv a'G spVgbj Fi dry x{v[ h'H[ epiP dsbJ dl,tJ V[ u' q,vJ
qjigbJ hV@ Rpl $a[ dl,t w"q hg Vhk Wvdw fPij qV,ptg lqju hg qjS
wi lwsj h{ m dHl bil[ dry epiP s[ dl,tJ V[ bjfS[ ujea u'da ldaepiP
ljdhW l+g epiP e+.o ljdhW ug sg berjHg dry ?jvljHg ugrV upea sj
ZjiVg hp.dsbJ liW,a s[ Fv[ s[ epi~Rpfs[L bZgV bSdeSa wpiWjVgbJ
ba[ fiRpfwjiJ ijhk ##qjVl wg uja lF{ H[w{ fdhyjVW'$$ s[ epi~l.s[L
} bqvg iPf ds,aj h{ m
bjfSgbJ dHV%J Whp~f,tg f+jfagbJ wiw[ w"q s[ rjdilJ sgbJ
1! epispbjij e;B@ bf+{v 1999@ f>DV[ 8~9!

226

d;>Dq[rjigbJ fdhvJ Vjv'G Whpa d;bjsj rZ eHgbJ hV m dHV%J


d;>Dq[rjigbJ } epiP~upea dry dVidrzV ba[ lxv T.e Vjv dVFjRpS
vHg fpijaV dl>z@ dl>zSgbJ sg wqjHg sj dZbjV ZiV ba[ Rpl wqjHg
sj rjdil WSV sg v'C h{ m dHl qjS Fig e,v } dZbjV dry i,tdsbJ
dw ?jvlj f>o epiP~fsrg sj bdZwjig WSjdHbj debj h{@ lj} dHl[ y[aVj
bZgV hg ?jvlj ug s[ W'v~Wjv[ ba[ liW,a s[ Fv[ sg l'y dry bjfSg
dV,ug@ fdirjdiw ba[ w"qg d;>seg } TjvS sg v'C h{ m dHh aJ hg l.Fr
h' lwsj h{@ u[ blk W.dsbJ s[ W.s[ WSV sg oJ LWs~epiP s[ W.s[ WSV
vHg f+S wigH[ m ##epiP spbji{ h'dH l'Ng fjdHlg$$ s[ epi~`piqjV blk
bjfSgbJ dwia wqjHgbJ dr,Dy'G dliu[ epispbjdibJ } dHw rji dxi
Ziqljv sj iPf s[ w[ bjfSg dl,t fdhyjS@ dl,t dryjiZjij ba[ dl,tg
dril[ Vjv bjf upCV ba[ bjfS[ W,DdybJ } u'CV vHg l,yq,py s[ Ziq
s[ w[Gsi WSjHgH[ m b,u lji[ dl,t FjHgyji[ dry rZ ihg W[~l.uqg@
`{LV~f+lag ba[ spdVbjrg i.e~aqjdLbJ sg dqdobj dt,y wi w[ V"urjV
fgC%g VdLbJ@ fdaafpS[ bjds sgbJ q{vgbJ ba[ bjaqzjag dWiagbJ
sj dLwji h' ihg h{ m b,u v'C h{ b{lg epiqda y[aVj vdhi f+y.c wiV
sg@ u' dHh ds=C% wirj lw[ dw dHw dHlaig V[ dl,t qJ WS w[ bjfS[
W,Dy[ } dwr[G dl,tg l.lwjiJ rjvj uVq s[Sj h{ ba[ fPuVgw qjaj epui
w"i ba[ qjaj ljdhW w"i rJe bjfS[ W,DdybJ } e's dry v{ w[ dl,tg
dlsw w[lJ lrjlJ Vjv dVFjRpS vHg epiP~upea ds=C% wirjRpSg h{ ba[
ljdhW l+g epiP e'dW>s dl>z ug spbjij W?dLL h'H[ t>Dc[~WjB[ sg fjhpv sg
sja f+jfa wi w[ epiP s[ vjcv[ f,pai~f,paigbJ WSV sj qjS f+jfa wiVj
h{ m hi epidl,t l.ljiw ujaJ~fjaJ@ ZC[W.sgbJ ba[ h'i rti[drbJ a'G Rpfi
Rpn w[ ##Hghj lptp bje{ qpt RPuv$$ sg f+jfag vHg epi~LWs ba[ epi~l.ea
sg LiV dry bjH[ dHl Ziag $a[ r,lS rjv[ hi qV,pt s[ lr{qjV@ Zjidqw
drLrjl ba[ bdZwjiJ sg bj;jsg vHg epiP~upea dry uPNs[ idhS vHg
hi lq[G aafi h'dHbj ujr[ m
b,u s[ dHl qpWjiw lq[G $a[ blk ?jvlj f>o ba[ l.lji s[ liW,a
f+jSgbJ } v,t~v,t rZjHg ds>Ds[ hJ ba[ lq,pDy[ qV,ptg lqju vHg epiPs[r
dfaj ljdhW l+g epiP e'dW>s dl>z ug s[ W?L[ a?a l+g w[leC% ljdhW a'G
hi dHw f+jSg } epiP~dfaj sj dHh dfbji Fdibj l.s[L ds>Ds[ hJ dw bjY
lF iv~dqv w[ bjRpS rjv[ Fdr,t } epiP VjVw fjaLjh r,Dv'G W?L[
bdZbjadqw~debjV s[ ijhk VdLbJ@ ujaJ~fjaJ@ bqgig~QigWg s[
rti[drbJ@ bVfC%aj ba[ hi ai%J sg lqjduw wpigag a'G idha WSjRpS
vHg wqiw,Dl[ wigH[ ba[ liW.lsjVg ldaepiP s[ fiRpfwjiJ sj wi;j
227

RpajiV vHg t>Dc[ WjB[ sj b>Ddq+a AwgH[@ WjSg WjS[ dry fif,w h' w[ Ziq
sg dwia wis[ r.c AwgH[ m dHl dHdahjlw dshjC[ $a[ bjfS[ qaF[sJ }
Fpvj w[ ##epi dltj dHw' dfbjip epi dqaj fpaj FjHgbj$$ s[ l.s[L } dhis[
dry rljHgH[ m
rjdhepiP ug wj ?jvlj mm
rjdhepiP ug wg `adh mm
epiP f>o sj sjl@
~/lhg

\de^ fPiV dl>z|


uo[sji
l+g bwjv a?a ljdhW@
l+g b>Ddq+ali

228

y'Srk lhjdHw fplaw lPyg


f>ujWg ^
dH>si dl>z de,v \de^| \l.fj!|@ epidWvjl fjdaLjhg A[rk@ r;gi dh>s f+{l@
1977!
LqL[i dl>z bL'w@ bwjvg vdhi a[ u{a' sj q'iyj@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw
wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali@ 1994!
_@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg sj 50 ljvj dHdahjl@ L+'qSg
epispbjij f=W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali@ 1998!
_@ VgljS a[ hpwqVjq[@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali@
1967!
lptdsbjv dl>z@ l+g bwjv a?a ljdhW@ dl,t V{LVv dHB{vgu{lgbJ `'iq@
f>ujWg IPVgridlBg@ fdBbjvj@ 1984!
_@ dlig bwjv a?a ljdhW dHdahjlw drLv[LS@ vjh"i W,pw Ljf@
1985!
l'hS dl>z u'L@ bwjvg q'idybJ sj dHdahjl@ VrIpe fWdvLi;@ ds,vg@
1992!
LWsjio l+g epiP e+.o ljdhW@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali m
dl,t idha qdibjsj@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali m
epiqda f+wjL@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali@ 1993@
1994@ 1995!
rjiJ@ debjV iaVjrvg FjHg episjl ug@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@
l+g b>Ddq+ali@ 1987!
hidu>si dl>z dsvegi@ bwjv a?a ljdhW@ epiP VjVw dH>lBgdyRPB bj`
dl,t lB,cg; m
wiq dl>z ;?qg@ bwjvg q'iy[ sj dHdahjl@ qdh>si dl>z FjBgbj@ 1955!
wjV% dl>z VjFj \FjHg|@ epiqda qjia.c@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@
l+g b>Ddq+ali@ 1983!
_@ qhjV w'L@ FjLj drFje@ f>ujW@ 1998!
229

dwifjv dl>z@ l+g hdiq>si ljdhW sj lpVdhig dHdahjl@ L+'qSg epispbjij


f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali@ 1991!
dwifjv dl>z \l.fj!|@ FjHg rgi dl>z sg dHdahjlw iyVj@ f>ujWg
IPVgridlBg@ fdBbjvj@ 1974!
_@ f>ow qa[@ cj! qjV dl>z@ 2002!
dwifjv dl>z \de^|@ bwjv a?a a[ bwjv a?a s[ uo[sji@ FjHg yai
dl>z ugrV dl>z m
_@ ljwj Vgvj ajij@ FjHg yai dl>z ugrV dl>z@ 1995!
_@ dl,t qa siLV@ FjHg yai dl>z ugrV dl>z@ 1998!
dwifjv dl>z \cj!|@ WjWj bjvj dl>z@ epiP VjVw s[r IPVgridlBg@
b>Ddq+ali@ 2002!
e.cj dl>z \cj!| \l.fj!|@ hpwqVjq[@ f>ujWg IPVgridlBg@ fdBbjvj@ 1985!
debjV dl>z \FjHg|@ arjig? epiP ?jvlj@ FjLj drFje@ f>ujW@ 1987!
epiLiVuga dl>z \cj!| \bVp^|@ dlisji wfPi dl>z s[ y'Sr[G v[t@ L+'qSg
epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali m
uga dl>z lgav \cj!|@ l+g epi f>o f+wjL@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@
l+g b>Ddq+ali@ 1994!
u[!b{D,l! ei[rjv@ bwjvgbJ s[ 75 ljv@ f>ujW lB,cg; fWvgw[LV;@
y.cgeC%@ 1996!
a[uj dl>z \df+>!| e.cj dl>z@ dl,t dHdahjl@ f>ujWg IPVgridlBg@ fdBbjvj@
1989!
a[uj dl>z \df+>!|@ dl,t Ziq@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g b>Ddq+ali m
Vi{S dl>z \l.fj!|@ bwjvg q'iy[ a[ N,Wi@ V{LVv W,pw Ljf@ yJsVg y"w@
ds,vg@ 1907!
_@ epispbjij f+W.Z lpZji vdhi@ bw{cqg bj` dl,t divguV b{Gc
wvyi@ fdBbjvj@ 1978!
dfbjij dl>z fsq@ l" ljtg@ wvq q>si@ v'Ii qjv@ fdBbjvj@ 1983!
_ \l.fj!|@ epiP wgbJ ljtgbJ@ dl>z W+si;@ b>Ddq+ali@ 1991!
_@ epiP e+.o l.w[a w'L@ f>ujWg IPVgridlBg@ fdBbjvj@ 1977!
_@ epiP zi@ dl>z W+si;@ b>Ddq+ali@ 1997!
_@ idhaVjq[@ wvq q>si@ v'Ii qjv@ fdBbjvj@ 1974!
f+ajf dl>z \de^|@ bwjvg vdhi@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g
b>Ddq+ali@ 1994!
_@ bwjvg vdhi s[ qhjV V[aj m
_@ epiqda d`vjl`g@ ?jvlj W+si;@ b>Ddq+ali@ 1946!
_@ Vr[G a?a Wji[ dryji@ ?jvlj W+si;@ b>Ddq+ali@ 1966!
230

f+[q dl>z h'ag \WjWj|@ bwjvg xPvj dl>z@ vjh"i W,pw Ljf@ vpdZbjSj@ 1976!
_@ VrjW wfPi dl>z@ vjh"i W,pw Ljf@ 1954!
f+[q dl>z h'ag \WjWj|@ qhjijuj iSuga dl>z@ vjh"i W,pw Ljf@ 1918!
Wvwji dl>z@ bwjv a?a ljdhW@ L+'qSg epispbjij f+W.Zw wq[Bg@ l+g
b>Ddq+ali@ 1995!
iSZgi dl>z \FjHg|@ slq e+>o \LWsjio|@ f>ujWg IPVgridlBg@ fdBbjvj m
vjv dl>z \de^|@ dl,t wj}V@ FjHg urjhi dl>z d*fjv dl>z@ b>Ddq+ali@
1946!
_@ epiqda dViSI F.cji@ l.eiPi m
vjv dl>z \de^|@ cj! ulWgi dl>z bjhvPrjvgbj@ qgi fgi sj dlZJa@ epiP
e'dW>s dl>z `jRPGc[LV@ y.cgeC%@ 1977!

b?WjiJ ^
i';jVj buga@ uv.Zi@ bwaPWi 1973!
i';jVj f>ujWg dB=dWRPV@ y.cgeC%@ 1988!
bwjvg@ qHg a'G 10 upvjHg@ 1922!
bwjvg@ 2 upvjHg a'G 30 la.Wi@ 1942!
bwjvg a[ f+s[lg@ uPV 1923!
English :
Fauja Singh, Hukamnamas, Punjabi University Press, 1976.
Harbans Singh, The Encyclopaedia of Sikhism, Punjabi University
Press, 1996.
Harjinder Singh Dilgeer (Dr.), The Sikh Reference Book, 1997.
Jasbir Singh Ahluwalia, H.S. Dilgeer (Ed.), Sri Akal Takht, Guru
Gobind Singh Foundation, 1994.
Khushwant Singh, The Sikhs, Oxford University Press, 1984.

231

You might also like