B GIO DC V O TO

TRNG I HC S PHM TP. H CH MINH ----------------------------

ON DUY LINH

KHO ST MT S C IM NGH THUT TH CH HN CAO B QUT

Chuyn ngnh: Vn hc Vit Nam M s: 60 22 34

LUN VN THC S VN HC

NGI HNG DN KHOA HC: PGS. TS. L THU YN

Thnh ph H Ch Minh 2010

Li cm n
Chng ti xin chn thnh cm n s hng dn khoa hc tn tnh, chu o ca c L Thu Yn, ngi trc tip hng dn chng ti hon thnh lun vn khoa hc ny. Chng ti chn thnh cm n Ban gim hiu, tp th Thy, C khoa Ng vn v Phng khoa hc cng ngh Sau i hc Trng i hc S phm Thnh Ph H Ch Minh, to iu kin thun li gip chng ti trong sut qu trnh hc tp v nghin cu. Chng ti cng xin chn thnh cm n nhng ng gp qu bu ca qu Thy, C trong Hi ng chm lun n gip chng ti trong qu trnh hon thnh lun vn khoa hc. Chng ti cng xin cm n qu ng nghip, bn b ng vin v khch l chng ti trong qu trnh hc tp v vit lun vn. Xin chn thnh cm n tt c!

PHN M U
1. L do chn ti: Th ch Hn chim phn ln trong tng th sng tc ca Cao B Qut. Con s hn 1267 bi th khng nh ng l cy bt sng tc bng ch Hn nhiu nht trong lch s vn hc dn tc, nh th ln ca vn hc trung i. Vic nghin cu, kho st b phn th ny l mt vic cn thit v l nim vinh hnh cho ngi i sau. Trc nay, qua vn hc c nhiu cng trnh nghin cu cp n t tng, quan nim ca Cao B Qut mng th ch Hn. Nhn chung, cc cng trnh ny thng nhm mc ch gip minh ha v soi sng cho cuc i Cao B Qut hn l xem th ch Hn nh mt i tng ngh thut cn nghin cu. Cc tc gi ch yu tip cn t gc tiu s, hnh trng v t liu, v con ngi v ni dung th vn, tp trung mt s bi quen thuc. n y, chng ti tin hnh kho st 418 bi th ch Hn trong tng s 1267 bi th. S lng ln nhng bi th ny th hin nhng tm t tnh cm, ni nim, kht vng t nhng cm hng ngh thut ca chnh Cao B Qut trc cuc i. Mc khc, vic i tm mt h thng gii m tng i hu hiu cho th gii ngh thut th ch Hn Cao B Qut nhm phc v trc tip cho vic ging dy cng l vn cp thit. Bn cnh , cn c s ham m hng th ca ngi vit vi tc gia ny. Nhng th gii ngh thut cn nhiu tim n t nhng cu th, hnh nh, ngn ng c nh khu gi, thi thc ngi vit. Mong mun hiu bit th nhiu. Song kh nng li c hn. Ngi vit ngh nu thc hin tt ti ny s l s ng gp, b sung hiu bit v tc gia ln Cao B Qut, gip vic ging dy, hc tp tt hn. l l do thc hin ti: Kho st mt s c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut. 2. Mc ch nghin cu: 2.1. Ngi vit mun tm hiu thu o v con ngi Cao B Qut cng nh th gii ngh thut trong sng tc th ch Hn Cao B Qut. 2.2. Vic nghin cu th ch Hn Cao B Qut phc v cho vic ging dy, hc tp ca bn thn. 2.3. Ngi vit mun by t lng knh trng trc mt nhn cch ng qu v mt ti th li lc. 3. Lch s vn : C nhiu cng trnh nghin cu th ch Hn Cao B Qut, tp trung theo ba hng sau: Hng i vo vn bn: Hng ny c mt s bi vit v cng trnh nghin cu: - Thi Trng Lai (2004), Vn ch thch trong vic dch th Cao B Qut, Cao B Qut Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc Trung tm Nghin cu Quc hc.

- Mai Quc Lin ch bin (2004), Cao B Qut ton tp, Tp I, Nxb. Vn hc Trung tm Nghin cu Quc hc. - Nguyn Ngc Qun (2004), Vi nhn xt v tp th ch Hn Cao B Qut, Cao B Qut - Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc - Trung tm nghin cu Quc hc. - Th ch Hn Cao B Qut (1970), Nhm tuyn dch gm V Khiu v nhiu ngi khc, Nxb. Vn hc, H Ni. - Th ch Hn Cao B Qut (1984), Nhm bin son gm V Khiu v nhiu ngi khc, Nxb. Vn hc. - Trn i Vinh (2004), Vn bn Cao Chu Thn thi tp, Cao B Qut - Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc - Trung tm Nghin cu Quc hc. Cc bi vit, cng trnh nghin cu ny tp trung tm kim mt vn bn tt nht, ng nht cho th vn Cao B Qut ni chung v th ch Hn ni ring. Hng i vo ni dung: c cc bi vit, cng trnh sau: - Nguyn Kim Chu (2004), Khng gian ng i v s th hin nhn thc con ngi phi l trong th Cao B Qut, Cao B Qut Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc Trung tm Nghin cu Quc hc. - Nguyn Hu Chi (1961), Tm hiu nhn sinh quan tch cc trong th Cao B Qut, tp ch Nghin cu Vn hc, H Ni, s 6. - Nguyn Hu Chi (2003), Tip cn ngh thut vi hai ch c o trong th Cao B Qut, Tp ch Vn hc, S 5. - inh Th Thi H (2003), Lng tm v kh phch qua th ch Hn Cao B Qut, Lun vn thc s khoa hc Ng vn, Trng i hc S phm Thnh ph H Ch Minh. - H S Hip (2005), Thi tin trong th Thnh Qut, tp ch Nghin cu Vn hc, s 2. - T Hu (2001), Cao B Qut - Mt kh phch ho hng, mt nh th li lc ca dn tc, Vn ngh, s 17. - Nguyn Hu Sn (2004), Cao B Qut v nhng cu hi trong th, Vn ngh, s 35, 36. - Nguyn Hu Sn (2005), Cao B Qut v nhng suy tng trong th, tp ch Nghin cu vn hc, s 2. - Nguyn Ti Th (1980), Cao B Qut con ngi v t tng, Nxb. Khoa hc X hi, H. - Phm Quang Trung (2003), Bc u tm hiu quan nim vn chng ca Cao B Qut, tp ch Vn hc, s 10. Nhng cng trnh ny thng i vo mt s bi th tiu biu cho kh phch, lng tm, tnh cm trong th ch Hn Cao B Qut.

Hng i vo tng bi c th: c mt s bi vit sau: - Trnh Bch Ba (2004), c bi Dng ph hnh ca Cao B Qut, in trong Cao B Qut - Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc - Trung tm Nghin cu Quc hc. - L Bo (1991), Bi ca ci roi song, trong sch Nhng bi th hay, Nxb. H Ni. - Mai Quc Lin (2005), Mt bi th k tuyt, mt s phn khc thng, Vn ngh, s 19, 20. - Nguyn Thu Phng (2001), Nguyn Cng Tr v Cao B Qut vi thi php vn hc trung i qua Bi ca ngt ngng v Dng ph hnh, trong sch Nhng bi lm vn chn lc 11, Nxb. Gio dc. - Nguyn c Quyn (2003), St Vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu, trong sch Bnh ging, bnh lun Vn hc, Nxb. Gio dc. - V Dng Qu (2001), Mng vong n, trong sch Ging vn chn lc Vn hc Vit Nam (Vn hc dn gian v vn hc c, cn i), Nxb. i hc Quc gia H Ni . - Trn Th Bng Thanh (1998), Dng ph hnh, trong sch Ging vn Vn hc Vit Nam (Vn hc dn gian v vn hc c i, cn i), in ln th 3, Nxb. Gio dc. -Trn Th Bng Thanh (2004), Mt thong nhn ca Cao B Qut: Gia ng gp ngi i, Cao B Qut - Tham lun Hi tho, Nxb. Vn hc - Trung tm Nghin cu Quc hc. . Hng i ny thng bc l cm hng ring i vi mt s bi th hoc tranh lun v mt vn cha nht tr Gn y l cng trnh ca Nguyn Ngc Qun (2005), Sng tc ca Cao B Qut trong tin trnh vn hc, Lun n Tin s Vn hc, Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, mt mt su tm, x l v cng b tc phm Cao B Qut ni chung th ch Hn ni ring; mt khc bc u tm hiu c im v ni dung v ngh thut th vn Cao B Qut cng nh b phn th ch Hn. Nhn chung, nhiu cng trnh cp n th ch Hn Cao B Qut. Trong , cc tc gi ch v mt tiu s, hnh trng, vn bn, v ni dung, tm hiu t tng, tnh cm hiu v con ngi v cuc i Cao B Qut. Nhng c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut hu nh l mt vn cha c cp n mt cch ton din, c h thng v cha c khai thc su. Tip thu nhng cng trnh trn, ngi vit t vn nghin cu nhng c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut trn mt s phng din ni bt: hnh tng ngh thut, ngn ng ngh thut, phm vi rng hn: 418 bi th. 4. i tng v phm vi nghin cu:

Lun vn kho st ton b 418 bi th ch Hn ca Cao B Qut trong cun Cao B Qut ton tp, tp 1, do Mai Quc Lin ch bin, Nh xut bn Vn hc, 2004. Phm vi nghin cu c gii hn nhng vn lin quan n vn bn trong mt s c im ngh thut ni bt c tm thy nh hnh tng ngh thut, ngn ng ngh thut 5. Phng php nghin cu: Xut pht t mc ch v i tng nghin cu, chng ti s dng phng php lch s, phng php so snh kt hp vi cc thao tc nh phn loi, thng k, phn tch, so snh i chiu, phn tch tng hp Cc phng php v thao tc ny ny c dng sut cc chng. u tin l phn loi i tng, tip theo l thng k cc yu t c tnh cht lp i lp li nhiu ln. Sau , ty tng loi, chng ti kho st theo nhng phng din khc nhau, kt hp phn tch tng i tng, khi qut v rt ra nhng kt lun, c im quan trng. Trong qu trnh kho st, nhn xt, nh gi i tng, chng ti cn so snh i chiu tng phng din vi cc tc phm ca cc tc gi khc lm r thm s khc bit cng nh nhng nt c sc ngh thut th ch Hn Cao B Qut. 6. Nhng ng gp ca lun vn: 6.1. Lun vn bc u kho st nhng c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut phm vi rng - 418 bi th. 6.2. Lun vn i su vo kho st tng phng din trong th gii ngh thut th ch Hn Cao B Qut. Qua , rt ra c nhng nt c sc v quan nim nhn sinh, v sng to ngh thut ca tc gia ln Cao B Qut. 6.3. T nhng kt qu t c c th p dng vo thc t ging dy, vo lnh vc tip nhn v cm th tc phm th ch Hn Cao B Qut. 7. Kt cu lun vn: Phn m u. Chng 1: Thi i, con ngi v s nghip sng tc ca Cao B Qut. 1.1. Thi i. 1.2. Con ngi. 1.3. S nghip sng tc ca Cao B Qut. 1.3.1. Quan nim sng tc th vn ca Cao B Qut. 1.3.2. Tnh hnh dch thut tc phm Cao B Qut. 1.3.3. Ni dung v ngh thut th ch Hn Cao B Qut. Chng 2: Hnh tng ngh thut v con ngi trong th ch Hn Cao B Qut. 2.1. Con ngi trch nhim. 2.2. Con ngi kh phch.

2.3. Con ngi bi phn. 2.4. Con ngi tnh cm. 2.4. Con ngi suy tng. Chng 3: Thi gian ngh thut, khng gian ngh thut trong th ch Hn Cao B Qut. 3.1. Thi gian ngh thut. 3.1.1. Thi gian kim nghim. 3.1.2. Thi gian tnh ti. 3.1.3. Thi gian toan tnh. 3.2. Khng gian ngh thut: 3.2.1. Khng gian tm cao. 3.2.2. Khng gian ni nim. Chng 4: Ngn ng ngh thut. 4.1. Tiu bi th. 4.2. Cu th. 4.2.1. Cu trn thut. 4.2.2. Cu nghi vn. 4.2.3. Cu cu khin. 4.2.4. Cu cm thn. 4.3. T ng. 4.3.1. T t xng. 4.3.2. T biu cm. Phn kt lun.

Chng 1: THI I, CON NGI V S NGHIP SNG TC CA CAO B QUT 1.1. Thi i: Cui th k XVIII, u th k XIX, lch s Vit Nam c nhiu bin chuyn ln lao. H Mc sp . Vua L ln tr v, dn n s phn chia ng ngoi, ng trong. ng ngoi, Cha Trnh lng quyn dn n mu thun gay gt vi vua L, ni b nh Cha li tranh ginh quyn hnh ln nhau. Trong ng trong, nh Nguyn cng nhn dn khai khn t hoang, i sng kh khn, kh cc, lm than. Cuc khi ngha ca anh hng Quang Trung Nguyn Hu nh mt trn ma nhun dp yn th trong gic ngoi, lp nn triu i Ty Sn tin b vo bc nht trong lch s phong kin. Thnh qu qu bu y li nhanh chng b hy hoi trong tay v vua tr Quang Ton t ti lm tt, tin tng nnh thn. Nm 1802, nh s vin tr ca nh Thanh, Nguyn nh nh nh Ty Sn thng nht giang sn, thnh lp vng triu Gia Long. Mt vng triu ni nh Nguyn Ti Th c mt khng hai trong lch s cai tr. V chnh tr, cc th h nh Nguyn lun chuyn ch, c on, v k. Mi quyn hnh u tp trung vo nh vua: quyn lp php, hnh php, t php v kim sot trong tay. Quy nh bn khng cng c ban hnh: khng t chc t tng, khng lp hong hu, khng ly trng nguyn, khng phong tc vng cho ngi hong hong tc. Khng ch vy, php lut nh Nguyn cn d man, bo tn vi b lut Gia Long t th, phn ng v mt i qun kht mu dng trong nhng cuc n p nng dn. i ni l vy, cn i ngoi th triu Nguyn trc sau vn gi thi thn phc nh Thnh, b quan ta cng vi Phng Ty. Nhiu chnh sch, thit ch chnh tr, t tng vn ha x hi ca nh Thanh c cc vua triu Nguyn tip thu, vn dng mt cch rp khun, cng nhc, xem n nh l khun vng thc ngc trong cai tr. Trong khi y, triu nh nh Thanh li thi trc s pht trin ca lch s, bn thn ang gp nhiu kh khn bi th trong gic ngoi. Thn phc m qung nh Thanh, nh Nguyn ra sc ngn chn cc tro lu pht trin ca th gii lc by gi, c tnh gi t nc trong tnh trng c h v tr tr. Chnh do vy, tnh hnh kinh t - x hi ca t nc ngy mt suy sp v khn n. Nh Nguyn nh cng c c vng xy dng mt triu i vng mnh, lu bn nh Nghiu, Thun nn thc hin nhng ci cch v nng nghip, kinh t cng vi chnh sch thu ht nhn ti nhm lm i mi tnh hnh, to th mnh cho t nc. Song, ch l nhng ci cch mang tnh na vi, th s v thiu cn bn chng c cch g b tr thm cho c s nng nghip v i sng kham kh ca l dn, m ch c li cho giai cp thng tr; nn h qu ca n l nn kinh t ngy mt

tiu iu, nng nghip mt ma lin tip, tiu cng nghip v thng nghip nh n, b tc. Chnh sch vn tr, cao khoa c, trng vng nho s, phc hng Hn hc cng chng ch nc li dn, ch yu nhm li ko s ng h ca tng lp Nho s i vi vng triu mi. V vn ha t tng, nh Nguyn khi phc v pht trin mnh h t tng Nho gio, nng n ln a v c tn trong h t tng Nho, o, Pht. Nhng gio l tam cng, ng thng v khu hiu i quc, trung qun c ngi ca, ph bin rng trong nhn dn. Ch hc hnh, thi c c chn chnh. Nh Nguyn mong mun c nhng con ngi mang l sng v tnh cch ca Nho gio c th trung thnh v tn ty vi s nghip ca mnh. Nhng d c gng n u na, triu Nguyn vn khng th thc hin c iu . Th nn, thc h ca Nho gio tn ti t xa n nay ngy mt suy i, khng hong cui cng sp . Chnh tr h khc, kinh t sa st ti t, x hi ri ren, vn ha t tng suy i y dn chng n cnh trm b iu ng, ngho xc, i rt, bnh tt, tinh thn hoang mang. Cuc sng tc th v cng. Nhiu ngi ri vo bc ng cng, i a s l nng dn. H u tranh chng bt lnh, bt phu; h ri b qu hng i tha phng cu thc; h gia nhp phong tro nng dn ngy cng nhiu Trong khi y vua cha, quan li, cng ho li xa hoa lng ph, ra sc v vt, bc lt, honh hnh Kt qu tt yu ca ch h khc, ca i ngho, p bc, bc lt l tranh u, khi ngha. Nng dn, gii tr thc bt bnh, phn n v hnh ng chng tr bng li ni, bng hnh ng. Nu trc kia, nng dn khi ngha v khng chp nhn s thng tr ca tn triu th nay h u tranh chnh v bn cht phn ng trong cai tr ca triu Nguyn. Thi Gia Long (1802 1819) mi ch c khong 50 cuc khi ngha ln nh, nhng n Minh Mnh (1820 1840) c trn 200 cuc, sang Thiu tr (1841 1846) ch c 7 nm m c gn 50 cuc khi ngha Gii tr thc Nho hc cng c nhng mi bt mn su xa, nhng ni tht vng chua cht vi nh Nguyn. H khng tha thit vi vic lm quan: V nh Hong gip Phm Vn Ngh (Nam nh) ng chc s quan, nhn bn lun v s khng hp m co quan v; Tin s Ng Th Vinh (Nam nh) v can vic trng thi b cch ht quan chc, tr v lnh dy hc, vit sch; Ngh Tn Nguyn Qu Tn (Hi Dng) lm Tri ph nhng ri chn vic quan, b i chi, phi bi chc; Nguyn Vn Giai (H Ni) hc rt gii m khng thit g thi c t, sng rt phng tng theo khuynh hng lng mn, chm bim, lm cho gii tay mt H Ni hi y phi in u v nhng tr chi ngng ca ng Hoc h c thi bt ng vi ng liu, khinh khi nhng con ngi bt ti, lun ci, nnh b nh Nguyn Cng Tr, Nguyn Vn Lc; hoc mit th c vua nh Phan Vn Tr Mt s Nho s khc mnh m hn, mun thay i nc c, to dng cuc i ng ln khi ngha nh anh em on Trng, on Hu i, Trng Trng Ha, Phm Lng, Tn Tht Cc, Cao B Qut

Nhng phong tro khi ngha chng li nh Nguyn lm cho tnh th t nc ngy mt suy yu. Triu Thiu Tr, T c khng hong, suy sp, nhanh chng li tn. Phng Ty ang lm le dm ng. Cc Nho s tan v gic mng cng danh. H gi gm ni nim tht vng vo vn th. Nhng li than vn v ch nam nhi, v hng tm, sinh k thng thy trong vn hc lc ny. Khng ch vy, cc Nho s tin b cn hng n tng lp bnh dn, vit v thn phn con ngi, nht l ngi ph n v thn phn ca h. Vn hc na cui XVIII na u th k XIX v vy m m hoa kt tri ngt ngo t mnh t cn kh s sng, ni nh Mai Quc Lin, l nn vn hc c tnh cht phc hng vi mt ch ngha nhn o trc tuyt; v ln u tin trong vn hc, con ngi c nhn c t vo v tr trung tm, c soi sng t bn trong, t ni tm v nhu cu hnh phc, nhu cu pht trin nhn cch ti nng c t ra. i tng ca vn hc thay i. Theo , nhng g trc y c coi l quy phm, tao nh, phi ng cng b ph v. Thi k ny xut hin nhiu vn ho tn tui Nguyn Gia Thiu, on Th im, H Xun Hng, Nguyn Du, Nguyn Cng Tr, Cao B Qut Nhng nhn vt ting tm ny h sng v chng kin nhng bin i thng trm ca thi i. c bit, cc sng tc ca h cng vi ting ni ng cm, chia s, trn trng, thch thc, ngt ngng, t do tht s xoa du ni au v m ra mt chn tri mi cho con ngi. Vn quyn lm ngi, quyn c t do, con ngi c nhn rt c xem trng. Cht nhn vn, ch ngha nhn o c xem l nhng t tng tin b, m ng Nhng kht vng, c m v cuc sng hnh phc, cuc sng t do c chp cnh t vn hc Trong bi cnh thi i c nhiu bin ng ln lao y, Cao B Qut xut hin nh mt hin tng l. L mt Nho s, l ra Cao B Qut phi lun ly ch trung qun i quc lm u. Th nhng, ng li vng ln chng tr quyt lit ch phong kin. Hnh ng ny xut pht t s thc v bn nht bo tn ca triu Nguyn, v xu th tt yu ca lch s, nht l t lng tm v kh phch ca ng. C th ni, nhng hot ng thc tin ca Cao B Qut cng nh nhng t tng v nguyn vng ca ng lm r xu th i ti tt yu ca thi i, ng thi cng gp phn y nhanh qu trnh pht trin ca xu th . 1.2. Con ngi: Cao B Qut t l Chu Thn, hiu l Cc ng, bit hiu l Mn Hin, ngi lng Ph Th, tnh Bc Ninh, nay thuc ngoi thnh H Ni. Chu Thn sinh nm no khng r. ng Chu Thin cn c vo mt bi th ca Cao B Qut nhan Cm tc trong Mn Hin thi tp, c nhng cu: T c t nin, th k lp/ Nguyn tiu t ng, bit kinh (Nm T c th t vo thng chp gi th i/ Ngy rm thng ging, t bit kinh , 45 tui), d on ng sinh nm 1908. ng To Trang ri V Khiu cn c vo bi Thin c thuyt c on vit: D di nin ph nh k nhi sn h thnh quch chi cu, tam duyn k bin ci (Vi ci tui ca ta, mi hai k m ni sng

thnh quch c thay i n ba ln), pha cui bi c ghi: Nhm thn mnh thu Chu Thn th thuyt (Nm Nhm thn, thng mnh thu, Chu Thn vit bi thuyt), tnh ra Cao B Qut sinh nm 1809. Cn c vo mt s giai thoi v tui tr, vic i thi v v ci cht ca Cao B Qut tnh nm sinh ca ng, cng thy ng sinh vo qung ny. Xut thn trong mt dng di khoa bng nhng cha ch l mt ng hay ch. Ngay t nh, Cao B Qut c b cho theo nghip nghin bt, vi mong mun s t, sng c ch cho i. Cao thng minh, hc gii, li sm c thc v ti vn chng ca mnh. Cu chuyn v ba b ch m ngi ta thng truyn tng, tuy c ci kiu cng t ph ng ch trch nhng ct li l ni ln mt phn s tht ti nng v c tnh ca ng. Thm na, li khen ca ng vua T c hay ch Vn nh Siu, Qut v tin Hn/ Thi o Tng, Tuy tht thnh ng; s suy tn ca ngi i Thnh Qut; s giao du thn thin ca hai ng hong Tuy, Tng trong nhm thi x Mc Vn v s ngng m, ngm phc ca bn b trong gii k s cng khng nh thm ci ti hn ngi ca h Cao. Khng nhng c ti, Cao B Qut cn l mt con ngi c hoi bo, kht vng ln. Ni ch ca thn ph, ng m p canh cnh mt ni nim th vua gip nc. Ci tm ln y cng vi bn lnh ca mt nh nho trn y kh phch lun ho hc trn con ng i tm v p i mnh. Cao B Qut cn l mt ngi nng ng, phng khong, thch t do. Bi vy, ng a lm theo mnh, t khi chu theo khun php. Nt y, ngay t nh, ng thn sinh ca Cao B Qut nhn thy trong li vn ca con: Vn ca B Qut hn v ti t nhng km v khun php. Sau ny, n biu l trong mi hnh ng ca ng: i thi lm bi th c ly ring ca mnh m suy lun, i chm thi th mun vt qua nhng nguyn tc ca trng thi. Cao B Qut gp nhiu trc tr trong vic thi c v trn con ng hon l cng bi do tnh cch ny. Chung t do, ci m nn Cao B Qut hay quan st, tm ti, khm ph cuc sng xung quanh mnh. ng i nhiu ni, tri qua nhng cnh sng gi trn qu hng mnh, nc ngoi. Nhng dp ny gip Cao B Qut c ci nhn su sc hn v i sng ca nhn dn mnh, v nhng gi tr tinh thn ca dn tc ng thi cng ni rng mt tm nhn, mt cch ngh trc nhng ci l mt. Nhng ci mi tin b nc ngoi tc ng v ngm ngm lay chuyn ngh, tnh cm, thi trong Cao B Qut. ng nhn thy nhng mi nguy c e da t phng Ty. ng hng ng nhng ci tin b, sn sng ci b nhng rng buc c hi Cao B Qut c s ph v cch sng, cch ngh ca mt tri thc Nho gia. Chnh l , v sau, ng dm ng ln u tranh, hi sinh v dn, v nc. Cuc i khng nh nguyn nhng Cao B Qut vn c lc quan trc mi hon cnh d khi tht ch, khi ngho i, khi b t y, tra trn. Bn lnh ca con ngi giu ngh lc, c l tng sng cao p u chu khut phc trc mi hon cnh, lc no cng phn u vn ln, lc no cng canh cnh tm s lo i thi bnh, ngi ngi no m. Vi Cao B Qut, vo i v nh thn

nga ngn dm vy. V tinh thn xem sch nh ngn n mun nm. Qu ng l tm nim ng ca ngi ca mt nhn cch cao qu ht lng v mi ngi. Tuy nhin, Cao B Qut c lc bt mn sinh ra kiu ngo v ch nguyn khng thnh nhng ch l ngng ngh thong qua. Nguyn Ti Th rt tinh t khi nhn nhn kha cnh ny. i i vi mt tinh thn giu ngh lc, lc quan, mt l tng sng c ch l mt nhn thanh cao, mt ph phch ho hng. Cao B Qut mun c danh thi th ti nng, cng hin cho i nhng khng v th m ng khom lng, ci u nnh nt. Mn k c ti c c, Cao B Qut ght bn nnh nt, lun ci, tham lam, hng hch. S vic dng mui n cha bi th sinh ti trng thi Tha Thin nm 1841, v cuc khi ngha M Lng v sau lm r nhn cch, bn lnh . Cao B Qut sng trong cnh bn hn ngay t thu nh nn ng bit qu trng nhng tnh cm thn thuc t pha gia nh, bn b, qu hng. cng chnh l ci ni nui dng ng nhng tnh cm tt p sau ny i vi nhng ng bo cng kh, nhng ai b p bc v bt hnh trn i. Qu tht, Cao B Qut c nhng phm cht tt p tiu biu cho con ngi Vit Nam: v dn v nc, trung dng, kin cng giu ngh lc m vn m tnh ngi, tnh ng loi. Con ngi ngoi i v con ngi trong vn chng Cao B Qut lun nht qun trong ngh v hnh ng, trc sau nh mt: Tt c v cm no o m, v hnh phc ca nhn dn. C th ni, sut cuc i Cao B Qut l mt cuc hnh trnh khng ngh, khng ngng, lc no nc phn khi trn y hi vng, khi chn nn ch, nhng kt qu cui cng l tm c ng i ng n cho mnh thc hin kht vng sut mt i ngi. Du kt qu l tht bi nhng chnh l tt yu ca mt Cao B Qut, ca mt thi i na u th k XIX. Mt con ngi tng bit: Thn mnh l mt nh nho m li tm thng n th (c d) khng i theo li mn ca i a s s phu n dt m vng ln khi ngha. Cao B Qut hi sinh. C cuc i ng hin dng cho l sng ca thi i ang ti. 1. 3. S nghip sng tc ca Cao B Qut: 1.3.1. Quan nim sng tc th vn ca Cao B Qut: Cao B Qut l mt cy bt ln ca vn hc trung i, mt ti danh ca t Bc gii th vn hay ch. Bn lnh vn chng ca ng khng ch dng li s lng tc phm m cn th hin cht lng t tng bn trong. Ci m, phng khong, nhy bn cng vi mt tinh thn ch ng canh tn ca thi i hnh thnh nn mt phong cch c o, c th ni l phun chu nh ngc li nhng tc phm bt h cho i, nh Trc Kh tng ni: Cao Chu Thn l ngi c mt thin ti. iu , khng ai cn chi ci na ri. Ci thin ti y biu l ra phng din vn chng, li cho vn hc gii chng ta ngy nay mt tp thi ca va Hn vn, va Vit vn; nht l Hn vn, ta phi nhn nhn l mt ng vn kit xut.

Tng xem vn chng l vt bu ln (li ca Cao B Qut) v gi nn trong sut cuc hnh trnh ca i mnh, Cao B Qut lun tm thy n nhng ngha s sng tht s cn cho mnh v cho i. Quan nim v th, Cao B Qut vit: Bn v th, tuy c phi trng v quy cch, nhng lm th th phi gc tnh tnh. iu c ngha l: th phi gn vi tnh linh, th l kt qu ca tm ch c c thnh, tc l th phi ni ln ci g su xa nht ca tm hn, ca ch hng ngi lm th trc thi th, trc vn mnh ca t nc. Xem tnh tnh l gc ca th, Cao B Qut cp n mt vn c bn ca sng to ngh thut. l s rung cm ca ngh s. Ngh s c rung cm tht s th tc phm mi c hn, mi c kh nng truyn cm v mi c tnh cht c o. Trong Thin c thuyt, Cao B Qut vit: nh rng n hay tnh l ty tng ni, kh hay vui l ty tng cnh, song trng thy vt m cm n vic, ri lng l m ngm ngi cho ci qua, u cng bi ch tnh xui nn nh th!. Do vy, i vi Hoa tin v truyn Kiu, ng c s ng cm su xa. V nh, c Hoa tin, Cao B Qut vit: Xa nay ni kh ca ngi ta khng g bng ch tnh, m ci kh ca i khng g bng s gp g. em ci m gii thch ra, theo loi m suy rng ra, th ci l trong thin h cng bit qu na ri. Ta i vi truyn Hoa tin c mt mi cm l v th. Coi trng ch tnh trong vn chng, Cao B Qut nhn mnh yu t chn trong sng tc. Phi chn tht, phi xc ng th hy lm th, khng nn gng p, gi to - Vn tt k xut (Vn phi t mnh m ra). Trong bi V mnh tiu k ng Phan Sinh ta m, Cao B Qut mn chuyn chn bn tm giao: Kn bn khng nn chung kh, chung kh s khng thy c tnh ca ngi, chuyn ung ch: Ung ch khng nn p hoa, p hoa s mt chn v ca ch ni chuyn vn chng. ng coi trng ci thc, khng mun cc mi thm khc lm mt bn cht ch thc ca ch, khng v mt nm ca him m bt mi mnh xem mi nhng th khng thc. T , Cao B Qut i n mt kt lun tr nn nht qun trong suy ngh v vn chng ca i mnh: o le lot khng lm cho dng ngi mnh m/ m iu rm r lm mt th th i nh. Th phi c hnh thc p v c sng tc di s ch o ca mt quan nim p. Nhng Cao B Qut phn i ch ngha hnh thc trong sng tc, phn i li sng tc cu k, kiu cch, ch bit chy theo cu ch mi l v m iu khc thng, bi v: Nu tm lng cu k nh Mnh ng D/ S khin cho ngi bt ca bc ch no cng hoang mang bt nh (Phc dng tin vn ha Di Xun); o le lot khng lm cho dng ngi mnh m/ m iu rm r lm mt th th i nh (V mnh tiu k ng Phan sinh d ta). Ch trng ca ng l sng tc phi bnh d, mc mc nh T ng Pha v Hong nh Kin vy: Kh phch nh T, Hong bc ng ci/ Phong cch bnh d, mc mc tng cng khng hi g! (Phc dng tiu vn ha Di Xun).

Cao B Qut ph phn li vn chng khoa c, y m, yu t, m phng cao tnh sng to trong th. Trong li bt cui tp th Rng chui, ng vit: Ci bn cht ca cy chui lun lun lm cho b mi, nn mi. C ci mi m lm cho n mi ln, l ngha vy. Chu Thn cho rng ci hc ca khoa c xm nhp vo lnh vc vn th nn Ting vang ca phong nh hu nh tt hn. Dn mt cu ca T Thc khng hc l hn cng nh mt cu ca Khng Ty Minh: Ngi say th ca cc nh khng bit sng to th chng khc g n mn n ca c nhn m khng tiu ha c. ng mun ni rng c th vn ngi trc l cn, nhng ngi lm th t mnh phi sng to, phi tm ra ci mi. Chnh do vy i vi di sn vn hc dn tc, ng lun t thi knh trng, bit n: i! Ngi xa em tm ch c chut thnh li hay p, ct chp lng ni cnh cho vn chng ca ta, m li coi thng c sao? T , ng ph phn ba loi ngi th: mt l ngi km th kh v ni nhn tun, d di; hai l ngi c ho kh th mc vo bnh nut sng, n ti; cn nhng ngi c sc hc gi l di do, h hng t c, th ch mun v vt trm nh, thu tm mi th, thnh ra m phng qu nhiu m phong ct cha cao, t im c kho, nhng tinh thn cn thp. Ba loi ngi ny lm hng th. Cao B Qut khng ch yu cu tnh sng to ca c nhn m cn yu cu nh th phi l ngi sng nhiu, tng tri, phi c nhiu, ngha l phi bt ngun t thc t vi nhng cm xc thnh tht nht. c vy, nh th mi c ci nhn m rng, khng ri vo tnh cnh: li nhi nhai li tng cu tng ch nh con su o mun o c t tri ( st vin Bi cng Yn i anh ng khc hu), nh nhn con bo ch thy mt vn (Nh thp nh nht c phong, h trnh ch hu). Thn nn, trong th, ng hay ni v s tri i ca bn thn: i ta sng khng b tri i m than th (Du ng giang d hu nhn ng Kim chung t, ty hu lu , tnh t), Tui tuy cn t, song r rng l ng i bit qua b bn (H tng Phan Sinh). Bn v ci hay ca vn chng, Cao B Qut cho rng ci hay ca vn chng l do ch th quyt nh. Do vy, ng khng bng lng vi cch ngh bao lu nay: Ngi cng th mi hay. ng nghi vn: i! ng nh vy chng! Cng u ht thy u hay. t cha thng l d. y, Cao B Qut khng hon ton ph nhn quan nim Th cng ri sau mi hay. Trong mt bi th lm qu nh sau thi gian xut dng hiu lc, Cao B Qut tng vit: Vn chng l o nh, nhng li nh lc cng m nng cao (c H Thnh c nhn th thoi cp gia tnh kim vn cn tc). ng yu cu xem xt tn cng cho thu nh, va bit ci hay d thy ca cng, li va bit ci kh thy ca t, nhm t nh ot cho kho vi mong mi thuyt phc ngi i. Ch th quyt nh ci hay ca vn chng. Bi th, ng vit: Xem ngi th c th bit th. Cc c h o mt ti nn cc tr thnh n s trong hoa, Sen c h Chu mt ti, nn Sen tr thnh bc qun t ca Hoa, Chui c h H mt ti nn chui tr thnh rng ca th.. Ni th d nhng nhn thc cho su, hnh ng cho thu li li khng h n gin. Cao B Qut nhc nh

ngi i mt l thng khng phi ai cng rt ra c, li cng khng ai cng c iu kin thm nhun rng: Ngh li, ngi ta sng trn i, di ngn c hn, m tnh cht s vic th c lu c chng, c i c li, c ni tip khng cng; em ci c hn ng ph vi ci khng cng, lng vi cnh gp nhau, tnh cm t nhin vn vt. Con ngi du l thin ti, cng nh nhoi, l hu hn so vi ci ln lao ca t tri, ci v tn ca v tr. Ngi khn ngoan chnh l ngi bit tn dng ci m i cho anh, bi p ci vn c ca mnh, ng so o, tnh ton hn thit, lm cho n ln ln, gip cho n thnh cht thnh hnh, th l t ri. Ngi lm vn chng cng vy. Bn ti ci hu hn c th c ca ngi cm bt, Cao B Qut ni ti ba iu kin. Mt l i nhiu, vt chn in trn khp non sng mun dm, cng c ngha l tri i Kim c s a tu thc nh (Vic kim c c nhiu, cn phi nhn nh vng chc). Hai l, c nhiu, trong bng cha y sch v, cng c ngha l bit thu thi, cht lc gip cho sc ngh ca bn thn: Khn th song nhn vn nin ng (Xem sch, i mt nh ngn n mun nm). Ba l, bit sng to theo c trng ca ngh thut, li ni bi trng, vn vit th trm hng, nhng ci khc no nh bi bm, cm b m em hun c thnh gch ngi. V bn l rt cn s cm thng, chia s ca ngi sng to. Cao B Qut biu l iu ny trong bi th ni ting ly tn l t mt cu trong Kinh Dch: ng tm chi ngn k khu nh lan (Li ni ng tm thm ta hoa lan). M u bi th Cao B Qut vit: Ng c ng nhn o/ Bng lai d hp trm (Ta c o ca k ng nhn/ Bn n vui vy h chng khuyn bo). Theo Cao B Qut, th c mt chc nng x hi ring, c mt s mnh ring. Thc hin chc nng v s mnh l nh th. Nh th phi c trch nhim trc s pht trin ca lch s. iu ng rng: Vn chng c ngha ln i vi i. Trc , L Qu n tng ni: Vn chng l vic ln sa i. Thnh Qut cng c cch ngh nh vy. ng vit: Thi tu ph nhn su (Th v ru nh tan ni bun vn v). Tc dng ca vn chng l gp phn nng con ngi dy, hng con ngi v pha trc. Trong bi th ng Pha Xch Bch du ng c vit: Ngm lu khi sa chu (Ting ngm th cn li lm bi ct nhm dy). Ng th hay vt bin gii, n lm cho cng gt g1, nh ni php c ci cng nghe2. Tc dng ca th ni chung khng ch i vi ngoi cnh m con i vi con ngi l vy. Tc dng k l y c Cao B Qut din t qua chnh s tri nghim ca bn thn khi ng c Khc Yn i anh ng ca ng st Bi Ngc Qu: Ri bng ang m, ngi nhm dy, ng pht ln/ Nhm hai mt li, bt hai tai li/ Tinh thn lng xung, ngh sch lng, lng l cho tm hn giong rui/ Tng nh chnh mnh bc chn n tn ni y ( st vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu) Cao B Qut cp n chc nng gio dc v chc nng thm m ca th ca, nhn mnh v cao tnh tch cc

1 2

Truyn c Pht gio Ngoan thch im u Cu ni dn gian

ca ch th sng to. iu cho thy s gn b gia Cao B Qut v th vn rt bn cht, su nng. Quan nim v vn chng ca Cao B Qut ni chung, v th ni ring c th ni tht ton din v nht qun. N gn vi quan im sng tc nhng nh vn, nh th hin i sau ny. 3.1.2. Tnh hnh dch thut tc phm Cao B Qut: Cao B Qut l mt nh th ln, c ti. S lng tc phm li s. Nhng sau v khi ngha M Lng, th vn ng b triu Nguyn cm on v th tiu. S lng tc phm tht thot nhiu, gi cn li ch l nhng bn tho chp tay. Nhng l di sn ng qu ca mt ti th trc tuyt. Sau khi tp hp, su tm li, Th vin Khoa hc Trung ng cn gi c 12 tp th, 11 bi vn xui vit theo th k hoc lun vn v 10 truyn ngn vit theo th truyn k. gii thiu vi bn c v tm hiu v con ngi ti hoa kh phch ny, nhm tc gi V Khiu tin hnh la chn, loi tr v tng kt di sn ca Cao B Qut gm 1353 bi th v 21 bi vn ch Hn. Nm 1970, nhm V Khiu li sng lc, chn dch ra 161 bi, tp hp trong cun Tuyn dch th ca ch Hn Cao B Qut gii thiu vi bn c. Tuy s lng khng y nhng n cng gp phn quan trng trong qu trnh nghin cu Cao B Qut mt cch ton din hn. Nm 2004 nh du cho bc ng nghin cu, thm nh v dch thut tc phm Cao B Qut. Cun Cao B Qut ton tp c ra i do Trung tm Nghin cu Quc hc tin hnh nghin cu cng phu trong 5 nm, vi s gp sc ca i ng cc nh nghin cu, nh dch thut hng u nhiu th h. Cng trnh khoa hc ny xc nh: th vn Cao B Qut cn li 1327 bi trong 27 b sch tay c su tm, i chiu, gim nh tht gi. Trung tm Nghin cu Quc hc cng cho xut bn cun Cao B Qut ton tp (tp 1) vi 23 tc phm ch Nm (tn nghi l 8 bi) v 418 bi th ch Hn c phin m, dch ngha, dch th v ch thch. Nm 2005, Lun n Tin s ca Nguyn Ngc Qun tip tc kho st, thm nh tc phm Cao B Qut. Theo tc gi lun n, tc phm ca Cao B Qut (phn vit bng ch Hn) khng ch dng li 12 quyn theo cng b ca Nhm V Khiu khi bin son Th ch Hn Cao B Qut m con s ln n 33 u sch. Sau khi kho st v thm nh li th s lng tc phm ca Cao B Qut c xc nh c th nh sau: V ch Nm c 1 bi ph, 10 bi ht ni; v ch Hn c 2 bi ph, 14 cu i, 11 truyn k, 18 bi kinh ngha, 4 bi k, 5 bi t, 1 bi vn t, 1 bi thuyt, 2 bi vn, 1267 bi th. Nhn chung, tnh hnh dch thut tc phm Cao B Qut n nay c th ni l kh y . Chng ti xin mn li ca Gim c tm Nghin cu Quc hc Gio s. Tin s. Mai Quc Lin cht li phn ny:Qua ton b vn bn su tm, dch thut y, chng ta ngy nay c th m trn trong tay mnh ci di sn v i ca mt nh th k tuyt. N lm hin ln, tuy dng nh

quen m bt ng, ci tm vc sng sng, t ngi snh kp, dng nh c n gia rng tc gi th hng ngn nm ca chng ta. 3.1.3. Ni dung v ngh thut th ch Hn Cao B Qut: Cao B Qut sng tc bng ch Nm ln ch Hn, vi s lng ln, th loi phong ph. Nhng ng lu l th loi th, nht l th ch Hn vi s lng 1267 bi. Trc y, qua mng sng tc ch Nm, nhiu ngi c ci nhn lch lc v con ngi Cao B Qut. Nhng vn th Nm ca ng thng hi hc, chua cht, ng cay. Mng sng tc ch Hn, nht l th ch Hn mnh m v hng trng, phn nh bn cht con ngi Cao B Qut vi kh phch v lng tm cao c, ni nh Gio s. Tin s. Mai Quc Lin: Trong hng ngn bi cn li y, hin ln chn dung, tnh cch mt nh th v i. Sau y, chng ti xin im qua nhng nt c sc v ni dung v ngh thut trong sng tc th ch Hn ca Cao B Qut. V ni dung: Th Cao B Qut phong ph ni dung cm hng. Trc ht, vn th ca ng l ting ni ca mt c nhn trc cuc i, trc thi i. Mt c nhn thc v mnh, c trch nhim vi i, lng trn ngp t tng nhp th tch cc vi kht vng cng hin ti nng cho t nc. Mt c nhn mun vn mnh ln trong cuc sng, lc quan, kin tr, giu ngh lc trong mi hon cnh. C nhn cn l mt con ngi c tinh thn t do, kh phch. Th vn ng cn bc l tm hn phng khong v mt tr tu sng sut tip nhn nhng hng v, nhng mu sc xa l vi ci nhn truyn thng. Khng ch vy, trong th Cao B Qut cn cho thy tnh cm tha thit gn b vi qu hng x s, vi gia nh, bn b v nhng con ngi cng kh; nim t ho vi qu kh lch s dn tc v thi ph phn mnh m triu chnh ng thi. Cao B Qut t r kh phch hin ngang, t th ho hng vt hon cnh trong khng kh th ca ca nhiu ngi nng mang mu sc bi quan, mang nng tinh thn chn nn v u oi, do s thng tr nng n ca t tng thn quyn v th quyn. Ngoi nhng bi th th hin tm s c nhn ca mnh, Cao B Qut vit nhiu bi th v thin nhin, th hin tnh yu, tnh cm gn b vi nt tr tnh su lng, mnh m, ho hng. V ngh thut: Mt iu d thy th vn Cao B Qut l d vit bng ch Nm hay ch Hn, th loi no th t rt phong ph, rt lng mn nht l th Ht ni v th ch Hn. iu ny cho thy cm xc ca ng dt do, nhng khun kh hnh thc cng nhc khng th b buc c tnh v bn lnh ca ng. Mt phn ng gp khng nh cng l nt c sc trong vn th ca Cao B Qut chnh l ngn ng th. Nu nh ngn ng trong th Nm giu sc thi dn tc, phong ph uyn chuyn, giu nhc iu th ngn ng trong th ch Hn chc nch, mnh m, linh hot, giu sc thi biu cm v mang m tnh c nhn, bn lnh ca ng. Ging iu trong th vn ng, nht l th ch Hn cng c nhiu sc thi, nhiu cung bc. Nu nh th Nm ging iu mi m, tro tiu th trong th ch Hn sc si, ho sng, trm lng, suy t. Cht t s trong vn th Cao B Qut

cng l mt iu ng ni. N ha quyn trong mch tr tnh su lng, lm bt nn tnh v cnh, s phn v tm trng, hin thc v mong c Th php ngh thut cng c s dng phong ph, nht l hnh thc lin tng vi nhiu cp ; bin php nhn ha c s dng mt cch c o, c hiu qu ngh thut cao. Nhn chung, th gii hin thc trong th Cao B Qut, nht l th ch Hn hin ln rt sinh ng, a dng, nhiu sc thi, nhiu cung bc, mi m, khc vi nhng nh th cng thi. Quyt nh s thnh cng ny chnh l do bn lnh c nhn, s sng to ngh thut mit mi v tm hn nhy bn mn cm trc cuc i. Th ch Hn Cao B Qut lm r mt ti th him thy vi v p lng tm v kh phch sng ngi.

Chng 2: HNH TNG NGH THUT V CON NGI TRONG TH CH HN CAO B QUT Quan nim ngh thut v con ngi l mt phm tr quan trng ca thi php hc. N hng ta nhn v i tng ch yu ca vn hc, trung tm quan nim thm m ca ngh s. Hnh tng ngh thut xut hin trong tc phm bao gi cng mang tnh quan nim ca tc gi. Quan nim ngh thut gn lin vi th gii quan, vi quan nim chnh tr, trit hc nhng n c s chuyn ha t quan nim trit hc, chnh tr sang quan nim ngh thut. V quan nim ngh thut ny c th hin s lp i lp li nhiu ln, mt cch tip cn, cch l gii i vi con ngi. Tm hiu quan nim ngh thut v con ngi trong th ch Hn Cao B Qut chnh l tm hiu quan nim ca tc gi thng qua hnh tng con ngi, nhn vt c mt trong tc phm. V l hnh tng con ngi, nhn vt trong th tr tnh nn chng ta c th xem xt nhiu gc : ci ti i vi bn thn, ci ti i vi ngi khc, ci ti i vi t nhin bn ngoi. Hnh tng ngh thut v con ngi trong th ch Hn Cao B Qut phong ph v kh phc tp kh m tm hiu cn k. Cht cha qua li th l nhng kht vng, hoi bo ln lao; nhng suy t, trn tr, dn vt; nhng tnh cm, nhng trch nhim ca mt c nhn li lc lo trc thin h, vui sau thin h. C th ni l hnh tng con ngi c tm cao rng, thong t mun chim lnh v thng tr th gii trc nhng thc ti vi nhng bt cng, i ngho, lc hu, nhng c nguyn khng thnh ri trn tr, day dt v hnh ng quyt lit. C l bao trm ln tt c l ci ti t thc ca c nhn, s nhy bn, mn cm trc cuc i, thi cuc. S t thc, mn cm y chi phi hnh tng ngh thut con ngi trong tc phm. Gii m hnh tng ngh thut phc tp ny chng ta cn thm nhp vo th gii tr tnh ca tc gi. 2.1. Con ngi trch nhim: Cao B Qut lun sng c trch nhim vi chnh mnh, gia nh v x hi. Bi vy, th ch Hn ca ng trn ngp hnh tng con ngi trch nhim. Trong khun kh lun vn, chng ti ch tin hnh kho st con ngi trch nhim i vi bn thn v x hi. Chu Thn sng c trch nhim vi chnh bn thn mnh. l l d nhin. Bi con ngi khng bit quan tm n mnh, khng chm lo tu b cng danh ti c cho bn thn mnh th lm g ni n vic gip ch cho ngi, lo cho i. Trong th, Cao B Qut lun c tinh thn tin thn cng danh bng con ng vn chng khoa c; li lun rn luyn bn lnh c nhn, trao di o c li sng i. Cao B Qut sm mong t lm quan, thc hin chc trch k s. ng coi
"

Chuyn ch ngha l mu tnh ca tui tr" (M ) v nhn thy "Vo i ch c con ng khoa

mc" (Nhp Vnh Li kiu). Sau ny vo kinh ng th, Cao B Qut cng tng ni "Trn danh th cn ham mun g?" (Ph Nam Cung xut giao mn ch bit t). Nhng vn chng l t cay

ng kh i, nh c gi p trn nh qu kiu hoa (Ng nguyt thp nh nht quan huyn th). Li thm chn quan trng nhiu k. Do vy, Cao B Qut nhiu ln ln n. Khng cam chu s phn, ng lun vt qua bao kh khn, rn luyn th thch. Cao B Qut 7 ln th hin thi kin nhn trn con ng cng danh. Tinh thn ny c th hin nhng bi Honh Sn vng hi ca, Ch nht ng Ch nh tiu m tu bt th vn, Tp hng, K L Hy Vnh, V hu tu bt k vin c nh hu, Phc tng... Cao B Qut quyt tm c cng danh d tht bi mi nm i thi Hi. Trng phu tam thp bt thnh danh, p bin thin nhai kh v bnh Ngm bi tht ca cnh hi th Mang mang thn th c du hnh (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (Trng phu ba mi tui chng nn danh g! Do khp ven tri, kh bt bnh cha du!.. Ngm xong by bi ca, ngonh u nhn li. Thn th mt m, ch ng trng mt trong i) Cao B Qut tin tng chnh mnh. ng h chu mc ci o t bm bi (Trn Ng Hin nhc hu s th tu bt ha chi), tin vo mt ngy kia t cng danh (Phc tng). Sau ny khi bc chn vo i, tinh thn Cao B Qut vn vy. C n 4 ln ng sc cng gian nan. ng xem kh khn l chuyn thng tnh nn thn nhin vi cnh ng (M phn bt cp h bt k s). ng thn m vn c ngc xui (p Trn Ng Hin), li mun sc vi ng di xem ai khe hn (Thuyn hi qu bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin), ri ci xa trc gian nan, ht vang khc Hnh l nan (m tu c ch hu gia tc tc phc tu bt th nh). Lc t, Cao B Qut cng t r trch nhim vi chnh mnh. ng khng bung xui m c vt ln, tin rng To vt nn ra mnh hn l c (Ti nh k nht), nn thay v au bun ln mnh cng cnh t y em ch bn trong km gi kh bn ngo/ Khng cho nhng s lo ngh nh nhen n kch thch (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm), li t chc mng sinh nht mt nm t (Cu nht chiu khch tnh t). Cao B Qut tht cng ci, nguy him khng s, kh khn khng chng bc, trong him nguy vn vn ti. Qu ng l tinh thn thp nh Thng Sn tng nhn xt: Vn c tnh ca cy Tng Bch/ Khng tri vi t th hin ngang trong bui tri ng gi lnh3. V sau ny, ng cng c ln v mnh nh cy Tng, cy Bch, vi t th hin ngang gia tri rt mt (Bi ca ci roi song).
3

Bi Cc ng thi hu

R tht, k s Cao B Qut, v kha cnh cng danh s nghip, sng ng vi tinh thn Nho gio y trch nhim. Cng danh khng phi l c m tm thng v m cao o di vinh thn ph gia m l trch nhim, bn phn ca ngi trai vi chnh mnh, nh Nguyn Cng Tr tng quan nim Phi c danh g vi ni sng (Ch nam nhi Nguyn Cng Tr). thc c iu ny, Cao B Qut khng h bung xui m lc no cng phn u vn ln, sng c trch nhim. Cao B Qut c trch nhim vi bn thn mnh. Bi vy, ng lun hng n l sng chnh thin, thanh cao, trong sch khng chu ci lun, qu ly, khng hm li; lun phi tranh u vi s sng thng nht bo v l tng sng ca bn thn. Khi bc vo i, Cao B Qut kin quyt ni ln thi , quan im sng rch ri ca bn thn o khng th b cong c, th rng chu vng v (Ha Thn T s b Phng nh nguyn tc); Tri gi chng v thu ng m bin i (Vnh tin pht tho) Cao B Qut bit mnh ngho (Tn su), ngho hn c o Nguyn Lng (Tn ng h bt, th ng x Dng Lc Lang) li hay b nhng cn i honh hnh (M phn bt cp h bt k s) nhng ng khng bao gi v ming n m nh mt nhn phm. ng ging nh ng Phng Sc, lng khng s i (Tn mng hi b, ty trung hu tc). ng t chi s gip ca ngi i, t thy mnh ch l qu bu treo khng (M phn bt cp h bt k s). Ngm li cu ni Ngi ta i n u cng khng th cht, nhng no mt ba l cht4 mi thy ci l ca Cao B Qut khi khc t ming n. Vt qua nhng th thch ca i sng thng nht, Cao B Qut cng c thc hn gi tr lm ngi ca mnh trn con ng hon l. ng ngng cao u, ngt ngng, bc mt cch hin ngang, ngay thng trn con ng cng danh. p hng danh bt iu u (Trng giang thin k tam) (Bc ln con ng danh u vn ngay thng) Mang trong lng tm ch to ln, trong sng, Cao B Qut hin ngang ngay thng bc trn con ng cng danh vi tinh thn y ho kh5 (tinh thn chnh i cng trc). Trong khi phn ng nhng k s v li lc, v ho danh m tr nn dung tc, tm thng. H tht s say mm v th ru ngon ny (Sa hnh on ca). ng lm quan (nh gic m) t ai tnh sm6, my ai c cu th c my ch toi s y7. Cao B Qut trong s t nhng ngi tnh to gi c nht sinh tm8 trc danh li, khng hnh hi sai khin lng d ca mnh9. Thm ch, khinh thng ci
4 5

Truyn ngn Mt ba no ca Nam Cao Bi Th vn Phng nh, Hon Ph, Thn T phn vn ng th - k tam) 6 Hon ti th tin tinh thiu (Bi K Nguyn c hu hi tch) 7 Cu th ca L Bch trong bi Tng H Gim qui T Minh ng ch 8 Do hnh nht sinh tm (Cng may cn gi c tm lng bn sinh) (Bi Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nh) 9 Tri phi hnh dch gi (Bi Trn Thn T hc qun, th Phng nh k ng)

gim danh danh li tm thng, xem n chng khc no nh trn ma bui sng sm tan bin vo h khng (m xun c sch). Cao Bt Qut c lc t ngh: i thnh ang chung vn chng10, i thnh u c b ph ti nng?11, c sao mnh li long ong ln n? Hay mnh v l ng, vng v, t rc ly li12. Chc c l Cao B Qut vng v, l ng v khng thch lm theo tri, khng bit vo lun ra ci. V nu vy, Cao B Qut qu l con ngi thanh cao, trong sng nh con hc ni kh thun dng13. Trong th, Cao B Qut 4 ln v mnh nh chn thy tinh rng r14, nh cy lan thm15 nh chim hc16, trong hon cnh t ngc m m m lp lnh nh thanh gm qy chn vi Phong Thnh (Cm s cm th, tng bt ngu th). thc v nhn cch, Cao B Qut lun khinh b bn v ti, bn vo lun ra ci, ha vi lng khng th sng nh con nh h Mnh dng ru nho cu quan (Bi Ng s cm s mn bt th hoi), khng nh Ung X h mnh c phong hu (ng v ngm), cng khng bao gi thm ly ci vinh ca ngi i bc bo trn con ng tin thn ( Trn Thn T hc qun, th Phng nh Vn - thp tht th). Cao B Qut 8 ln gi bn quan li xu ph, lun ci, mu li cu danh vi nhng ci tn mit th, khinh khi, no l mt tri u m17, m my en 18, bn g vt19 ch bit mu thc go quanh qun kim n, l n qu xm u ni vn tt ti20, l chim so em thn nht trong lng son, c thui thi trong m phong trn21, cay c hn na chng l nhng con rn n bm chuyn ht mu ngi dn v ti22. Cao B Qut khinh ght v c tuyt khng th dung ha cng bn chng. T ngh n li ni, t c ch n hnh ng, Cao B Qut lun t ra ng hong th thi. Hnh ng ci u, chui u, ci nga theo chng khng th no chp nhn c. Cao B Qut c n 4 ln t r phm cht v kh phch ca mnh. u i c kh bt xng (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh) (Ci u, lun mi nh thp, nhc c kh phch) u cu ym o lng mu (Di Xun d tu trc sinh hoa thi kin th, tc tch tu bt c d p chi) (Ci u, chn ght t lu ci thi mu thc go) An nng u i c, ph ngng ty tha nhn? (ng v ngm)
10 11

Minh thi phng hiu vn (Bi Tn mng hi b) Kinh phong ht h tng (Bi c gia th, th nht tc) 12 S chuyt t chiu c (Bi c gia th, th nht tc) 13 Bi K L Hy Vnh k nh. 14 Hong hong thy tinh trn/ Chiu kin thn tm minh (Bi Trn Thn T hc qun, th Phng nh vn) 15 C lan m k hinh (Bi c thi) 16 C ng c hc ng th a (Bi on Tnh lm hanh b tu vi bit, tu bt chi hu) 17 Bi ng tin ca. 18 Bi Trung d thp t vn. 19 Bi on Tnh lm hnh b tu vi bit, tu bt chi; bi Di Xun d tu trc sinh hoa thi kin th, tc tch tu bt ca d p chi. 20 Bi Bnh trung 21 Bi Vnh chim so 22 Bi Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh vn

(C l u chui u vo mi nh thp, ci nga theo ngi khc!) Trng phu lp th th kh, i c nhan ng s s (Tng L Dng Ha b mnh v kinh) (K trng phu i ct gi ly kh, Ra vo ln ci l iu bn ta ly lm xu h) Cao B Qut khng th ci nga, ln ci theo ngi. ng chnh l k trng phu ct gi kh lm trng. Cch sng khc g cch sng ca Nguyn Cng Tr t do, ngt ngng trc . Sau ny, Cao B Qut nhiu ln b thi rt, b quan trn nn l vy. ng chng khc no nh Ngc bch trng xa nay thng b st m/ Gi mi ngi d b ch bai23. Con ngi y mu thun vi i b phn giai cp phong kin, nhng k bc lt b trn nhng li thn thin vi ng bo cng kh v nhng thn phn b p bc. R tht, cch sng ca Cao B Qut l cch sng ca bc i nho, ct cch ca Cao B Qut l ct cch ca bc qun t. ng lun sng c trch nhim vi chnh mnh. Theo thi gian, tinh thn trch nhim y cng vi tm lng nhn hu sn sinh nhng tnh cm, trch nhim ln vi x hi, t nc. Cao B Qut vo i ng vi tinh thn ca mt nh Nho truyn thng, mu mc. Nim mong mi c cng danh khng ch vinh hin bn thn, gia nh m ct yu thc hin hoi bo gip vua tr v, gip dn lc nghip. Mt v tr cn c trong x hi phong kin khoa bng l bc thit. iu l gii v sao Cao B Qut vt v lm mi thi C nhn li tip tc d thi Tin s nhiu ln tht bi vn khng nn ch. Tng quan nim k lm trai ci ch ln phi mun dm (Thanh Tr phim chu Nam h), ln trch nhim vi i phi lm c vic phi gan b gy chn song, gi vng cng thng, truyn hch nh bn phng (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh) nn Cao B Qut vo i vi tinh thn trch nhim cao. ng khao kht gp sc mnh cho x hi. ng dc lng mu s v o (Tng Sn Ty hc chnh Nguyn i chi l), gy dng l trong nhn dn (Tu l d canh) vi mong mun mi ngi sng tt, sng c ch cho x hi. Cao B Qut cn mun trng mt rng mai to mt quang cnh p mt cho mi ngi ngm xem (Ti mai), mun cu ri nhn ti cho quc gia sm a nc nh trn con ng vng o (Tun vng chi l) nn cha bi thi cho nhng th sinh c ti. Nhng ngh v vic lm cho thy ng c thc trch nhim i vi x hi. Cao B Qut tng ngh rng: Khi thun ng hy noi gng cc bc ho tun24. Bi vy, ng 14 ln ca ngi nhng con ngi v ngha, nhng v cng thn v dn v nc, nhng bn b c cch sng cao c nh Trng Lin (L Trng Lin ngha bt Tn), Chu Vn (Tn mng hi b, ty trung hu tc ), nh Vn C, T Chim (Mng c hi b Hn lm, lm
23 24

Bch bch tng a khuyt/ Nga mi ng kin vu (Bi Thut hoi) Bi c b Hn lm sung bin tp vn hc h nhi thnh ph

hnh ch t tng tin, nhn th tin vn vi bit), V Hu Gia Ct Lng (V Hu xut s biu), Qu Trt (Bi hnh thng lu in), Chu Vn An, Nguyn Tri, Hng o Vng (Vnh Hng o vng, Vnh Chu Vn An, Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh), ngi bn h Phm ho kit (Phm cng ti nhc kin qu tc tin tu bt phng p)... Cao B Qut ca ngi cuc i hot ng si ni ca h, s cng hin cho dn cho nc ch khng ch tm ni chn an nhn m hng th. L mt k s, Cao B Qut lun nhc nh mnh ba iu trm qui ni chn quan trng: thanh, thn, cn (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh), Lm quan hy ngh n s thanh bch ni cng ng25, hc theo gng ngi xa ht lng gh vai gnh vc trch nhim ca k s, trc cng ng t biu l lng ch thnh (Chit hm tinh trc thn), ht sc tha thit v dn cho dn, mi khi dn c vic ly ci o l i lm ct (Vnh Tng thnh ng Trn Cung Trng d tc)... T vic thc v mnh, thy r trch nhim vi i, Cao B Qut rt ra cho bn thn mnh nhiu bi hc sng b ch. Khng ch vy, ng cn khuyn con ngi ta: Sng vi nhau khng nn gi ci tnh theo thi tc26 m phi tht lng i x vi nhau bng ci tnh, li khuyn ngi i cng nh chnh mnh hng ngy khi d gic phi tht lng t xt mnh chn tnh s27 (tht lng xt vic) sng tt, sng c ch hn, khng nn sng nh ngi anh trong bi hnh Thng lu in28. Cao B Qut lo cho i c cuc sng yn vui, thanh bnh nh mong mi nc sng H trong. Trch nhim y c vng vn mi nh mt ni m nh day dt k s. Tc lng lo i trc lon, Con mt gi ch mong sng H nc trong (m trng nng thn) Pha ty bc ting xe nh sm ku sut m Ma xun ny khng thy nc Nh h trong (Cm tc khi nghe ting p la) Cao B Qut mun gnh vc trch nhim i, mun lo trc thin h, vui sau thin h (Li gi cho Phng nh). Tm lng tin u hu lc y day dt mi bn ngn n l loi trong sut mi nm (c d th hoi). Bi vy, Cao B Qut lun c ao khng ph tm lng xa29. Nhng d thnh tm cng hin cho i, ng vn khng c c may thc hin ch nguyn ca mnh. Con ngi trong th trn tr v trch nhim ca k s - nh nho khng gp thi Khng c mt sch lc g lm cho i thi bnh/ Thn cho mnh l nh nho m tm thng th30. Bi vy, Cao B
25 26

Bi c b Hn lm sung bin tp vn hc h nhi thnh ph Sinh nhn v d tc tnh lu (Bi Lu vn ha Hon Ph) 27 Nht sng chn tnh s (Bi K L Hy Vnh k nht) 28 Bi hnh ny ni: cha m mt sm m anh khng nui em m ci by gi nh sao hm, sao mai; mi ngi mt phng tri; thua c cy giao nhng (cy nhng nhau) ni Kim sn bn ng bn ty ln lt thay nhau ti, ho... 29 T tm k bt ph Bi Tng o c hng 30 Bi c d

Qut ngh by lu nay Gom gp tri thc ch ung ph 31. Mt chc quan Hnh tu b l li cng thm ma mai. Chu Thn c lc li cho rng mnh khng ti n p cng n c Thnh minh (c b Hn lm sung bin tp vn hc h nhi thnh ph); chng ti nng g nhn sch v m thn (Tn mng hi b, ty trung hu tc) nn m lo bun, t trch mnh. ng thy mnh nh v v, chng lm g cho dn cho nc. Cao B Qut 4 ln ni ln tm s ny qua cc bi th Tng Tr L c nhn, Thp nguyt thp nht nht tha l B nghim tn hu cng bnh mn ch K nh, Thp nguyt thp nht nht tha l B nghim tn hu cng bnh mn ch k t, c d Cao B Qut sng c trch nhim cao nn ng thy thn vi lng tm mnh, sinh bnh, thm ch tm trng in cung. ng 3 ln t thn, 1 ln bnh, 2 ln in cung. Cao B Qut thn khi nhn sch v (Tn mng hi b, ty trung hu tc), khi nhn trng vng (Trung thu kin nguyt), v mnh l mt nh nho m tm thng (c d). ng sinh bnh v dn v nc nh Duy Ma Ct v chng sinh (Bnh Trung). Khng nhng bnh, Chu Thn cn in ngi v lc bt tng tm (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh; Vn Lu Nguyt Tr bc hnh, khuyt vi din bit phng k). ng ging nh Khut Nguyn vi ngh Cuc i c c, mt mnh ta trong, ngi i say c, mt mnh ta tnh. Ci in ca Cao B Qut l ci in ca con ngi sng c trch nhim nh Khut Nguyn, Tip D, Tn Tn. Th nn, ng c phi xoay x lo toan ht suy tnh li hnh ng (c d). Cng c thc trch nhim, Cao B Qut cng au n hn khi tn mt chng kin nhng ni kh ca nhn dn mnh: mt ngi n xin tnh mng ang b e da (Ci t); mt ngi i o rch, nn rch, dng v liu xiu (o phng ng phu); mt ngi vc hm bt hnh, lun gp tai v, ang ng b vc bn cng (Ph tng t); ngi tt nc trn ng bng i, mi run, thn mang chic o ti ngn, trong sng m ang ko i gu thon thot (Hiu lng qun ph); c gi cm o mua tm cm i v trong cnh tri rt (M kiu quy n), cnh ngi bng b nhau c pht chn (Quan chn); cnh ngi ngi lu vong, tr gi trn lnh, i kh kit sc (Phc Lm lo); ri nhng nn rt, nn lt c pht sinh lin tip (c d). Cao B Qut lm lc t hi: Khng bit bn vua quan c bit tnh cnh ny khng? Hay h ging nh thng b chn con b nga, ly dy t buc chng cht ln mnh con b nga lm n cht trn cnh cy. Trch nhim ca vua quan ng l phi thng cm vi nhn dn, phi hiu c ni vui bun ca tng ngi, phi thun dn tm (Chnh ti thun dn tm). Nhng thc t tri ngc, Chu Thn than th: Than i! Nhng ngi c trch nhim chn dn ca chng ta! Phi cn thn, xt n v lng my ca mi ngi (ng T mc ng lang). ng Phng Sc tng ni: Thng sinh bun vui, nhn v lng my c th xt bit c. K chn dn phi lm cho dn no , khng cho nt bun hin trn lng my.
31

Bi oan ng

Bc tranh s phn ca nhng con ngi lao kh ti nghip y cng vi thc trng i ngho, thin tai, dch ha, p bc cng nung nu trch nhim k s Cao B Qut. Cao B Qut mun vung li kim gia tri xanh (Hiu qu Hng giang), mun lm mt cn ma bo lc (i v k nh) cu i, mun ty ra nhng tai ha v nhng tp tc h lu ang cn tn ti. Cao B Qut 2 ln c ao iu ny. Th chiu bch hc T Giang thy, Bin d nhn gian ty tc trng (Du m c trch d thnh n tranh) (Ta th mc trm thng nc sng T Lch, em ra lng tp tc cho khp th gian) c g vic i cng nh vic hoa Qua mt phen ma gi non sng u i mi (Tnh cm mi nhn ngy lp xun) Triu Nguyn khng c k cng vn ha32, Cao B Qut tt hnh ng. K s Cao B Qut thy trch nhim ca bn thn trc thc ti en ti, tr tr ca x hi. Th nn, thy cnh dn i ngho, ng trch mnh khng c nh tng Qun Trng gip vua (Qu Qung Tr); thy ma mng chn r n ni m ma mi khng ngt, ng bn chn sut m khng chp mt (Trung d thp t vn); thy ma nh, mun vt phn ph, ngh n i sng con ngi, ng ch lo khng nc (Vi v). Cao B Qut vui vi ci vui ca dn. Thy ma ng lc, ch nhi, chun chun nhy nht, bay ln, ng cng sung sng vi ngi lm rung (c v tc). Ngy tt, tri chuyn sang xun, ng mong tr b c nhng tp tc ni thn d (Nguyn nht)... Nhn chung, tinh thn trch nhim ca k s Cao xut pht t tnh cm yu thng nhn dn. iu ny khc vi nh Nho ti t Nguyn Cng Tr. Nguyn Cng Tr cng l mt k s, tng quan nim v trch nhim bn phn lm trai: V tr chc phn ni/ ng trng phu mt ng kinh lun33 nhng trch nhim Nguyn Cng Tr xut pht t tinh thn nho hc chnh thng, trung vi vua, bo n n vua m phi gip dn an c lc nghip: Thng v c, h v dn/ Sp hai ch qun, thn m gnh vc34. Bc ngot nh du s t nhn thc li Cao B Qut khi ng tip xc nhng ci tin b ca nc ngoi. Mt s nhn li chnh mnh: C cuc hon du, mi bit c ln nghn dm/ Kin thc hp hi, khc no nh nhn con bo ch thy mt vn35. t , ng thy trch nhim ca chnh bn thn mnh i vi nn hc thut nc nh, i vi nguy c b e da ca dn tc: T khi vt b Ba Sn/ Mi cm thy v tr bao la lm sao/ Chuyn vn chng trc y ch ging nh tr chi ca tr con36. Cao B Qut nhn thy hc thut nc nh suy n. Vn chng ch l tr
32 33

Tch v vn k thy mai lun (Bi Tc Thch h) Bi Phn lm trai 34 Bi Ch lm trai 35 Bi Nh thp nh nht c phong, h trnh ng chu 36 Bi st vin Bi Cng Yn i, anh ng khc hu

nh ch, v gi tr nn bn khon trc tnh trng ti t ca vn chng ng thi. thc ca mt nh th khin ng lo lng v thy r trch nhim ca mnh: Ri nh i hi ngoi, mi tnh ca ngi khch c vng vn hoi/ Sm tin rng vn chng khng ng gi mt ng tin37. Cao B Qut cng bun hn khi thy nhng th h sau mnh vn cn c lao vo y. ng khng mun vn chng mai mt i, cng khng mun n km hm s pht trin t nc. Con ngi c tm huyt vn chng li tht vng v thy n b r rng, bc bo: Vn khng c nh gi ng, v ngho li r thm38. Tm s vi bn thn l Phng nh, ting ni thn thit ca ng bng tr nn chua cht: Ci gi vn chng bn bit cha/ Chng ta hi rng trt em h danh nh mn m i theo tr i39. Khng nhng th, vn chng khng em li ch li thit thc g cho i: Mi nm cm bt ph c thi gi40. ng n hn mt i ph c nm xe sch... Cao B Qut lo lng cho vn mnh ca dn tc ca cc nc phng ng trc s bnh trng ca ch ngha t bn phng Ty v trc s lc hu c h a n tnh trng suy yu ca triu nh phong kin phng ng: Ta cng l nhn vt c Trung Nguyn/ Trc ngn gi ty, ngonh u li, l tun l ch41. V ng cm phn trc s ngu ti, bn ngi khng bit g v thi th mi, ch kh kh m ly ci c, nh ngi din tung v ngi xem tung: Ra i l no khng c nhng b mt thc/ M vo rp ht ci a vi nhng b m o xa! Vic H Mn gn y, anh c bit khng?/ ng phn nn cho ai c nghch mi ngi xem!42... C th ni, k s Cao B Qut vo i vi tinh thn trch nhim cao khng ch i bn thn mnh m vi gia nh qu hng t nc. Chnh l m v sau, t con ngi trch nhim trong th hin ngang bc ra i hnh ng - khi ngha - chng li triu Nguyn. L c Bnh Dng, B Bn v Nghiu Thun/ Mc D, Minh iu hu V Thang mang nng lng thng dn, yu nc trn i vai trch nhim k s Cao B Qut. 2.2. Con ngi kh phch: Cao B Qut khng nhng sng c trch nhim m ng cn lun t r kh phch, bn lnh ca mnh trc cuc i, trc mt triu Nguyn c on, chuyn ch v bo th, lc hu. Con ngi kh phch Cao B Qut th hin nhng v p trong chnh bn thn ng. l v p ca tinh thn t do, ca hnh ng dm ngh, dm lm. Cht kh phch chnh l sc mnh tinh thn. V sc mnh ny c th hin thng qua hnh ng. Chu Thn hnh ng trn mt tinh thn t do y bn lnh nn trong th ng hnh tng con

37 38

Bi Thut hoi Bi Tiu m h bt 39 Bi m trung gin Phng nh 40 Bi Phc gin Phng nh 41 Bi D Hong Lin Phng ng cnh cp hi ngoi s, trip hu cm, tu bt d chi 42 Bi D quan Thanh nhn din kch trng

ngi t do c xuyn sut theo hnh trnh i tm l sng i, v p trong th. Cao B Qut c tnh phng khong ngay t lc cn tr. Con ngi trong th 2 ln khng nh: Thiu nin tm tch to thanh cung (Bi Cm s cm s, tng bt ngu th) (T th tr tnh nt phng khong ri). Bnh sinh tnh tch t am ngm, Du bin thin nha mi bt cm (c d khin hoi) (Sut i tnh ch thch ngm nga, Do khp chn tri, tnh y vn khng b) Tnh cch y v sau cng bc l r hn v hnh thnh nn mt cch sng. D bt c hon cnh no, Cao B Qut vn c t do, t ti gia khong khng mnh mng ca v tr. V y l nhng khonh khc ng nh ngi th ghi li. Biu lp Ty lai k chu? (Tiu m h bt) (eo bu xch nn i sang phng Ty, khng bit l ci th my?) Ho ho cn khn nht b y (Nht m) (Gia khong tri t bao la, mt chng o vi) Cao B Qut lun vt ln mi hon cnh, t do khi ung ru lm th, khi bn thn mt mnh c qunh gia tri t. Khng ch th, Cao B Qut cn t do ngay khi bn thn mt c t do. l nhng thng nm h Cao b cm t v v trng thi43, b pht phi chuc ti trong v ngoi nc. D vy, ng vn tm cho mnh mt th ng, mt ngun hng t do mi. D sinh nht d m Phiu chuyn ty thin phong (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm). (i ta nh mt lung hi di chuyn ty theo gi tri. i li khng nht nh ni no, ch trong vng tri t) Thin a nht thi t (c d cm hoi) (Gia tri t, nht mt anh t lm th) Nh mt lung hi di chuyn theo gi tri, l mt anh t lm th, tinh thn t do Cao B Qut khc no tinh thn ti ngc ngoi ca ngi t Nguyn i Quc sau ny. Nhng Cao B Qut tinh thn t do cn c tip sc bi cm hng lng mn, bay bng nn n khong t hn, n t do hn. Ba ln ni v ch hng ca mnh, Cao B Qut u c cch ngh nh vy. ng thy n t do nh nhng con sng mun dm (Thanh Tr phim chu Nam h), n ni h khng xa tp (Tng o c hng), t do nh chim hng, chim hc bay tt tn my xanh (ng Tc tun ph
43

Thng 8 nm 1941, Cao B Qut c sung lm S kho trng thi Tha Thin, cng Phan Nh cha vn ca s nhn. Vic bi l, c hai b bt.

tch thng m). Tinh thn t do Cao B Qut khng b b buc bi hon cnh, iu kin v gii hn no c. khng ch l cch sng m n cn l bn lnh, hn ct ca Chu Thn. Bn lnh ca c nhn thc trc cuc i, bn lnh ca c nhn thc v mnh, trc sau khng h thay i. Cao B Qut sng phng khong, t do nn lun c nhng kht vng v c mun khc thng. C trn 34 ln trong 418 bi th, Cao B Qut th hin kht vng, mong c. Cao B Qut mun tro ln nh ni cao ngt44, chp thm i cnh bay ln tn my ta45, vin my46, ci gi47, mun tri lng mnh vi dng nc chy v ng48, ao c c ti v nh Tn V v tranh t ha ca mnh trn u ngn song49, hay kht khao em nhng cu th kinh ngi ca Tiu T m khp cc ni chn tri kia50. i khi bun, Cao B Qut cn mun ly c v tr lm khuy mi su l th51, lc vui li mun dng vt o thu vo mun vn gi xun52, ho hng mun vc so ln ch tri, hi vng tri cn xa my na?53 ri ty m ngm ngha, ch tr my ni bn pha54 Qu tht ch c Cao B Qut mi c nhng kht vng nh th!. Nhng kht vng ny c chy ra t mt ngun sng ro rc yu i, lc quan kh phch. Tinh thn t do, kht vng t do lm cho Cao B Qut tht s ln hn c v tr. Honh Sn, Bn Thch, ng Tin L, Si Sn non nc ny sao m nh th! Khng y mt vc tay, ch bng nm tay, ch nhn trong khe mt. Cao B Qut 3 ln t r kh phch. Triu ng Honh Sn lp, M h Bn knh dc. Hu th lng phin thch, Giang sn bt doanh cc. (Dc Bn Thch knh) (Sm ng trn ni Honh Sn, Chiu xung tm khe Bn Thch. Nht ly mi ni mt vin , C non sng khng y mt vc tay) Thin cng dic h s, V tr Thi Nguyn san. Ch th nht quyn tiu, Thn tc qu phc ngoan. (Du tin L ng nhn m Thi Nguyn
44 45

Ng dc ng cao sm (Bi Qu Dc Thy sn) Ng dc sp song s/ Phi l lng t yn (Bi Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn) 46 Nguyn ngn tng cao phan (Bi Du vn) 47 Nht tiu tha phong n sn hu (Bi Trng giang thin k tam) 48 Phi t hng ng lu (Bi Thp lc nht Yt inh L thun, Th Trn Ng Hin) 49 Thy hng Tn gia truyn diu bt/ o u thim t lng ngm nhn (Bi Trn Ng Hin nhc hu s th tu bt ha chi) 50 Thy tng Tiu T kinh nhn c/ bin thin nhai x x san (Bi Nh thp nh nht c phong, h trnh ng chu) 51 Dc t i quan tiu l mun (Bi K Nguyn c hu hi tch) 52 Hit th trng xun vn l phong (Bi Xun nht tuyt c thp th - k thp) 53 Ch ng hu ch lai thin thi/ Tiu vn ch thin cch k trng (Bi Vn du Si Sn hu ng sn u bch th - k t) 54 T din vn sn nhn ch c (Bi Vn du Si Sn hu ng sn u bch th - k nh)

sn thy chi thng Ty hu thnh ngm vn) (ng tri sao cng lm chuyn, By t ra nhng qu ni Thi Nguyn. Ch mt hn h bng ngn tay th ny, M bit bao cng phu thn c, qu chm) Nhn trung sn thy vn thin l, Bt vn yn thp lc phong (Vn du Si Sn v hu ng u bch k t) (Trong khe mt, thu gn nc non hng mun dm, Di ngn bt, hin ra my khi ca mi su ngn ni) Tinh thn t do, kht vng t do v bn lnh c nhn to cho Cao B Qut t th dc ngang, vy vng, thu tm non nc. Khng ch vy, di mt ng s vt tr nn sng ng, mnh m hn. Cao B Qut trn 54 ln c cm nhn, cch nhn kh phch trc ni, sng, sng, ma, my, li hp Phi v tu vn th (Trung d thp t vn) (Nhng ht ma bay nh mun mi tn bn) C knh nhp nguy ng L nhc thng thin tn (Du tin L ng vn nhn m Thi Nguyn sn thy chi thng tng hu thnh ngm) (Mt li hp xuyn vn ni bc cheo leo. Tng nh c th thng ln tn tri c) Ty Nh giang u thy tm thin (i v k nht) ( u sng Nh pha ty nc lin tri) Ni cao ngt tri; sng mnh m bn ln o ngi i xa, sng sng nh li kim dng gia tri xanh, chy si bt rung c tri, ngn nga reo vang nh ting chy gi go; ma nh tn bn; my c lc li mun s xung cun c thnh Ngh An; nc c khi bt tn ni mt t vi v tr; mt li hp xuyn vo ni bc m tng c th thng ln tri Cao B Qut cn im din thin nhin th chin m ch c con mt v tng mi cm nhn c. Ni C Mng55, ca Thun An56 trong m gi ni, sng gm tr nn d di trong m vang ca nhng trn thy chin ho hng. iu ny khc no Nguyn Tri trc hng khi trc dng sng lch s Bch ng, ngh v mt thi oanh lit ca qun dn ta: Gi bc thi trn mt bin bc hi nc ngn ngt, Nh dong cnh bum th lt qua ca bin Bch ng.
55 56

Bi Qu Bnh nh dng phn C Mng Bi Thp ng d i phong

Ngi trong thuyn trng ra, ni ngn ngang nh c knh b cht, c su b vm, B nhp nh lp lp ng gm b chm, ng gio b gy (Ca Bin Bch ng) Cao B Qut mun lm ch thin nhin, v tr, mun thu tm c t tri, mun chp i cnh th bay bng gia v tr ny. Con ngi t do mun lm nhng vic c ch cho t nc, mun lm nhng vic phi thng qu sc ca mnh. Th tng mai t trch sn gian, Nht c thanh t k bch loan. K th lai thi xun sc ho, D nhn cng tc ha d khan. (Ti mai) (Th em ht mai nm trn ni, Mt nm ging thanh tao gi ln ngn xanh. Hy nh lu: sau ny, khi v xun ti tt, S thnh mt bc tranh cho mi ngi xem chung) Sn khc ng bin quch cnh nghi! ( Trn V qun thch bi) (San phng m ng i, thnh quch trng cng hu tnh) Thy nng v ng tru th nht ngung ng, Th chi Ty H chi thng, Chu Long, Phng Chy chi gian (Du tin L ng nhn m Thi Nguyn sn thy chi thng Ty hu thnh ngm vn) (Ai c th chuyn gip ta c mt gc ng ny, V t bn H Ty, gia khong hai g Chu Long v Phng Chy) Khin lai ty bn, sn vu ho, Sn khc ng bin, quch cnh nghi (Du Ty H bt tuyt K t) (a li b ty, ni non thm xinh p, San bng m ng, thnh quch cng hu tnh) V phi T ch khng kim, Thi nhng Trng Canh dic lc tinh (D Qung Nam hc chnh Bi ng tc, d khi kin nguyt) (Ma khng c nh T ch, vn cm ly thanh kim, Th tuy km Trng Canh, song ngm ln cng c th lm rng sao) Cao B Qut mun nm ht mai ln ni sau ny mi ngi c thng thc bc tranh p; mun bin i v dch chuyn thin nhin theo thch ca mnh, gp phn to v m quan cho t nc. Cao B Qut cn mun nh T ch, Trng Canh thu no cm kim, ngm th vy vng cng non nc. ng qu tht dm ngh dm lm, dm hnh ng. Bi Tr Giang thu nguyt ca

 khc ha hnh tng con ngi t do - kh phch hin ngang bt khut, hnh ng quyt lit ca mt bc i trng phu. Trng phu n kim kh tin kh, K l v vi nhi n su! (Tr giang thu nguyt ca) (L ngi trng phu chng gm i th i thng, Chng bt chc nh n b, con tr bn rn trong lc phn k!) Cao B Qut cn mun vt mi s rng buc, sng thc vi chnh mnh. Hnh ng xa tc chng minh iu ny. Trong 18 ln nhc n tc th 4 ln ng xa tc. Tn pht nguy kiu tiu t tri ( Trn V qun thch bi) (Gi chiu, bng x, vn khng tr v, Xa tc ng trn cu cao, mm ci ch t mnh bit vy) Phin nhin phi pht ng sn quynh (D thi hu Phan Long Trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn) (Thot li x tc bc ln ca cha trn ni) Ngi xa thng hay buc tc, bi tc. Cao B Qut li xa tc m xa tc trn ni, trn cu cao. Phi chng hnh ng ny va hin s kht khao t do va t r kh phch ngang tng ca Cao B Qut? Nu vy, Cao B Qut ngang tng kh phch, t do hn l xa tc gii ta tm l. Lc ng nng mang tm s hnh ng vn vy: Tc xa trong gi xun tht ng thng57. Cao B Qut khng nhng mun ph b mi rng buc, sng ngang tng, kht khao sng t do m cn c hnh ng phn khng, t co k cm quyn. ng hai ln khng nh chng cn my k ti gii ni triu nh (Bi Tng Th Khi V y xut Thanh Ha, Bi Phm kinh don nhc qu hi vt, bnh v p bi, ht tr phong v, cm s th hoi nhn Phm cng kim tr b ). Bn thn cng chn ngn bn v li, lun ci lm ri. Chn ngn, v v nm thi phn khng - bt ngun t thc t cuc sng chn quan trng, t nhng mi hn Cao B Qut ngy ngy nung nu. Nhng mi hn ngy cng nng. Th nn, Cao B Qut nhn u, thy g u m, en ti, cho l bn thng tr vua quan hi dn hi nc. ng mn sc tn ph ca cc hin tng thin nhin t co vua quan. Chng bo tn lm mi ngi sng trong thp thm, lo s. V nh vic tr chuyn, ci m cho vui v cng phi d chng, kn o: Mun n vi mi ngi chuyn tr tm s/ Nhng phi ni s, s tri tri b tri ght58. Cch ni khinh mit y xut pht t lng khng tn trng k tr v. Bn chng - quan nh Nguyn khc g ch b chn con b nga59 c kh kh buc cht n dn n kt qu thm hi. Con b nga cht tht v li ca thng b. Dn chng cng cht ln cht mn v cch cai tr ca triu Nguyn. Cao B Qut gin tip v trc tip t co
57 58

Tn pht xun phong kch kh lien (Bi Vin c tr v) Ngh hng bnh nhn thoi tm s / thanh trng thng ng thin nhan (Bi Thp nguyt thp nht nht, tha L B nghim tn hu cng bnh man ch) 59 Bi ng t mc ng lang

chng. Khng i xa xi bng gi, Cao B Qut ch thng nhng ni bt hnh ca con ngi trong x hi mi tng lp, c bit ch cnh lu vong, bt lnh, i kh, n xin... Tt c khng cn phn thnh60, vn c tr tr61; hn th na, cnh au bun tri ra ngt mt mi pha62 cnh chin s ln lc ni tin phng lam chng m mt, bn li bun th ph phn63, c ci n phi vt v, him nguy nh vt qua ca i Qu mn... T vic t co , Cao B Qut i n hnh ng. ng cha bi thi cho th sinh - chng li quy ch c h ca trng thi, chng li ch phong kin. Trong thi gian t, ng cn ln n ch nh t phong kin, ni ln ni oan ut ca bn thn, s tra trn d man ca nhng cng c - i din cho ch phong kin. Ba bi th Vnh ci gng cho thy r iu . Cao B Qut ph phn ci my lm nhc hnh chnh l ph phn bn thng tr (Trng giang thin k nht). Tinh thn, ch ng khng khut phc trc cng quyn m mun: Ch ci gng vit bi Thin s ngm64 ca Nghiu Phu vo y. Cao B Qut cn ph phn c v vua ng knh ca giai cp phong kin. ng cho rng nh vua khng nhng c tnh khng nhn thy k c ti m cn khng bit trng dng, v nu c i na cng l chn p, k, dn vo ch cht m thi. Cao B Qut hai ln ni ln gi tr bn thn cng l 2 ln t co k cm quyn. Nh bt kin: c Giang chi dng, Nguyt hng chi cng, Thng hu bn t chi tng bch, t ngt ng cu nhi tng vng (vng). Cu pht kh vu trit tng, C v th h k th d d chng. Nhi h tin pht chi ng? (ng tin ca) (My khng thy: pha nam sng c Giang trn ni Nguyt Hng, Trn c cy tng, cy bch cht mt na. Nhng vn cng nhau ng tr tr gia tri rt mt. V phng c ngi th gii bit dng, khng b n, Th hng cy nh b kt v chng no cn c g ng k vo u. Vy m cn n ph n th c ng khng?) Minh chu tch m u (Thut hoi)
60 61

Bi Xun An Qun k nh Bi Thun Trch chu hnh ng Hi 62 Bi i cnh mn ngoi thiu vng trnh ng du gi 63 Bi Tp - k tam 64 Bi ca ci roi song

(Ht chu sng nhng tic b nm t trong bng ti) Cao B Qut ph phn nh vua khng bit trng dng k s nh ht chu ng gi m b nm vo bng ti, nh cy qu m n ph; li ph phn s xa hoa k t xng l con tri thay tri hnh o m hi dn, hi nc, sng xa hoa phung ph trn ni xc x ca dn ngho (Qu qung Tr tnh)... Th hi trong hon cnh ny, Cao B Qut khng th khng hn, khng cm phn, phn khng v khi ngha? Nguyn nh Chiu v sau trc thc trng ngoi xm, trc s b mc ca triu nh c mt mong c: Chng no thnh n soi thu?/ Mt trn ma nhun ra ni sng65. Nhng ngi th khng phi l c Chiu m l mt Cao B Qut y kh phch. Chu Thn khng gi lng yu nc vo mong c m gi trn vo hnh ng phn khng cu dn th, nh cng quyn. Khng hc theo ng Thiu Lng chng gy bng thn cy l mt mnh than th vi i66 , khng th c mi gi u m mong ngng tri xanh67. Nh vua khng ban n m lun mang ha n cho ngi. Th nn, Cao B Qut ch cn bit gi trn nim mong c mnh vo hnh ng. T nhng hin tng my, ma, sm git, Chu Thn nhn thy nhng g ri s xy ra. Trn 12 ln, Cao B Qut nhc n ging bo, vi v d di v cung n. C mt ci g m nhm ln trong lng ngi. Phi chng l kht vng mt vic phi thng xy ra? Bo v khuynh thin lu Phi o tp a lai Th lin giang sc trng Thanh nhp d phong ai (i v) (Ma d nh nghing tri nc xung Sng tung te trn ngp mt t Mt mu lin vi dng sng, th trng rt mnh Ting reo h m nghe cng ai on) Bo li in nht thanh Khach t trung d khi Tp tp phong lim Phi v tu vn th (Trung d thp t vn) (Sng d m mt ting Khch ang m tr dy Gi sm sp vo bc mnh Nhng ht ma bay nh mun mi tn bn) T hi d vng v
65 66

Bi Ngng gi ng Bi Hn v so tc, d ngu kin nguyt, ha Phng nh 67 Bi Mng Ng Dng nh

Ng li trng b sn? (Du vn) (Bn b mong ma ri, Sao php ng li cn gi kn mi trong ni?) Xch nht hnh h o? Thng sinh thn k hi? (i v k nht) (Mt tri ln i ng no? dn en than th mi) Cao B Qut bao ln hi php ng li , hi mt tri , hi nh ng nh thi thc chnh mnh. V nhng cn ma d di, nhng cn ma nh mi tn bn... chnh l kht vng, mong c hnh ng. Nhn dn trng i quan tm chm sc ca triu nh nh hn trong ma. Triu nh khng lm ma th chnh nhn dn s to ra n. Nhng m my en tri bu tri vy kn, ri sm st ni ln v ma s n. Thin nhin go tht hay lng lng ang ni lon? Cao B Qut ngm sng Hng ri t hi C g li phi c lm mt nh th68 lc lng gia bn trc trong khi i ang rt cn mnh. Suy ngh y c day dt, bm vu trong khi: No ai bit ngy mai nng hay rt? Sao c ngi mi y cho lng xt xa!69. n lc, Cao B Qut gom kh lc ca mi ngi ni thn p hng n mt kht vng ti sng nh cu vng mun trng gia khong tri my (i v k nh). Sc mnh ca nhn dn, ca chnh ngha s lp lnh nh v p rc ho quang ca cu vng mun trng gia khong my tri xua i ni u m ca t tri. Chu Thn mun xoay li tri t70 mun thay i nc c em li m no cho nhn dn. R tht, Cao B Qut t do trong cch ngh v cng t cch ngh ny phng pht mt ch, mt tinh thn cng ci, mt hnh ng dm ngh dm lm ca ngi trai trn y hoi bo ln. Con ngi kh phch Cao B Qut lun vt khun kh mang tm vc v tr l vy. Con ngi t do kh phch cn l con ngi ca kht vng c nhn. Mt c nhn dm vt ln khun php, l gio, t nh ot s phn ca mnh, dm lm mt con ngi bn ng. Trc , ci c nhn, con ngi c nhn cng c cp trong th ca Nguyn Gia Thiu, on Th im, Nguyn Du, H Xun Hng, Nguyn Cng Tr n th Cao B Qut, con ngi c nhn mang m sc thi ca thi i, ca bn lnh kh phch Chu Thn. Ch ri tn, thi i i mi, t tng tin b ln sang li thm bn lnh con ngi Cao nn ci hu ng cng mnh lit, cng day dt. Kho st 418 bi th, chng ti thy con ngi c nhn c cp trong th rt nhiu, khong trn 289 ln. Du hiu nhn bit con ngi c nhn thng qua cc t t xng nh ng, ng, d, c, thn, khch, du khch, hnh nhn, du nhn, du t, trng s, Mn Hin, Cc ng, Cao Lang Khng ch vy con ngi c nhn trong th Cao B Qut cn hin ln thng qua cc hnh
68 69

Th thn h s tc thi ng? (Bi Th vn Thn T phng quan Nh H ng Di Xun, Ha Ph) Bt tri lai nht th hoc hn? Nh h cu ta linh tm oan! (Bi Kim nht hnh) 70 Bi Vnh V Du

nh c lin h mt thit vi qu hng (ng tin ca), hay ni sinh trng ca con vt m ch ni sinh trng con ngi (Qui). Cch th hin bn ng d khc nhau nhng n u xut pht t tinh thn t do, kht vng t do. Con ngi c nhn t ho v s hin din ca chnh mnh ni phong cnh tuyt p, li mun gi nhng ni ring su kn kh gii by trn th ny vo tri t ni sng (Dc Thy Sn); hay th hin kht vng t do t ti (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm, Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn) hoc by t lng mnh, trn tr trc cuc sng, trc con ng cng danh (Thut hoi, c gia th, th nht tc) Vi tinh thn t do y, con ngi c nhn khng bao gi thin kin, khi nhn nhn v nh gi s vic, con ngi. Cao B Qut 3 ln c cch cm nhn ring. ng yu cu cn phi nhn nh vng chc, r rng, phn minh mi vic (c H thnh c nhn th thoi cp gia tnh kim vn cn tc). Bi vy, ng ly lm kh chu khi nhn tm bia khng ch ( Trn V qun thch bi). Th nhng, trc nhng c ch u m ca i v chng ngi Phng Ty, Cao B Qut li y thin cm v m p (Dng ph hnh). Th gii cuc hnh trnh sang x ngi tht s m ra cho ng mt t duy mi, mt tnh cm thong m. Cao B Qut khng h khc khe m lun lun tch cc sn sng tip thu nhng ci mi tin b. Cng trn tinh thn t do , con ngi c nhn c s nhn nhn li chnh mnh, sn sng i ra ngoi khun, thm ch ph nhng li mn so rng c k khng cn hp thi na. Cao B Qut dm nhn thng vo s tht m ni, m ngh. Tip xc vi nhng ci mi, ci tin b, ng cng hiu ngi, hiu mnh hn. Nhn li li hc t chng v kha c ca nc mnh, Chu Thn cm thy mnh khc no nh con su m mun o c t tri ( st vin Bi cng Yn i anh ng khc hu), khc no nhn con bo ch thy mt vn (Nh thp nh nht c phong, h trnh ng chu), vn chng v th m v b, ch l tr chi tr con ( st vin Bi cng Yn i anh ng khc hu). Mt lung t tng mi, ngh mi ang ny sinh, tro dng. Cao B Qut cho vic to lp cng danh nh vy l qu l nh b, tm thng. V tr ny bao ra, rng ln cn g m phi li nhi theo tng cu tng ch cho ph cng. Ngi th au xt ni ln ting ni ca lng mnh, nh thc tnh bao lp ngi ang cn ngu mui. Nht danh c bn trng nh th! h! Nht danh c bn trng nh th! Bch pht, thanh bo, ng lo h! ( st vin Bi cng Yn i anh ng khc hu) (Mt cht c rng buc mi th ny! Than i! Mt cht danh c rng buc mi th ny! Bc u vi chic o xanh. Ta gi mt ri!) Ba cu th vang ln nh ting ku x lng. Cao B Qut t trch mnh c cho thi i li cun mi n nay th gi mt ri. Mt s ni tic trong mun mng nhng du sao cng l

tinh thn dm nhn nhn li chnh mnh. Mt con ngi dm t ph mnh vi thi trung thc, thng thn nh vy. Qu l mt ti trai c bn lnh, c kh phch. 2.3. Con ngi bi phn: Cao B Qut c mt ni bun v thn phn v thi cuc. l ni bun ca mt k s ch khng thnh danh khng toi, mun em hoi bo gip dn gip nc m khng sao thc hin c. Li phi tn mt chng kin cnh thi nt ca bn quan li vua cha, cnh dn chng i kh lm than, lu vong v nguy c ngoi xm ang n gn. Ch khng tin dng, n ang tay vi dp ti nng nn ni bun cht cha mi trong lng Chu Thn lu ngy bin thnh ni bi phn khng sao km nn c. Cao B Qut tng ho hng nhp cuc thi th ti nng mu cu cng danh s nghip nhng tht bi lin tip. Danh ln n mi ch t n C nhn, phn sau bao vt v nh c tin c lm Hnh tu b L, sau thng chc Ch s. Nhng ng hon l dng nh vn cha tha ch tang bng, chc phn nh bit dng vo u. Cao B Qut nhng lc y cm thy mnh b rng buc bi danh hi. Ting th nh mt li than cho bn thn, cho thi th. Cao B Qut 19 ln nhc n ch danh, trong , 16 ln au xt v tm thn b ch danh rng buc, v lm v cht ph danh. D vi ph danh ng (Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t) ( b lm v cht ph danh) D sinh ph danh ng (c gia th, th nht tc) (i ta trt lm l v ci danh h) D sinh c bn ch vi danh (K hn k nh) (i ta b rng buc ch v cht danh nh) Cao B Qut 5 ln nhc n ci danh h o vi nhng ci tn ph danh, danh h, cht danh nh, mt cht danh. Con s ny ng ngha vi ni au xt, ay nghin lng ng. Cuc i Chu Thn tr nn khn n v ch danh. Nhng khng v th m ng qu ly. Cao B Qut ch trch ci danh h o, ma mai n, giu ct n, coi thng n. Cha c nh th no m mit th cng danh nh Cao B Qut vy. Cng danh lc ny tht ung ph, v tch s khc g ci ch ri b v71. ng au n bit bao khi nhn ln trng xung vn b ci danh rng buc (Thut hoi), khi tui gi sc yu m cng danh chng gip ch g, nht l khi nhn ra n l ci danh h ( st Vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu). Song hnh trn bc ng cng danh y, Cao B Qut khng cn tin tng vo vn chng na. Tht l mt ni au cho k s khi chnh mnh li nghi ng v ci nghip ca mnh. ng 5 ln ni ln ni au xt ny khi nhn nhn li vn chng. Truyn gia th s mn long (Bnh trung, hu hu nhn chiu m tch thng tc)
71

Nhp th cng danh hn try tng (Bi Bnh trung, hu hu nhn chiu m tch thng tc)

(Nghip nh th s cng ta ngh m rng) To tn vn chng bt tr tin (Thut hoi) (Ta sm tin rng, vn chng l iu chng ng gi) Hng tch vn chng ng nhi h! ( st Vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu) (Chuyn vn chng trc y thc l tr tr con) Vn v thin gi bn nan tr (Tiu m h bt) (Vn chng khng c nh gi ng, v ngho li r thm) Thp nin c bt ph quang m (Phc gin Phng nh) (Mi nm cm bt ph c th gi) Vn chng ta nh ngh m rng, chng ng gi, l tr tr con, r rng. Cao B Qut dn vt trong tng cu ch, v x ci lng ca mnh. Hng chc nm chm m trong bt mc, vt v lm mi thi C nhn. ng cht nhn ra thn mnh tiu ty, khng cn ra hn ngi. Ci gi ca khoa hon lm cho anh thm tha: V t tn hnh nht h nho72 (L mt anh h, thn tn m cha cht). Cao B Qut hng mi nm cm bt ph c thi gi v c i ph c nm xe sch. Tht ng bun cho mt con ngi dn ht tm tr, ti nng ca mnh phng s cho s bn vng ca ch m ch nhn s k ca quan trng, s trng dng nh nhen ca vua cha! Cao B Qut ch v vng vt vi vic i73 m c cho thi i li cun mi74. Cng danh cha toi, li lm gian nan, ng ut c v cho mnh sinh vo thi bnh, li khng gp cha hin. xoa du ni au v th hin s phn ut trong lng, Cao B Qut tm n ci cht ho hng, mnh m ca trng s. Con ngi trng s xut hin 7 ln trong th. Thi thanh trng s tin (ng Ng s Trch, Phng Dip Di Xun cng tc) (Thi bui thanh bnh, k trng s tr nn thp hn) Th kim thanh cung thp qu nin (Tc Giai Lc cu tng mc gia, tng bit lu ) (Sch gm lng ng qu mi nm) Trng phu n kim kh tin kh, K l v vi nhi n su! (Tr Giang thu nguyt ca) (L ngi trng phu chng gng i th i thng, Chng bt chc nh n b, con tr bn rn trong lc phn k!) Anh hng mc vn thin nin quc (ng Honh Sn)
72 73

Bnh trung C bn th thn cu h ct (Bi H tng Phan Sinh) 74 T than dud u y tc tnh (Bi ng Honh Sn)

(Ngi anh hng khng ko li c nc nghn nm) Cao B Qut tht vng vi cng danh tm n con ngi trng s. ng mun ly ci cht ho hng ca trng s xoa du ni au, ln t ci bi.Th nhng, tm trng bun au v s nghip khng thnh vn c m nh. Bi vy, ci cht trng s du c ho hng kh th vn cht cha mt nim au. Ngi anh hng khng ko li c nc nghn nm l vy. Chu Thn t trch mnh Sinh nhm i thanh bnh bit c lm nn tr g khng?75. ng chua xt, kim nghim li Ni chn tri, cy n thanh kim i lm ng76. Sut cuc hnh trnh vo Nam m ng my ru c day dt cho bc ng pha trc (Th vn Bo Xuyn ng lu bit). Con ngi bi phn li ni n chuyn chm ni ca i mnh. Nm thng khc no nh si c bng phiu bt. C n 4 ln, Chu Thn bc bch ni nim. Nhn th thng trm ng lc nin (m tu c ch hu giai tc tc phc tu bt th th) (Ta) chm ni ngoi i nm su nm ri) Lc nin sinh t ph trm a (c H Thnh c nhn th thoi cp gia tnh kim vn cn tc) (Qua nm su nm ni sng cht chm ni) Nht thu linh lc hng ty phong (Trung thu kin nguyt Trung thu ngm trng) (Mt thi long ong gi gi thu) Ph th du du l v tn, Nht lim thu nguyt d quan tnh (Th vn Bo Xuyn ng lu bit) (i ngi ni tri vi vi, ng i khng cng, Ch duy c nh trng thu gii trn rm cng tm tm tnh nhum mu quan i) Cao B Qut thy mnh chm ni, long ong trn bc ng i, khi th ln ni V Linh nhn mnh vn l khch giang h, khi th tin ngi anh h m bi ngi cho tm thn lu lc, lc li v mnh l khch, l khch, khch tha hng... Tht thng cm cho thn phn ca k khch ni qu ngi, khi thn phn li c chnh mnh thc. C n 7 ln Cao B Qut tip ni n thn phn khch. Bch nin thn th khch (M c x huynh qun d giam th kin k) (Trm nm thn ny l khch) Bch nin vi khch l do trng (Phc tng) (Trm nm lm khch ng cn di)
75 76

Sinh phng thanh th tri h dng (Bi Tng Th Khi V y xut Thanh Ha) Bi Nht m

Khch trung hon nim khch (Tu m) (Thn l khch li nh (ngi cng l) khch) Nhn th tha hng kh ng qui (Qui chu c qui t) (Ngi (i thuyn) l khch tha hng nn phi v) Khi tri h hi phiu linh khch (Thin o thnh phng c nhn C Vn Kh vn k cn ph c ha d m cp chi) (u hay nay y mai tr thnh khch lnh nh) Cao B Qut qu li chng? Khi i ngi ch c trm tui m c ti Trm nm thn ny l khch, Trm nm lm khch ng cn di. C th l vy, nhng qua cch ni ny cn cho thy Cao B Qut rt c thc v qung ng vt v ca mnh, v trch nhim ca mnh, vt v trm nm v lo toan cho hu th. Bi vy, ci cht trng s c vng vn, chuyn kim cung c m nh. S phn ut trong lng lm cho Cao B Qut nhn dng sng Hng m tng nh kim dng gia tri xanh77, c m treo vch mt thanh kim c ngay phong ha v kht khao nh nh th sinh treo chic cung nng su qun78, em huyn ca ha cung n79. Mt tm thn tri ni vi bao kht khao hin dng cho i. Tic thay, ch nguyn li khng thnh. Nim tm s y cng au hn khi bc chn y vn c dn bc. Cao B Qut ngm ngi "Tm s tui trai trng, nh gi trong ca si80. ng cm thy thn vi ngi i, vi lng mnh, vi sch v v c tri xanh Ci ch trai tr c vi dn theo tui gi, sc yu, bnh tt. Mi tc "b ph"81, "im sng lan dn"82 ri m Cao B Qut vn khng h nhn thy. Nhng ng lm sao c giu c lng mnh, khi phi i din vi chnh mnh, i din vi tc bc, sc yu. Su ct chi ly ng mn hoa (Bi Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h) (Nm xng gy ri rc mang mi u hoa rm) Bch pht, thanh bo, ng lo h! ( st vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu) (Bc u vi chic o xanh. Ta gi mt ri!) Tn knh sng mao su t i (S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k) (Bun b nhn tc bc mnh trong gng mi)
77 78

Bi Hiu qu Hng giang Bi Tp - k ng 79 Bi Tp - k lc 80 Trng nin tm s c si phi (Bi Nht m) 81 Song mn tiu tuu bt t tri (Bi gia) 82 Bt kin tinh tinh tuyt mn xm (Bi Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin k nh)

Cn g au n hn khi Cao B Qut mun cng hin cho i m ch nguyn cha thnh, nht l khi thy mnh sc yu, tc bc ? Cao B Qut tht s bun, trn tr da dit. Theo l m yu gy g, bnh tt. Cao B Qut "gy g ging ht cnh mai, con hc b bnh mi khi (Du Ty H - k ng), cng thm tm bnh lu ngy cng lm ni nim su kn ri tung. Khng phi hnh nh ca bc trng phu ch ngang tng m li chnh l mt con ngi va gi, va m gia t tri83 ang m bu tm s. S bt c ch trong cuc i, s thng trm trn bc ng hon l lm cho ci ti c nhn tr nn c thc v cuc i, v tui tr. Cao B Qut thy "Con ng pha trc r l gic mng vin vng/ Ci i ph du ng ng tui tr c l bao"84 nn ng i lc chn ngn, c suy ngh: "Cuc i nh vn c ngi khng t nc mi l cao"85. ng c ao c v yn t nh nhng con chim n (Bnh Trung). Chnh do thc c con ng tin thn ca mnh m mt nn Chu Thn m ra bun chn m c ngh v nhn. Cao Bt Qut tng ni. Nhp th do a cm vng nhn ( ng bnh trung gin ch hu) (Vo i hy cn lm chuyn dm u mong cnh thanh nhn) Bi tu cng danh tch tm nhn (S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k) (Khi nng chn ru tic cho cng danh trong cnh tm nhn) lu tm ti ng ng tri (Bc m) (Tm lng ta gc lu, ta nn t bit) Cao B Qut dm u mong cnh thanh nhn, li tic cho cng danh trong cnh tm nhn. Nhng suy xt k: "Ta nn t nhn bit ty thi c m xut hin hay rt lui tu dng ch thi tm lng ta gc lu. Cao B Qut c ti, c tm m cng danh ln n, chng gip ch g cho nc nh. i lc, ng li cm thy t nht, nhm chn nn mun hng nhn. Con ngi sm c ci th hng nhn t thu tr nay li ri hon cnh tin thoi lng nan. Trch nhim k s cha tha ch nn d trong cnh nhn, hay lng hng n th an nhn ch l tm b nht thi. Bi th, ci ngh lui v n dt hng nhn, khng hn l iu m ngi th ngh n. Ng v hnh d, dic v lu (Trng giang thin k tam) (Ta khng c g i cng khng c g c) Ng s v hnh lu (Chu hnh h Thanh Kh, c nhn k bit ty du ch t) (Ti ch bao gi nh ra i hay li)

83 84

Kin khn lo bnh phu (Bi c d) Tin lch lch cu nhn mng/ Ph th du du k thiu nin ( Bi Ha Thc Minh lu bit Don Trai tc kim th k vn) 85 Th l thnh tri bt trc cao (Bi K Nguyn c hu hi tch)

Cao B Qut c s bn khon, nhng n khi ng i thu r, b chn tng nh Nguyn l hnh, tuy cn mun dn thn nhng Cao B Qut tht s mt mi, bing li mun hng nhn. Nhiu bi th bc bch tm s ny nh Vn du Si sn v hu ng sn u bch k nh, Th Phng nh, Hon Ph, Thn T phn vn ng th - k nh, ng tc Tun Ph tch thng m Nh vy, Cao B Qut t tht vng i n chn ngn, hng nhn gii ta nhng au kh nhng tm s c cht chng, nim au ngy nhn ln. Bi vy, ng mn ru qun su, xua tan nhng ni bt bnh, phn ut: Mi i nm, rt cuc vn cn n ru86. Cao B Qut 32 ln cp n ru th c n 26 ln ngi th ung ru. ng ung ru an i tm hn, gii su; ung ru mua vui, ung trong lc nhn ri, khi du ngon. C n 11 ln ngi th ung ru trong tm trng ri bi. Trong nhng lc nng mang tm s hay khi chn chng tht vng v bc ng danh v b tc, Cao B Qut mn ru th l ni bt bnh. Bc chc sn lng d, y ng c lu hn (Thu d c ta tc s) (Nhn lc m thanh nhp qua chn ru, an i ci tm hn b tri buc ca mnh) Cng khn tu binh (ng Chuyt Hin m i ty hoa h mo v chi qui) (Trong bc ng cng hy xem nhng chng ung ru gii su) Th s thng trm, ng i gian kh, cng danh ln n, Cao B Qut cn c ru ti cho tan bao ni su, khi bt bnh cht cha trong lng nh B binh h Nguyn87 ngy xa. Thnh su mun ph, ru l qun 88l vy. Nhng lc y, ng c nut nhng git anh hoa (ru ngon) by t ni lng mnh: Mn vt trong chn ca n/ Gi tnh ngoi i ca ta89. Ru ung vo v nhng ni c n, tht vng, bt bnh cng tro ra m lng ngi khng sao gii ta c. Ut c, Cao B Qut nng chn ru by t cng tri xanh, nhng tri cao nn khng hi c (Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn). Con ngi bun thng, nh say vi ru. C n 8 ln ngi th chan ha cng ru. Nht tn ty o hong vn m (Th Phng nh, Hon Ph, Thn T phn vn ng th - k tam) (Mt chn say ng nghing chiu my a) ng d phi ty hu chm (c d th hoi)
86 87

Bi Phng ha Kinh Don Nguyn Cng tht thp th, th vn Ch Nguyn Tch trong lng chng cht nhng khi bt bnh, cho nn cn c ru ti cho tan i. 88 Su thnh dc ph tu vi binh (Bi ng Chuyt Hin m i ty hoa h mo v chi qui) 89 T b bi trung vt/ K ng th ngoi tnh( Bi ng Chuyt Hin m i ty hoa h mo v chi qui)

(Cn ru cn li y bnh, say li rt) Chc chc nguyn qun m v lng (ng tc Tun ph tch thng m) (Xin bn rt i, rt na i, ung cho tht nhiu) Chc chc qun mc t (D thi hu Phan Long Trn chi Cn Sn nhn tc Cn Sn hnh vn) (Rt i! Rt na i! Xin ng t chi) Mc t chung d ty, Thng m thy phc tinh (Phng nh yn tp ch nhn dng nh vn chiu thi, d c ng ngn) (ng khc t say sut m, Ung cho tht say, ai tnh lm g?) Ni bun nim vui, Cao B Qut dn vo chung ru. Cao B Qut c ung, say c rt, lc ng nghing, lc bn thn (ng Khn sn hu hoi), lc say lng lng (T nht ha n Nhn kin k th vn), lc sa hng th nh c hoang sinh si (Th Phng nh, Hon Ph, Thn T vn ng th). ng hiu rng trong ci say mi c ci chn tht ca lng ngi (Tha ty toi gin Thc Minh). Th nn, trc ru, Cao B Qut c ung khng t chi, li thm ht ca (Th vn Bi Nh). Nh vy, t ci hng tm trng ch, n s tht vng chn chng, con ngi mun kha lp ch trng bng nhng th vui trn th. Nhng c phi l con ngi hnh lc thc s khng? Hay ch l cch ni kha lp ni su theo kiu ca ngi xa khi cm thy b tc, phn ut? Tht s, con ngi trong th cha bao gi l con ngi hng th. Ung ru ch gii su. Ru l ngi bn tt trong nhng lc bun. N l phng tin, khng phi l i tng, nh ru m con ngi cm thy mnh ti hn, hng th hn, thm mt nim vui mi. Tinh thn ny c th hin trong nhiu bi th nh Bnh trung, hu hu nhn chiu m tch thng tc; Bc vn ty qui; Hn v so tc, d ngu kin nguyt, ha Phng nh; Gin Nguyn Phng nh Dc b suy nhan hon ty dong (Bnh trung, hu hu nhn chiu m tch thng tc) (Mun em v mt suy yu ny thay bng v mt ru (hng ho) Khai tn trin lng kh (Hn v so tc, d ngu kin nguyt, ha Phng nh) (M chai ru to thm nim vui mi) Tam v chi ngn thng m gi (Gin Nguyn Phng nh) (Li ni khi c ba chn ru mi cn hn cy ma nht nho)

Ru khng lm cho con ngi trong th lc lng vi i, sa hnh lc m n lm ngi th hng phn hn, vui hn v khu kh hn. iu ny chng t Cao B Qut khc vi Nguyn Cng Tr, nh th hnh lc trong th v c trong i. Cao B Qut du phn ut, bt mn nhng ng l ngi c mi lin h mt thit vi qun chng nhn dn, c trch nhim vi i. Chnh bi th, sau nhng tic ru, nhng cuc vui lng ng thn thc, ngn ngang. Con ngi bi phn cn l con ngi ca bun hn th hin r tnh cht bi ca mt c nhn c nhiu tht vng bt mn trong cuc i. Bun hn v nhng tt lng mnh hn cho mnh ngy xa nay vn cha thc hin c90, v ra khi ca91, cha ra khi vng th tc92... Con ngi phi sng im lm, na tui xun au thng93. V cuc i c nhiu mi hn: no l hn ca chim Tinh v, hn trng cu, hn cng danh, hn v tnh cm li ko ca bn b Nhng mi hn y cht y ni cn bi94 , trn theo dng sng trong95. Cao B Qut c lc ch cn bit m hn quay tr v96, nh con chim m hn m tha hoi97, trng mt trng i98. Cao im ca tnh cm ut hn y l ting khc m l ha quyn cng mu. Cao B Qut c n 3 ln nhc n l mu. L si hnh dng huyt bnh khng (Tc s) (Nhn ci gng, ci cm, khc n cn dng l mu) Th thnh hn t khng huyt (K hn) (Ch hn vit xong c khc hoi n ni tro mu) Nhn ci gng cm m khc cn dng l mu, vit ch hn n tro mu thy ni phn ut trong lng Cao B Qut dng n tt cng. Hn nn khc nh nhng ci ci ca Cao B Qut cng y chua xt, ng cay. Trong 17 ln cp n ci ci th c n 13 ln day dt. Cao B Qut ci mnh v t vng vt vo thi i m cha dt b c (Xun d c th), ci mnh phn nh nh chim ri, chim chch m vn cha yn t (K Nguyn C hu hi tch), ci mnh v danh cha xong, li tri ni (Vin c tr v), vit th tin bn ln ng bng nga mt ln tri ci vang, hi nh ln lng chng, bc thnh my khi , tan bin vo h v (Tng Th Khi v y xut Thanh Ha)... R tht, ci ci ca Chu Thn th hin ni au, ni phn ut ca lng ngi khng sao km nn c. Ting ci ha cng ting khc y ch hn n cng cc ca cm xc th nn hn m tro mu l l vy. Mi hn khng cch g gii ta c. Hi tri nhng tri cao nn khng hi c. Cao B Qut phn ut n ni sinh bnh, ha in. Mt chng bnh v dn v nc,
90 91

Bi Quan chun Bi Thut hoi 92 Bi H d vn bc ng Hnh Ph 93 Bi Chu Long t c bit k nht 94 Bi Ha Thn T xun nht ng ch hu ng Trn V qun lu vng h kin k th vn 95 Bi Chu hnh h Thanh Kh, nhn c nhn k bit tong du ch t 96 Bi Chu Long c t - k nh 97 Bi Thanh minh nht cm tc, ha Trn Ng Hin th vn k nh 98 Bi Du ng Giang d hu nhn ng kim chung t, ty hu lu , tnh t

mt chng in n day dt lng ngi. Cao B Qut 1 ln sinh bnh v 2 ln trn tr in ngi. A ng bt thc Duy Ma bnh, Sc vn yu vi su tn v? (Bnh trung) (Ch b con khng hiu ci bnh Duy Ma ca ta, C hi lun rng: Vng lng c gy i phn no khng?) o ng hu ti, bt t duy mnh cung (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh) (Rng ti cn khe, khng cht, ch mc chng in thi) Bch d chnh dng cung (Vn Lu Nguyt Tr bc hnh, khuyt vi din bit phng k) (Rng L Bch do ny ang gi in) Con ngi bi phn v thy mnh khng c ch ng trong x hi, mun cng hin cho i, mun thot khi cuc i t tng khng c. Cao B Qut ch cn bit gi in, gi ngy trc triu Nguyn m tn ti. Hnh ng gi in chnh l s phn ut, phn khng. Cao B Qut tnh hn ai ht, ging nh Khut Nguyn Cuc i c ch mt mnh ta trong, ngi i say c ch mnh ta tnh... 2.4. Con ngi tnh cm: Th ch Hn Cao B Qut c ci gc tnh tnh. Trong th, ng vit: Con ngi ta khng phi l ging c cy khng vui, khng bun, m c tnh cm v c hiu bit99. V cng khng th l bc thnh ti mc vong tnh100. Nhng li trn l ht nhn c bn ca con ngi tnh cm trong th Cao B Qut. 2.4.1. Tnh cm i vi qu hng: Yu qu hng l mt xc cm t nhin Cao B Qut. Tnh cm ny d thy mi khi ng xa qu, t v. C trn 28 ln, Cao B Qut bc l trc tip tnh cm i vi qu hng. Chu Thn xa qu v nhiu l v cng danh, v sinh k v th ngao du sn thy. Trong nhng cuc hnh trnh y, c khi ngn, di nhng Cao B Qut, con ngi nng tnh qu y c day dt, khng yn. Bi vy, ngay trong m t bit ngi nh Cao B Qut pht bnh; mi tc bng pht chc bc trng trong mt m, l ri trn n ng bng trn chic o ti (D gia nhn tc bit tha d d bnh chuyn pht). Mt con ngi tng hin ngang bt khut nh Chu Thn ch bit ci u trc hoa mai, gi y li nghn ngo v nhng tnh cm thn thuc. Th nn, con ngi kh phch ngang tng Chu Thn li cng lung linh ta sng hn bi ci tnh qu da dit su nng. Ci tnh y vn l ci

99

100

Bi c th gia, th nht tc Bi D gia nhn tc bit th d d bnh chuyn pht, bi Hu s t

r con ngi. Cao B Qut xa qu, ci cm gic y c cm nhn khng ch ni bun m nh mt ci ti vy. Ti v xa qu, cn g au kh hn? Nht ng thin a vin Ti tt chnh ly hng (c t) (Mt ma ng t tri xa cch, Ti tnh, au kh chnh v xa qu nh) Ci lnh ca ma ng gi bng ha quyn cng ni lng ca ngi cha nh con, ly g din t tnh cm y. Li trong cnh xa nh t khch. Ai thu hiu ni lng ca ngi xa x khi m khong cch hnh trnh cng xa, thi gian cng di! Du du t c quc, Man man hng trng l (Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t) (Lng vi vi t bit qu nh, i trn con ng thm thm) Tch bit gia thin l (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nht) (Nhng ngm ngi v phi xa nh hng nghn dm) Thin l gia hng ym nht nguyt, Vn trng sn hi duyt phong trn (Tng ni huynh L An Hun o gi mn hi kinh) (Tnh qu nghn dm chm ngp ngy thng, Mun trng ni bin tri bao gi bi) Cao B Qut lng vi vi, ni ngm ngi, trn ngp nim xa qu. Tnh cm y c day dt trong lng khc chi "ni cm ca Vng Xn" 101 ni t l. V cn g bun hn khi tnh cm y li ha iu vi tnh thn. Li mt ln na t th vang ln bun ri ri. Mc mc gia hng lng thn cch, Th th ky hon nht huynh diu (oan dng) (Qu nh vi vi, ly bit song thn, Chc quan vng vu bn bu, xa cch mt anh) Xa ngi thn, qu nh cch bit vi vi li ng dp tt oan dng, Cao B Qut nh chuyn Khut Nguyn m bun cho tm thn lu lc: "Mun ving Khut Nguyn, bit hi ni u? Hn l th phiu bt, ai l ngi chiu mi?"102. ri trong khonh khc nh thng y, lng Chu Thn li hng v ni au ngy y, ngy m - Ta sp i, trong nh mt lin hai a con/ n
101 102

Ngi nc Ngy, i Tam quc, khi Kinh Chu vi Lu Bin c bi ng lu (Ph ln lu) ni ln tnh nh nh. Bi oan dng

B chng c bao lu, li mt mt y t. Mt ni bun xa cch cng vi ni mt mt qu ln lm Cao B Qut ri l khi quy u ngng trng v qu nh (Tc c). Khi ni bun c nhn ln th ni nh c quay qut trong lng, n thc bch con ngi. Thi gian cng v m khuya li cng c sc khi gi nhng tnh cm thm kn, nht l nhng ngi ang mang nng tm s. H Xun Hng trong cnh y by t lng mnh qua lot bi th T tnh. Con ngi trong th Cao B Qut cng vy. Ni nh qu thng gn lin vi nhng m khuya tnh mch. Hng su duy phm d (Hn d tc s) (Ni bun nh qu khng cha g m khuya) T hng k d ngm (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nh) (Ni nh qu, gi gm vo khc ht lc m khuya) D thm tn mng o Ty h (Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin k nht) (m khuya, gic mng tn n tn H Ty) Cao B Qut 7 ln nh qu trong m khuya, mi hon cnh: vo mt m hi bc lnh lo, khi tin bn ra bc, lc nc ngoi Mt ni nh thng trc trong lng. Ni nh c khi do nhng m thanh thn thuc, tha thit em li: "ting chy m"
103

, "ting so"104 (ting sao c

nhc n 3 ln, 2 ln gn vi tm trng nh qu) ; do khng gian bao la khi gi (Chu trung hiu vng phng trnh ng chu ch qun t) Cao B Qut trong cnh y hng lng mnh v qu nh. Nhng hnh ng c biu hin, khi th "ni trng nh ngonh nhn pha Bc105, khi th "ngoi u trng v Kinh Xun"106, "chc chc li trng v pha Bc"107 hay "ngng bn i cao trn thnh"108. Phng Bc trong ni nh ca Cao B Qut l qu hng, l gia nh, im ta. C n 6 ln, Chu Thn hng v phng y. Bc vng thin d l (oan ng) (Trng v Bc (xa) hn nghn dm) Tam vng vng thnh Bc (c gia th, th nht tc) (Ba ln tr ra, nhn v pha bc thnh) Minh thn khc vng giang kiu l,

103 104

Bi o Xuyn m ch Bi Vn ch, bi Long Thnh lm thng hu cm, bi Trung thu kin nguyt 105 Bi Kin Bc lai nhn, nhn thoi c hng tiu 106 Bi Thuyn tr H Chu th hoi, trnh Trn, L nh qun t 107 Bi Chu trung hiu vng phng trnh ng chu ch qun t 108 Bi K Bo Xuyn trn ty qun th

Nam lnh vn lin Bc lnh vn (Bit Phm n Nhn Lang Trung) (Sng mai li ngng trng v pha ng cch sng cch cu, S thy my ni Nam ni lin vi my ni Bc !) Cao B Qut nh qu. Mt ngy xa qu m ng dn vt c tng ba thu. Ci thi gian gin cch c lp li 2 ln c m nh gi nh khn ngui. Hng t kch tam thu (Thp lc nht yt nh L Thun, th Trn Ng Hin) (Lng nh qu hng mt ngy nhng tng ba thu) Hng quc tam xun (Chu trung hiu vng phng trnh ng chu ch qun t) (Ni nim qu hng tng nh cnh ba xun) t khch dm ng xa ni nh c th m dn tri ra. Cao B Qut c tnh yu qu da dit, gn b mu tht su nng mi c cch cm nhn nh th ! Bi th, ng lun ng cm vi ni nh qu ca ca T M109. Bi th, khi nhn li bc ng tri qua, ng c s cm nhn thm tha: Lng khch kinh s nm thng tri qua110. Cao B Qut nh qu m khng th v c. iu cn g bun hn! Li th ca Trung Qun gi nh v mt tnh qu thm thit. Qu hng l g h m M c gio dy phi yu Qu hng l g h m Ai i xa cng nh nhiu... (Qu Hng Trung Qun) Ting lng ca Cao B Qut lc ny chc hn cng vy. Nh qu , Cao B Qut s khi i din vi hoa v hoa dng nh cng i ngi cho bc chn l khch (Khch l cm hoi). Bun v xa qu nn nh, nh m khng v c lng cng bun hn. Cao B Qut thng hay m (mng) qu l vy. C n 4 ln, ng i din vi gic mng. D thm tn mng o Ty H (Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin k nht) (m khuya, gic mng trn n tn H Ty) Quy mng tr sn xuyn (oan ng) (Gic mng v (qu nh) cch tr ni sng) Mng nhiu gia hng ch xch gian ( ng bnh trung gin ch hu)
109 110

T M tn t l Ph, thi nhn i ng. Lc ng chy lon vo Ba Thc, c lm nhiu bi th t cnh tnh qu hng. Khch tm kinh tu nguyt (Bi oan ng)

(Hn mng qun quanh ni qu nh trong ngang tc) Mt gic mng hng v qu nh, mt hn mng tuy xa m gn. Tnh qu Cao B Qut au u ngay trong gic mng qu tht lm cho ngi ta cm ng. Thi gian c tri, ngi i vn cha v. Gic mng qu v vy m c di ra, c khi c tnh bng "hng hnh v"111 (ma ma hng hnh). Ma xun ht m ngi i vn lnh nh ni hi h. Li mt ma xun na ni qu ngi "khi hoa ngn ngang tm s bi bi"112. Tnh qu v vy m trn ngp trong mng (m), v mi gic m (lun) l hnh nh ca qu nh113. Nhng c khi gic m qu li khng c trn vn. N b nc lt ma thu ngn cch, b cn ma m xa nha. Hng vin mng tr tam thu lo (Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h t) (Hn m v qu nh, b nc lt ma thu ngn cch) L mng kinh tiu v, Ly t cch m trn (Chu Long t c bit k nht) (Ma trn tu l chui kinh ng gic m xa nh, Bi v nga ngn cch nhng ngi mang tm t ly bit) Con ngi nh qu nn ha h thnh thc. Mt s tr v trong iu so nghe nh ging t t (Vn ch). Song mng m l h o, n cng lm cho con ngi nhn thy hin thc ph phng. Con ng v nh ca Chu Thn cng tr nn xa lc "qui l chuyn du du"114 v ngy tr v qu chng bit bao gi. C n 3 ln Cao B Qut by t tnh cm tht vng ny. Phn lung th iu v tri hon ( ng bnh trung gin ch hu) (Nh con chim nht trong lng bit bao gi v) C vn h thi hon ! (Trn An lnh L t chi nhim, c lai tng phng, k hu s tng, th d d chi) (Chm my l loi ny bit bao gi v !) C hng hu mng tri h o (Cu nguyt s tht nht d trng s h Trn Ph ngc) (Qu nh trong mng bit bao gi v n) Qu hng nh Cao B Qut ni ch cch gang tc m khng th v c. l ni kh tm ca ngi xa x. Lng lun hng v qu hng cho nh nhng cng nh tnh li su thm.

111 112

Qui mng d tiu hng hnh v (Trn Ng Hin nhc hu s thtu bt ha chi) Yn ba lang t d hng xun (Bi Di nh nhp dng cng) 113 Bi Chu trung i nguyt 114 Th sinh quy l chuyn du du (Bi Lu vin du nguyt, vn c ti pht Nng, th d ng V Hoi Ph thng m)

C nhng lc c v qu, lng Cao B Qut li hng v Nam thng nh "Nghonh trng o Hi Vn xa khng vi ti/ Rng rng nc mt nhn ln cy nam mai"115. Nh qu, Chu Thn nh nhng g thn thuc, gn gi nht nh cy go cao cao, h Nga Tri, dng c giang, g Phng Chy, nh H Ty.... Con ngi trong th thng nhc n nhng hnh nh y vi tnh cm thn thit, k nim. Cy go lng Ph Th nh mt biu tng v qu hng v ni nh hin din 2 ln trong th. Cao cao mc thin th, C cn h thanh s! (Tng o c hng) (Cy go cao cao kia, Gc gi m ngn thanh p lm sao!) Mc min im l sng thu tho, Thin m h bin nht thng tr ( gia) (y im Cy Go, sng tan ri, Kia l H Nga Tri, vng ang ln chm) Cy go u lng gn b cng tui th Chu Thn, l du hiu ca nhng g thn thng nht. N nh cy a, ging nc u nh xa kia vy. V u ch c hnh nh cy go, Cao B Qut cn ho hc nh nh in ng i nc bc lng qu mnh, li vo nh mnh. Ni nh qu cn thp thong xa xa nhng cnh chiu qu m hng tnh x s (Thn c thp nh vnh, Thn c vn cnh). ng yu v say v p ca H Ty, v p ca sng ni mun trng t Nam ch Bc... Ni nh c hng cn bt gp trong hng v ca mn n thn thuc. Cao B Qut nh mn gi c l ni qu c. Khng bit hng v ca n ra sao nhng trong gic mng m vn nh v n th qu tht n rt gn b vi ng: Trong mng mi hin v mn gi c l qu c116. Tnh cm no khc ngi i trong ca dao nh v hng v ng qu. Anh i anh nh qu nh Nh canh rau mung nh c dm tng (Ca dao) Nh qu, nhng lc xa gp bn hng xm, Cao B Qut tn ngn va nhn nhau va gt nc mt bi thy con ngi y nh thy c qu hng, tu tt hi thm chuyn trong lng, trong nh khng dt. T ni nh qu con ngi quay sang nh nh, nh nhng cnh thn thuc, nh nhng cy t trng trc sn (i cc Chuyt Hin trch ng ch hu ph) C dp v thm qu ng li t ra vui mng ( gia, Tng o c hng). Nhng nim vui no c trn vn. Trn con ng c hng y, Cao B Qut chn bc c ngp ngng, dng nh c mt nim vui ha trong ni bun kh gii by (Sa hnh ng D, k m lu tc).
Hi th Hi Vn phan bt o/Phiu phiu thy l hng nam mai (Bi D ht mng trung vng Thm Tun Ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k Tun Ph kim trnh n Nhn Phm T - k nht) 116 Bi S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k
115

Tnh yu qu cng su nng, Cao B Qut cng mc cm vi qu hng. Mc cm v bn thn tri bao ln n, chng lm c g cho qu hng t nc. Con ngi y bng tr nn v i bit bao khi bt ln ting lng, ni nhng li gan rut: Phin bc v ti xin li qu hng117. Tht him thy mt nhn cch lm ngi, mt tnh qu su nng nh Chu Thn vy. 2.4.2. Tnh cm i vi ngi thn: Mt kha cnh na ca con ngi tnh cm l tm lng ca Chu Thn i vi cha m. C n 9 bi th, Cao B Qut nhc n cha m. iu ny rt him thy trong sng tc ca cc nh th trung i Vit Nam. ngi m gi y gi bit bao nh thng cho a con xa nh. Bi th, cnh on vin sum hp, trc ni vui mng ca m trng ch by lu nay, Cao B Qut khng dm ni n ch bit ly118. M thng con nh l phi bao i nay. Lng nh n con l v hn: T t tnh v hn119. Cn tnh con i vi m cng cm ng khng km. Cao B Qut thng m khng ch lm cho m vui, hnh din vi xm lng m cn bit chm sc, quan tm cho cha m khi tui v chiu. ng by t tm lng hiu tho trong nhng hon cnh khc nhau: lc b bt v v trng thi, lc mnh i chuc ti nc ngoi v c khi tin anh v v kinh. Hon cnh no Cao B Qut cng ngh n cha m vi bn phn lm con, tm lng hiu tho. Thy hng cao ng y nh thn? (Cu nguyt s tht nht d trng s h Trn ph ngc) (No ai an i m cha?) Bch pht cao ng vng thm (Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin k nh) (Cao ng tc bc ta ngm phng xa) Bn v cao ng hu lo nhn (Tng ni huynh L An Hun o gi mn hi kinh) (Na phn v trn nh cn c cha m gi) Cao B Qut thng cho mnh cng danh cha vinh hin m b t ti, y i. Li thng cha m gi yu bit ly ai trng nom, khi hay tin chng lnh ny. ng ngm ngh m ngn ngang, au xt ci lng. l lc Cao B Qut b giam cm. Cn trong nhng cuc hnh trnh vin du hay chuc ti, bao gi ng cng hng v qu nh, lc bt c th th vui sng khn ngui; gp ngi thn t qu n th ru rt hi thm gia nh. Nhng tin tc v cha m, con ci lm m lng bc chn l khch. Cao ng v dng lng nhi tn (c h thnh c nhn th thoi
117 118

V ng t c sn (Bi Trn An lnh L T chi nhim, c lai tng phng, k hu s tng, th d d chi) Bi gia 119 T Sn tng Ngc Tin quy tnh

cp giai tnh kim vn cn tc) (Bc m bnh yn, hai tr vn thng) Lo nhn kin ti lin nhi cch, Tr t hoan lu h ph tn (Kin Bc nhn lai nhn thoi c hng tiu tc) (Cha m gi cn khe mnh thng con i xa, L con tr sung sng mng cha cn sng) Cn ni vui sng no bng khi khch tha hng lu nm cha c c dp v qu m li bit tin cha m vn bnh yn, con ci vn khe? Tin tc y do chnh nhng ngi bn thn, nhng ngi lng ging cho bit. Mng cho cha m mnh khe, Cao B Qut cu chc cha m lun nh cy tng trn ni quc thc cng thng nm (T sn tng Ngc Lin quy tnh). Ngy hay tin cha m mnh phi sng nh nh ngi, ng au n bit my: Ngy hai em trai phiu bt phng xa, (L) lc cha m gi tiu ty sng nng nh nh ngi120. K s nh Cao B Qut tng mu toan vic ln gip ch cho i, em cm no o m cho ngi, vy m tnh thm khng cu mang ni phi nh cy k khc. au n ti nhc cho mnh li thng cho cha m trong tui x chiu m khng mi m, cm khng c ngon, khng thn thch sm hm trng nom, thm hi. Khonh khc au thng v mt ch cng vi tnh cnh lnh nh ca song thn chng khc no mt tri quan ti lm but lng khch tha hng. Khng ch c hiu ngha vi cha m, Cao B Qut cn hiu c tm lng chng thin lch ca bc sinh thnh. Phn lm con khng nn v mt hiu lm nh m gin cha m. Mn chuyn o t gp m ca Trang Cng121, Cao B Qut mun nu gng tt cho ngi i noi theo... Ngy nghe tin bn ra Bc, Cao B Qut vui mng khn t, nh gi li thm hi gia nh. Lng mong c S c ngy c v bi yt song thn122. Ri, khi chn ngn triu Nguyn, sp thc hin ngha ln, ni lo lng ca ngi th vn vi m gi. Chu Thn tranh th v thm m gi. Ngi m gi y ho hon i trong s c n, trc nhng tin tc khng tt lnh v hai a con yu du. Con ngi trong th nhng lc y m a nc mt: Vi th gian ny thn ta d t bit/ Mt cht c tic g/ Ch thng ni m gi cn / Ht sm hm ta ca trng hoi123 . Sut cuc i Cao B Qut u i x vi cha m theo mt np nh th. y khng h thy mt con ngi quen thi ngng cung, h hng m ch thy mt ngi con chn thnh v giu lng hiu tho vi ngi c cng sinh thnh dng dc mnh. Nu em cch sng trn so vi cch sng m Nho gio yu cu th r rng l hai mt khc bit, i lp nhau. Mt ng th t nhin, chn tht, lnh mnh, mt ng th khc nghit cng ; mt ng th nng con ngi ln,
120 121

Nh phiu linh vi khch nht, Lo thn tiu ty k c th (Bi Khc vong t) Bi K dng p 122 Bi Vn Lu Nguyt Tr bc hnh khuyt vi din bit phng k k nh 123 Bi Vn Phng Nguyn ng c d c l di Hng Yn, th th vi tng

cn cch sng ca Nho gio c cn dn trong cun Hiu kinh hoc t v trong cun Nh thp t hiu. C hiu vi m cha, Cao B Qut cn l ngi em c tnh ngha mu chy rut mm vi anh ch. Con ngi trong th 3 ln bc l mi tnh thm ny. Cao B Qut au n khi hay tin ch mt (c gia th, th nht tc) m khc sinh ly sut c my tun (Khc vong t). Ni au v mt ch lm tinh thn ng bn lon, ng ngi khng yn, mt hng v pha qu nh vi ni bun dng dc. qun tr, khi bt c th anh, Cao B Qut cng xc ng st si, vit bc th m l (M c x huynh qun d giam th kin k). Con ngi trong th ch Hn Cao B Qut cn dnh nhiu tnh thng i vi v con. y l cnh on vin khng cht khun so, cch bit trong mt ln Chu Thn v nh Ngi v vng ta gi chi mi tc ri/ a con th ko o gi u ln khuu tay124. Cnh v chng con ci sum vy tht m m. Thng thay! Cnh him hoi y ca mt i dng dc nhng ni ly bit m ngi v li m au. Tuy nhin, on vin l hnh phc lm ri d cho cnh y c ra sao i na. V lo lng, chm sc cho chng, con nng nu vi cha. Nhng c ch y khc su v da dit ng. Tnh cm y m m, qu bu bit bao! Cao B Qut lm sao qun c. ri trong nhng chuyn i, ng au lng khi hng v qu nh ni c v hin con th. Ci thi gian cui nm c ay nghin khi khch l hnh cm nhn ni tha hng ca v con mnh. Gi ny, V con lnh nh qu ngi125. Cu th nghe but lng l khch. Trch nhim ca k lm chng lm cha cha trn. Cao B Qut t trch vi chnh mnh. Mt cu th m nh dng ln c cnh i lnh nh ca v con. Cao B Qut khch l hnh thng k l th - v con - tht cm ng. Qu tht, tnh cm Chu Thn dnh cho v con trc sau nh mt, khng i di, nh ng tng ni qu ngi xa cch tnh v con vn nh th126. Ring tnh cm i vi v, Cao B Qut n 4 ln by t. ngi v hin y chc hn c nhng phm cht ng qu ca ngi ph n nn ng lc tnh cm Chu Thn mi da dit khn ngui. Ngy vo t ni phng giam trng vng, lnh lo, c n, ni nh v ngi v cng khn t. Ngi v hin nh thu hiu ni lng , gi cho chng chic o rt mc m, cy bt th. Cm ng bit bao tnh ca v, Cao B Qut mun hng l r trc n khi xem th v: Mt phong th c di ngn n, mun hng l r/ m nay hn vt v quanh chn bung thu127. Cao B Qut tht s ng cm vi ni au ca v khi xa chng. Nhng ng hiu v tin v hn. B s vt qua tt c, b s l ngi v hin m ang, cao thng nh nng Mnh Quang ngy

Chuyt th chm s bng mn/ Tr t khin y t khc qung (Bi Bnh trung) Th t d phng du (Bi Tu m) 126 Tha hng th t hu nh cm (kim) (Bi Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin) 127 Nht giam ng h vn hng / Th d tn hn nhiu t khu (Tip ni th tnh k hn y, bt u s s)
125

124

xa, theo chng, gi go thu kim sng. Ri nhng ln vin du xa nh, tnh cm Cao B Qut dnh cho ngi v hin vn khng phai lt. Gi ma nh khu gi ni nh v da dit hn. Nhn qun phng gia tht, Phong v cng trim khm (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit, phng K k nh) (Nhn tin nhn bc hi thm nh ti, Trong bui gi ma ny, ai m chng nc mt thm o) Thin bin chinh khch, khu trung ph, H x tng t bt on hn! (Tr v chung d cm tc) (K chn tri v ngi chn phng khu, nh nhau th ai u m tm hn chng tan nt) Ngi chng khc v xa v, nh v, hng v v ni c phng trng vng vi ni lng yu thng, cm thng. Ngi chng nhn nh vi ngi, by t vi lng ngi v hin hiu thm ci tnh ngha v chng u th xa mt m cch lng. Gi ma ang go tht hay tm hn Cao B Qut ang tan nt, m l v nh thng? Thng v lm lc nhng m ma, ngi cnh ngn n, Cao B Qut ngh v cng nh mnh ang ngm nhn nhng k vt ca nhau: chic gng nh ngi i mang theo, tm o rt ngi v gi li. Nhng k vt ny khc g ngi trong cnh, gi chng t an i cho nhau, nhc nh cho nhau v mt tnh ngha v chng keo sn gn b (T qun chi xut h). T hon cnh ca mnh, Cao B Qut ha thn thnh ngi v, ni ln ting ni ca h, ng cm vi nhng ni au ca h: tnh yu khng trn vn, tui xun ngy mt hao mn. Cao B Qut vit 4 bi v ni on phng khu. Trong 4 bi khu on th c 4 bi, ng ni h lng ngi v. Khu on k nht v k t ni ln ni c n ni c phng, tui xun mn m xa kia tri qua m hnh phc v chng cha hng trn. Khu on k nh v k tam l li trch c ca ngi v i vi chng v ham sc p, chung ci mi m i la tan v. Li trch c cng khng nh tnh yu thy chung ca ngi v mun bin khc Thi Tiu thnh bi Bch u ngm. mt bi khc, i nhn k vin ph c doanh doanh lu thng n, Cao B Qut cng ha thn thnh ngi v ni ln ni nh thng, trng ngng chng ngy ngy n ni bing trang im, vc hoa ho gy; c m ngy on t thu gi chim uyn ng. Tt c ni lng c ao , nng gi trn vo khc Ly loan (xa chng), nh gi gi n ngi phng xa. Chnh v thng v, thu hiu hon cnh xa gia nh ca mnh m Cao B Qut lun ng cm, chia s v trn trng nhng tnh cm qu bu ngi ph n. Th nn, khi bt gp hnh phc ca ngi ph n Phng Ty, d biu hin khc vi ngi ng, Cao B Qut vn c ci nhn thin cm, m p. C l Cao B Qut cng thm cm n ngi chng kia em li nim vui hnh

phc tht s cho ngi v. iu m by lu nay ng thm m c, v ngy ngy mong mi. V phi chng bi Dng Ph Hnh l li p tr, nim an i ng vin m Cao B Qut dnh tng cho nhng ngi ph n, ngi v cn ang mong mi ch trng chng? Cao B Qut rt mc thng con. Trong 6 bi th vit v con, ng u by t tnh cm thng yu da dit. l ni nh con khi xa nh, khi nhn thy con ngi ta (Hu s t), l c ao nm m thy con m khng sao c c (c t), ri khi nm m thy con th ni au cng au hn: con qun o xc x, v mt bun ru (Mng vong n). K lm cha khng cm lng c khc tht nhiu v ni vi a con trong ni au n: D i kh th con hy c v, nh ta ngho nhng da mui vn khng thiu128. Tnh cm y li c nng ln trong ting qu ku chiu, trong ni c n tnh say. Nhi n su lin bc m nha (Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h t) (Mi su thng con day dt trong ting qu chiu hm) Su tuyt khng phng phong v d, Nht ng minh dit i c min (Khc t) (Su m dt m gi ma cn , Ngn n leo lt bn gic ng c n) Tht t di 160 cu, l bi th din t ni au thng thit ca ngi cha mt a con nh. Tnh cm y qu bc xc, lm ng bi ri, ng hi ngi, hi tri cao c sao li vy. Li ta trc bi th ghi li tnh cm ny: Ngy rm thng 5, con ca h Cao b cm mo t ngt i t ri mt. Cha n l Mn Hin thn th nh ngi mt hn va vi ba ngy. Ngi bn l Phm Ha Ph tri qua ni au kh y thy vy m ngn rng: Ngy xa, Mnh ng D thng tic con, lm bi th rt bun, Xng L hn t cho rng ci mnh ca con ngi l do tri cho mn an i ng ta. Hong L trc ghi cu y ri a cho Thch Qun M khi Thch Qun M b mt con. Thch Qun M ni: Lun xem ngm mi vt, c th dng s suy ngh lung tung bt s au bun. Than i! Ha Ph t thng mnh ? Hay thng ta chng? i! Li ni tht thm thy! Na m nm mt mnh bn bt chc theo Hn th m lm bi th t ngn gm 640 ch, tm tri rng ra ci ca mnh, v li cn gi cho Ha Ph hiu ta nh th no na. C th ni Cao B Qut l mt trong s khng nhiu nhng nh th Vit Nam trung i vit nhiu, vit rt cm ng v v, v con vi nhng tnh cm tru mn nng nn, gin d m su sc. 2.4.3. Tnh cm i vi bng hu: Cao B Qut cn c mt th tnh cm khng km phn cao p l tnh bng hu. Nu ly s ln nhc n bn hu lm c s, th tnh bn li l mi quan tm ln nht trong th ng. c
128

Bi Mng vong n

th ch Hn Cao B Qut, chng ta thy ng nhc rt nhiu n bn hu, bao gm bn b rng giao thip x hi ln chiu su trong mi tng giao tri k. Bn Thng Long t th cn i hc, bn cng vn, bn lng ging, bn vn chng th tc, bn ngao du trn bc ng 10 nm phiu lng trc khi lm quan, bn t, bn th, bn ng nin, bn vong nin, bn lm quan B, bn s giao Hoa kiu H Chu Nhiu ngi t lm quan cc B, lm quan cc tnh, huyn khp nc, t Tuyn Quang, Lng Sn n An Giang, Trn Ty. H c mt trong th ca ng mt cch chan ha, chn tnh m dung d. Kho st 418 bi th th thy bn b ca ng c trn 50 ngi, tn s xut hin nh sau: Trn Ng Hin (8 ln), Phng nh (Nguyn Vn Siu) (7 ln), Thn T (7 ln), L Bo Xuyn (6 ln), Di Xun (6 ln), Thc Minh (4 ln), Phm n Nhn (3 ln), Phn Hnh Ph (3 ln), L Hy Vnh (3 ln), Chuyt Hin, on Tnh, Phan Sinh, Hoi Ph, Thng Sn, Nguyn Vn L (2 ln), Nguyn Chnh T, Hnh Ph, Hon Ph, Ng Phng nh, Nguyn i, Nguyn M Trai, L An, Lu Nguyt Tr, Cao T ti Mt con s tht ng n. iu chng Chu Thn giao du rt rng, iu cn ni ln rng Chu Thn rt c bn b knh trng, thn thin. Bn ca Chu Thn bn b, ton l nhng k c ti: Bn b bn b khng c ngi vng v . Nhng k s thng trng tnh hn trng ti. Trong th, ng c ni: i ngi ta cm nhau v kh130. Chu Thn giao du rng, c bn b mn yu chnh l do ci chn tnh ca ng. Trc sau, bt c lc no, d khi tin a, lc xa bn hay khi gp bn, Chu Thn vn vi tm lng thnh y i i bn. i, Sum hp hay chia phi, mnh c tnh ly c u131; Mun gp g nhau lun khng c132 nn thng ly bit, Cao B Qut c mng th tng - tin, nht l tin bn b: Tin bn ra i, Tin anh v l Hun o L An ht hn ngh tr v kinh, Tin ng Nguyn M Trai va c php ngh nm v Bc, Tin Nguyn Trc Khu ra nhm chc ti ph Thng Tn, Tin Nguyn i... L thng trong tin a, ngi ra i bao gi cng ngm ngi, kh au hn ngi li. Th nhng, trong th Cao B Qut, ngi li lun mang mt tm s nng tru. C n 9 ln Cao B Qut ni ln cm xc ny. Tng khch lai giang thng, Ly tnh vn l vn... Lc ba cng tin bit, Tao th trng ly qun (Giang thng tnh vn tp v vn) (Tin bn trn sng, Tnh ly bit nh my mun dm...
129 130

129

T hi tri giao v ng chuyt (Bi Bc xun gin Nguyn Chnh T) Nhn sinh cm kh (Bi Chu hnh h Thanh Kh, nhn c nhn k bit tng du ch t) 131 T tn khi t mu (Bi Chu hnh h Thanh Kh, nhn c nhn k bit tng du ch t) 132 Nhn sinh hi ng an kh thng? (Tr giang thu nguyt ca)

Sng bic va tin bit, Gi u bun la bn b) Tng phng bt tch o phng tn, Tng tng minh triu cc on hn. Ti ng d vi ng iu khch, Bit qun do kht tm thi ngn... B du n cn cnh hi th, Tng ng trng luyn cu so ngn (Tch thng nhn i Phan Hnh Ph) (Gp nhau khng tic dc cn h ru thm, Sng mai tin bit nhau, c bn u tan nt tm hn. Ta t kt ti mnh l lm ngi khch ng iu, Xa cch ngi cn xin ni, ch l thi gian khng lu di... Nm tay nhau n cn t t ri ngoi c nhn li, Tng nn nh mi ci du vt ni cu so) V t tng phng th hnh nhn, Cnh vi th bit l trim cn (on Tnh lm hnh b tu vi bit, tu bt d chi) (Cha cht, li c gp nhau, l may ri, Nay li phi chia tay, khin cho chic khn m l) Cao B Qut bun v phi xa bn, bun v lu ngy mi c gp bn li phi xa nhau. Cm xc y nh my mun dm ni tri, nh tan nt ci lng nhau, nh nc sng Hng v chiu lnh ngt. Khng ch vy, tnh cm Cao B Qut cn dng tro n khng km nn c. Ngi li ngm ngi l nh nc (Ph Lit l nh tng Min Chi ng s; Bit Phm n Nhn Lang trung), nh k mt hn (Lu bit Hong Lin Phng). Tht l mt tnh cm chn thnh, mt tm lng son d n cht cng khng bao gi phai lt i vi bn b. Th nn, khi tin bn, mt Cao B Qut c m m nhn con ng bn i, lng hng v pha con ng xa thm ni bn n (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh lo kh), tin bn ri nghe iu t v m bun thng (K L Bo Xuyn Trn Ty qun th), ta lan can bun khng ni nn li (Chu Long t c bit). V hn th na, ci cm gic tin a bn n c da dit, bng khung mi trong tm nm trng (Du m c trch, d thnh n tranh). Cao B Qut cn by t tnh cm khi xa bn. ng nh lc kt bn, nh bui chia tay, nh khi tin a, nh lc ung ru lun bn chuyn tm a... c khi mt ngy trm ln nh bn (Th hu nhn y vn). Cao B Qut nh nhng ngi m mnh tng vng (Chu Long t c bit): nh

Min Thm v mnh nh Mao Toi i vi Bnh Nguyn Qun (Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h t); nh Phng nh, c m tng bn ang ngi mt mnh ngm th trong mt cn gc lnh lo; nh Tun Ph, ngi bn tin ng, hiu ng, nhn ng bng cp mt xanh (D ht mng trung vng thm Tun Ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k tun ph kim trnh n Nhn Phm T). Li c mt ni bun khn t khi xa vng k tri m, ngy bn thng nm ha th bn gi n m Cao B Qut nh tan nt c ci lng, thiu vng bn nh ging kia treo hng h, nh dng sng tng t: Cch nm ly bit, ging kia treo h hng/ Dng sng tng t, li tan nt tm hn133. Cm gic nh bn cng xit bao hn khi Cao B Qut c lnh nh ni qu ngi, ngy hay tin bn v qu m ngm ngi nh bn tn phng tri: Nhng ngm ngi v phi xa nh hng dm/ Nay li thm nh bn tn phng tri!134. Ni nh bn k c khi nhn cnh c (M xun tc cnh hoi nhn) hay thy v thanh khit ca sen ( Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh vn). Cao B Qut thy gi trng m nh ngi c, thy l sen m nh n Phng nh. Nh ri c n, bun nh t tng khc rut khi nhn l thng ri bi bn t lu nh bng chim tm c vng bt. Nhn thy l sen cng vy. Ngi th ao c bn n chi. iu thc khng khc g hn ung ru thun giao135 (ru ngon) vy. nhng ngi bn tm giao ny h xa nhau nhng vn nh nhau, hng v nhau. Tm lng ca h i vi nhau trc sau nh mt. Cao B Qut khng nh mi tri giao mt cch t ho: Nh nhau v hng nm xa cch nhng chng phng hi n tinh thn136. Cao B Qut t nh bn chuyn sang trng ngng bn (S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k), hi bn nay u (Ln Khn Sn c iu nhung nh), ri nm m tng nh n bn. C n 2 ln, Cao B Qut nm m nh bn. Mng trung do tip kh nin hn (Mng Ng Dng nh) (Trong gic m cn chuyn tr hn nm trc) U c su tuyt c thnh i, Ht tc Giang Nam nht mng lai (D ht mng trung vng thm Tun Ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k Tun Ph kim trnh n Nhn Phm T - k nht) (Nm nu gc ngi thnh c, bun thc l bun, Bng nm m mt gic n tn min Giang Nam) Chu Thn nm m thy Dng nh, ngi bn rt thu hiu lng mnh. Tnh tri k y lm ngi th tnh mng ri m Vn c nm trn ging trn trc mi khng ni c li no.
133 134

Cch nin vi bit khng huyn thp/ Nht thy tng t khc on hn (Bi T nht ha n Nhn kin k th vn) Tch bit gia thin l/ Hoi nhn thin nht phng (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nht) 135 Bi Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh k cu 136 Cch tu tng t mc sng thn (Bi Ta ty toi gin Thc Minh)

Ni nh thng bn cn m nh ngay c khi ang nm nu gc ngi thnh c, mt gic m hng n tn min Giang Nam sng Gianh, ni Tun Ph lm quan. Nhng m ch l mng tng ri khi tnh mng, ci cm gic ht hng y c bm vu, Cao B Qut xit bao au xt. Tnh cm i vi bn cn th hin s yu thng trong tui gi, sc yu (Cu nht ha Di Xun kin k th vn); hay trong s cm thng, chia s vi nhng ln n ca bn (Tnh Gia phng Cao Thc t ti tu bt vi tng). c bit, nim vui khi gp nhau. C n 4 ln, Cao B Qut by t cm xc ny. S kin nan vi ng (p Trn Ng Hin) (Thnh lnh gp nhau khng ni nn li) D t nin lai bt tng kin, Kin thi lin ng cnh lin qun (Bit Phm n Nhn Lang trung) ( bn nm nay khng gp nhau, Gp nhau, ta thng ta li thng c cho bn) Tha nin tng kin khng trim cn (Tha ty toi gin Thc Minh) (Nm y gp nhau, e nc mt s thm t c khn) Tha hng tng kin cng nan cm (Ty hu tng bt th Bi Nh) (Gp nhau ni qu ngi cng kh cm lng) Nhng dp hi ng him hoi , n qu bu lm sao! c gp li bn hin, c thm hi, c chuyn tr, c gii by ni lng, c c th ca nhau... Gp g ri chia xa, ci trch nhim ca k s khng cho Cao B Qut c dp sng lu bn bn b. Th nn c dp sum vy, ng c vui say. Cng trong dp ny, Cao B Qut nh li nhng k nim cng bn ngm trng ni Hong Lnh, khi gp li c hai no ph ma xun Sng c Giang (Bi Tha ty toi gin Thc Minh). Thng bn, Cao B Qut mun bn cng tt nh mnh, lm iu thin, sng c ch cho dn cho nc. Trong nhng ln tin bn i nhm chc quan, Chu Thn khuyn bn gi gn phm hnh, dn d nhng iu ch nc li dn, noi gng cc bc danh thn ngy trc (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn kim tr L Hy Vnh), duy tr thun phong m tc, dy dn nhng iu ch (Tng Sn Ty Hc chnh Nguyn i chi l), khuyn bn ngay thng, gi vng ct cch, ch (Tng L Dng Ha b mnh hi kinh) l nhng tnh cm Chu Thn dnh cho bn. Cao B Qut tt vi bn b, nhit tnh, chn thnh nn bn b cng dnh rt nhiu tnh cm u i cho ng. Nhng lc ng b cm t, b bnh, hay khi tm trng u bun ... bn b n thm hi. H n chia s, h mang nhng tng phm biu cho ng. Cao B Qut khng bit ly g cm n tm lng ca bn nh th cm t hay bo cho bn bit mnh vn khe. Tnh cm ny thng thy cc bi th nh on Tnh bnh nhn lai y vn, tu bt p tng; Trn An lnh L T chi nhim, c lai tng phng, k hu s tng, th d

d chi; ng Bi Nh Minh Trng Tr giang d bc... Cao B Qut tm s cng bn ri Bt cht ngh n mnh, nt tng khc rut137. Lng t thy mnh v Hai ch ph danh cn lm cho li hn vi bn tri m138... Cao B Qut vit v bn b. iu cho thy rng: Cao B Qut khng h c n, l loi, khng phi lc no cng tru gho, a ct ngi khc, xem ai cng l ci gai trong mt. iu cn cho thy c tnh cm thn thin ca Cao Bt Qut vi bn b, vi mi ngi khng km g tnh cm m ng dnh cho gia nh. 2.4.4. Tnh cm i vi ng loi: Cao B Qut l con ngi nng tnh x hi, nh chnh ng t nhn: C i ch tic nhau vi h hi, Qut ny l ngi ca ng, Ty, Nam, Bc139. i tng ng quan tm khng ch ng khung trong tnh bn b, m cn c m rng ra phm vi rng: ngi , bn t, hc tr, phn n nhi, ngi n xin... Khong trn 14 bi, Cao B Qut by t tnh cm yu thng chn tht ca mnh i vi h. Ngi y t ng l s b mt trn n v mi m ng trong khi ch ang nh thc n thp n nhng khng, Cao B Qut chy i ly chiu p cho n (Hn d ngm). Khng ch vy, Cao B Qut cn ly chiu bo y t p v chia chn cho khch mn ng nh trong mt m lnh t (Hn d tc s). Nhng c ch, hnh ng ca Chu Thn mang m tnh ngi. l biu hin ca tinh thn ng cam cng kh, ca lng thng ngi nh th thng thn. Bi th, khi ng tht th sa c, t ti, ngi y t thn cn khng b ra i m cn an i, ng vin. Tm lng ca k di lm cho Chu Thn v cng cm kch. ng by t lng bit n: a t ch bc c ca nh h Tiu/ khc lc, em nhng li n tn m an i thn ny140. Cao B Qut cn dnh nhiu tnh cm i vi hc tr ca mnh. C n 5 bi th cp n tnh thy tr. Cao B Qut ni li a t cc bn tr khi h lu luyn tin ng vo Kinh d thi Hi (Bi Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t), khi ng t Nam Ngi tr li Hu, hc tr khng mun cch bit, Cao B Qut xa tng khi nh hc tr khng bit bn cu sng Hng ngy ngy my ln c o mua ru (Chu hnh h Thanh Kh, nhn c nhn k bit tng du ch t). c bit, tnh cm ca ngi thy Cao B Qut cn th hin qua ni cm thng vi cnh thi hng ca hc tr mnh, cnh ln n ca s t by mi tui u cn i thi. Cm thng, chia s ng bnh tng lin ri cha bi thi phm y. Mt vic lm tm iu nhn xut pht t tnh thng mn nhng ngi c ti ch v nhng quy ch khc khe ca trng thi m b nh . Vic bi l, Cao B Qut cn rt lng tm mnh v mang ha n cho ngi. Con ngi trong th t trch mnh:
137 138

Ngu nhin ph k tm thin toi (Th hu nhn y vn) Ph danh hon khc ng tri m (Phc gin Phng nh) 139 Bi Thng Sn cng kin th p tng to phn trng c, bi hu chi nhc, ca d ha chi 140 a t Tiu gia cu thi bc/ Khp tng n ng y vi tu (Bi Thp nguyt thp tht nht tha L b nghim tn hu cng bnh mn ch k nh)

Cu iu nhn cha c thnh gy ha/ Cng bnh thng nhau li lm ly n ngi141. Nh vy, c th thy Cao B Qut rt yu thng v trn trng nhng tnh cm ca hc tr dnh cho mnh. Khng ch vy, ng cn ng cm su sc vi ni nim ca k s trc thi th ngy mt nhiu nhng, quan trng nghit ng. Cao B Qut yu thng ngi thn, bn b, ngi , hc tr v cng yu hn nhng con ngi bt hnh: ngi n xin, ngi i, ngi vc hm, ng gi Phc Lm, ngi tt nc bui sm trn ng, c gi i v trn cu lc chiu ti, phn n b (chiu qun, v chinh nhn, ngi o ht thnh v). H l nhng nn nhn ca x hi b ngho kh, b tha ha, p bc, b chin tranh... Mi ngi mt cnh, tnh th tht ng thng! Cao B Qut chia s, yu thng v trn trng h. Ni cm thng, chia s trc hon cnh ca ngi n xin v ngp ngng, i rt khng dm ln ting, l ci o bng hai m nn rch chp li, tnh mng ch i mt ng tin l c th sng c. Thu m lm cho h thm hi nh th! H khng h c ti g, h cng c lng t trng cng l con ngi y. Con ngi trong th thanh minh dm h v khuyn cc tr con ng tru chc: Vic thu thu ng lc khn cp/ Nh ngi phiu bt nh th, no c ti g?/ D hn nhng cng l ngi/ Cc tr em ng nn tru chc!142 Tnh cm dnh cho ngi i trc dng v liu xiu, o rch nn rch, ang chu i: i thi! Anh hy cm nc mt li/ n vi ti mt ba cm cho vui/ Thong th ch! ng nut hp tp/ No vi qu, khng lm cho khe ngi!143 Cm thng chia s Cao B Qut em lng mnh ra i i vi ng loi. Mt tnh ngi tht m p. Tm lng y khc g vi Nguyn Du, Nam Cao dnh cho nhn vt ca mnh trong Thi Bnh mi ca gi, trong S kin hnh, trong Mt ba no. Nguyn Du so snh hon cnh cao sang ca mnh vi ngi i kh tr nn bt an trong tm trng ca v Chnh s. Nam Cao, Cao B Qut vn sng trong cnh ngho, nn s ng nht gia ch th v khch th i n mt ting ku thng thit v quyn lm ngi ca nhng ngi bt hnh. bi Ph tng t (Ngi vc hm), tnh cm dnh cho tn bi kch ca con ngi khn cng tht cm ng. Mi cu th cho thy c tnh cm chia s, triu mn, lo lng trc s tha ha ca bc nng dn, s b tc ca con ngi trong bc ng cng: Nh no m khng c ng ch/ Mun b i, cn bit i u? ri mt cnh din ra tht him thy: Ngi y nm ly tay/ Nc mt gin gia hi: Anh lm ngh g? mi nm khng gp.... Chu Thn cn dnh nhiu tnh cm cho ngi tt nc trn ng bng i, mi run, thn mang chic o ti ngn, trong sng m ang ko i gu thon thot (Hiu lng qun ph), c gi cm o mua tm cm i v trong cnh tri rt (M kiu quy n), cnh ngi bng b nhau c pht chn (Quan chn), cnh ngi ngi lu vong, tr gi trn lnh, i kh kit
Cu nhn v c thnh chiu ha/ ng bnh tng lin khc ly thn (Bi Cu nguyt s tht nht d trng s h trn ph ngc) 142 Trng lim thi phng cp/ Phiu lu nh ht c? Bt ti dic nhn d/ Nhi n mc khiu du (Bi Ci t) 143 Y! T th hu l! Nht qu d t hoan/ Du du nghch l trung/ Bch nin thy t khoan? Mn d! Mc su yt/ Bo doanh phi trng nhan (Bi o phng ng c)
141

sc (Phc Lm lo), v vui bun lo lng v thi tit ma nng ca nng dn (Tng v h tc)... C th thy rng tnh thng ca Cao B Qut dnh cho ngi ngho gin d m su sc, mang du n ch ngha nhn vn cao c. N gn lin vi nhng s phn c th, c tnh in hnh cho lp ngi cng kh trong x hi cn nhiu bt cng. Cao B Qut t cp n s phn ca ngi ph n trong th. Tuy nhin nhng tnh cm ca ng dnh cho h tht ng qu. Mt cch nhn chung v s phn ca nhi n: Xa nay cui cng u b v144 (gp au kh). H thng lm vo nhng cnh au thng t rut. Cch nhn ny chng khc g Nguyn Du trc au n thay phn n b! Li rng bc mnh cng l li chung145. Mt s cm thng thn phn chung i vi nhng ph n ri trc nhng s phn c nhn: Mt chinh ph khng hng trn hnh phc la i (Chinh nhn ph), mt o ht thnh v tri ni, bp bnh (Du Hi An phng v thnh ca gi); Cao B Qut thy lng mnh thn thc, au ci au ca h... Nhn chung, Cao B Qut c tnh cm su nng vi qu hng, gia nh, bn b, hc tr v nhng nn nhn trong x hi. Chnh tnh cm ny lm cho ng lun lo lng, suy t, trn tr v cng chnh n tip cho ng sc mnh tinh thn trn hnh trnh i tm v p ch thc ca i mnh. Tm lng y lm cho Cao B Qut ta sng, sng mi cng thng nm. 2. 5. Con ngi suy tng: Thc t cuc sng khng nh mnh, con ngi c thc cm thy chnh vnh, lo lng ri ngy cng nh m, lc vui cng nh lc bun c bn khon, dn vt, trn tr t hi mnh, hi ngi, hi thi gian, hi cnh vt Cht cha bao suy t, Cao B Qut lun mang trong lng nim trc n vi trn tr v kim tm mt li thot cho bn thn, cho th h, cho thi i v cho mun vn chng sinh lm kip ngi v nhng vn nng bng ca thi cuc. Thm na, cuc sng bn kia pha chn tri u gip cho Cao B Qut c s t thc li trong suy ngh v hnh ng ca mnh. Nhng t tng, khun kh khng cn hp thi trc nh sng vn minh tin b na nn vic khm ph, tm kim, hng n mt li thot l l tt nhin. C th thy im mu thun ln bao trm cng l im bt ngun cho nhng suy t khc trn con ng hnh o, nhp th k s Cao B Qut l vn cng danh hoi bo v trch nhim. Cao B Qut sm nhn ra mt iu cng danh v hoi bo khng cn gn kt vi nhau nh trc kia na, nn trong nhn thc v con ng danh n nguy him nh sng to, gi c, chp git sm ran (Honh sn vng hi ca), n u m gh s (S nhp Tha Thin th tc vn)... C cng danh s c c hi thc hin hoi bo, trch nhim, c s nghip i. K s chn chnh lun tin tng, v ngh nh th. Nhng Cao B Qut c mt n tng qu m t mt nguyn (th nh) b nh tt xung C nhn, i bng (1831) nn bc chn trn ng lp danh
144 145

C kim chung hu mo lai th (Bi Chiu qun) Truyn Kiu Nguyn Du

thc hin ch ln c vng vt, c bn khon, day dt mi khng yn. Cng chnh t y xut hin hnh tng con ngi suy tng vi bn khon, trn tr, cht vn khng ch trc con ng danh m vi mi hin tng, vi th s cuc i. Tr ngi chc g non d, mi ngoi hai mi tui, chng h Cao trn con ng thi Hi (1832), c i thoi vi chnh mnh: Nh li nhng chuyn i nm trc/ b lm v cht ph danh? Ln ny li t bit i u nh? Ngonh u li nhn hoi vic c146. Nhng dng t s, nhng cu hi c cht cha trong lng. Mt mi mu thun c m nh k s trn bc ng thc hin hoi bo. Cng danh ci ngng ca phi vt qua. Nhng con ngi sm thy n ph danh, h danh. Cao B Qut au n v iu ny khi mun sng c ch. Nh chuyn c m bn khon, day dt, au n cho bc i hin ti. Lng trai trng cn hng hc nhng thi th suy vi, ni lo toan khng khi eo mang. Cao B Qut t hi mnh: Tui tr chy vy, bit ri c nn vic g khng? khi Con ng gh s cn di, c vng vt lng ngi l khch147, Bc ng bng phng th m mt, bc ng gh s th nhiu148 . Bi ng nhn thy Trn ng danh my ai nhn?149. V cnh ngi tnh thng t m ngi say v s150. Trong khi bn thn Nhiu ln danh cha xong/ Nhc nhn sao cng?151. Chu Thn au n by nhiu cho bc ng danh pha trc ri th than. Nhng ni bn khon trn tr cng day dt hn khi ng bc vo con ng hon l. Lm quan Hnh tu B l, ri lm Vin Hn lm, cng vic nhn ri; li thm ni chn quan trng bao phen ln n, kh s, ht t ti li b ght b, thi hi v qu. Khng c c hi thi th ti nng, ni au kh bt lc k s Cao B Qut cng thm su nng. Con ngi 2 ln dn vt vi chnh mnh. Thi bnh v nht lc, Lc lc s vi nho (c d) (Khng c mt sch lc g lm cho i c thi bnh, Thn mnh l nh nho m li tm thng n th!) Tc tch thn tm khng t thc, thy bt ng tng ngung (Quan chun) (Tc lng mnh hn cho mnh ngy xa vn khng u, Ch ci u ta vo gc tng m khng ni) Ni Tuyn Tht152 trc chiu vn khng c ch cho Chu Thn. Th nn, tm lng, hoi bo ln lao ca ng vn cha thc hin. Bi vy, mt nhn nhng con chim c sc bay cao m b
146 147

Bi Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t Bi Lc Sn l trung 148 Bi Sa hnh on ca 149 Bi Honh Sn vng hi ca 150 Bi Sa hnh on ca 151 Tn tn danh v liu/ Ct ct h cng ( Bi Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh vn) 152 Tuyn tht khng tin tch: ni vn cha c nh vua triu mi, nhm dng (Bi Tc c)

nht trong lng, Cao B Qut cm thy bc bi (Tc s), cng bc bi hn khi m tm lc vn cn, li b giam mt ch (c d cm hoi), n nhn ci gng cm m khc cn dng l mu (Tc s). Ni au kh Cao B Qut cng nhn ln gp bi khi tn mt nhn thy ni thng kh ca mun dn vi nhng cnh nn rt, nn lt c pht sinh lin tip, st nhiu, ni ni u c ngi b nh cht, k i rt khng dm ln ting v mt tri ln i ng no?, o qu thn sao m m mt?. Thc trng khin ng au xt, ngy m nung nu trong lng nhng iu suy ngh day dt. C nn bc tip trn con ng danh? Lm th no cu dn cu nc? Nhng cu hi, nhng ni suy t thng thy ng lc ny trong nhiu bi th: Chung d c mun; c d th hoi; c d; c da khin hoi; c thi; Hn d tc s Con ngi c n khc khoi lo u thng xut hin. C n 9 ln con ngi xut hin n c i din vi chnh mnh suy ngm. Ngung ta c trm ngm, o minh thng bng k (Trung d thp t vn) (Mt mnh ngi x trm ngm, Mi n sng vn cn ta gh) c thng mang m kh trung (Th vn Thn T phng quan Nh h ng Di Xun, Ha Ph) (Mt mnh ng trong bng chiu man mc) T thng sng bt ng trung (Tc s) (Mt mnh trn chic vng, lng lng khng ni) Ng d tm tnh ng i nh (Tc s) (Tm s nm canh, mt n mt bng) Ni suy t ca Cao B Qut th hin mi lc, mi ni, khi th ta gh ngh ngi thu m, ta gh nhng nghu ngao hoi, khi th ta ca s lng trn ngp nim su kn, lc li quanh co khp hnh lang bao ln hay l bc do hin trc. Hon cnh no Chu Thn cng ngm ngh. i nhin bng chm o thin minh (D Qung Nam hc chnh Bi ng tc, d khi kin nguyt) (Ta gh ngi ph mi cho n sng) C ng tiu tn t trng ca, Su ct chi ly y mn hoa (Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h t) (Ph phc ngi ta gh, nhng nghu ngao hoi, Nm xng ri rc mang mi u hoa rm) Khc thiu bng song ti u ,

Khi chim tinh hn lc nh m (c d th hoi) (Li ta ca s, trn ngp ni nim su kn, ng ln nga trng sng Ngn H lt thm vo trong khong tri ti tm) V phong v nguyt c khai tnh, Nhiu bin u hin k khc hnh (Chung d c mun) (Khng gi khng trng, ring tnh cm bi bi, Bao ln i quanh co theo khp hnh lang) Nhc vi du l vng tin hin (Vin c tr v) (L bc do v pha hin trc) Vic ca bn thn mnh nh ua vi my, lc tan lc hp/ S c i khc no nh nc, ht xung li ln153 lm cho Chu Thn day dt khng yn thng n c i thoi vi chnh mnh. cng l nguyn nhn dn n nhng hnh ng ta gh, ta ca s, i quanh co kh kim sot, thm ch c lc ban m trn gc nh, Chu Thn n c ngi ngm mt mnh, ri ci mnh (Phc gin Phng nh). Mt iu d thy l ni trn tr ca Cao B Qut thng gn lin vi m khuya, lc m mi ngi u an gic th ch c Chu Thn i din vi chnh mnh, vi ngn n l loi. Ni su th tc vi trch nhim ca k s khng sao khuy kha nn canh tn, git ng h r rch m con ngi vn c trm ngm, c lo toan xoay x (c d). Lo th c lo nhng lng Cao B Qut vn cm thy khng yn. ng au xt, day dt. Nghe ting d m m ng l a y (Thng Sn cng tch thng ngh ng d quan vu hi am minh s nhc ph ng hu nhn phn ph), ct cao ting ngm m c n vn cn (Tiu lp). Tt c ch v hiu, dng nh c mt ni bun dng dc ta nh tri t, c mt ni thng cm bit bao gi cng trong Cao B Qut:Du du thin a tm/ Thng cm h thi cc154. Th nn, ngay c trn ng i, ng c cht vn mnh tm mt li gii p cho bc ng cng danh pha trc: Ngi i v pha Nam l ai vy? Mt tri v chiu m cn tm g?155. Cao B Qut hi v mun mt li gii p cho lng thanh thn hn. Nhng ng cng cht vn th cng ri bi. m nay khng ng c y gi dy, Cao B Qut hi chnh mnh c phi l k s khng: Chc chc, ai l k s trong thin h?156 v sau th trm ngm ti sng di trng Ni au, ni trn tr cng nhn ln, thc bch hn khi Cao B Qut thy mnh tc bc, sc gi. Lm g y trc s rng buc ca mt cht danh hi, trc s trng dung nh nhen, k? Cao B Qut t ay nghin mnh, dn vt mnh mt cch gh gm, nh mun vt b, ph tung mt ci g m cha th lm c: Mt chc danh c rng buc th ny!/ Than i! Mt cht
153 154

Thn s d vn tranh t tn/ Th c nh thy trc thng trm (Bi Phc gin Phng nh) Bi c gia th, th nht tc 155 Nam hnh gi thy th/ Nht yn phv h cu? (Bi Ch gia) 156 B bt thnh min thi chm khi/ t t thy vi thin h s? (Bi Ph Lit l nh tng Min chi ng s)

danh c rng buc th ny!/ Bc u vi chic o xanh. Ta gi mt ri!157. Trn tr, bn khon lm ng cng bun hn. Cao B Qut bun ri t ch nho mnh (Th hu nhn y vn), ci mnh trc y phn nh con chim ri, chim chch m vn cha yn t (K Nguyn C hu tch), rt ht rut gan cui cng ch cn li c mu, tc xanh nay bng ha tuyt ri (Tng Th Khi V y xut Thanh Ha). Lng Cao B Qut ai thu hiu? Khc no nh ht sen m tm lng ng ngt (Du m c trch, d thnh n tranh). Con ngi lc ny tht lnh lo v n c nh dng nc bc. Lm bn vi Cao B Qut ha chng ch c mnh trng kia m m soi sng Cao B Qut ngm li mnh l Ngi c tn tui chn ca vng/ Li tng lui ti ni vn hc/ Thi th nh sn np nh nhng Nhn ln trng xung vn b ci danh rng buc Mt ht chu qu gi nh th m b nm vo bng ti158. Chnh iu lm cho ng cm thy au n, ut hn. Cao B Qut tng trn tr vi ni ut hn ca con gi vua Vim b cht ui b ng, hn ha thnh chim Tinh V ngy ngy tha Nam Sn nm ung quyt lp y bin c (Sn Hi Kinh), vi vic lm v ch ca Ngu cng, chn mi tui vn cn trn lc cuc t hng ngy vi quyt tm di hai ngn ni chn trc nh mnh (Lit t). Nhng cu chuyn ny lm Cao B Qut thm au: Ch nhc chim Tinh V m hn m tha hoi/ Vn ng ci ng Ngu cng gi cn lm vic di ni159. Con chim Tinh V cng vi anh chng nc K ni ting ng ngn, lc no cng lo tri bt ng sp xung u mnh khin nh th n n ci ma mai au xt khi lin tng n mi hn vn chng v thn th khn ngui: Vn chng Tinh v hn/ Thn th K nhn u160. Ci, au xt cho ngi ri hn cho mnh. Hn nhng mi hn khng li gii p nn lng Cao B Qut cng bc bi hn. Ngi khng hiu ni th hi tri cao, nhng tri cao cao qu nn khng hi c (Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn), Cao B Qut nh quy v vi thc ti, vi bun au, day dt Con ngi suy tng lc ny c nhng biu hin ging x ni tm nn dng dng mi bc i, th ng, thm ch mt c phng hng li thot m vn c c ln, tm mt hng i. Hnh nh con ngi Nht b nht hi khc c lp li nhiu ln trong th lc ny. C n 4 ln bc chn y c ngp ngng, trn tr. Nht b nht din tr (Sa hnh ng D, k m lu tc) (C mi bc li ngp ngng dng li) B h hnh phc ch (Thp nht d tha nguyt, tu bt k hu nhn) (Bc mt bc li dng mt bc) Nht b nht hi thn (Ph tng t)
Nht danh c bn trng nh th!/ h! Nht danh c bn trng nh th!/ Bch pht, thanh bo, ng lo h! (Bi St vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu) 158 Bi Thut hoi 159 Bi Thanh minh nht cm tc ha Trn Ng Hin 160 Bi Thut hoi
157

(Mi bc i c quay li, than th) Nht b nht hi khc (Sa hnh on ca) (i mt bc nh li mt bc) Chng ta th xem ti sao ngi i trong Sa hnh ng D k m lu tc khng tin ln c m c mi bc li ngp ngng dng li. Ch phi v thiu ngi vng cng, khng phi i bn b m v mang tc ly, lng hng hi tiu tan i mt na. Ngi trong Thp tht d tha nguyt, tu bt k hu nhn bc mt bc li dng mt bc v s trng tn, tui tr tn phai nh nh trng kia. Con ngi trong Ph tng t bc i c quay li, than th v ri vo bc ng cng. V con ngi i trn bi ct trong Sa hnh on ca ngp ngng v mt phng hng, mi li thot u m mt. C th thy nhng bc chn ngp ngng cht cha, mang nng nhng ni suy t, nhng trn tr trc cuc i. Phi lm g y? ay nghin mnh, dn vt ri au kh, kh au dn vt trin min; hay l tm kim mt li thot, hnh ng. Con ngi suy tng c lc m trn nim au, suy t dn vt vi chnh mnh trong nhng nung nu nh ht sen m tm lng ng ngt, ch mnh bit mnh (Du m c trch, d thnh n tranh) hay tay cm bng sen t mnh ci mnh (Vn du Si Sn v hu ng sn u bch k nh). Sau bao nung nu, Cao B Qut ngh khng th ngi y cho lng xt xa mi. Bi vy, con ngi trong th Cao B Qut khng nhng c tinh thn nh ng Ngu Cng, chn mi tui vn cn quyt tm di hai ngn ni chn trc nh mnh hay con gi vua Vim b cht ui b ng, hn ha thnh chim Tinh V ngy ngy tha Nam Sn nm ung quyt lp y bin c m cn l con ngi ca hnh ng, ca s tm ti mt hng i mi. Khng th mi tha , mi ngi cho lng ri bi Cao B Qut, d c lc v mnh nh thn con nga, mt mi s n ng ng r (Ng s cm s, mn bt th hoi), nhng khi ung ru, th t mnh t cu hi tm ng: Thng c lc ct chn t hi/ Nga mi, ng cn di, tnh sao?161. Nhng trn tr gip ng tm mt hng i mi, m trc ht l phi on tuyt con ng cng danh m mnh tng theo ui, xem n nh cu chuyn ch ri b v ca ngi xa. C th ni rng: Hnh tng ngi i trn ct trong Bi ht ngn i trn ct mang m cht suy tng v cng danh, v s kim tm li thot cho bc i u tin. Ngi khch bc mt bc, li mt bc, ln bn, ngn ngi mi trong lc mt tri ln dn. Nhng bc chn ca nhn vt i trn ct th hin r tm trng chn nn nhng phi c gng tm mt bc i trong th b cuc i. Nc mt anh ta l ch trong khi nng nhc cng ngi trn mt ct vi sc rn phi thng, nh ang chng li cn v hnh no cui cng, khi t c bc tin nht nh, anh ta buc phi li li im ban u. Tuy nhin anh ta phi i phi dn mnh kin tr, nhn ni, phi qun i
161

Bi p Trn Ng Hin

mt mi, tuyt vng. thm ch, i khi, anh ta cn cn phi t ra hng hi, to bo hn mc cn thit c o tng rng mnh vn ang hng ti mt iu g ln lao xng ng vi mi cng sc ra. Ngi hnh nhn y c mi mit i, nhng nhn v bc ng pha trc th m mt, c h khng cn li thot (Pha bc th mun ngn ni lp lp sng sng chn mt li; nghonh v nam, ni v sng hng mun t cng vy ph ly mnh). V nhn khp bn pha, th no cn ai, ch cn c mt mnh ng tr trn bi ct. Bi ct di, bi ct di, bit tnh sau y? Cao B Qut t ra mt li thot trong cuc i v tn , nu ngi ta c th ng i c theo php thy du ca nhng ng tin th may ra mi thng kh mi chm dt. Nhng i vi ngi qu tnh nh Cao B Qut th chng c cht hiu lc. V th, cng i trong s tnh to th mi ni on hn trong lng ca Cao B Qut ch thm cht chng: Khng hc c tin ng php ng/ Tro non li sui gin sao ngui?. Cui cng ci th b y, ngi hnh nhn cht vn vi mnh: Anh cn ng lm chi trn bi ct? Mt cu hi bn thn cng l cu hi tm mt phng n tho g trong ci th b y, ng hn l c tm cho mnh mt th vng trn bi ct bc tip. Trn bi ct mnh mng chng bit v u, ngi hnh nhn khng th hc ng tin ng i cho qun ngy on thng, hoc tr thnh ngi say chng thy cuc i. i n Phng Bc ni ni mun trng hay i n phng Nam, ni sng mun t? Hay ng hoi trn bi ct v tn v v v ny? Con ngi sau mt bc tin v li li c s bn khon day dt, mt s la chn khonh khc trn bi ct di:Anh cn ng lm chi trn bi ct di. Cao B Qut ang c ngh hnh ng, la chn. Th nn, nhn nhng con sng, ng thy n d di hn, mt tng mun thc y nhng nng ni chm chp (tr m ) cn chuyn ng nhanh hn. Cao B Qut by t ni lng, gi gm vo ngn bt: Cuc i tri ni, bit ai l ngi mt xanh? Ngn sng cng d di, t nhin c bc u/ Mm ci mun em nng ni chm chp ny/ Vit ra m by t vi dng nc chy v ng162. Con ngi suy tng khi nh hnh bc i u tin, li bc tip, mt s la chn cho mnh, mt hng hnh ng mnh m hn. C g phi lm mt nh th?163 Cao B Qut mun mnh mnh m hn, hng dng hn nh Ban siu tng nm bt lng cm ly gm i trn con ng ti sng y lam chng vy. Li na, con ngi suy tng trong th hay chim nghim l sng, kht khao lin tng. Nhn trong bn ng liu c k sng bng ba tc li, Cao B Qut cnh tnh, xa xi kt ti chng: Ka nhng k xun xoe nnh ht/ Ch ba hoa, bit ri c trn vn khng?164. Chng - nhng k tiu nhn nh con chim, con so nht trong lng son - c g m ba hoa, vnh vo. Bi Cao B Qut hiu rng s i sao m trn vn, ht lnh ri m, ht ma li nng thi. Hn na, ci nnh ht, ba hoa no c bn. Khi sng ni lao t, y i cng gip Cao B Qut c nhng suy ngm
162 163 164

Bi Thp nguyt nht yt nh L Thun, th Trn Ng Hin

Th vn Thn T Phng quan nh H, ng Di Xun, Ha Ph

Bi Chnh nguyt nh thp nht nht, di tng Tha Thin ngc ta cm

thu o v ch , v cuc i, v l sng chnh thin. Chnh l m ng lun lc quan, tin tng vo nhng g mnh lm. Cao B Qut tht s ln hn, cao c hn c ci nhn bao dung, thin cm v m p trc cuc sng. Nh nhng ngy cn tr p m hoi bo, trc ba o hng trng, Cao B Qut ngh n ch ln ni mun dm (Thanh Tr phim chu Nam h). Nay cng t nhng con sng , im nhn khc, Cao B Qut lin tng n kip ngi khc no nh thy triu ln xung (Du Nam To sn t lu thng k vng bch trnh Thc Minh k nht). Do chi ni my ni bn mt cng vy, Cao B Qut hi i ngi tri qua bao th s hng vong (Vn du Si Sn, v hu ng sn u bch k nhi) v nn li cu tr li, nn li ni nim ch cn mt mnh t bit vi mnh (Vn du Si Sn, v hu ng sn u bch k nhi). Hi i ri Cao B Qut li hi chnh mnh: Non sng nh th cn mnh th sao y? (Du Nam To sn t, lu thng k vng bch trnh Thc Minh K nht) Tm nim lm quan cng hin sc mnh cho dn cho nc khng nh nguyn, Cao B Qut cng gi nhng ni nim tm s vo cnh vt, thin nhin, n i Nhng tm s y xut pht t tinh thn trch nhim k s yu dn, mn nc. Cao B Qut hi mt tri m nh kht khao mt iu g su kn (i v k nht), ni v cn ma d di m nh ni v cuc bo lc cch mng sp n ra (i v k nh) Trc nhng cnh c ca c triu L, nghe ting Quyn trong m, nhn nhng bng hoa rng, Cao B Qut c cm ngh bun, au xt, day dt. Nhng ngh cng t y c nung nu. Nhiu bi th th hin tm trng ny nh Ha Thn T xun nht ng ch hu ng lu qun vng h kin k th vn; Qu Thin Quang t, thng L triu c ; Lc hoa Hoa rng; M xun qu m th vin lm Chi ni Nam To, ln ni Cn sn, nhn vo n th Trn Hng o v ni n dt ca Chu Vn An, nhn vo pha sng Lc u, ni tng din ra nhng chin thng v vang ca dn tc, nhng ngh hnh ng c thi thc nung nu trong lng Chu Thn. Cao B Qut tic nhng anh hng xa khng cn nh gic cu nc (Du Nam To sn t, Lu thng k vng bch trnh Thc Ninh). Cao B Qut cm nhn s mt mt, thiu vng, c n v t cu hi trn tr v vic tm khch anh hng, tm bn tri m: Trn khong non sng tng qua trm trn nh, nay ch thy mt chic thuyn cu/ Bao khch anh hng mun th, nay ch l mt m bi! Ci i bun hay vui tng lc khc nhau/ Ni ngi nay vui ngm li l ni ngi sau ngm ngi/ Trong ng Thanh H ting chim ru rt/ Bi ph c Trai cn , bit bn ni cng ai?165. Nhn con sng Hng tr tnh Cao B Qut hnh dung nh thanh kim ang dng gia tri xanh (Hiu qu Hng giang). Nhn ngn gi ln xung m cm nhn c ni bun kim c (Thanh minh nht cm tc, ha Trn Ng Hin th vn)

165

Bi D thi hu Phan Long Trn chi Cn Sn nhn tc hnh vn

Ting lng day dt, c Kinh thi, Cao B Qut bng khung hi v s trng tn trc thi gian: Nghn nm sau, ai ni c m iu?. V mong cu th vang vng c ci tri d bit rng no c ai nghe (c thi). Con ngi suy tng trong th cn hi hc trong vic tm hiu, khm ph cc vng tri (Ch thin). Cao B Qut mun vc so ln ch tri chi bi th khi ln treo ln ti nh ni, lng vui sng ci hi cc vng tri cn my trng xa na?166. Lc ung ru hi tri xanh, mun em ngc ma ni soi khp i thin th gii?. Ca ngi v p danh thng, thc mc v s ra i ca n (Du tin L ng, vn nhn m Thi Nguyn sn thy chi thng, ty hu thnh ngm) Nhng trn tr suy t c day dt, nhng ngh hnh ng c nung nu trong lng. Tt c nh hng cho Cao B Qut tm mt li thot - hnh ng khi ngha sau ny. C th ni hon cnh no, gp iu g Cao B Qut cng t cu hi, trao i, lun bn, t vn . Nhn chung, con ngi suy tng nghi ng s la chn ca mnh, tra vn lch s, hi c mi hin tng t nhin, mi con ngi, mi s kin, mi hng vong th s mt i khng tr li. Con ngi suy tng lun vt ln bc l nhng cm c ring t, lun ph cch t khng nh mnh, lun ng vc, m nh ni bt bnh trc thc ti v phn nn vi c tri t ni sng, my gi, c cy C cuc i Cao B Qut l mt cuc i tm khng ngng, khng ngh v l sng i, v vai tr ca th vn ni ring, v k s ni chung. Mnh l ai? Mnh c th lm c g? Lm nh th no c th khng nh mnh v c th gip ch cho i. Nhng cu hi lun dn vt, trn tr trong con ngi Cao B Qut.

166

Vn du Si Sn v hu ng sn u bch k t

Chng 3: THI GIAN NGH THUT, KHNG GIAN NGH THUT TRONG TH CH HN CAO B QUT 3.1. Thi gian ngh thut: Thi gian l mt i lng xc nh qu trnh tn ti, vn ng, pht trin ca mi vt trong t nhin. N vn hnh theo quy lut mt chiu i ti v mang tnh khch quan. Thi gian ngh thut trong tc phm l thi gian sng to mang tnh ch quan ca tc gi. Trong th ch Hn Cao B Qut, thi gian cng vn hnh theo suy ngh cm xc ch quan ca tc gi, th hin quan nim, nhn thc t duy ca nh th. Th ch Hn Cao B Qut t cp n tng lai. Song tng lai trong th ng l nhng toan tnh, c vng, mong c ti sng. ng cp nhiu n hin ti, mt thc ti ph phng tn ng c ko di dai dng. chnh l nhng iu ng mt thy tai nghe, nhng iu m ng tri qua. Th ng vit kh nhiu nhng bui chiu t, m su trong nhng cn ma gi, rt mt, trong nhng cn thnh n ca bo bin v tri cao; li c c nhng bui ban mai p, tri nng m p v tri quang my tnh sau nhng cn ma; cng khng thiu nhng ma thu, ng lnh lo v ma xun nha sng... Qu kh trong th ng cng kh dy. N khng phi l nhng rc r, huy hong ca thi vng son m phn ln l nhng mt mt, au bun ca i ng, ca th s. Nh v n l nh li nhng chua cay, hi hng, ng nh gic mng kinh hong ca nhng thng ngy chm ni, lao kh, y i, hoi ph... ng thi cng c khng t nhng k c p v thi tr, v qu nh, cha m, v con v bn b. Hoi nim dp nhn nhn, nhn xt nhng vic qua. Thi gian trong th ng dng nh t tri qua chng vnh m n tnh ti, ko di n day dt trong ni suy t, trn tr ca con ngi. Mc d vn tun hon theo quy lut nhng Cao B Qut cm nhn thi gian chm chp, ngng ng, dai dng trc thc ti. V con ngi dng nh cng trn tr trc n. C th tm gi thi gian trong th ch Hn Cao B Qut l thi gian kim nghim, thi gian tnh ti v thi gian toan tnh. 3.1.1. Thi gian kim nghim: Th ch Hn Cao B Qut c cp n qu kh: qu kh ca k nim, ni nh, hi tng... v qu kh ca du n thi gian gn lin vi s kin, tm trng. Cao B Qut ni v s vic tri qua vi s kim nghim nh gi ca bn thn mt cch au lng. Cao B Qut lun m bc i ca thi gian. ng thc c hng ngy con ngi tri trong qu o thi gian v cm thy ci ln n, lnh nh sao c eo bm mi. Tuy vy, ng vn c dn thn vo i, m r s thi gian tri qua.

H s tam nin nht lai (Tp hng) (Ti sao ba nm mi ti mt ln?) Nhn th thng trm ng lc nin (m tu c ch hu gic tc tc phc tu bt th th) (Ta chm ni ngoi i nm su nm ri) Con s ba nm, nm su nm va l thi gian ca bc i va nh l li t cht vn ca chnh Cao B Qut. Sao li ba nm c n? Sao mi ni tri nh vy? V c g y? R tht, thi gian tri qua m tng nh ng li, cn . Ci trn tr v con ng danh, v con ng i rt cuc vn c l du chm hi pha trc. ri cng t ti hn, khi con s thi gian xc nh khng ch dng li ba nm, nm su nm, tm nm m ngy mt ln hn mi nm, mi lm nm, mi tm nm. Nhng con s ny, Cao B Qut nhn ngm li nh kim nghim v s la chn ca mnh trong cuc i ny. Con s trn mi nm c nhc li 8 ln. Trong 8 ln nhc n th 5 ln ng ni v s lm l, ph sc ca bn thn v vn chng v b m nguyn do cng v cht danh. Thi t khi liu nhp nin k? (D thoi th Phan Hnh Ph) (S trng ch mi nm n sch c ng u li dun di nh th ny) Thp nin c bt ph quang tm (Phc gin Phng nh) (Mi nm cm bt ph c th gi) Thp nin tr vn mc (c gia th, th nht tc) (Hng mi nm chm m trong bt mc) Thp nin c bt ph quang tm (To xun thut hoi) (Mi nm trc, ng tr nhm nh ri) Du n thi gian trn 10 nm tht ng nh, tht chua xt bit bao! Cao B Qut nhn li mnh v nhn ra mnh tht s sai lm. Mi nm n sch ph c thi gi chm m trong bt mc m li dun di th ny. Cao B Qut cht li mnh nhm nh ri. Tm lng mi nm rt cuc chng lm g, mi nm n sch mong c danh, cng hin cho i vi trch nhim k s vy m gi y ch c ngn n bn ngi th chiu sng cho tm lng (c d th hoi). Mt s ung cng cho nhng ngy thng chy vy, gi th ngi gi, tc cng bc, mt - cn c ngha g na. Cng danh nh ci ch ri cn li y tm lng thanh cao ca mi nm trc: Mi nm trc ta tng coi thng con nh h Mnh167. Thi gian hn 10 nm cng ghi du ni lo s v v trng thi (Tng Tr L c nhn), v s phung ph thi gian v ch (Tc giai lc cu tng mc gia, tng bit lu ), hay l du n v k nim chia tay vi con sng, ni thiu vng nhng bn c (Thun Trch chu hnh ng Hi; Thin
167

Thp nin tin bc Mnh gia nhi (Bi Ng s cm s, mn bt th hoi)

o thnh phng c nhn C Vn Kh vn k cn ph c ha d m cp chi). Thi gian kim nghim cn c tnh bng na i ngi, thm ch c i ngi. Mt s tnh ton, kim nghim n au lng. Bn sinh mnh bc thng k lc (Thp nguyt thp tht nht tha l b nghim tn hu cng bnh mn ch k t) (Na i ngi thn phn mong manh ngh chuyn gn g m thng) Nht sinh c ph ng xa th (S u) (Mt i ph c nm xe sch) Cao B Qut nhn nhn li na i ngi th mnh bc v c i ngi th ph xa th. Chung quy li ng thng cho tm thn coi nh v dng ca mnh m au ni au ca k s mang ch ln. Tt c gi ch gi cho thi gian tri qua... C th thy rng, Cao B Qut xc nh thi gian kim nghim s thnh bi trong cuc i, nhng c mt trong phm cch con ngi. ng lu tm nhiu n qu kh v tnh ton mt cch chi li, chnh xc. Khng ni mt cch thi bng quan m Cao B Qut ni r, ni n ni n chn nhng hot ng nhng cm ngh nhng nm thng qua c c kt. D kt qu ra sao, th no i na, ng vn c quy u nhn li. ng cho l cn thit, v c th trt bt phn no nhng n c cht cha trong lng. Thi gian kim nghim cn hng n chuyn trm nm, nghn nm, chuyn bi b ha nng du Dng kim nghim ny c xc nh thng qua cch trn thut c nh gi, nhn xt, bn lun. N c nh du bng cc t thin nin, thin ti, bch nin, thp th... Lun bn nh gi chung v nhng nhn vt thi c, nhng nhn vt ni ting, nhng tm gng sng m Cao B Qut thm ngng m. Trong th, Chu Thn tic nui, ngi ca, xt thng nhng anh hng xa nh Trn Quc Tun, Chu Vn An, ngi anh hng Dng Lun bn nh gi v Chu Vn An, Nguyn Tri, Chu Thn vit: Tiu n, c Trai nh song tuyt (Tng Nguyn Trc Kh xut l Thng Tn) (Tiu n v c Trai l hai nhn vt tuyt vi) Cao B Qut khng nhng nh gi tt v nhng nhn vt lch s ca dn tc, nhng cng hin m cc v y m ng cn ca ngi nhng anh hng phng Bc ng knh nh L Trng Lin kh tit khng tn Tn lm (L Trng Lin ngha bt Tn); Chu Vn tit tho (Tn mng hi b, ty trung hu tc); V Hu Gia Ct trung ngha (V Hu xut biu); L Thi Bch thanh cao, Khut Nguyn yu nc Cao B Qut cn lun bn v gian kh, th thch m ngi anh hng tri qua (M phn bt cp h bt k s), v to vt v tr (Nh thp tam d khn nguyt ha Phan

Hnh Ph - k nh), v ni ut hn ca khch anh hng (Tng Th Khi V y xut Thanh Ha), v l i thnh suy (Vn du Si Sn v hu ng sn u bch k t), v vic xut x ca k s (M ) c bit v danh li tnh - say (Sa hnh on ca) Tm li: Thi gian kim nghim tri di trong th Cao B Qut. N l nhng du n qua kh phai m v cng l nhng bi hc b ch i vi bn thn ng. Chnh bi th, nhn v n mc du c cm gic xt xa nhng ng vn hng v pha trc vi nim tin v hi vng vo mt ngy mai ti sng hn. 3.1.2. Thi gian tnh ti: Thi gian c khi no dng li. N c tri i, tri mi v tun hon theo chu k, nh nh th Xun Hng tng ni xun i xun li li (T tnh II). Nguyn Du, ng thy thi gian sao m n tri i chng vnh. iu lm nh th ngao ngn, kinh s, vi vi vng vng. Thun tc bch nin nng k th (Long Thnh cm gi ca) (Trm nm nh chp mt c l bao) Bch tu vi nhn bi thun tc (Mn hng) (Cuc i trm nm thng thay ch l chp mt) Thng thng tu dc chu (Chu pht) (Vi vi vng vng sp ht nm) Cao B Qut cng nh Nguyn Du rt c thc v s tri i nhanh chng ca thi gian. ng cm thy ngy qua nh gic m (ng Chuyt Hin m i ty hoa h mo v nhi qui), tm chn nm m nh ci bng tay (Ph Lit l nh tng Min Chi Ng s), chc lt m qu kh tng lai u do nh mnh (D thoi th Phan Hnh Ph), trong nhy mt tri ni cn gi bi (Hn v so tc, d ngu kin nguyt, ha Phng nh), lic mt li quanh mt nm ri (i hn) Nhng im ng lu th Cao B Qut, ng thy thi gian hin ti n nh ko di ra v ngng ng li, tnh ti trong ni suy t, trn tr ca con ngi. N vy kn con ngi n nng tru. Thi gian ca m, sut m, ngy, sut ngy, ngy thng, thng nm, ma, sut ma nh mt ni m nh Cao B Qut. Ci ko di ca thi gian v s tnh ti ca n phi chng l ci ko di v lng su ca mt tm hn ang bn khon, kim tm, gii m trc cuc sng ny? m hin din nhiu trong th Cao, c n trn 60 bi th vit v khong thi gian m nh ny. m trong th Cao l ci sut m (nht d, trit d), ng canh, tn canh giam hm, vy kn con ngi. C nhng ci sut m tht ng s. Nht d trng phong hm Hi i (Thp ng d phong) (Sut m gi lng lm rung ng c ta Hi i) Trit d cao tiu bt on thanh (Thp t d Ngh an thnh tr bo phong)

(Sut m gi rt khng ngt) Nhng c l ng s hn l m di vi ni c n, trn tr ca con ngi ang ngi i din vi chnh mnh trong mt ni bun khng sao gii ta, khng sao ni nn li. Chu Thn i din vi chnh mnh trong nhng m di nng tru tm s nh vy. Th nn, m nay, canh di ai bit c ni su thu dai dng. Canh trng thy ni nht thu bi (Thm d vn ln ng tng thi) (m di ai bit ni su thu?) C phi l ni su thu hay y chnh l ni su nhn th? C l su thu th t m bun cho mnh, cho th thi nhn tnh th nhiu. Ting ngm Kinh thi ca ng lng ging nh bn cng vi ni hn on ca gi ty lm cho khch xa qu thm su bi. Ci ni su c ko di sut c m trong ni c n hiu qunh. Chnh v th m con ngi thng c nhng m lo bun, mt mnh do bc hnh lang quanh co khng bit bao ln, tnh cm th bi bi khn t. Ni bun cng da dit hn khi nhng ch d thng cm ma thu pht ra nhng m thanh th thit (Chung d c mun). Ci thi gian nm canh cng gh s hn khi con ngi trong cnh lao ngc b tra kho, thim thip ni lo s, mng sng mong manh. Sut c nm canh ma gi y, con ngi tht s gn qu D Xoa (Cu nguyt s tht nht d Trng s, h trn ph ngc). V dng nh thi gian ca m ngng ng, tnh ti khi con ngi ang mang nng tm s. Ngi - trng c hai khng ni m thi gian c mi tri. Chc hn c mt s ko di v mt s dn nn y. U nhn i d ta, Tng i dic vong ngn (Thu d c ta tc s) (Ngi bun vn thch ngi khuya, Nhn trng, c hai u khng ni) Ngi v trng u tnh ti, v ngn. Ngi khng ni m tm trng c ri bi ri gia canh tn thn thc mi vi lng, khng sao yn gic c. Cao B Qut i din vi chnh mnh, suy ngh v trch nhim ca k s (Ph lit l nh tng Min Chi ng s). Cao B Qut y gi dy m hi mnh c phi k s khng, ri lng l trm ngm ti sng di trng. Khng ch m nay m ci thi gian c lp li nh mt vng khp kn vy ly con ngi. m sng Hng cng chng h trn vn, con ngi vn c thao thc trn tr mi (Lu vin du nguyt, vn c ti pht Nng, th d ng V Hoi Ph thng m). Cao B Qut i din vi tn canh trong s mt mi, r rch nh m tng bc i ca thi gian v m. Tn canh quyn y nam song khn (H h vn bc ng Hnh Ph) (Canh tn mt mi ta vo ca s pha nam ngm nhn) Tn canh v thy lu trm ngm (c d th hoi) (Canh tn khng ng, ng h nh git r rch)

Thi gian v m dng nh khng cho con ngi tri ni lng n cha by lu nay. Th nn, thi gian ban ngy cng vn c dng dc vy kn. C mt ni thn thc ko di sut c ngy m dng nh vn cha thng sut: Bi hi chung nht (Sut ngy dng dng). Cao B Qut nhiu lc t hi: Chy vy sut ngy lm g? (Nhn c) by gi ch thy ci lng su c ca cm by. Ht hng, au xt cho nhng nm thng mit mi lao lc, Cao B Qut trn tr trc thi gian. Lao ao chung nht tnh thm (Trng giang thin k nh) (Vt v sut ngy thy c ci lng su c ca cm by) Thi gian ko di cn c th hin thng qua cch dng ip t. Nhng t nht nht, d d, nin nin xut hin kh nhiu. S xut hin ca nhng t ny lm cho ngy, m v nm nh ko di hn, tnh ti hn. Bi Khc d lip ni v vic m m i sn; bi Nhit thi tc ni v m m rng c nh chp; bi Trung thu d ng bo Xuyn ng thng m vi bit ni m m nh trng n c ni cu vng; bi Xun nht tuyt c thp tht th ni ngy ngy cn c cnh bun tin ng say; bi Mng c hi b Hn Lm, lm hnh ch t tng tin, nhn th tin vn vi bit ni mi khi nh hc tr ngy ngy i o mua ru ung v vn cn ngho Ci thi gian ko di, tnh ti ca m m cn l ni m nh, au n i vi ngi v trong cnh c phng. D d th khng sng (T qun chi xut h) (m m em gi chic ging khng) Thi gian ko di cn c thy qua cc t nh nht nguyt, cng t, vnh nht. Nhng t ny c ngha l ngy thng. C mt ni nim t khch ph cho ngy thng tri (Tiu m h bt), mt tnh qu nghn dm ngp chm ngy thng (Tng ni huynh L An Hun o gi mn hi kinh), mt ni nhn ri rnh tiu su vi ru qun ngy thng (c d khin hoi), mt tm s gi vo khc ngm cho ht ngy thng. Khng ch vy, ci khong thi gian y vn c tip ni vi tu nguyt (nm thng) di. Rt nhiu ln, con ngi ni n nm thng vi ni au trn tr. C nm thng vy ly k ngi di (i v k nh), nm thng tri qua hi hng (oan ng) cng c nm thng tri qua m tit tho vn khng phai (Bn lan ha Di Xun th vn), nm thng n dt chn ngc ng ( Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh vn), hay nm thng t gi mu cho cnh vt (Du Ty H bt tuyt k nht). Ri nhng khong thi gian di nh quanh nm, trm nm li tip tc ko di, vy kn con ngi trong nhng ni nh qu ( ch giang), trong ni trn tr dy v khn sao by t (Bc xun gin Nguyn Chnh T) hay ci lnh nh c i ngi (Phc tng)... Tm li: Thi gian tnh ti l ni hin din ca con ngi suy tng, con ngi tnh cm trong th Cao B Qut. Ngy, m, nm thng, ma, quanh nm lin tc ni tip nhau, v trong bn

thn chng cng c s ko di, s dn nn. Thi gian ny thng c bao bc trong nhng khng gian khp kn, vi nhng ni nim ring chung su thm. 3.1.3. Thi gian toan tnh: Sng cuc i ai m khng c nhng suy ngh, tnh ton cho ring mnh: mt mnh vn, mt mi m hnh phc bnh d, n s; ln lao hn na l c vinh hin, c lu danh cng s sch. Toan tnh cho c nhn l ngi tm thng, toan tnh cho dn cho nc l bc anh hng, con ngi v i. Cao B Qut l mt k s lun sng v l tng, v kht vng ln lao. Bi vy, nhng suy ngh, vic lm ca Cao B Qut phn nhiu l nhng toan tnh v x hi, nhn dn. Cao B Qut cn l mt con ngi u t ca thi i nn rt mn cm vi th s thi cuc, chnh s ca dn tc. Chnh l , m ng hay c nhng d on, c tnh nhng s vic s n vi cho bn thn, nhng vic s n hay xy ra vi nhn dn, t nc. Trong th ng c xut hin mng thi gian toan tnh, c on. Mng thi gian ny nh l mt tia sng trong th; n l h qu tt yu ca thi gian kim nghim v thi gian tnh ti. Du hiu nhn bit mng thi gian ny thng qua s xut hin ca cc t mu, ngh, k Bt u t nhng kht vng, hoi bo ln lao ca k s nhp th, Cao B Qut c nhng toan tnh cho c nhn mnh. Mun c cng danh th phi l ngi c ti vn chng li lc, ch t nht phi trn ngn ngi. Mun ni ting phi n ni ng ngi168 l vy! T toan tnh , Cao B Qut ngy m n luyn ch ngha mu cu cng danh: Chuyn ch ngha l mu tnh ca tui tr169. nh ny qu tht ng knh n. Nhng ng cng danh ln n, vn chng v th nhiu lc v b. V sau, li chn ngn ci danh h eo bm nn Cao B Qut m ra bun chn. Nhng suy ngh v toan tnh vic ch nc li dn gi nh ngm ngi. Nhng Cao B Qut khng t b nh . ng vn c ngh ngi, toan tnh da dit trong nhng bui chiu tn, m su, hay vo mt ngy mi. Mt mi hn cng danh (Chu Long t c bit k nh), mt v mt trm ngm (c gia th, th nht tc; Ph lit l nh tng Min Chi ng s), mt hnh ng gi ngy (Phm Kinh Don nhc qu hi vt, bnh v p bi, ht tr phong v, cm s th hoi nhn gin Phm Cng kim tr b ), gi in (Tng Nguyn Trc Kh xut ly Thng Tn kim tr L Huy Vnh lo kh, Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k) cht cha bit bao nhiu ni trn tr lo toan, kim tm, toan tnh. Ngay c khi tht ch mun v nhn, giu mnh trong chn sn lm, ly vic c sch, lm th, thng ngon lm th vui trn th con ngi vn c suy ngh. u bch quy lai d b mn (c H Thnh c nhn th thoi cp gia tnh kim vn cn tc) (Vy khi u bc cng s tr v y ng ca li) Tha nht ha m du cn s (Thut hoi)
168 169

Tri danh tc th triu (Bi Nhp Vnh Li Kiu) Vn t thiu nin mu (Bi M )

(Ngy kia nm khnh bn lun nhng vic gn y) Khng tnh chuyn cng danh th v nhn, lo cho mnh trong tui gi sc yu, bn lun chuyn th s gn y. y l cch la chn duy nht trong thi hin ti. V nhn cng l mt s suy tnh: Nm khc s ung nh ba ba tnh k nhn/ Bt chc Thanh Lin hc cu ra170. S toan tnh cn bt u t cu hi, nhng li cht vn vi chnh mnh. V nh ngi i trn bi ct di trong Sa hnh on ca, mt tri ln vn i, mi bc i li ngp ngng nh suy ngh, toan tnh mt iu g: Bi ct di, bi ct di, bit tnh sao y? bc cui cng ct ln ting ni mnh m: Anh cn ng lm chi trn bi ct? Hay ngi trong p Trn Ng Hin, d mt mi n ng ng, cng t hi: Nga mi ng cn di, tnh sao y? Toan tnh khng ch trong nhng m su, ngy di m ngay c khi nm mi, khi bt u ngy mi. C mt toan tnh cho chuyn mu sinh trong nm mi; c mt toan tnh t hnh ng nm bt lng cm thanh bo kim tm cng danh ni lam chng t sng nay. Trng sm sinh k vn tn nin (Vin c tr v) (Li cy di tnh chuyn mu sinh, hi xem nm mi) Ma thun t kim triu (Ban siu nm bt) (T sng nay mi thun) Trong vn gp ma m tnh chuyn lm n trong nm mi, thy gng ngi xa dm thng tay nm bt lng lp nghip ni hang hm sau lu danh mun th m nung nu ch cho mnh, hay chn nng, rt ru mi lm cy thm171 cu mong hnh phc trong dp mng mt tt. Cao B Qut cn mun xa nhng tt nhim c hng thn, t nay - mng mt tt - mi vic u mi m, tin b: Vn s tng kim tn c ho172. Cng chnh t y m ng c suy ngh v con ng vng o ca nhng v vua sng (Tun chi vng o) hay k sch xy dng mt x hi theo khun php l ngha (Tu l d canh), ng li chnh tr thun dn tm (Chnh ti thun dn tm). Cao B Qut toan tnh ri thc hin nhng toan tnh . ng cha bi cho nhng th sinh c ti, ng ln lnh o mi ngi trong cuc khi ngha M Lng vang di sau ny. Cao B Qut khng ch toan tnh hnh ng m cn c on, c tnh. ng thng c on nhng vic lin quan n bn thn mnh nh vic cng danh s khng b l sau ny (Tng o c hng) hay vic ng xa qua tr v khi bc vo ca bit rng c ngi v hin tng gi go mn (Tip ni th tnh k hn y, bt iu s t), c on s c ngy v gp song thn (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nh), ri vic i thuyn qu lu ng cng c chng khong my do tun (Trn Ng Hin nhc hu s th tu bt ha chi). Cao B Qut khng ch c on nhng vic cho c nhn mnh m cn c on nhiu vic h trng lin
170

Tha nin mit m mu nhn k/ Ngh hng Thanh Lin hc iu ngao (Bi Phm Cng ti nhc kin qu tc tin tu bt phng p) 171 B trn li phng tng (Bi Ha Thn T nguyn n th bt th vn) 172 Bi Nguyn Nht

quan n ngi dn, thi cuc v chnh s. ng thy r th b tc ca ngi dn v su th cao, m li c tng lin tc trong Phc Lm lo: Nm mi nhm tui tng mt sut/ Nm su mi tui li tng thm sut na/ Nu tng n k sang nm cn o u ra tin ng, chc rng ng lo s cht mt nh bc tng nt kia. V bc tng nt kia phi chng cn l h qu ca mt triu i khi m tt c ngi dn u tha hng, tt c u nh ng lo ny? Vic nm ht mai ln ni cng l mt s toan tnh. Cao B Qut chc hn rng s c mt bc tranh p cho ngi i sau ny ngm nhn. Mt s ton tnh v c on trong bi Ti mai tht cao c, tt thy u v mi ngi. Hay mong c ch xem cun sch di cu ca bc V y n ngy thc hin (Tng Th Khi V y xut Thanh Ha). Dp ra nc ngoi chuc ti v v trng thi cng to nhng n tng kh phai Cao B Qut. Chnh t y, ng khng nhng nhn li nhng g trc ca c nhn, ca dn tc m cn thc c thi cuc, thy r nguy c ca nhng nc ng v nhiu vn khc. Mt s c on trong tng lai bt u hnh thnh. Nhng bi th D quan Thanh nhn h trng din chin, Hng Mao ha thuyn ca, Thp ng d i phong cho thy r s c on. Cao B Qut thy r chin tranh ri s xy ra v cn c nhng anh hng thc s trn chin trng ch khng h ht nh trn sn khu; cc nc phng Ty vi nhng con tu b th ang lm le nh him ha xm lng ang n gn cc nc ng. Cao B Qut v mnh nh l Ng T T ca ngy mai, nh s gi h Trng (Trng Khin i Hn) ci b i s tm hiu tnh hnh nc ngoi. Mt s c on s xy ra v nim tm s n l ri l ch. Phim tra mn t m Trng s, Quyt nhn bng thy iu Ng Vin? Ng th Trung Nguyn cu nhn vt, Ty phong hi th l phn phn (D Hong Lin Phng ng cp hi ngoi s, trip hu s cm, tu bt d chi) (Nhn vic ci b m ni chuyn v s gi h Trng, Nh li dn khot mt bit nh ai ving Ng Vin? Ta cng l nhn vt c Trung Nguyn, Trc ngn gi Ty, ngonh u li, l ri l ch) Tm li: Thi gian toan tnh l mng thi gian xut hin rt t trong th Cao B Qut nhng n tht c ngha. Thi gian ny nh l mt tia sng, th hin nim tin mnh m ca tc gi vo ngy mai. ng cng l mt d bo, cnh tnh i vi giai cp phong kin v nhng ai c tinh thn dn tc trc nn ngoi xm ang lm le. Cao B Qut sm n vi cuc khi ngha M Lng, nhng toan tnh ca ng ri cng thc hin nhng tic thay n nhanh chng sp ; nu

khng s c mt Ti mai cho ngi i thng thc, mt Tun chi vng l m no v mt Tu l d canh khun php, thnh tr. 3. 2. Khng gian ngh thut: Khng gian ngh thut gn lin vi cm hng sng tc v n nghing v pha tinh thn. N khng dng li khng gian vt cht m n l hnh tng khng gian, l th gii ca tinh thn, cm xc. N c xc nh t im nhn, v tr tc gi v m rng mc tm tng. Trong th c in khng gian ngh thut chnh l khng gian v tr bi l ngi xa c kht vng ln cao chan ha v chim lnh v tr. Khng gian c nhn khng c ch ng trong th c, ci c nhn n l chan ha cng ci ta, b ci ta chi phi. Chu Thn l mt trong nhng nh th lp cui ca vn hc trung i, cho nn khng gian ngh thut trong th ng t nhiu cng chu nh hng ca khng gian v tr. V qu tht c mt khng gian tm cao v rng ln xa tt tp, m mt gi bi, lnh lo trong th ng. Li xut hin mt khng gian c nhn n l trong khng gian v tr bao la kia. iu lm cho khng gian ngh thut thm sinh ng, gn lin vi s thc c nhn ca con ngi thi i. Kho st 418 bi th ch Hn ca Cao B Qut, chng ti thy c mng khng gian tm cao, khng gian rng ln vi khong cch xa tt tp y gi bi lnh lo v khng gian ni nim c nhn. Nhng khng gian ny ha quyn vi nhau th hin th gii quan trong th Cao B Qut. Trong khun kh lun vn cho php, chng ti xin i vo tm hiu khng gian tm cao v khng gian ni nim. 3.2.1. Khng gian tm cao: Trong th ch Hn Cao B Qut c mt mng khng gian th hin ch, bn lnh, kht vng ca Chu Thn. Chng ti tm gi l khng gian tm cao. Cao B Qut cng ging nh ngi xa ln cao chim lnh khng gian, ha nhp vo v tr, khng nh s tn ti ca mnh trong tri t. Ln cao l mt vn ng bc vo gia lng v tr. , con ngi d thy v tr trung tm ca mnh, cm thy gn vi tri hn. C trn 25 ln Cao B Qut ln cao chim lnh khng gian. i tng ca khng gian tm cao l ni, i, tri, my, bc thnh thm ch ca sng, ngn la, ca nc Thch th vi cao nn Cao B Qut thng ng cao. ng cao th hin ch kh, t do hng gi tri, gi tm lng vo non nc, khm ph nhng g mnh cha bit v cng thu tm tri my, non nc Con ngi ln ni, ln i hin ngang chinh phc mi gii hn cao, mi th thch. C mt ch kh cn y khng ch Honh Sn ni ring m khp cc ni cao o i, v mt tm hn t do, lc quan trn ngp t tri c ni bin khi sng gi. Chnh v vy, Chu Thn ngay c khi khng ng cao vn thy mnh trn cao. l khng gian ca trn cu, trn lu, trn thuyn, trn sng nhng trn c cao thc ca n l tinh thn vt gii hn mi cao ca k s. V nh, trc cao ca sng,

con ngi mun t ha mnh trn u ngn sng (Trn Ng Hin nhc hu s th tu bt ha chi), hay khi trn thuyn m mun th khp chn chn tri kia (Nh thp nh nht c phong, h trnh ng chu nh th). Khng ch vy, khng gian cao cn c m ra nhng kht khao c mun ln cao ca con ngi: Mun tro ln nh ni kia cao ngt (Qu Dc Thy Sn), mun chp thm i cnh bay ln tn tng my ta (Lc nguyt thp ng d nguyt h tc, phng k ch c nhn), mun ngng u nhn ln tn ngoi tri, vin my m ln cao mi (Du vn), hay vc so ln ch tri, hi vng tri cn xa my na (Vn du Si sn hu ng sn u bch th - k t) khng gian tm cao, Cao B Qut thch th vn l cao ca ni. Ni hin trong th ng cng kh nhiu. Kho st 418 bi th th thy: Cao B Qut trn 25 ln nhc n cc ngn ni, c ni Honh Sn (lp li 4 ln), Vn An, V Linh, Si Sn, Ni Yn Nga, C Mng, Dc Thy, Ni Tng Mo Qun, Ni Liu, ni Tht Sn, Tn Vin, ni Con Mo (Miu T), Cn Sn, Khn Sn, Tch Sn (Ni Thic), ni Phng Hong, Ni Nng, Non oi, ni Nguyt Hng (Bc Ninh), Ng Hnh (Qung Nam), ni Nam To (Hi Dng), Hoc Sn (Thi Nguyn) Ni n ni, Cao B Qut cp n cao ngt ngn, cht vt, v tn, th him tr. Thin nhin t xut tiu c phong (ng Minh Trng du Tch Sn t bch) (Chm ni nh cao vt gia thin nhin) a biu lp sn nhan (Honh Sn quan) (Nhng ngn ni tiu biu ng cao cht vt) Khng gian ni cao honh trng cun ht Chu Thn. Nhng ngn ni cao nh l biu tng ca ca gii hn, th thch s hun c quyt tm ca ng hn trong cuc sng ny. V nh nhn ni Tn Vin, Cao B Qut cm thy tha mn bi ci th ni y ngt ngn c th chm c tri, hi c sao, bi ci hng v thing ling ca ni (Vnh Tn Vin sn), nhn ni Thanh ha nh h ngi chm chm, c m thanh c knh phi np, c bng dng lm chim kinh s ct cnh bay, Cao B Qut tht s t ho v non nc mnh (Vnh Miu T) hay khi qua o Ngang nhn ni Honh sn ngn ni cao nht tiu biu ca t nc ng cao cht vt Chu Thn cm thy ci ch mnh nh cn y nn ln la mi cha v. Cng chnh ng ci th cao ny, khi nhn nhng con chim u trc trng dng sng d di, li c sm ran, chp git, Cao B Qut c s nhn li chnh mnh vi mt tm cao ch: Con chim u b nh kia m vn thn nhin, vn c sc bay gia trng dng, l no mnh li cam chu trc nhng tht bi qua. Thc cnh gic gi Cao B Qut xng xo tm cng danh: M lng nhn nhp, ta cng i y!173. Cao B Qut thch th vi ni. Bi vy, d u, i u, ng vn hng n ni. iu ng ch l ni trong th Cao khng ch xut hin vi th cao ngt ngn v di thin l, vn l m n
173

Bi Honh Sn vng hi ca

cn to thnh mt qun th ni non, ni o vi khong khng va khp kn trng ip va m ra thong t ang i khng, thch thc con ngi. Trong 2 ln n vi ni Honh Sn, Cao B Qut nhn t pha u l ni, v pha trc ni mun trng ni tri di thin l, vn l. Bn thn nh ang b vy kn bao khng gian ca ni non. Sn ngoi thanh sn vn l trnh (ng Honh Sn) (Ngoi non xanh li non xanh, ng di mun dm) Sn Bc, sn Nam, thin vn l (Honh Sn vng hi ca) (Pha bc ni, pha nam ni, sut nghn mun dm) Ni khp kn trng ip l do c nhiu ni. Nhng ti sao Cao li ni nhiu n ni, hn c nhng nh th cng thi ng v trc , li hay ln ni, ln cao nh vy? Phi chng ln ni, ln cao l kht khao ca Cao? V nu nh vy, th khng gian ni cao, khng gian ni khp kn - trng ip va th hin ch kh va th hin tinh thn vt kh khn ca Chu Thn. R tht khng gian ny lm cho con ng thm di, gian nan. Nhng Cao B Qut vn c thch th, vn c hng khi, xng xo bc i, dn thn vo cuc i. Khng gian ni khp kn - trng ip khng ch khi ng trn ni, nhn thy ni m ngay c khi con ngi mt t, khng thy ni. iu ny cho thy khng gian ni khp kn trng ip tr thnh ni nim thng trc nh th, n vy kn n t bc i, th ng, cch nhn, d bt c u. Bc sn chi bc sn vn ip Nam sn chi nam ba vn cp (Sa hnh on ca) (Pha Bc ni bc ni mun trng, Pha nam ni nam sng mun t) Trn bi ct di mnh mng ca ng i m thy ni vn ip pha Bc, pha Nam vy kn. Qua hi phn Bnh nh cng vy thy ni ng thnh dy qun sn chn ngang; ra nc ngoi bin my vi vi, vn thy ni vn trng quanh co, un ln. Th ni v ng i khp kn l ni lo lng i vi nhng ai thiu ch, bn lnh cn i vi Cao B Qut th l cuc sc. Chu Thn tng ni vi vi trn ng xem ai khe hn. Tht s Cao B Qut ly tinh thn i chi kh khn, th thch. ng khng nn ch, khng li nc, d khi th b nhng vn c kin tr tm cch, tm hng i ring: Anh cn ng lm chi trn bi ct l vy! Khng gian khp kn trng ip xut hin cng nhiu th cng khng nh tinh thn ca Cao trc sau vn khng i. Mt ln qua vng ni Tht Sn (Tht Sn o trung), mt ln qua sng Gianh (V trung Linh giang) d th ni him tr sut m vy ly con thuyn, d pha trc ni nh kha cht li th Chu Thn vn l Chu Thn. Ni nim hng phn c theo thi gian sut m, c theo mnh l bum tri trong nc xoy. Con ngi tht s ri vo tnh hung ln qun ca thin nhin by ra m vn c lc quan, tin tng vo mnh. Nh vy c th ni rng ni khp kn trng ip trong th Cao th

hin tinh thn vn ln pha trc, ly th thch, kh khn lm im ta, ng lc cho bc tin mi chng ng trong cuc hnh trnh ca mnh. Tinh thn tin th ca Cao B Qut qu tht mnh m! S xut hin ca ni trong th Cao B Qut rt n tng vi cao v th ni mun trng va rng m va khp kn. iu ng ni nht l tm nhn, bn lnh ca con ngi trc n. Cao B Qut ng cao chan ha cng v tr. Tuy nhin, ng khc vi nhng th h trc ng, nht l khc vi Nguyn Du, ngi sng trc ng khng lu. Nguyn Du ln cao bao qut v c nhn v tr, thm ch nhn mt tm mt nhng Nguyn Du t chi hi nhp vi thin nhin. Nguyn Du c m cng sng Lam ni Hng thc hin gic mng bu bn ngm vnh nhng iu khng c c. Tri li, Cao B Qut ha nhp vo v tr mt cch ht mnh v thm ch ng ng trn c v tr, thin nhin vi t th hin ngang, hng dng. Chnh do vy khi ln cao, c ao ln cao ri m ng vn cha tho mn. ng cn mun lm ch c thin, lm ch mi cao ty ch tr thin nhin, my ni, ty ngm ngha, cm nm, thm ch chuyn vi chng sao cho hp l hn. Nhn trung sn thy vn thin l (Vn du Si Sn v hu ng u bch k t) (Trong khe mt, thu gn nc non hng mun nghn dm) Khin lai ty bn, sn vu ho, Sn khc ng bin, quch cnh nghi (Du Ty H bt tuyt k t) (a li b Ty, ni non thm xinh p, San bng m ng, thnh quch cng hu tnh) Ngi xa thch ni hn sng bi ni tnh ti, biu hin cho s kin nh vng vng ca ngi nhn, cn sng th ng biu hin cho ngi tr. Trng ngi nhn hn ngi tr l quan nim ca ng cha ta t xa. Mt iu ng lu l trong th Cao s hin din ca sng nhiu hn ni. Trn 26 ln nh th cp tn cc dng sng. Sng th c sng Hng (lp li 6 ln), sng Hng (lp li 4 ln), sng Tr (lp li 3 ln), sng ng Giang, c Giang (Bc Ninh), sng Lc u, sng Ch, sng Mi lun, sng Hin Lng (sng Minh Lng), sng Hc, sng Toan To , sng Ngc Nh, sng c, sng Gianh, sng T (sng T Lch) Vy th Cao B Qut khng nhng l mt ngi nhn m cn l ngi tr lun nng ng, tm ti, khm ph. Trong th, ng dnh tnh cm u i i vi sng h. iu ny th hin qua nhiu bi th nh Thn T d thi c d ch hu du h thng th vn ha p; Du Ty H - k nht; D tc Triu Chu... Sng nghing v chiu di hay chiu rng. Vi Cao B Qut, sng cn c c mt tm cao ca ch, bn lnh. Dng Hng Giang tr nn mnh m nh li gm sng sng tri xanh, sng Toan To nh chy ln ti tri, nc sng Nh nh dng cao bt tn Trng giang nh kim lp thanh thin (Hiu qu Hng giang)

(Dng sng di nh li gm dng gia tri xanh) H lu Toan To ph thin ng, Triu dng Tin ng hm hi khuynh (Thp t d Ngh An thnh tr bo phong) (Sng Toan To chy si bt rung tri, Sng Tin ng mnh lay nghing b) Ty Nh giang u thy tm thin (i v k nht) ( u sng Nh pha ty nc lin tri) Cao lng tip thin bnh (Chu trnh hiu vng phng trnh ng chu ch qun t) (Ln sng dng cao, tip n tn ngang tri) Sng sao m mnh m n th! Phi chng Cao B Qut tip thm sc cho chng mnh m hn, khi th hn? Nhng dng sng nh ang sc si trn ra mnh m t lng ngi. Sng chng khc no kh th ca Cao B Qut vo i, bn b v tch cc, mnh m v am m, gin d v phn n nh mun cun tri nhng rc ri i, nh mun phn chia v tr, ph b mi gii hn, rng buc. Sng cng vi con ngi ln cao, tun chy mi gia v tr. Chnh bi th, khi bt gp ba o hng trng, Cao B Qut mi thy ch mnh tri ra mun dm Vic ng cao c g hp dn Cao B Qut. Phi chng trn cao bao qut ton cnh, tha mn th gic (ng Honh Sn, Honh Sn vng hi ca, ng Khn Sn hu hoi); mt m v tnh mch ph hp vi ngi t do, an nhn (Cn sn hnh); hay th ni ngt ngn, c th chm c tri, hi c sao (Vnh Tn Vin sn)? C l l vy. Bi th, Cao B Qut cm thy hng khi ng cao, ho hng vt khong tri xa (Cn Sn hnh), vui mng vc so ln ch tri (Vn du Si Sn v hu ng sn u bch k t), hng phn khi leo ni... Nhng cng c th l do s thch ca Cao B Qut mt con ngi cng ci, mnh m mun m trm c v tr ny, nht l mun chim lnh, chinh phc cao, th hin ch kh, bn lnh. Con ngi Cao B Qut hin ln tht hng dng, kh phch trong khng gian tm cao 3.2.2. Khng gian ni nim: Trong th Cao B Qut c mng khng gian gn lin vi nhng tm t tnh cm ca con ngi. Chng ti tm gi l khng gian ni nim. Khng gian ny xut hin l do Cao B Qut c nhiu suy t v trn tr trc cuc sng, trc con ng i tm l sng i mnh; v n c c th ha qua nhng hnh tng khng gian ngh thut nh hnh tng con ng, bi ct, trng, ngi nh, ngn n. Con ngi suy tng v tnh cm hin ln rt r v chim u th khong khng gian ny.

Trc ht, khng gian ni nim c th hin thng qua hnh tng ngh thut v con ng. Hnh trnh ca Cao B Qut gn lin vi hnh tng con ng. Kho st 418 bi th th c n 31 ln Cao B Qut cp n con ng. C con ng di (Ch gia; Ph Nam cung, xut giao mn, bit t), ng ct bi (Thut hoi), ng xa l (Thp lc nht yt nh L Thun, th Trn Ng Hin), ng my khi (Bnh trung), ng cng danh (Honh Sn vng hi ca, Sa hnh on ca), ng trn (Hiu qu Hng giang), ng my khi (Bnh Trung), ng m mt, mun dm quan san mt mu trng xa (Tr giang thu nguyt ca)... Nhng con ng in hn trong tm tr ca Chu Thn. N m ra mt khng gian xa cch, di thm thm chiu tri, xa tt tp v dng dc trong ni c n, ni nh. Trng l thng du du (Ch gia) (ng di cn thm thm) Man man hng trng l (Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t) (i trn con ng di thm thm) Th sinh qui l chuyn du du (Lu vin du nguyt, vn c ti pht Nng, th d ng V Hoi Ph thng m) (i ta t y nhn con ng v, tr thnh xa lc) Trn l du du song quyn nhn (Hiu qu Hng Giang) (ng trn dng dc, i con mt mi) Chu Thn tng mt mnh, mt nga vt ngn ni di trng, lc li vi vi trn con ng di. Ngc nhn v trc l bi ct vng mun dm, li mt bi ct vng tip lin nhau khng thy nc, ri nhng ln chuyn t, pht phi chuc ti chm ngp ngy thng ni sng mun trng. Con ng bng tr nn gp ghnh hn khi nhng ni, sng, o i bao bc vy ly n va khp kn va m ra nhng khong khng vn l, thin l ti tp. Cc t vn l, thin l, mun trng c lp li kh nhiu trong th (thin l, vn l lp li trn 30 ln). Trn con ng y, Cao B Qut c lc ho hng v cng. Ci ch trai tr cng vi hoi bo ln ca k s to cho Chu Thn tm th hng phn, sn sng nhp cuc, sn sng vt mi kh khn. Cao B Qut c n 3 ln bc l tm trng hm h. Cng danh nht l k nhn nhn ? Quan ci phn phn ng hnh h (Honh sn vng hi ca) (Trn ng cng danh c my ai nhn ? M lng nhn nhp ta cng i y) Nht tiu vng sn u, Trng ca Hnh l nan (Trn An lnh L T Chi nhim, c li tng

phng, k hu s tng, th d d chi) (Ci xa mt ting nhn ln nh ni, Ht vang ln khc Hnh l nan) Du du trng l khan thy kin (Thuyn hi qu Bc d, d bo bnh s nht h, d bn ng tng t vng, th nhin c hu hng quan chi cm, nhn gin Trn Ng Hin, k nh) (Vi vi trn con ng di xem ai mnh khe) Cao B Qut t tin bc trn con ng danh, kin nhn trn con ng i v th sc vi con ng di m mnh ang tin bc. Nhng ri ch y, bc chn y ngy cng chng bc. Cao B Qut 5 ln ngp ngng trn con ng v 11 ln c tm trng mi mt. Hi th yn tiu khut trng (Bnh trung) (Ngonh nhn con ng my khi, ch c cha c vy vng) Cm kim thin nhai kh l phi (Nht m) (Ni chn tri , cy n thanh kim i lm ng) B du thu phong b khc tr (Mng c hi b Hn lm, lm hnh ch t tng tin, nhn th tin vn vi bit) (Nu o trc ln gi thu, bc i dng dng) T lin song on cc (Vn Lu Nguyt Tr bc hnh khuyt vi din bit phng k nh th - k nh) (Thng cho mnh hai chn qu ngn) Cao B Qut tht s mt mi, chn ngn. ng chn ngn khng phi v mnh km ci m chnh v quan trng nghit ng, vua quan chng ra g. Nhiu lc, ng sinh li mun dng li (D tc Triu Chu kiu), thm ch mun quy v (Hiu qu Hng giang). Gia tri t bao la d l thn o vi Cao B Qut thy vui hn khi gia chn kinh k m lng li thy xa xi, lc lng. Ci xa xi, lc lng, ci thp thm lo u bi do s lng su c ca cm by i. Khng gian ng i lm cho ngi i nhn ra con ng i pha trc xa tt. Vng tn l vin m phng tho (Mng c hi b Hn Lm, lm hnh ch t tng tin, nhn th tin vn vi bit) (ng i ca vng tn cn xa tt, c mc l m) Thin l quan san s d phi (M xun tc cnh hoi nhn) (Ni quan san nghn dm vic sai ri) Ci xa tt ca con ng i c mc l m hay ci xa tt ca con ng i khi m chuyn lm quan nhiu ln n bit ri s th no. Chu Thn c inh ninh mnh tht s sai ri. Th l bun cho tm thn tri ni khng cng, cho bc ng ct bi qua.

Ph th du du l v tn, Nht lim thu nguyt d quan tnh (Th vn Bo Xuyn ng lu bit) (i ngi tri ni vi vi, ng i khng cng, Duy c nh trng thu gii trn rm cng tm tm tnh nhum mu quan i) Trn l nht hi u (Thut hoi) (Bc ng ct bi, mt khi ngonh li cn g!) Con ng ca Cao B Qut i bng c lc chng chn, b tc nh bc ng cng ca anh b binh Nguyn Tch, cng ng m khc tr v (Tr Giang thu nguyt ca), nh ngi hnh nhn trn con ng ct nc mt l ch m vn cn i (Sa hnh on ca). Nhng khng gian ng cng v tn ny khng th giam hm bc chn ca Chu Thn. Bng chng l con ngi trong th ng khng khc nh Nguyn Tch hay chn nn nh Nguyn Du m ct ln li ca y cm khi: Bi ct di, bi ct di, bit tnh sao y ?ng bng phng th m mt, ng gh s th nhiu/ Hy nghe ta ht khc ca ng cng"174 v hnh ng quyt lit, dt khot: "L ngi trng phu chng gm i th i thng/ Chng bt chc nh n b, con tr bn rn trong lc phn k!"175 n cui cuc i mnh, Cao vt ln chnh mnh, i xa hn na trn con ng tng chng nh b tc. l con ng khi ngha M Lng cao c... V bc tin trong cuc i Cao B Qut, mt ln na li b chn ng bi bi ct di, mnh mng trc mt. Cao B Qut lm g trc chng ngi vt . Bun, than th hay l Bi ct l mt thc th ca t nhin. Trong th Cao, n va l hnh nh thc va mang ngha biu tng. Bi ct di l mt hnh tng khng gian ngh thut. N n cha mt ni nim tri di theo ct. Nu nh ni khp kn trng ip th bi ct li m ra, v c lc tng chng nh v tn. C bi ct vng (Mnh Ho Nhin d qui lc mn thi), bi ct vng teo (Th vn tng Lng Tn, thch thng tm yt), bi ct rng (Thanh Tr phim chu Nam h), bi ct mnh mng (Qu Qung Tr); li c bi ct di ca i ngi (Sa hnh on ca); bi ct un quanh nh khc rut (ng Bi Minh Trng Tr Giang d bc). D l bi ct ca t nhin, bi ct cuc i, Cao vn thy c mt ni bun, mt nim au, mt ch. Th gii ca Hnh cung M Xuyn v nhiu hnh cung khc m ra xa hoa trng l i nghch vi s phn ca dn ngho xc x cng lm cho k s Cao B Qut chm ngp trong ni bun khi nhn bi ct hoang vng tip lin nhau khng thy nc. Mt nghch cnh nh tru ni lng Chu Thn. S ch bnh lin nht thy khng. Truyn o lc long cn tun hnh, M Xuyn cung ngoi hu tn cung! (Qu Qung Tr) (Bi ct tip lin nhau mnh mng, khng thy nc.
174 175

Trng sa, trng sa ni c h? Thn l mang mang y l a/ Thnh ng nht xng cng ca (Bi Sa hnh on ca) Trng phu n kim kh tin kh/ K l v vi nhi n su ! (Bi Tr Giang thu nguyt ca)

Nghe n: gn y xe rng va qua chi, Ngoi hnh cung M Xuyn ra, li cn hnh cung mi na!) Khng gian ca bi ct li tip tc m ra din rng cng vi s vng teo ca n, tng c th lm cho con ngi bun b, chng chn; ai ng cng lm cho ci ch trai tr thm mnh mng theo sng nc, ci tinh thn trng s thm mi sc. Ngi nam nhi thy ba o, ct trng m hng hc ch ni mun dm (Thanh Tr phim chu Nam h), k trng s thy sng d v vo bi ct vng teo m nhn gm, ngh ngi min man (Th vn tng Lng Tn, thch thng tm yt). Bi ct di, bi ct di li c nhn t gc con ng i nn khng gian ca n trn ngp nim au, ni ut nghn. Ngi i trn ct sao m vt v, mt nhc v kh i n th! Nc mt ri m vn c i, bc mt bc li li mt bc m vn c bc. Tinh thn tin v trc qu kin tr, nhn ni! Hnh tng khng gian bi ct di c lp li nh mt ip khc, cht cha bao suy t n nng tru ni lng ca k hnh nhn. Trng sa phc trng sa, ...Trng sa, trng sa, ni c h ? ...Qun h vi h sa thng lp (Sa honh on ca) (Bi ct di, li bi ct di, ...Bi ct di, bi ct di, bit tnh sao y ? ...Anh cn ng lm chi trn bi ct ?) Bc ng bng phng th m mt, bc ng gh s th nhiu. Nhng ngi hnh nhn c kin tr i trn ct. n pht cui, anh ta c quyt nh khng i trn bi ct di na, ct cao khc ca ng cng, kin quyt t chi nh Php Chn tng ni vi vin Thi Th: Nu ng c bt ti ra lm quan, th ti s i n pha bc ni Bc hoc pha nam ni Nam (Hu Hn th). mt im nhn khc, khng gian ca bi ct un quanh lm cho Chu Thn lin tng khc sng nh khc rut qun au. Khng gian vt th - bi ct - li c ng nht bi mt khng gian vt th ca b phn c th con ngi khc rut - tht l sng to, c o. Nhn bi ct un quanh chc c l nh th cng cm thy lng mnh nng tru, bi ni suy t v cuc sng ngy mt c nhiu, bi cnh t l xa qu, li gp bn cng hi cng thuyn cng tm cng ch, nn c by nhiu tm s c gii by. Sa hi giang t su trng khc, M tnh phong nh tu lc vi. D a bt cm Vng xn cm, ng nin thy phng Thi Ung qui ? ng du mn thn tng phng vn, Tin chc lun tm l tin y (ng Bi Nh Minh Trng Tr Giang d

bc) (Bi ct un quanh, khc sng trng nh khc rut qun au, Bui chiu lng l, sc gi nh nh hi men phng pht. Ni t khch khn ngn c ni cm ca Vng Xn, Tng khi y ai chu cho Thi Ung v. Bn ng du, nhng than hoi l gp nhau mun, Khu ngn n, ni chuyn tm s m l ry khp o) Nhn chung, khng gian bi ct lun khi gi mt ni lng thng trc nh th. l ni lng ca bc nam nhi ch ln, lun tin v pha trc vi tinh thn trch nhim v tnh cm dt do. Khng gian bi ct Cao B Qut tht s em li s mi l, c o trong cch ngh v cch cm nhn. Cng vi khng gian bi ct l khng gian ca trng cng khi gi bit bao tm s Chu Thn. Th gii ca trng trn ngp trong th ch Hn Cao B Qut. C n trn 53 bi th cp n trng. Xa nay, trng lun l biu tng ca ci p, th mng v lng mn. V p ca trng l kho bu bt tn ca thi ca. Trong bi th Ninh Bnh o trung, Cao B Qut khng nh iu ny: Trng v gi xem ra u l kho v tn. Trng trong th Cao c v tr c bit. N khng ch mang n v p lm tha mn ti th ca ngi th m n cn l mt ngi bn rt thn, gn gi chia s nim vui v xoa du ni bun. Th gii ca trng lung linh, huyn du. Trng c Cao B Qut gi vi nhng ci tn rt ng yu, thn thin nh vng trng sng (Thu d c ta tc s), Ch Hng (Nh thp tam d khn nguyt, ha Phan Hnh Ph -k nht), vin ngc ma-ni (Nh thp tam d khn nguyt, ha Phan Hnh Ph -k nh) V p ca m trng rm tht lp lnh. Khng gian ca n trn ngp nh sng. Trng soi trn dng nc, soi vo hin trc, chiu khp t Long thnh, ph y H Ty, ri vo chn o con ngi, soi chiu vo tm t con ngi N trn vnh (Tng nhn quy t k), nh vnh cung (Huyn Khng ng), khng c hnh bng n nh (D bn np lng ng Trn Ng Hin, L Trc Hin), nh my gn sng bic ( phng t S qun ha L ); sng nhn nht (Cu ta), vng vc (Khu on, Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn) Trng trong th Cao B Qut mang m du n tm trng v c tnh ca con ngi. Trng ca ngy xa m m v th mng lm! Bi lc y ci ch ca Cao trong sc tr ang hng hi vo i, cha thy ci lng su c ca cm by. Khng gian trng v th m trn ngp v sng trong v ngi thng trng bao gi cng ngp trn nim vui sng, thch th. Nhng gi y, ng i tri qua v trc mt cn bit bao iu kh ni trc. Th nn, d em lng vi giai tit (tit p) nhng lng ngi khng sao qun c chuyn i. Khng gian trng nng mang tm t ca ni bun th s l vy. m nay trng sng, con ngi li c giong ri trn bc ng

di, bc ng li c o bng ngn ni. Khng gian trng lm nn, chng gim s n c ca l khch. Chch m thin sn nguyt (Bo Xuyn ng nhc kin th ha, tu bt th chi) (Nga l vt ngn ni di trng) Trng chnh l ngi bn ng hnh, l nh sng soi chiu cho bc ng pha trc. Cuc i tri ni vi vi v ng i khng cng ca Cao trc sau ch c trng chia s, cm thng v thu hiu ni lng. Khng gian trng cng ni lng ca con ngi ni quan i, mt ln na khng nh iu . Ph th du du l v tn, Nht lim thu nguyt d quan tnh (Th vn Bo Xuyn ng lu bit) (i ngi ni tri vi vi, ng i khng cng, Duy c nh trng thu gii trn rm cng tm tm tnh nhum mu quan i) l khng gian trng trn con ng di cng vi ni lng ca ngi i xa. Khng gian trng trn sng li cng thi v hn. N ha quyn cng ni lng ca con ngi, lc th ho hng kh th, lc th n c, l loi, ngm ngi ly bit... Cao B Qut 7 ln th l ni lng cng trng trn dng sng mnh mng. Tr giang nguyt, Kim d v ty thanh? Quan sn vn l ho nht sc, H x bt h ly nhn tnh? (Tr giang thu nguyt ca) (Trng sng Tr! m nay v ai m trong tro? Mun dm quan sn mt mu trng xa, Ch no l ch khng vng vt tnh ngi bit ly? ng lin giang thng nguyt, D d bn kiu u (Trung thu d ng Bo Xuyn thng m vi bit) (ng thng cho nh trng ri bn sng, m m ni u cu vn) ng lin nht phin nguyt, D d o ngn cu (Chu hnh h Thanh Kh, nhn c nhn k bit tng du ch t) (ng yu mt mnh trng kia,

C m m soi trn dng bc) Trng sng Tr v tm t ca con ngi m trong tro, trng bn sng, trn u cu vn v s l loi, c n ca con ngi m m m soi sng. Khng gian trng tht s gn kt vi ni lng ca con ngi. Con ngi nh mun phi by ht thy lng mnh cng trng. Dng sng Tr tr nn trn ngp trng (trng c nhc n 8 ln), nh sng ca n trong tro hn, tri di mun dm quan san. Con ngi by t cm xc v mt tnh bn ly bit sng mai, v ci ch hng ca k trng phu. Trng nh mt ngi bn tri k ca con ngi. Khng gian ca n lung linh, huyn du, n thot n thot hin vi v p mun i khng i. Bi th, con ngi cng yu n, mn n, khng n ung n. Ngi v trng khng mun ri nhau. Khng gian sng Tr qu ng l khng gian ca ci lng - Tm gng dm di dng nc bc - soi chiu tnh bn b ly bit, tnh ngi dnh cho trng, soi chiu tm lng k trng phu ch ln chng gm mi kim hng hi, mnh m, dt khot. Khng gian trng bn sng, trn u cu vn cng vy. Trng n c, l loi ng thng m cng ng yu nh con ngi. nh trng phi chng l hnh nh ca mt Chu Thn m m thao thc trn tr suy t vi chnh mnh? V v sng trong lp lnh nh bc phi chng l tm hn thanh cao ng yu ca Cao? V nu vy th Chu Thn thng trng hay thng cho chnh mnh y! Cao B Qut 2 ln by t v p phm cht trc trng. D bt thnh mien thi chm khi, t t thy vi thin h s? Nguyt h trm ngm ta o minh (Ph Lit l nh tng Min Chi ng s) (m khng ng c y gi dy, Chc chc, ai l k s trong thin h? Ngi trm ngm ti sng di trng) Bi hoan n ch v cng tn, Tu kin kim bn qui bch khng (Trung thu kin nguyt) (Bun vui trong chc lt khng k ht c, Thn thy mm vng treo tri bic) Cao B Qut lo cho i m thao thc, trm ngm di trng; bun vui nhn trng m cm thy thn vi lng mnh. Ci trch nhim ca k s i vi nhn dn cng t r phm cht v nhn phm lm ngi ca Cao B Qut. Trng vi nh sng hu ch ca n em li v th mng, lng ly cho th gian. Chu Thn so snh mnh vi trng m thn. ng thy mnh l mt nh nho m qu i tm thng (c d) Khng gian trng cn soi sng ni c n ca con ngi (T qun chi xut h), khi gi ni nh qu hng (Chu Trung i nguyt), ni bun c quc (Long Thnh lm thng hu cm), ni bun ca c ph (Khu on k nh) Khng gian trng cn chng kin ni kht

khao t do ca con ngi mun thot khi ngc t m bay ln tn tng my ta, hay ni bn khon trc cuc i (Lc nguyt thp ng d nguyt h tc phng k ch c nhn); n cng tng chng kin nhng cuc vui vy cng bn b, nhng n ht di trng hay nhng ni suy t ca con ngi Trng nh ngi bn tin cy Cao B Qut gi gm tm tnh. C n 8 ln, Cao B Qut nhc n trng trong mi quan h thn thit vi mnh, th hin qua cc bi th: D Qung Nam hc chnh Bi ng tc, d khi kin nguyt; Hn v sao tc, d ngu kin nguyt, ha Phng nh; M c x huynh qun d giam th kin k; Thp nguyt thp tht nht tha l b nghim tn hu cng bnh mn ch k tam; Phi vng dng trnh chu hnh ph tn, tu bt lu bit thn thc; Trung thu d trc ha V ng Phng cc lo th vn, Trung thu kin nguyt, Chu hnh h Thanh Kh, nhn c k bit tng du ch t, thu d c ta tc s Trng lung linh hin ln nh bn c lu ngy mi gp, nh ngi bn tri k c theo st m chiu sng, ci xung soi ngm chia s, thu hiu ni lng, soi ri nhn cch ngi th. Mi ni nim chua xt ca con ngi u c vng trng soi t, nh c trng con ngi cm thy bt c n hn Trng cng c khi l bc thng ip gi tm lng tng nh ca ngi th cho bn (Lu vin du nguyt, vn c ti pht Nng th d ng V Hoi Ph thng m), cng c khi trng c giai nhn cn thn hng bc vo trong o v xn ra lm bc th tnh gi trung nhn (Thp tht d tha nguyt, tu bt k hu nhn). Chu Thn yu trng khng n lm tan bin v y n lng mn, thi v ca n nn khi ln thnh Thng Long ngm cnh, Cao B Qut c cm xc: Khng lng no bi thuyn chi trng H Ty c176. Cao B Qut ging L Thi Bch ngy xa: m trng thanh khng mun cu th hay v s cc v sao rt mt, v sau m trng m cht: Trng Canh i ri, ai l ngi (m trng) cht ui na?177 L khch tha hng ri cng c lc mi gi chn chn tm ni tr ng. Giy pht thnh thi , c my ai m khng chnh lng hng v qu hng, gia nh, nht l gia nh. Ci mi m thn thng y lun l s dy v hnh gn kt nhng tnh thm vi nhau, l khong khng gian m nh nht i vi ngi i xa t xa n nay. Ngi nh v th l im ta vng chc, l khng gian u tin nht khi ni v gia nh. Cao B Qut, ngi ca l trnh, li nm c ni lnh nh ni hi h, v th xa nh di dng dc . Khng gian mi m gia nh tr nn bt an trong ni nh ca nh th. C ln Cao B Qut ni: l ngi ti li b b ri, th u chng l nh. iu c tht s nh li ng tng ni khng hay ch l cch ni ma mai vi chnh mnh. Tht s khng gian m cng gia nh hin ln trong Cao rt t. Ch c 3 ln nh th ni v s tr v nh ca mnh (Tng o c hng, gia, Ch gia), 3 ln xc nhn mnh c nh ( Vin Bi Cng Yn i Anh ng khc hu ; Bnh
176 177

Bt kham phim nh Ty h nguyt (Bi Long Thnh lm thng hu cm) Trng Canh kh hu thy phc lun (Bi Hiu bit, phc ha Phng nh th vn)

Trung ; D ht mng trung vng Thm Tun Ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k Tun Ph kim trnh n Nhn Phm T), 1 ln c ao mai y s bc vo nh (Tip ni th tnh k hn y, bt u s t). Tt c nhng ln y phn nhiu l Cao B Qut tr v trong tinh thn sa st, tc bc (Tng o c hng, gia, Ch gia), m au (Bnh trung, Vin Bi Cng Yn i Anh ng khc hu ; Bnh Trung). Khng gian ngi nh tr nn m nh i vi Chu Thn. Th nn trn bc ng xa ng hay thng nh nhng ngi thn trong gia nh, nh cha nh m, nh v nh con, nh anh nh ch. Ni nh no cng tht da dit. Trong nhng ni nh y, Cao dnh trn cho khng gian m cng ca gia nh. l khi nh con trong s bo bc ca ng b cha m. Ng dic c ng nhi. Luyn mu c x, Khin ng hc bi th. Mn lan kim bn tch, nh h tng ty (Hu s t) (Ta cng nh n con ta. No lc bm ly m ku i, No khi nu ly ng hc vi. Nay trc nh vng i mt na, Thy bay m sinh lng nh thng) Ni nh con ca ngi cha chnh l ni kht khao v khng gian m cng ca gia nh hnh phc. Th nhng d kht khao n my vn khng c. Cao B Qut du c tr v cng trong cnh m au, b ph c th xc ln tinh thn. Khng gian mi m v vy m thiu hn nim vui... Cao B Qut ch ti bn phng nn u u cng l nh. Khng gian ny li mt na xut hin trn khp cc no ng ng i qua. Trong th thy xut hin nh ca bn, hc qun ni bn dy, cng qun ni lm vic; dng chn th c trng nh, l nh, on nh, d nh, trm... Nhng khong khng ny bc tm trng ca nh th, khi th hng th cng bn lun bn th s, lm th, thng ngon ; lc li thy b v, c n hng v qu hng, gia nh; lc li ngm ngh suy t, toan tnh... Khng gian ca ngn n cng li nhiu ni nim trong th Cao B Qut. C n 7 ln Chu Thn nhc n hnh tng ny. Hnh tng ngn n gn lin vi tm trng bun, c n, vi tm lng cao c ca Chu Thn. Ngn n tng lm bn vi ngi th trong nhng nm n sch (c d khin hoi), gi li l ngi bn trong nhng m bun. Ngn n trong m tr nn l loi, leo lt, qunh hiu nh thn phn con ngi lc ny vy. Khng gian ca n nh b, li lc t lc m. N lm cho con ngi bun cng bun hn. N ha quyn trong ni lng nh v, n im lng v

con ngi cng im lng. Nhng chc rng n cng au nh con ngi, bi m nay n chng gim ni lng ca con ngi, dng nh n cng c tnh vy: Ngn n c qunh lc t lc m, im lng chng ni nng g178. Ngn n khng ch chng gim ni bun ca ngi chng nh v m n cn chng gim cho tnh bn khng kht. Con ngi im lng, tm s l khp o v n dng nh cng l loi, cng thu hiu lng con ngi lc ny (ng Bi Nh Minh Trng Tr giang d bc). N cn chng gim cho gic ng c n sau ni au mt con, nh con (Khc t). Khng gian ca ngn n cn soi chiu tm lng mi nm ca ngi th, tm lng lo cho ma v tht thot khi m cn ma c tip tc ko di, nc sng khng thot, st nh ni ni Tm lng mi nm trong c d th hoi v hnh ng y gi dy v trm ngm ti sng di n trong Trung d thp t vn ca Chu Thn tht ng qu bit bao! Nhn chung, khng gian ni nim c khi gi t ni lng ca nh th. l tm s thng trc ca mt k s trc cuc i khi con ng danh gp nhiu trc tr; bn cnh cn l ni suy t, tm kim mt li thot cho chnh mnh v mi ngi. L khch xa qu ai m khng bun, khng nh. Tnh cm nh qu hng, gia nh cng l ni quy quc trong lng Cao B Qut. Tt c qua hnh tng khng gian ngh thut con ng, bi ct, trng, ngi nh, ngn n lm r hn ni nim ca tc gi. Chng nhng i tng ca khng gian ni nim - va rng m mnh mng va b hp ph hp vi tng thi khc ca th gii ni tm Cao B Qut, chng gim mt nhn cch sng vi v p lng tm sng ngi.

178

Bi Tr v chung d cm tc

Chng 4: NGN NG NGH THUT Ngn ng th ch Hn Cao B Qut trc ht mang nt chung ca ngn ng ngh thut trung i Phng ng, chu s chi phi ca ngh thut th ch Hn. Tuy nhin trong qu trnh pht trin ca lch s trung i to iu kin cho cho bc pht trin c tnh sng to trong vn hc ngh thut: nhng ngi sao trn vn n vn hc th k XVIII, XIX nh ng Trn Cn, Nguyn Gia Thiu, Nguyn Du, H Xun Hng, Cao B Qut Mc du chu nh hng ca s chi phi chung nhng ngn ng vn hc thi k ny c nhng du hiu ca s bc ph vt thi i, c th k n cc tc gi Nguyn Du , H Xun Hng, Cao B Qut. i vi Cao B Qut, ngn ng trong th ng gn vi ngn ng ca vn hc hin thc, vn hc lng mn sau ny. V mt thi php hc, ngn ng c xem l ngn ng hnh tng v n l ngn ng ca hnh tng v l hnh tng ca ngn ng. Ni cch khc, n khng ch phc tng quy lut ngn ng ni chung m cn phc tng quy lut ngn ng cu trc ca tc phm. M cu trc tc phm bao gi cng chu s chi phi ca t duy. Do vy m c s tc ng qua li vi nhau hnh thnh nn phong cch ngn ng ca mi tc gi, va c ci chung cng va c ci ring c o khng th trn ln vi ai c. Tm hiu ngn ng th ch Hn Cao B Qut, chng ti th i vo cc phng din tiu bi th, cu th, t ng. 4.1. Tiu bi th : Tiu bi th ch Hn ca Cao B Qut ni chung mang m tnh t s. Kho st 418 bi th cho thy r iu ny. Tiu xoay quanh hin thc ca tc gi vi th gii bn ngoi, vi thin nhin v con ngi. Tnh t s ca tiu bi th th hin qua khng gian, thi gian, s kin, bin c, i tng c cp. Sau y xin i vo nhng phng din nu trn: V khng gian: Tiu bi th Cao B Qut bao qut khng gian rng ln trong nc v ngoi nc. l chui hnh trnh Cao i thi, lm quan v chuc ti. C khong 83 tiu bi th gn vi a danh c th. Nhng a danh ny l nhng khng gian tht, gn lin vi tng vng t. V nh i qua Qung Tr th tc c bi Qu Qung Tr, n Hu th c Hiu Qu Hng giang, ra nc ngoi th c Thuyn nhp Bnh Trch cng bc m yt nh... Nhn chung nhng khng gian ny mi l, hp dn nhng cng gi ln ni bun... T khng gian cp trong tiu bi th chng ta thy tnh cm u i ca Chu Thn dnh cho qu hng, thin nhin. V thi gian: Tnh t s ca tiu th hin r nht qua s xc nhn thi gian. Tiu bi th ca Chu Thn mang m du n thi gian, nhng thi gian khng xc nh v xc nh mt cch c th rt nhiu nh ma, nm, thng, ngy. Ch ring con s v ngy c th c n 20 ln

trong cc tiu bi th. iu ny rt him i vi cc nh th trung i v hin i sau ny. iu cho thy Cao B Qut mun ghi li nhng s vic xy ra nh mt cun nht k ca i mnh, nht k hnh trnh theo trnh t thi gian. Du n thi gian c th hin c th qua vic Cao B Qut vi phm v trng thi. Nhiu bi th ghi li s vic ny, v nh: Cu nguyt s tht nht d trng s h Trn Ph ngc Ngy by thng chn tng giam nh ngc Trn V v v trng thi; Thp nguyt thp tht nht tha L b nghim tn hu cng bnh mn ch (t th) - Ngy 17 thng 10, sau khi b b l tra trn nghim ngt, gng au vit lun bn bi; Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm - Ngy 21 thng ging, b gii sang giam ngc Tha Thin; Cu nht chiu khch Ngy trng cu mi khch Hnh trnh ni bin khi chuc ti cng c ghi li mt cch c th: Nh thp nh nht c phong, h trnh ng ch hu (nh th) - Ngy hai mi hai c thun gi vit a a cc bn cng thuyn (hai bi); Nh thp tam d khn nguyt ha Phan Hnh ph (nh th) m hai mi ba trng trng, ha th Phan Hnh Ph (hai bi); Nh thp t nht hi thuyn hiu pht Bnh Trch cng Ngy hai mi bn quy thuyn v, rng sng xut pht t cng Bnh Trch; Trp tam nht thuyn xut cng khu so vin tr bo phong v gim phm nhi tin - Ngy hai mi ba thuyn ra cch xa ca bin gp gi ma ln gim bum m tin; Trp t nht thuyn bc Thin Sn cng d tr phong v, th vn Trn Ng Hin - Ngy hai mi bn thuyn gh vo cng Thin Sn. m gp gi ma, ha bi th ca Trn Ng Hin V s kin, bin c, i tng: s kin, bin c v i tng cc tiu bi th gn lin vi cm hng sng tc. Nhn chung s kin, bin c xoay quanh cuc i v hnh trnh ca Cao B Qut kh nhiu: s kin i thi, bin c v trng thi, hnh trnh i chuc tivv. Bn cnh , i tng c cp trong tiu c th, hin thc. Bn b, ngi thn xut hin kh nhiu trn 50 bn c nhc n trong 418 bi th, v nhiu bi th c tiu gn lin vi tn bn. iu chng t Cao B Qut rt quan tm n cuc sng xung quanh, c tnh cm tt vi bn b. Tnh t s th hin r nht cm hng sng tc i vi s kin, bin c v i tng. Du hiu nhn bit iu ny thng qua s xut hin ca cc t tu bt (vit nhanh, vit ngay), tng bt (vit ngay); h bt (vit a:); tc s (lm ngay), th bt (th bt), mn bt (tn mn), h tc (vit chi), vi tn s xut hin nh sau: tu bt (10 ln), tng bt (2 ln); h bt (3 ln); tc s, th bt, mn bt, h tc (1 ln). S xut hin nhng t ny trc ht, n minh chng cho quan nim th vn m Cao B Qut tng ni: phi rung ng, phi c cm xc th mi sng tc. iu ng l tnh cm ca Cao B Qut dt do v chn tht. N cng cho thy nhng g m Cao B Qut rung ng u thnh th c. V cui cng, n chng t Cao B Qut l ngi c ti lm th, ng c tn l Thnh Qut.

Mt iu na l tiu bi th ch Hn Cao B Qut thng l nhng cu vn t s di mang tnh k, tng thut li. Con s nhng bi th kiu ny c ti gn 238 bi trn tng s 418 bi th kho st. C nhng tiu rt di, nht l khi n c ngy thng, nm s kin, i tng. V nh: Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao tnh khn tnh hin h t - ng Thng Sn tng qu, c km mt bi th hay, ta ang bi ri v con cht, thng cm dn dp, tnh hin ra li; Thng Sn cng tch thng ngh ng d quan vu hi am minh s nhc ph ng hu nhn phn ph Lm theo s cng phn cng ca cc bn nhn nghe Nhc ph v s i Minh ca Vu Hi Am ti tic ngi Thng Sn trong m ng; Trp t nht thuyn bc Thin Sn cng d tr phong v, th vn Trn Ng Hin Ngy hai mi bn thuyn gh vo cng Thin Sn. m gp gi ma, ha bi th ca Trn Ng Hin... iu ny khng ph hp vi tiu th ch Hn trc , bi th ch Hn ni ch, ti o v rt ngn ngn nh Thut hoi ca Phm Ng Lo, Bch ng Giang ph ca Trng Hn Siu C th ni rng tiu ca th ch Hn Cao B Qut mang m tnh t s. N l s ph cch rt him thy ca Chu Thn so vi cc nh th trc ng, cng thi v c sau ny. iu th hin nt ring trong cch nh du tiu . Nh vy, c th thy rng tiu bi th ca Cao B Qut mang m tnh t s ca vn hc hin thc sau ny, nht l vn xui (bt k, nht k). 4.2. Cu th: Ng php ting Hn xt v mt hnh thc c hai kiu cu: cu n v cu phc. Xt v mt ngha th c cu trn thut, cu nghi vn, cu cu khin v cu cm thn. Nh vy, ng php ting Hn cng kh ging ng php ting Vit, ch c im khc v trt t cu, nht l phn b ng. Kho st 418 bi th ca Cao B Qut th thy s xut hin ca cc loi cu ny. Ngoi ra cn xut hin nhng hnh thc tnh lc, hoc o trt t t. y ch kho st bn loi cu theo ngha ca n. Trong 418 bi th ca Cao B Qut th cu trn thut xut hin nhiu nht, k n l cu nghi vn, cu cm thn v cu cu khin. i su vo tng loi cu, chng ta s thy nhng ni dung quy nh hnh thc nh th no v ngc li. 4.2.1. Cu trn thut: Cu trn thut xut hin nhiu trong th ch Hn Cao B Qut l iu tt nhin. Bi chng c chc nng thng bo, rt tin li trong miu t v trn thut. Cng ging nh th ch Hn Nguyn Du ch yu miu t nhng iu trng thy, th ch Hn Cao B Qut cng nghing v miu t nhng iu mt thy tai nghe trn nhng chng hnh trnh i thi, lm quan, i chuc ti nc ngoi. Khng nhng miu t, Cao B Qut cn c kt, nhn xt t nhng thc t . Cao B Qut dng nh mun phi by tt c hin thc cuc sng cho mi ngi bit, c nhng thc t tch ly t vn sng ca bn thn, ng cng khng che giu. Tt c chng u hin din sinh ng qua hnh thc cu trn thut. Hin thc cuc sng m ng ang chng kin c rt nhiu iu lm ng

bc xc. Chnh v th m cu trn thut hin ti chim a s, k n l cu trn thut qu kh v cu trn thut tng li xut hin rt t. Qu kh ch l hoi nim, l nim au v tng lai trong th Cao dng nh ch l nhng toan tnh, c on. Tng lai trong th ng xut hin rt t, thng l nhng d nh, toan tnh, hay mong c. C th l nhng s vic lin quan n bn thn. Kh phc Nam dc k tin (Nh ph to hng) (Li tnh chuyn v Nam toan gi th) Lai gi kh truy d! (Tng o c hng) (May ra sau ny c th khng l na) C th l nhng mong c cho bn b. To bo th giang xun (Tng Sn Ty hc Chnh Nguyn i chi ly) (Sm bo tin xun ng ba sng ny) C th l nim mong c cho nhiu ngi. K th lai thi xun sc ho, D nhn cng tc ha khan (Ti mai) (Hy nh ly: Sau ny, khi v xun ti tt, S thnh mt bc tranh cho mi ngi xem chung) Cu trn thut qu kh chim s lng tng i, c 207 cu trn 418 bi th. Cu trn thut qu kh d tm thy qua s xut hin ca cc t d, thnh, k Mt s cu khc mang ngha qu kh, ngi c nhn bit qua cch trnh by ca tc gi. Nh vy, qua con s ny thy Chu Thn t quan tm n qu kh. ng khc vi nhng nh th c trung i, v ging Nguyn Du (Nguyn Du s dng 124 cu trn thut qu kh trong 250 bi th). Chu Thn khng trn mnh trong qu kh an i nim au m lun i u vi thc ti. Du kin thc ca ng v c vn rt tinh thng. ng ch mn vic qu kh cp n ci hin ti ca cuc sng, nh ngi ta thng hay ni bnh tuy c m ru th mi vy. Chnh v th, nhng cu th ng s dng rt linh hot, thm thy, giu ngha. Ngi xa, vic xa v th vn rt hp vi cnh v tnh hin ti. Cu trn thut qu kh trong th ch Hn ca Cao thng dng miu t nhng s vic lin quan n bn thn, hoc nhng s kin tc ng n bn thn tri qua theo thi gian vi mt tm trng cm xc kh qun. l nhng nhng k nim p ca thi tr cng vui chi, cng thng ngon. K c ng cao ty k hi (Cu nht ha Di Xun kin k th vn) (Cn nh ln cao say bao ln) Cu du ho ti lin ng bnh ( ng bnh trung gin ch hu) (Cuc chi ngy trc vui th v cm thng ngi ng bnh)

Hoc nhng trn tr trc con ng danh, vic ng nhn v danh. Thp nin tin th thiu nin ng (To xun thut hoi) (Mi nm trc ng tr nhm nh ri) Thiu nin chn c ng phn lung (Nh thp t nht hi thuyn hiu pht Bch Thch cng) (Tui thiu nin qu l ta ng nhn v ci lng la) C khi hi tic v ung cng mi bt, vn chng v th m v b. Thp nin c bt ph quang tm (Phc gin Phng nh) (Mi nm cm bt ph c thi gi) To tn vn chng bt tr tin (Thut hoi) (Ta sm tin rng, vn chng l iu chng ng gi) C khi l ni au khi nhn li nhng vic qua theo thi gian. T lng vng s thim tr trng (Khch l cm hoi) (n o suy ngh vic qua thm bun) Thin ly quan san s d phi (M xun tc cnh hoi nhn) (Ni quan san ngn dm vic sai ri) C khi than th thng cho mnh, cho bn. D qun linh lc cng thng hoi (Cu nht ha Di Xun kin k th vn) (Ta vi bc suy yu m cng thng nh nhau) Cng thn tng phng vn (Du Hi An phng v thnh ca gi) (Cng than th gp nhau mun) Hay din t nh lui v n dt trc . D c in vin lu ng nht (Ha Lc Phng ng chinh nguyt ng nht xut du) ( hn ngy lu li chn in vin) Ng nghi d quyt thp nin s (H d vn bc ng Hnh Ph) ( ng ca ta quyt t mi nm trc) Cng c khi hng n chuyn xa vi nhng v anh hng hay lic tic c triu. Anh hng vng s y thng ba (Du Nam To sn t, lu thng k vng `bch trnh Thc Minh k nht) (Chuyn c ca khch anh hng, gi c cho ln sng bic) Dao tng ng nin hnh lc x (Ha Thn T xun nht ng ch hu ng Trn V qun lu vng h kin k th vn)

(Vi vi nh li ni hnh lc nm xa) Cng c khi l nhng cu din t ni kinh hi v v trng thi, hay khng nh li sng, phong cch, ni nim khi thy mnh tha thi trong i Trong cu trn thut hin ti ng ch l cu trn thut dng ph nh. S lng kiu cu ny c khong 570 cu, vi s xut hin ca cc t v (khng), bt (khng), v (cha), phi (khng), nan (kh), mc (ng, ch) C nhiu dng ph nh: Thng l nhng cu miu t cnh vt, s vt, s vic hay con ngi trng thi khng ca n. Loi cu ny chim kh nhiu. Bch tuyn trm bt lu ( Trn Thn T hc qun, th Phng nh vn k bt) (Khe nc dng khng chy) Bch nht m thm thn v quang (ng tin ca) (Mt tri u m, ban mai khng c nh nng) C khi l s nhn thc, nh gi - nhn xt, c kt v s vt, hin tng, i tng. Hy ng bt kh h ( Trn Thn T hc qun, th Phng nh vn k nh) (Thi gian tri nhanh khng th buc li) Bnh sinh bch s bt do tm (D ht mng trung vng Thm Tun Ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k Tun Ph kim trnh n Nhn Phm T - k nh) ( i trm vic u chng theo mun ca mnh) C khi l c ao nhng cha lm hoc vic cha thc hin c. Phng o danh sn nguyn v th (Du Nam To sn t, lu thng k vng bch trnh Thc Minh k nh) (c nguyn hi o ni ni ting cha c n p) Trng khiu T mn v hu k (Vn du si Sn v hu ng sn u bch k nh) (Cha c dp hut mt ting di ni T mn) V hn ho sn du v bin (Vn quy) (Bit bao ni p cha do chi khp C khi l hnh thc ph nh khng nh. Thy v thn gia ly (c gia th, th nht tc) (Ai khng c ci ly gia nh)

c tn an tm t v hi (D ht mng trung vng Thm Tun ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nim ng gi, nhn k Tun Ph kim trnh n Nhn Phm T - k nht) (Tin chc rng lng son d cht cng khng lt) Cu trn thut ph nh xut hin nhiu trong th Cao B Qut cng chng t di mt Chu Thn cuc i cn nhiu bt cng, nhng phi l, nhng b tc Con ngi dng nh b chn ng li, trc mt ch thy nhng ph phng, nhng con s khng v nhng iu cha nh . Ngay c hnh thc ph nh khng nh cng ni ln iu . Mt kha cnh na ca cu trn thut hin ti, l loi cu theo cc mt quan h, loi ny chim s lng t. C quan h iu kin (nuth), quan h nguyn nhn - kt qu (vnn), quan h nhng b (tuynhng). Nhng quan h ny c hiu ngm, v th cc t ch quan h thng khng xut hin nhng ngi c vn hiu. ng ch l nhng loi quan h ny xut hin dng ph nh. C th k n quan h iu kin (nu th) Bt tc qu ng ng thin tuyn (Di Xun d bn lin vi thu phong s ti hu thi kin k, nhn th k vn, ca d ha chi) (Khng c s g qu ng th bn tnh ta vn vn ton) Quan h nhng b (tuy nhng) Bt ti dic nhn d (Ci t) (D hn nhng cng l ngi) Thi dim bn v khuyt (Mng vong n) (Nh ta tuy ngho nhng da mui vn khng thiu) Quan h nguyn nhn kt kt qu (vnn) S v nng nh , Tm nam c t do (Thut hoi) (Vic cha nh / Lng cng kh m c t do) Thng din t cu quan h th tc gi lun dng tng i cu mi din t ht . Chng c th b sung cho nhau nhng thng din t cc i lp, bc l ni lng hay nhn xt, nh gi, bn lun Lc hoa thi tit qun tu k, Xun mn Giang Nam v hn xun (on Tnh lm hnh b tu vi bit, tu bt d chi) (Bc nn nh ly, hin nay tuy l ma hoa rng, Nhng Giang Nam vn bt ngt y v xun) ng t khi bt tr,

S tht phi nh tri (ng T mc ng lang) (Ch b khng phi l khng khn, Nhng hng ch no ch khng bit ti) T nhng v d trn, ta thy cc kiu quan h xut hin kh khim tn. Nhng kiu cu ny chuyn ti ni dung hon chnh, nht l dng cu phc thng c cu to t hai cu tr ln. Chng thng xut hin phn cui bi, nu bt trng tm vn , hoc m ra khi gi vn . 4.2.2. Cu nghi vn: Th ch Hn Cao B Qut xut hin nhiu cu nghi vn. C khong 183 cu. Du hiu nhn bit cu nghi vn l cn c vo du chm cu hay s xut hin ca cc t thy, thy chiu, ty tng, thy thanh; k, k nhn, k ; h, h nhn, h s, h thi, h dng; v, v thy, v ; khi, khi v, khi v; nn, ni h, ni khanh; vn, vn t, t vn; an, an c, an chi, an th, an hu Trong khong 183 cu mang nghi vn th c n 134 cu c hnh thc nghi vn (du chm hi cui cu). iu ny, cho thy Cao B Qut lun c thc khi t cu hi. Cao B Qut cn li mt li gii p, mt cu tr li t chnh hnh thc nghi vn ny, thm ch ng hi t mnh ngh ngi, t mnh tm ng cho mnh. Bi vy, i tng nghi vn ca ng rt rng. Ni chung l tt c nhng g ang xy ra, ang tc ng n ng. Cao B Qut khng ch hi ngi m cn hi c tri, t, c cy, hoa l hi ngay c chnh mnh. Nhng cu hi ca ng xut hin mi v tr, u, gia, cui bi th. C 12 cu hi v tr m u bi th, 12 cu hi cu th hai bi th; 38 cu hi cu cui bi th, 10 cu hi cu th nht cui bi th (cu th nht v tr hai cu kt bi). Thng th hai cu th mi din t mt . Nu vy th c 24 bi th c cu hi v tr u bi th v 48 bi th c cu hi v tr cui bi trn tng s 418 bi th. Con s ny tng ng vi lng cu hi trong th ch Hn Nguyn Du: 250 bi th c 115 cu nghi vn, 38 bi th c cu kt l cu nghi vn. Cu hi trong th ch Hn ca Cao lun hng n i tng s vt, hin tng c th nh gi, trng, hoa, mt tri, hin tng ma, sm chp M dng h s n ng hnh? (Du ng giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (C m dng c sao vng bc ta i?) Dng hoa v lc v thy mang? (Du m c trch, d thnh n tranh) (Hoa dng liu yu t, v ai m tt t bay?) C khi cu hi hng n i tng bn b, ngi thn, ngi quen, ngi xa. Vn qun ph h chi? (Trn An lnh L T chi nhim, c lai tng phng, k hu s tng, th d d chi)

(Hi bc: by gi li i u?) Tiu st Tm Dng ty T M, Thanh sm h s l tung honh? (ng Chu ca gi Ph Nhi k hu s d , th d tng chi) (ng ci cht ci ng T M say bn Tm Dng, Vic g m phi khc n ni nc mt t m o xanh?) C khi hi mnh, cht vn vi chnh mnh nhng vn v cuc sng, vn ca bn thn. Con s cu hi ny kh nhiu trn 60 ln, n biu l tm t tnh cm day dt, bn khon n au lng ca Chu Thn. Nam hnh gi thy th, Nht yn phc h cu? (Ch gia) (Ngi i v pha nam l ai vy? Mt tri chiu ri m cn tm g?) Th bit hu an chi? (Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t) (Ln ny li t bit i u nh?) Si tm tng chiu ni khanh? (K hn k nh) (Lng ngy th hiu thu nhau ri, nhng bit lm th no, hi mnh?) Ng sinh v man tng tm? (Trng giang thin k nh) (i ta v sao li phi gp n? C khi hi m than th, ngm ngi, luyn tic. Mnh thn ma yt nh h tri (Cm s nguyt cu nguyt trnh ch hu nhn) (Thn mnh con b khn kh no bit s nh ot ra sao?) Nht ban phong nguyt nhn h ti? (M xun tc cnh hoi nhn) (Gi trng vn th, cn ngi u?) Hi chia s cm thng vi ni nim ca ngi xa. V tu thy kiu Nguyn B binh? (Du ng giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (Khng c ru, ai ti cho B binh h Nguyn?) lu h s Thiu Lng ng (i v k nh) (ng lo Thiu Lng vic g m ng ta lu?) Hi hng ti ph nh mt iu mun ni. Phiu lu nh ht c? (Ci t) (Nh ngi phiu bt nh th, no c ti g?)

Thanh th thy nng nim nht phu? (Quan chun) (Trong lc thanh bnh, no ai c n tng ngi dn thng?) C khi hi khng nh iu mun ni. Hoan thng na kh nh? ( Trn Thn T hc qun, th vn Phng nh vn k bt) (Vui mng thng ngon dng sao c?) Thy nng liu thng tc (c gia th, th nht tc) (Ai li c th khng c s may ri) C khi l dng cu hi c kiu quan h. T cu v nha thy tc ng? (H tng Phan Sinh) (Nu anh khng c nanh th ai kin ti?) Bt kin ba o trng, An tri vn l tm? (Thanh Tr phim chu Nam h) (Nu khng thy ba o hng trng, Th sao bit c ch ln mun dm?) C khi l hi trong so snh vi i tng khc. Phng b hc hnh ngm, Thy th Ly Tao ng? (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm) (Th phng b hc li va i va ht, (Gia mnh vi Khut Nguyn) hi ai thc l ng Ly Tao) Nh th giang sn ni ng h! (Du Nam To sn t, lu thng k vng bch trnh Thc Minh k nht) (Non sng nh th, cn mnh th sao y?) C khi hi khm ph, tm ng, hnh ng. Mng o ch thin ti thng u (Du Nam To sn t, lu thng k vng bch trnh Thc Minh k nht) (C phi) m n cc ci tri l trn ht c chng?) C bi thi t vn, Quyn m thng trng (p Trn Ng Hin) (Thng c lc ct chn t hi, Nga mi, ng con di tnh sao?) Qun h vi h sa thng lp? (Sa hnh on ca) (Anh cn ng lm chi trn bi ct)

Hi vi mc ch tu t, khng cn gii p, tm kim tri m. c Trai ph ti d thy lun? (D thi hu Phan Long Trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn) (Bi ph ca c Trai cn , nhng bit bn ni cng ai?) Thin ti thy t m? (c thi) (Nghn nm sau, ai ni c m iu?) Ph th thy thanh nhn? (Thp lc nht yt nh L Thun, th Trn Ng Hin) (Cuc i tri ni, bit ai l ngi mt xanh?) C khi hi vi ni nh hng v gia nh. C vin bc vng tri v n, Do k nh tin t th ti (i cc Chuyt Hin trch ng ch hu ph) (Trng v chn vn xa ai bit chng, Cn nh my cy t trng trc sn?) T vn cu k cc, Kim hu k tng phn? (Ch gia) (m hi nhng cy k cu cc c, Nay c my khm ri?) Cng c khi hi a ra cch la chn, hay cnh bo, hng ti mt i tng m ch no vv.. iu ng ch l cu hi v tr u v v tr kt bi. Cu hi v tr m u bi th thng nu vn hay thc mc. Cu hi cui bi li tip tc m ra, nh mt vng trn khng kt thc, v tn nhng khc mc, nhng tnh cm, nhng ni nim Nhng vn hi c th l ln lao nhng cng c th l vn vt, tm thng lin quan n c nhn. Tuy vy, n c sc vang ln trong bi th, nht l nhng cu hi kt bi. loi cu hi m u bi th, chng thng nu vn ca ton bi, nh mt s day dt khng th km nn ni ngay t u. N c th cu u tin, hay cu th hai ca bi th. Nhng cu hi m u bi th to n tng mnh cho ngi c, ng thi cng thy r cm xc ca tc gi trc hin thc. V nh bi o phng ng c Gia ng gp ngi i tc gi khng km nn cm xc trc thc cnh dng hnh tht thu, o rch, nn chng y n ca mt ngi i. Nh th nu bt tnh cnh, bc l tnh cm ca mnh ngay t cu u: V v thy gia t? C bi th nh tri di theo cm xc v tnh cnh y. Bi Quan chun cng vy. Cu hi m u bi th khng ch c chc nng hi m cn thng bo. N chnh l cm xc ca tc gi sau khi chy ra ngi cng xem c ting gi nhau n o v vic pht chun sm mai: Tu khan mn ngoi ng thanh h/

An Thng h nhn cnh ha ? V n cng khi ngun tm s ni lng ca tc gi cui bi v trch nhim ca k s, v tm lng lo dn nhng chng th lm c. Cu hi kt bi thng khng cht li m m ra nhng ni nim, trn tr, c khi l nhng khng nh hay quyt tm t b iu g . Trng nh bc c vn thin vin, Xun tn thy chiu v t hn? (Kin Bc nhn lai, nhn thoi c hng tiu c) (Ni trng nh ngonh nhn pha Bc, tri my xa thm, Xun ht ri, no ai gi hn ngi cha cht?) An nng u oi c, ph ngng tng tha nhn? (ng v ngm) (C l u chui u vo mi nh thp, ci nga theo ngi khc!) Th thn h s tc thi ng? (Th vn Thn T phng quan nh h ng Di Xun, Ha Ph) (Thn ny c g li phi lm mt nh th?) C khi hai cu kt, cu u hi cu sau khng nh , hay biu l cm xc. Bt tri lai nht th hoc hn? Nh h cu ta linh tm toan! (Kim nht hnh) (No ai bit ngy mai nng hay rt? Sao c ngi y mi cho lng xt xa!) Thi thi tng di thy? S t ti vin o (Khu on) (Bi bi bit ng cng ai? Ni nh ng xa) Cng danh nht l k nhn nhn? Quan ci phn phn ng hnh h! (Honh sn vng hi ca) (Trn ng cng danh, my ai nhn? M lng nhn nhp, ta cng i y!) Li c c cu hi m u v cu hi kt cng xut hin trong mt bi th. S xut hin cu hi hai v tr ny cho thy cm xc ca Cao B Qut rt mnh lit. N va l li cht vn vi gi xun va l li thn thc ca bn thn. Xun phong h s lai thi bch? Lm no ty vin t ph khch. Tng cc v tnh d t lin, Khc duyn ti cm khng tng tch.

K ng xun phong th tm lu, Nh lai bt cm tng hoa trch. Khng kinh tiu ty qu thanh minh. Linh lc phng tm v x mch (Th Phng nh, Hon Ph, Thn T phn vn ng th - k nht) (Gi xun c chi thc bch? S no nng buc cht khch vn vn ty. Nu rt v tnh cng t thng xt, Li do cm xc ln la m tic sung cho nhau. Nhn i li vi gi xun hy tm li, Gn y khng dm ngt hoa. S ho hon qua tit thanh minh, Ri rc lng thm khng bit tm ni u?) Mt iu ng lu l trong nhiu bi th ca Cao B Qut, khng ch xut hin mt cu hi m c n hai, ba thm ch su cu hi. V nh bi Ch gia; bi Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t - k nht; bi D thi hu Phan Long trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn; bi o phng ng c; bi c gia th, th nht tc c 3 cu hi; bi Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm; bi ng v ngm; bi Ph Nam cung, xut giao mn, bit ch t; bi Tr giang thu nguyt ca; bi Phc lm lo c 4 cu hi; bi St vin Bi cng Yn i Anh ng khc hu c 6 cu hi. Nh vy, c th ni Cao B Qut lun cht vn vi chnh mnh, vi cuc i; ng trn tr suy t, tm kim mt li thot cho bn thn v cho thi i. Bi St vin Bi cng Yn i Anh ng khc hu c n 6 cu hi th c 4 cu hi by t lng mnh, cm xc ca mnh khi c Khc Yn i Anh ng ca Bi cng. l ni phn khi v ng s qun h Bi, ngi khi ngun cm hng: Khi d gi thy? Bi s qun! (Lm cho ta phn khi th l ai? L ng s h Bi!); l ni au, ni tic nui ca bc ti trai khi c my pho sch c li thi: Th gian thy th chn nam t? Ung c bnh sinh c th s (Trong th gian ny c ai tht l bc ti trai/ M li ph c i c my pho sch c?); l nim knh phc ng s Yn i chng cn hc li con tr v cng chnh l thi , tnh cm ca bn thn trong hin ti: Thng hc anh ngn, dc h s! (Cn mong g na m phi hoc li con tr?); cui cng l li khng nh bn thn chng khc no ng Bi chi chn chn, gi v nm ngh:Cao nga tht trung quyn du s? (C k chi chn chn, v nm khnh trong nh) 4.2.3. Cu cu khin:

Cu cu khin trong th Cao B Qut rt t ch c 48 cu trn tng s 418 bi th. Du hiu nhn bit loi cu ny l s xut hin ca cc t tu, mc, thnh, khuyn, vi tn s xut hin nh sa: tu (20 ln), mc (15 ln), thnh (2 ln), khuyn (1 ln); cn li l cn c vo ngha ca cu. Cao B Qut cng nh Nguyn Du rt t gio dc ai. ng ch khuyn v yu cu m thi. i tng ng khuyn l cc tr con, l qu ngi, l bn b. Nhi n mc kiu du (Ci t) (Cc tr em ng nn tru chc!) Ch qun mc tit thin nh s (ng xun mng qun) (Qu ngi ch tit l chuyn thin nh) Mc s ng din n tn phch (Thng Sn cng tch thng ngh ng d quan vu Hi Am Minh s nhc ph ng hu nhn phn ph) (ng khin n khc mi gia tic) Khuyn bn trong c mnh. Mc ung c chu th d tm (Ty hu tng bt th Bi Nh) (Ch ph tm lng m nay ni con thuyn l) Mc t chung d ty (Phng nh yn tp ch nhn dng nh vn chiu thi, d c ng ngn) (ng khc t say sut m) Khuyn mi ngi thnh tht vi lng mnh trong cch sng c trong sang tc. Sinh nhn v d tc tnh lu (Lu vn ha Hon Ph) (Sng vi nhau khng nn gi ci tnh theo th tc) Tu t thnh ti k (Vn tt k xut) (Chn li phi tht lng t mnh) Li yu cu hng ti mi ngi khi xem xt, nh gi vic kim c hay by tr nhng h tc tai hi. Kim c s a tu thc nh ( Trn V qun thch bi) (Vic kim c c nhiu, cn phi nhn nh vng chc) Nhn thn cu nhim hi tu t (Nguyn nht) (Nhng tt nhim c chn hng thn ri phi b i) C khi l li cnh bo hay nim ng vin. Khai chm ng kh thn t gii, Bt t Ty minh triu m triu (Hng Mao ha thuyn ca) (M kim nam chm i sang pha ng phi cn thn d chng!

Khng th coi nh b Ty, sm hm c nc triu u n!) Lc hoa thi tit qun tu k, Xun mn Giang Nam v hn xun (on Tnh lm hnh b tu vi bit, tu bt d chi) (Bc nn nh ly, hin nay tuy l ma hoa rng, Nhng Giang Nam vn bt ngt y v xun) Thng thy th tc gi t khuyn mnh, hoc nhn xt, xc nhn vic g nhiu hn. Ni dung ny c th hin nhiu qua t mc, tu, thnh. Thnh qun bc vng khan tch nhn (D thi hu Phan Long Trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn) (Anh hy quay v pha Bc m nhn ngi thu trc) Chm khc duy tu ty (oan ng) (Ru ng nn say kht) Mc tc du du tng (Hn d tc s) (ng ngh vin vong chi na) Tu tn th ng thi im m (Lu vn ha Hon ph) (Phi tin rng ng ny qu im m) T khuyn xut hin mt ln vi mi mc. Khuyn nh trng ba tu nht chi (Du Ty H bt tuyt) (Mi anh mt chn ru trong cnh sng lng ny) c bit, khi cu cu khin kt hp hnh thc cu cm thn th n khng ch thc hin chc nng ca mnh m cn lm bt tnh cm, tm lng ca ngi ni, ngi yu cu. l trng hp bi o phng ng c: Y! T th hu l! Mn d! Mc su yt! Bo doanh phi trng nhan (i thi! Anh hy cm nc mt li! Thong th ch! ng nut hp tt! No qu khng khe ngi!). Cnh ngi i nc mt tun ri c nh th chiu mi mt ba cm tht cm ng bit bao! 4.2.4. Cu cm thn: C 134 cu cm thn trong 418 bi th ch Hn ca Cao B Qut. Du hiu nhn bit loi cu ny thng qua hnh thc du chm than cui cu (65 cu) hay s xut hin ca cc t h, lin, thn, t t, tr trng, thm th, v hn, on Cu cm thn thng din t nhng li than, nhng thng xt, nui tic hay nhng xc ng tnh cm S xut hin ca n lm cho cm xc trong th dng tro, c bit khi kt hp h, t t, on, than, cung, in l nhng li than v tnh ct nhc sinh ly t bit, li than v ni mt con, v trch nhim ca nhng k chn dn cha tht cn thn h ct nhc tnh (c gia th, th nht tc)

(Than i! Tnh ct nhc) Ng h thm th (Tht t) (Sao ti thm thit!) h! Ng hu dn, Thn tai ti st mi! (ng t mc ng lang) (Than i! Nhng ngi c trch nhim chn dn ca chng ta! Phi cn thn, xt n v lng my ca mi ngi) C khi l ni ngm ngi ca bn thn v b thi i li cun, v hon cnh t nh qu hay ni ut c khng th trt b. T thn du du y tc tnh! (ng Sn Honh) (Ngm ngi cho mnh c thi i li cun mi) Khi thc Nam nhn hu bit ly! (Dng ph hnh) (u bit c mt ngi Nam ang cnh bit ly!) Bt khn on mn giang thnh (K hn k nh) (Khng n em ni on hn m khp chn giang thnh!) C khi l ni au th xc ln tm hn v thng nh bn, v khng th km nn cm xc. H x tng t bt on hn! (Tr v chung d cm tc) ( nh nhau th ai u m tm hn chng tan nt!) Bch gi chnh dng cung! (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k K nht) (Rng: L Bch lc ny ang gi in!) C khi din t ni bn khon, day dt; hay tnh th bi t ca con ngi qua t thn, h v hnh thc du cu. Nht b nht hi thn! (Ph tng t) (Mi bc li ngp ngng than th) L phc chiu tng ng t h! (Phc lm lo) (Li cn chiu l tng thm, th ti n cht mt) Hu ta lo h! ch bi tng (Phc lm lo) (Nhng than i! Ti gi mt ri (lo va ni va ch tay vo bc tng ) C khi xut hin nhiu hnh thc cm thn trong mt bi th, kt hp gia cc hnh thc cm thn vi cc kiu cu lm bt cm xc, tnh cm ca ngi ni. l trng hp bi st Vin Bi cng Yn i Anh ng khc hu. Bi th c tt c 7 cu cm thn.

Cu hi kt hp vi cu cm thn din t khng nh: Khi d gi thy? Bi s qun! (Ngi lm cho ta phn khi nh th l ai? L ng s h Bi) T cm thn t t vi du chm cm: t t nam nhi chn khoi s! (Ch ch! Lm trai nh th mi thc l khoi!) Hnh thc ip, du chm cm v s xut hin ca t h: Nht danh c bn trng nh th! h! Nht danh c bn trng nh th! Bch pht, thanh bo, ng lo h! (Mt cht danh c rng buc mi th ny! Than i! Mt cht danh c rng buc mi th ny! Bc u vi chic o xanh. Ta gi mt ri!) Nhng hnh thc cm thn ny chuyn ti cm xc: ni hng phn cng nh nim au ca nh th khi n vi tc phm ca ng Bi cng; khi nhn ra mnh tht s gi ri, mnh b rng buc v mt cht danh hi nh nhoi. Ni chung l mnh ung ph ti trai v my pho sch c. 4.3. T ng: T ng trong th ch Hn Cao B Qut rt phong ph v a dng. N chu nh hng ca ngh thut trung i ni chung v s cch tn ca c nhn ni ring. T ng trong th Cao B Qut lm r cho phng thc t s v phng thc tr tnh trong chim lnh i tng v bc l cm xc ca nh th. Sau y xin i c th vo hai phng din lp t t xng v t mang chc nng biu cm. 4.3.1. T t xng: Cng ging nh nhng i thi ho ln ca dn tc Nguyn Tri, Nguyn Du, H Xun Hng, Nguyn Cng Tr, Cao B Qut lun c khuynh hng th hin mnh, khng nh bn th trc cuc i ny. V th, lp t t xng xut hin nhiu trong th ng. Kho st 418 bi th th c n 289 ln tc gi trc tip hoc gin tip dng t t xng. Con s ny tng ng vi t t xng trong th ch Hn Nguyn Du (Theo Tin S L Thu Yn, sau khi kho st 250 bi th ch Hn Nguyn Du th c n 269 ln Nguyn Du dng t t xng). Lp t t xng trong th ch Hn Cao B Qut rt a dng. C th thy s xut hin ca cc t nh ng, ng, d, c, thn, khch, du khch, hnh nhn, du nhn, ch nhn, du t, trng s, Mn Hin, Cc ng, Cao Lang Cao B Qut lun thc ci ti bn ng ca mnh. Th nn, ng hay ni v chnh mnh, v bn thn, v mi quan h ca mnh trong x hi v trong tri t. l nhng kht vng, hoi bo, c mun, suy t, trn tr, au kh, tht vng, ho hng, nim tin Ci ti ln ci ta bn ng xut hin hng lot trong th ng l vy. Thi th suy vi, th lc kim tin, danh vng lm cho chn quan trng in o, ci thn k s chn chnh y c tnh v vy m mt m, chm ni. Cao B Qut au lng v iu ny. Ci ti c nhn gii by.

Mang mang thn th tri h liu (Bit Phm n Nhn Lang trung) (Thn th mt m, bit bao gi cng?) Mang mang thn th c du hnh (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (Thn th mt m, ch ng trng mt trng i) Tm thn y v vy m ni tri khp ni theo nhng chng hnh trnh, ci phn y v vy m mng manh. Bch nin thn th khch (M c x huynh qun d giam th kin k) (Trm nm thn ny l khch) Phiu bc th thn thnh dng (D ht mng trung vng Thm tun ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nhim ng gi, nhn k tun ph kim trnh n Nhn Phm T - k nh) (Tm thn tri git ny bit c lm nn chuyn g) Cao B Qut rong ri khp ni nh con nga mt mi s n ng ng r (Ng s cm s, mn bt th hoi). Nhng v i, ng vn c dn thn. Ci thn y b rng buc. C bn th thn cu h vt (H tng Phan Sinh) (Ci thn b rng buc ch v cng vng vt vi vic i) Li ng bnh tng lin qu k c ti nn ci thn b khn kh, y a, bit cn lm c g. Mnh thn ma yt nh h tri (Cm s cu nguyt trnh ch hu nhn) (Thn mnh con b khn kh no bit nh ot ra sao?) Ti nh thn h dng? (Ti nh) (Ti khp ri, thn cn lm g c?) Thi th nh nh si c bng phiu dt. Phn y c phi hng (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm) Thn phn nh nh s c bng phiu dt) ng tht ci thn ang ng gia cn sng gi. Cng chng phong ba hin ti thn (on Tnh lm hnh b tu vi bit, tu bt d chi) (V cng nhn thy ci thn ang ng gia cn sng gi) Nhng ci thn y vn c vy vng, ci thn y cht vn vi chnh mnh, khng nh mnh. Th thn h s tc thi ng? (Th vn Thn T phng quan Nh hm ng Di Xun, Ha Ph)

(Thn ny v c g li c phi lm mt nh th!) Cao B Qut vy vng, dn thn v hnh ng chnh l do ci ta thc, dn vt, thi thc bn trong. Ngy y ch ln ca ta mun dm, ni h khng xa tp (Tng o c hng). Lng ta ro rc, bao kht khao. Ng dc ng cao sm Ho ca k vn thy (Qu Dc Thy sn) (Ta mun tro ln nh cao ngt kia Ht vang gi tm lng vo my nc) Ng dc sp song th Phi b lng t yn (Lc nguyt thp ng d nguyt h tc, phng k ch c nhn) (Ta mun chp thm i cnh, Bay ln tn tng my ta) Ta ho hng lp danh vi i. Quan ci phn phn ng hnh h! (Honh Sn vng hi ca) (M lng nhn nhp, ta cng i y!) Du ta tin rng. To tn vn chng bt tr tin (Thut hoi) (Ta sm tin rng, vn chng l iu chng ng gi) V nh ca ta. Ng v hnh d, dic v lu (Trng giang thin k tam) (Ta khng c g i cng khng c g c) Ng s v hnh lu (Chu hnh h Thanh Kh, c nhn k bit ty du ch t) (Ti ch bao gi nh ra i hay li) Bun v ng thng cho ta gp phi ci v quan trng. Ta l ngi ti li b b ri. Mi lin x thit thng tao ng (Cm s cu nguyt trnh ch hu nhn) (Thng cho ta mi ln gp ci v ming li) Ti ph tn ng s (Chinh nguyt nh thp nht nht di tng Tha Thin ngc ta cm) ( l ngi ti li b b ri, th u chng l nh?) Ta c hi: v sao ta b t y? V sao ta phi gp n ci gng? Ng sinh v mn tng tm? (Trng giang thin k nh)

(i ta v sao li phi gp n?) T y, ta b vi dp, phiu dt khp ni, cng c lc ta mt mi mun an nhn. Quyn ng tim thnh chn ln tn (Vn du Si Sn v hu ng sn u bch k nh) (Ta mi mt ri, dn d thnh con ngi tht s bing li, nhn tn) Ln ng d khai cao nga knh (D ht mng trung vng thm tun ph, m tng kinh trung c nhn hoc ng hu nhim ng gi, nhn k tun ph kim trnh n Nhn Phm T - k nht) (Ngh mnh li, vch ra li v nm khnh) V ta tht s tr thnh k nhn tn Tn nhn qui kh nga giang thnh (ng tc Tun Ph tch thng m) (K nhn tn ny v nm khnh thnh bn sng) Ta thy mnh l mt v tin Ng th Ph Dung thnh chi tn tin! (Di Xun d bn lin vi thu phong s ti hu thi kin k, nhn th k vn, ca d ha chi) (Ta y l mt v tin nhn tn thnh Ph Dung) Ta li kht khao. Thy nng v ng tru th nht ngung ng, Th chi Ty H chi thng, Chu Long, Phng Chy chi gian (Du tin L ng nhn m Thi Nguyn sn thy chi thng Ty hu thnh ngm vn) (Ai c th chuyn gip ta c mt gc ng ny, V t bn H Ty, gia khong hai g Chu Long v Phng Chy) Sn khc ng bin quch cnh nghi! ( Trn V qun thch bi) (San phng m ng i, thnh quch trng cng hu tnh) Khi say th ta c ngm cu th y ( Trn V qun thch bi) nhng bao kht khao vn khng lm vi ni bun trong ta. C lc ta mn ru gii su. T b bi trung vt, K ng th ngoi tnh (ng Chuyt Huyn m i ty hoa h mo v nhi qui) (Mn vt trong chn ca n, Gi tnh ngoi i ca ta) Ta thy i ta lm l, rng buc v ci danh h. D sinh ph danh ng (c gia th, th nht tc)

(i ta trt lm l v ci danh h) D sinh c bn ch vi danh (K hn k nh) (i ta b rng buc ch v cht danh nh) Ta ph phc c ngi, ta cm i m than th C ng tiu tn t trng ca (Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h t) (Ph phc ngi ta gh, nhng nghu ngao hoi) Ng chi sinh d v nhai, duyt th thm nhi ng thn (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (i ta sng khng b, tri i m than th) ri khi gp li bn, ta thng ta thng c cho bn (Bit Phm n Nhn Lang trung) Bt cht, c ngi n trc mt ta m than th (o phng ng phu) Ta cng l nhn vt c Trung Nguyn c tm lng yu nc (D Hong Lin Phng ng cp hi ngoi s, trip hu s cm, tu bt d chi), nhng ta nh bt lc, lng ta on hn v cng, ta c nhiu mi hn. Ng do di hn mn inh chu (Ha Thn t xun nht ng ch hu ng trn v qun Lu Vng h kin k th vn) (Ta cn nhiu mi hn cht y ni cn bi) Ni hn lm cho ta ut c, ta sinh bnh, ta mc chng in v i. o ng hu ti, bt t duy mnh cung (Tng Nguyn Trc Kh xut ly Thng Tn kim tr L Huy Vnh lo kh) (Rng, ti cn khe, khng cht, ch mc chng in thi) Bch d chnh dng cung (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh, khuyt vi din bit phng k) (Rng: L Bch lc ny ang gi in) C lc ta t trch mnh, phn nn vi chnh mnh. Ta ng b h iu trng, x khu gio vn t ( st Vin Bi Cng yn i anh ng khc hu) (ng phn nn cho ta ch ng ca m gt gia cu vn) V phn vi c ai . Thn tc h nhn ng t khan! (D quan Thanh nhn din kch trng) (ng phn nn cho ai c nghch mi ngi xem!)

Khi mun by t tnh cm mt cch mnh m hn, Cao B Qut dng t c, c (mt mnh). l nhng trng hp ni tm nh th ang c s ging x hoc nhng nung nu kh gii by, trong lng th kh chu. C ngm dc ha L Chi thi (Ng s cm s, mn bt th hoi) (Khc ngm c c mun ha li bi th L Chi) C ngm trn tch liu (Tiu lp) (Mt mnh ct ting ngm ph tan s yn lng) c thng mang m kh trung (Th vn Thn T phng quan Nh h ng Di Xun, Ha Ph) (Mt mnh ng trong bng chiu man mc) Trng nin tm s c si phi (Nht m) (Tm s ca tui trai trng, nh gi li ca si) Hnh thc dng t trng phu cng th hin cm xc mnh m. Trng phu n kim kh tin kh, K l v vi nhi n su! (Tr Giang thu nguyt ca) (L ngi trng phu chng gng i th i thng, Chng bt chc nh n b, con tr bn rn trong lc phn k!) Trng phu tam thp bt thnh danh (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (Trng phu ba mi tui chng nn danh g!) Khi khng cn nhn nhng vn khng nh, Cao B Qut c th dng t mt cch nh nhng hn nh trng s, anh hng, khch. Thi thanh trng s tin (ng Ng s Trch, Phng Dip Di Xun cng tc) (Thi bui thanh bnh, k trng s tr nn thp hn) Anh hng mc vn thin nin quc (ng Honh Sn) (Ngi anh hng khng ko li c nc nghn nm) Hu khch nh bi kim khan (Th vn tng Lng tn, Thch Thng tm yt) (Khch ngng chn ru ta gm ngm ngha) Khch tinh t chiu c s s (Phi vng dng trnh chu hnh ph tn, tu bt lu bit tn thc) (Sao khch chiu vo s gi i b l loi) Hnh thc ph nh hay nghi vn cng th hin cm xc ny.

Du nhn qui bt qui? (D thi hu Phan Long Trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn) (Khng du t v hay khng y?) Khi tri h hi phiu linh khch (Thin o thnh phng c nhn C Vn Kh vn k cn ph c ha d m cp chi) (u hay nay y mai tr thnh khch lnh nh) Hnh khch bt tri du t (D thi hu Phan Long Trn du Cn Sn, nhn tc Cn Sn hnh vn) (Khch i ng khng hiu ngi du t) C khi ch cn ni ti chic o xanh (ch vic lm quan), hay ni n vic tc bc Bch pht, thanh bo, ng lo h! ( st vin Bi Cng Yn i anh ng khc hu) (Bc u vi chic o xanh. Ta gi mt ri!) Tn knh sng mao su t i (S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k) (Bun b nhn tc bc mnh trong gng mi) Su ct chi ly ng mn hoa (Bi Thng Sn cng hu s qu vt kim tr ho thi, bc phng nhiu vu tht t chi thch, cm th giao khn tnh hin h) (Nm xng gy ri rc mang mi u hoa rm) c bit, ci ti c nhn Cao B Qut th hin mnh m qua vic dng h, t, hiu. Cao t bt hnh (Tht t) (Cao t bt hnh) Cao lang ch t mai hoa su (Du Ty H bt tuyt k ng) (Chng Cao gy g ging ht cnh mai) Lc bc dng bnh ha Mn Hin (Lu bit Hong Lin Phng) (Su bc bnh phong v chng Mn Hin trn bin) Sng tuyt ng lin cc c khai (Tc tch th vn) (ng thng hoa cc n mt mnh trong sng tuyt) Dng cc hnh nh c lin h mt thit vi qu hng ch c nhn. Linh qui khi trng vt Sinh trng bit Gia Lm (Qui) (Ra thin h phi vt cn trng, Ln ln i khi Gia Lm) c Giang chi dng,

Nguyt hng chi cng. Thng hu bn t chi tng bch, t ngt ng cu nhi tng vng (vng) (ng tin ca) ( pha nam sng c Giang, nh ni Nguyt Hng. Trn c cy tng, cy bch cht mt na, Nhng vn cng nhau ng tr tr gia tri rt mt) iu ny lm cho Cao B Qut khc vi nhng th h nh th trc ng, cng thi v c sau ny na. Lp t t xng cho thy c tnh Cao B Qut mnh m, s thc c nhn cao . Cao ging nhng nh th trc ng, cng thi ng bi lp t du nhn, du khch, trng s, anh hng v gn vi nh th hin i bi ci nt phng khong, lng mn ca mt khch giang h, tm thn chm ni ca con ngi th s, mi trng hp, Cao dng t t xng cho thch hp. V nh khi n ni c knh trang nghim hoc hng v ngi xa th ci bn ng ca Cao l trng s, anh hng, du khch; bc bch ni nim th s th Cao dng ng, ng; nhn mnh ci c nhn th Cao dng tn h, t, bit hiu; hng v qu hng vi ni nim th Cao dng tn t, tn lng ch mnh. Lp t t xng cn th hin r con ngi c nhn qua nhng li i thoi mang tnh t s, nhng li c thoi ni tm. iu ny rt gn ci ti c nhn ca con ngi hin i trong th vn sau ny. Cao B Qut c thoi vi chnh mnh trong ni c n, lo toan, ngm ngh; Cao cng i thoi vi con ngi trong nim cm thng, chia s Chng ta c th im qua mt s bi th th hin ci c nhn mnh m, phong ph; cc phng thc biu hin ci c nhn t s, nh bi St vin Bi cng Yn i anh ng khc hu, Ph tng t, Ci t, Phc lm lo, Tr giang thu nguyt ca, Nh vy, chng ta thy Cao B Qut rt c thc trong vic khng nh mnh v bc lc ci ti c nhn. Ci bn ng ca ng c th hin phong ph, a dng, nhiu chiu. iu ny lm cho cm xc th ng mnh m hn. Th Cao B Qut gn vi th hin i l vy. 4.3.2. T biu cm: Cao B Qut tng ni ci gc ca th l tnh tnh, tc l t rung ng, cm vi i tng m c th. Cm xc c th l vui, bun, gin, hn, ghen, ham mun, phn n, ph phn mi nh th, li c nhng cm xc ch o ring, hng v mt i tng no . V nh Nguyn Cng Tr thin v li ngt ngng, ngo i; Nguyn Du thin v s phn con ngi c nhn vi nhng lo toan trong cuc i. Ring Cao B Qut, chnh l cm hng, kht vng thay i x hi qua nhng ph phn mnh m, quyt lit v hnh ng c th. Tt c u xut pht pht t ci ngun ca ci tm ci tnh m ra c.

T ng din t cm xc trong th Cao B Qut rt nhiu, c nhng t thin v cm hng trc v tr ln nhng t th hin xc cm trc cuc i, trc nhng thc t mt thy tai nghe v c nhng ni nim ca bn thn ring chung. C th thy s xut hin ca cc t tr trng, lin, hoi, c, cm, on, than, kh, s (xu h), thng, hn, tiu, su, thm th Cao Bt dng nhng t ny biu th cm xc ca bn thn trc cuc i. l nhng suy ngh, nhn xt, nh gi, thng cm Cao B Qut khng ch thng cho bn thn m thng cho c cuc i ny. Th nn, ng trn tr, on gin nhng g lm cho i mnh, cuc sng ny tr nn v ngha, t tng, kh s; li kht khao, hi vng mt ngy mai tng sng cho i mnh, cho cuc sng. Tt c, nhng cm xc y u hin din qua cu ch. Mt nim thng cm Cao B Qut tht mnh mng! Cao B Qut thng mnh v thn phn mng manh, tri ni, nhiu ri ro; Bn sinh mnh bc thng k lc (Thp nguyt thp nht nht tha l B nghim tn hu cng bnh mn ch k nh) (Na i ngi thn phn mng manh ngh chuyn gn g m thng) nh nh bch nin bi ngnh phim (Trng giang thin k nh) (Trm nm ng ng, thng cho chic thn nh cnh cy tri) Mi lin x thit thng tao ng (Cm s cu nguyt trnh ch hu nhn) (Thng cho ta mi ln gp ci v ming li) v con ci ly bit; Ng h thm th (Tht t) (Sao ti thm thit) L hn ty tnh lng kham lin (Khc t) (Hn l khch tnh say u ng thng) v ng i trc tr m i chn th qu ngn; T lin song on cc (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh khuyt vi din bit phng k k nh) (Thng cho mnh hai chn qu ngn) Cao B Qut li thng cho ngi, Nht b nht hi thn (Ph tng t) (Mi bc i li ngp ngng than th) Khch t l giao lc (Sa hnh on ca) (Khch trn ng nc mt l ch ri) Kh lin d cnh dic hu ph! (Quan chun) (Ngi ni khc bng b nhau n, tnh cnh ng thng!)

thng cho ngi trong c mnh. Chnh th vn chng tn kh a (Ng nguyt thp nh nht quan huyn th) (ng tht vn chng l t cay ng kh i) Kin thi lin ng canh lin qun (Bit Phm n Nhn) (Gp nhau, ta thng ta li thng c cho bn) Li thng cho c cnh vt ny n n c hay khng gi trn sc xun. Sng tuyt ng lin cc c khai (Tc tch th vn) (ng thng hoa cc mt mnh n trong sng tuyt) Xun sc kh lin lu bt trc (Lc hoa) (ng thng l khng gi c mu xun) Nht d thng xun ym c trng (Du m c trch d thnh n tranh) (Mt ti thng xun cng m c hoi) Cm xc ngm ngi cng thng thy trong tm trng ca Cao B Qut. Cao B Qut ngm ngi v xa cch, v thi i c cun tri mi. Ho ho kin khn tch tm phn (Bit Phm n Nhn) (Tri t man mc, ngm ngi lc chia tay) T thn du du ng tc tnh! (ng Honh Sn) (Ngm ngi cho mnh c thi i li cun mi) Li c mt ni bun, bi hi t s ngm ngi y. Tn knh sng mao su t i (S thu vnh Hoi Ph, Minh Trng nh tri k) (Bun b nhn tc bc mnh trong gng mi) T lng vng s thim tr trng (Khch l cm hoi) (n o suy ngh vic qua thm bun) Tn t bi hi i tuyt mai (ng sn hu hoi) Ngi ngm tuyt mai, nng chn ru bn thn mi) Bun ri xt xa, ci nho chnh mnh. Nh h cu ta linh tm ton! (Kim nht hnh) (Sao c ngi mi y cho lng xt xa!) Th khch su trung ch t tro (Th hu nhn y vn) (Ci lo y, h bun l ch t nho mnh m thi!) Ni bun c khi l ting d, mt ting ngm, mt ngn gi hoc ch l nhng u t phin mun khng gii ta c.

D cng th thit khng trim khm (Thng Sn cng tch thng ngh ng d quan vu hi am minh s nhc ph ng hu nhn phn ph) (Ting d m th thit e t vt o) iu nhp ty phong on khi tri (Thm d vn ln ng tng thi) (Ting ngm vng qua ca bc bun no nut) Tr trng ty phong giang thng khch (Cu nht Di Xun kin k th vn) (Gi ty thi, lng khch trn sng bun no n) Tc tnh nan t khin (c d) (Tnh th tc kh b t khuy kha) C khi, Cao B Qut au lng v chnh mnh. Chnh khan nhn t nht bi thu (Cm s cu nguyt trnh ch hu nhn) (Hy nhn thng ti t ma thu au lng ny) Cao B Qut au lng ri th than, phn nn. Ng chi sinh d v nhai, duyt th thm nhi ng thn (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (i ta sng khng b, tri i m than th) ng du mn thn tng phng ln (ng Bi Nh Minh Trng Tr giang d bc) (Bn ng du, nhng than hoi l gp nhau mun) Thn tc h nhn ng tuy khan! (D quan Thanh nhn din kch trng) (ng phn nn cho ai c nghch mi ngi xem!) ri cm hn Mang mang thn th c du hnh (Du ng Giang d hu nhn ng Kim Chung t, ty hu lu , tnh t) (Thn th mt mng, ch ng trng mt trng i) ri on hn Ng do di hn mn inh chu (Ha Thn T xun nht ng ch hu ng lu qun vng h kin k th vn) (Ta cn nhiu mi hn cht y ni cn bi) Trng hn thng giao lun cm t? (Tip ni th tnh k hn y bt iu s s) (Mi hn v cng, ai xui mnh bn vic dt ch gm) Na thc c lai trng cu hn (Cm s cu nguyt trnh ch hu nhn)

(Ai m bit ci hn trng cu t c lai n gi) Nhng ng khng n em ni on hn m khp giang thnh! (K hn k nh). Th nn, ci cm xc ut c dn nn thnh ni u phin bnh tt, cm xc y n in, cung. o ng hu ti, bt t duy mnh cung (Tng Nguyn Trc Kh xut ly Thng Tn kim tr L Huy Vnh lo kh) (Rng, ti cn khe, khng cht, ch mc chng in thi) Bch d chnh dng cung (Vn Lu Nguyt Tr Bc hnh, khuyt vi din bit phng k) (Rng: L Bch lc ny ang gi in) C khi l cm xc lc quan vi tinh thn tin th ly ci ci ln t nhng kh khn th thch, lm ng lc tinh thn mi bc tin. Cao B Qut ci trc bc ng v nh, gian kh, ci trong ngc t vi kht khao t do. Thanh bo nh tho du v x, c b suy nhan tiu hng thin (Bi Vin c tr v) (o xanh mu c khng bit i u, Ch nga khun mt gy g ln tri m ci) Nht tiu vng sn u, Trng ca Hnh l nan (Trn An lnh L T Chi nhim, c lai tng phng, k hu s tng, th d d chi) (Ci xa mt ting nhn ln nh ni, Ht vang ln khc Hnh l nan) H ng gi tc vn th kh, Nht tiu tha phong n sn hu (Trng giang thin k tam) (c g em gng ny bc lm ci thang my, Ci xa mt ting, ci gi m ln cho rnh) Ci c khi bun, ci nho mnh, ci t mnh bit mnh vy. Th khch su trung ch t tro (Th hu nhn y vn) (Ci lo y, h bun l ch t nho mnh m thi!) Th b lin hoa tiu t tri (Vn du Si Sn v hu ng sn u b bch k nh) (Tay cm bng hoa sen, mm ci, mnh t bit mnh) C th thy, Cao B Qut s dng t biu cm rt linh hot v phong ph. V nh din t xt thng, Cao B Qut khng ch dng t thng m cn s dng c t lin, t bi; din t

bun Cao B Qut c th dng t tr trng, su, du du, u; din t ni nh dng ng dng t c, hoi, t... iu ny lm cho vic phi hp vn iu ca cu th, bi th d dng hn... Tm li, Cao B Qut rt c thc khi s dng vn t biu cm by t cm xc ca lng mnh. iu lm cho cm xc trong th ca ng mnh lit hn, li cun ngi c hn. Mt k s c trch nhim vi i hn khng th thiu nhng cm xc, xc cm chn thnh trong th. Lp t biu cm cho chng ta thy v hiu r hn mt Cao B Qut c tm lng lo trc thin h vui sau thin h trong cuc hnh trnh i tm chn l sng ca i mnh.

PHN KT LUN Th ch Hn l di sn qu gi nht trong ton b sng tc ca Cao B Qut. 1267 bi th ch Hn lm bt ln v p kh phch v lng tm ca mt ti th trc tuyt Cao B Qut na u th k XIX. Th gii ngh thut trong th ng va mi l va c o. N c hun c v to ra bi bn tay v khi c ca Thnh Qut trn ci nn thi i nhiu bin ng. Kho st 418 bi th, lun vn h thng l gii v nu c mt s vn sau: 1. Khi qut c bi cnh thi i, con ngi Cao B Qut v c bit l quan nim sng tc th vn Cao B Qut. iu ny, gip cho chng ta c ci nhn ng v Cao B Qut, con ngi trong th ch Hn Cao B Qut. 2. Lun vn i su vo th gii ngh thut th ch Hn Cao B Qut pht hin hnh tng con ngi ngh thut vi nhn tch cc, tin b v cuc i, th gii v bn thn. Con ngi trch nhim hin ln vi v p ca k s i vi chnh mnh v x hi. T vic thc trch nhim ny, con ngi t r kh phch, bn lnh, kht vng, phn ut, trn tr, suy t trc cuc i. Con ngi kh phch lun nu cao tinh thn t do, hnh ng phn khng dm ngh, dm lm. Con ngi bi phn vi nhng tht vng, nim au v s phn n quyt lit trc cuc i. chnh l ng lc Cao B Qut ng ln khi ngha sau ny. Con ngi tnh cm c khc su vi tm lng tha thit vi qu hng, gia nh, bn b v c nhng ai bt hnh trn i. Tm lng y rt chn tht, xut pht t tri tim rung ng. N l ngun sng m cng l ng lc gip Cao B Qut lun vn ln, hnh ng mnh m. Con ngi suy tng vi nhng cht vn, bn khon, trn tr v kim tm n day dt au lng. V kt qu l nh hnh nhng bc i u tin. 3. Thi gian, khng gian cng l mt nt th hin t duy trong sng to ngh thut ca Cao B Qut. Thi gian v khng gian trong th c tnh cht bc ph mnh m th hin ch kh, tm t v bn lnh ca c nhn. Thi gian kim nghim th hin s nh gi ca bn thn v qu kh, v nhng vic xy ra. Thi gian tnh ti din t s tr tr, ngng ng, chm chp. Thi gian toan tnh th hin nhng kht khao, mong c v hnh ng. Khng gian ngh thut cng khc su tm t ca con ngi. Khng gian tm cao th hin ch kh, kht vng mnh m. Khng gian ni nim lm r nhng tm t, tnh cm v nguyn vng ca con ngi. 4. Ngn ng ngh thut th hin c tnh, bn cht con ngi. Tiu bi th lm r tnh t s trong quan nim sng tc ca Cao B Qut. N cn cho thy con ngi lun quan tm n hin thc cuc sng xung quanh mnh. cu th, s xut hin nhiu hay t cc dng cu c th l gii tm nhn, cch ngh hay nhng khc mc m con ngi quan tm. t ng, t t xng biu hin con ngi c nhn r nt, t biu cm cho thy cm xc ca con ngi trc cuc sng, cuc i v th gii xung quanh Vi nhng kt qu trn, d cha ton din v hon thin, lun vn cng c mt s ng gp:

V mt cm th: Vic tm hiu nhng c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut gip ngi c thy c ci hay ci p ca tc phm ngh thut; hiu, yu, knh trng mt ti th li lc, mt nhn cch ng qu Cao B Qut. V mt ging dy: Lun vn tip cn cc tc phm gc ngh thut, khm ph v khai thc tc phm su hn cc phng din hnh tng ngh thut v con ngi, bc u tm hiu thi gian ngh thut, khng gian ngh thut, ngn ng ngh thut V mt nghin cu vn hc: Lun vn kho st mt s c im ngh thut th ch Hn Cao B Qut phm vi rng 418 bi th, gm phng din: hnh tng ngh thut v con ngi, thi gian ngh thut, khng gian ngh thut gp phn vo vic nghin cu, tm hiu, nh gi th vn Cao B Qut ni chung, th ch Hn Cao B Qut ni ring.

TH MC THAM KHO I. Sch: 1. Nguyn Phan Cnh (1987), Ngn ng th, Nxb. i hc v Gio dc chuyn nghip, H Ni. 2. H Nh Chi (1967), Vit Nam thi vn ging lun, Nxb. Tn Vit, Si Gn. 3. Trng Chnh (1983), Th vn Nguyn Cng Tr, Nxb. Vn hc. 4. Trng Chnh (1997), Cao B Qut (1808-1855), in trong Tuyn tp Trng Chnh, tp 2, Nxb. Vn hc, H Ni, tr. 86-121. 5. Nguyn Duy Din (1957), Lun Cao B Qut, Nxb. Thng Long, Si Gn. 6. Xun Diu (1982), Cc nh th c in Vit Nam, Nxb. Vn hc, H Ni, tr.144-148. 7. H Vit iu (1958), Lun Cao B Qut, T sch gio khoa Bn Tr xut bn, Si Gn. 8. H Minh c, L B Hn (1984), C s l lun vn hc, Nxb. i hc v Trung hc chuyn nghip. 9. Lam Giang (1959), Ging lun v Cao B Qut v Cao B Nh, Nxb. Tn Vit, Si Gn. 10. L Giang (2001), thc vn hc c trung i Vit Nam, Lun n Tin s Ng vn, bo v nm 2001 ti Trng i hc KHXN v NV, TP. HCM 11. Bo nh Giang-Bi Hu Ngha (1998), Con ngi v tc phm, Nxb. TP. HCM. 12. Lam Giang (1994), Kho lun v th, Nxb. ng Nai. 13. Dng Qung Hm (1968), Vit Nam vn hc s yu, B Gio dc-Trung tm Hc liu, in ln th 10, Si Gn. 14. Dng Qung Hm (1968), Vit Nam thi vn hp tuyn, B Gio dc-Trung tm Hc liu, in ln th 9, Si Gn. 15. Nguyn Th Bch Hi (1995), Thi php th ng, Nxb. Thun Ha. 16. Chu Trng Hiu (1996), Nguyn Cng Tr - Th v i, Nxb. Vn hc, H Ni. 17.Trn nh Hu (1995), Nho gio v vn hc Vit Nam trung cn i, Nxb. Vn ha Thng tin. 18. T Hu (2002), Cao B Qut mt kh phch ho hng, mt nh th li lc ca dn tc, in trong Bn sc dn tc trong vn ha vn ngh, in ln th 2, Nxb. Vn hc, Trung tm Nghin cu Quc hc. 19. Trc Kh (1952), Cao B Qut danh nhn truyn k, Th x xut bn, H Ni. 20. V Khiu (1970), Li gii thiu trong sch Th ch Hn Cao B Qut, tuyn dch, in ln th nht nm 1970, Nxb. Vn hc, H Ni. 21. ng Thanh L v cc tc gi khc (1990), Lch s vn hc Vit Nam na cui th k XVIII-na u th k XIX, Nxb. Gio dc.

22. Mai Quc Lin ch bin (2004), Cao B Qut ton tp, tp I, Nxb. Vn hc-Trung tm Nghin cu Quc hc. 23. Mai Quc Lin (2004), Cao B Qut Mt thin ti k v ca vn hc Vit Nam, in trong Cao B Qut ton tp, tp I, Nxb. Vn hc-Trung tm Nghin cu Quc hc, tr. 7-39. 24. Nguyn Lc (1978), Vn hc Vit Nam na cui th k XVIII na u th k XIX, tp II, Nxb. i hc v Trung hc chuyn nghip, H Ni. 25. Nguyn Lc (1992), Vn hc Vit Nam na cui th k XVIII na u th k XIX, tp I, Nxb. i hc v Gio dc chuyn nghip, ti bn. 26. Phng Lu (1997), Gp phn xc lp h thng quan nim vn hc trung i Vit Nam, Nxb. Gio dc. 27. Phng Lu (ch bin) (1997), L lun vn hc, Nxb. Gio dc. 28. Phng Lu (1985), V quan nim vn chng c in Vit Nam, Nxb. Gio dc. 29. Nguyn Phong Nam (ch bin) (1997), Nhng vn lch s v vn chng triu Nguyn, Nxb. Gio dc. 30. Nguyn Nghip (1982), Cao B Qut, Nxb. Vn ha, H Ni. 31. Nhiu tc gi (1997), Nguyn Cng Tr-Cao B Qut, Nxb. Vn Ngh TP. HCM. 32. Nhiu tc gi (1988), V con ngi c nhn trong vn hc c Vit Nam, Nxb. Gio dc. 33. Nhiu tc gi (2004), Cao B Qut-Tham lun Hi tho (c 22 kin tham lun), Nxb. Vn hc-Trung tm Nghin cu Quc hc. 34. Nguyn Ngc Qun (2005), Sng tc ca Cao B Qut trong tin trnh vn hc dn tc, Lun n Tin s Ng vn, bo v nm 2005 ti Trng i hc KHXH v NV, TP. HCM. 35. Vnh Snh (2004), Th tm hiu thm v chuyn i cng v H Chu ca Cao B Qut, in trong Hn Vit (tp 2), Trung tm Nghin cu Quc hc Nxb. Vn hc, tr.61-80. 36. Nguyn Hu Sn (2005), Cao B Qut - Mt i th suy tng, Nxb. Tr - Hi Nghin cu v Ging dy vn hc Tp. HCM. 37. Nguyn Hu Sn- Trn nh S- Huyn Giang- Trn Ngc Vng- Trn Nho Thn- on Th Thu Vn (1997), V con ngi c nhn trong vn hc c Vit Nam, Nxb. Gio dc. 38. Trn nh S (1987), Thi php th T Hu, Nxb. Tc phm mi v Hi nh vn Vit Nam. 39. Trn nh S (1996), L lun ph bnh vn hc, Nxb. Hi nh Vn H Ni. 40. Trn nh s (1997), Nhng th gii ngh thut th, Nxb. Gio dc, H Ni. 41. Trn nh S (1999), My vn thi php vn hc trung i Vit Nam, Nxb. Gio dc. 42. Trn nh s (2001), Vn hc v thi gian, Nxb. Vn hc. 43. Don Quc S Vit T (1959), Kho lun v Cao B Qut, Nh in Nam Sn, Si Gn. 44. L Tm (1952), Thn th v s nghip Cao B Qut, Nxb. Cy Thng, in ln th hai, H Ni.

45. Chu Thin (1963), Cao B Qut v cuc khi ngha M Lng, in trong Thng bo khoa hc, tp I- S hc, Nxb. Gio dc, H Ni, tr. 67-82. 46. L Ngc Tr (1990), L lun v vn hc, Nxb. Tr. 47. L Ngc Tr, Phng Qu Nhm (1997), Gio trnh l lun vn hc, trng HSP. TP. HCM. 48. Trn Nho Thn (2003), Vn hc trung i Vit Nam di gc nhn vn ha, Nxb. Vn hc. 49. Vi Ch Thng (1990), C nhn di nh hng t tng Nho gia, Nxb. Nhn dn, H Ni. 50. Th ch Hn Cao B Qut (1970), Nhm tuyn dich gm V Khiu v nhiu ngi khc, in ln th nht (c km theo nguyn vn ch Hn v bn chp bt tch Cao B Qut), Nxb. Vn hc, H Ni. 51. Th ch Hn Cao B Qut (1970), Nhm tuyn dich gm V Khiu v nhiu ngi khc, in ln th ba c b sung, sa cha (c thm phn th Nm do Nguyn Bnh Khi bin son, v b bt 5 bi th ch Hn c xc nh li l ca ngi khc), Nxb. Vn hc, (in ln u v ln th hai ly tn: Th ch Hn Cao B Qut). 52. Nguyn Ti Th (1980), Cao B Qut con ngi v t tng, Nxb. KHXH, H Ni. 53. Nguyn c Tiu (1962), Th khu kh, Vn ha nguyt san, Si Gn, tp XI, s 70, thng 5, tr. 433-458. 54. Minh Tun (1995), Ngh thut tr tnh ca Nguyn Du trong Truyn Kiu, Nxb. Vn ha Thng tin, H Ni. 55. L Tr Vin (1978), Chng III: Cao B Qut (?-1855) trong Lch s vn hc Vit Nam tp III, Vn hc vit (vit chung vi Phan Cn, ng Thanh L, Phm Vn Lun, L Hoi Nam), Nxb. Gio dc, tr.336-362. 56. L Tr Vin (1985), Lch s Vn hc Vit Nam (Vn hc vit thi quc gia phong kin c lp th k X gia th k XIX), Trng i hc S phm TP. HCM, lu hnh ni b. 57. L Tr Vin (1996), c trng vn hc trung i, Nxb. KHXH, H Ni. 58. L Tr Vin (ch bin) (1997), Gio trnh vn hc trung i Vit Nam, trng HSP. TP.HCM. 59. Trn Ngc Vng (1995), Loi hnh hc tc gi vn hc: Nh nho ti t v vn hc Vit Nam, Nxb. Gio dc, H Ni. 60. Hong Hu Yn (1999), Chng IX: Nguyn Cng Tr v Chng X: Cao B Qut trong Vn hc Vit Nam na cui th k XVIII u th k XIX (ca nhm son gi ng Thanh L Hong Hu Yn Phm Lun) Sch i hc S phm, Nxb. Gio dc, tr. 209-252. 61. L Thu Yn (1999), c im ngh thut th ch Hn Nguyn Du, Nxb. Thanh nin. 62. L Thu Yn (2000), Vn hc trung i nhng cng trnh nghin cu, Nxb. Gio dc. II.TP CH:

63. Lng An (1980), sau th Cc ng, mt nhn xt ng n v dng cm ca Min Thm i vi Cao B Qut, Tp ch Vn hc, s 3, tr. 116-117. 64. Nguyn Anh (1972), Cao B Qut, k bt c ch, con ngi ni lon hay nh cch mng?, Tp ch Vn hc, Si Gn, thng 12, tr. 31-41. 65. Thi Bch (1965), Mt nh th cn phi xt li Cao B Qut, Ph thng tp ch, Si Gn, s 155, tr. 57-65, v s 156, tr. 53-61. 66. Nguyn Vn Bch (1994), Bi th Phm S i nh Cao B Qut, Tp ch Hn Nm, s 3, tr. 63-64. 67. Hoa Bng (1969), Cao B Qut vi cuc khi ngha chng triu Nguyn (1854-1856), tp ch Nghin cu lch s, H Ni, s 121, thng 4, tr. 27-40. 68. Hoa Bng (1972), Mt vi tm ti v cu i tng truyn l ca Cao B Qut v v bi th Th Hng Sn, Tp ch Vn hc, H Ni, s 2, thng 3 v 4, tr. 61-64. 69. Nguyn Hu Chi (1961), Tm hiu nhn sinh quan tch cc trong th Cao B Qut, tp ch Nghin cu Vn hc, H Ni, s 6, tr.21-36. 70. Nguyn Hu Chi (2003), Tip cn ngh thut i vi hai ch c o trong th ch Hn Cao B Qut, Tp ch Vn hc, s 8, tr.13-22. 71. Phan Thu Chi (1961), t li vn Thnh Qut c phi h Cao khng?, Thi nay bn nguyt, Si Gn, s 38, tr. 81-85. 72. Vn Chung (1958), Bn ng iu ca Cao B Qut: Th khoa Nguyn Hm Ninh, Vn ha nguyt san, Si Gn, s 35, thng 10, tr. 1148-1161. 73. Nguyn Duy Din (1958), Cao B Qut, mt chin s cch mng?, Tp ch Sng to, Si Gn, s 22, thng 7, tr. 71-75. 74. Xun Diu (1971), Cao B Qut, tp ch Tc phm mi, H Ni, s 11, thng 1-2, tr. 82-92. 75. Th Dng (1960), Thnh Qut chnh l h Cao, Thi nay bn nguyt san, Si Gn, s 20, tr. 130-131. 76. Kim t (1958), My trng hp Nguyn Cng Tr v Cao B Qut, tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 28, tr. 31-34. 77. Kim t (1960), Nhng bi th tuyt mnh ca Nguyn Tri, Nguyn Du, Cao B Qut, Phan Thanh Gin, Nguyn Khuyn, Trng Vnh K, Phan Bi Chu, tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 61, tr. 14-23. 78. Mc Phng nh (1960), Thnh Qut khng phi h Cao?, Tp ch Thi nay, Si Gn, s 18, tr. 24-27. 79. Hng Lin L Xun Gio (1964), Giai thoi v vn hc lch s ca Chu Thn Cao B Qut tin sinh, Vn ha nguyt san, Si Gn, tp XIII, quyn 8, thng 8, tr. 925-935.

80. L H (1958), Bi ca ca mt cung s, tp ch Sng to, Si Gn, s 18, thng 3, tr. 51-60. 81. V Thu Li (1960), Chung quanh mt cu i ca Cao B Qut, Thi nay bn nguyt san, Si Gn, s 28, tr. 75-77. 82. T H (1991), Khong cch im lng ca nhng cu th, Tp ch Vn hc, s 2. 83. Tng Huyn (1972), Cao B Qut, k ph m trc cuc i, Tp ch Vn hc, Si Gn, thng 12, tr. 42-55. 84. Hong Th Mai Hng (2000), Mt nhn cch nho s, mt ti th qua ng Trung Phm n Nhn nguyn tho, Tp ch Hn Nm, s 3, tr. 45-53. 85. Vn H dch (1978), Vit cui tp th Rng chui ca Cao B Qut, Tp ch Vn hc, s 5, tr. 154-155. 86. V Khiu (1969), c Cao B Qut nhn 160 nm ngy sinh ca nh th, Tp ch Tc phm mi, H Ni, s 4, thng 10-11-12,tr.74-80. 87. Phan Kim (1972), Thn th v thi nghip nh th Cao B Qut, Tp ch Vn hc, Si Gn, thng 12, tr. 3-8, 68-69. 88. Chu Hi K (1958), Cao B Qut lm sng h Cao v t tng Cch mng X hi?, Tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 22, ngy 1.9, tr. 5-6. 89. Chu Hi K (1957), Phi chng Cao B Qut l tc gi cc cu i di y?, Tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 4, tr 4-5. 90. Chu Hi K (1958), Cao B Qut lm sng h Cao v t tng Cch mng x hi?, Tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 22, tr. 5-6. 91. Chu Hi K (1958), C qu tht Cao B Qut khinh mit dn chng?, Tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 20, ngy 1.8, tr.8-9. v 29. 92. Chu Hi K (1959), Lc lun v cc tc gi trong Chng trnh Trung hc cp nht cp, tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 37, tr. 41-50. 93. Chu Hi K (1963), Trong cuc bin ng M Lng, Cao B Qut da vo lc lng no chng Triu nh T c, tun bo Vn n, Si Gn, s 22, tr. 14-15. 94. Nguyn Minh v K. X. T (1959), Cao B Qut (?-1854), tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 34, tr. 41-48 v 63. 95. Nguyn Ngha (1980), Tm hiu ngn ng th, Tp ch Vn hc. 96. Nguyn Nghip (1962), Nhng nhn t g to nn mu thun trong t tng Nguyn Cng Tr, Tp ch Vn hc, s 5. 97. in Nguyn (1958), Nhn cuc thi t ti Vit va qua, bn v Cao B Qut, tp san Nhn Loi, Si Gn, s 2, tr. 5-8, 21.

98. Nguyn Tng Phng (1934), Mt nhn vt tnh Bc Ninh, ng Cao B Qut, Nam phong tp ch, tp 35, s 209, tr. 259-266. 99. Nguyn Sa (1957), Ci cht ca ngi thi s, tp ch Sng to, Si Gn, s 4, thng ging, tr. 24-28. 100. Claudine Salamon v T Trng Hip (1996), S thn Vit Nam Cao B Qut v nhn thc ca ng qua chuyn i cng cn Vng H Chu (bn dch t ting Php ca Nguyn Vn Kim), Tp ch Nghin cu lch s, s 5, tr. 49-55. 101. Claudine Salamon v T Trng Hip (1996), S thn Vit Nam Cao B Qut v nhn thc ca ng qua chuyn i cng cn Vng H Chu (bn dch t ting Php ca Nguyn Vn Kim) (tip theo), Tp ch Nghin cu lch s, s 1, tr. 11-27. 102. Trn L Sng (1973), Th tm hiu quan nim thi ngn ch ca nh nho, Tp ch Vn hc. 103. H Sen (1959), Thi hng nhn qua vi thi nhn (Nguyn Cng Tr, Cao B Qut, Tn ), tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 31-32, Xun K hi, tr. 13-20. 104. Vnh Snh (2004), Th tm hiu thm v chuyn i cng v H Chu ca Cao B Qut, in trong Hn Vit (tp 2), Trung tm Nghin cu Quc hc Nxb. Vn hc, tr.61-80. 105. Nguyn Trng Sn (1958), Bi hc lch s trong v n bay u Cao B Qut, tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 15, tr. 11-13. 106. Phm Vn Sn (1966), Tm hiu thm v Cao Chu Thn, Vn ha nguyt san, Si Gn, tp XV, s 4 v 5, thng 11 v 12, tr. 430-438. 107. Phm Trng Tm (1959), Lng hiu sinh ca Cao B Nh, ni ngn i ca Cao B Qut, tp ch Gio dc ph thng, Si Gn, s 38, ngy 15.5, tr.15-23. 108. Bi Duy Tn (1979), Bi th Tro chit t Pht khng phi ca Cao B Qut, Tp ch Vn hc, s 1, tr. 142-143. 109. Lai Thy (2000), Trn nh Hu v nhng khi nim cng c trong nghin cu Nho gio, Vn ha Ngh thut, s 192, tr. 80-84. 110. Thi V Thy (1965), Thin nhin vi nh th Cao B Qut, tp ch Vn Hnh, Si Gn, s 3, tr. 89-96. 111. Chu Thin (1963), Cao B Qut v cuc khi ngha M Lng, in trong Thng bo khoa hc, tp I- S hc, Nxb. Gio dc, H Ni, tr. 67-82. 112. Chu Thin (1964), Mt bi th ni v vic Cao B Qut t trn, (mc Su tm), Tp ch Vn hc, H Ni, s 12, tr. 93-94. 113. Nguyn c Tiu (1962), Th khu kh, Vn ha nguyt san, Si Gn, tp XI, s 70, thng 5, tr. 433-458.

114. Nguyn c Tiu (1962), Xung quanh ci cht ca danh s s 1 triu Nguyn. S lp ch ca Cao B Qut, tp ch Bch khoa thi i, Si Gn, s 143, ngy 15.12, tr. 11-18. 115. Nguyn c Tiu (1992), S lp ch ca Cao B Qut, Tp ch Bch Khoa, s 143. 116. To Trang (1963), Mt s ti liu v th vn Cao B Qut (mc nh chnh th vn c), tp ch Nghin cu Vn hc, H Ni, s 2, tr. 102-104. 117. To Trang (1963), Gp thm ti liu v nm sinh v ch ca Cao B Qut, Tp ch Vn hc, H ni, s 5, thng 11, tr.65-70. 118. Mai Trn (1964), Hai bi th ca Min Thm ni v Cao B Qut, Tp ch Vn hc, s 6. 119. Phng Tri (1971), K nim ln th 160 ngy sinh Cao B Qut v ln th 100 ngy sinh Trn T Xng (mc Sinh hot vn hc), Tp ch Vn hc, H Ni, s 1, tr.139-140. 120. Hong Trinh (1984), Nhng truyn thng nhn o ch ngha trong th Vit Nam, Tp ch Vn hc, s 2. 121. on Th Thu Vn (1998), Quan nim v con ngi trong th Thin L-Trn, Tp ch Vn hc, s 4.