T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS KAMU YNETM ANA BLM DALI SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI

TRKYEDE KRT SORUNU VE AZINLIK TARTIMALARI

MASTER TEZ

Hazrlayan Safiye DNDAR

Tez Danman Prof. Dr. Hayati HAZIR

Ankara - 2006

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Safiye Dndara ait Trkiyede Krt Sorunu ve Aznlk Tartmalar adl alma jrimiz tarafndan Kamu Ynetimi Ana Bilim Dal Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan

____________________________

ye

____________________________ (Danman)

ye

____________________________

NDEKLER NDEKLER KISALTMALAR GR I. BLM KAVRAMSAL EREVE 1.1. Etniklik/Etnisite - Etnik Grup - Etnik Yap 1.2. Klan, Airet, Kabile, Kast 1.3. Kimlik - Kltr - Kltrel Kimlik 1.4. Millet (Ulus) 1.5. Milliyetilik Etnik Milliyetilik 1.6. Etnik Merkezcilik Blge Milliyetilii 1.7. Aznlklar II. BLM ETNK KMLK, TARH GELM VE SOSYO KLTREL YAPI AISINDAN KRTLER 2.1. Etnik Kimlik 2.2. Tarihi Geliim 2.3. Tarihi Geliim erevesinde Deerlendirme III. BLM SYANLAR VE KRTLK FAALYETLER 3.1. Osmanl Dnemi 3.1.1. lk Hareketler 3.1.1.1. Babanzde Abdurrahman Paa syan 3.1.1.2. Babanzde Ahmet Paa syan 3.1.1.3. Yezid syan 82 82 82 83 83 24 34 67 3 8 10 13 17 19 21 i v 1

ii

3.1.1.4. Mir Muhammed syan 3.1.1.5. Kr Mehmed Paa syan 3.1.1.6. Bedirhan syan 3.1.1.7. Nurullah Bey syan 3.1.1.8. r Yezdan syan 3.1.1.9. Babanzde Ahmed Paa syan 3.1.1.10. Bedirhan oullarndan Osman ve Hseyin Beylerin syan 3.1.1.11. eyh Ubeydullah syan 3.1.1.12. Emin Ali Bedirhan Olay 3.1.2. ttihat ve Terakk Dnemi Hareketleri 3.1.2.1. Siyasi Krtlk Hareketlerinin Balamas 3.1.2.2. Krt Tevn ve Terakki Cemiyeti 3.1.2.3. Hevi (Umut) Cemiyeti 3.1.2.4. Gehanden Cemiyeti 3.1.2.5. Molla Selim syan 3.1.3. Birinci Dnya Sava ve Mtareke Dnemi Hareketleri 3.1.3.1. Krt Teli Cemiyeti 3.1.3.2. Tekilt- ctimiyye Cemiyeti 3.1.3.3. Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti 3.2. Milli Mcadele Dnemi 3.2.1. Ali Bat syan 3.2.2. Cemil eto Olay 3.2.3. Milli Aireti syan 3.2.4. Kogiri syan 3.3. Cumhuriyet Dnemi 3.3.1. syanlar 3.3.1.1.eyh Said syan 3.3.1.2. emdinli Olay 3.3.1.3. Rakotan ve Raman Olaylar

84 84 85 88 88 88 89 89 91 91 93 96 98 99 100 102 106 107 108 109 111 112 113 114 119 121 121 135 136

iii

3.3.1.4. Pervari Olay 3.3.1.5. Koua Olay 3.3.1.6. Hakkri Olay 3.3.1.7. Sason Olaylar 3.3.1.8. Mutki Olay 3.3.1.9. Ar Olaylar 3.3.1.10. Oramar Olay 3.3.1.11. Tendrek Olay 3.3.1.12. Jilyan Olay 3.3.1.13. Bicar Olay 3.3.1.14. Batu Olay 3.3.1.15. Zeylan Olay 3.3.1.16. Plmr (Kuzican) Olay 3.3.1.17. Dersim (Tunceli) Olay 3.3.2. Krt Hareketler 3.3.2.1. Genel Bak 3.3.2.2. 1960 Sonras Hareketler 3.3.2.3. 1970 Sonras Hareketler 3.3.2.4. Krdistan i Partisi (PKK) 3.3.2.5. Krt Siyasi Partiler 3.4. syanlarn ve Krtlk Hareketlerinin Deerlendirmesi IV. BLM AZINLIK TARTIMALARI EREVESNDE KRTLER 4.1. Aznlk Haklarnn Geliimi ve Uluslararas Alanda Aznlklara likin Olarak Yaplan almalar 4.1.1. Vestefelya Anlamasndan Sonra Aznlk Haklar 4.1.2. Ondokuzuncu Yzylda Aznlk Haklar 4.1.3. Birinci Dnya Sava Sonras Milletler Cemiyeti Dneminde Aznlklklar

137 137 138 138 140 141 146 148 149 149 150 150 151 152 157 157 162 171 173 194 214

251 252 253 255

iv

4.1.4. kinci Dnya Sava Sonras Dnem ve Birlemi Milletler Bnyesinde Aznlklar 4.1.5. Aznlk almalarnda Son Gelimeler 4.2. Aznlk Kavram, Nitelikleri ve Bal Kavramlar erevesinde Krtlerin Durumu 4.2.1. Etnik Aznlklar 4.2.2. Dini Aznlklar 4.2.3. Dil Aznlklar 4.2.4. Ulusal Aznlklar 4.2.5. Aznlk Kavramna Bal Kavramlar 4.3. Uluslararas Belgeler Asndan Deerlendirme SONU KAYNAKA ZET ABSTRACT 275 293 300 304 311 327 333 341 351 372 374 257 261

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.g.t. ABD ATASE A bkz. C. ev. Derl. Ed. SBF T.C. Ter. TKAE TTK vd. Yay.Haz. Haz.

Ad geen eser Ad geen makale Ad geen tez Amerika Birleik Devletleri Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Ankara niversitesi Baknz Cilt eviren Derleyen Editr Siyasal Bilgiler Fakltesi Trkiye Cumhuriyeti Tercme Trk Kltrn Aratrma Enstits Trk Tarih Kurumu ve devam Yayna hazrlayan Hazrlayan

GR

ok sayda kaynaa dayal olarak hazrlanan bu almann amac; Trkiyede yaayan Krtlere ilikin bilgi verilmesi ve aznlk olma durumlarnn Siyaset Bilimi asndan incelenmesidir.

Trkiyede Krt Sorunu ve Aznlk Tartmalar balkl bu almann birinci blmnde, ncelikle konu ile ilgili kavramsal ereve oluturulmu; daha sonra ikinci blmde, Krtlerin etnik kimlikleri ile ilgili grlere, ayn ad tayan balk altnda yer verilmitir. Krtlerin kaynaklara dayal bilinen net bir tarihlerinin bulunmay sebebiyle; tarihi geliim bal altnda nce Trkiyenin dou blgesi ele alnm ve ardndan tarihsel sre iinde burada yaanan siyasal ve sosyal gelimelerin incelenmesi suretiyle, anlan corafyada yaayan Krtlerin durumlarna ilikin bilgilere ulalmaya allmtr. Ayrca, Krtlerin Osmanl mparatorluuna katlmlarndan bugne kadar geen sre de ayrntl olarak bu blm iinde incelenmi ve kavramsal ereveyle de balant kurularak deerlendirmelerde bulunulmutur.

almann syanlar ve Krtlk Faaliyetleri balkl nc blmnde ise; Osmanl mparatorluunun son dneminde grlen ve Krt syan olarak nitelenen eitli hareketler yannda; Milli Mcadele ve Cumhuriyet Dnemleri hareketlerinin de incelenmesi yoluyla, niteliklerinin tespit edilmesi amalanmtr. Bu inceleme erevesinde ayrca Trkiyedeki Krtlk hareketlerinin tarihsel seyri de ele alnarak, toplumsal yansmalar ve etkileri gzlenmeye allm ve nceki blmlerle balant kurularak deerlendirmelerde bulunulmutur.

Krtlerin aznlk olma durumlarnn incelendii drdnc blmde ise aznlk haklarnn geliimi tarihsel bir sre iinde ele alnm ve bir teorik arka plan oluturulmutur. Elde edilen btn bilgiler nda Trkiyede yaayan Krtlerin durumlarnn aznlk karakteri sergileyip sergilemedii; aznlk olma kriterleri ile Etnik, Dini ve Dilsel Aznlklara ilikin teorik erevede incelenerek, bu konuda bir sonuca ulalmaya allmtr.

I. BLM KAVRAMSAL EREVE

1.1. Etniklik/Etnisite - Etnik Grup - Etnik Yap

Etniklik kelimesi ilk olarak Amerikan Sosyologlarndan David Reisman tarafndan 1953te kullanlm olmakla birlik te, kelimenin tarihinin, kullanmndan ok daha eski olduu grlmektedir. Etnik kelimesi Yunanca ethnos kknden alnm olup, Eski Yunancada belirli bir tr beeri birlik biimini ifade etmektedir. Terimin kratos ethnos ayrlna bal olarak devlet kavramna herhangi bir gndermesi bulunmamakta, bu sebeple siyasal bir ierik tamad grlmektedir.1

ngilizcede, Ondrdnc yzyln ortalarndan Ondokuzuncu yzyln ortalarna kadar rksal karakteristiklerde yava yava yer almaya balayan terim; ABDde, kinci Dnya Sava srasnda ngiliz kkenli ounluu, Yahudi, talyan, rlandal gibi dierlerinden ayrmak maksadyla kullanlmtr.2

Etniklik, bir grup insann kendilerinin gerek ya da hayali mterek bir atadan geldikleri inancyla duygusal balarla birleerek ounluktan ayrldklarn benimsemeleri hli olarak tarif edilmekle birlikte; doktrin ve zellikle uluslararas kurulularn almalarna bakld zaman, genel olarak etniklik kavramnn zerinde uzlalabilecek bir tanmna henz ulalamad sylenebilmektedir. Bununla birlikte, uluslararas belgelerde

Bkz. Suavi Aydn, Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, teki Yaynevi, stanbul, 1998, s. 53-54 2 Thomas Hylland Eriksen, Ethnicity and Nationalism, Pluto Press, Colorado, 1993, s. 3,4

4 terim, rk teriminden daha kapsayc bir anlamda kullanlmakta;3 etniklik de bir rk (soy) unsuru olarak deil, kltr, dil ve din gibi toplumsal ilikiler sistemi iinde yorumlanmaktadr.4

Anlalaca zere rk kavram ile etnikliin ayrld nokta, kltr kavramndan kaynaklanmaktadr. Irk, insanlarn biyolojik olarak snflandrlm ekli iken; etniklik ise bu tanmn kart olarak, insanlar kltrel farklara dayandrarak snflamaktr.5 Dolaysyla, Etnisite teriminin, etnik grup yelerinin din, dil, gibi baka kltrel zellikleri de paylayor olmalar sebebiyle, rk terimi karlnda kullanlmad grlmektedir.

Bu erevede etnisite, ait olduklar ve iinde zgn kltrel davranlar sergiledikleri bir toplumda kendilerini dier kollektif yaplardan farkllatran ortak zelliklere sahip olduunu dnen ya da bakalar tarafndan bu gzle baklan kiileri6 tanmlamada kullanlan bir terim olmaktadr.

Etnisite hareketlerinin

kavramnn temelini

nemi,

toplumsal zamanlarda

ayrmcln (Sovyetler

(Nazi

Almanyasndaki Yahudilerin durumunda olduu gibi) ya da bamszlk oluturduu Birliinde yaand ekliyle) ak bir biimde kendisini gstermektedir.

Dier yandan, etnikliin tad bir takm ham unsurlarn deiik yollarla organize edilerek anlaml ekle sokulmalar durumunda baka kimliklerin ortaya kmas mmkn grlmekle birlikte; sahip olduklar ham materyallere ilve olarak somut unsurlarla (dil gibi) kendilerini ifade etmeye

Hayati Hazr, Demokrasilerde Etniklik Sorunu ve Trkiye Asndan Tartlmas, Avrasya Dosyas, C.3, Say 4, Ankara, Asam Yaynlar, 1996, s. 269-270 4 Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, Tima Yaynlar, stanbul, 2003, s. 12 5 George J. Bryjak and Michael P. Soroka, Sociology Cultural Diversity in a Changing World, Allyn and Bacon, Massachusetts, 1994, s. 168 6 Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s. 215

alsalar dahi, etnikliin milli kimlik gibi zgl bir kimlie dnmesi hi bir zaman mmkn grnmemektedir.7

Etnik grubun en dar tanm onu, ayn soydan gelenlerle yani kabile ile eit tutmakta, en geni tanm ise bir sosyal grup olan akrabalk bana dayanlarak yaplmaktadr.8 Tanmlamada grlen bu farkllk, farkl gzlemlerin farkl tanmlara ulatrmasndan, etnik gruplarn bulunduklar blgelerdeki yapsal farkllklardan ve etnik sorunun temelindeki politik yaklamlardan kaynaklanabilmekte; etnik gruplar da farkl sebeplerle farkl zelliklerde ayrlabilmektedirler.9

Genel bir tanmla etnik grup, btnden sosyal mesafe bakmndan uzak, rki10 veya kltrel olarak teekkl etmi bir topluluktur. Mustafa Erkal, bir etnik grubun olumas iin ana kltr kalbnda dilde, dinde, rf ve adetlerde, edebiyatta, mimaride, musikide, sosyal hayatn her bir parasnda farklln sz konusu olmas gerektiini; bu erevede, sadece mahall dil fark deil; yaama tarz fark varsa etnik gruptan bahsedileceini belirtmektedir.11 Bu durumda etnik grup, baskn gruptan kltrel olarak

Hayati Hazr, a.g.m., s. 270 Anthony Smith, Theories of Nationalism, Duckworth, London , 1971, s. 180, Aktaran: Hayati Hazr, a.g.m. s.270 9 Bu kapsamda spanyada bulunan Bask (Euskadi) blgesinde yaayan sosyal grubun ekonomik, dilsel, kltrel, tarihsel ve blgesel farkllklar; Almanyada bulunan Trk etnik grubu ile bir olmad iin, iki grubu tanmlarken kullanlacak ltler de farkl olmakta, bu da farkl tanmlar ortaya karmaktadr. Ayn ekilde, Gney Afrikada nceki ynetim eklindeki beyaz baskn grubuna kar, nfus ounluuna sahip olan siyahlar iin belirlenecek kstaslar da dier etnik yaplara ilikin kstaslardan farkl olmaktadr. 10 Irka (soy) dayal ayrmclk daha ziyade Amerikan sosyolojisine hkim olan bir dnce tarzdr. Bu lkede, etnik gruplar bir eritme potasnda (melting-pot) eritilerek Amerikanizm denilen bir tipe dntrlmektedir. Trk toplum gelenei, Osmanl deneyimi, eitli kltrleri millet sistemi emsiyesi altnda toplayarak kimliklerini korumalarna azami lde hogrl davranmtr. Karsta Malakan (Rus), Eston ve Alman asll cemaatlarla; Gney Douda Zaza, Krman, Yezidi, Sryani, Nesturi, Nusayri; Dou Karadenizde Laz, Grc vb. gruplarla; Antalya ve Alanyada Macar, stanbul, zmir, Bursa, Ankara gibi eski kentlerde Rumlar, Ermeniler, Yahudiler ve Trkler birlikte yaamlardr. 13. yzyldan 20. yzyla kadar sadece Dou Karadenizin Trabzon ilinde Rumlar ve Trkler yaklak 600 yl kadar tm Pontus diasporasna ramen- birlikteliklerini srdrmlerdir. Bkz. Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, Tima Yaynlar, stanbul, 2003, s. 12 11 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, Der Yaynlar, stanbul, 1995, s. 35
8

farkllam bir sosyal grup; yani, dil, din ve rk gibi kltrel kriterlerin uyumundaki toplumsal kimlik12 olmaktadr.

Bu farkllamaya dair verilebilecek en yakn rnek, Yunanistanda bulunan Trk Etnik Aznldr. Bat Trakya Trk Aznl dinde, dilde, edebiyatta, dncede olduu gibi, sosyal yapnn dier unsurlar itibaryla ounluk olan Yunan grubundan farkldr. Bu farkllk, Trk etnik aznlnn etnik kimliini en ak ekilde ortaya koymaktadr.

Dier yandan, Sri Lankada bulunan Tamil-Hindu etnik grubuna baktmzda da ounluu oluturan Snighalese baskn grubu ile TamilHindu grubunun sosyal hayatn hemen her alannda ayrldklar grlmektedir. Budist olan Singhalese grubu ile Hindu olan Tamil grubu arasndaki en byk farkllk, kltr oluturan temel gelerden biri olan bu dinsel ayrmdan kaynaklanmaktadr. Bu gruplar iin din farkll ve ayn lkede yaama mecburiyeti atmalara sebep olmaktadr.

Etnik grup ile ilgili veya etnik kavramyla balantl tanmlamalar yaplrken grld gibi sosyal yapnn unsurlar ele alnmakta; etnik grup tanmlamalarnda kullanlan ve etniklii oluturan sosyal yap faktrleri nfus, dil, din ve kltr gibi kavramlar olmaktadr. Ayrca, kltrel normlar, inanlar, gelenek ve grenekler sosyal grubun olumasnda veya baskn gruptan ayrmasnda rol oynayan dier hususlar oluturmaktadr.

Etnik yap, farkl olan grubun baskn olan gruptan ayrlmas ve sosyal yapnn btn unsurlaryla farkllk iermesi durumunda olumakta; etnik grup da farkl bir tarihte ve ortak bir uurda beliren bir kimliin bir grup insan

12

Reece Mc Gee, Sociology on Introduction, Prudeu University Press, Newyork, 1980, s. 194

tarafndan

paylam

olmaktadr.

Bu

erevede

etnik

gruplar
13

kendi

kltrlerine, normlarna, inanlarna ve geleneklerine sahiptirler.

Dier yandan etnik yap, tarihsel kkenleri ve fiziki yaplar ayr olan insan topluluklarnn birbirleriyle olan ilikilerinden doan bir olgudur.14 ki farkl sosyo-kltrel yapdaki insan topluluunun karlamalar sonucu doan ilikilerden meydana gelen etnik yapda, bazen gruplarn snrlarnn iziminde din olgusu veya mezhepler rol oynayabilmektedir. Bu erevede din, sosyal yapnn en nemli unsurlarndan biri ve kltr ekillendiren en nemli gedir. Dolaysyla din kavram insanlar bir sosyal grup olarak ekillendirmede ve bu sosyal yapy bir arada tutmada, dier baz sosyal yap unsurlarndan daha etkili olmaktadr.15

Sosyal yapnn nemli bir unsuru olan nfus ile onunla balantl olan nfus hareketleri ise insanlarn ve topluluklarn deiik lkeler arasnda gidip gelmeleriyle, yeni etnik gruplar oluturmaktadr.16 Hintliler, kendi lkelerinde kast ve dil bakmndan tamamen farkl gruplarn yeleri saylmalarna ramen, ngilterede yaayan Hintliler etnik bir grup meydana getirmektedirler. Bu durum ise etnik gruplarn bileiminin deiikliklere ak olduunu gstermektedir.
David Jary and Julia Jary, Dictionary of Sociology, Harper Collins, Glasgow, 1991, s. 202 14 brahim Yasa, Trkiyenin Toplumsal Yaps, Sevin Matbaas, Ankara, 1970, s. 5 15 Bununla birlikte, din olgusunun bazen dierlerine kar kendi kimliini korumak maksadyla iddete ynelmede kullanld da grlebilmektedir. Hindistanda Hindu, Budist ve Mslmanlar arasnda; Orta Douda Mslman, Hristiyan ve Yahudiler arasnda; Sri Lankada Hindu ve Budistler arasnda, Kuzey rlandada Katolik ve Protestanlar arasndaki iddet, din temelli fikir ayrlklarndan kaynaklanmaktadr. 16 Gler etnik gruplarn ve aznlklarn oluumunu, ekilleniini ve bunlar arasndaki fikir ayrlklarn etkileyen sosyal hareketler olmakla birlikte, bir ehirden dierine yaplan hareketten ziyade daha byk aptaki corafi yer deiimlerini tanmlamakta ve genellikle kalc yerlemeyi iermektedir. Bu erevede Sri Lankada bulunan Tamil etnik grubunu, ABDde son yllarda byk bir hzla nfus hareketi salayan Gney Amerikal gmenleri ve Asyallar (in, Vietnam, Tayland, gibi) g hareketleri ile etnik grup oluumlarna rnek olarak verebiliriz. Dier yandan, 1960l yllarda yaanan Almanyaya Trk ii g, zamanla btn Avrupa lkelerine yaylm ve Trk ii nfusunun artmasyla gnmzde bir Trk Etnik Aznl meydana gelmitir. Trk Etnik Aznl, baskn grup olan Hristiyan Avrupal yapdan kltrel ynden tamamen farkllk iermekte ve kar kltr benimsemeyi minimum seviyede kabul etmektedir.
13

1.2. Klan, Airet, Kabile, Kast

Airet, kabile ve klan gibi terimler, milletleme ve modernleme srecini yaamam, d dnyaya kapal kalm ve kan balarnn gl olduu sosyal gruplardr. Bu gruplar, millet ve etniklik alt sosyal gruplar olarak da tanmlanmaktadr. Airet, kabile ve klan yaplarnda grup ii balantlar, gruba duyulan sadakat sebebiyle daha kuvvetlidir.

Orhan Trkdoan, millet, etnik grup, kabile ve airet gibi terimlerin genelde birbiriyle kartrlmasna ilikin aklamasnda; Bu kavram kargaasnn en nemli tartma alann milletleme dediimiz hadise tekil etmektedir. Millet, halk, kabile, airet, cemaat topluluk ve kavim gibi sosyal oluumlar adeta birbirine girmi, yerli yersiz kullanla gelmektedir. Sosyolojik adan millet, dil ve kltr deerleri yannda ortak duygularda uyum salamaktadr. Bu tanmda grld zere dil, kltr ve ortak duygu nemli bir yer tutmaktadr. ... Ancak, her dili, kltr ayn olan topluluklar millet saymak byk bir yanlgdr. Millet tarih ve sosyal ilerlemenin ve geliimin rndr. demektedir.17

Klan, soyunun ortak bir atadan geldiini iddia eden ve bir totemle temsil edilen, tek soylu bir akraba grubudur. Anasoylu ya da babasoylu klanlar, genellikle soylara gre blnr; bunlar da ortak bir atadan gelen soyun kollardr.18

Kabile veya kabile toplumu, bir dinsel veya tarmsal toplumda, kltrel veya dilsel olarak paylalan grup yeliinin sosyal haklar ve ykmllkler tarafndan karlkl olarak snrlandrlmasyla oluan bir gruptur. Bu yap iinde, ortak kkten gelen ailesel yapnn gl oluu ile sosyal birleme ve

17

Orhan Trkdoan, Bir Sosyoloji Teorisi: Klandan Millete, Trk Kltr, Say 357, 1993, s. 1-8 18 Gordon Marshall, a.g.e., s. 412-413

etkileimin nemi kabul edilmekle birlikte; terim zerindeki tartmalar hl srmektedir.19

Kast ise

ar kapanma kriterlerine dayal olarak, kat, hiyerarik

toplumsal tabakalamann ideal tipi olup, gruplar arasnda belli llerdeki birlemeleri engelleyen izgilerin kesin olarak izildii durumu anlatmaktadr. Kast izgisinin bir yanndan br yanna olan evliliin yasaklanmas, bunlar arasndaki engelleri gstermesi asndan nemli bir rnektir.20

Kabile ve airet toplumlarnda ekonomik ilikilerin sanayi toplumlarna ve post modern toplumlara nazaran daha basit olduu grlmekte; en nemli sosyal yap faktrnn din olduu bu toplumlarda gelenek ve grenekler de baskn durumda olmaktadr.

Bu erevede, kabile ve airet sosyal gruplarnda demokratik yapdan sz etmek mmkn olamamaktadr. Zira, airet yapsndaki gruplarda ortak kararlar alnrken kararlar, bireysel akl yrtmeler veya bireylerin olaylar kendi mantk szgelerinden geirmeleri ile deil, airet reisinin veya dini nderin karar dorultusunda belirlenmektedir. Etnik gruplardaki aama da bunun benzeridir.

Kabile ve airet terimlerinin etnik grup terimiyle balantl kullanmlar grlmekle birlikte; kabile ve airet yaplar, etnik gruptan daha kk ve kltrel etkileimin ve kan bann daha gl olduu topluluklar olarak karmza kmaktadr. Dier yandan, kabile ve airet yaplarnn snrlar, etnik, rki ve benzeri sosyal gruplara nazaran daha keskin olup, bu yaplarn ve sosyal gruplarn paralanmas; ulus-devlet ierisindeki milletleme olgusunu ve srecini toplumsal btnleme asndan glendirmektedir.

Bkz. David Jary and Julia Jary, a.g.e., s. 669 Buna ramen kastlar aras evlilikler olumakta, ancak kurulan aile karakteristik biimde aa kasta dahil edilmektedir. Bkz. Gordon Marshal, a.g.e., s. 391
20

19

10

Baz etnik aratrmaclar kabileci toplumu ayrlk olarak ayr bir kategoride ele almakta; milletleememi bu etnik yaplar ile devlet kurumuna hkim baskn yap arasndaki anlamazlklar, demokratik isteklerden deil, baskn olmayan grubun devlete hkim olmak istemesinden kaynaklandn belirtmektedirler. Etnik grup isteklerinin devletin verdiinden daima bir fazla olaca, etnik grup ile devlet arasndaki karlkl anlamalarda devam eden srecin masum kltrel isteklerden otonomiye ve ayr bir devlete doru giden bir aama olduu grne gre etnik grup iin nihai ama, tam bamszlk olarak belirtilmektedir.21

Bu erevede, kabile ve airet yaps ve etnik grup asndan milletleme olgusu iinde btnleme konusuna dnecek olursak; milletleme olgusu iinde btnleme durumunun, genel yap ile ana kltr kalbnda dilde, dinde, rf ve adetlerde, edebiyatta, mimaride, musikide, sosyal hayatn her bir parasnda farkl olmayan gruplar iin geerli olaca grlmektedir. Ancak, sadece mahalli dil fark deil, yukarda saylanlar erevesinde bir yaama tarz farknn bulunmas durumunda, baskn gruptan kltrel olarak farkllam bir sosyal/etnik gruptan, dil-din-rk gibi kltrel kriterlerin uyumundaki toplumsal kimlikten ve dolaysyla da milletleme olgusu iinde ters ynde karlkl bir etkileimden sz edilmesi gerektii anlalmaktadr.

1.3. Kimlik - Kltr - Kltrel Kimlik

Kimlik, genel olarak sosyolojik, psikolojik ve antropolojik yaklamlarla ele alnabilen bir kavramdr.22 Bununla birlikte en yaln tanmyla kimlik,

21 22

Anthony D. Smith, Nationalism, Mouton, Colorado, 1973, s. 42 Sosyal bilimlerde ben, benlik-kendilik, kiilik ve kimlik kavramlar ou zaman e anlaml imi gibi kullanlmaktadr. Oysa bu kavramlarn her biri bal bana deiik anlamlar ykldrler. Birbirleriyle ortak olan ynleri ise, kiiyi bakalarndan ayran duygu, tutum ve davranlarn ifade iin kullanlmalardr.

11

kiilerin, gruplarn, toplum veya topluluklarn kimsiniz, kimlerdensiniz? sorusuna verdikleri cevap ya da cevaplardr.23

Kimliin

olumas,

sosyalleme

artlar

kadar

tarihi

artlarn

oluturduu faktrler tarafndan da ekillendirilmekte; tarihi artlar, iinde yaanlan siyasi ve sosyal yapy ekillendirdii gibi, tarih ile ilgili perspektifleri de belirlemektedir.

Bu erevede kimlik, insann potansiyeli ile birlikte zaman iinde deien veya sabit kalan btn vasflarn ifade etmektedir. Bilgi sosyolojisi asndan kimlik kavram, sosyal olarak retilmi ve sosyalletirme yoluyla ferde aktarlm bir tr bilgi olarak ifade edilebilmekte; sosyolojik tarifi ise toplumun dier unsurlarnn bize kar tepkilerinden, tutum ve davranlarndan edinilen izlenimlerdir, eklinde yaplabilmektedir. Kimlik, bir tr planlanm davran veya yklenilmi rol olduundan herhangi bir sosyal durumda bir baka kimlik sergilenebilmektedir.

Uzun bir tarihsel sreten gelen, zamann ve ihtiyalarn dourduu uurlu tarihlerle mnl ve zengin bir sentez oluturan, sistemli ve sistemsiz bir ekilde nesilden nesile aktarlan, bu suretle her bir insanda mensubiyet duygusu ve kimlik uuru kazanlmasna yol aan, evreyi ve artlar deitirme gc veren, nesillerin yaadklar zamana ve gelecee baklar srasnda gemie atf dncesi gelitiren, inanlarn, kabullenilerin, yaama ekillerinin btnne, kltr denilmektedir.24

Kltr, bir toplumun tarih iinde oluturduu deer, norm ve sosyal kontrol sistemlerinin gstergesi olan madd ve mnev unsurlarla, bunlarn ekillendirdii ilikiler nda, snr koyma, aklletirme ve model olan
23

Bkz. Bozkurt Gven, Trk Kimlii, Kltr Bakanl Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1994, s.

24

Bkz. Sadk Kemal Tural, Kltrel Kimlik zerine Dnceler, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1998, s. 5

12

gsterme suretiyle kimlik kazandrmaktadr. Bu kimlik kazandr ve mensubiyet uuru, kiiyi bir yandan atalarna, bir yandan gnmzde beraber yaad veya eitli sebeplerle ayr kald insanlara, bir yandan da gelecek nesillere balayan tezahrlere yol amaktadr.25

Kltr, maddesi ve slbu ile hayatn btn olarak tanmlanrken; kltrel kimlik ise bu btnn gelenek, grenek ve eitim yoluyla kiiye kazandrdklar ve bunun uuru26 eklinde ifade edilmektedir.

Dolaysyla kltrel kimlik, ben kimim, biz kimiz? sorularna verilecek cevabn ana hatlarn ihtiva eden bir kavram olarak karmza kmakta; belirli bir kltr evresi iinde yorulan ve sosyalleen insan da bu erevede kendi kltr evresini temsil eden bir varlk olmakta; kltr evresi ise ferde kimliini vererek kendini fertte temsil ettirmektedir.27

Kltrel kimlik, bir aznlk grubun kendilerine has sosyal detlerini yanstmalar anlamna gelmekte; milli kimlik ise tarihi tekml iinde milli kltr unsurlarnn ekillendirdii bir kimlik tipi olmaktadr. Milli kltr, bir millete has deerlerin yourduu kltr olarak tanmlanabilirken, bu deerlendirmede yer alan millet kavramnn saf bir rk deil, milli bir entegrasyonunu ifade ettii grlmektedir.

Dier yandan, kklere inme ve kim-ne olduunu sorma, ferdi dzeyde bir kimlik arama sreci olmaktadr. Aznlk veya etnik yaplamalarn younlat bir toplumsal ortamda, ferdin zdeletii gruplara ballk duygusu, etnik kltr veya etniklii gdeme getirmekte; dolaysyla kimlik

25 26 27

Bkz. Sadk Kemal Tural, a.g.e., s. 74 Nevzat Kseolu, Trk Kimlii evresinde, Trk Yurdu, Cilt 15, Say 89, Ocak, 1995, s.

Bu erevede milli kltr, milletlerin milli deerlerine bal olarak meydana gelen kltr olurken, bunun ngrd kimlik ise milli kltrel kimlik olarak karmza kmaktadr. Bu noktada, insan topluluklarnn deerleri gerei kltrlerin farkllk gstermesi, kltrel kimliklerin de farkllk gstermesine sebep olmaktadr.

13

arama en fazla bu aznlk veya etnik gruplar arasnda ykselmekte; bu sebeple de aznlk olgusu ile etnik kltr fonksiyonel bir iliki iinde bulunmaktadr.28

1.4. Millet (Ulus)

Millet olgusunun sadece rk ile ifade edilebilmesi mmkn deildir. Kukusuz, rk, din ve dil benzerlii, milletlerin oluumunda temel faktrler olmulardr. Ancak bununla birlikte Fransz dnr Ernest Renannin de belirttii gibi, millet gereinin her eyden ok ve her eyden nce, o milleti vcuda getiren fertlerin birlikte yaama duygusu ve kararllna; birlikte yaanan gemiin dourduu ortak kltre; ruh ve ama birliine dayand29 gerei kabul edilmitir. Bu adan millet oluumunda en nemli faktr kltrel kimlik ve mensubiyet uuru olmaktadr.30

Bu erevede, millet deyince kltr birliinin ve kltrel kimliin birinci planda geldii grlmektedir.

Dier yandan, her uygarlk kendine has ve uygarlklarn kltr deerleri, inan sistemleri ve sosyal yaplaryla yakndan ilgili bir geliim sergilemekte olup; bu sebeple, bir uygarln, dier bir uygarln geirmi olduu safhalar aynen geirmesi sz konusu olamamaktadr.

28 29

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, nsz Turhan Feyziolu, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1987, s. 45 30 Bu erevede, Franszlar iin ayrc kimliklerinde corafya ve Fransann tarihi esas olmakta; ne Gal, ne Latin ne de Cermen olan Franszlarn, bu unsurlarn hepsinin kltrleri asndan birleip kaynaarak, Hristiyanlk ve vatan kavramlar iinde eriyerek Fransay ve Franszlar meydana getirmi olduklar grlmektedir. Dier yandan, Bat Trakyadaki nfus yapsn deitirmek iin Grcistandan ve Kafkaslardan getirilen Rumlarn Rumca bilmemelerine ramen kendilerini Yunan kltrne ait hissetmeleri de millet olgusunda kltrel kimlik ve mensubiyet uurunun etkileri olarak karmza kmaktadr. Bkz. Sadk Kemal Tural, a.g.e., s. 31; Mustafa Erkal, ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, stanbul, 1994, s. 131

14

Bununla birlikte, 18 inci yzyln ikinci yarsndan sonra batda gelien sanayileme sreci uygarlklar aras btnlemeye yol am, milli snrlar alm, akltrasyon denilen kltrel temaslar ise ncelikle hkim toplumun damgasn yaymtr. Bu durum bir yandan derebeyliklerin ve ok halkl imparatorluklarn kmesine sebep olurken; bir yandan da bunlarn yerine belirli bir corafya zerinde, tasada ve kvanta ortak duygular paylaan yeni bir yapnn, millet olgusunun gndeme gelmesini salamtr.31

Mustafa Erkala gre; milletlemeye tesir eden unsurlardan biri coraf btnleme olmakla birlikte, bu tek bana yeterli olmamaktadr. Erkaln bu konudaki tespitleri u ekildedir:

Millet nitelii ancak belirli bir zaman ve sre iinde kazanlmaktadr. Tesadfen bir araya gelmi kalabalk millet deildir. Sadece meknda tamlama, yani corafi btnleme yeterli deildir. Nitekim, bu durum sadece yurtseverlikle ifade edilebilir; fakat milliyetilik daha kapsaml bir kavramdr. Fonksiyonel olduu kadar anlaml bir kltrel btnleme, kltrel aynleme gereklidir.32

Grld gibi millet olma ve milletleme belli bir tarihi sre iinde meydana gelen sosyolojik bir olgudur. Bu olgu her millet iin deiik sreleri ieren farkl bir yaplanma arz etmektedir. Bu durumda din, dil, corafi blge faktr gibi millet oluumunu etkileyen kstaslar da her toplum iin farkl etkileimleri iermektedir.33
31

Orhan Trkdoan, Niin Milletleme, Trk Dnyas, AratrmalarVakf Yaynlar,stanbul, 1995, s. VIII 32 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, s. 42 33 Bu erevede, ABDde uluslama g olgusu ile birlikte gelimi; deiik uluslardan insanlar, Amerikanizasyon ile Amerikallk bilincine sahip olmulardr. Amerikay oluturan gmenlerin nemli ounluunun ngilizce konuan halklardan meydana gelmesi sebebiyle, bu sosyal grup iin en nemli birletirici etken dil, yani ngilizce olmutur. Polonya, spanya, Yunanistan, talya, Almanya, Fransa, Hollanda, Slovakya kkenli insanlarn hepsi, bu AngloSakson potas iinde erimilerdir. Dolaysyla ABDde mill dil olarak ngilizcenin tercih edilmesi, milletlemenin ana unsurunu tekil etmektedir. Farslarda bu ekillenmenin baatlar ise dil ve dinin bir mezhebi olmutur. Bkz. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 3

15

Tarihsel adan millet ve milliyetilik Batl kavramlar ve oluumlar olarak kabul edilmekte; dolaysyla, milletleri etnik gruplardan ayran eylerin de ksmen Batl grnmler ve nitelikler34 olduu vurgulanmaktadr. Bu gr savunanlara gre,35 1800lerin ardndan milletlemenin olgunlamas devlet kavramn glendirerek ulus-devlet modelini oluturmutur. Ulusdevlet modeliyle milletin olgunlamas devleti glendirirken, devletin glenmesi ise snrlar iinde yaayan topluluu milletletirmi, dolaysyla bu yap iinde ikili bir etkileim meydana gelmitir. Bu durum ise millet baznda deil, devlet baznda bir devlet milliyetiliini gelitirmitir.

Dier yandan, ulus-devlet ncesi ynetim ekillerinde, toplumlar aras ilikilerin snrl olmasndan dolay, modern anlamdaki etnik ilikiler varolmam; imparatorluklara hkim olan gcn aile hkmdarlklarndan gemesi36 sebebiyle, etnik grup ve etniklik, ulus-devlet modelinin geliiminden sonra domutur. Ulus-devlet yaplanmas, baskn bir sosyal grubu ortaya karrken, bu grubun devlete hkimiyeti dier grup(lar) ile paylamak istememesinden dolay, baskn grup karsnda etnik aznlk gruplar meydana gelmitir. Dolaysyla, modern devlet kavram iinde oluan ve yukarda ele alnan btn farkllklar ieren bu tip etnik gruplar, devlet tarafndan zmsenememi topluluklar olmulardr.

Burada gznnde bulundurulmas gereken husus; eitli yazarlarca millet ve vatandalk kavramnn, Batnn bir eseri gibi sunuluyor olduu, ancak, kavramlarn Bat tarafndan sadece daha geni anlamlandrld gerei olmaktadr. Zira, bir devlette, eit durumdaki zgr insanlarn devletle
34

Smith, Teritoryalleme, vatandalk haklar, yasal kurallar ve hatta siyasal kltr, Batnn kendini oluturduu toplumun zellikleridir. demektedir. Bkz. Anthony D. Smith Uluslarn Etnik Kkeni, ev. Sonay Bayramolu, Hlya Kendir, Dost Kitabevi, Ankara, 2002, s. 188189 35 Anthony D. Smith; Bat Avrupa dndaki milletlerin, milliyetiliin yaylmasn takiben, genellikle milliyeti ama ve hareketlerin sonucu olutuunu; Bat dndaki milletlerin ise tasarlanarak yaratlm olduklarn belirtmektedir. Bkz. Anthony D. Smith, Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 158-159 36 Bu ailesel ynetim ekli, Osmanlda padiahlk, Byk Britanyada krallk, inde imparatorluk ve Rusyada arlk eklinde olmutur.

16

iliki kurma biimi olan vatandalk, Roma mparatorluunda da Osmanl Devletinde de varolmutur. Dier yandan devlet de hukuksal kategori olarak, bireyleri kabul etmitir.

Millet; dil, rk, din, tarih kltr ve ama birlii iinde olan topluluktur. tanmlamasndaki geler, etnik grup tanm iin de geerli faktrler olmakla birlikte; tarihi bir topra/lkeyi, ortak bir tarihi bellei, kitlev bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluuna millet denir37 tanmlamasndaki gelerden bazlarnn etnik grup tanm iin kullanlamad grlmektedir.

Bu erevede, milletler ska etnik materyallerden yararlanm olmakla birlikte, bu, her ikisinin ayn olduunu ifade etmeye yetmemektedir. kisi arasnda gzden karlmamas gereken en nemli temel fark, lke ile olan ilikilerinin nitelii olarak belirmektedir. Buna gre, bir etnik topluluun lke ile olan bann sadece sembolik ve tarihi olmasna karn, milletle bu ba fiziki ve fiili38 olmutur.

Etnik grup ve etniklik, millet olma vasfna ulaamam, yresel kalm, kltrel geliim srecini eitli sebeplerle geememi ve kendine ait baz sosyal yap farklar olan gruplar olurken; millet olma aamasn geen sosyal gruplar ise dier toplumlar ile kltr alveriinde bulunmu ve dolaysyla modernleme srecini yakalamlardr. Bu durumda etnik gruplarn yresel kalmann yannda, darya alamadklar ve millet alt olarak adlandrlabilecek bir seviyede kaldklar grlmekte; milletlemenin ise grubun bir devlete sahip olmas ile mmkn olabilecei anlalmaktadr.39
Anthony D. Smith, a.g.e., s. 32 Bkz. Anthony D. Smith, Theories of Nationalism, s. 180, Aktaran: Hayati Hazr, a.g.m., s. 270 39 Gney Amerika yerlileri, Eskimolar, baz Afrika kavimleri (eitli bilim adamlar Krtleri de bu gruba dahil etmektedirler) rneklerinde olduu gibi; tarihsel geliimde darya alamam, devlet kuramam, modern bir dile sahip olmayan ve bununla balantl kkl bir yazl edebiyat bulunmayan, dier toplumlarn yzyllarca sren kltr aamalarn yzyldan daha az zamanlarda gemeye alan toplumlarn; modern bir devlete sahip olsalar dahi,
38 37

17

Dier yandan, etniklik kavramnn millet kavramndan sonra gelimesi sebebiyle, tarm toplumlarnda, kabile kltr ile feodalizmi aamam topluluklarda ulusal deerleri gzlemek mmkn olamamaktadr. Zira bu toplumlarda etnik farklar bulunmamaktadr.

1.5. Milliyetilik Etnik Milliyetilik

Milliyetilik, bir insan topluluu tarafndan ortak bir tarihe, dile, dine ve muhtemelen bir rka ait olmay hissetme, duyma ve inanma olup, bu duygu ve inan bir toprak veya coraf blgeyle tanmlanmaktadr.40 Dolaysyla, duygu, emel ve bilin; bunlarn hepsi milliyetilii oluturan ya da ulus devlete her eyin zerinde deer bien grlere uyarlanan terimler41 olmaktadr.

Milliyetilik ifadesinin; Btn olarak millet ve mill-devletlerin btn bir kurulma ve kendini idame ettirme sreci; bir millete ait olma bilinci ve milletin gvenlii ve refahyla ilgili zlem ve hissiyata sahip olmak; Millet ve rolne ilikin bir dil ve sembolizm; milletler ve mill irade hakknda bir kltrel doktrin ile mill emellerin ve mill iradenin gereklemesine dair reeteleri ieren bir ideoloji; milletin amalarna ulaacak ve mill iradeyi gerekletirecek bir toplumsal ve siyas hareket. anlamlarna gelecek

ekilde ve birka biimde kullanldn belirten Anthony D. Smith; milliyeti ideolojilerin ve hareketlerin ok az veya hi mill bilin ya da hissiyat olmayan nfuslar arasnda, nfusun kk bir kesiminde ortaya karak grlebileceini; ancak bu ideoloji ve hareketlerin geni kesimlerde hi bir yank uyandrmayacan vurgulamaktadr.42

Baz semboller ve iaretler, milliyetilik olgusunda yol gsterici ilevler stlenirken; bu kavramlar din, rkn saflatrlmas dncesi, belli bir
modern manada dier milletlerin yakalam olduklar milletleme aamasn yakalayamayacaklar grlmektedir. 40 David Jary and Julia Jary, a.g.e., s. 416-417 41 Gordon Marshal, a.g.e., s. 504 42 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, s. 119

18

corafya paras, ulalmas ama edinilmi bir ideal veya sistem gibi deerlerden oluabilmektedir.43 Etnik milliyetilik iin de ayn tanmlamalar geerli olabilmekte; bu tanmlar, etnik gruptaki etnik milliyetilik duygusunun glendirilmesi ilevini grmektedirler. Zira, etnik hareketin geliimi asndan, gruba ait olan ve grubu bir arada tutan bu tip etnik iaretlere ihtiya duyulmaktadr.

Milliyetilik ve etniklik birbirine bal dnceler olup, etnik grubun devlet istei noktasnda, milliyeti ideoloji ayn zamanda etnik ideoloji olmakta; milliyetilik hareketlerinin byk ounluunun ise etnik karakterli olduu grlmektedir. Bununla birlikte pratikte milliyetilik ile etniklik arasndaki fark bir hayli karmaktr.44

Devlet kurumuna sahip olmayan etniklik, lke iindeki baskn etnik yapdan farkllaarak kendini ayrtrmas neticesinde onunla bir etnik rekabete girmekte, bu durum ise etniklii kuvvetlendirerek grup arasndaki dayanmay artrmakta; bu dayanmann artmasyla grubun deerlerine vurgu yaplmakta ve nihayetinde etnik milliyetilik kendini gstermeye balamaktadr.45

Alman milliyetilii, Martin Luther ile balam ve din milliletirilmi; daha sonra Alman milliyetiliinde etnik iaret rkn yceltilmesi olmu, bununla birlikte devlet ve din gcn korumutur. Bu erevede Alman Nazizmi milliyetiliin deiik bir boyutu olan rklk olup, daha ileriki aamalar temsil etmektedir. Irk hareketler dmansz var olamayacandan, dolaysyla bir dman seilmesi gerektiinden, bu erevede Yahudiler dman seilmitir. Kilise ile gl balar bulunan Yunan milliyetilii, Hristiyanln bir mezhebi olan Ortodoksluu milliletirerek etnik iaret ekline getirmi ve Megalo dea ile ekillenmitir. Yahudilerde bu iaret veya kavram vaat edilmi topraklar (Arz- Mevd) eklinde kendini gstermi, din ile desteklenerek kutsanm ve yceltilmitir. Yahudi sosyal grubu gcn Eski Ahitteki lkeye dn ruhundan almakta; din, grup tarafndan kavim dini olarak alglanmakta ve grubu bir arada tutarak yaamasn salamaktadr. Yahudilerin kutsal kitab Eski Ahitten alnarak formle edilen Arz- Mevd ise modern siyonizmdeki uygulamasn Theodor Herzl ile gerekletirmitir. 44 Bkz. Thomas Hylland Eriksen, a.g.e.,, s. 118 45 Bu sre iinde, etnik grup tarafndan bir yandan insan haklar, kltrel oulculuk gibi birtakm kavramlara vurgu yaplrken, bir yandan da mozaik yapya atfta bulunulmaktadr. Devlette eit paylamlar ile yola kan bu hareketlerinin nihai hedefinin bamsz bir devlete kurmak olduu grlmektedir. Bunlara rnek olarak, Sri Lankada Tamiller, spanyada Basklar, Kanadada Quebec ve Fransz aznlk gsterilebilmektedir.

43

19

Bu erevede milletin sivil ve teritoryal modellerinin belirli milliyeti hareket tarzlar yaratma eiliminde olduunu vurgulayan Smith; bamszlktan nce anti-smrgeci hareketlerin, bamszlktan sonra ise entegrasyon (btnleme) hareketlerinin gelitiini belirtmektedir.46

Teritoryal milliyetiliklerin bamszlk ncesi hareketleri; ncelikle yabanc yneticileri kovmaya ve eski smrge lkeyi yeni bir devlete sahip milletle ikame etmeye alan anti-smrgeci milliyetilikler olurken; bunlarn bamszlk sonras hareketleri ise, etnik farkllklar arzeden nfusu yeni bir siyasi topluluk halinde bir araya getirmeye, btnletirmeye ve yeni bir teritoryal millet yaratmaya alan entegrasyoncu/btnletirici milliyetilikler olmaktadr. 47

Etnik milliyetiliklerin bamszlk ncesi hareketleri; daha byk bir siyasi birimden ayrlma, seilmi bir etnik yurdu ayrma, burada toplanma ve yeni bir siyasi etno-millet kurma eklinde ayrlk ve diaspora milliyetilikleri olarak gzlenirken; bamszlk sonras hareketleri ise; etno-milletin o andaki snrlar dnda bulunan etnik akrabalar ve onlarn yaadklar topraklar ilhak etmek veya etno-mill devletlerin birliiyle daha geni bir etno-mill devlet kurarak genilemeye
48

alan

irredentist

ve

pan

milliyetilikler olarak deerlendirilmektedir.

1.6. Etnik Merkezcilik Blge Milliyetilii

Etnik merkezcilik, nyargl davranlar ya da sosyal grubun doasnda varolan dardakilere kar bir gvensizlik olarak tanmlanmakta; bir grubun inanlar ynnden nemini ve bunlarn dier gruplardan daha iyi olduunu vurgulamakta; bu erevede etnik merkezci grler ise dier kltrleri kendi belirledii standartlarda ve perspektiflerde yarglamaktadr.
46 47

Anthony D. Smith, a.g.e., s. 133 a.g.e., s. 133-134 48 a.g.e., s. 134

20

Milliyetilik ve vatanseverlikle glendirilen ve grup sadakatinde temellenen etnik merkezcilikte kltrler, dinler ya da dier sosyal yap unsurlar, merkez durumunda olan grubun tarafsz gzlemleri dnda incelenmekte, nyarglar altnda deerlendirilmekte ve dncelerde/ eylemlerde en doru biziz/en hakl biziz mant yer almaktadr.49 Dolaysyla, etnik merkezci propagandalar mill gerilim periyodunun artmasna yol amaktadr.50

Kavramsal bazda, etnik grupta etnik merkezciliin, millette ise milliyetiliin, biz kavramnn ar vurgulamalar olduu grlmektedir. Bu bir anlamda, kendi kimlii dndakileri tanmlamadr. Millet ve etnik grupta biz duygusu ne kadar gl ise, milliyetilik ve etnik merkezcilik de o derece gl olmaktadr. Murat Belge bu konuda;

Duygu hi yoksa yaratlamaz. Milliyeti ideoloji bir fikir jimnastii olarak kalr. Ama daha ok kuramsal bir durumdur, nk ideolojinin ortaya kt bir durumda, zayf da olsa, bir miktar duygu ortam olaca tahmin edilir. Bu durumda sekinler bu duyguyu gelitirmeye alrlar. Fakat duygunun yapar.
51

biz

yn

zayf

olacandan onlar

ve

bu

yn

ksa

erimde vurgu

gelitirilemeyeceinden, demektedir.

ideoloji

kavramna

olabildiine

Dier yandan, etnik merkezcilikle etnik milliyetilik yapan gruplarn belirli corafya paralarnda younlam olmalar ve bu blgelerde etnik anlamda baskn durumda bulunmalar, blge milliyetilii eklinde bir geliim gsterebilmektedir.52
Bu gruplar iinde n yargl ve rk yaklamlar grlebilmektedir. ABDde gelien White, Anglo Sakson, Protestan (WASP) sosyal grubunun stnl tezi, Dazlaklar Hareketi, Ku Klux Klan gibi gruplar bu erevede yer alan hareketlere rnek olarak gsterilebilirler. 50 Bkz. Paul B. Horton and Chester L. Hunt, Sociology, McGraw-Hill, Newyork, 1987, s. 72 51 Bkz. Murat Belge, Milliyetilik Nedir, Ne Deildir, Nasl ncelenir?, Birikim Dergisi, Say 45/46, Ocak-ubat 1992, s. 43-48 52 Blge milliyetilii veya blgecilik olarak adlandrlan bu tipolojide, szkonusu blge genellikle dier blmlere oranla az gelimi ve milli gelirden daha az pay almakta olup,
49

21

Bu erevede, blgenin yaps etnik milliyetilii etkileyerek biz duygusuna yol aabilmekte, kimi durumlarda bu yap kltrel farkllklarn olumasna burada zemin hazrlayabilmekte, edilmemesi bu durum nokta, ise blge etnik farklln olumasna ya da bir etnik grubun domasna sebep olabilmektedir. Ancak gzard gereken milliyetiliinin gelimesinde, salt ekonomik dengesizliin yeterli olmayaca, kltrel farkllk olmadan etniklemenin veya blgeciliin ortaya kamayaca gerei olmaktadr.

1.7. Aznlklar Aznlklar,53 bir kltr iinde fizyonomi, dil, rf ve adetler veya kltrel rnekler asndan hkim gruptan ayrt edilebilen alt gruplardr. Bu gibi alt gruplar asl olarak farkl ve hkim gruba ait olmayan kabul edilmekte; kltrel hayata tam katlmdan bilinli ya da bilinsiz olarak dlanmaktadrlar. Hkim grup, tarihi, dili, gelenekleri, rf ve detleri tm toplum iin belirleyici olan grup olarak tarif edilmekte; bu grubun stnl, gnlk kurallar ve yasalarla onaylanmaktadr. Bu erevede aznlk stats ise etniklik bilincini bir kimlik arama sreci olarak uyarmaktadr.54

Hkim grup-aznlk ikilisinin oluabilmesi iin, her iki grupa karlkl olarak alglanan ve her birinin yelerinin zgn biimde kendi gruplarna ait
blgecilik yapanlarn temel iddialar da blgenin kastl olarak geri brakld vurgusuna dayandrlmaktadr. Bunun bir rnei Peruda grlmektedir. Gney Amerikadaki ilk yerli imparatorluun kurulduu ve ktay kefeden spanyollara kar en byk yerli ayaklanmann yaand Ayacucho, ayn zamanda Perunun ekonomik ynden en geri kalm blgesidir. Peruda bulunan, Aydnlk Yol (The Shining Path) bata olmak zere be byk terrist grup Blgedeki yerli halkn tamamndan destek almakta; blgenin geri kalmln ileri srerek hkmete kar eylemlerde bulunmaktadr. Dier yandan, Bask rneinde olduu gibi doal kaynaklarn zenginlii ile paralel bir sanayileme ve refah dzeyinde ykseklie rastlanabilen durumlar da grlebilmektedir. Euskadi blgesi olarak anlan alan Fransada ve spanyada drt olmak zere toplam yedi eyaleti kapsayan ve refah dzeyi yksek bir blgedir. Buradaki blge milliyetilii refahn yksek olmas ve sosyo-kltrel yapnn ekonomik kaynaklar paylamak istemeyiinden kaynaklanmaktadr. 53 Bu konuya alma iinde detayl olarak yer verilecek olup, bu blmde sadece sosyolojik kavramsal ereve izilmektedir. 54 Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, s. 22-23

22

olarak tanyabildikleri farkllklara sahip olmalar gerekmektedir. Bu farkllklar ise rksal, kltrel ya da her ikisini kapsar ekilde belirmektedir.55 Dier yandan, aznlk statsnn hkim grup tarafndan dierine dikte edilmesi sebebiyle, bu grubun saysal stnlk, ekonomik g, daha nce edinilmi snfsal konum gibi gelerle glendirilmi olmas gerekmektedir. Bu ekilde oluan hkim-aznlk rneindeki grup yelerinin kiiliklerinde, karakteristik tutumlar ve davranlar yaratma eilimi gelimektedir.

Bu erevede ayrmclk ve farkl/eitsiz muamele hkim grup-aznlk durumunun temel gelerinden biri olmakta; nyarg ise ayrmcln psikolojik izdm olarak grlmektedir. Buradaki ayrmclk kategorik olup, aznln tm yelerine kar uygulanmaktadr.56

Hkim-aznlk kaynamas, zerinde

ilikilerinin ve

zmlemesinde terimleri kabul

uyarlama,

kltr

asimilasyon veya

karma

ska

kullanlmaktadr. denge durumunu

Bunlardan uyarlama, bireyler veya gruplar arasnda belli i dzenlemeleri szleildii bunlarn edildii gstermektedir.

Kltr kaynamas, iki veya daha ok kltrn birlemesi olarak tanmlanrken; bu gibi gruplara sanki daha geni ortak hayata tamamen ait deilmi gibi muamele edilmekte, byle gruplarn yeleri de kendilerini kabul edilmemi hissetmektedirler. Bu nokta bir anlamda kltr kaynamas ile asimilasyon ayrmn ortaya koymaktadr. Zira asimilasyon, iki veya daha ok grubun bir grupta birlemeleri; deiik det, tutum, fikir ve sosyal ilikilerin ortak birliine doru birbirlerine nfuz etmeleri hli olmaktadr. Irksal kkene dayal ve sosyal staty de ieren kltrel farklarn son bulmas
55

inlilerin ya da Japonlarn fiziksel zellikleriyle ayrt edilebilmeleri, ya da dil, din, giyim tarz, karakteristik halk davranlar, bu tip zelliklere rnek olarak gsterilebilmektedir. 56 Zaman zaman hkim grup etniklie devam eden ayrmc srelerin halkn tevecch sebebiyle askya alnmasn desteklemekle birlikte, bu krlma grnts hkim grubun destei sonucunda olumakta ve bir hak olarak deil, dostane bir ayrcalk olarak gelimektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Orhan Trkdoan, a.g.e., s. 24-25

23

halinde asimilasyonun tamamlanm olduu sylenebilmektedir. Son tanm olan Karma ise, daha nce farkl olan rksal veya alt rksal gruplarn biyolojik birliinin anlatmnda kullanlmaktadr.

Dier yandan ayrmcla ilikin meslek, sivil, alen, sosyal ve yerel yerleim ayrmcl eklinde tasniflerin yapld grlmektedir. Bunlardan mesleki ayrmclk, bir aznlk yesinin belli mesleklerde ya da mesleki sosyal stat dzeylerinde almasna koulsuz olarak kar klmasna iaret ederken; sivil ayrmclk, aznlklarn seme veya resmi makamlara gelme hakkna kar kmak gibi ynetime eit olarak katlma hakknn engellenmesi durumunu gstermektedir. Alen ayrmclk, aznlklarn lokanta, hastane ve tat aralar gibi kamuya ak yerlere girmelerine kar klmasyla ilgili olup; yerel yerleim ayrmcl ise aznlk statsndeki kii ve ailelere, ikmetgahlarn kira ve satna bir ekilde kar klmasn anlatmaktadr. Son olarak sosyal ayrmclk, baat ve aznlk yesi kiilerin evliliini snrlandrc yasa veya dier uygulamalar rneinde olduu gibi, balca maksatlar gruplara kabul edilmeye izin vermeme olan uygulama trlerini kapsamaktadr.

Doktrinde ve uluslararas kurulularn almalar ile belgelerinde etniklik, etnisite terimlerinin, rk teriminden daha kapsayc bir anlamda kullanlmas sebebiyle; alma iinde bu terimler ve bal kavramlar da bir rk, soy unsuru olarak deil; kltr, dil ve din gibi toplumsal ilikiler sistemi erevesinde kullanlacak ve yorumlanacaktr.

II. BLM ETNK KMLK, TARH GELM VE SOSYO KLTREL YAPI AISINDAN KRTLER

2.1. Etnik Kimlik

Krtlerin menei konusunda bugne kadar pek ok gr ortaya konmutur. Bu grlerden bazlar, Krtlerin meneinin Mezopotamyann en eski kavimlerine dayandn ifade ederken;57 bazlar Krtlerin kkeninin esas itibariyle Medlere kadar uzandn;58 bazlar ise meneilerinin Araplardan geldiini59 ne srmektedir. Dier yandan, Krtlerin etnik menei asndan Ermeniler ile ayn rktan olduklarn60 iddia edenler olduu gibi; Krtlerin Trkln savunan da pek ok bilim adam olmutur.61
Viladimir Minorsky, Krtler, slam Ansiklopedisi, C. VI, stanbul, 1966, s. 1089-1114; V. Minorsky, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul 1992; Basil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi Bir nceleme, ev. Hseyin Demirhan Cemal Sreyya, Deng Yaynlar stanbul, 1991, smail Beiki, Dou Anadolunun Dzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, Yurt Yaynlar, Ankara, 1992, s. 106; hsan Nuri Paa, Krtlerin Kkeni, ev. M.Tusun, stanbul, 1991, s. 30 58 V.Minorsky, a.g.m., s. 1089-1091 59 hsan Nuri Paa, a.g.e, s. 45, 64, 93, 155-156; V. Minorsky, , a.g.m., s. 1091 60 Ermeni-Krt Cemiyeti olan Hoybun Cemiyeti, Krtlerle Ermenilerin akraba olduklar grn ileri srmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Erol Kuruba, Balangtan 1960a dein Krt Sorununun Uluslar aras Boyutu, Ankara, 1997, s. 171-186; Ayrca, bu iddialar genellikle, Krt, Ermeniler ran Nijad kavimlerindendir ve birlemelidir eklinde, rana snm olan Tanaksutyana bal Ermeni aydnlarnca propaganda amal olarak ortaya atlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmedzade Mirza Bala, Ermeniler ve ran, Yay.Haz. Yavuz Ercan, s. Ankara 1994, s. 4-5, Dier taraftan, Ermeni Tehciri srasnda Ermenilere yaplan saldrlarn byk ounluunun Krt airetleri tarafndan yapld grlmektedir. 61 Ahmet Taner Klal, Krtler Trkler..., Cumhuriyet, 20 Kasm 1998, s. 3; brahim Kafesolu, Trk-Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits (TKAE) Yaynlar, Ankara, 1987, s. 18; Nazmi Sevgen, Dou ve Gneydou Anadoluda Trk Beylikleri Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi, Yay.Haz. .Kaya Seferolu, Halil Kemal Trkz, TKAE Yaynlar, Ankara, 1982, s. 11-12; Aydn Taneri, Trkistanl Bir Trk Boyu Krtler, Krtlerin Kkeni, Siyasi, Sosyal ve Kltrel Hayatlar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1983; Ziya Gkalp, Trk Devletinin Tekaml, Derl. Kazm Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 79; Mehmet Erz, Atatrk, Milliyetilik, Dou Anadolu, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1987, s. 204; Bu konu ile ilgili burada yer verilemeyen pek ok kitap, szlk almas, makale ve alma olup; yakn zamanda Yeni Trkiye Aratrma ve Yayn Merkezince konumuza ilikin detayl bilgileri de ieren tamam birincil kaynaklara dayal bir bilimsel aratrma yaplmtr. Ayrntl bilgi iin
57

25

Smer yaztlarnda geen Karda (Garda) kelimesi Krt kelimesine benzetilerek, Krtleri ifade ettii iddia edilmi62 ise de bu durum bilimsel delillerle ortaya konamamtr. Trkologlar, Krt teriminin Trke yazn da balarnda bulunan ve ge eriyen kar, yatkn kar, sertlemi kar,anlamna geldiini63 belirtirken; baz aratrmaclar terimin; Gebe Hayat tarz manasnda kullanldn da ifade etmilerdir.64 Kendilerini Krt olarak niteleyen topluluklarn dillerinde ise Krt terimi mevcut deildir. 65

Minorskinin eserlerinde yer alan Krtlerin etnik kkenine ilikin grleri yle zetlenebilir: Sirtler; ari soya mensup Medlerin ve imdiki ari Krtlerin atalar olup; Dou Zagrostan bu sradalarn batsna gelmilerdir. Sirtlerin geliinden nce, bu blgede husus kimlii olan kavimler yaamaktadr. M. 2000 ylndan kalan eserler ve levhalar gstermektedir ki; Van Glnn gneyinde Kardaka adl bir yer mevcuttur. Milattan bin yl nceki suri ynetiminden kalan eserlerde de Kurti adl bir kavimle yaplan savatan ve onlarn yenilgilerinden bahsedilmektedir.

Krtlerin Ari kkenli olduunu savunan ve onlara etnik bir temel kazandrmak isteyen bir grup yazarn tezlerine gre; Krtler, bundan yaklak 3000 yl kadar nce Karadenizin kuzeyi ve Hazar Denizinin batsn takiben

bkz. Trkler, Ed. Hasan Cell Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002 62 Mehlika Altok Kagarl, Yaar Kalafat; Trko Krtlerde Uygarlk ve Azlar Hakknda Dnceler, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 1991, s.7-9. 63 Kagarl Mahmut, Divan- Lgat-it-Trk, ev. Besim Atalay, C.I, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1941, s. 79; Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1968, s. 123; Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, C.III, ndeks, Terc.Reit Rahmeti Arat Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce, stanbul, 1979; Ouz Destan Reidddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili, ev. Zeki Velidi Togan, stanbul 1972, s. 19; Laszlo Rasonyi, Tarihte Trklk, ev. Hamit Zbeyir Koay, TKAE Yaynlar, Ankara, 1993, s. 21; M.Fahrettin Krzolu, Krtlerin Trkl, Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Talebe Dernei Yaynlar, No:2, Ankara, 1968, s. 16 64 Krt teriminin deiik kullanm biimleri ve anlamlar ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. M.Farhettin Krzolu, a.g.e., s.16-19. Mahmut Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, Trk Kltr Vakf Yayn, stanbul, 1975, s. 11-14; Laszlo Rasonyi, a.g.e., s. 21 65 Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, Tarihi Dnemler erisinde Krt Tarihinin Geliimi zerine Baz Tespitler, Trkler, C.10, s. 407

26 yolculukla66

ederek

Kuzey

Avrupadan

1000

yl

sren

bir

Mezopotamyaya gelmiler; M. 1000 yllarnda Mezopotamyada yerleen Krtler, M. 600 yllarnda Asur Devletini ykarak, Med mparatorluunu kurmular;67 ancak ksa bir sre sonra, Persler tarafndan yklmalarnn ardndan devlet yapsn kaybetmilerdir.

Her eyden nce, M. 3000 yllarnda Avrupa zerinden Kafkaslara ve oradan Mezopotamyaya g olmad tarihiler tarafndan bilinen bir gerektir.68 Bu grleri ileri sren yazarlar iddialarnn hi bir aamasn salam delillerle ortaya koyamam; ileri srlen teoriler ise yazl bir metinle ya da arkeolojik bir dokmanla ispatlanamamtr.

Krtleri ranl ya da arilerin kollarndan bir Kafkas rk olarak kabul eden Sovyet arkiyats69 Basil Nikitin; kuzeybat randa yaayan ve Medlerin atas olan Manallar, Krtlerin ve Azerbaycanllarn ortak atas olarak kabul etmektedir.70

Bata ranl aratrmaclar olmak zere eitli yazarlar Krtlerin aslen ari olduklar; Avrupal aratrmaclarn bir ksm ile Krtler zerinde alan Ruslar, Krtlerin kkenlerinin ranl olduu konusunda srar etmektedirler. Ancak, Krt terimi Krtlerin menei olarak gsterilmek istenen ran unsurlarda da (Pers-Med-Sasani), ari dillerde de bulunmamaktadr.

Melika Altok Kagarl, Yaar Kalafat; a.g.e., s.7-9 Ayrntl bilgi iin bkz. Malmisanij, Czira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneinin Tutanaklar, Avesta Yaynlar, stanbul, 2000; Faik Bulut, Ehmed Xannin Kaleminden Krtlerin Bilinmeyen Dnyas, Tmzamanlar Yaynlar, stanbul, 1995 68 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 406. 69 Krt konusu zerinde alan Ruslar, Krtlerin kkeninin ranl olduunu savunmaktadrlar. Ayn ekilde PKK lideri calan da ranl Medleri, Krtlerin atalar olarak zikretmektedir. 70 Krt ad altnda toplanmak istenen airetler ran menee balanmaya allmtr. Ancak bunlar sadece bir iddia olarak kalmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Haz. Bahaiddin gel, Mehmet Erz, Hakk Dursun Yldz, Bayram Kodaman, Fahrettin Krzolu, Abdulhaluk ay, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1986, s. 60-61
67

66

27

Krtleri Osmanl imparatorluundan ayrarak Arap lkelerine balamak isteyenler de onlarn kavmi kkenlerini Asurilere, Keldanilere ve Sami rkna dayandrmaya almlardr. Teorileri, bu grup tarafndan dayanak olarak alnm olan Muhammed Emin Zeki Bey;

Mesdinin Mrcz-Zeheb adl eseri gibi slmi dnemde telif edilmi tarih kitaplarnda, arkeolojik verilerek dayanlmakszn, daha ok hikyelerden ve menkbelerden yararlanlarak Krt kavmi Araplardan ayrlm bir kol olarak grlmektedir. Hatta bu kitaplardan bazlarnda, Krt kavmini Hz.Sleymann hizmetinde olan cinlerden sayanlar olmutur. Elbette Krt kelimesi ilk defa rann batsndaki bir kavmin ad olarak Seluklular dneminde yazlm eserlerde gemektedir. 71 demektedir.

Krtlerin ayr bir millet olduklarn ve kklerinin ok eski dnemlere uzandn savunan kitaplar eitli kaynaklara gnderme yapmakla birlikte bu kaynaklar incelendiinde ne dipnot ne de kitaplarn sonunda bibliyografya bulunmad grlmtr.

Krtlerin Trklerin soyundan geldiklerini ne sren grler ise u ekildedir: Krt adnn getii ilk yazl kant Trke72 olup; bir uruk veya boy ad olarak Krt kelimesine, tarihte ilk defa Orta Asyadaki kazlarda Elege nehri yaknlarnda ortaya kan bir Trk mezarnn kitbesinde rastlanmtr.73 Yeniseyde Gktrk kitabelerindeki (Elege Yazt) Bengtata yer alan bilgilerden, Krt Uruunun Gktrkler ierisinde yaadklar anlalmaktadr. skit-Saka Uruunda Krt lhan olan ve 39 yanda len Alp Urungunun Ben Krt lhan Alp Urunguyum. balkl yaztnn Trke yazlm olmas ise Krtlerin Trkler ierisinden geldikleri
Ali Rza eyh ATTAR, Krtler, Blgesel ve Blge D Gler, ev. Alptekin Dursunolu, Anka Yaynlar, stanbul, 2004, s. 31 72 M. Fahrettin Krzolu, Dastan, Aras, Dicle, Altay ve Trkistan Trk Boylarndan Krtler, Ankara, 1984, s. 6; Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, C.III, stanbul, 1940, s. 140 73 Hseyin Namk Orkun, a.g.e, s. 183
71

28 tezini bilimsel anlamda daha da kuvvetlendirmektedir.74 Ayrca, Ceyhun deltas iindeki Krder ehri ve Krder Ark, anlan kitabelerde ad geen Krt topluluun yerleimiyle ilgili olup;75 bunlar, Krt kelimesinin Trkede bulunduunu76 ispatlayan verilerden bir dierini oluturmaktadr.

Krtlerin Trkln savunan bilim adamlarna gre; Orta Asyada varl ok eski tarihlere dayanan Krtler Uruu daha sonra Hun Trkleriyle birlikte Hazarn gney ve kuzeyinden batya g etmilerdir. Macaristanda grlen Krtlerin bunun bir delili olduu belirtilmektedir. Ayrca, ekoslovakya ve Slovenya topraklarnda da baz Krt oymaklarnn varl tespit edilmitir.77 Hazarn gneyinden geenler ise ran ve Anadoluya yerlemilerdir. Bunlarn da blgeye Ouzlar ile birlikte gelmi olduklar dnlmektedir.78 Baz yazarlar; Tarihi dnemler ierisinde, Trklerin yannda yan ger topluluklar olarak dikkat eken Krtlerin; Anadolu Yarmadasnn dousundaki dalk kesimlerde hayvancla elverili alanlara yerletiklerinin bilindiini79 belirtmektedir.

Tarihi dnemler ierisinde Krtlerin Turan bir kavim olduu grn izah eden tarihiler, genelde Eberhard, Rasonyi ve Nemeth gibi tarihilerin konu ile ilgili aklamalarn zikretmektedirler.80 Dier yandan, Dede Korkut Ouznmelerine gre, Krtler bir Trk boyudur. Krtlerin Ouzlara mensup olduklarn gsteren eitli almalar mevcut olduu gibi81; baz yerli ve yabanc ilim adamlarnn aratrmalar neticesinde Trkiyedeki mevcut Krt

a.g.e., s. 183; M.Fahrettin Krzolu, a.g.e, s. 6 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 76 Kelimenin Trkede kullanmna ilikin bir anlam zenginlii ile de karlarz. rnein, kar yn, , kam, denek yaplan kayn aac, ayva aac gibi. Dier Trk lehelerinde de, bu kelime ve ayr manalar bulunmaktadr. Bkz. Mehmet Erz, Krt Ad zerine, Trk Kltr Dergisi, Say: 256, Austos, 1984, s.475 77 Laszlo Rasonyi, a.g.e., s.114-128 78 Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Refik, Anadoluda Trk Airetleri 966-1200, stanbul, 1930; Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihi, Boy Tekilat, Destanlar, A. DTCF Yaynlar, Ankara, 1967 79 brahim Ylmazelik, a.g.m, s. 406. 80 brahim Kafesolu, a.g.e., s. 19 81 Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz. M. Fahrettin Krzolu, a.g.e.
75

74

29

airetlerinin, Ouzlarn bir kolu olduu yolunda nemli sonulara ulald ifade edilmektedir.82 Ouz Hann 24 torunundan birisinin ad da Krttr. Orhun Antlarnda ise bugnn Anadolu Trkesinde bulunmayan, ama bugnn Anadolu Krtesinde bulunan tam 532 szck vardr.83 yandan, Dier Bitlis Emiri eref Han tarafndan 1597de yazlan ve Krtler

konusunda bugne intikl eden tek tarihi belge olan erefnme adl eserde ise aka Krtlerin Ouz Han soyundan geldii belirtilmektedir.84

Grld gibi, Krtlerin etnik kkeni konusunda ne srlen iddialarn siyasi niyetlerle de ekillenmesi neticesinde, birbirinden farkl sonular ortaya kmaktadr. zellikle; bamsz bir Krt Devleti yaratmak isteyenlerin kendi tezlerini glendirmek iin Krdn mstakil bir kimlie sahip olduu konusunda ispata ihtiya duyduklarn belirten Ali Rza eyh Atar, yle devam etmektedir:

Irk, kimliin oluumundaki en nemli unsurlardan biridir. Bu durumda Onlar (bamz bir Krt Devleti yaratmak isteyenler), smarlama bilimsel almalar, propaganda, rica ya da dier nfuz yollar kullanma gibi yntemlerden yararlanarak, Krtlerin tarih boyunca bir arada yaadklar kavimlerden tamamen ayr bir rk olduuna inanan aratrmaclar tevik ve himaye ettiler.85

Ali Rza eyh Attarn; Reid Yaseminin Krtler ve Onlarn Irki ve Tarihi Balar adl eserinden yapt aktarm, aslnda bu konudaki tartmalarn bir ksmn noktalar niteliktedir. Bu eserde Krtler hakknda aratrma yapmann zorluuna deinen Yasemi yle demektedir:

82 83

brahim Ylmazelik, a.g.m, s. 409 Ahmet Taner Klal: a.g.m., s. 3. A.T.Klal, bu konuda kaynak olarak Alman bilim adam Profesr De Grootu gstermitir. 84 eref Han el-Bitlisi, erefnme, ev: Mehmet Emin Bozarslan, stanbul, 1971, s. 27 85 Ali Rza eyh Attar, a.g.e, s. 30.

30

... ilim adamlar, Krtleri daha nce mstakil bir rk olarak farz ettikleri iin, onlar byk rklardan ayracak zelliklerin ve farkllklarn ardna dm; ama bu tr ayrc farklar bulamamlardr. Doal olarak herkes yapay birtakm eyleri hakiki ayrmlar sanmakta, bundan dolay da ihtilaflar ortaya kmaktadr. 86

Krt kelimesinin etnik kimlii zerine yaplan speklasyonlar, kimilerince Krt airetleri arasnda saylan Zazalar iin de sz konusu olmaktadr. Zazalar Krt ya da ayr bir kavim olarak kabul edenler olduu gibi, Trk olduklarn dnenler de bulunmaktadr. 87

Zazalar ile Krtlerin ayr olduklarn iddia edenler; erefnmede de Zazalardan hi sz edilmediini belirtmekte ve Zazalarn kastl olarak Krt boylar arasnda gsterilmeye alldn vurgulamaktadrlar. Bu gr savunanlara gre, Zaza adna M. 9 uncu yzylda rastlanrken; mene ynnden, Trklerle ilikisi kurulan Hurrlere balanmaktadrlar. Dier yandan Zazaca, Krteden tamamen ayr bir dil olup; M. 5 bin yllarnda tarih sahnesine kan Smerlerle, Zazalar arasnda dil, inan ve benzeri alardan birtakm benzerlikler tespit edilmitir.88 Ancak, kaynaklarn hi birinde Zazalarn
89

Krtlerin

boyu

olduuna

dair

bilimsel

bir

veriye

rastlanamamtr.

Reid Yasem, Kurd ve Peyvesteg-y Nejad ve Tarih-y u, Cavidan Yaynlar, Tahran, s. 107, Aktaran: Ali Rza eyh Attar, a.g.e., s. 32 87 Krtler konusunda olduu gibi Zazalarn da etnik kimlii zerinde yaplan tartmalar, bunlarn Trk, Arap ya da Fars olabilecei yolundadr. Bu kavmin Trk olduu yolundaki kantlar ise ok daha kuvvetlidir. Ayrntl bilgi iin bkz. . Kaya Seferolu, Dou Gerei, Ankara, 1985, s. 9-10 88 Sz konusu kavmin milattan nceki dnemlerden balayarak, gnmze kadar Dou Anadolu Blgesinde yaad, en youn olduklar illerin ise Tunceli, Elaz, Erzincan, Bingl, Diyarbakr, Adyaman, Sivas olduu ve Zazalarn hibir zaman Krtlere mensup olmadklarn ne sren eliin tarihi dnemler iinde Zuza, Susa, Zamsa, Zapzas gibi adlarla anlan Zazalara dnk iddialar ve ayrntl bilgi iin bkz. H.eli, Zaza Gerei, Dicle-Frat Yaynlar, Mnih, Almanya, (tarihsiz), s. 11-19 89 V.Minorskyde slm Ansiklopedisinin ngilizce nshasnda aka kesinlikle ibaresini kullanarak 20. yyda Krtler arasnda kesinlikle Krt olmayan bir unsurun Zaza- tespit edildiini belirtir (s.1134). Zazalarn Krteden ok farkl bir kuzey-bat lehesi konutuklarna deinir (s.1152). Zaza kelimesinin getii her yerde Gerek Krt Olmayan

86

31

Bir dier gre gre ise milattan nceki dnemlerde ortaya kan Zazalar, Trklerin ok eski bir boyudur. Orta Asyadan gelerek Dicle ve Frat havzalarna yerleen bu kavim, Saka=skit veya Subar Trklerine mensup olup; Orta Asyadan gerek Anadoluya yerlemitir.90, Su-su zamanla deimi ve bu Trklere Zaza ad verilmitir.91 adysa

Zazalar zerinde yaplan bir incelemede Zazalar zetle; Atalarnn Horasandan geldiini ve anlan blgeye yerletiklerini; blgeye yerleme olaynn dededen toruna anlatlarak bugne kadar canl bir ekilde yaatldn; Krt kelimesinin Zazalar arasnda kullanlmad gibi kendileri iin de etnik bir anlam tamadn Trkmen beylerinin blgeye yerlemesi ile ilgili tarihsel sreci ve mevcut belgeleri dorulayacak ekilde anlatmlardr.92

Bu gr destekler nitelikte erefhan erefnamede Tunceli ve yresi hkmdarlarnn ve beyliklerin, soy bakmndan Trkmen kkenli olup Melikaha dayandklarn ve onlarn da Turan rktan olduunu ifade etmektedir.93

Irk veya millet anlam tamayan Krt kelimesinin mahiyeti, daha sonraki dnemlerde hayat biimlerine gre ekillenmitir. Bu kapsamda; Krt terimi, Arapaya Trkeden gemi ve konar-ger anlamnda

notunu der (s.1151).slm Ansiklopedisi, ngilizce Nshas, Aktaran: Ali Tayyar nder, Trkiyenin Etnik Yaps, Fark Yaynlar, Ankara, 2006, s. 201 90 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 91 Anadoluda grlen ve mene olarak ok eski tarihlere gtrlen bir ksm inan ve davranlarn aynsnn veya benzerinin Ortaasyada yaayan Trkler arasnda grlmesi, Zazalarn Trk meneli oluu konusunda dikkate deer bir husustur. Hayri Babu, ki Trk Boyu Zaza-Kurmanclar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1984, s. 13-32 92 Ayrntl bilgi iin bkz. Veli Fatih Gven, Tunceli ve evresinde Yaplan nceleme ve Aratrma Raporu, Ankara, 1995, Aktaran: Veli Fatih Gven, Trkiyede Siyasi Krtlk Hareketleri (1923-1995), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1999, s. 154-156 93 erefnamedeki bu blmnn ayrntl olarak incelenmesine ynelik bilgi iin bkz. Burhan Kocada, Dou Anadoluda Yer Alan Alevi/Trkmen Kkenli (Loulan)-Lolan Oymann Etimolojik Aratrma Raporu. http://www.araban.org/files/Lolan 25/05/2006.

32 kullanlmtr.94 slam Tarihinde Krt terimi ve Krtlere ilikin bilgiler ilk kez X. yzyl corafyaclarndan Mesudde grlrken; Mesud de Krtleri ayn ekilde Konar-ger topluluklar olarak adlandrmaktadr..95 Bu erevede Arap kaynaklarnda yer almakta olan Ekrd96 tabiri ise Trkmenleri dier Trk topluluklarndan ayrt etmek iin kullanlm olup; herhangi bir rk anlam tamamaktadr.

Arap tarihilerinin Krtler olarak adlandrd bu Trkmen topluluklar; Kurmanlar, Granlar, Lurlar ve Kalhurlar97 olmak zere drt grupta toplanmtr.98 Lurlar, sonraki dnemlerde kendi adlar ile anlrken; Krt kelimesine yabanc olan Kurmanlar, Granlar ve Kalhurlardan sadece Kurmanlar iin Araplarn bu terimi kullanm olduklar dnlmektedir.99

Dier yandan, Yaar Kalafat Trklkn, sadece Trkmenlik demek olmadn, Trkl meydana getiren baka unsurlarn da varolduunu belirtmektedir. Kalafata gre, bu erevede Trkl meydana getiren Trkmen, Yrk, Krt, Zaza ve benzeri Trk boylar kapsamndaki oba ve oymaklarn uruklar meydana getirirken, deien tarih ve corafyalarda farkl kombinezonlarla bir araya gelmi olduklarnn da gz ard edilmemesi gerekmektedir.100

Tarih, antropoloji ve etnoloji ilimleri bir Krt Milletinden bahsetmezken; Osmanl ariv belgelerinde de Krt terimi, bir milleti deil; konar-ger gebe topluluklarn ifade etmede kullanlmtr. Belgelerde yer alan pek ok
94 95

brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 407. Mesud Fn Bilgili Krtler ve Sosyal Geliimleri, ev. Azmi Ssl, Tanmak Yaynlar, Ankara, 1993, s. 9 vd. Ayrca bkz. s. 57 96 Arap tarihileri, Avrupa, ran ve Trkiye corafyasnda grlen ve Trke konuan Krtlerin dndaki geni kabileler topluluundan da Ekrd (=Krtler) olarak bahsetmektedir. brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 408 97 Krt airetleri olarak iddia edilen Kurman, Gran, Lur ve Kalhur azlarnda; bir terim olarak Krte yer almamaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. M. Fahrettin Krzolu, a.g.e, s. 72 98 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Ankara, 1968, s. 103; 99 Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Erz, a.g.m., s. 256-257; 100 Ayrntl bilgi iin bkz. Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda eyh Said Olay Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992, s. 155

33

rnekten de anlalaca zere, Trkmen topluluklar arasnda Krt/Ekrd adlar, yalnz dalarda yaayanlara verilen isimlerdir.101 Dier yandan, Osmanl kaytlarnda geen Etrak ve Ekrd terimleriyse Trkler veya Krtler anlamna gelmeyip; yerleik ve gebe manalarnda kullanlmtr.102 Dolaysyla, Ekrd kelimesinin karl Krtler olmad gibi byle anlalmas da yanltc olacaktr.103 Zira, Osmanl belgelerinde Trkmen Ekrd deyimine de rastlanmaktadr.

Dier yandan, Krtlerin etnik kkenine dair tartmalara bir fikir vermek zere; Trkiyedeki Airet Haritas almasna ilikin n sonulara da iaret etmekte yarar grlmektedir. Trk Tarih Kurumunca yrtlmekte olan ve Yavuz Sultan Selim ile Kanuni Sultan Sleyman dnemlerinden balayarak tutulan Tapu Tahrir Defterlerine dayanlarak hazrlanan almann 3 Austos 1996 tarihli n sonularna gre; kayd yaplan 11.769 airet arasnda, adnda Krt szcnn getii 2.920 haneden oluan 92 airet tespit edilmi; Krt adnn hem airet hem de isim olarak Trkler tarafnda da ska kullanld ortaya kmtr. Kaytlara gre, bu airetlerden Krt Mehmetl Cemaatinin, Danimentli Trklerine; ayn ekilde Tapu Tahrir Defterlerine gre am ve Sivas yresinde yaayan 120 hanelik Krt Mehmetl Cemaatinin ise Dulkadirli Trkmenlerine bal olduu grlmtr. Dier yandan, Elbistan-Diyarbakrda yaayan Krt Mehmetl Cemaati, Bozulus Trkmenlerine bal iken; Urfadaki Derli Krtleri Cemaatinin ise 24 Ouz boyundan Derli Trklerine bal olduu grlmtr. Ayrca, el ve Mutta bulunan ve Krt ismi tayan airetlerin tmnn ise Trk boylarna
101

Anadolu corafyasnda konar-ger bir hayat sren Trk topluluklarndan bir ksm yerleik hayata gemi; yerleik hayat benimseyenler; konar-ger Trk topluluklarn ve airetlerini Trkmen, Tahtac, Yrk, Abdal, Zaza, Krt gibi adlarla kendilerinden ayrmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, 1840-1850 yllarnda Harput, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 52, ubat 1988, s. 128; Abdlhaluk ay, Dou ve Gney Dou Anadolunun Kltrel Yaps, Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Ankara, 1986, s. 14-16 102 Boz Ulus Trkmeni derken, Boz Ulus airetinin yerleik olanlar, Boz Ulus Ekrd derken de Boz Ulus Airetinin Gebe olanlar kastedilmektedir. Bu terimler airetlerin bir ksmnn Trk bir ksmnn ise Krt olduunu gstermemektedir. Daha fazla bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, 1840-1850 yllarnda ..., s. 128; 103 Ayrntl bilgi iin bkz. Yusuf Halaolu, Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrk, KrdEkrd Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, Belleten, C. LX, Say: 227, 1996, s.145-146

34

bal olduklar sonucu ortaya kmtr. Aratrma sonular Krtlerin, Trklerle/Trkmenlerle i ie olduklarn gstermektedir.

Krtlerin soylarna ilikin almalar incelediimizde; kimi kaynaklarda, Krtlerin farkl bir etnik kkene ve tarihsel gemie sahip olduklar iddia edilse de; bu iddialar hi bir bilimsel veri ile desteklenememitir. Dier yandan, Trklerin olduu her yerde Krtlerin de varolmalar104; Trkler ile Krtler arasnda mevcut olan bir tarihi ba ve tarihi birliktelii gstermektedir. Dolaysyla, iddialar hi bir bilimsel kaynaa dayanmayan tezlere oranla, Krtlerin Trkler ile ayn soydan geliyor olma ihtimalleri yksek grnmektedir.

2.2. Tarihi Geliim

Trkiyedeki Krt yerleimlerinin youn olarak bulunduu Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi, corafi olduu kadar tarihi adan da ok eski devirlerden beri Anadolunun bir paras olarak batdan gelenler iin Orta Asya, Kafkaslar ve Mezopotamyaya alan bir gzergah; doudan gelenler iin ise batya, Akdenize ve Balkanlara uzanan bir kpr olmutur. Blge bu zellii sebebiyle de tarihin her safhasnda saldr, igal ve istilalara uramtr.

Trklerin Anadoluya ilgisi ve zellikle Dou Anadoluda yurt tutma abalar, M. 7 nci yzyla kadar uzanmaktadr. Dou Anadolu, bu yzylda Saka Trkleri ile Persler arasnda mcadele sahas olmutur. 395 ylnda Asya Hunlarnn Anadoluya dzenlemi olduklar sefer ile Karasu-Frat vadisi boyunca Malatya ve ukurovaya kadar inmeleri; Urfa, Antakya, Sur ehirlerini muhasara etmeleri; Aaeri Trkmenlerinin 466 ylnda Azerbaycan ve Dou Anadoluya yerlemeleri; Tarsus, Malatya, Ahlat,

104

M.Fahrettin Krzolu, Krtlerin Trkl, s. 21 vd.

35

Diyarbakr, Silvan, Erzurum gibi serhat ehirlerine Abbasiler Devrinde Trk birliklerinin yerletirilmesi, bu ilgi ve abalar gstermektedir. 105

Blge ilk ve orta alarda, corafi yap ve iklim artlar sebebiyle tarmdan ziyade hayvanclk iin uygun bir ortam olmutur. Tarihi dnemler ierisinde, Trklerin yannda yan ger topluluklar olarak dikkat eken Krtlerin de Orta Asyadan yola karak Anadolu Yarmadasnn dousundaki dalk kesimlerde
106

hayvancla

elverili

alanlara

yerletikleri

dnlmektedir.

M. 60-MS. 400 yllarnda Dou Anadolu blgesine Romallar hakim olmulardr. Dier yandan, Roma mparatoru Theodosiosun 395te lmnn ardndan; Hunlar, bir yandan Balkanlar zerinden Trakyaya yrrken, bir yandan da Kafkas Dalarn aarak Anadoluya aknlar yapmlardr. Bu dnemde blgede yerel halklarn yan sra, Romal, Kafkas ve Ari unsurlar gze arpmaktadr. Romallar, Anadoluyu ulam alar ile batdan douya birletirme politikas gderken; blge hkimiyeti iin Sasaniler ile yaptklar uzun savalar yerel derebeyliklerin olumasna zemin hazrlamtr. Arabistanda ortaya kan ve hzla gelien slmiyet, Sasani ve Bizans mparatorluklar iin tehlike olutururken; halifeler blgeye gaza maksadyla kuvvetler gndermilerdir. 640 ylnda Mslman Araplarn, anlan yerel beyler ile anlaarak Dou Anadolunun byk ksmn ele geirmeleriyle, blgede asr srecek MslmanArap hkimiyeti balam; bu sre iinde bir yandan yeni koloniler kurulurken dier yandan da ran ve Hristiyan kltrnn yannda slam Kltr benimsenerek, blge ok kltrl bir hale gelmitir.

Dokuzuncu yzyla gelindiinde, bu kez Bizans ile Abbasilerin temsil ettii slm Dnyas arasnda atmalar balam; Abbasiler Bizansa kar
Ayrntl bilgi iin bkz. Gknur Gebakan, Dou Anadolunun Osmanl Hkimiyetine Girii, Trkler, C.9, s. 359-367 106 brahim Ylmazelik, Tarihi Dnemler erisinde..., Trkler, C.10, s. 406.
105

36

koyabilmek

iin

sadece

Mslman

Araplar

deil,

Orta

Asyadan,

Horasandan ok sayda Trk asll savay da blgeye yerletirmitir. Uzun sren savalarn yaand sre ise snr blgelerinde yeni yaam biimleri ve kltrler yaratmtr.

Onuncu yzyln ortalarnda balayan yeni kabile hareketleri slm dnyasn ekonomik ve sosyal adan olumsuz ynde etkilerken; Deylemli istilas ksa srede Azerbaycan, Irak, el-Cezire ve Diyarbekire kadar yaylmtr. Bizans mparatorluu ise bu karklktan yararlanarak Dou Anadoluyu ele geirmeye balam; derebeyler Bizansn ilerleyiine kar direnie gemi ve yrttkleri mcadelede Mslmanlardan yardm almlardr.

1023te ar Beyin Van gl havzasn dolaarak, blgenin Trkmenlerin mekn tutmas iin uygun olduunu bildirmesi zerine; blgede Trk devletlerinin oluumuna zemin hazrlayan byk Trkmen hareketleri balamtr. 1040l yllarn banda Bizans mparatorluu Dou Anadolunun byk ksmn hkimiyeti altna alarak snrlarn Azerbaycana kadar gtrm; ancak, Anadoluda Bizansn hakim olduu blgelere ynlendirilen Trkmen hareketleri neticesinde, Bizansn direnii 1048 ylnda Pasinler Sava ile krlmtr.

1054 ylnda Turul Beyin Van gl havzasna gerekletirdii seferden sonra, Seluklu ehzadeleri tarafndan ynetilen ve Trkmen emirlerince yrtlen aknlar neticesinde Trk nfuzu Orta Anadoluya kadar ulamtr.

26 Austos 1071 tarihinde Malazgirt Ovasnda Bizans ordusuna kar kazanlan Zaferin ardndan Artuk, Tutak, Mengcek, Danimend, Saltuk gibi Trkmen beyleri ile Kutalmolu Alp lek, Devlet ve Sleyman ah gibi ehzadeler byk Ouz kitleleri eliinde Anadoluda fetihler yapmlardr. Bu

37

hareketler neticesinde, bir yandan Dou Anadoluda yeni Trk Devletleri tarih sahnesine karken, dier yandan, znik merkezli Trkiye Seluklular Devleti kurulmutur. Diyarbekir Blgesi107nin 1085 ylnda zaptedilmesinin ardndan; Amid (Diyarbakr)de naloullar, Bitlis ve Erzende Dilmaoullar, Harputta ubukoullar Beylikleri kurulmu; bir yandan Hal Seferlerinin yaratt yeni ortam dier yandan Seluklularn Tapar-Berkyaruk arasndaki i mcadeleleri neticesinde ise Mardin ve Hsn- Keyfada Artuklular, Ahlatta Skmenliler domu; Alp Arslan dneminde kurulmu olan Danimendliler, Saltuklular ve Mengcekliler ile birlikte blgenin siyasi oluumu tamamlanmtr.

Der boyundan Artukun 1063 ylnda Sultan Alp Arslann hizmetine girii ve Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluya geiiyle balayan srete; Hsn- Keyf, Harput ve Mardin adlaryla ayr kol halinde devlet kuran Artuklularn Hsn- Keyf kolu 1102-1232 yllar arasnda; Harput ubesi, 1185-1233 yllar arasnda; Mardin ubesi ise 1106-1409 yllar arasnda tarih sahnesinde yer almtr.108

Danimendiye yresine Trkmen aknlar Turul Bey dneminde balam; 1050 ylnda gelen Trkmenler, 1059 ve 1068 yllarnda Sivas, Divrii ve Niksar bata olmak zere blgeye yerlemilerdir. 1107de I. Klarslann Habur Sava srasnda lmnn ardndan Anadoludaki en nemli Trk Devleti haline gelen Danimendliler; 1071-1178 yllar arasnda
107

Orta ada Diyarbakr blgesi, Amid, Meyyfrikn, Erzen ve Mardin kentleri ile irili ufakl 30 kaleden olumaktayd. X. yzyldan balayarak Orta an sonuna kadar Diyr- Bekr olarak adlandrlan ve gnmzde de Diyarbakr, Batman, Siirt ve Mardin illerini kapsayan Yukar Dicle havzasnn merkezi ehri Amid olmutur. Bu dnemde Diyr- Bekrin dier nemli ehirleri ise Meyyfrikn (Silvan), Erzen, Hsn- Keyf (Hasankeyf), Mardin ve Duneysir/Ko-Hisar (Kzltepe)dir. Blge ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Adnan evik, XI ve XIII. Yzyllar Arasnda Diyr- Bekr Blgesi Tarihi (Siyasi, Sosyal ve Ekonomik), Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi.Tarih Aratrmalar Enstits, stanbul, 2002, 108 Artuklular dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Usta, Artuklular, Trkler, C. 6, s. 471-481; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 385-392

38

Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Niksar, Amasya, Kastamonu, ankr, orum ve Elbistan dolaylarnda hkm srmlerdir. 1153 ylnda Seluklu hkimiyeti altna giren Danimendliler, 1164te Ya-Basann lmnden sonra dalmtr.109

Mengcek Beylii, Karasu-Kelkit Irmaklar arasnda Erzincan, Kemah, Divrii ve ebinkarahisar kentlerini iine alan bir sahada kurulmutur. Ouz Trklerinin Anadoluya girmeye baladklar 11 inci asrn ortalarndan itibaren Mengcek yresi aknlara tabi tutulsa da blgenin asl fethi Malazgirt Zaferinden sonra gereklemitir. Mengceklerin Erzincan Kolu 1164te Fahreddin Behramah tarafndan; Divrii Kolu ise Melik shakn lmnden sonra olu Sleyman tarafndan kurulmu ve 1250li yllara kadar varln srdrmtr.110

Malazgirtten ok nceleri Trk aknlaryla karlaan Erzurumda kurulan Saltuklular; Malazgirt Zaferinden sonra Erzurum merkez olmak zere Pasinler, spir, Kars, Oltu, Tercan, Bayburt, Micinkerd, Komaz ve Artvinde hkm srmlerdir. 1071-1072 yllar arasnda kurulan Beylik; zzettin Saltuktan sonra gerileme srecine girmi; 1230a kadar Meliklik olarak Seluklu ehzadeleri tarafndan ynetilmi ve bu tarihte Trkiye Seluklu Devletine katlmtr.111 Skmenli (Ahlatahlar) Devleti, Ahlat112 merkez olmak zere Van Gl Havzas olarak da adlandrlan Van, Erci, Bargiri, Tatvan, Malazgirt, Mu ve
109

Danimendliler dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Sefer Solmaz, Danimendliler, Trkler, C. 6, s. 430-444; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 392-399; 110 Mengcekler dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ali ngl, Mengcekler, Trkler, C. 6, s. 452-459; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 399-402 111 Saltuklular dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ali ngl, Saltuklular, Trkler, C. 6, s. 461-468; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 402-407 112 Son derece hareketli bir tarihsel gemie sahip olan Ahlat ve Van gl havzas, Halife Hz. mer zamannda 641 ylnda fethedilmitir. Fakat ehri 928de Bizansllar zapt etmitir. 1055 ylnda Trkler tarafndan alnan Ahlat, Anadoluya yaplan aknlarn ss olmu; Alp Arslan Malazgirte Ahlattan hareket etmi; 1085 ylnda Melikahn bir ordusu Ahlat tekrar alm;

39

Sason blgesinde 1100-1207 yllar arasnda hkm srmtr. ar Bey 1018 ylnda Anadoluya Van Glnn kuzeyinden girmi; 1040tan sonra yreye youn Trkmen aknlar balam; Sultan Alp Arslan devrinde ise Ahlat, Trkmen emirlerinin ss haline gelmitir. Malazgirt Zaferinin ardndan bir sre Seluklulara tabi113, bir Trkmen-Arap beylii olan Mervnilerin elinde kalan Ahlat ve yresi, 1085 ylnda Diyarbekirin alnmas ile buraya bal olarak ynetilmitir. 1100 ylnda anlan blgede kurulan Skmenli Devleti, 1207 ylnda sona ermi; Van Gl Havzasnda 1232 ylna kadar sren Eyyb hkimiyeti ise yrenin Seluklu hkimiyeti iine alnmasyla son bulmutur.114

Diyarbekir

Blgesinin

hkimiyet

altna

aln

1085

ylnda

gereklemi de olsa; bugnk Diyarbakr (Amid) merkez olmak zere Ergani, Talhum, ermuk ve Zlkarneynde hkm sren naloullar Trk Beylii 1098 ylnda kurulmutur. Diyarbekir blgesi ve Amid, Melikahn lmne kadar Fahrddevlenin oullar tarafndan ynetilmitir. 1092 ylnda Sultan Melikahn lmnn ardndan yaanan taht mcadeleleri neticesinde; Diyarbekir blgesi Trkmen reisleri arasnda bltrlm ve Amid, Emir Sadrn hissesine dmtr. Sadrn lmnden (1098) sonra, Amide kardei nal Trkmeni hakim olmu ve naloullar Beyliini

1100de Skmen, blgede Skmenliler diye anlan Trk devletini kurmutur. 1207de Eyyblerin idaresine geen Ahlat ve civar, 1229da Celaleddin Harzemah tarafndan zapt edilerek yamalanm; 1232de Seluklu mparatorluuna katlan blge; 1244te Moollarn eline gemitir. 1336da lhanl imparatorluunun paralanmasnn ardndan vali ve emirler arasnda el deitiren yre; bir sre Karakoyunlularn, ardndan Akkoyunlularn hkimiyeti altna girmi; 1503te Safeviler tarafndan zaptedilmesinin ardndan, aldran Zaferi ile kati olarak Osmanl topraklarna dahil edilmitir. 113 Mervanoullarnn tahtna oturan Nizameddin, Bizim Alp Arslandan baka sultanmz yoktur. Sen Sultanl-merasn (emirlerin sultansn) demitir. Mervanoullar 1043ten itibaren Byk Seluklu Sultan Turul Beyi metbu tanmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Sibr bnl-Cevzi, Mirtz-Zaman fi Trihi-i yan, Nr. Ali Sevim, Ankara, 1968, s. 158-159 Aktaran: Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu Veziri Nizmlmlk ve Trih Rol, Trkler, C. 5, s. 266 114 Skmenliler (Ahlatahlar) dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Recep Yaa, Ahlatahlar, Trkler, C. 6, s. 484-489; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 407-413

40

kurmutur. Beylik, 1183 ylnda Amidin Selahaddin Eyybye teslim edilmesinin ardndan tarihe karmtr.115

Dilmaoullar

Beylii;

Sultan

Alp

Arslann

komutanlarndan

Dilmaolu Mehmet Bey tarafndan 1085 ylnda kurulmu; 1192 ylna kadar Bitlis, Erzen ve Vestanda hkm sren beyliin Erzen kolu Moollar devrine kadar yaamtr. Diyarbekir vilayetinin Trkmen emirleri arasnda yeniden paylamnda Erzen ahruh, Bitlis ise Yeltekin adl emirlerin ynetimine verilmitir. Dilmaoullar Bitlis ve Erzeni, Berkyaruk ile Tapar mcadelesi srasnda elde etmitir. 1192 ylnda kentin, Skmenlilerin eline gemesiyle, Dilmaoullar beylii sona ermitir.116

Konumuz itibariyle Anadoluda kurulan bu Trk Devletlerinin dnda; eitli kaynaklarda dorudan bir Krt devleti olarak nitelenen Mervanoullar ile Eyybler Devletine de ksaca deinmekte yarar grlmektedir.

Mervanoullar bir Trkmen-Arap devletidir. 985 ylnda; Diyarbekir (Amid), Silvan (Meyyfrikn), Ahlat, Erzen, Mardin, Siirt, Hsn- Keyfa, Dnyesir (Ko-Hisar), Maden, Glck, Atak, Ergani, ermik, Savar ve Cizre (Elcezire) gibi otuza yakn kaleyi iine alan bir blgede kurulmutur. Bu blge, slmiyetten nce, Arap Rebia kolunu temsil eden Bekr b.Vail kabilesinin yerletii bir alandr. slamiyetten sonra da burada Bekr Kabilesine mensup yeni boylarn ortaya kt grlmektedir. Bu boylardan bazlar; 7 nci yzylda eybanlar, 9 uncu ve 10 uncu yzylda Hamadanoullar ve Bveyhoullardr. Daha sonra da Humeydiyye Ekrdna117
115

mensup

Mervanoullar

blgeye

yerleerek

buray

yurt

naloullar (Ynaloullar) dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Adnan evik, XII. Yzylda Gneydou Anadolu Blgesinde Bir Trkmen Beylii Ynaloullar, Trkler, C. 6, s. 491-496; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 413-417 116 Dilmaoullar dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, s. 413-417 117 Sddk nalan, burada yer alan Ekrd kelimesini aklayan Bedevi Abdullatif Avadn grlerini aktararak Kabile isimlerini sralamakta ve saylan bu kabilelerin tamamnn Krt deil Arap kabileleri olduunun tm tarih kaynaklarnda yer aldn vurgulamaktadr. Ayrntl

41

tutmulardr. Bu dnemden sonra blgede Mervanoullar adyla bir beylik kurulmu olup, kurucusu ise Bazdr. 118

Baz, nce Van Gl Havzasndaki Ercii ele geirmi, ardndan Bveyhi hkmdar Azudd-Devlenin lmnden (983) faydalanarak Diyarbekir eyaletine akn etmi ve Amid, Meyyfrikn ve Nusaybini almtr. Stratejik bir yrede kurulmu olan Mervaniler, Bazn lmnden sonra blgenin gl devletleri Abbasiler, Fatimiler ve Bizans mparatorluu arasnda dengeye dayal bir politika izleyerek varlklarn koruyabilmilerdir. Yreye ilk Trk aknlar 1041-1045 tarihleri arasnda gereklemi ve Turul Bey, Boa ve Anasolu adl iki Trkmen reisine Diyarbekiri ikta olarak vermitir. Mervanler, Turul Beye tabi olmay kabul edince Trkmenler Urfa, Talhum, Nusaybin, Harran gibi blgedeki Bizans garnizonlarna aknlar yapmaya balamlar; Mervanler de bu aknlarda yardmc olmulardr.119 Sultan Melikah zamannda Mervanoullarna ait kale ve ehirler Byk Seluklu mparatorluunun snrlar iine alnm; buradaki yerli halk, Trkmenlere karp, onlarn adlarn aldklar gibi, Trkmenlerin boy ve oymak tekilatn da benimseyerek Trkmenlerle birlikte i ve d dmanlara kar mcadele vermilerdir.120

1092 ylnda Sultan Melikahn lmnn ardndan Melik Tutu, Diyarbekir blgesine hkim olurken; Tutuun 1095 ylnda ldrlmesinin ardndan Diyarbekir blgesi Trkmen reisleri arasnda bltrlm; blge Emir Sadrn hissesine dmtr. Sadrn lmnden (1098) sonra kardei

bilgi iin bkz. Sddk nalan, Mervanoullarnn Kurulu ve Seluklu Devletinin Hkimiyetine Girii, Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says II Siyasi Tarih, Ankara, Mart-Nisan 2002, s. 45 118 Sddk nalan Bazn bir Trkmen oban olduuna dair kuvvetli delillerin olduunu belirtmekte ve ad geen incelemede bunlara da yer vermektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Sddk nalan, a.g.m., s. 44 119 Ayrntl bilgi iin bkz.lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C.6, s. 413 120 Mervanoullarna ilikin eitli almalarda yer alan bilinli ve kastl arptmalarn grlebilmesi ve speklasyon konusu yaplan Mervanoullar ile ilgili bilimsel verilerin deerlendirilebilmesi iin bkz. makalenin tamam, Sddk nalan, a.g.m., s. 44-57

42

nal Trkmeni, burada bir asra yakn hkm srecek olan naloullar Beyliini kurmutur.121

Mervan kabilesi; kken itibariyle Arap olup; Trkmenlerin blgeye geliiyle Mervanoullar Trklerle karm ve Trklemitir. Dolaysyla Mervanoullar melez bir yap sergileyen bir Trkmen-Arap Beyliidir.

Eyybiler n Asyada kurulan bir Mslman Trk Devletidir. 1171 ylnda kurulan Devlet, varln 1252 ylna kadar srdrmtr. Adn, Selahaddin Eyybnin babas Necmeddin Eyybdan alan Eyybler Devleti, Seluklu Devletinin en nemli gney uzants olup; Seluklularn Musul Atabeylerinden madeddin Zengi tarafndan kurulan Zengiler Devletinin de devamdr. Memlklular Devleti ise Eyybilerin devamdr.

Eyybi ailesi, kken itibariyle Arap olup; Yemen Araplarndan Mesenn el-Ezdye dayanmaktadr. Aile, Abbas halifesi Eb Cafer elMansur tarafndan Basradan alnarak Azerbaycana yerletirilmitir. Zamanla bu blgedeki Hezbniyyelerle karan aile, Seluklularn geliiyle bu kez Trklerle karm ve Trklemitir.

758 ylnda Azerbaycana yerletirilen Eyyubilerin atalarndan d, nceleri Kuzey Azerbaycandaki edddler hanedannn hizmetinde alm; edddlerin yklmas zerine 1126 yllarnda Seluklu saray aalarndan ve Badat hnelerinden arkada Bihruz el-Hdimin hizmetine girmitir. Bihruz el-Hdim, dyi kendi ikt Tekrite vali tayin etmi; birka yl sonra dnin lm zerine byk olu Necmeddin Eyyb yerine getirilmitir. 1131 ylnda Musul Atabeyi madeddin Zengnin Tekrit yaknlarnda Abbas Halifesi Msterid-billah ve Karaca Ski kuvvetlerine yenilmesi zerine Necmeddin Eyyb Zengnin Dicle Nehrini gemesine yardm etmi, bunun neticesinde iki taraf arasnda dostluk gelimitir.
121

lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C.6, s. 413

43

Salahaddn Yusufun doduu 1138 ylnda Tekritden ayrlarak Musula geen Eyybiler, Zengnin hizmetine girmiler ve Zengnin ordusunda Hallara kar savalara katlmlardr.

Aile ok eski kkleri itibariyle, Trk-Arap- Krt karm melez bir yap sergilemekle birlikte; Eyybiler Devletinin bir Trk Devleti122 olduu konusunda tarihiler hemfikirdir. Dier yandan, btn Msr kaynaklar Eyyubilerin Msr hkimiyet devrini Trk hkimiyet devri olarak tanmlar; Selahaddn devrindeki tarihiler ve airler de eserlerinde ve iirlerinde bizzat bunu dile getirmilerdir.123

Blgedeki Trk Devletleri dneminde Dou Anadolu istikrara, halk refaha kavumu; pek ok Trkmen blgeye yerletirilmi; yerel halkla birlikte balatlan sosyo-kltrel gelime neticesinde mimari adan da sanat deeri yksek eserlerle donatlan blge; 12 nci asrn ortalarna gelindiinde bir Trk lkesi haline gelmitir.

Byk Trk gnn ardndan, Anadolunun dousuna den blgede kurulan Trk devletleri, etnik temellerini glerle blgeye gelen Ouz Trklerinden almlardr. Ouz Trkleri, Horasan, ran, Irak, Azerbaycan, Suriye, Filistin ve Anadoluda irili ufakl pek ok siyasi ve askeri yapnn
122

Hanedana adn veren Necmeddin Eyyb alt erkek evlat brakmtr. Bunlarn isimleri; Selahaddn Yusuf, Seyfeddin Muhammed Ebu Bekir, emsddevle Turan-ah, Seyfu-slm Tutekin, ahin-ah ve Taclmlk Bri (Kurt) olup; bu alt ocuktan son drd Trke isimler almlardr. Dier yandan, Selahaddnin oullarndan biri l-Gazi adn tarken; nl diplomat Melik Adilin torununa, Trk geleneine gre Atsz ad verilmitir. Eyybilerin son temsilcisi de Turan-ah ismini tarken, Selahaddnin, Arslan ah, Kl Arslan, ahin ah adlarn tayan yeenleri vard. Ayrca, Selahaddnin oullar ve hanedann dier yeleri arasnda da Trke isimler yaygn kullanlmtr. Bunlarn yannda, Eyybi kadnlarnn; Rebia Hatun, Munise Hatun, Zeyfe Hatun, vb. gibi hatun olarak adlandrlmalar da Trklere has bir isimlendirme olmas asndan dikkat ekicidir. Burada yer almayan pek ok rnek ve ayrntl bilgi iin bkz. Muammer Gl, nasyada Bir Trk Devleti: Eyybiler (11751250), Trkler, C. 5, s. 77-83 123 Eyybiler, Eyyubi Devleti ve Selahaddn Eyybi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ramazan een Eyybiler, Trkler, C. 5, s. 60-75; Muammer Gl, a.g.m., Trkler, C. 5, s. 77-83; Emine Uyumaz, Trkiye Seluklu Devleti Eyybi Mnasebetleri, Trkler, C. 5, s. 86-94; Kazm Yaar Kopraman, Msr Memlkleri (1250-1557) Trkler, C. 5, s. 99-102; Ahmet Kavas, Afrikada Trklerin Hkimiyeti ve Kurduklar Devletler, Trkler, C. 9, s. 577-578;

44

temelini oluturmulardr. Anadolunun dousundaki Trk Devletlerinin kurucular da Byk Seluklu mparatorluu hizmetindeki Ouz-Trkmen beyleri olmulardr.

Trkmen beyleri dayanma iinde blgeyi ve Anadoluyu saldrlara kar baaryla savunmularsa da; 12 nci asrn sonunda Byk Seluklularn tarih sahnesinden ekilmesi, beyliklerin daha uzun sre varolma ansn azaltmtr. Beylikler bu yap iinde, Anadoluyu birletirerek tek bir Trk devleti olma mcadelesi veren Trkiye Seluklular (Anadolu Seluklular)na katlmay tercih etmiler; kltrel, etnik ve sosyal miraslarn onlara devretmilerdir.

1040 ylnda yaplan Dandanakan Savandan ok daha nceleri balayan Trk aknlar, ardndan 1071 ylnda Alp Arslann Bizans malup etmesi, Trklerin Anadoluya gelilerini ve yerlemelerini hzlandrm; yzyllar boyunca sren youn Trkmen nfus hareketleri neticesinde Trkiye Seluklular Devleti kurulmutur. XI. Yzyln son eyreinde Anadoluda kurulan Trkiye Seluklular Devletinin kurucusu, Selukun torunu olan Kutalmn olu Gazi Sleymanahtr. Sleymanah, Anadolunun fethine katlan ancak, kalc bir hkimiyet kuramam olan ok sayda Trkmen Beyini birletirmi; kol halinde Anadoluya gelen ok sayda Trkmeni sistemli olarak iskna tabi tutmu ve yeni yerleim yerleri teekkl etmitir.124

Trkiye Seluklu Devleti, 1243 Kseda bozgunuyla Mool hkimiyeti altna girmitir. Mool istilas neticesinde hkimiyeti ve siyasi btnl paralanan Trkiye Seluklu Devletinin ardndan ortaya kan Anadolu Trk

Anadolunun fethi, Trklemesi ve skn hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Trkler, C. 6, s. 177-365; Trkiye Seluklu Devleti dnemi ile ilgili Ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan Meril, Trkiye Seluklular, Trkler, C. 6 s.503-529; Mustafa Keskin, Gazi Sleyman ah ve Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluu, Trkler, C. 6 s. 529-537

124

45

Beyliklerinin tarihi, zaman bakmndan Trkiye Seluklular ile Osmanllar arasndaki dnemi kapsamaktadr.

lk Trk Devletlerinin ardndan, Anadolunun dousunda Trkiye Seluklu Devleti, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri ile Safev Devleti hkm srmtr.

Dou Anadolunun krsal blgelerinde yaayan Karakoyunlular; Mool hkimiyetinin ardndan harekete gemi; Van Gl kysndaki Erci merkez olmak zere, Erzurumdan Musula kadar uzanan blgede ortaya karak; Horasan ve dier dalk blgeler hari, btn ran ve Irak da iine alan bir devlet kurmulardr (1376). Karakoyunlu Ulusunu meydana getiren unsurlar arasnda Saadlu, Baharlu, Duharlu, Karamanlu, Alpagut, Cakirlu, Ayinlu125, Bayramlu, Aaeri, Der ve Hacilu gibi oymaklar bulunmaktadr.126 Karakoyunlularn siyasi bakmdan parlamalar, lhanl hkmdar Eb Said Bahadrn lm dnemine rastlamakta olup; bilinen ilk hkmdarlar ise Bayram Hocadr. Bayram Hocann ardndan srasyla Kara Mehmed (13801389), Kara Yusuf Bey (1329-1420), skender Mirza (1420-1439) hkmdarlk yapm; Devleti imparatorluk boyutlarna ulatran Cihanah (1439-1467) lkeye parlak bir dnem yaatmtr. Ancak, Cihanahn lmnn ardndan siyasi yapnn paralanmasyla Karakoyunlu Devleti ortadan kalkmtr. Uzun Hasan, 1469da Kirman, 1470de Badad ele geirerek Karakoyunlu Devletine son vermi; Devletin hkim olduu blgelerde Akkoyunlu hkmranl kurulmutur.

eitli kaynaklarda, Karakoyunlu devletinin bnyesinde Krt airetler bulunduu belirtilerek, Aynlu ve ekirl (Cakirlu) airetleri buna bir rnek olarak gsterilmektedir. Bkz. smail Beiki, a.g.e. s. 109; Aynlu, ve akirlu Krt airetleri deil, Trk oymaklardr. Ayrntl bilgi iin bkz. lhan Erdem-Mustafa Uyar, Karakoyunlular: Tarih Sahnesine klar ve Kkenleri, Trkler, C. 6, s. 861-867; smail Aka, randa Trkmen Hkimiyeti (Karakoyunlular Devri), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2001, s. 8 126 Ayrntl bilgi iin bkz. lhan Erdem-Mustafa Uyar, a.g.m., Trkler, C. 6 s. 861; Faruk Smer, Karakoyunlular I, Balangtan Cihan-aha Kadar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar , Ankara, 1967, I, s. 34

125

46

Karakoyunlularn tarihteki yerleri sadece siyasi kudretleriyle snrl kalmam; ayn zamanda Anadolu ve Azerbaycann Trklemesinde nemli rol oynamlardr. Bugn Dou Anadoluda yaayan Trklerin ou, bir zamanlar Azerbaycann batsnda yaam olan ve Ermeni zulm sonucu ana yurtlarndan kovulan Akkoyunlu ve Karakoyunlularn torunlardr.127

Ouzlarn

ok

kolundan

Bayndr

boyuna

mensup

olan

Akkoyunlularn (1340-1514) bilinen ilk tarihi ahsiyetleri Tur Ali ve Kutlu Beyler olup; Beyliin kurucusu ve airetten imparatorlua gei srecini balatan Kara Ylk Osman Beydir.

Moollarn Anadoludaki hkimiyetinin sona ermesinden sonra, Akkoyunlular gittike glenmi; yredeki pek ok Trkmen oymaklar da Akkoyunlulara katlmtr. Akkoyunlular Devleti; Prnek, Musullu, Koca Haclu, Hamza Haclu, Sleyman Haclu, zzeddin Haclu, Haydarlu, Emirl, Yurtu, eyhl, avundur, Dodurga, Karkn, Afar, Begdili, Bayat, Der, epni, Kacar, Aaeri, Tabanlu, Ahmedl, Karamanlu oymaklarndan128 meydana gelmitir. Diyarbekir merkezli beyliin bir taraf Erzincana dier taraf Mardine uzanmtr. Osman Bey, hkimiyetini Kemah, Amid ve Erganiyi de kapsayacak ekilde genileterek; Karakoyunlular, Memlk Devleti, Trk oymaklarndan Derler, Avarlar ve nalllar ile baz Arap ve Krt kabileleriyle komu olmu; 1404-1405 yllar arasnda Mardin civarndaki bu Krt kabilelerini itaate alarak vergiye balamtr. 129

Ayrntl bilgi iin bkz. smail Aka, Seluklu Sonras Orta Douda Trk Varl, Trkler, C. 6 s. 839-841; lhan Erdem-Mustafa Uyar, a.g.m., Trkler, C. 6 s. 861-867 128 John E.Woods, Akkoyunlular Airet, Konfederasyon, mparatorluk: 15. Yzyl Trkran Siyaseti zerine Bir nceleme, ev. Sibel zbudun, Haz. Metin Szen, Necdet Sakaolu, stanbul, 1993, s.325, vd; . smail Aka, a.g.m., Trkler, C. 6 s.842; Bu oymaklar, yazn Erzincan-Erzurum ovasnda yaylamakta, kn ise Urfa-Mardin yresinde klamakta idiler. 129 Akkoyunlular dnemi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. smail Aka, a.g.m., Trkler, C. 6 s.841843; lhan Erdem-Mustafa Uyar, Akkoyunlularn Tarih Sahnesine k, Trkler, C. 6 s. 873-880

127

47

Osman Beyin ardndan tahta geen hkmdarlardan Uzun Hasan dneminde Akkoyunlular ykseli devrini yaamtr. Karakoyunlularn ve Timrilerin saf d braklmasnn ardndan, Azerbaycan ve Bat ran ele geiren Uzun Hasan, ran memleketini oullar arasnda paylatrm; Uurlu Mehmede Fars, Zeynel Mirzya Kirman, Maksud Beye Badat ve evresini, Yakub Beye ise sfahan vermitir. Akkoyunlular, Uzun Hasann lmnden sonra duraklama devrine girmi; Uurlu Mehmedin olu Gde Ahmedin 1498 ylnda ldrlmesinin ardndan mparatorluun paylatrlmas Akkoyunlularn sonunu hazrlamtr. ah smail 1502de Elvend Mirzann saltanatna son vermi; daha sonra da Murad yenerek Akkoyunlu Devletini ortadan kaldrmtr.130

Trkiyenin dousunda kurulan bir dier Trk Devleti ise 1501- 1736 yllar arasnda hkm sren Safev Hanedanldr. Safev Devletini kuran ve daha sonra ayakta tutan Ustacalu, amlu, Rumlu, Afar, Kacar (Sivas, Amasya, Tokat yresi), Tekel (Antalya yresi), Zulkadr (Mara yresi), Turgutlular (Karaman blgesi) ve Varsaklara (Tarsus ve ukurova blgesi) mensup Trkmenlerdir. Safev Hanedanl, adn kurucusu eyh Safiddinden almtr.

XV. yzyln ortalarna kadar Snn esaslar takip eden Safevler; zamanla i inancn benimsemi; ah smail, yanndaki Trklerle birlikte ilii, randa hkim mezhep haline getirmitir. ah smailin temelini att Safev Hanedanl; nce yalnz Azerbaycan kendi egemenlii altna alrken, fetihler sonucu snrlarn genileterek 3 milyon km2 ye yaylan bir imparatorluk haline gelmitir.

Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu siyasi ve sosyal artlardan yararlanmaya alan ah smail ile Yavuz Sultan Selim arasnda
130

Ayrntl bilgi iin bkz. . smail Aka, a.g.m, Trkler, C. 6 s.841-843; lhan Erdem-Mustafa Uyar, Akkoyunlularn Tarih Sahnesine k, Trkler, C. 6 s. 873-880

48

1514 ylnda yaplan aldran Sava neticesinde, ah smail ar bir yenilgiye uramtr. Safev hanedanl 1736 ylnda son bulmutur.

Yukarda da anlatld gibi, Anadolunun dousunda lk Trk Beyliklerinin ardndan, yine her biri bir Trk Devleti olan Trkiye Seluklu Devleti, Karakoyunlu Devleti, Akkoyunlu Devleti ve Safev Hanedan hkm srmtr. Bu srece ilikin bilgilere Akkoyunlular ve bilimsel verilere bakldnda Krtlere dair Karakoyunlular dneminde rastlanmaktadr.

Kaytlardan, bu blgede bir ksm Krt kabilesinin yer ald, bu kabile idarecilerinin Emir ya da Reis olarak adlandrld anlalmaktadr.

eitli kaynaklarda Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerini oluturan oymaklara atf yaplarak bunlardan bazlarnn Krt aireti olduu iddia edilmektedir. Her iki devletin de kurucular belli olup, tamamnn Trk oymaklarndan teekkl ettii tespit edilmitir. Dier yandan, yine benzer grle yazlan kaynaklarn hemen hemen tamamnda, slm Ansiklopedisinin Krtler maddesine atf yaplarak bu iki devletin Krtler ile ilikileri hakknda verilen bilgiler, eldeki ciddi tarihi bilgilerle karlatrlm olup; makalenin tmnde yer alan dier bilgilerde olduu gibi, hi bir gereklik payna rastlanmamtr.131 Ayrca, yine bu dneme dair iddia edilen;
slm Ansiklopedisinin Krtler maddesi, Rus arkiyats ve eitli evrelerce Krdolojinin babas olarak grlen Prof. Dr. Viladimir Minorsky tarafndan yazlmtr. Minorsky 1914-1917 yllar arasnda Urmiye (Rzaiyye) ehrinde Petersburg limler Akademisinde arkiyat olmasna ramen, konsolos olarak grev yapmtr. Rusyaya arlan Minorsky, Rus ordularnn Dou Anadoluyu igali srasnda buradaki Kurman airetlerinden nasl faydalanlabilecei ile ilgili Rus Genelkurmay Basmevinde gizli olarak bastrlan Krtler adl bir kitap yazmtr. Rus emperyalizminin karlarna gre ve tarihi gereklerin saptrlmas ile hazrlanan kitap, bu yn sebebiyle bilimsel dayanaklardan da yoksun olmutur. 1917 Ekim Komnist htilalinden sonra, Minorsky ve onun yerine grev alm olan Basil Nikitin, Avrupaya snmlar; Prof sfatyla Minorsky Londrada, Basil Nikitin ise Pariste yerleerek; ngiltere ve Fransann emrinde Krtler Masasn tekrar tekilatlandrmlar ve Trkiye, Irak ve randaki Krtleri isyana tevik etmek iin geni apl bir propagandaya girimilerdir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut Rivanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, Trk Kltr Vakf Yayn, stanbul, 1975 s. 22-23. Minorsky, kendi uydurduu bir mene efsanesine dayanarak, ilm olmayan ve tarih gereklii bulunmayan, propaganda yntemine dayal bir Krt Tarihi yaratmtr. Ona dayanarak alma yapan ve grlerini bir tez olarak kabul edenlerse, kendi eklentileri ile iddialar eitlendirmilerdir. Minorskynin yazd bu madde 1927de slm Ansiklopedisinin ngilizce nshasnda yer alrken, 1955 ylnda Trke slm Ansiklopedisinde de tercme edilerek,
131

49

Karakoyunlularn Krt airetlerinden oluturduklar 50 bin evlik Kara Ulus kuvvetine dair bir bilgi hi bir objektif ve ciddi kaynakta yer almamaktadr.132 Benzer ekilde, ciddi tarihi kaytlarda, Kara Mehmedden sonra Karakoyunlu tahtna geen Kara Yusufun; Timur tarafndan Van ve evresinin hkimiyeti verilen Krt Emiri zzeddin irah bir gece baskn ile esir alarak hapsetmesine rastlanrken; Karakoyunlu hkmdar Kara Mehmedin Timur ordular ile yapt savata, dalk yerlerde hayvanclk yaparak yaayan Krt airetlerinden yararland ynndeki iddialar destekler herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Kald ki, Akkoyunlu hkmdar Osman Beyin Mardin civarna dzenledii basknlara kar, Krt kabilelerinin Memlk Suriye Valisi Emir ekemden yardm istemeleri; Bu kabilelerinin basknlara dahi kar koyabilecek byklkte ve gte olmadn gstermektedir. Bununla birlikte, kendilerini korumaktan aciz eitli kabile yaplarnn; Karakoyunlu Devletine
iddialar aratrlmadan ve doruluu teyit edilmeden yaynlanmtr. Bunun ardndan, Krtler ve blcler ise bu makaleyi delil gibi gstermi ve propaganda malzemesi olarak kullanmlardr. Ansiklopedinin 1089-1114 sayfalar arasnda yer alan Krtler maddesi okunduunda, tamamen propaganda amal yazld grlmektedir. Tarihi kaynaklarda yer alan verilerle hibir ekilde rtmeyen bilgilere dair kaynakaya bakldnda ise kaynakann ngiliz, Alman, Fransz, Ermeni ve Ruslarn almalarna (zellikle de Petersburg limler Akademisinde hazrlanan szlk vb. kaynaklara) dayandrld; baz kaynaklardan ve bunlarn Trke tercmelerinden bahsedilirken de lkin fazlaca eskimitir, fihristi yoktur gibi ifadelere yer verildii grlmektedir. Bu ynyle Minorskynin yazm olduu Krtler maddesinin, bilimsel bir alma iin dayanak tekil edemeyecei dnlmektedir. 132 Bu bilgiye, benzer gr paylaan kitaplarn yannda, Krt, blc ve PKKl internet sitelerinde de rastlamak mmkndr. smail Beikinin ad geen eserinde de bu bilgi yer almakta (s.109); kaynak olarak ise basm tarihine kaynakada yer verilmeyen slm Ansiklopedisinin 1098. sayfas gsterilmektedir. Gerek adres gsterilen sayfaya, gerekse maddenin tamamna bakldnda, 50 bin evlik Kara Ulus Kuvvetlerine dair hibir bilgiye rastlanmamakta, bu bilgilerin de uydurma eklenti tarih yaratma abalarnn bir neticesi olduu dnlmektedir. Dier yandan, ciddi tarihi kaynaklar, Karaulusun bir Trkmen aireti olduunu belirtmektedir. TTK Bakan Yusuf Halaolu, Karaulus Trkmenlerinin bugn Urfa ve evresinde yaadklarn, bu grubunun 16 nc yzylda aa yukar 1652 hneden meydana geldiini ve bunlarn bir ksmnn adrda bir ksmnn konar-ger, bir ksmnn ise yerleik olarak yaam srdklerini belirterek, nfuslarnn 10 bin civarnda olduunu sylemektedir. Yusuf Halaolu, Trkiyenin Sosyal ve Kltrel Tarihi ve Airet Haritas, Basn Toplants, Austos, 1996; Dier yandan, Kara Uluslarn Kuzey Iraktaki kolu halen Hamrin Dann bats, Mendeli, Hanekin, Kerkk, Telafer, Musul ve dier yerlerde ikamet etmekte olup; bunlara bal dier kollar ise Kaytul, Kecini, Nefti, Cermo, Silel, Havasiye, Yetkoker ve El Kbrattr. Bkz. Habib Hrmzl, Ekrem Pamuku, Irakta Trkmen Boy ve Oymaklar, Trkmeneli birlii ve Kltr Vakf Global Strateji Enstits Yaynlar, Ankara, 2005, s. 60-61; Ayrca, Mara blgesinden g eden Aaeriler gibi Kara Ulus Trkmenlerinden bazlarnn da Karakoyunlu hkmdar Cihanah (1437-1467) tarafndan Azerbaycana yerletirildii bilinmektedir. Bkz. Abdulhaluk ay, Azerbaycan ve Trkler, www.akmb.gov.tr/turkce/books/ azerbaycan/abdulhaluk%20cay.htm 69k 21/5/2006

50

Timurun

saldrlarna

kar

koyuunda

destek

verebilmesi

mmkn

grnmemektedir.

XVI. yzyln balarna kadar Osmanl padiahlar, ounlukla bat ynl bir siyaset izleyerek; devletin bat snrlarn mmkn olduunca geniletmilerdir. Ancak, randa kurulmu ve ilii devletin resmi mezhebi olarak kabul etmi olan Safev Hanedanlnn batya doru genilemesi, II. Bayezid devrinden itibaren Osmanl Devleti iin tehlikeli bir durum ortaya karmtr.

Yavuz Sultan Selimin 1514 aldran Zaferi sonrasnda ah smail yenilmise de; Dou Anadoluda kimin hkim olaca meselesi iki taraf da uzun sre megul etmitir. dris- Bitlis133, aldran Sava dn; Diyarbakr ve Mardin gibi nemli vilayetlerin Osmanlnn eline gemesinin gerekliliini Sultan Selime telkin etmi; ayrca, bu blgenin byk ounluunun Snn olduunu vurgulayarak, i Safevi hkimiyetinde bulunan blgenin alnamamas durumunda Osmanl i siyasetinin olumsuz ynde etkileneceini belirtmitir134.

Byk bir Snn alimi olan dris-i Bitlis, daha nceleri Akkoyunlu hkmdar Yakubun divannda ktip iken, Yakubun lmnden sonra dier Akkoyunlu hkmdarlarnn ah smail tarafndan malup edilmesi zerine randa durmam ve ilie kar olduundan ah smailin kalmas ynndeki teklifini de reddederek Osmanl lkesine gelmitir. 1501 ylnda II. Byezid tarafndan Osmanl sarayna kabul edilen ve Sultann emriyle Osmanl tarihiyle ilgili eserini Farsa olarak kaleme alan Bitlis; 1511 ylnda orada kalma niyetiyle hacca gitmi, ancak, 1512 ylnda Yavuz Sultan Selimin daveti zerine stanbula dnmtr. Dnnden sonra Yavuz Sultan Selimin en yaknnda bulunanlardan biri olmu; Onunla birlikte aldran Seferine kmtr. Bitlisli olduu iin yrenin rf ve adetlerini, gelenek ve greneklerini, dini hassasiyet ve mezhep durumlarn iyi bilen Bitlis; Dou ve Gneydou Anadolunun fetih almalar iin birka kez blgeye gitmi ve douda bulunan airet reisleri ile grmtr. Bitlisnin almalar ksa zamanda etkisini gstermi; blgenin hemen hemen btn ehirlerinde ah smail ve Safevlere kar isyanlar balamtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Bayraktar, Bitlisli dris, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991, s. 7; Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanl Devlet Tarihi, IV, dal Yaynlar, stanbul, 1983, s.1084; Hoca Sadeddin, Tact-Tevarih, IV, Sadeletiren smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992, s. 246 134 Bkz. Mehmet Bayraktar, a.g.e, s. 90-91

133

51

Blge halk eskiden beri Snn olup; ah smailin blge valisi Muhammed Hann kuvvetlerine yalnz balarna kar gelemeyilerinden dolay, onlarn idaresini kabullenmek zorunda kalmlardr. Muhammed Han Diyarbekir blgesinde kendisine uymayan Beyleri yakalam, kimini idam ettirmi kimini ise srmtr. Blge halk ah smail ve idarecilerini benimsememi; bu sebeple baz Snn Trkmen ve Krt Beyleri aldran Savanda Yavuz Sultan Selimin yannda yer almlardr. aldran Zaferinin ardndan, tamam Snn ve ounlukla afi mezhebinden olan bu Beyler, Diyarbekir Valisi Muhammed Hann da lmesi zerine Safevlere isyan ederek drs-i Bitlis araclyla Osmanl Padiahna itaat etmek istediklerini bildirmilerdir.135

aldran Zaferinin ardndan Diyarbekir halk, Muhammed Hann kaymakamn kovarak Yavuz Sultan Selime itaatlerini arz etmitir. Bu srada, Bitlis Bitliste; Eyybiye Hanedanna mensup Melik Halil, Hasankeyfde ah smaile kar bir isyan balatm; Sason Beyi Mehmed Bey, Herzen arazisini; Seyyid Ahmed Zerk, Atak ve Meyyfarkn (Silvan) ehirlerini; Kasm Bey Merdisde Eil mevkiini zaptetmitir. Merdisli Cemid Bey, Palu hisarlarna Osmanl sancan dikerken; Cizre kumandan Ali Bey, ran askerlerini kartm; Soran Beyi Seyyid Bey de Kerkk ve Erbili istila etmitir. Bunlarn dnda onalt bey daha Yavuz Sultan Selim taraftar olduklarn duyururken; daha gneyde bulunan baz Arap kabile reisleri de Osmanl Sultanna biat etmilerdir. Blge halk tamamen kendi arzu ve istei ile Osmanllara balanm olup; bunda en byk etken iki tarafn da Snnlii olmutur.136

Osmanl snrndaki en nemli ehirlerden biri olan ve Safevlerin elinde bulunan Diyarbekirin alnmas; drs-i Bitlisnin dile getirdii sebepler
135

Ayrntl Bilgi iin bkz. Hoca Sadeddin, a.g.e, s. 246-249; Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, s. 32-35; Ali Emiri Efendi, Osmanl ark Vilayetleri (Osmanl Vilayat- arkiyyesi), Haz. Abdlkadir Yuval, Ahmet Halaolu, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, 1992, s. 47 136 Ayrntl Bilgi iin bkz. Hoca Sadeddin, a.g.e. IV, s. 246-251; Ahmet Akgndz, a.g.e., s. 40; Ali Emiri Efendi, a.g.e., s.55; J.Von Hammer Purgstall, a.g.e., s. 1084

52

yannda; dou snrlar asndan ve zellikle rana kar nemli bir teminat oluturmas sebebiyle, bu dnemde Osmanl Devleti iin ok byk bir nem tamtr.

Diyarbekirin ah smailin eline gemesiyle Osmanllara snan Uzun Hasann torunlarndan Sultan Murad, ehri almaya memur edilmise de, baar kazanamamtr.

ah smailin Dou Anadoluda Osmanl lehine gelien deiikliklere mani olmak iin grevlendirdii Ustacalu Muhammed Hann kardei Karahan; -o tarihlerde henz isyan etmemi olan- Ruha (Urfa) hakimi Turm Hann kuvvetleri ve Mardin ile Hsnkeyfa (Hasankeyf) dan katlanlarla birlikte Diyarbekiri kuatmtr. Diyarbekir halknn Yavuz Sultan Selimden yardm istemesiyle Padiah; Hac Ahmed Yekta komutasnda bir miktar askeri Diyarbekire gndermise de; mparatorluk kuvvetlerinin Dulkadir topraklarna ynelmi olmas nedeniyle kuatma bir yl uzamtr. Bir yardm gelmemesi durumunda durumun daha da ktleecei dncesiyle bata Bitlis Hkimi erefddin Bey, Hizan Meliki Emir Davud, Hasankeyf Emiri II. Halil ve madiye Hkimi Sultan Hseyin olmak zere Krt Beyleri137, Yavuz Sultan Selime itaatlerini arzedip ondan yardm istemilerdir.138 Gnderilen mektup zetle u ekildedir:

Can- gnlden slam Sultanna biat eyledik () ve Ehl-i Snnet mezhebi olan afi mezhebini icra eyledik. slam Sultannn nam ile eref bulduk ve hutbelerde drt halifenin ismini anmaya baladk. Cihada gayret gsterdik ve slam Padiahnn yollarn bekledik. Duyduk ki, Padiah Dulkadir eyaletine gitmi; bunun zerine biz de Mevlana drisi makamnza
Ahmed-i Hannin Mem--Zin adl destannda bu say 18 Krt Beyi olarak belirtilirken, Ali Rza eyh Atar bu saynn 16 olduunu vurgulamaktadr. Ancak, Yavuz Sultan Selimin itaat eden beylere ve Krt Meliklerine datlmak zere 17 bezeli sancak gndermi olmas; bu mektubu gndererek Osmanl Devletine katlmak isteyen Krt Beylerinin saysnn 17 olduunu dndrmektedir. 138 Safev dnemi ile ilgili Ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Ekinci, Yavuz Sultan Selim Dneminde Osmanl-Safev likileri, Trkler, C. 9. s. 453-455
137

53

gnderdik. Hepimizin arzusu udur ki: Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slam Sultanna muhabbet zre olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zalimlerin zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz. Zira Krtler, ayr ayr kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar. Sadece Allah bir bilip, Muhammed mmeti olduumuzda ittifak halindeyiz. Dier hususlarda birbirimize uymamz mmkn deildir. Snnetullah byle cari olmutur. Ancak midvarz ki, padiahtan yardm olursa Arap ve Acem Irak ile Azerbaycandan o zalimlerin elleri kesilir. zellikle Diyarbakr ki, ran memleketlerinin fethinin kilidi ve Bayndrhan Sultanlarnn payitahtdr, () Eer padiahn yardm bu Mslmanlara yetiirse, hem uhrevi sevap ve hem de dnyevi faydalar elde edilecei muhakkaktr... Baki ferman yce dergahndr.139

Yavuz Sultan Selim, mektubun ardndan Erzincan Valisi Bykl Mehmed Paaya bir ferman gndererek Diyarbakrn yardmna gitmesini emretmi; Sivas Beylerbeyi adi Paay da kuvvetleriyle birlikte blgeye gndermitir. Bu arada drs-i Bitlis de 10 bin kiilik bir gnll grubu oluturmutur. adi Paann kuvvetleriyle ok daha glenen Osmanl ordusunun Diyarbakra doru geldiini haber alan Kara Han, kuatmay kaldrm ve Mardine kamtr. Osmanl kuvvetleri 1515 yl Eyll ay ortalarnda ehre girmi;140 Yavuz Sultan Selim, Bykl Mehmed Paay Diyarbekir Beylerbeyliine tayin etmitir (4 Kasm 1515).

Koca Mverrih, Bedayi, II, v. 452 a-b, Aktaran: Ahmet Akgndz, a.g.e., s. 143-144 Bkz. brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr 1790-1840 Fiziki, dari ve Sosyal-Ekonomik Yap, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s. 7; smail Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998, s. 273-274; Nejat Gyn, Diyarbekir Beylerbeyliinin lk dari Taksimat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, stanbul, Mart 1969, s. 23
140

139

54

Yavuz Sultan Selim, blge topraklarnn teslim alnma yntemiyle ele getiini haber almasnn ardndan; Bitlisye bir ferman ile itaat eden beylere ve Krt meliklerine datlmak zere 17 bezeli sancak, yirmi be yk ake (25.000 duka altn), be yz zerrin kumatan yaplm giysi (srma ilemeli 500 hilat) gndermitir. Molla dris sevindirilmitir.141 ise padiaha lyk armaanlarla

Yavuz Sultan Selim, dris-i Bitlisye Dou Anadoluda dirlik verdiine dair gnderdii fermanda; ...senden umulan ve boynuna bor olan ii gzelce yapman, doruluk ve ballktaki ar tutumun gereince Diyarbekir ilinin tmden ele girmesine neden olduun bildirilmi; yzn a olsun. Diyarbakr yresinde size inanarak gelen beylerin ballklar ve iyi niyetleri karl hizmetlerindeki baarlar ve yeterliliklerine gre ol ilde verilen ve atanan sancaklarn ve beylerin durumlar, ad ve sanlar, deerleri senin bilginde olduundan... cmleleriyle onun faaliyetlerini verek taltif etmitir.142

Diyarbekirden sonra, Mardin Kalesinin de kesin olarak zapt edilmesinin ardndan; ermk, Hsn- Keyfa, Ergani, Ruha (Urfa), Siirt, emigezek, Arapgir, Van, Adilcevaz, Erci, Ahlat, Telafer, Musul, Rakka gibi, Erbile kadar Dou ve Gneydounun btn nemli ehirleri ve topraklar Osmanl lkesine katlmtr.

1518 tahririne gre, Osmanl dari tekilat ierisinde; Amid, Mardin, Sincar, Beriyyecik, Ruha, Siverek, ermik, Ergani, Harput, Arapgir, Ki ve emigezekten mteekkil Diyarbekir Eyaleti; Safev dnemi tesiri ile ok geni bir snra sahip olup; btn Dou Anadolu sancaklar bu eyalette bir araya toplanmtr. Erzurum Beylerbeyliinin tekilinden sonra, Diyarbekir Beylerbeyliinin kuzeyindeki bir ksm yerler buraya balanrken; Kanuni
141

Nejat Gyn, a.g.m., s. 25; Hoca Sadeddin, a.g.e., s. 229-230; M.Mehdi lhan, Bykl Mehmed Paann Dou Anadoludaki Askeri Faaliyetleri, IX, Trk Tarih Kurumu, 21-25 Eyll 1981Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara, 1988, s. 808-809; J.Von Hammer, a.g.e., s. 1085-1090 142 Mehmet Bayraktar, a.g.e., s. 90-91

55

Dneminde, Van ve Urfa Eyaletlerinin tekil edilmesinin ardndan, dou ve gneyindeki baz yerler bu yeni eyaletlere gemitir.143

Bunlarn yannda; Adilcevaz, Mu, Bitlis, Bargiri, Erci, Mahmud gibi sancaklar ihtiva eden Van Beylerbeylii, 1548 ylnda ihdas edilmitir. Mara, Malatya, Elbistan, Ayntab, Divrii, Khta, Gerger, Smeysat gibi beldeleri iine alan Dulkadir Blgesi, ehsuvarolu Ali Beyin lmnden sonra Vilyet-i Arab adyla beylerbeylik olarak Osmanl idari sistemi iinde yer alrken; bunlarn bir ksm bir sre sonra Rum- Hadis Eyaletine dahil olmutur.144

Osmanl mparatorluu, bulundurarak ynetim

siyasi Bu

ve

idari

sistemini Dou

olutururken, Anadolunun

fethedilen blgenin ve bu topraklarda yaayanlarn durumunu gz nnde kurmutur. geleneini alnndan sonra da uygulayan Osmanl; blgenin hkimiyetine gemesinde yardmn grd mahalli beylere baz haklar145 vermitir. Bu yolla mahalli beylerin hkimiyeti krlarak Osmanl idaresi altnda birleme, btnleme salanmtr.

Arlkl olarak Anadolunun dousunda yaayan ve airet hayatn devam ettiren Krtler; Osmanl dneminde herhangi bir ayrma tabi tutulmamlardr. Osmanl Devletinin tebealarndan gayri mslimler devlete
Bkz. brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk... s. 8; Nejat Gyn, a.g.m., s. 27 vd., ayrca, s. 34 144 dari sistem deiiklikleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri-Anadolunun dari Taksimat, TKAE Yaynlar, Ankara, 1988, s. 25, 87, 104 145 Mahalli beyler, Osmanl egemenliini tanmak kaydyla, kendi blgelerinde serbest olmular, babadan oula geen valiliklerini devam ettirmilerdir. Kanun devrinden sonra da yurtluk ve ocaklk yoluyla sancak ve dirlik tasarruf edenlerin imtiyazlar devam etmitir. Sancaklarn durumuna gre uygulanan vergi sistemi kanunnmelerde ayr ayr yazlm, bir nceki dnemin kanunlarnn bir ksm bir mddet uygulanarak tedricen kaldrlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, Osmanl Devrinde Dou Anadolunun dari Durumu, Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Ankara, 1986, s. 12 vd. ; brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca, dari, ktisadi ve Sosyal Hayat, Elaz, 1998, s. 32; Stanford Shaw-E.Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye I, ev. Mehmet Harmanc, E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 126
143

56

dedikleri bir vergi (cizye) karl askerlikten muaf tutulmular; hatta yine Osmanl tebeasndan olan Mslman Araplar dahi askere alnmamlar; fakat devlet bnyesinde Trklerle i ie yaayan Krtler, devletin asl sahiplerinden biri olarak grldkleri iin bylesi ayr bir uygulama onlar asndan sz konusu olmamtr.

19 uncu yzyln sonlarnda, Rusya ve ngilterenin Dou Anadoluda yaayan Ermeni toplumu zerindeki politikalar neticesinde, Ermeniler bamsz bir Ermenistan kurma teebbslerine balaynca, Sultan II. Abdlhamit, devlet ile airetler arasnda ittifak tesis etmek ve tehlikeyi bertaraf etmek amacyla Hamidiye Alaylarnn oluturulmasn salamtr.146

IV. Ordu Komutan Zeki Paa 1891 ylndan balamak zere ounluu airetlerin genlerinden oluan Hamidiye Alaylarn kurmu147; bunu 1892de stanbulda be yllk Airet Mektebinin kuruluu takip etmitir. Hamidiye Alaylarnn kurulu gerekesi olarak temas edilen noktalar, 1891 tarihli nizamnamede u ekilde yer almtr:

Memleketin taaddiyt ve tecvzt- ecnebiyyeden muhfazas zmnnda tertbi muktez

146

olan heyet-i askeriyyenin terkbi ol memleket

Mehmet Aydnn kinci Abdlhamit Hann Liderlik Srlar adl kitabnda, Hamidiye Alaylarnn kurulduu dnemi zetle yle anlatmaktadr. ark Vilayetlerine srayan Ermeni bamszlk atmalar, bu dnemde bir tehdit haline gelmitir. Dou Anadoluda bulunan Ermeni genler, alenen kafileler halinde, Dou Beyazt ve Idr zerinden Erivana geerek askeri ve gerilla eitimi alp geri dnmekte, ardndan da blgede terr ve Mslman unsurlara ynelik katliamlara girimekteydiler. Ermenilerin 13 Haziran 1878de Berlin Konferansnda Ermenistana ilikin bir proje sunmas ve bu projenin olumlu karlannn ardndan ierideki terr ve katliam eylemleri hzlanmtr. Ermeni Hnak ve Tanak rgtlerinin dzenli ordu haline dnmesi, Rusyann ark Vilayetleri ile ilgili emellerini aka ifade etmesi ve igal hazrlklarna balamas zerine Osmanl Devleti, asayiin temin edilmesi, Ermeni aki ve katillerin tedip edilmeleri ve Rus igaline kar konulabilmesi iin halktan silahl gler oluturmay kararlatrmtr. Bayram Kodaman ise Hamidiye Alaylar ile amalanann, zetle; asayiin bozulmasna neden olan airetlerin denetime alnmas, Ermenilerin hareketlerine kar durulmas, olas bir Rus-Osmanl savanda airetlerin Osmanl yannda yer almalarnn salanmas ve yabanc devletlerin airetleri kkrtmalarnn denetlenmesi olduunu belirtmektedir. Bayram Kodaman, a.g.e., s. 36 147 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 36-38

57

ahlsinin nfs- ummiyyesine ait mkellefiyet cmlesinden olup bu mkellefiyetden ahlden bir ksmnn istisns kuvve-i ummiyyenin noksann icb edecei derkr bulunduuna ve bu kaide-i merann Memlik-i Mahrsa-i hnede bi-hakkn mer tutulmasyla kuvve-i ummiyye-i Osmniyyenin tezyd ve teksr olunmas maksad- merasna binaen hussiyet-i haller hasebiyle imdiye kadar tamamiyle intizm- asker altnda hizmet-i askeriyyede bulunamayan ve cundlik ile mehr ve melf olduklar halde hayme-nin olan efrd- ayirden mceddeden Askir-i Hamdiyye nm- celliyle Svari Ayir Alaylar tekli muktez-y irde-i seniyye-i hilfet-penhidir.148

Hamidiye Alaylar, Dou Anadoluda Rus nfzunun azaltlmasnda, Ermeni komitelerinin cinayetlerine son verilmesinde byk rol oynamlardr. Dier yandan bu alaylarn bir baka yarar da XIX. yzyl ortalarnda Krt mahall emirliklerinin kalkmasyla Dou Anadolu ehir ve kasabalarnda hkmet memurlaryla ibirlii yaparak glenen eraf zmresine kar denge kurmu olmalardr.149

Krtlerin toprak sahibi olmalarn ve topran nemini anlamalarn isteyen II. Abdlhamid; gebe airetleri hazineye ait bo tarm arazilerine yerlemeye tevik etmitir. Airet reisleri, Alaylar yoluyla Kaymakam, Albay, Paa gibi unvanlar alarak siyasi ve idari alanda airetin ilerini yapacak seviyeye ykselmilerdir. Alaylarn tekili ile airetler vergiden ve askerlikten de muaf olurlarken; bu durum bir yandan onlar devlete balam, bir yandan da kendilerini savunacak hale getirmitir. II. Abdlhamidin uygulamalar neticesinde airetler, sosyal, iktisadi, idari ve askeri alanda varlklarn hissettirmeye balamlardr. Dier yandan, bu politika, Dou Anadoluda var olan feodal yap, aalk, eyhlik dzenini kuvvetlendirmitir.

148 149

a.g.e., s. 38 Ercment Kuran, a.g.m., s. 167

58

Osmanl Devleti, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren; 1839 ylnda iln edilen Tanzimat Ferman ile uygulamaya alt bir ksm yeni dzenlemeleri btn lkeye yaymak iin uramaya balamtr. Bu kapsamda 1848 tarihinde Diyarbekir Eyaleti yeniden tekilatlandrlm ve lke genelinde yaplan bir ksm deiiklikler bu blgede de yrrle konulmutur. Ancak, corafi ve sosyal yapdan dolay dou blgelerinde hkimiyetin uzun bir sre tam olarak tesis edilememesi150 sebebiyle, yeni uygulama devlet otoritesinden uzak yaayan airetlerin muhalefeti ile karlamtr.151

Blgede oluan airet hayatnn devam etmesinden dolay, zellikle airet reisleri ve seyyidlerin blge halk zerindeki tesirleri byk olmu, bu kiiler halk istedikleri da kendi gibi ynetmiler; Devlete yaplmak istenen kar uygulamalara durumlarn tehlikeye drecei iin

kmlardr. Bu durum airetler arasndaki ekimeleri artrm ve bir ksm airetleri daha imtiyazl bir hle getirmitir.152

Yaplmak istenen dzenlemelere muhalefetin nedeni, Bruinessenin airetlerin karakterine ilikin analizi ile rtmekte ve nderlerin, geleneksel otoritelerine kanlmaz biimde zarar vererek liderliklerine son verecek olmasndan153 kaynaklanmaktadr.

Osmanl Devleti blgede devlet otoritesini tesis etmek iin 1848den itibaren eitli uygulamalarda bulunmu da olsa, beraberinde slahatlarn yaplamamas sebebiyle, durum ksa srede eski haline dnmtr. Dier yandan, blgenin problemli bir corafi yapya sahip olmas, Osmanl Devletinin bu blgede hkimiyetini salama ve slahatlarn uygulama konusunda iini zorlatran hususlardan bir dieri olmutur. Bu nedenle
150 151

Bayram Kodaman, Osmanl Devrinde ... brahim Ylmazelik XIX. Yzyln kinci Yarsnda..., s. 181-184 152 brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk yarsnda..., s. 184 vd. 153 Martin Van Bruinessen, Aa eyh Devlet, ev. Banu Yalkut, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 121-122

60

Baz airet liderleri zaman iinde bu devletlerle daha sk ilikiler kurmular ve birtakm isteklerde bulunmulardr. Ancak, onlarn istekleri bu devletlerce hi bir zaman gerekletirilmemitir.155

Osmanl hkimiyetinin sonlarna doru I. Dnya Sava srasnda ngiltere; blge topraklarnn stratejik bir neme sahip olmas, ve gelecek iin ngiliz smrgeciliinin gelimesine imkn tanmas nedeniyle; Osmanl Devletini paralama maksatl manda ynetimli Krt Devleti fikrini ortaya atmtr.

Erol Ulubelenin ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye isimli eserinde yer alan aadaki satrlarda gdlen maksat aka grlmektedir:

ngilizler, Krt Devleti kurmak istedikleri blgede ok fazla maden olduundan eminler.156

Mezopotamya imdilik bizim olacana gre, ona (Binba Noele) bir Krt Devleti kurdurup, Kuzey dalarn byle koruyabiliriz. Abdlkadir ve onun gibilerle konutum. Krdistana gidip tesirlerini kullanmalarn istedim. Onlara tesir edebilmek iin biz de Trklere hile yapyoruz diye belki be defa tekrarlamak zorunda kaldm. Maamafih, Krtlere fazla itimat edilemez. Majestenin hkmetinin amac, Trkleri azami derecede zayflatmak olduuna gre, Krtleri bu ekilde harekete getirmek fena bir plan deildir.

Binba Noel, Krt eyhleri ile gr birliine varrsa, bundan byk faydalar salayacamz sylyor. Bunlar stanbulda Abdlkadir ve Bedirhandan daha fazla nl kimselerdir. Bunlar phe uyandrmamak iin Noelden ayr olarak Krt Blgelerine gidecekler. Trkler Sulh Konferansna
155

Emperyalist devletlerce Krtlerin kandrlmalarna ilikin rnekleri incelemek zere bkz. Uur Mumcu, a.g.e., ve Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Yay.Haz. Faruk zerengin, stanbul, 2000, Emre Yaynlar, 156 Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Ayta Kitabevi, stanbul, 1967, s. 228

61

Krtlerin de getirileceinden korkuyorlar. Krtler henz Mustafa Kemale kar ayaklanmad ama, Noel bunun temin edileceinden emin.157

Krt kabileleri ngiliz ve Fransz hkimiyetine konacak, Krdistanda hi bir ekilde Trk braklmayacak. Bir tek Krt Devleti mi, yoksa birok kk Krt Devletleri mi kurulaca dnlecek, Ermenilere Amerikallar kanalyla silah temin edilecek.158

ngiltere bata olmak zere Fransa ve Rusyann da abalar ile baz Krt airet liderleri airetlerini ayaklandrmtr. Ayrca, blgeye gelen Amerikal misyonerler Nasturiler ve dier Hristiyan gruplarla temas etmi; ancak Krtler bu misyonerlerin varlndan hi memnun olmamlardr. Dier taraftan, ran-Rus savalarnda, rann yenilerek Glistan Anlamasn imzalamas, baz Krt airet liderleri arasnda Rusyann saygnln artrm; bunlar, 1828-29 Osmanl-Rus Savanda Rusyann yannda savamlardr. Rusya, bu gelimeler zerine, youn biimde Krt politikas oluturma almalarna girmi ve zellikle Van, Erzurum gibi yerlere gnderilen Rus konsoloslar araclyla Krtlerle temasa geerek blgeye dnk politikalarn uygulamaya almtr. Btn bunlar incelendiinde, isyanlarn ve ne srlen taleplerin, Anadolu ve Orta Douda oynanan oyunlarn bir paras olduu grlmektedir.159

I. Dnya Sava, Milli Mcadele dnemi ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas aamalarnda da bu devletlerle birlikte ran, Irak ve Suriyenin blgeye dnk, almalar srm; baz airet liderleri vastasyla Krtlerin bir ksm da bu almalarda kullanlmtr.160
a.g.e., s. 202 a.g.e., s. 218 159 Ayrntl bilgi iin bkz. Hasan Arfa, Krtlerin Ksa bir Tarihi, stanbul, 1998, s. 75 vd.; Abdulhaluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1993, s. 445-448; Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim syan ve Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul, 1992, s. 107-108; Erol Ulubelen, a.g.e., s. 202-273 160 Noel adndaki bir ngiliz binbas, Osmanl Hkmeti aleyhinde propaganda yapm, airet liderleriyle grmtr. Baz airetler, kaytsz artsz Trk kardelerinden
158 157

62

- Lozan Bar Antlamasnda Krtler

Emperyalist Devletlerle ve onlarn ibirlikileriyle nce Balkan, ardndan da Birinci Dnya ve stikll Savalarnda mcadele edilerek igalci devletler yenilgiye uratlmtr.

Trkiye kazanm olduu savalarn ardndan Lozanda, I. Dnya Savann galipleriyle hukuk ve siyasi ynden mzakereye oturmutur.

Atatrk Lozan Konferansna deinirken; ... Lozan Bar masasnda sz konusu edilen meseleler, -drt senelik yeni devreye ait ve yalnz onunla snrl kalmyordu. Yzyllarn hesaplar grlyordu. Bu kadar eski, bu kadar kark, bu kadar kirli hesaplarn iinden kmak, elbette o kadar basit ve kolay olmayacaktr. 161 demektedir.

Konferans, ilk gnden itibaren byk tartmalara sahne olmutur. Tartma konular arasnda Konferans gndemine gelen Musul ve Kerkkn Misk- Mill snrlarmzdan162 koparlmas abalar nem arzetmektedir. Bu
ayrlmayacaklarn, bu uurda son nefeslerine kadar arpmaya ve hayatlarn feda etmeye hazr olduklarn bildirmiler; Noelin vermek istedii paray kabul etmemilerdir. Ayrntl bilgi iin bkz. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 43; Siverek mebusu Bekir Stk Bey, ounluu Trklerden ve Krtlerden oluan Diyarbakr halknn; slam topluluu ve Osmanl Birliinden kmay katiyen akllarndan geirmediklerini sylemitir. Siverekliler tarafndan stanbula gnderilen bir telgrafta: ...slam Birlii ve Osmanl topluluu ve Halifelik idaresi dnda herhangi bir idare altnda yaamak bizim iin imknsz olup, byle bir idarenin kurulmas ve yaatlmas iin seller gibi kan aktlmas, yzbinlerce insann yok edilmesi, bakml yerlerin harabeye evrilmesi dahi yetmez ve sava ateini yakmaktan baka ie yaramaz denilmektedir. Hakkari blgesinden gnderilen bir telgrafta ...Osmanl Hkmetinden daha adil bir hkmete, slam Hilafetinden daha gl bir dayanaa, Trklerden daha cana yakn ve iyi niyetli vatandaa btn dnyada rastlanamayacan ilan eden biz Krtler... eklinde ifadeler yer alrken; Hasankaleden stanbula gnderilen bir baka telgrafta: ... Biz Krtlerin, Trk kardelerimizle birlikte Halifemizin etrafnda birlemekten ve dnyann sonuna kadar beraber yaamaktan baka bir dileimiz yoktur denilmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut Gololu, nc Merutiyet 1920, Ankara, 1970, s.81-89 161 Nutuk II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s. 310 162 Bugn tartmalarn odanda bulunan Musul, Sleymaniye ve Kerkk, Misk- Mill snrlar iinde kabul edilmitir. Mustafa Kemal Paa bir konumasnda Hep kabul ettiimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan, hudut meselesi tyin ve tespit edilirken, hudut-u millmiz skenderunun cenubundan geer, arka doru uzanarak Musulu, Sleymaniyeyi,

59

blgede 1848 tarihinden Osmanl Devletinin dalmasna kadar geen srede eitli yeni dzenlemeler gerekletirilse de, airetleri tam manasyla hkimiyet altna almak ve slahat almalarn uygulamak mmkn olamamtr.

18 ve 19 uncu yzyllarda merkezi otoritenin zayflamas sonucunda btn lke genelinde olduu gibi Dou blgesinde de isyan olaylar meydana gelmitir. Ancak burada alt izilmesi gereken husus, bu dnemlerde Dou blgesinde meydana gelen isyan hadiselerinin siyas, din ve etnik bir mahiyetinin bulunmamasdr.154

Dou blgesinde yaayan ve airet hayatn devam ettiren Krtler, 19 uncu yzylda dier devletlerle tanm ve yaknlamtr. Bu yaknlamann Krtler asndan en nemli sebebinin; glenen airet liderlerinin, slahat almalar ile devlet otoritesi altna alnma abalarna kar, kendi otoritelerini srdrme istei olduu anlalmaktadr. Yabanc devletler asndan bu yaknlamann nedeninin ise 19 uncu yzylda, Krtlerin yaamakta olduklar blgenin emperyalist politikalara alet edilmeye balanmas olduu grlmektedir.

154

Ylmazelik, XIX. yzyl ierisinde Dou blgesinde meydana gelen isyan hareketlerinin, devlete kar bir isyan hareketi olmaktan ziyade, blgedeki yneticilerin keyfi uygulamalarna bir tepki olarak ortaya kt tespitinde bulunmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, XIX. Yzylda Diyarbakr Eyaletinde Ynetim-Halk Mnasebetleri, Prof.Dr. Bayram Kodamana Armaan, Samsun, 1993, s. 387; Dier yandan, Ylmazelik, isyan hareketleri yannda yine ayn yzyl iinde Dou Anadolu blgesinde meydana gelen ekyalk olaylarnn sebebinin de ekonomik problemler olarak grnmediini belirtmektedir. Zira bu blgede ekyalk olaylarna karan airetlerin kendilerini geindirmee yetecek kadar arazileri ve baka geim kaynaklar -zellikle hayvanclk- vardr. Dolaysyla ekyalk olaylarna karan airetler soygun yaparak elde edecekleri paraya muhta deildirler. Buna ilave olarak zerine den vergileri veremeyecek durumda da deildirler. Aksine vergi vermenin Devletin otoritesi altna girmek olduu dncesinden hareketle kontrol altna girerek kendi otoritelerini yitirmek istememektedirler. Btn bunlara dayanarak ekyaln airet yapsndan kaynaklanan iktisadi ve sosyal dzensizlik ile merkezi otorite boluundan kaynaklanan bir sosyal olay olduu sylenebilir. Ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln kinci Yarsnda..., s. 184

63

sreteki gelimelere baktmzda ngilterenin Krt konusuna ak ve gizli organize faaliyetlerle destek verdii grlecektir.

Bu erevede ngiltere, Krtleri bahane ederek, siyasi ve ekonomik karlar iin Musula sahip olmak isterken, Trkiye ise Misk- Mill snrlar ierisinde grd topraklarn snrlar iinde tutma mcadelesi vermektedir.

Lozan Konferansnda Krtlk faaliyetlerinin arkasnda gizlenen ve Emperyalist Devletlerin ncelikli gerek meselesi olan petrol konusu da grlmtr. ngiltere, Fransa, Almanya ve hatta ABD arasnda rekabet konusu olan Musul/petrol, 1916da Sykes-Picot Antlamas ile Fransaya verilmi, Nisan 1920de San Remo Konferansnda ise Fransa, bu blgeyi Orta Douda desteklenmesi karlnda, ngiltereye brakmtr.
163

Bu

sebeple ngiltere Lozan Konferansnda bir yandan Musulun Irak snrlarna dahil olmasn isterken, dier taraftan Sevrin 64 nc maddesine gre zerk bir Krdistann kurulmas iin almtr.164 Trk temsilciler ise ngiliz kaynaklarn da kant olarak gstererek hem Krtlerin Trk olduunu, hem de Musulun Trkiyenin doal bir paras olduunu belirtirmi165 ve etnorafik, siyasi, tarihi, corafi, iktisadi, askeri ve stratejik adan Musulun Trkiyeye verilmesi gerektiini ifade etmilerdir.166

Kerkk ihtiva eder. te hudut-u millmiz budur dedik. Halbuki Kerkk imalinde Trk olduu gibi Krt de vardr. Biz onlar tefrik etmedik demektedir. Mustafa Kemal Atatrk, Sylev ve Demeler, C.I, Mays 1920, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1989, s. 74-75; Ayrca Atatrk, 2 Nisan 1920de Mecliste yapt bir baka konumada; Cenb huddu skenderun cenbundan balar. Haleple Katma arasnda Cerablus Kprsne mnteh olur (uzanr); bir hat ve ark parasnda da Musul Vilyeti, Sleymaniye ve Kerkk havlsi ve bu iki mntkay yek dierine kalbeden (balayan) hat. Efendiler, bu hudd srf asker mlhazt ile izilmi bir hudt deildir, hudd- milldir. demitir. TBMM Zabt Ceridesi, C.I, Devre: 1, kinci Celse (nc Bask), Ankara, 1959, s. 16, Aktaran: lker Alp, Misak- Milli Hedeflerinin Lozan Antlamasna Yansmas, Trkler, C.16, s. 298 163 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980 Trkiye Bankas Yaynlar Ankara, 1983 , Ankara, 1973, s. 321-322 164 Nihat Erim, a.g.e., s. 553-554 165 mer E. Krkolu, Trk-ngiliz likileri, 1919-1926, A. SBF Yaynlar, Ankara, 1978, s. 256-257 166 Ayrntl bilgi iin bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar-Belgeler, ev. Seha L Meray, Takm I, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 343-366

64

Yukarda anlan karlar gerei Krtlk konusunu srekli gndemde tutmaya alan ngiltere, Konferans ncesinde diplomatik usulleri bir yana brakarak ve snrda Krt gruplar kullanarak ilan edilmeyen bir sava balatmtr.167

ngilterenin

airetleri

kullanarak

Musulu

Trkiyeden

koparma

giriimlerine kar Mustafa Kemal Paa, ubat 1922de

efik zdemiri

grevlendirmitir. Sleymaniye, Kerkk ve Musuldaki halkn Trkiyeden yardm istemesine karlk Atatrkn blge ile ilgilenmesi ngiltereyi rahatsz etmi; ngiltere, aleyhteki bu tr gelimelere engel olmak maksadyla Krtlk faaliyetlerine hz vermitir.168

Ancak, bir yandan Eyll aynda blgedeki airetlerin, Trkiye ile ibirlii iinde baarl faaliyetlerde bulunmas169, dier yandan Musul ve Sleymaniye temsilcilerinden eyh Ahmet Efendi ve Seyyid Hseyin Efendinin Mustafa Kemal Paaya Misk- Millinin gereklemesi ynnde bir taleple bavurmalar170, ngiltere asndan kt gelimeler olarak deerlendirilmitir. Ayrca Milli Mcadeleyi yrtenlerin cephelerde kazand yeni zaferler, ngiliz oyununu bozmu ve ngiltereyi bir politika deiikliine zorlamtr. eyh Mahmut, Seyit Taha ve Simko liderliindeki baz airetleri kullanan, ancak, bunlarn muharebedeki yetersizlikleri nedeniyle bekledii sonucu alamayan ve airetleri kkrtmakla bir yere varamayacan anlayan ngiltere, Musul meselesi bir zme balanmadka devam eden istikrarszln ekonomik ve askeri sonularna daha fazla katlanamayaca gereini de gz nnde bulundurarak Trklere belli etmeden kademeli ekilme kararna varmtr. Konferans ncesi askeri yntemlerden bir sre iin vazgeip diplomasi usullerini kullanmaya alan ngiltere, srtnda Musul kamburu ile Lozan Konferansna gitmitir.171
167 168

Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz..., s. 97 a.g.e., s. 98-99 169 Trk stiklal Harbi, s. 270-278 170 Bilal imir, Atatrk ile Yazmalar, I, 1920-1923, Ankara, 1981, s.242 171 Mim Kemal ke, a.g.e., s. 99-104

65

Konferansta taraf lke temsilcileri Trkiyeyi aznlklar konusunda sktrmaya alm ve aznlkla ilgisi olmamasna ramen zellikle Krt konusunu gndeme getirmilerdir. smet Paa ... uygarlk dnyasnn aznlklara tand haklar kabul etmenin Trklerin geleneklerine hi bir ynden aykr dmediini ve Trk halknn, teki halklar gibi kendi varlna, bamszlna ve haklarna ilikin hereye son derece bal olduunu.. belirtmitir.172

Lozan Konferansnn 9 Ocak 1923 tarihli oturumunda, Fransz temsilci M.Barrerenin Mslman olmayan aznlklar gibi Mslman aznlklarn da rnein Krtlerin, tasardaki koruma tedbirlerinden yararlanmalarndan bahsetmitir. Trk heyetinin buna cevab ise, Trkiyede Krt aznlk bulunmad ve korunmaya ihtiyalar olmad ynnde olmutur.173 Ayrca, kuramsal ynden olduu kadar uygulamada da Mslmanlar arasda hi bir ayrmn gzetilmediine vurgu yaplmtr.174 smet Paa ise eitli kaynaklarda olduu gibi ngiliz kaynaklarnda da Krtlerin Trk olduunun belirtildiini, ayrca, etnorafik, siyasi, tarihi, corafi, ekonomik ve askeri alardan hem blgenin hem de blge insannn Trkiyeye ait olmas gerektiini ifade etmitir.175

Erzurum Milletvekili Necati Bey ile Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey de, 3 Kasm 1922de Meclis krssnden yaptklar konumalarda smet Paann tezine yrekten destek vermilerdir.176 Yusuf Ziya Bey aadaki konumay yapmtr.

Avrupallar diyorlar ki: Trkiyede yaayan akalliyetlerin (aznlklarn) en by, en kesretlisi (kalabal) Krtlerdir. Bendeniz Krt olu Krtm.
Lozan Bar Konferans..., s. 210-211 a.g.e, s. 301 174 a.g.e., s. 306 175 Mim Kemal ke, a.g.e., s. 104 176 Mustafa Akyol, Krt Sorununu Yeniden Dnmek Yanl Giden Neydi Bundan Sonra Nereye, Doan Kitaplk, Nisan 2006, s. 73
173 172

66

Binaenaleyh bir Krt mensubu olmak sfatiyle sizi temin ederim ki Krtler hiirey istemiyorlar. (Alklar) Biz Krtler vaktiyle Avrupann Sevr paavras ile verdii btn haklar, hukuklar ayaklarmz altnda inedik ve btn manasyla bize hak vermek isteyenlere iade ettik. Nasl ki El-Cezire Cephesinde arptk. (Alklar) Nasl ki Trklerle beraber kanmz dktk, onlardan ayrlmadk ve ayrlmak istemedik ve istemeyiz. (Alklar) Binaenaleyh szme hitam (son) verirken Heyeti Murahhasamzdan rica ederim ki, akalliyetler mevzubahis edildii zaman Krtlerin hi bir mutalebesi (talebi) olmadn ve Krtlerin kanaatine tercman olarak buradan sylediklerimi sylesin ve iddia etsin.177

Lozan Bar Konferansnda Musul meselesi ve Aznlk konular ile balantl olarak Krt konusu gndeme gelmi olmakla birlikte; zellikle Krt konusu Lozan Konferansnda yer almam, sadece Musul sorunun ana paras olarak incelenmitir.178 Bu durum aslnda Batllarn gerekte Krt konusu ile deil, karlar ile ilgilendiklerini gsterir ciddi bir gstergedir.

Musul meselesi Konferans ncesi ve Konferans esnasnda sren tartmalara ramen zme kavuturulamam ve bu nedenle Konferans gndeminden karlarak179; Antlamann 3. maddesinin 2. fkrasna gre 9 ay ierisinde ngiltere ile Trkiye arasnda dosta zme kavuturulmas aksi takdirde, zmn Milletler Cemiyetince gerekletirilmesi kararlatrlmtr.180

Lozan Bar Antlamas, 24 Temmuz 1923te Mttefik Devletlerce imzalanm, 23 Austos 1923te de Trk Hkmeti tarafndan onaylanmtr. Anlama metninde, Krtlere zerklik ve Krdistan konularnda hi bir sz yer
Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem, 1919-1923, C. II. Trkiye Byk Millet Meclisi Yaynlar, Ankara, 1995, s.343 178 M.S. Lazarev, Emperyalizm ve Krt Sorunu (1917-1923), ev: Mehmet Demir, zge Yaynlar, Ankara, 1989, s. 253 179 smet nn, Hatralar, Cilt II, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987, s. 286-287 180 smail Sosyal, Tariheleri ve Aklamalaryla Birlikte Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C.I, 1920-1945, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983, s. 87-88
177

67

almazken, Trkiyenin Batyla ilikilerinde Krt konusu sadece fiili deil, ayn zamanda resmen de gndemden karlm ve Dou Sorunu Krtlerle ilgili bir tek sz sylenmeden kapanmtr.181

Musul meselesinin zmne ynelik alma, Hali Konferansnda devam etmi ancak bir sonu alnamamas zerine Milletler Cemiyetinin hazrlatt rapora gre sonulandrlmak istenmitir. Trkiye her ne kadar bu rapora itiraz ederek blge insannn Trk olduunu, bunun tespiti iin plebisit yaplmas gerektiini ifade etse de olumlu sonu alnamam ve 5 Haziran 1926da ngiltere, Irak ve Trkiye arasnda Snr ve yi Komuluk Antlamas imzalanarak Musul meselesi ngiltere lehine zmlenmitir.182 Yani bir dier deyimle ngiltere, Trkiyeyi ileride paralanmaya gtrebilecek ve iilerine karmay mmkn klacak bir Krt kitlesini elinde bulundurma, bu suretle de petrol madenlerinden emniyetle faydalanma imknna kavumu ve Krtleri Araplara kar savunma bahanesiyle, Iraktan hi kmamak iin yeni sebepler ortaya koyma amacn gerekletirmitir.183

2.3. Tarih Geliim erevesinde Deerlendirme

Tarihsel geliim iinde yaplacak bir deerlendirmede; Krtler, Mervanoullar Beylii iinde Krt ad altnda grlmekle birlikte; Krt etnik kimlii ile kurmu olduklar kendilerine ait bir beylie ya da devlete rastlanmamtr. Tarihilerce bir Mslman Trk Devleti olduu kabul edilen ve Trkl, tarih ve kltrel verilerle de bilimsel olarak ortaya konulan Eyyblerin dnda; Mervanoullar, kk ve nemsiz bir Trkmen-Arap beylii olarak ksa bir sre devam etmi; ancak, tarih sahnesinde varln uzun sre muhafaza edememitir.

Ayrntl bilgi iin bkz. M.S. Lazarev, a.g.e., s. 269 smail Sosyal, a.g.e., s. 307-319 183 Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik atmalar Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul, 1992, s. 242
182

181

68

Corafi adan bir gzergh ve kltrler arasnda bir kpr olarak incelenen blge; Roma-Sasan savalar, Mslman Arap hkimiyeti ve ranHristiyan-slm karma kltrnn tesiri altnda byk bir eitlilie sahip iken; Malazgirt Zaferinden uzun yllar nce, Trklerin ve onlarn yan gerlerinin de blgeye gelileriyle; etnik ve kltrel anlamda ok daha byk bir eitlilie sahne olmutur. Dier yandan, Bizans-Abbas atmalar ve Orta Asyadan gelerek blgeye yerleen youn Trk nfusunun tesiri; devam eden uzun savalarla birlikte snr blgelerinde yeni yaam biimleri ve yeni kltrler meydana getirmitir. Bu yap iinde Krtlerin bir ksmnn Krt ad altnda varlklarn srdrdkleri, bir ksmnn ise etnik ynden dier unsurlarla birleerek onlara kartklar dnlmektedir. Zira tarihin bu dneminde eitli kabileler iinde Krtlere rastlanmakla birlikte, kimliklerine, kltrlerine ve tarihsel srelerine dair net veriler bulunmamaktadr.

16 nc yzyln ortalarnda halen kk kabile yaplar iinde yer alan Krtlerin; bu dnem zarfnda da siyasi ve kltrel anlamda bir varlk gsteremedikleri grlmtr. Dnemin siyasi ve idari hareketlilii gz nne alndnda, pek ok beyliin ve devletin kurulduu bir tarihsel sre ve corafya iinde, Krtlere ait bir beylie ya da devlete rastlanamaynn sebebinin; Krtlerin kabileler halinde yaamalarndan ve devlet kurma geleneinden yoksun bulunmalarndan kaynakland dnlmektedir.

Krtlerin kkeninin M 2000 yllarna, Smerlere kadar uzandn iddia eden kimi yazarlar, o dneme ilikin iddialarn bilimsel olarak ortaya koyamadklar gibi, 1000-1500 yllar arasndaki dnemi izah ederken de Krtlerin bir sre boulmu gibi olduklarn (tarih sahnesinde yer almadklarn) gryoruz184 demektedirler. 500-600 yl gibi bir zaman diliminin nasl olup da bir sre diye ifade edilebildiini; etnik temelli devletler kurmu olduklarn iddia ettikleri Krtlerin durumunun nasl olup da
Krtler hakknda geni bilgiye sahip olunduunu ve Krtler tarafndan Devletler kurulduunu belirten yazarlara rnek olmak zere bkz. smail Beiki, a.g.e. I, s. 106-107; ayrca V. Minorsky, a.g.m., s. 1092
184

69

beyz

yldan

uzun

bir

sre

ortalarda

grnmemilerdir

eklinde

aklanabildiini ve bu iddialar zerine tezler dayandrlabildiini anlamak mmkn deildir.

Dier yandan burada, Krt ve Trkmen mahalli beylerin, Osmanl Devletinin egemenlii kabul ederek Osmanl lkesine katlmalar ile ilgili birka hususa deinmekte yarar grlmektedir.

Osmanlnn hkimiyetini kabul eden Snn Trk ve Krt mahalli beylerin tercihlerini bu ynde kullanmalarnda, o gnn siyasi konjonktr kadar, mezhep birliinin de tesirli olduu dnlmektedir. Zira, aldran Sava ncesinde bu Beyler Yavuzun ordusuna katlm ve Safevlere kar savamlardr. aldran Zaferinden sonra ise hep birlikte Safevlere kar isyan ederek Osmanl Devletine iltihak etmilerdir.

Dier yandan, Yavuz Sultan Selime Krt Beylerince gnderilmi olan mektupta yer alan ifade ve bilgilerden yola klarak; Krtlerin bu dnemdeki durumlar hakknda eitli bilgilere ulalmaktadr: ...Sizin inayetleriniz olmazsa... ...biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz..., ...Krtler, ayr ayr kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar.... ...Sadece Allah bir bilip, Muhammed mmeti olduumuzda ittifak halindeyiz. Dier hususlarda birbirimize uymamz mmkn deildir.... Bu cmlelerden anlalmaktadr ki; Krtler, Osmanl idaresi altna girdikleri zaman, hl birbirinden kopuk kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar. Bu kabile ve airetler arasnda ortak olan tek deer, Allah ve Muhammed inancdr. Bu dini deerler dnda, kabile ve airetlerin ortak hareket etmelerini salayacak hi bir birletirici unsur yoktur. Dolaysyla, Krtler; kabile ve airetler halinde yaamalar ve dinsel inan dnda, ortak hareket etmelerini salayacak

70

birletiricilerden yoksun olmalar sebebiyle birlik haline gelememekte, bir arada hareket edememektedirler.185

Yine bu mektuptan anlaldna gre, Krt Beylerinin beklentisi, ncelikle; ilerin bask ve zulm altndaki belde insanlarnn kurtarlmas ile Safevlerin Arap, Acem Irak ile Azerbaycandan kartlmalar, dolaysyla oralardaki bask ve zulmn son bulmasdr. Burada dikkat eken ilk husus, can gvenlii dndaki temenninin yine dinsel duyarlla vurgu yapmasdr.

Ayrca, mektupta yer alan belde kelimesinin; sahiplenilmi bir toprak/yurt/vatan mnsnda deil; Krt kabile ve airetlerinin yerlemi olduklar, hayatlarn srdrdkleri birbirinden ayr ve farkl corafi mekanlar mnsnda kullanld dikkat ekmektedir. Dolaysyla, birbirinden ayr ve farkl kabile ve airetlerin yaad bu corafi alanlardan kimi Safev diyarna yakn, kimi komu ve hatta kimi Safev diyaryla kark/iiedir. Dier yandan mektupta ilerden bahisle; ...evlerimizi yakmlar ve bizimle savamlardr... eklinde ifadelere yer verilirken; bunlarn yaand zaman zarf iinde kendilerine ait ortak bir topran igali ya da ortak bir topraa saldr gibi, sahiplenilmi snrlara ilikin ifadeler yer almamtr. Buradan anlalmaktadr ki; dinsel deerler dnda ortak birletiricileri/kltrleri olmayan Krtlerde; kabileler ve airetler halinde ayr ayr yaamalarndan ve birlikte hareket edemeyilerinden kaynaklanan; sahiplenilmi snrlara dayal, ortak bir Krt Yurdu fikri yoktur.

Dier yandan, mektupta kuatma altndaki Diyarbakra zellikle vurgu yaplmakta ve Diyarbakr;...Bayndrhan Sultanlarnn payitahtdr... eklinde nitelenmektedir. Burada Bayndrhan olarak anlan, Akkoyunlu Hanedandr ve hatrlanaca gibi, Diyarbakr 1340-1514 yllar arasnda Akkoyunlularn

185

Yaln Kk bu durumu feodal ve airet yaamnn bir damgas olarak nitelemektedir. Yaln Kk, Krtler zerine Tezler, Baak Yaynlar, Ankara, 1992, s. 58

71 merkezi olmutur.186 Dolaysyla, bu ifade ile Akkoyunlulara ve Snn Mslman Trklere gnderme yaplmaktadr. fadenin devamnda; Diyarbakr, yzlerce yl Akkoyunlu Trklerinin ve Sultanlarnn ynetiminde olmu bir Snn Mslman Trk Bakentidir. Buras bir yl akn sredir igal altnda olup, ilerce pekok insan ldrlmtr. Siz de ayn etnik ve dini kkene sahip bir Snn Mslman Trk imparatorluunun sultan olarak, Diyarbakra, Trkmen atalarnzn topraklarna ve bu topraklarda yaayan Mslman insanlara sahip kmalsnz. denildii grlmektedir.

Krtler Osmanl egemenliine girdikleri dnemde hlen kabile ve airetler halinde yaamaktadrlar ve dinsel inanlar dnda, bu kabile ve airetleri birletiren, ortak hareket etmelerini salayan birletiricilerden yoksundurlar. Bu tarihe kadarki sre iinde; Krtlere ait siyasi ve kltrel verilere rastlanamaynn sebebinin; kabilelerin bir araya gelemeyileri, birlikte hareket edemeyileri ve dinsel inanlar dnda birbirlerine uyan hi bir ynlerinin olmamasndan dolay, bir Krt kltrel birikiminin meydana getirilememesi olduu dnlmektedir. Anlald kadaryla her bir airetin, her bir kabilenin kendi iinde ayr ayr dili, kltr, gelenek ve grenekleri, rf ve detleri vardr. Ancak, airetler ve kabileler topluluunca oluturulmu ortak bir Krt kltr birikimi yoktur. Bu kltr birikiminden ve birletiricilerden yoksun olmalar sebebiyle; birlik haline gelememekte, bir arada hareket edememektedirler. Btn bunlarn bir sonucu olarak da anlan dnemde, Krtlerde sahiplenilmi snrlara dayal, ortak bir Krt yurdu bilincinin olumad, devlet kurma geleneinden yoksunluun187 da bu sebeplere dayand grlmektedir.

186

Ayrntl bilgi iin bkz. smail Aka Seluklu Sonras Orta Douda Trk Varl, Trkler, C. 6. s. 841-843; lhan Erdem-Mustafa Uyar, Akkoyunlularn Tarih Sahnesine k, Trkler, C. 6. s. 873-880 187 Sovyet Krdolog Lazarev de Kurdakiy Vopros 1891-1917 balkl almasnda, minyatr Mehabad da devletten saymayarak Krtlerin hibir devlet kuramadklarn kaydetmektedir. Aktaran: Yaln Kk, a.g.e, s. 62-63

72

Bu kabilelerin ve airetlerin Osmanl mparatorluuna katlm e zamanl gereklemi olsa da; gerekte her bir airet ya da kabile, kendi adna katlma karar almtr. Yani ortada kollektifmi gibi grnen bir katlma karar olsa da; her bir airet ve kabile iinde alnm olan ayr ayr katlm kararlarnn e zamanda uygulanmas sz konusudur. Dolaysyla, Osmanlya sadece Krt airetlerinin ve kabilelerinin katlmndan sz edilebilecei; ancak, bu kabile ve airetlerin tamamn kapsayan bir Krt Halknn ve Krt Milletinin katlmndan sz edilemeyecei anlalmaktadr. Zira, bu dnem itibariyle Krt kabile ve airetleri vardr, ancak bir Krt halk ve Krt Milleti sz konusu deildir. 188

Hatrlanaca gibi, etniklik bir grup insann kendilerinin gerek ya da hayali mterek bir atadan geldikleri inancyla duygusal balarla birleerek ounluktan ayrldklarn benimsemeleri hli; etnisite ise ait olduklar ve iinde zgn kltrel davranlar sergiledikleri bir toplumda kendilerini dier kollektif yaplardan farkllatran ortak zelliklere sahip olduunu dnen ya da bakalar tarafndan bu gzle baklan kiileri tanmlamada kullanlan bir terim olarak tanmlanmt. Bunlardan yola karak etnik gruba dair yaptmz tanm ise btnden sosyal mesafe bakmndan uzak, rk veya kltrel olarak teekkl etmi bir topluluktur eklinde olmutu. Kabile veya kabile toplumunun, bir dinsel veya tarmsal toplumda, kltrel veya dilsel olarak paylalan grup yeliinin sosyal haklar ve ykmllkler tarafndan karlkl olarak snrlandrlmasyla oluan bir grup olduu belirtilmi; bu yap iinde ortak kkten gelen ailesel yapnn gl oluuna ve sosyal birleme ile etkileimin nemine vurgu yaplmt.

Btn bu hatrlatmalar erevesinde, yukardaki tespitlerden de yola karak konuya tekrar dnlecek olursa; Krtlerin Osmanl hkimiyetine

188

Halk terimi ayn nesilden gelen, dil ve kltr topluluu ; Millet terimi ounlukla ayn topraklar zerinde yaayan, aralarnda dil, tarih, duygu, lk, gelenek ve grenek birlii olan insan topluluu eklinde basit bir tanmlamaya gidilmesi halinde dahi Krtlerin durumu bu tanmlarn kriterlerine girmemektedir.

73

girdikleri dnemde, airetler halinde yaadklar ve birer etnik grup deil birer airet toplumu olduklar grlmektedir. Kollektifmi gibi grnen katlm kararnn, gerekte her bir airete alnm bireysel kararlar toplamnn ezamanl uygulamas olduunu gz nnde bulundurulduunda; katlma itirak eden airetlerin tek tek ele alnmas gerektii anlalmaktadr. Bunlar her eyden nce, etnik gruptan ok daha kk yaplar olup, her bir airet iinde kan ba dolaysyla ailesel yap szkonusudur. Dier yandan, kltrel etkileimin, her bir airetin kendi iinde gl olduu ve airetler aras ortak bir kltrel etkileimin olmad grlmektedir.

Her bir airet toplumunda dinsel, dilsel, tarihsel ve kltrel olarak paylalan bir grup yelii mevcut olmakla birlikte; Osmanlya katlan airetlerin tamam arasnda tek ortak nokta dinsel deerler olup; bunun dnda dilsel, kltrel ve tarihsel bir birlik sz konusu deildir. Bu erevede bir airet yesinin kendini tanmlamas da mensup olduu aireti ile ilintili olup, Kimsiniz, Kimlerdensiniz? sorusuna verilen cevaplar, dorudan airetle balantl olmaktadr. Dolaysyla birey kimlii, iinde yaad airet dokusu erevesinde ekillenirken, bu doku da o bireye kimliini ve kltrn vermektedir. Bu ekillenite, airetin tarih iinde oluturduu deerleri, normlar, gelenek ve grenekleri de ieren maddi-manevi unsurlar, yani airetin kendi kltr baskn olmaktadr. Bu sebeple airet yesi birey, kltrel kimlii ile sadece kendi airetini ve onun kltr evresini temsil etmektedir.

Bu analizin her bir airet iin ayr ayr yaplmas zorunluluu, airetlerin tamam iin ortak bir Krt kltrnden, Krt dilinden, Krt tarihinden ve Krt kimliinden szetmeyi olanaksz klmaktadr. Bu erevede, Osmanlya bir Krt etnisitesinin ya da etnik grubunun katlmndan sz etmek mmkn olamayaca gibi, bu tarihte bir Krt etnisitesi ve etnik grubunun varolmad da grlmektedir.

74

Bununla beraber airetler arasnda birlikte yaama duygusu ve kararllnn bulunmay yannda; birlikte yaanan gemie meydana getirilmesi beklenen ortak bir kltrn, dilin, tarihin ve kimliin olumamas; ortak, tarihi bir topran/lkenin, tarihi bellein, kamu kltrnn, ekonominin, yasal hak ve grevlerin, ortak bir ruh ve ama birliinin varolmamas sebebiyle; bir Krt Milletinin ve Halknn varlndan sz etmek de mmkn deildir. Ayrca, tarih boyunca Krtler tarafndan kurulmu hi bir devlet olmad da analizimizde yer verdiimiz sebepleriyle birlikte hatrlanacaktr.

Anadolunun Trklemesine paralel olarak uzunca bir sre Orta Asya ve randan gelen airetlerin nemli urak yerleri arasnda olan Dou Anadolu blgesi; 1514 tarihinden itibaren bu nemini kaybetmeye balamtr. Bu tarihten sonra Osmanl Devleti iilere kar bir takip politikas balatm, bu ise bir ksm airetlerin yeniden ran ve Azerbaycana dnmesine yol aarken bir ksm airetler de Dou Anadoluda bulunan dalk arazilere ekilmilerdir.189 Bu dnemde Dou Anadolu Blgesindeki sarp ve ulalmaz yerler nem kazanrken bu tarihlerden sonra uzunca bir sre Osmanl Devleti bu blgeler ile pek fazla ilgilenememitir.190

Osmanl Devleti topraklarnda eitli blgelere dalm halde yaayan Krtler, younlukla Dou ve Gneydou Anadolu blgelerini de ieren Anadoluda yer almlardr.

Uzun dnemler sonunda, Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak oluan merkezi otorite boluu sebebiyle, blgede kendine zg sosyo-ekonomik ve kltrel bir yap meydana gelmitir. Krtlerde bu yap, airetilik ierisinde aalklar olarak ortaya km olup bu yapda; Aalk, servet ve toprak esasna dayanan zenginlii; eyhlik, mezhep ve tarikatlarn kullanlmasn; Airetilik ise Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde yar
189

Burhan Kocada, Douda Airetler, Krtler, Aleviler, Ant Yaynlar, stanbul, 1997, s. 125-138 190 brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln kinci..., s. 181-184

75

mstakil yaayan ve kendi iinde feodal bir yap gsteren topluluklar ifade etmektedir.191

Bruinessen; bykl, doal hayvan ve bitki rtsnn eitlilii, deiik retim biimlerinin bir arada oluu ve tarihi olaylarn deiik yreleri deiik ekillerde etkilemesinin bir sonucu olarak ortaya kan airet rgtlenmelerinden bahsederek; genel olarak airet yapsnn kendi iinde de alt airetler, klanlar ya da slaleler benzeri alt birimlere ayrldn belirtmektedir. Bruinessen, Krt airetlerinin ise gerek ya da gerek olduu varsaylan ortak bir ataya dayanan ve akrabalk temelinde rgtlenmi, genellikle toprak btnl olan, kendine zg bir i yapya sahip birimler olduunu dile getirmektedir.
192

Burada anlan topran, lkesel anlamda

belirli snrlara dayal bir vatan topra olmad, airetin yerletii ve zerinde hayatn srdrd, kullanma dayal corafi meknlar olduu; ger airetler asndan bu corafyann zaman zaman deiebildii gz nnde bulundurulmaldr.

Bruinessene gre; genel olarak her airet belirli bir toprak paras ile birlikte dnlmekte; bu topraklar airet dndan kimselere satlamamaktadr. Meralar zerindeki haklar kollektif olup, gerlerin airetin topraklarndan gemesi halinde ilgili slaleye ya da kyn reisine belli bir para denmesi gerekmektedir.193 Airetlerin snrlar belirgin olmayp, ger slale ve adr topluluklar dnda, airetler iin birleik bir grup olarak kabul edilebilecek tek birim ky olmaktadr. Kyler bazen alt airetlerin bir kolundan ya da bir slaleden oluabilmekte; her airette ekirdei oluturan merkezi
Martin Van Bruinessen, a.g.e., s. 72-153, ayrca bkz. 169-211 Yrede l bir airetleme olgusuna dikkat eken Bruinessen, bunlar soylu airetler, airetten yoksun bulunan kyllk yaps ve ikisinin arasnda yer alan yanama airetler olarak aklamaktadr. Bruinessen ayrca, Krtlerin dier airet biimlerindeki rgtlenmelerde olduu gibi soy aalarn aklda tutamadklarn belirterek, ayn atadan geldii varsaylan klan ile ayn atadan geldii tespit edilen slale arasndaki ayrmn Krtler iin yapay kaldn belirtmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. a.g.e, s. 81-83 193 Bruinessene gre; Trk kanunlarna gre dalk blgelerdeki topraklar ve meralar, Devlete ait topraklar kabul edildii iin zel mlkiyete ait olamazlar. Ancak, bu topraklar, blgenin nfuzlu kiilerince zel mallarym gibi kullanlmlardr. a.g.e, s. 87-91
192 191

76

slaleler bulunmaktadr. Dier yandan, airetler ve slaleler nadiren birlikte hareket edebilmekte; bu hareket ancak bir ihtilaf, kan davas ya da airetler aras atmalarda sz konusu olabilmektedir. Airetlerin alt-birimleri arasndaki muhalefet ve ittifak srecini en iyi anlatan ve airet olmann merkezinde yer alan tek atma tipi kan davas olarak grlmekte olup; Krtler de bir dayanma sz konusu olduu zaman, kan davasna atfta bulunmaktadrlar. Genel olarak airetlerin kendilerini alglaylar da bu merkezde olmaktadr.194

smail Beiki ise airetleri, akrabalk ve soy-sop birliine dayal, kendinden olmayana kapal, daima bir reisin liderliinde hareket eden ilkel bir toplumsal ve siyasal yap olarak tanmlamakta; airetlerde bizlik duygusunun nemli rol oynadn vurgulayarak; bu duygunun airetler arasnda atmalara yol atn, bu atmalar neticesinde de airetlerin stn, soylu, hanedan ya da sradan airetler eklinde kademelendiini belirtmektedir. Beikiye gre, egemen bizlik duygusu ile ska kullanlan, bizim airet, filann aireti gibi szler de bal olunan aileye ve airete mensubiyeti ifade etmektedir.195

Ziya Gkalp, gebe Krt airetlerinin ekseriyetle kabile halinde yaadklarn; kabilelerin emirliklerden meydana geldiini; bir reis tarafndan
Ayrntl bilgi iin bkz. a.g.e, s. 92-98 Bkz. smail Beiki, a.g.e. II., s. 381; Beiki ayrca, aalk sistemi ile ilgili u bilgileri vermektedir: Aalar topraklar eitli biimlerde atadan dededen kalma ya da zor kullanarak- ele geirmi olabilmektedir. Topraklarn mutlak sahibi olan aa, bunlar iletebilmek iin topra olmayan pek ok kyly barndrmakta; kyde devletin fonksiyonlarn yerine getirmekte; kyn gvenliinden sorumlu olup, kye gelen gideni arlamakta; haberler bizzat kendisi veya adamlar tarafndan getirilmekte, gtrlmekte ve yaylmaktadr. Btn ilerini hizmetileri ve kahyalar araclyla yerine getiren aa; geni mlkiyetini kontrol edebilmek iin pek ok sayda adam kullanmaktadr. Bunlar aaya kar olan szleri nledikleri gibi, fiili tecavzleri de bastrrlar. Aa ile kyl arasndaki anlama tamamen szl olup, topraksz kirac, ortak veya iiler, aann her isteine aresiz uymak zorundadr. Kyl ve aann toplumsal ve ekonomik fonksiyonlarnda grlen byk farkllama, bunlarn konutlarna da yansmaktadr. Bkz. smail Beiki, a.g.e., s. 150-158 Burada hatrlatlmas gereken bir husus ise, Orhan Trkdoann, Beikinin Alikan aireti zerinde gerekletirdii alan aratrmasna atfla bu airetin Kurman (Krt) olarak ifade edildii, oysa airetin Krt deil Zaza olduuna dair tespitidir. Bkz. Orhan Trkdoan, Trk Toplumsal Yaps, amlca Yaynlar, stanbul, 2002, s. 413
195 194

77

idare edildiklerini; emirlik aalarnn bu reislere tabi olduunu belirterek Viranehirdeki Mill kabilesini rnek gstermektedir. Mill Kabilesinin iki eit emirlikten meydana geldiini belirten Gkalp, bunlardan ilkini yedi mhr sahipleri lakabn hiz olan asl emirlikler olarak nitelemekte ve bunlarn kurman ve afi olduunu belirtmekte; ikincisinin ise Krtlemi Trk Airetleri olduunu, kabile dahilinde her emirliin zel bir reisi bulunduunu, bu reislerin kendi emirliklerinin soyundan geldiklerini ve haleflerini kendilerinin tayin ettiini vurgulayarak, Krt emirliklerinin reislerine aa, Arap emirliklerinin reislerine de eyh nam verildiini sylemektedir.196

Krtler, Osmanl Devletine katlmlarndan sonra geen sre iinde yani Osmanl Devleti dneminde, Devletin asl sahiplerinden biri olmular ve herhangi bir ekilde bir ayrma tabi tutulmamlardr. Dolaysyla bu dnem ierisinde ayr bir Krt tarihinden bahsetmek mmkn olamamaktadr. 16 nc yzyldan 20 nci yzyla kadar Trklerle i ie yaayan Krtler; dier btn unsurlar gibi, Osmanlnn ortak kltr birikimine dahil olmulardr.

Hatrlanaca gibi, bir etnik grubun olumasnda ana kltr kalbnda, dilde, dinde, rf ve adetlerde, edebiyatta, mimaride, musikide, sosyal hayatn her bir parasnda bir farklln sz konusu olmas gerektii; bu erevede, sadece mahall dil farkllnn deil, yaama tarz farkllnn olmas durumunda, etnik gruptan bahsedilebilecei yargsna varlmt. Dier yandan, millet olgusunun sadece rk ile ifade edilemeyecei; rk, din ve dil benzerliinin, milletlerin oluumunda etkili olmakla birlikte; millet gereinin
Ziya Gkalpin aalk sistemi ile ilgili verdii bilgiler u ekildedir: Ky aas, konuma sanatndaki mahareti vastasyla hkmet nfuzundan bir ksmn ele geirdi mi derhal kylerindeki vergi vermeye mecbur olanlar askerden, sulular mahkemeden, vergi ve almaya mecbur olan ameleleri vermek zorunda olduklar bedelleri tahsildarlardan kurtarmaya alr. Bu hizmet sayesinde kyler dahilinde bir emir gibi hkm srer. Sululardan, nikah kymalardan, kz karmaktan hara alr. Daha baka trl karlar da elde ederler. Kyller de aalarn bu iyiliine krettiklerinden nfusa yazdrmamak ve vergi karmak suretiyle hkmetten kardklarn tm ile aaya verirler. Kyn aarn aadan baka kimsenin toplayamamas iin, kfr, iftira, yalan tanklk gibi benzer her trl davran yaparlar. Gkalp ayrca, Krt airetlerini; tam gebe airetler; yarm gebe airetler; yerleik airetler; aa kyleri; ahali kyleri olarak be ksma ayrmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Ziya Gkalp, Krt Airetleri zerine..., s. 15 vd.
196

78

onu vcuda getiren fertlerin birlikte yaama duygusu ve kararllna, birlikte yaanan gemiin dourduu ortak bir kltr ile ama birliine dayand belirtilmiti. Dolaysyla da millet denilince kltr birliinin ve kltrel kimliin birinci planda geldii; millet olma ve milletlemenin belli bir tarihi sre iinde meydana geldii vurgulanarak; millet en yaln haliyle dil, rk, din, tarih, kltr ve ama birlii iinde olan topluluk eklinde tanmlanmaktayd.

Krtler; Osmanl Devletine katlmlarndan itibaren, yani 16 nc yzyldan 20 nci yzyla kadar geen sre iinde Osmanlnn ortak kltr birikimine dahil olmulardr. Bu uzun dnem, bir yandan Krtlerle Trklerin197 birlikte yaama duygusunun ve kararllnn bir gstergesi olurken; dier yandan yaklak 400 yl bulan tarihsel beraberlik, yaanan ortak gemii oluturmutur.198 Bu sre iinde Krtlerde, farkl bir tarihe, kltre, dine ve ortak bir Krtlk uuruna dayal ayr bir Krt kimlii ortaya kmamtr. Bu tip bir kimlie dayal, etnik gruplarn ya da etnisitenin olumamasnda Krtlerin Osmanl Devletinin ayrlmaz bir paras olmalar, hi bir ekilde ayrma tabi tutulmamalar ve Osmanl kltr birikimine dahil olmalar nemli bir rol oynam; bu sebeple, bir Krt etnisitesi ya da etnik grubu meydana gelmemitir.

Bu erevede, dinde, rf ve adetlerde, edebiyatta mimaride, musikide, sosyal hayatn her bir parasnda ana kltr kalbna kar herhangi bir farkllk sz konusu olmamtr. Daha nce de ele alnd gibi din, sosyal yapnn bata gelen unsurlarndan biri olup, kltr ekillendiren en nemli gedir. Krtlerin Osmanlya katlmnda din faktrnn nemli bir rol oynad bilinmektedir. Osmanl kltrnde din nemli bir yere sahip olurken; halifelik
197

Buradaki Trk terimi, etnik anlamda Trk rkn ifade etmemektedir. Osmanl Dneminde Trk kavram etnik ve rki bir yn tamam, aksine, Mslman ve Osmanl ile zde anlamda kullanlmtr. Bu durum tarihilerce bilinen bir gerektir. Dier yandan, son birka yl iinde zaman zaman bulunduum eski Osmanl topra olan ok sayda lkede, etnik ynden kendini, Arnavut, Arap, Makedon, Bonak, vb. ekillerde tanmlayan pek ok kii tarafndan hl Ben de Trkm ya da Ben de Osmanlym eklindeki ifadelere bizzat ahit oldum. 198 Krtlerle Trklerin beraberlii bin yldan daha uzun bir maziye sahip olmakla beraber, burada kastedilen Yavuz Sultan Selimden sonraki Osmanl Dnemidir.

79

messesesinin de Osmanlda temsil edilmesi, dinin toplumsal btnleme stndeki gcn arttrmtr. Dolaysyla Osmanl kltr, dinsel ekillenmeleri ile birlikte btn Mslmanlar iin kuatc ve birletirici olmu; bu kltr, rf ve adetlerde olduu gibi hayatn her bir parasnda kendini gstererek kltrel bir homojenlemenin meydana gelmesini salamtr.

Bu erevede, rnein mimaride, Osmanl stili/slbu camiler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, kprler gibi kltrel miraslar varolurken, bir tek Krt stili/slbu camiye, kprye ya da benzeri bir mimari esere ve sanatsal yapta rastlanmamtr.199 Krtlerin herhangi bir kltrel ve sanatsal ge ortaya koyamamalarnn nedeninin, bir eksiklik sonucu ortaya kmad; Osmanl-Trk kltrnn bir paras olmalarndan ve bu kltr ile ayniyet iinde bulunmalarndan kaynakland dnlmektedir.

Dier yandan, Osmanlda sadece gnlk konuma dilinin deil resmi dilin de Trke olmas sebebiyle; airetleri idare edenler ve ileri gelenleri, Trkeye hkim olmu ve kullanmlardr. Bu durum, Osmanl kltr tesiri de gz nnde bulundurulduunda, corafi artlar sebebiyle Trkenin airet mensuplarnn hepsi tarafndan olmasa da byk ksmnca bilindii sonucuna gtrmektedir. Bununla birlikte, yaplar ve kelime hazineleri birbirinden farkl dillerin/lehelerin, Trkeden ve snr blgelerindeki dier kltr dillerinden etkilenerek Krtlerin yaad corafi alanlarda ve oklu bir dil yaps iinde varolduu ve Krtler tarafndan kullanld grlmektedir. Bu durumda, mahall dil farkllnn dnda, yaama tarznda herhangi bir farkllamann meydana gelmedii Osmanlda, ayr bir etnik Krt grubundan bahsedebilmek imknszlamaktadr.

Bata Trkler adl 21 ciltlik eserin kltr ve sanat blmleri olmak zere, konuya ilikin eitli kaynaklar taranm, ancak Krtlere zg ve Krt ad ile balayan hibir kltrel mirasa ya da veriye rastlanmamtr. Bu konuda tek rnek Krt Kilimi olarak adlandrlan ve siyah kei klndan yaplan kilimlerdir. Ayn ekilde, Trk mziinde yer alan Krdili Hicazkar ya da Acem Krdi gibi makam adlarnn da Krtlerle bir ilgisi tespit edilememitir.

199

80

Bu dnemde, sosyalleme artlar kadar tarihi artlarn oluturduu faktrler tarafndan ekillendirilen kimlik, Osmanl Kimlii olmutur. Her ne kadar, airet yaplarnn varl srm olsa da airetler, dolaysyla bunlar oluturan bireyler, bu uzun tarihsel sre iinde Osmanl kltrne adapte olmular; genel hatlar ile bu kltr iinde eriyerek paras haline gelmilerdir. Bu erevede airetlerin biz vurgusu airet ile birlikte Osmanl kimliine ynelmi, Osmanl kimlii bir st kimlik olarak kuatc olmutur. Bu erevede, nesilden nesile aktarlan ve bu suretle her insanda mensubiyet duygusu ve kimlik uuru kazanlmasna yol aan kltr de Osmanl-Trk kltr olmu; din ile ekillenen bu kltr, inanlar, kabullenileri ve yaama tarzlarn belirlemitir. Bu kltre bal kimlik kazandr ve mensubiyet uuru ise, Krtleri birlikte yaad Trklere ve gelecek nesillere balamtr.

Millet oluumunda kltr birliinin ve kltrel kimliin birinci planda olduu ve milletlemenin belli bir tarihi sre iinde meydana geldii gz nne alndnda; kimi yazarlarca her ne kadar millet Batl bir oluum olarak addedilse de, belli bir lkedeki din, dil, rk, tarih, kltr ve ama birlii iinde olan topluluk eklindeki millet tanmlamas bizi Osmanl-Trk Milleti kavramlarna gtrmektedir. Bu erevede, Krtler asndan Millet kavramnn Osmanl ile zde olmas sebebiyle; bu dnem iinde Krtler arasnda ortak bir Krt etnik bilinci gelimedii gibi, doal olarak ayr bir Krt Halk, Krt Milleti de meydana gelmemitir.

Bruinessen de 19. yzyln balarna dair analizinde, Krt milleti deyiminin kullanlamayacan belirterek; Krt milliyeti hareketlerinin pek ok Krdn direniiyle karlatn belirtmekte ve yle devam etmektedir. Bu kar kn en nemli nedeni, milliyetilik hareketinin baars halinde nderlerin, kazanacaklar ek g ve prestij ile geleneksel rakiplerine ve onlarn geleneksel otoritelerine kanlmaz biimde zarar vererek liderliklerine son verecek olmalardr. Bu bakmdan milliyetilik, airete ballktan daha kuvvetli bir motivasyon haline gelmedike geleneksel otoritelerin dman

81

glerle karlar birleir, hareketin yenilgisi onlarn kendi glerini takviye eder200

19 uncu yzyldan itibaren Avrupa kltrnn de etkisiyle, Osmanly zayflatmak iin milliyetilik kavram Krtlere tantlm; milliyetilik hareketlerinin takviye edilebilmesi iin Avrupa Devletlerince byk abalar sarfedilmitir. Ancak, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna kadar geen dnemde ortaya karlmak istenen Krt milliyetilik hareketleri, Osmanlnn dnda ayr bir Krt Halk/ Krt Milleti/ Krt Etnik Bilinci olmay sebebiyle, btn Krtleri kapsayacak bir ulusal harekete dnmemi ve karlk bulamamtr. Krtler I. Dnya savanda Osmanl ile birlikte hareket etmiler; ardndan Anadoludaki direni hareketinin iinde olmulardr. 1919 ylnda Erzurum Kongresine katlan 56 delegeden 22sinin Krt oluu da bunu gstermektedir.

Anlan devletlerin, Lozan Bar Konferansnn ardndan, Osmanl mparatorluu dneminde yrtt almalara son vermedii; bugne kadar Trkiye Cumhuriyeti Devletinde yaanan eitli isyan ve Krtlk hareketlerinde de grlebilmektedir.

200

MartinVan Bruinessen, Aa eyh Devlet, s. 121-122

III. BLM SYANLAR VE KRTLK FAALYETLER

3.1. Osmanl Dnemi

3.1.1. lk Hareketler

3.1.1.1 Babanzde Abdurrahman Paa syn

lk kayda deer olay olan ve 1806-1808 yllar arasnda devam eden Babanzde Abdurrahman Paa isyannn gerekletii srete; Eflk ve Bodan Rusya tarafndan igal edilmi; Osmanl Devleti Rusya ile savaa girmitir. Edirnede slahat aleyhtarlar ayaklanrken (1806), Kabak Mustafa isyanyla (1807) III. Selim tahttan indirilmi; bu srada da Vehhab olaylar meydana gelmitir.201

Badat Valisi Ali Paa; Baban Mutasarrf Abdurrahman Paa ile Ky Sanca Mutasarrf Mehmed Paay Vehhab olayn bastrmakla grevlendirmitir.202 Mehmed Paaya dmanl olan Abdurrahman Paa; Kerkk civarnda bulutuu Mehmed Paay ldrmtr. Olanlar renen Ali Paa, Abdurrahman Paay cezalandrarak grevinden azletmi; Abdurrahman Paann yerine Baban Mutasarrflna Halid Paay; Ky ve Harir Sancaklar Mutasarrflna da Sleyman Paay getirmitir.203 Abdurrahman Paann Mehmed Paay ldrmesi; Halid Paann Sleymaniye Valiliine tayininde en nemli etken olmutur.
201 202

Nazmi Sevgen, a.g.e, s. 182-185 a.g.e., s. 182 203 Basil Nikitin, a.g.e, s. 330; Nazmi Sevgen, a.g.e., s. 183

83

Sleymaniye Valisi Babanzde brahim Paann lmnde sonra, yerine ayn aileden Babanzde Halid Paann atanmasn kabullenemeyen Abdurrahman Paa; 1806-1808 yllar arasndaki yaklak iki yl boyunca blgede olaylar karm; alnan nlemler neticesinde bu olaylar sona erdirilmitir.204 Grld gibi Abdurrahman Paa ise rana kaarak aha snmtr. Abdurrahman Paa isyan tamamen ahsi hrstan

kaynaklanmaktadr.

3.1.1.2. Babanzde Ahmet Paa syan

Trk-Rus

savann

(1806-1812)

sonlarna

doru ve

Osmanl

Devletinin Srp isyanyla urat bir dnemde ortaya kan isyan hareketi;205 Abdurrahman Paann intikamnn alnmas iin oluan bir ayaklanma gibi grnse de, gerekte Babanzde Ahmet Paann makam hrsndan kaynaklanmtr.206 bastrlmtr. syan, Osmanl Devletince ksa srede

3.1.1.3. Yezid syan

1830 ylnda balayan ve yl sren isyann nedeni, Yezidlerin, Sultan II. Mahmudun Revanduz, Hakkri ve Irak/Sincar blgesinde yapmaya alt baz idari dzenlemeleri bahne etmeleridir.207

Basil Nikitin, a.g.e, s. 330; Vedal adillili, Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, C.1, Kon Yaynlar Ankara, 1980, s. 25-57; Abdulhaluk ay, a.g.e. s. 35; Faik Bulut, Dar gende syan, Krdistanda Etnik atmalar, Belge Yaynlar, stanbul, 1992, s. 89; Nazmi Sevgen, a.g.e., s. 182-185; Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil Alan Yaynclk, stanbul, 1991, s. 13 205 Ayrntl bilgi iin bkz. Hdr Gkta, a.g.e., s. 13-14 206 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 285; Mahmut Rvanolu, a.g.e., s. 705-706 207 Abdulhaluk ay, s. 286; Hdr Gkta, a.g.e., s. 15; Vedal adillili, a.g.e., s. 28

204

84

3.1.1.4. Mr Muhammed syan

Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa 1831 ylnda isyan etmi, olu brahim Paa komutasnda sevk ettii kuvvetler Osmanl ordusunu malup etmitir. 1833 Ktahya Anlamas ile Kavalal tehlikesini geici de olsa ortadan kaldran Osmanl Devleti, merkez otoriteyi kuvvetlendirmek iin eyaletleri merkeze balama faaliyetlerine hz vermitir. Ancak, Kavalal isyanndan cesaret alan eitli airet reisleri ayaklanmlardr.

1833

ylnda,

Soran

Aireti

Reisi

Mr

Muhammed,

saldrgan

hareketlere balamtr. Ancak, Molla Had gibi blgedeki din liderlerin tepkisi Mr Muhammedi engellemi ve Osmanl kuvvetlerine teslim olmak zorunda kalmtr.208

3.1.1.5. Kr Mehmed Paa syan

1810 ylndan itibaren evre airetler zerinde otorite salamaya alan ve 1832 ylnda ayaklanan Revanduz Hkimi Kr Mehmed Paa; Kavalal isyannn devam ettii yllarda Erbil, irvan, Bredost, Altunkpr ve Musula kadar etkisini geniletmi; syan 1834e kadar srmtr. 1834 Martnda blgede grevlendirilen eski sadrazamlardan Mehmed Reit Paa, Gneydou Anadoluda ekyalk yapan unsurlarn zerine gitmi; rana kaan Kr Mehmed Paa ise tutuklanarak stanbula gnderilmitir.209

Faik Bulut a.g.e., s. 91; Vedal adillili, a.g.e., s. 28; Mahmut Rvanolu, a.g.e. s. 706 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 286-287; Ercment Kuran, Trkiyede Krt Meselesi, Trk Dnyas Aratrmalar, Say 79, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, Austos, 1992, s. 164; William Aegleton, Mehabad Krt Cumhuriyeti, 1946, ev. M.Emin Bozarslan, Koral Yaynlar, stanbul, 1990, s. 26
209

208

85

3.1.1.6 Bedirhan syan

Bedirhan Bey, Bitlis emri eref Hann torunlarndan olup; Cizre ve Bohtan Mtesellimi grevlisidir. Cizre blgesinde byk nfuz kazanan Bedirhan; bir yandan Osmanl hkmdarlarna devaml itaat arzederken, bir yandan da 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra yeni ordu kuruluu iin Devletin, lkenin her yerinden asker almas kararna, 1828-29 Osmanl-Rus savandan da cesaret alarak,210 muhalefet etmitir.

Bu muhalefet Osmanlnn Kavalal Mehmed Ali Paa kuvvetlerine yenik dmesiyle blgede huzursuzluk olaylarna dnm; Cizre airetlerinin yansra Ermeni ve Nastriler de Bedirhann liderliinde harekete gemilerdir. Tenkille grevlendirilen Mehmed Reid Paa 1836 tarihinde Cizreyi ele geirmi, vefatnn ardndan yerine getirilen Hafz Paa dneminde teslim olan ve devletle anlamak zorunda kalan Bedirhan Bey sadakatten ayrlmayacana sz verdii iin yerinde braklm (1833) ve Devlet tarafndan da desteklenmitir.211

Tanzimatla birlikte eylet ynetiminde yaplan deiiklikler neticesinde Cizrenin Bohtan ve Hac Behram havalisi Musul eyaletine balanm, geri kalan Cizre, Midyat
212

gibi

yerler

Diyarbakr

eyaletine

ballklarn

srdrmlerdir.

Musul Valisi Mehmed Paa Cizrenin de Musula

balanmasnda srar ettiyse de Bedirhann giriimleri neticesinde baarl olamam, Devlet bu tercihte Bedirhan desteklemitir.213

Bedirhan, Musul Valisi Mehmed Paaya kar hkmete yaklamak istemi ve Cizrenin Musula balanan kazalarn tekrar Diyarbekira
Martin Van Bruinessen, a.g.e, s. 218-221; Faik Bulut, a.g.e, s. 91-98 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 287-288 212 BOA, .Mesil-i Mhimme, no: 1225-1227, Aktaran: Ayhan Aydn, XIX. Yzyldan Cumhuriyete Kadar Dou ve Gneydou Anadoludaki syanlar, H. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1998, s. 2 213 Ayrntl bilgi iin bkz. Nazmi Sevgen, a.g.e., s. 182
211 210

86 balattrmak iin kardei Salih Beyi Diyarbekir Valisine gndermitir.214 Diyarbekir Valisi ise Bedirhann herhangi bir olumsuz hareketini nlemek iin ona defaatle mektuplar yazmtr.215

Dier yandan uyarlara ve nasihatlara aldrmayan Bedirhan; Batl misyonerlerin kkrtmalar sonunda216 Hakkari blgesindeki Nastrilerin yllk vergilerini, Bedirhann taraftar olan Hakkari beyine vermekten vazgemesi sonucu 1843te Nastrilere saldrarak onbinleri bulan byk bir katliam yapmtr.217 Bedirhan Nastri Patrii Maremunun akrabalarn iddetli bir ekilde cezalandrm; Kasm 1848te patriin annesi ldrlerek Zab nehrine atlmtr. Bir kadn Maremunlua aday olan ahs kurtarp, da banda saklam; Bedirhan kuvvetleri ekildikten sonra ortaya karmtr. Bu ekilde Maremun snmtr. yani
218

Patrik

kaarak

Musuldaki

ngiliz

konsolos

vekiline

ngiliz ve Franszlar Osmanl Devletine bavurarak olay protesto etmilerdir. Olay zerine am, Musul ve Diyarbekir Valilerine ve Diyarbekir Miriyetine yazlan emirnamelerde genel olarak Bedirhann Hristiyan kabileleriyle muharebe ettii, zulm ve hakszlklarda bulunduu beyan edilmi, iyilikle doru yola ekilmesi ve yabanc mdahalesine meydan
Bedirhan Beyin Diyarbekir Valisine yazd 29 ubat 1842 tarihli belgede Cizre kazasnn teden beri olduu gibi Diyarbekire balanmas hususunda kaza ahalisiyle tarafmdan sunulan dilekeler, padiahmzn yksek katlarna arzedilmi olduu cihetle msaade-i seniyyenin lutfedilecei phesizdir. Hayrl haberler tahakkuk edinceye kadar idaremizde bulunan Midyat, Bohtan ve Hac Behram kazalarnn uygun bir tarzda idaresine allacak, Allahn inayetiyle Cizre Diyarbekire balanncaya kadar geliri Musul Valisi Mehmed Paaya gnderilip teslim olunacak... , Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s.21-22 215 Bu mektuplara bir rnek olarak 29 Kasm 1842 tarihli mektupta Cizre kazasnn Musula balanmas sebebiyle Musul Valisi Mehmed Paa ile aranzda geimsizlik bulunduunu iittik Devlete hizmet edenler hakknda iltifattan baka hi bir taraftan kt muamele edilemeyecei meydandadr... sen devletin rzasndan ayrlmadka ve tarafmza iyi hizmetler ettike Mehmed Paa sana bir ey yapamaz... denmektedir. BOA.. Mesil-i Mhimme, 1225. Aktaran:, Ayhan Aydn, a.g.t., s. 22 216 Amerikan ve ngiliz misyonerler ilk defa 1840l yllarda Hakkrideki Hristiyan Nastrileri kefetmiler, Tiyari blgesindeki Amerikallar bir yatl okul ina etmiler, eitim ve salk hizmetlerinin yannda dini propaganda da yapan Amerikal misyonerler bununla da yetinmeyip Nastrileri vergi vermeme konusunda kkrtmlardr. 217 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 288; Martin Van Bruinessen, a.g.e.,s. 221-222; Nazmi Sevgen, a.g.e., s. 77-78 218 BOA..Mesil-i Mhimme, 1229, Aktaran: Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t, s. 23
214

87

verilmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir. Ayrca hadiseyi izleyen dnemde, Bedirhann yksek dalara ekilip mukavemet edecei gz nnde bulundurularak ordunun tekiline allmas, bu arada hal ve hareketlerinin takip edilmesi ve ileride yeterli kuvvetle gilenin sona erdirilmesine teebbs edilmesinin uygun olaca ynnde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyede karar alnmtr. 219

Dier yandan, Osmanl Devleti bir Nakibend mridi olan Bedirhan temin iin her yola bavurmu, Nakibend eyhlerinden Salih, brahim ve Azrail efendilerden yardm istemi, Nazm Efendi adl bir devlet byn grevlendirmitir. Bedirhan ise Badat konsolosluu bir yandan Nazm efendi ve ngilterenin hkmete kar ball ynnde vastasyla

taahhtlerde bulunurken, dier yandan blgesinde hkmranlk almeti olarak kendi adna hutbe okutmu ve immet grevini ifa etmeye balamtr.220

Olayn uluslararas bir mesele haline gelmemesi iin hkmet kuvvetleri Bedirhann zerine yrmtr. Etrafndaki airetler Bedirhan yalnz brakarak Devlete meyletmiler; ilerleyen gnlerde de svarileri Osmanl Ordusuna iltihak etmilerdir. Bedirhan ise ailesi ve yandalaryla birlikte 1847de teslim olmutur. nce stanbula getirilen Bedirhan Girit Adasna srgn edilmi, sekiz yl burada kaldktan sonra stanbula, oradan da ama yerlemi ve 1870de amda lmtr. Bedirhan olaynn bastrlmasnn ardndan, blgedeki dier feodal beyler de ksa srede etkisizletirilmi ve blgede huzur salanmtr. 221

BOA..Mesil-i Mhimme, 1229 ve BOA.BEO.Ayniyat Def. No: 609, s. 1-10, Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 23-25 220 BOA, . Mesil-i Mhimme, 1266 ve 1258. Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 26-28 221 Faik Bulut, a.g.e., s. 97-98; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 289-290; Nazmi Sevgen; a.g.e., s. 159-160

219

88

3.1.1.7. Nurullah Bey syan

Hakkrinin ynetiminde grevli Nurullah Bey; zimmetine para geirmi, bu sutan ceza grmemek iin olaylar karmtr. Daha sonra rana geerek ngiliz konsolosluuna snan Nurullah Bey, giriimler neticesinde 1849 ylnda teslim alnarak tutuklanmtr.222

3.1.1.8. r Yezdan syan

1853teki

Osmanl-Rus Sava esnasnda; baz olaylara karan,

ancak daha sonra Devlete snan Yezdan- r, Bedirhann yeenidir. nemli blgelere Osmanl kuvvetlerinin yerletirilmesi, zorunlu askerlik ve vergilerin arl gibi sebepler gstererek Cizre ve Hakkri blgesinde isyan eden Yezdan- r; Ruslarla ve Douda yaayan bir ksm Nastri ve Ermenilerle ibirlii yaparak Bitlisi kontrol altna alm223 Musul ve Van Glnn gneyinde baz yerler ile 1855 ylnda Musula kadar pek ok ehri igal eden Yezdan- ir; olaylarn yaylmas neticesinde gvenlik glerince ayn yl yakalanarak stanbula gtrlmtr.224

3.1.1.9. Babanzde Ahmed Paa syan

Osmanl Devletinde uygulanan reformlarn doruk noktasna ulat bir dnemde ve devlet otoritesinin lkenin her yannda hissedilmeye baland gnlerde isyan giriiminde bulunan Sleymaniye Emiri Babanzde Ahmed Paa; Badat Valisinin zerine gnderdii kuvvetler tarafndan 1847 tarihinde bozguna uratlmtr. yllk mcadelenin sonunda 1850 ylnda Baban Emirlii ortadan kaldrlmtr. Bu dnemde ayrca Dou, Gneydou

BOA, rade Def.: 1264, no: 1343; rade Def.: 1265, no: 10323, 10579, Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 30-31 223 Celile Celil, XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler, ev. Mehmet Demir, zGe Yaynlar, Ankara, 1992, s. 163 224 Vedal adillili, a.g.e., s. 30; Mahmut Rvanolu, a.g.e, s. 707

222

89

ve Mezopotamyada zamanla siyasi artlarn ortaya kard emirliklerin tamam ortadan kaldrlm; Krm Sava zaferle sonulanrken (1853-1854); Osmanl Devleti Avrupa Devletler topluluuna dahil olmutur (1856). 225

3.1.1.10. Bedirhan oullarndan Osman ve Hseyin Beylerin syan

Osmanl-Rus

Sava

dneminde

(1876-1877),

meydana

gelen

olaylardan biri de Bedirhan oullarndan Osman ve Hseyin beylerin syan olup; isyan hareketi Mardinin Cizre ve Midyat blgelerinde gelimitir. Osman ve Hseyin Beyler, savan yaratt kark ortamdan faydalanarak; bata r Bey olu smail Bey olmak zere blgedeki birka airet reisinin de desteini alarak, Cizre blgesinden toplad kuvvetle halka ynelik saldrlarda bulunmular ve Ruslar hesabna almlardr. Bedirhanoullar, airet reisleri ve maiyetindeki kuvvetler, Osmanl kuvvetleriyle Siirt yaknlarnda Binariz Danda girdikleri arpmada hezimete uramlar; isyanclar yakalanarak tutuklanmtr. 226

3.1.1.11. eyh Ubeydullah syan

Dou ve Gneydou Anadolu ile Mezopotamyadaki feodal kalntlarn ortadan kaldrlmas ve merkez brokrasinin blgeyi tanmamasndan kaynaklanan aksaklklar, blgede asayiin bozulmasna sebep olmutur. Dier yandan, airetler ve blge halk nezdinde tek otorite olarak kabul edilen beylerin ortadan kaldrlmas ise blgede idar bir boluun domasna yol

225

1839 Tanzimat Fermannn ilanyla Mslman ve gayr-i Mslim tm Osmanl tebasnn eitlii, mal, can, rz ve namus gvenlii teminat altna alnm; 1856 Islahat Fermanyla da bu hkmlere askerlik ve vergilendirmede yeni dzenlemelerin yan sra gayr- Mslimlere eitli siyasi haklarn verilmesi eklenmitir. Enver Koray, Trkiyenin adalama Srecinde Tanzimat, M. Yaynlar, stanbul, 1991, s. 39-178; Halil nalck, Osmanl imparatorluu-Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar, ncelemeler, Eren Yaynlar, stanbul, 1993, s. 343 vd.; Martin Van Bruinessen, a.g.e., s. 207 226 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 293, Nazmi Sevgen, a.g.e., s. 174-177; Hdr Gkta, a.g.e., s. 17-18

90

amtr. Bu ortamda eski beylerin brakt boluk eyh, seyyid, dede, molla, halife gibi kiilerce doldurulmaya balanmtr.

Dier yandan, Tanzimat ve Islahat Hareketleri devleti bir nebze rahatlatsa da 1871de l Paann lmnn ardndan gelen idarecilerin yetersizlii, Sultan Abdlazizin hali ve I. Merutiyetin ilan; lkede skntl bir dnemin balamasna sebep olmutur. Rusyaya alan sava 93 Felaketi ile sonulanm; sava sonras Rusya Balkanlarda ve Douda nemli kazanmlar elde etmi (13 Mart 1878 Ayestafanos Anlamas);227 ve 13 Temmuz 1878 Berlin Anlamasndan sonra Osmanlnn paralanmasnn temelleri atlmtr.228

te bu kark dnemde yaanan isyanlarn en nemlisi eyh Ubeydullah isyan (1880) olmutur. eyh Ubeydullah, Irakda Byk Zap Irma yaknlarndaki Barzan kynde yaayan; Nakibend tarikatna mensup bir eyhtir.229 rann Hoy blgesinde yaayan Nakibend tarikatna mensup Krtlerin ran hkmetine vergi vermemesi sebebiyle ran Ynetimi ile aralarnda bir huzursuzluk balam; bunun zerine eyhten yardm istenmitir. eyh Ubeydullah; evreden toplad insanlarla birlikte; randaki Mungur airetinin desteini salamtr. Dier yandan; Ruslar, ngilizler ve Araplarla gren Ubeydullah; ngilizlerden silah temin etmitir. 1880 ylnda 20 bin kii ile ran snrn geerek; Mehabat igal eden, ardndan Meyanduvapa yryerek pek ok Azer Trkn katleden eyh Ubeydullah; ran Ordusunun harekete gemesi neticesinde 1881de Trk Devletine

Ayrca, bu Anlamann 16. maddesi Osmanl Devletinin Ermenilerin mukm olduu Dou Anadoluda slahat yapmasn ngryordu. 228 1878de Kbrsa yerleen ngilizler, 1882de Msr igal etmiler, Tunus da 1881de Franszlarn eline gemitir. 1878 Berlin Anlamasnn akabinde Bulgaristan ve Romanya krallklar ortaya km, Kars, Ardahan, Batum vilayetleri Rus igalinde kalmtr. 229 William Aegleton, a.g.e, s. 28. Eserde; Amerikal nl misyoner Dr. Joseph P. Cochran, 1880 ylnda Urmiye ehrinden karak Osmanl Devletinin emdinan blgesinde bulunan Nastrilerin yanna gittii; bu ziyaretinde blgede hristiyan katliam yaptn grmesine ramen eyh Ubeydullah ile dost (!) olduu belirtilmektedir.

227

91 snmtr.230 stanbulda bir sre kalan Ubeydullah; 1882de blgeye dnerek tekrar huzursuzluk karmaya balam; bunun zerine Osmanl kuvvetlerince yakalanarak Mekkeye gnderilmi ve orada lmtr.231 Olayn balangc ve mahiyeti asndan herhangi bir Krt yn tamad grlmekte olup, Bruinessene gre de isyana katlm milli duygulardan deil, tamamen eyhe ballktan kaynaklanmtr.232

3.1.1.12. Emin Ali Bedirhan Olay

19 uncu yzyln sonlarnda meydana gelen ve Bedirhann olu Emin Ali ile Kardei Mithatn, 1889 ylnda, Erzincan ve Bayburt blgesinde balatt silahl saldr olaylardr. Olaylarn balamasndan bir sre sonra Emin Ali ve Mithat, nce stanbula, oradan da Msra kamlardr.233

3.1.2. ttihat ve Terakk Dnemi Hareketleri

XIX. Yzyln sonunda devletin yaatlabilmesi iin yaplan mcadele baarl olamam; aydn Trk unsurlar arasnda gelien mevcut ynetime kar olma ve mcadele etme abalar, bir sre sonra devlet dmanlna dnmtr. Zira, Jn Trk ad verilen geni cephe iinde,
230

mutlakiyet

M.Van Bruinessen, a.g.e., s. 303; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 294;; Hdr Gkta, a.g.e., s. 18-19; V.adillili, a.g.e., s. 30-31; William Aegleton, a.g.e., s. 28-29; Mehabad eklinde anlan ehrin ad gerekte Souk Bulak (Savu Bulak iin bkz. BOA.DH.MU., Dosya 71, Vesika 68. Aktaran Ayhan Aydn: a.g.t., s. 59) olup; nce Sablax ardndan da Mehabat olarak deitirilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Abdulhaluk ay, a.g.e., 294 231 Merutiyetin ilan edilmesinin ardndan (1908); eyhin yaknlar serbest braklm ve Trkiyeye dnm; byk olu Seyid Abdulkadir Osmanl yn yeliine getirilmitir. Ardndan 1918 ylnda kurulan Krt Teali Cemiyetinin bakanln yapan Abdulkadir; 1925 ylnda eyh Said olayna katld iin idam edilmitir. V. adillili, a.g.e., s. 30-32; M. Rivanolu, a.g.e., 708-709; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 294-295; Hdr Gkta; a.g.e., 18-20 232 Martin Van Bruinessen, Krt Toplumu ve Modern Devlet, Uluslatrmaya Kar Etnik Ulusuluk, ev. Halil Turansal, s. 187-188; ayn yazar, Osmanlclktan Ayrlkla eyh Sait Ayaklanmasnn Din ve Etnik Arka Plan, s. 137, Aktaran, Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 295 233 Emin Ali ve Mithat; Msrda 22 Nisan 1898 tarihinde, Krdistan adyla basit bir dergi yaynlamaya balamtr. Emin Ali Bedirhan 1918de Krt Teali Cemiyetinde grev alarak Krtlk faaliyetlerine devam etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Vedat adillili, a.g.e., s. 32-33; Muammer Gmen, svirede Jn Trk Basn ve Trk Siyasal Hayatna Etkileri, (yaynevi bilinmiyor), stanbul, 1995, s. 245

92 rejimini ykma dncesinde234 olan Trk asll aydnlar kadar; Batl devletler tarafndan kkrtlan ve Trk devletinin enkaz zerinde pay kapma mcadelesi iinde olan Hnak, Tanak gibi Ermeni kurulularnn, Pontus, Mavri Mira gibi Rum kurulularnn ve Arap milliyeti kurulularnn mensuplar da bulunmutur.235 Ayrca, bu dnemde Krt unsurlar gibi Muhalif Jn Trk unsurlarnn da yurt dna kmalar ve Sultan II. Abdlhamidin ahsnda Trk Devletini hedef almalarnn, Batl glerin politikalarna yardmc olduu grlmektedir.

Jn Trklerin youn gayretleri sonucunda II. Abdlhamid, 1908de Kann- Esasiyi kabul ederek merutiyeti ikinci kez iln etmek zorunda kalm; bu durum baz etnik ve dini gruplarn rgt ve dernek kurma faaliyetleri iin uygun bir ortam oluturmu, akabinde, Krtlk hareketleri hz kazanmtr.

13 Nisan 1909da 31 Mart Vakasnn meydana gelmesi ve bu hadisenin Hareket Ordusunun mdahalesiyle bastrlmas sonucu Abdlhamid tahttan indirilmi; Anayasada padiahn yetkilerini kstlayc dzenlemeler yaplm; bu durum ise ksa bir sre sonra Enver, Talat ve Cemal Paalarn egemenliine geecek olan ttihad ve Terakki Partisinin 1918 Mondros Mtarekesine kadar srecek olan Merkez- Umum cuntas dnemini balatmtr.

Blgedeki olaylar tahrik eden ve Krt bir hedefe ynelten gelimeler; 19 uncu yzyln bandan itibaren Bat Avrupada gelimeye balayan milliyetilik akmndan ve bu akmla gelien her milletin kendi devletine sahip olmas gerektii inancndan etkilenmitir. deolojik Krtlk hareketleri bu etkileimin tesiri ile filizlenmitir. Bu dnemde, Krtlk
ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyas Fikirleri, 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul, 1989; M.kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (18891902), letiim Yaynlar, stanbul, 1989 235 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 296
234

93

hareketlerinin batl devletlerden yardm ve destek salad, zellikle Ermeni kurulular ile sk iliki iine girdii grlmektedir.

3.1.2.1. Siyasi Krtlk Hareketlerinin Balamas

Krtlk ideolojisi Trk Devletinin dnda, fikr olarak ilk nce Msrda Kahirede balamtr. ngiltere bir oldu bitti ile igal ettii Msrdan (1882), Osmanl Devletine kar siyas ve fikr taarruza gemi, bu arada Osmanldaki her trl etnik problemi kullanmtr. Yurt dna kan Krtlerden Kahireye yerleen bir grup; 22 Nisan 1898de Bedirhanzade Mikdat Midhatn yaymcs olduu ve ilk Krte gazete kabul edilen Krdistan yaynlamaya balamtr. lk ktnda onbe gnde bir yaynlanan Krdistan, altnc saysndan sonra Mikdat Bedirhann kardei Abdurrahman Bedirhan, daha sonra da dier kardei Sreyya Bedirhan tarafndan yaynlanmtr.236 Bu saydan sonra idarehanesi Kahireden Avrupadaki merkezlere yerlere de tanan gazete, Suriye zerinden Gneydou Anadoluya sokulmu; bu arada meseleye ilgi duyan Avrupallar da ihmal edilmemitir. Celile Celile gre gazete aralklarla I. Dnya Sava yllarna kadar kmtr.

Cenevreye tannn ardndan Abdurrahman Bedirhann kontrolne giren gazete; onnc saysndan itibaren, Avrupal emperyalist glerin desteiyle, Osmanl Devletine kar dmanca bir tavr sergilemeye; Osmanl Sultanna kar halk isyana tevik etmeye ve hkmdar canlik ve hrszlkla sulamaya balanmtr. Dier yandan, erefnme ve Mem-u Zn gibi eserlerden alntlarn da yaynland gazetenin, Ermeni tekilatlar ile ibirlii iinde olduu da aka grlmektedir. Yazar kadrosu arasnda shak

236

Daha fazla bilgi iin bkz. Muammer Gmen, a.g.e., s. 245 vd.

94

Sukt ve Abdullah Cevdetin de yer ald Krdistann, Londrada k srasnda sorumlusu Nian Siroyan isimli bir Ermeni olmutur.237

Abdulhaluk ay, Krdistan adl gazeteyi Cenevrede idare eden Abdurrahman Bedirhann ayn zamanda Jn Trklerin Cenevre grubunun yayn organ olan Osmanl Gazetesinin de nde gelen yazarlarndan biri olduuna vurgu yaparak; ttihat ve Terakkinin kurucular arasnda Krt olduklar bilinen shak Sukti ve Abdullah Cevdetin bulunmalar yannda; Avrupadaki Jn Trk hareketinde Abdurrahman Bedirhann yer almasnn, zerinde dnlmesi gereken bir husus olduuna dikkat ekmektedir. 238

Osmanl Devleti iindeki etnik unsurlarn arasndaki birliin menfaat esasna dayal olduu ve bundan dolay eitli toplumsallatrma aralaryla Trk milleti etrafnda yaplacak bir birlemenin yararsz ve gereksiz olduu dncesinde olan Abdullah Cevdet; ... Muhtelif unsurlardan mteekkil imparatorluklarda bu unsurlarn ittihad yolu mnferid bir lisann, mnferid bir kanunun, mnferid bir tarz- muamelenin istimli ve tatbki olduu zehab, zehab- batldr... Tevhid-i ansr, tevhid-i menfiden ibarettir... diyerek grn belirtmektedir.239 Dier yandan, Balkan Savann yaratt ortam iinde ... Krdistan, Arabistan, Lazistan, Ermenistan kelimeleriyle oynamak zamannda... olmadklarn240 belirtmekle birlikte; Krtlerin lisanlarn, tarihlerini, gelitirme ve etnik kimliklerini istemelerinin doal olduunu ileri srmesi, Abdullah Cevdetin konuya asl yaklamn gstermektedir.

Muammer Gmen, a.g.e., s. 247; Ercment Kuran, Osmanl mparatorluunda nklb Hareketleri ve Mill Mcadele, (yaynevi bilinmiyor), stanbul, 1956, s. 266 238 Abdurrahmann eitli grlerini, Abdulhaluk ayn Nor Dar (Yeni Asr) adl bir Ermeni gazetesinden aktard u satrlarda grmek mmkndr: Krte-Trke gazeteyi kurduktan sonra O (A. Bedirhan), Sultan devirmek ve otonom blgelerini Arnavutlarn, Rumelili Hristiyanlarn, Ermenilerin, Suriyelilerin (Araplar) ve Krtlerin oluturacaklar federal bir Trk devleti kurmak iin arda bulunmaktadr. 239 Abdullah Cevdet, ttihad Yolu, Roj-u Krd, Aded 2, 6, 6 Temmuz 1329, s. 8, Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t. s. 53 240 Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 53

237

95

Abdullah

Cevdetin;

Krtlerin

yaad

blgelerin

mstakbel

Ermenistan snrlar iinde kalaca iddiasna Krt tarihinden rnek vererek mdafaada bulunmas ve bu savunmas nedeniyle de etnik ayrlklar tarafndan ar bir vgye mazhar klnmas241 dikkate deer bir dier nokta olup, btn bunlar Cevdetin zihninde uzun vadede imparatorluktan ayrlma maksad ve dncesi olduunu da yanstmaktadr. ngiliz temsilcilerinden de yardm gren Krt-Teali Cemiyetinin, etnik ayrmclk dncesini yayan yayn organlarndaki ayrmcla dnk isteklere, Abdullah Cevdetin de faal biimde katld;

... Krdler, byle bir asrn byle bir kyametinde uyumak mmkn mdr? Ey Krd uyan! diye barmaa lzum grmem. Zira Krdler uykuda hl, uykuda iseler oktan lmler demektir. Krd uyankdr ve kendisini asrlardan beri uykuya davet etmi ve uykuya dalm hdaendleri (Trkleri) de uyandracaktr. ... Biz bir asrda yayoruz ki, bir saat uyumu olmak, bir millet iin lm olmak demektir...242 szlerinden de anlalmaktadr.

Merutiyet sonrasnda Abdullah Cevdetin dncelerindeki deiiklik; Osmanl mparatorluunun etnik gruplar zerindeki ynetimini bir eit emperyalizm olarak grmesi ynnde olmu; Cevdet, Wilson ilkelerinin uygulanmas suretiyle Bat desteinde kurulacak bir Krdistan isteini

... Her millet kendi mukadderatn tayin, kendi hkmetini intihb, kendi tarz- idresini tayin etmekde hrdr ve bir millet, dier bir millete hkim olamaz diyen prensip, mesel yalnz zmirin Yunan idaresine gemesini protesto ederken temsk ve istmal olunamaz. Ekseriyetini Krdler tekil eden vilayetlerin Krdistanl mevzu bahis olunca da bu prensip tannmak ve muta ve meri bulunmak icabeder. ...243 eklinde ifade etmitir.
M.kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 198, s. 318 242 M.kr Haniolu, a.g.e., s. 319 243 a.g.e., s. 321
241

96

3.1.2.2. Krt Tevn ve Terakki Cemiyeti

Kurucular arasnda eyh Ubeydullahn olu Seyyid Abdlkadirin de bulunduu Krt Tevn ve Terakki Cemiyeti (Krt Ykseli ve Yardmlama Cemiyeti); Araplarn el Munteda-ul Edebi ve Arnavutlarn Bakim adl rgtlerinden etkilenerek; 19 Eyll 1908de kurulmutur.244 Her ne kadar nizamnamesinde Knn- Essiye ve Osmanllk idealine balanm bir hayr cemiyeti olduu belirtilmise de cemiyet, kuruluundan itibaren Krtlk fikrini yaymaya ve Osmanl topraklarnda zemin bulmaya almtr.245 Bu maksatla, yazar kadrosunda smail Hakk Babanzdenin de bulunduu Krt adn tayan haftalk bir gazete yaynlanmaya balamtr.

Asl faaliyetleri 1909 ylnda balayan Cemiyet tarafndan Dahiliye Nezaretine verilen muhtrada Anadolu ahvlinin tedkik ve slah ile gereken tedbir-i cile ve messire ittihaz iin mteaddid heyetlerin izam istenmitir. Ocak 1909 tarihli bu muhtrada yer alan istekler, Ermeni Patrikhanesi tarafndan da dile getirilmitir. Bunlarn sonucunda iki ayr heyet kurulmasna karar verilmi; Krtlerle Ermeniler arasndaki anlamazlklarn ve arazi davalarnn zmn stlenmeleri, mtegallibenin tutuklanarak yarglanmas, ktlk ve alk iinde bulunan vilayetler halkna (Van, Bitlis, Kozan) yiyecek datlmas ve sivil-asker yetersiz memurlarn deitirilmesi ya da azledilmesi bunlardan birinin grevleri arasnda saylmtr. 246

Cemiyetin faaliyetleri Krtlk hareketlerini hzlandrmtr. Cemiyetin bir yan kuruluu olarak oluturulan Krt Ner-i Maarif tekilatnca, banda Abdurrahman Bedirhann bulunduu Merutiyet adnda Krte eitim

244

Vedat adillili, a.g.e., 153-154; Hdr Gkta, a.g.e., s. 26, Robert Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said syan, ev. Blent Peker-Nevzat Kra, z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992, s. 37 245 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 300-301 246 BOA. Meclis-i Vkel Mazbatalar, Dosya 122-123, sra: 78. Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t, s. 56

97 yapan bir okul faaliyete geirilmitir.247 Bununla birlikte Celile Celilin tespitlerine gre, stanbuldaki bu faaliyetler hzla devam ederken, Krtlerin Krdistan olarak niteledikleri Dou ve Gneydouda halk bu trden faaliyetlere itibar etmedii gibi blgede tek bir okul dahi alamamtr. eyh Abdlkadir ise Osmanl Devleti ve randaki Krt airetleri arasnda Krtlk ve Krdistan fikirlerini yaymaya almtr.248 Ayrca, Cemiyet zellikle Ermeni cemiyetleri ile ibirliine girmi, II. Merutiyeti takiben birlik ve beraberlik slogan altnda Ermenilerle ortak mitingler ve Krt-Ermeni Dostluk Geceleri dzenlemitir.249 Faaliyetleri lke geneline yaylan ve Bitlis, Musul, Badad, Mu ve Erzurumda ubeler aan cemiyete ilikin dikkate deer noktalardan biri de hi phesiz Bitlis ubesinin faaliyetlerine arlk Rusyasnn Akimoviin Bitlis Konsolosu Akimoviin katlmasdr. Bitlis Celile Celilin faaliyet raporlarndan aktardna gre; ubesinde

gsterenler daha ok blgenin zengin aileleri olup, halktan ve aydnlardan cemiyeti destekleyen hemen hi kmamtr.

Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 301 Bununla ilgili olarak Van Vilyetinden Dahiliye Nezaretine yazlan 1911 tarihli bir tahriratta unlar belirtilmektedir: Krdlerin bir takm maksad- gayr- malme zerinde tede beride ictim ederek mahiyeti henz mechl bir fikrin tamm u tevsine altklar cmle istihbrtdandr. Mblaadan hli olmadna kanaat mevcud olmala beraber gerek hl-i firrda bulunan ve gerek vilyt- malmece mevcud res-y airin idre-i ceddeye karu bir hareket-i irticiyyeye yeltenmek arzusunda bulunduklar hissolunmaktadr. Vukundan korkulan hareket Ermenilere karu olmayarak srf hkmet-i Osmaniyyeye karu bir kyam eklinde zuhr etmesi muhtemel grnmektedir. Bu mfsidenin mretteb ve munzam meznen emdinanda bulunan yndan Abdlkadir Efendinin olmas edinilen tahkikatdan ve rev-i hlden istidll olunmaktadr. Pederleri eyh Abdullahn vaktiyle takib eyledii meslek meydanda mevvekde en ziyade bu Abdlkadir Efendi olduu o zamann ahvline ittil- onlarca malumdur. ran ekrdyla memlik-i Osmaniyyedeki ekrd birletirerek fikr-i btlnca bir Krdistan hkmeti veyahud mahtariyetle idare edilir bir Krdistan ktas tekil etmek ve bit-tabi riyseti de kendisine tevd olunmak gaye-i emeldir. Buraya geldikde ittihd- ansra hdim olmak zere zt- devletlerinden alm olduu talimt mcebince res-y ayirii celbeylemi sret-i zhirde Merutiyetin mehsin u fevidine ve ittihd- ansrn lzum ve mefiine dair vesy icr etti ise de res-y mezkre ile mzkert- hafiyyesi anlalmamakla beraber azimetinden sonra res efkrnda husle gelen tebeddlt bu mzkertn bir maksad- hayra matf olmadn gstermi idi. Shhatini pek de tasdk etmemek artyla stanbulda avdetini mteakib burada tevkl eyledii kendi akrabasndan eyh Muhammed Efendi zade ehabeddin ve Mecid Efendiler mrunileyhden aldklar talimat dairesinde hareket ederek bir fesat kna alacaklar ve nevhi-i cedde ve Savubulakdaki ekrd- raniyyenin dahi kendilerine mzaheretde bulunacaklar muhtelif menbiden tereuh edilmektedir... BOA.DH.MU., Dosya 71, Vesika 68. Aktaran Ayhan Aydn: a.g.t., s. 59 249 Ayrntl bilgi iin bkz. Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 301
248

247

98

Cemiyetin giderek artan zararl faaliyetleri karsnda Devlet, nce Bitlis ubesini (1909 Mays) daha sonra da genel merkezi ile dier ubelerini 1909 yl ortalarnda kapatmtr.250 Cemiyet tarafndan zengin Krt ailelerinin stanbul, Fransa, ngiltere ve svirede okutulan ocuklarnn oluturduu Krt Entellicensias; Avrupa ve Ortadouda yrtlen Krtlk faaliyetlerinin temelini oluturmutur.251

3.1.2.3. Hevi (Umut) Cemiyeti

1912 yl balarnda Dr. Mehmed kr Sekbann gayretleriyle Halkal Ziraat Mektebinin doulu rencileri tarafndan kurulan Cemiyet,252 1913 ylndan itibaren stanbulda Roj u Kurd (Krd Gnei) adl bir dergi yaynlamaya balamtr. nc saysndan itibaren ad Hatavi Krd olarak deitirilen ve yazarlar arasnda Babanzde smail Hakk ile Dr. Abdullah Cevdetin de bulunduu dergi, zararl neriyatlar nedeniyle ksa srede kapatlmtr.253

Hevi

Cemiyeti

Dou

Anadolu

blgesinde

hzla

tekilatlanm,

Avrupada ubeleri alan rgtn, yurt iinde ise bata Erzurum ve Bitlis olmak zere pek ok yerde ubesi almtr. I. Dnya Sava yllarnda faaliyetine ara veren cemiyetin mal varl ve arivi Abdlaziz Babana braklm; I. Dnya Sava srasnda Abdlaziz Babann liderliinde tekrar faaliyete geen Cemiyet 1922 ylnda kapatlmtr.254

a.g.e., s. 368 William Aegleton, a.g.e., s. 34; Vedat adillili, a.g.e., s. 153-154 252 smail Glda, Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991, s, 64; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler I, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1984, s. 406 253 Hdr Gkta, a.g.e., s. 27; Vedat adillili, a.g.e., s. 156 254 Hdr Gkta, a.g.e., s. 27; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 303
251

250

99

3.1.2.4. Gehanden Cemiyeti

1913 yl balarnda Hoyda faaliyetlerine balayan Gehanden Cemiyeti, daha sonra Abdurrezzak Bedirhan bakanlnda rad adyla tekilatlanm; kltr ve eitim amal bir rgtlenmeye giderek pek ok airet reisini kazanmtr. Her ne kadar cemiyetin balca amac Hoy blgesinde okul amak, gazete ve dergi karmak gibi grnse de, 1911 yl balarnda Abdurrezzak Bedirhann Dou ve Gneydou Anadoluda halk silahlandrarak kyama tevik ettii ve amacnn blgede otorite salamak olduu255 anlalmaktadr.

Abdurrezzak Bedirhann faaliyetleri srasnda en byk yardmcs Hoydaki Rus konsolos muavini irkov olmutur. Rusyaya okutmak zere renci gnderen Abdurrezzak Bedirhan, Petersburg Bilimler Akademisi bnyesinde bir Krt Dili ve Edebiyat blmnn almasna nayak olmu; Rus alfabesini esas alarak bir Krt alfabesi hazrlamaya alm; ilk Krt okulunun 22 Ekim 1913 tarihinde Hoyda faaliyete gemesini salamtr. 1912 Austosunda stanbulda grevli olan Dou blgesinde olduunu belirtilmektedir. Rus elisi Girs raporlarnda Cemiyeti kastederek gizli bir organizasyon bulunduunu ve ynetiminin ise

Rus yanls politikasn siyasi alanda srdrebilmek amacyla da rad adl gizli bir tekilatlanmann iine giren Abdurrezzak Bedirhan ve taraftarlar, Dou Anadoludaki airetler zerinde Rus propagandasnn gittike artmasndan da yararlanarak, Rus asker yardmn salayp bamsz bir Krt devleti kurmak amacyla Rusyaya snr blgelerde faaliyetlerini arttrmlardr. Bu gizli tekilatn nde gelen liderlerinden olan Bitlisli Molla Selim, 1913 yl iinde Ermeni komitelerinin temsilcileriyle sk iliki iine girmi; yine lider kadrosundan Hayreddin Berz ise Rus Konsolosluuna faaliyetleri hakknda bilgi vererek, Komiteye yeterli destein
255

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatalar, No: 152-78. Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t, s. 61

100

salanmas

halinde,

15

gn

iinde
256

bir

isyan

hareketini

organize

edebilecekleri vaadinde bulunmutur.

Bu olayda, Rusyann dorudan

yardm, tevik ve tahrikleri olduunu gsterir belgeler bulunmaktadr.

Vergi ad altnda halktan zorla para toplayan ve silahlanan rad yanllar; isyan hareketinin balamas iin 1913 ilkbaharn planlam ve Siirtin irvan ilesi merkez olmak zere bir Krt devleti kurulmasn kararlatrmtr. Osmanl Devleti bu ihaneti ksa zamanda tesbit etmi ve irad tekilat tamamen kaldrld gibi lider kadrosundan Abdurrezzak Bedirhan ile Hayreddin Berz ldrlmlerdir. 257

3.1.2.5. Molla Selim syan

Batl devletlerin Trk Hkmetine Dou vilayetlerinde slahat yaplmas ile ilgili basklar, zellikle de arlk Rusyasnn yaylmac politikalarna Ermenileri alet etme abalar, Hkmetin dou vilayetlerinde slahat iin harekete gemesine sebep olmutur. 8 ubat 1914 tarihinde yaplan anlama slahat ile ilgili olmakla birlikte, Rusya iin bu blgeyi igal etmekte nemli bir adm olarak kabul edilmi; Ermenilere paralel olarak blgede bir isyan iin Rusyadan yardm talebinde bulunan rad mensuplarndan Bitlisli Molla Selim; Rus ve Ermeni destei salayarak isyan karmtr.258

Yre halk ile memurlar arasnda yaanan srtmelerin; Balkan Savann ardndan artrlan anm vergisinin blge halk zerinde bir honutsuzluk yaratmasndan kaynakland dnlmekle259 birlikte; blgede eriflik iddiasyla din mahiyetli bir ayaklanmann hazrlanmakta olduu da bilinmektedir. Her ne kadar Molla erif, Bitlis Valisince ayaklanma
Celile Celil, a.g.e., s. 202-203 Abdulhaluk ay, a,g,e, s. 303-305; Naci Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, Beybun Yaynlar, Ankara, 1992, s. 47-48; 258 Vedat adillili, a.g.e., 33-34; Hdr Gkta, a.g.e., s. 28-29 259 Celile Celil, a.g.e., s. 204, Naci Kutlay, a.g.e., s. 161.
257 256

101

ncesinde tutuklanm olsa da 23 ubat 1914 tarihinde taraftarlarnca jandarmann elinden kurtarlmtr. Bu olay isyan hareketinin balangc olarak kabul edilmektedir.260

nceki yllarda Ermeni komiteleri ile temasta olan ve Ermenilerin desteini temin eden Molla Selim, isyann elebas grnmndeyken; isyann arka plandaki lideri Hizanl eyh Seyid Ali de Ermeni komitecilerle anlama yapmtr. Molla Selim, 1913 ylnda eyh Seyid Ali adna harekete gemi; Mu yaknlarndaki Surp Garabet adl Ermeni manastrnda Tanak liderlerinden anlamtr.261 Vartan Vartabet ile ortak hareket etme konusunda

Celile Celil, Molla Selimin bir mektupla stanbuldaki Ermeni Patriine mracaat ettiini; syann sadece Jn Trklere kar olduunu ileri srerek, Ermenileri kendileri ile birlikte hareket etmeye ardn; buna karlk pek ok Ermeninin isyanclarla birletiini vurgulamaktadr. Dier yandan, Abdulhaluk ay ise isyann gerek lideri konumundaki Yusuf Kmil Bedirhann blgeye geliine kadar Humata hazrlklarn yrten Molla Selime ksa zamanda Ermenilerin silah, mhimmat ve militan vermek suretiyle isyana fiilen katldklarn kaydetmektedir.262

Bin kadar si ile 1-2 Nisan 1914 tarihinde Bitlise saldran Molla Selim ve yandalar ar kayplar vererek gerilemek zorunda kalmlardr. Ancak, isyan dier blgelere yaylma eilimi gstermi; zellikle blgenin nfuzlu din adamlarndan eyh ahabettin ile eyh Seyid Alinin isyan desteklemeleri zerine hkmet harekete gemitir.

260 261

Celile Celil, a.g.e., s. 204-205 Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas, Trk Kltr, Say: 350, Haziran 1992, s.363 262 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 305

102

Bitlis saldrsnda yenik den Molla Selim arkada ile birlikte Rus Konsolosluuna snm, Divan- Harb-i rfde yarglanarak gyben idama mahkm edilmilerdir. Bir sre sonra Rus Konsolosluundan teslim alnan eylemciler, idam edilmilerdir.263 Bu isyann arkasnda, dorudan yardm, tevik ve tahrikleri olan Rusyann bulunduuna dair belgeler bulunmaktadr.264

Molla Selim syan, arlk Rusyasnn Trkiye zerindeki emelleri dorultusunda planlanarak desteklenmitir. syan hareketi, Rusyann Krt rgtler zerindeki tesirini gstermektedir. Dier yandan grld gibi isyan, blgedeki Ermeni komitelerinden, stanbuldaki Ermeni Patriine kadar Ermeniler tarafndan desteklenmitir.

3.1.3. Birinci Dnya Sava ve Mtareke Dnemi Hareketleri

Fransz ihtillinin ortaya kard yeni fikirler, devletleri olduu kadar bu devletlerin iinde yaayan milletlerin davranlarn da etkilemitir.

Bruinessene gre, Birinci Dnya Sava ncesinde, Rus konsolosu Nikitin, blgedeki airet reislerini Trk Devletine kar eyleme tevik etmi, bunlardan bir ksmn Rusyaya gtrerek Trkiye aleyhinde yetitirilmelerine yardmc olmutur. Ancak, savan balamas ile birlikte Osmanl Sultannn, Cihad arsnda bulunmas zerine, airet reisleri Ruslarn tm yardm vaadlerini kaytsz artsz reddetmi ve Trk Devletinin hizmetinde dmana kar savamlardr.
263

Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 305-306; Ayrca bkz. Hdr Gkta, a.g.e, sf, 28-29, Vedat adillili, a.g.e. s., 47-48 264 Bedirhanllardan Rusyada firari bulunan Abdurrezzakn isyann lideri konumunda bulunan Molla Selime gnderdii Blge halkna silah datlaca ve mevcut hkmetin tannmayarak isyana byk bir katlm salanmas isteini belirtir mektup iin Bkz. BOA.BEO. (S), 20/5, No:321161, Aktaran: Veli Fatih Gven Trkiyede Siyasi Krtllk Hareketleri, H. Atatrk ilkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, Haziran 1999, s. 63, Ayrca, BOA.BEO.(S), 20/5, No: 321065 Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 69

103

Robert Olson, stanbulda bulunan Krt unsurlarn Birinci Dnya Sava srasnda, ttihat ve Terakki ynetimine kar tilaf ve Hrriyet Frkas ierisinde 150 kiilik bir grup oluturarak Krtlk faaliyetlerine destek verdiklerini belirtmektedir.265

Osmanl

Devletinin

sava

kaybetmesinin

ardndan

Mondros

Mtarekesi imzalanmtr (30 Ekim 1918). Mtarekenin birinci maddesiyle, anakkale ve stanbul boazlarnn tilaf Devletlerince igali kabul edilmi; yedinci maddesiyle de tilaf Devletleri, gvenliklerini tehdit edecek bir durum ortaya kmas halinde herhangi bir stratejik mevkii igal olmulardr. hakkna sahip

ttifak Devletleriyle yaplacak bar anlamalarnn hazrlanmasna ynelik 18 Ocak 1919 tarihli Paris Bar Konferansnda, ngiltere ve Fransa, Amerikann yalnzlk politikasna dnmesinden de yararlanarak, bar artlarn belirlemeye almlardr. Kararlarn ngiltere ve Fransann karlar dorultusunda alnd Konferans almalarnda Willson lkeleri dikkate alnmamtr.

Musulu Fransaya brakan

Sykes-Picot Anlamas (1916)ndan

memnun olmayan ngiltere Babakan Llyod George; anlamada iki deiiklik yaplarak bu durumun dzeltilmesini istemitir. Bunlardan ilki, Musulun ngiliz blgesinde tutulmas, ikincisi ise Filistinin snr ve statsnn yeniden tespit edilmesidir. ngilizler, Ruhr Havzas, Suriye ve Kilikya gibi Fransz isteklerine kar, Musul ve Filistindeki deiik staty ne srm; ubat 1919). Fransa da bu deiiklikleri Musul petrollerinden hisse almalar artyla kabul etmitir (15

12 Ocak 1919da Pariste toplanan Paris Bar Konferansna erif Paa Osmanl Devleti Heyet Bakan olarak katlm olmasna ramen;
265

Robert Olson, a.g.e., s., 40.

104

Konferansta, Krt Halknn Talepleri zerine Notlar bal altnda baz istekler dile getirerek, Wilson Prensipleri erevesinde bir Krt Devleti kurulmas talebinde bulunmutur.266 Paris Bar Konferansnn 30 Ocak 1919 tarihli toplantsnda Trkiyeden ayrlacak topraklar zerinde kurulmas dnlen Krdistan gndeme alnmtr.267

20 Kasm 1919 tarihinde Ermeniler adna Bogos Nubar Paa ile KrtErmeni Antlamasn imzalamas nedeniyle Said Nurs gibi kiilerce ok ciddi ekilde eletirilen268 erif Paa; Konferansta nce, Osmanl temsilcilii grevini; ardndan da Krt Temsilcisi sfatn terk etmek zorunda kalmtr.

Tepkilere sebep olan ve Krt-Ermeni anlamas ile ilgili Paris Bar Konferansna sunulan muhtrada;

Ermeni ve Krt uluslarn yetkili delegeleri olan bizler yksek rka mensub, karlar ortak ve gayr- resmi hkmetleri kendilerine bunca zulm etmi bulunan Trklerin boyunduruundan tamamen kurutularak ve bamszlklarndan baka bir gaye ve maksad takip etmeyen iki milletin emellerini Bar Antlamasna sunmakla onur duyarz. Uluslarn kendi
erif Paa, Bir Muhalifin Anlar-ttihat ve Terakkiye Muhalafet, Nehir Yaynlar, stanbul, 1990, s. 13; Mim Kemal ke, ngiltere'nin Gneydou Anadolu siyaseti ve Binba E. W. C. Noel'in faaliyetleri (1919), TKAE Yaynlar, Ankara, 1988, s. 76 267 Ermeniler zerinde o gne kadar etkin olan Rus propagandas sebebiyle ngilizler bilhassa Krtlerin isteklerine ilgi gsteriyor, Lloyd George da bu istekleri hararetle destekliyordu. Daha sonra kendini Krt Heyeti Bakan olarak nitelendirecek olan erif Paann Konferansta verdii muhtrada Diyarbakr, Harput, Bitlis, Musul ve Urfa sancaklarnn birletirilmesi ve bu topraklar zerinde bir Krt Devletinin kurulmas istenmekteydi. 268 erif Paann Ermeni temsilcisi Bogos Nubar paa ile Osmanl Devleti dnda bir devletin mandaterliinde bir Ermenistan ile Krdistan kurulmas konusunda anlamas, Meclis-i Mebusanda iddetli tepkilere neden olmu, airetler ise hain olarak nitelendirdikleri erif Paay protesto telgraflarnn yannda Trk Devletine ballk telgraflar gndermilerdir. Benzer protesto telgraflar, Dersim, Keeli ve Elekirt airetlerinden de gelmitir. Ayrca, ABD Bakan Wilsona, Cizredeki 16 airet reisi Trk Devletinin ynetiminden baka bir ynetim altnda yaamalarnn mmkn olmadn bildiren telgraflar gndermilerdir. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Banur Matbaas, Ankara, 1970, s. 33; Hayri Babu, Krttrkleri ve Fanatik Ermeni Faaliyetleri, TKAE Yaynlar, Ankara, 1984, s. 34-39; Mim Kemal ke, a.g.e., s. 68-72; E.Kuran, agm, s. 170; Airet reislerinin telgraflar iin bkz. Hkimiyet-i Milliye, Aairin Vatanperverlii, Say 9, Ankara, 16 ubat 1336, s.3; Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t, s. 75
266

105

kaderlerini kendilerinin tayin etmeleri konusundaki ilkesine dayanarak byk devletlerden birisinin korumas altnda bamsz bir Ermenistan ve bir Krt devletinin kurulmasn ... ifadeleri yer almaktadr.269

tilaf

Devletleri,

Osmanl

mparatorluuna

uygulanacak

bar

koullarnn esaslarn 24 Nisan 1920de San Remo Anlamasyla belirlemilerdir. Dier yandan, 18 Nisan 1920de San Remo Yksek Bar Konseyi Toplantsnda Krt konusunun grlmesi; ngiltere ve Fransa tarafndan, Paris ve Londra Konferanslarnda Krdistan eklinde adlandrlan blgeyi Trkiyeden ayr bir otonom idare haline getirmek iin zm aranmas; ve Lloyd Georgeun, Krtler dahil Trk mparatorluundan Trk olmayan unsurlarn, yaad tm blgelerin ayrlmasnn amalandn aklamas ile balayan sre Osmanl mparatorluunu tarih sahnesinden silmeyi gaye edinen Sevr Anlamas 10 Austos 1920de stanbul Hkmetine dikte ettirilmesiyle noktalanmtr.270

Nitekim, 10 Austos 1920 tarihli Sevr Antlamasnn ilgili maddeleri de bu istekler dorultusunda hazrlanarak; Osmanl Hkmetine imzalatlmtr. Sevr gereince Krdistan Meselesine Anlamann 62, 63 ve 64. maddelerinde yer verilmitir. Anlamann 64 nc maddesinde

...Krt halk, yani bu blgede bulunan halk ounluu, Trkiyeden ayrlarak muhtariyetlerini ilan etmek arzusunu izhar ederse ve Cemiyet-i Akvma mracaat ederse ve ayet Cemiyet-i Akvmda bu halkn istikll arzusunu gerekletirebilecek kapasitede bulunduklar kanaat ortaya karsa ve bunun yerine getirilmesini tavsiye ederse, Trkiye bu tavsiyeyi aynen

269 270

Ayrntl bilgi iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e., s. 13-14 Anadoluda balayan Milli Mcadele Hareketinin karsnda uygulama alan bulamayan bu anlamann en nemli noktalar; Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan ile onun gneyinde zerk bir Krdistan Devleti Kurulmas ve Gneydou Anadolu blgesi ve Suriyeyi Fransa, Irak ve Filistini de ngilterenin alacak olmasdr.

106

uygulamaya ve blgedeki btn haklarndan vazgemeyi ve kendisini buna gre ayarlamay imdiden taahhd eder.271

ifadesine yer verilmitir. Bu anlamada bahsedilen bir Krt Devleti deil, Krdistan adnda bir blgedir. Bu blgenin %90 yine anlan Anlama metni gereince Ermenilere emanet edilmi; bu yolla Krtler ve Ermeniler ayn topraklar zerinde bir birliktelik iine konulmaya allmtr. Ancak, Sevr Antlamas Milli Mcadele Hkmeti tarafndan imzalanmam ve yrrle girmemitir. Dier yandan, aada istisnalar grlmekle birlikte blge insanlar bu oyunlara gelmemi; Milli Mcadele dnemi boyunca, dmanlara kar mcadele etmilerdir.

3.1.3.1. Krt Teli Cemiyeti

Hevi Cemiyetinin Diyarbakrdaki taraftarlar 17 Aralk 1918de Krt Teli Cemiyeti (Krdistan Ykselme Dernei) adnda bir Krt rgtn kuruluunu gerekletirmilerdir.272 Kurucular arasnda Seyyid Abdulkadir, Hseyin kr (Baban), Dr. Mehmed kr (Sekban), Babanzade Hikmet, Kamran Ali Bedirhan, Berzencizde Abdlvahid, Babanzde Mustafa Zihni Paa (Eski Hicaz Valisi), Bedirhanzde Murat Remzi (eski belediye bamfettii) Bedirhanzde Mehmed Ali, Bedirhanzde Hasan Remzi, Babanzde Hikmet, Bedirhanzde Bedirhan, Hseyin Hsn (Dersim Airetlerinden) gibi isimlerin yer ald273 rgt; Osmanl Anayasasna ve Osmanllk idealine bal bir hayr cemiyeti eklinde kurulmu; ancak, blgede bir Krt oluumu iin faaliyet gstermitir.274 Cemiyet, ngilizlerin
Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I, A. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1953, s. 551-552 272 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s, 186-187; smail Glda, a.g.e., s. 12 273 Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas 1919-1925, Tekin Yaynlar, stanbul, 1994, s.183-184; Abdulhalk ay, a.g.e, s. 375-376 274 Ayrlk ynn Wilson ilkelerinin Krtlere de uygulanmasn isteyerek ortaya koyan Cemiyetin Erzurum, Diyarbakr, Van, Bitlis, Malatya, Elaz ve Muta birer ubesi almtr. Cemiyetin ilk almas, stanbulda bulunan ngiliz, Amerikan ve Fransz komiserlerini ziyaret etmek olmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. Hdr Gkta, Trkiye Cumhuriyetinde syanlar, s. 31
271

107

egemenliinde bir Krt oluumuna gitme niyetini mhrnde Krt Teli Cemiyeti ifadesi yannda Franszca olarak Autonomie du Kurdistan szcn kullanarak;275 ortaya koymutur.

Milli Mcadeleye muhalif cephede yer alan bata Hrriyet ve tilaf Frkas olmak zere ngiliz Muhibleri Cemiyeti gibi kurulularla sk bir ibirlii iinde bulunan rgt, eyh Seyyid Abdlkadirin bakanlnda bir komite oluturarak Ocak 1919da stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserliine bavurmu; Dou ve Gneydou Anadolu, Mezopotamya ve Gneybat randa bir Krdistan kurulmas iin destek talep etmitir. ABD Cumhurbakan Willsonun ilkelerine dayal Krt isteklerini kapsayan 2.1.1919 tarihli bir muhtra bu komite tarafndan ngiliz Yksek Komiserlii ile stanbuldaki Dvel-i tilfiyyenin temsilcilerine verilmitir.

ngilterenin desteinde bir Krt devleti kurmay ama edinen Krt Teli Cemiyeti, Mdafaa-i Hukuk hareketi karsnda bozguna urayarak paralanmtr.

3.1.3.2. Tekilt- ctimiyye Cemiyeti

Krt Teli Cemiyetinin blnmesi sonucu Mondros Mtarekesi ortamndan yararlanlarak ve ngilizlerin yardm ile Diyarbakr ve stanbulda Tekilt- ctimiyye Cemiyeti kurulmu; krmz, sar, beyaz ve yeil renklerden oluan szde ilk Krt bayra da bu Cemiyet tarafndan belirlenmitir. 276

1920 ylnn Mays

ay iinde kurulan ve kurucular arasnda Dr.

Abdullah Cevdet, Celdet Bedirhan, Emin Ali Bedirhan, Babanzde kr, Babanzde Fuad, Babanzde Hikmet, Dr. Mehmed kr Sekban gibi
275 276

Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946, s.,18. Bkz. smail Glda, a.g.e., s. 192-193

108 isimlerin277 bulunduu Cemiyet; siyasi mantndan ve iinde barndrd bamszlk yanls Krt kadrolardan dolay Osmanl Hkmetinin, Mustafa Keml Paann ve Ankara Hkmetinin iddetli tepkisiyle karlamtr.278 stanbulda amalarn gerekletiremeyeceini anlayarak Gneydou ortadan Anadoluya ynelen Cemiyet, gerek burada gerekse Anadoluda Mdafaa-i Hukuk ve Milli Mcadele hareketi karsnda tutunamam ve kalkmtr.

3.1.3.3. Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti

Krt Teli Cemiyetine bal olarak faaliyetlerini srdren derneklerden biri de 1919 yl balarnda kurulan Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetidir. Kurucular arasnda Bedirhanzde Emin Ali, Dr. Abdullah Cevdet, Bedirhanzde Midhat, Erzurum Mebusu Seyfullah, Hakkri Mebusu Tah Efendi, Bedirhanzde Kamil Bey, Bedirhanzde Abdurrahman gibi isimlerin279 bulunduu Cemiyet, grnte Krt yayn ve eitim alannda almalar yapabilmek iin kurulmutur. Cemiyet, ayr bir Krt rk, Krt dili, Krt tarihi yaratma faaliyetlerine girimise de Mem u Zn adl eserin basmndan te gidememitir.

1. Dnya Sava dneminde bu derneklerin dnda Krt Kadnlar Teli Cemiyeti, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, Krt Kulb,280 Krt Milliyet

a.g.e., s. 196-197 a.g.e., s. 202-203 279 a.g.e., s. 248; Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 214-215 280 Krt Teli Cemiyetine halkn ilgi gstermemesi zerine 1919 ylnda Diyarbakrda kurulan Krt Kulb adl rgtn yneticileri, ngiliz himayesinde zerk bir Krdistan kurulmasn istemiler, bunun iin ngiliz ajan Noel ile temas kurmu ve onun vastasyla temin ettikleri ok miktardaki yabanc paralar yine Noelin direktifleri dorultusunda eitli airetlere vermiler ve bunlar Devlete kar kkrtmaya almlardr. Bu tip almalarla blge insannn milli birlik duygusu yok edilerek, genlere Krtlk fikri empoze edilmitir. Atatrkn 15 Haziran 1919da Diyarbakr Valiliine gnderdii yazda, Krt Kulbnn faaliyetlerinin engellemesine ynelik alnan kararlarn yerinde olduu ifade edilmi, bunun zerine Kulp kapatlmtr. Bu olaylar dnemin hassasiyetini ve tilaf devletlerinin lke insan zerinde oynad byk oyunlar gstermesi asndan son derece dikkat ekicidir. Ayrntl bilgi iin bkz. Abdulhaluk ay, a.g.e., s.309; Hdr Gkta, a.g.e., s. 33-35; Mazhar Mfit
278

277

109

Frkas, Krt Milli Frkas, Krt Hoybun Cemiyeti gibi Krt siyasi teekkller kurulmutur. Her birinin gtt ortak politika; Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki derebeylerin, aalarn, eyhlerin desteinin salanmaya allmas; bunun iin, blgenin ekonomik ve sosyal ynden geri kalmlnn istismar edilmesi olmutur.

1921 ve 1922 yl balarnda Trk Milli Hareketinin igalciler karsndaki baarlar ve Sevr Anlamasnn 62 nci maddesindeki Krdistan kurulmas isteine destein azalmasyla yerel bir Krt devletinin kurulmas fikri kk bir zmrenin dnda kabul grmemeye balamtr.281

Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kurulmas almalar, Mustafa Kemal Paann Anadoluya gnderilmesiyle birlikte hz kazanmtr. Mustafa Kemal ve arkadalar Krt Teli Cemiyetinin zararl faaliyetlerini engellemek iin airet reisleri ile grmelerde bulunmular,282 bu grmeler neticesinde, blgedeki airetler M. Kemal Paann yannda yer alarak Milli Mcadele hareketine destek vermilerdir.283 Krt Teli Cemiyeti gibi dier btn dernekler de Mdafaa-i Hukuk ve Milli Mcadele hareketi karsnda tutunamayarak ortadan kalkmlardr.

3.2. Milli Mcadele Dnemi

1.

Dnya

Sava

yenilgisinin 7.

ardndan

Mondros dayanlarak

Mtarekesi Osmanl

imzalanm;

Mtarekenin

maddesine

mparatorluunun topraklar tilaf Devletlerince igal edilmeye balanmtr.

Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber C.1, TTK Yaynlar, Ankara, 1988, s. 255-258, 286 281 Martin Van Bruinnessen, Trkiyede Krt Milliyetiliinin Kkenleri ve Geliimi, Berlin, Mukayeseli Sosyal Bilimler Enstits B.V.S.P.OB.1125.D.1000 Berlin 30. Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t, s. 76 282 M.Kemal Atatrk, Nutuk C. III, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul, 1970, s. 937-940, Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 200-201 283 Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu, 1918-1926, TKAE Yaynlar, Ankara, 1992, s. 116

110

Bu gelimelerin neticesinde; snrlar belli lke milliyetilii ortaya kmtr. Dolaysyla, Milli Mcadele dnemi ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllar, milliyetilik inancnn somut bir vatan anlay ile btnletii bir sre olmutur.

19 Mays 1919da Samsuna kan Mustafa Kemal Paann Amasyada yapt toplantlar neticesinde Amasya Tamimi olarak bilinen genelge ilan edilirken 1919un Temmuz ve Eyll aylarnda Erzurum ve Sivas Kongreleri yaplm; manda ve himayenin asla kabul edilemeyecei, milli snrlar iinde vatann bir btn olduu, yabanc igal ve mdahalesine kar Osmanl Hkmetinin dalmas halinde, milletin hep birlikte direnecei ynnde kararlar alnmtr. Heyet-i Temsiliye yelerince hazrlanan Misk- Mill; nce Son Osmanl Meclis-i Mebsannca 28 Ocak 1920de, ardndan da 23 Nisan 1920de Ankarada kurulan Byk Millet Meclisince aynen kabul edilmitir. Misk- Millnin ilk maddesi u ekildedir:

Osmanl Devletinin 30 Ekim 1918 tarihli mtarekenin yapld esnada dman ordularnn igali altnda kalan Arap ounluunun bulunduu ksmlarnn kaderi halklarn zgrce verecekleri oylara gre belirlenmek gerekeceinden, sz edilen mtareke hatt iinde ve dnda dini, soyu, istekleri bir olan ve birbirlerine karlkl sayg ve fedkarlk duygular tayan; sosyal haklaryla evre artlarna uymu bulunan Osmanlslm ounluunun oturduu blgelerin tamam fiilen, hkmen ve hi bir sebeple ayrlk kabul etmez bir btndr.

Krtlk faaliyetleri, zellikle ngilterenin Musul ve evresini igal etmesiyle yeni bir boyut kazanmtr. Bu dnemde, blgede Ermeni ve Krt oluumun gerekleme anslarnn birbirleri ile balantl olduu n kabulyle, Musuldan Van glne kadar uzanacak bir Krt oluumu gerekletirilebilecei kanaati bu evrelerde hkim olmutur. Bu ortam, siyasi dernekler ile partileri olduu kadar, Dou ve Gneydou Anadolunun

111

airet liderlerini de harekete geirmitir. Geen sre iinde nce Ermeni ve Arap projeleriyle atan Krdistan konusu, milletleraras platforma tanm ve petrolle btnlemitir.

Bu dnemde, bir yandan Milli Mcadele hareketi sabote edilmeye allrken; bir yandan da Elaz Valisi Ali Galibin, Bedirhanlardan Celde ve Kamuran Ali kardelerin ve ngiliz ajan Noelin almalar ile faaliyetleri srdrlmeye allmtr. Dier yandan, tilaf Krtlk Devletlerinin

desteine dayanan Krt rgtlerin faaliyetleri ile Anadoluda meydana gelen Ali Bat, Cemil eto, Milli Aireti ve Kogiri olaylar da bu hareketleri desteklemitir.284

3.2.1. Ali Bat syan

Midyatn

gneyindeki

airetlerden

birinin

reisi

olan

Ali

Bat,

Gneydou Anadoluda ngilizlerin tevik ve yardmlaryla bir Krt devleti kurmay amalam, bu maksatla, mtareke dneminde ortaya kan karklktan da faydalanarak Cizre, Nusaybin, Savur ve Mardin havalisine hkim olmaya almtr.285

Emrindeki birka yz silahl ile 11 Mays 1919da Nusaybine gelen Ali Bat; hapishanedeki mahkmlar serbest brakm, halktan para ve asker toplamaya balamtr. 5 inci Tmen Komutanlnn emriyle bir kuvvet Nusaybine sevk edilmi, alnan tedbirleri duyan Ali Bat Nusaybini terk ederek dalk blgeye ekilmitir. Yzba Yusuf Ziya komutasndaki kuvvetlerle Ali Bat taraftarlar arasnda yaplan msademede asilerin ou ldrlm, Nusaybin blgesinde barnamayacan anlayan Ali Bat Midyatn gneyine ekilmitir. 5 inci Tmen Komutan Midyatda bir
284

Mazhar Mfit Kansu, a.g.e., s. 47; Robert Olson, a.g.e., s.51-53, Trk stiklal Harbi, Trk stiklal Harbinde Ayaklanmalar, C. VI T.C. Genelkurmay Bakanl, Harp Dairesi Bakanl Resmi Yaynlar Seri No:1 Ankara, s. 40-42-178-181 285 Trk stiklal Harbi, s.23

112

beyannme yaynlayarak Hkmetin yalnz Ali Baty takip ettiini, kyllerin ve airetlerin bu akye yardmda bulunmamak artyla serbest olduunu ilan etmi; Ali Bat, 18 Austos 1919 tarihinde Medah mevkiinde baslarak ldrlmtr.286

Ali Bat olaynda her ne kadar dini etki grlse de olayn asl nedeni ngilizlerin blgede kaos karmak suretiyle Milli Mcadelenin baarszla uramasn salama istekleri287 olmutur.

3.2.2. Cemil eto Olay

Bu dnemde, meydana gelen bir baka vaka ise, Bitliste Cemil eto tarafndan balatlan olaydr.

Garzanda Bahtiyar (Pencinar) Airet reisi olan Cemil eto, Kardei Bear eto ile birlikte Milli Mcadelenin srd bir dnemde ngiliz ve Franszlarn faaliyetlerinden cesaret alarak blgede bir etkinlik kurmak istemitir.288 Cemil eto; Rakotan Aireti Reisine yazd bir mektupta Hkmet ve cihet-i askeriyyeyi ortadan kaldrmak iin Garzanda btn airetler birletik. Yalnz siz kaldnz, ayet siz bu ittifaka dahil olmazsanz piman ve perian olacaksnz. demitir. Rakotan aireti reisi Sabri ise cevabnda Ecdadm imdiye kadar hep hkmetin sayesinde yaad ve reislik yapt. Ben de ecdadmn eserine uyacam. Binaenaleyh hkmetten baka bir kuvvete boyun emem ve beni hi bir kuvvet tehdit edemez.289 diyerek yabanc devletlerin oyununa gelmeyeceini vurgulamtr.

1920 ylnn Mays aynda Haydaran Aireti Reisi Hseyin Paa, Cemil etoyu ziyaret etmi ve stanbuldaki Krt Teli Cemiyetinin yaynlad
286 287

a.g.e., s.24-25 brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara, 1977, s. 241 288 Trk stiklal Harbi, s.135-136 289 a.g.e., s.135-136

113

beyannameleri

vererek

datmn

salamtr.

Bu

beyannamelerde

Parisdeki murahhasmz erif Paann bize bildirdii vechile sulh konferans Krtlerin mukadderat hakknda kati karar vermitir. Krdistan mstakil olacaktr. ngiliz ve Franszlar yaknda Mustafa Kemal Paa Hkmetini bertaraf edeceklerdir. Sizlere baar haberi tayyarelerle atlacak beyannamelerle bildirilecektir. Siz o zaman silaha sarlarak harekete geeceksiniz, bunun iin imdiden hazrlanmanz290 eklinde yer alan ifade, ngiltere ve Fransann dnemin Krt hareketleri zerinde ne denli etkili ve ynlendirici olduunun ciddi bir gstergesidir.

300 kadar silahl adamyla Kuva-i Milliye aleyhine harekete geen Cemil eto ve adamlar, Garzan blgesini denetimi altna almlarsa da 2 nci Tmene bal 1 inci Tabur tarafndan ksa zamanda datlmlardr. Cemil eto ise teslim olmak zorunda kalmtr.291

3.2.3. Milli Aireti syan

Musul meselesini lehlerine halletmek iin Trkleri blgeden uzak tutmay ve baka problemlerle megul etmeyi dnen ngilizler, 1919 yl ortalarnda Milli Airetine el atmlar,292 blge airetlerini tevik ve tahrik ederek, onlara maddi yardmda bulunmulardr.293 ngiliz ve Franszlarn blgede yaptklar menfi propagandalar, Urfa ve civarndaki airetlerin mstakil bir Krdistan fikri etrafnda birlemelerine sebep olmutur. Bu maksatla gneydeki dmanlarla gizli temas kuran
290 291

Milli airetinin ileri

a.g.e., s.136 a.g.e., s.180-181; Suat lhan, 8inci Kolordu Blgesindeki syanlar, Harp Akademisi Yaynlar, stanbul, 1971, s. 31 292 Dahiliye Nezretinden Sadrete gnderilen 31 Austos 1919 tarihli bir belgede unlar yazmaktadr: ... Sleymaniye ngiliz Hkim-i Siysnin Deyrikden Diyarbekire gelerek Viranehire getii ve Urfadan gelen ngiliz yzbasnn Viranehiri ziyaret etmesine nazaran ngilizlerin Milli Airetini elde etmek zere mtemdiyen ve musrrne tahrikatdan hli kalmadklar Diyarbekir vilayetinden bildirilmekle ber-y malmat arz olundu. F 31 Austos 1335 BOA.DH.KMS (Dahiliye Kalem-i Mahsus Mdriyeti) 53-1/19, Aktaran: Ayhan Aydn, a.g.t., s. 98 293 Suat lhan, a.g.e., s. 48

114

gelenleri; Siirtten Tunceli ve evresine kadar olan blgeyi idareleri altna almaya kalkmlardr. 13 nc Kolorduya bal 5 inci Tmen, mill kuvvetlerin de katlmyla, 18 Haziran 1920de isyanclarla karlam; buna mukabil gneye kaan isyanclar dmandan yardm alarak Viranehiri igal etmilerdir. Asiler haberleme hatlarn keserek, mill birliklerin irtibatn ve milli kuvvetleri destekleyen airetlerin yardmn engellemek isteseler de mill birlikler ile bunlara taraftar airetlerin ortak hareketi sonucu malup edilmilerdir. Bir ksm eylemci teslim olurken, bir ksm da 7-8 Eyll 1920 gecesi Suriyeye kamtr. 294

3.2.4. Kogiri syan

Kogiri Aireti Sivastan Erzincana kadar uzanan blgede Kohisar, Zara, mranl, Suehri, Refahiye, Kangal, Kemah, Divrii, Ovack, Kuruay kazalaryla, Hama, Zmara bucaklar ve bunlar evreleyen 135 kyde yaayan Alev inanl bir airettir.295 Bu airetin mensuplar, 7 ve 8 inci yzylda Horasandan gelen Ahmet Yesev ve Malatya civarna yerleen Trkmen ailelerin torunlardr.296 Ancak, blgede yzyllardr meydana gelen sosyal, siyasi ve idari deiiklikler ile blgenin feodal gleri tarafndan askerlik ve vergi konularna gsterilen tepkiler neticesinde ortaya kan olaylar, Trkmenleri olumsuz ynde etkileyerek asllarn gizlemeye yneltince; onlar da dier baz airetler gibi Devlete dman edilmeye allmlardr.297

Sivas blgesindeki Kogiri Aireti, 1920 ylnn ortalarndan itibaren, Mustafa Paann oullarndan mranl Bucak Mdr olan Haydar ile Aliann liderliinde bir isyan hazrl iine girmilerdir. mranl Bucak Mdr Haydar, Krt Teli Cemiyetinin bir ubesini mranlda aarak, dier
294 295

Trk stiklal Harbi, s.134-135 a.g.e., s. 151 296 Suat ilhan, a.g.e., s. 31. 297 Ayrntl bilgi iin bkz., a.g.e, s. 31-32

115

btn airet reislerini bu Cemiyete ye yapm; Cemiyetin stanbuldaki kurucusu eyh Abdlkadir blgeye gerekli talimatlar verdii gibi her trl yardm da salamtr.298 rgtn Dersimde de kurulmasn isteyen Krt Teli Cemiyeti bu konuda Alian Beyi grevlendirmi; Alian Bey de Baytar Nuri (Dersim) ile birlikte Dersim rgtn kurmutur.299 Baytar Nuri, 1921 yl balarnda birok airet reisinin katld bir toplant dzenlemi; bu toplantda Sevr antlamasnn uygulanmas, Diyarbakr, Van, Bitlis, Elaz, Dersim ve Kogiriyi iine alan bir Krdistan Devletinin kurulmas karar kmtr.300

Asiler Alian ve Haydar Beylerin nderliinde 1920 Temmuz ve Austos aylarnda harekete gemilerdir. Ankara Hkmeti bu huzursuzluu yattrmak iin Kogiri Aireti Reisi Alian Beyi Refahiye Kaymakamlna ve kardei Haydar da mranl Belediye Reisliine getirmitir.301 Konumunu iyi kullanan Alian Bey; dier airetleri de isyanc saflara ekmeye alm, bunun iin Hozata kadar uzanan bir alanda faaliyette bulunmutur.

Airet reisleri yaptklar bir toplantdan sonra Ankara Hkmetinden;

1- Ankara Hkmetinin stanbul Hkmetince Krdistana tannm olan muhtariyeti aklamas,

2- Ankara Hkmetinin, muhtray kaleme alm bulunan Dersimli liderlere muhtar Krdistan idare tarzna dair malumat vermesi,

3- Elaz, Malatya, Sivas ve Erzincan hapishanelerinde bulunan Krtlerin derhal salverilmesi,

298 299

Trk stiklal Harbi, s. 152-153 Bir Krt Devleti kurulmasn isteyen ve zerklik talebiyle yetinen Seyid Abdlkadiri ajanlkla sulayan Baytar Nuri ayrca, Zara, Divrii, Kangal, Hafik ileleriyle Beypnar, Celalli, Sincan, Hama, Zimara ve Domurca bucaklarnda rgtlenmeyi gerekletirmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e., s.35 300 a.g.e., s.36 301 Robert Olson, a.g.e., s. 56

116

4- Krt ekseriyete sahip vilayetlerde bulunan Trk memurlarn derhal ekilmesi,

5- Kogiri havalisine gnderilen Trk askeri kuvvetlerinin geri ekilmesi.302 isteklerinde bulunmulardr.

Bu muhtrann ardndan Bat Dersim Airet reisleri adna BMMne 25 Kasm 1920 tarihinde Sevr Antlamas gereince Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis illerinde bamsz bir Krdistan kurulmas gerekiyor. Yoksa bu hakk silah zoruyla almaya mecbur kalacamz beyan ederiz303 eklinde bir bavuruda bulunulmutur.

150 kiilik bir isyanc grubun Kemah ve kylerine saldrmas ve adan Airetinden Hseyinin (Zalim avu) blgeye gelmesinden sonra, Sivasta henz kurulmakta olan 6 nc Svari Alay, asl gitmesi gereken yer mranl olmasna karn, k sebebiyle Zaraya alnmtr. Alayn 14 ubat 1921de mranlya gelmesi, isyanclarn kar propagandalarna sebep olmu ve Alayn Zaraya dnmesi istenmitir. 6 Mart gn, asilerin teklifini reddeden Binba Halis komutasndaki Alaya saldran isyanclar mranlya girmiler ve Alay Komutan Binba Halisi, Jandarma Takm Komutan Mtak ve Alaydan 4 eri ehit etmilerdir.304

mranlnn asilerce tamamen igalini takiben Haydar, Tuncelide bulunan kardei Aliana yazd mektupta, her kabileden 50er kiinin toplanarak Kogiriye yardma gelmesini istemitir. Alian, Dersimden toplad 500den fazla airet mensubuyla Frat geerek Kuruay zerinden

Baytar Nurinin babas brahim Efendi tarafndan kaleme alnan muhtra iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e., s.37, Robert Olson, a.g.e., s. 57 303 Uur Mumcu, a.g.e., s. 37-38; Robert Olson, a.g.e., s. 57 304 Trk stiklal Harbi, s. 154-155

302

117

mranlya gelmi; yollarda silahsz btn Trk kylerini yamalayarak Trk ahaliyi katletmitir.305

Sivas Valisinin asileri isyandan vazgeirme giriimi ve Dantay eski yelerinden efik Beyin Zaraya gnderilmesi gibi hkmetin iyi niyetli teebbslerinin sonu vermemesi zerine; 10 Mart 1921 gn Vekiller Heyeti kararyla Elaz Vilayeti, Erzincan Sanca ve Sivas Vilayetinin Divrii ve Zara kazalarnda skynetim iln edilmitir. Dier yandan, 13 Mart 1921deki Vekiller Heyeti kararyla Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa, seferde Ordu Komutan yetkisiyle Kogiri isyann bastrmakla grevlendirilmitir.306

Nurettin Paa, 3 Nisan 1921 tarihinde Zaradaki 14 nc Svari Tmenine, Kohisardaki 13 nc Svari Tugayna, Kangaldaki 27 nci Svari Tugayna, Refahiyedeki Giresun Alay Komutanna, Erzincan Mevzi Komutanl araclyla da Kemah Mfrezesine zet olarak u direktifi vermitir.

Harektn iddeti, ayaklanmann tertipi ve tahrikisi olan ve halk kkrtan kiilere yneltilecektir. Mal, can, rz ve namuslar hkmetin teminat altnda bulunduu ve din fark gzetilmeksizin btn vatandalarn haklarnn mahfuz olduu ahaliye duyurulacak ve inandrlmalarna allacaktr. Tenkilin amac vatandalar olmayp, onlar kandran ve kkrtan ve zararlarna sebep olanlardr. Bu hedefe varmak iin harekta balanmadan nce her kta komutan durumu bu suretle ahaliye duyurarak, kanunlara uymaya aracak, fesat ve tahrikilerin teslimini, yama mallarnn geri verilmesini isteyecektir. 48 saati gememek artyla verilecek olan mehilin bitiminde buna uymayanlar asi saylacak, silah kuvvetiyle tenkil edilecektir. Bu mhletin balangc, harekta geirilmesi iin tarafmdan verilecek olan emir tarihinin ertesi gn sabahndan itibar edilecektir ()
305 306

a.g.e., s. 155 a.g.e., s. 155-156

118

Tenkil olanlara

harekt

Kogiri

Airetine komu

ve

bunlara namus

katlmak ve

zere

Tunceliden gelmi olan asilere ve Kogiri etraf ve civarnda isyana katlm yneltilecektir. Bunlara olup, kanunlara ballklarn devam ettirmi bulunan ky ve airetler halknn hi bir suretle zarar grmemesi ok lzumludur. Tenkil harekat srasnda ordu personeli tarafndan kii haklarna ok nem verilmesini, halkn kalbini kazanmaya gayret harcanmasn silah arkadalarmdan bekler, aksi halde ceza ile karlaacaklarn beyan ederim.

Bu talimatn ok gizli tutulmasn ve alndnn bildirilmesini rica ederim.307

Hkmet kanadnda bu gelimeler yaanrken asiler, 12 Mart 1921de Kemah blgesindeki Trk kylerinde yama ve katliam yapmlar; 13 Martta Aliir Erzincan yamalamtr. 23 Martta Erzincann gney batsn yamalayan asiler, Bulucan bucan basmlardr. Dier yandan, 26 Martta Aliann Plmr airetlerini isyana katma teebbs, bu airet mensuplarnn Hkmet yannda yer almalaryla sonusuz kalmtr. 27 Martta Suehrini basan asiler baz evleri yamalamlardr. 30 Mart-3 Nisan tarihleri arasnda Zarann gneyindeki kylerin halk, asilere kar koyarak saldrlarn pskrtrken; 5 Nisanda Aliir, Alian ve Dersimli airetlerin Refahiyeye yaptklar taarruz ise Topal Osman Aa komutasndaki Giresun Alay tarafndan pskrtlmtr. 6 Nisanda Zarann gneyindeki arpmalarda pek ok l ve yaral veren asiler orumz ynnde kaarlarken, 7 Nisanda Tuzlagz mevkiine saldran isyanclar da geri ekilmee mecbur kalmlardr. 8 Nisan 1921 tarihine gelindiinde ise asiler bir yandan Suehrine ve Merkez Ordusu Kuvvetlerinin toplanmakta olduu alann civarndaki Trk kylerine saldrrlarken; dier yandan da Hkmete bavurarak Kogiri kazasyla Divrii, Refahiye, Kuruay ve Kemah ilelerinin mmtaz bir vilayet haline getirilerek valiliine bir Krdn, yardmclna ise
307

a.g.e., s. 156-158

119

bir Trkn atanmasn istemilerdir. Ankara Hkmeti ise bu teklifi reddetmitir.308

Merkez Ordusu 11 Nisanda harekete gemi, 22 Nisana kadar sren harekt srasnda isyanclar datlm ve blge asilerden temizlenmitir. Ancak, isyanclarn liderlerinden Alian, Haydar ve Aliir kamlardr. 27 Nisan-24 Mays tarihleri arasnda 15ten fazla arpmaya giren mill kuvvetler 500 kadar asiyi ldrmlerdir. 30 Mays 1921de asiler Dersimden Ila saldrmlarsa da ar bir yenilgiye uramlardr. 17 Haziran 1921 tarihinde ise Alian ve 32 asi ileri geleni teslim olmu, teslim olan 500 akn isyanc muhakeme edilmek zere Sivasa gtrlmtr.309

kinci nn Savana rastlayan bu olaylarn yaanmasnda, tilaf Kuvvetlerinin rol ok byk olmutur. Dier yandan Nureddin Paa, syann ardndan blgede gvenliin tesis edilebilmesi iin olaylar balatan iki airetin datlarak, Trk kylerinin yanna yerletirilmesini nermise de bu neri Meclisteki yre milletvekillerinin itiraz zerine kabul edilmemitir.310

3.3. Cumhuriyet Dnemi

Samsuna kt gnden itibaren Mustafa Kemal Paann, zihnini megul eden iki nemli problemden biri vatann istiklli, dieri ise ulusal egemenlie dayanan, kaytsz artsz bamsz olan yeni bir Trk Devleti kurmak olmutur.311

Trk lkesini blmek ve paralamak isteyen emperyalist devletlerle yaklak on yl sren bir sava sonunda lkenin varl ve bamszl

a.g.e., s. 158-161 a.g.e., s. 171 310 a.g.e., s. 171, Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuzeyll niversitesi, Hukuk Fakltesi Dner Sermaye letmesi Yaynlar, zmir, 1998, s. 226 311 Nutuk, C.I. s. 12
309

308

120

korunurken; ulusal snrlarmz ve bamszlmz Lozan Antlamas ile tm Dnyaya onaylattrlm, sra 23 Nisan 1920de TBMMnin al ile iln edilen Egemenlik Kaytsz ve artsz Milletindir prensibinin Cumhuriyet ynetimi ile pekitirilmesine gelmitir.312

1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmas, Halifeliin ise muhafazas, devlet bakanlnda bir belirsizlik yaratmtr. Zira, dnemin telakkileri asndan halkn bir ksm hilafetin devamn istemektedir. Bu durum ise i huzursuzluklara sebep olma potansiyelini bnyesinde barndrd iin byk bir hassasiyet tamaktadr. Dier yandan, saltanatn kaldrlmas alt asrlk bir ynetim biimine son verilmesi bakmndan da son derece nemli bir olaydr. Bu konu halledildikten sonra, yrrle konulacak hkmet biiminin kabullenilmesinde bir direnile karlalmamas beklenirdi.313

Mustafa Kemal Paa, yakn arkadalar ile grerek hazrlatt nergeyle Tekilat- Esasiye Kanununda gerekli deiiklikleri yaptrdktan sonra, Trkiye Devletinin Hkmet ekli Cumhuriyettir aklamas yaplarak Devletin ynetim ekli belirlenmitir.

Cumhuriyetin kuruluundan sonra Krtlk faaliyetlerine gereke gsterilen etkenlerin tespiti asndan dnemin siyasal gelimelerinin gzard edilmemesi nem tamaktadr. Zira Krt evreler siyasi ortamdan istifade ederek en kk siyasi karkl dahi kullanmlardr. Bu sebeple Cumhuriyetin kuruluundan sonraki siyasal sre, Krtlk faaliyetlerinin temellerini otaya koyma asndan nemlidir.

312 313

Feridun Fazl Tlbenti, Cumhuriyet Nasl Kuruldu?, Sel Yaynlar, stanbul, 1995 Dursun Ali Akbulut, Saltanatn Kaldrlmas ve Sonular, Trkler, C. 16, s. 348

121

3.3.1. syanlar

3.3.1.1. eyh Said syan

a) D Etkenler

ncelikle, dneme ilikin d etkenlerin eyh Said syannda son derece nemli bir yere sahip olduunu belirtmemiz gerekmektedir. Bu erevede, Musul meselesinin zmnn Lozan sonrasna braklmas ve bu nedenle ngiltere ile Trkiye arasnda varolan gerginliin giderek artmas (ki bu en nemli etkendir); Fransa gibi talyann da ngiltereyi desteklemesi; talyann 1925 ylnda, Trkiyenin Musul blgesini igal giriiminde bulunmas halinde Anadoluya asker karaca eklinde aklamalarda bulunmas314 belli bal etkenler olarak grlmektedir. Dier yandan, bu gelimelerin ngilterenin Trkiye aleyhindeki arzularn glendirdii ve bu durumun Trkiye zerinde bir bask arac olarak kullanld da gzard edilmemelidir.

Bilindii gibi, Lozan Bar Grmelerinde ngilterenin Musulu brakmama konusundaki srar srm; Anlamann tehlikeye girmemesi iin Musul sorununun daha sonra taraflar aras grmelerle halledilmesi uygun grlmtr. Bu erevede, Lozan Antlamasnn 3 nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar yollarla zlmesi karara balanmtr.

ngiltere Musula sahip olabilmek amacyla bir yandan

Trkiye

aleyhinde kamu oyu oluturmaya alrken; dier yandan da l komisyon raporunu ngiliz istekleri dorultusunda hazrlatmak iin mcadele etmitir. ngiltere, Mustafa Kemal Paann Musul iin savamaya kararl olduu ve
314

mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri, 1919-1926, A SBF Yaynlar, Ankara, 1978, s.302; Fahir Armaolu, a.g.e., s. 328

122

baharda Musula harekt dzenleyecei ynnde ald duyumlardan rahatsz olmutur. Bu rahatszln ardndansa mnidar bir ekilde eyh Said olaylar balamtr.315 Yaar Kalafata gre; olaylar ncesinde, Nastri syan ile eyh Said olaylar iin nabz yoklanm ve blgedeki Trk asll halkn politik tansiyonu ve Trk Silahl Kuvvetlerinin imkn ve kabiliyeti llmeye allmtr.316

te yandan, ngiltereden Diyarbakra gnderilen eyalar zerinde Diyarbakrda Krdistan Reis-i Hkmetine, Diyarbakrda Krdistan Harbiye Nazr Efendiye, Diyarbakrda Belediye Riyasetine317 gibi yazlarn bulunmas, ngilterenin eyh Said isyanna verdii destei gstermekte; ayn destek, Kamuran Bedirhann 1948 tarih ve 2 sayl Krt ncelemeler Merkezi Blteni ve Le Peuple (28 ubat 1925 Brksel) deki ifadelerinde de grlmektedir.318

ngilterenin eyh Said isyanna destek verdiine dair iddialarn bir dier dayana ise ngiliz silah fabrikalarndan eyh Saide silah kataloglarnn gelmesidir. Her ne kadar Mete Tunay, bunun bir silah ticareti olduu ve ngiliz silah irketlerinin de hkmetin onayyla hareket etmedikleri319 kanaatindeyse de Uur Mumcu, o dnemde silah irketlerinin hkmetten bamsz davranamayacaklarn320 savunmaktadr.

Dier yandan, Komntern belgelerinde de, eyh Said olay bir ngiliz manevras olarak deerlendirilmekte ve ngilterenin, olay Musul zerindeki taleplerini Trkiyeye kabul ettirmek iin kulland belirtilmektedir. Bununla
Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz..., s. 158 Yaar Kalafat, ark Meselesi Inda, eyh Said Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Boazii Yaynlar, Ankara, 1992, s. 203 317 Hasip Koylan, Krtler ve ark syanlar, I. eyh Said syan, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1946, s. 183 318 Kutschera Chris, Le Mouvement National Kurde, Flammarion, Paris, 1979, s. 89-92, Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 109 319 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931, Yurt Yaynlar, Ankara, 1981, s. 130 320 Uur Mumcu , a.g.e, s.216
316 315

123

birlikte, olaydan en ok ngilizlerin honut olduu ve hite artc olmayaca ifade edilmektedir.321

ngilizlerin olaylar

kkrtmalarndan Trklerin phelenmesi hatta sulamalarda bulunmasnn

ngilizlerin olaylara ilgisini gsterir bir dier durum ise; Krt Teli Cemiyeti ve gizli olarak kurulan Krt stikll Cemiyeti yelerinden Palulu Sadinin, Mart 1925 tarihinde ngiliz Dileri Bakanl ark ubesi grevlilerinden Miralay Templeton olarak tantlan Trk istihbarat grevlisi Nizamettin Beyle grmesi; Sadinin, ngiliz grevli sand Nizamettin Beye, Krt bamszlk hareketi bakan Seyit Abdulkadir adna grtn belirterek, ngilizlerden Krt emirliinin kurulmas iin destek salanmasn, silah, cephane ve altn yardmnda bulunulmasn istemesidir.322

Mim Kemal ke; ngilterenin eyh Said olayna verdii destekle ilgili yapt deerlendirmede;

ngiltere perde arkasndan olsa dahi eyh Said Olayna destek salamsa mdahalenin dozunu gayet iyi ayarlam, eylemcileri nihai zafere ulatracak geni apl bir arka kmadan kanmtr. Bu suretle eylemcileri cesaretlendirerek, gizli tasavvurlarn icra safhasna sokmalarn salamtr. Ancak bunu yaparken Trkiyenin elindeki askeri imknlarn zerinde bir destei asilere tanmamakla, Ankarann tenkil harektnda baar salayacandan emin olmak istemitir.323 demektedir.

Metin Toker, ngilizlerin tevikiyle bir Krt hareketinin hazrlanmakta olduunun Hkmet tarafndan nceden renildiini ve bu konuda birok

Martin Van Bruinessen, Osmanlclktan Ayrlka, eyh Sait Ayaklanmasnn Dini ve Etnik Arka Plan, ev. Levent Kafadar, Berlin, 1984, s. 395, Yaar Kalafat, a.g.e., s. 195 322 Vedat Baro, Krdistan, (Vatan Cephesinin Halk Meclisi Neriyat) Sofya, 1964, s. 32, Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t. s., s.109 323 Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz ..., s. 160

321

124 plan ele geirildiini belirtirken;324 ngiliz karlaryla tam bir paralellik arzeden syan hakknda, ngilizlerce organize edildiine ya da fiilen desteklendiine dair kesin kantlar bulunamamtr. Bu durum devrin Babakan smet nn tarafndan, eyh Said syann dorudan doruya ngilizlerin hazrlad veya meydana kard hakknda kesin deliller bulunamamtr.325 eklinde ifade edilirken; Yaar Kalafat da bu konuda eitli iddialar ortaya atlmsa da ngilterenin isyandaki yeri hakknda belgelere dayal kesin bilgiler ortaya konulamamaktadr.326 demektedir.

eyh Said olay hakknda ne srlen bir ilgin iddia daha vardr ki bu da; Trkiyenin Musulu almak iin byle bir olay planlad ve Krt eylemcilerin yardm isteklerine ngilterenin olumsuz cevap verdii ynndedir. Ancak, ngilterenin bu hadiseden salam olduu kazanlara baklnca iddialarn ne denli anlamsz olduu grlmektedir327

Uur

Mumcu,

Mart

1925te

Fransann

Badat

Yksek

Komiserliinden Dileri Bakanlna gnderilen bir raporda yle dendiini aktarmaktadr: Krt ayaklanmas (ngiltere iin) bundan daha iyi koullarda patlak veremezdi. Ayaklanma, Trklerin Musul zerindeki iddialarn aratran komisyonda Trklerin kendi topraklarndaki Krtler arasnda bile huzuru salayamayacan gsterecekti.328

Metin Toker, eyh Said syan, Ankara, 1968, s. 17 smet nn, Hatralar, C.II. Bilgi Yaynevi, Ankara, 1987, s. 202 326 Yaar Kalafat, a.g.e., s. 179 327 Ayrntl bilgi iin bkz. ngiliz Belgeleriyle Trkiyede Krt Sorunu 1924-1938 eyh Said, Ar ve Dersim Ayaklanmalar, Haz. N. Bilal imir, Ankara, TTK Basmevi, 1991, s. XI 328 Uur Mumcu, a.g.e.s. 97
325

324

125

b) Etkenler

eyh Said Olaynn ortaya knda, i etkenlerin nemli rol oynad aikrdr. Ancak, bu etkenlerin banda halifeliin kaldrlmas hi kukusuz ilk sradadr.

Hilafet, Dnyadaki tm Mslmanlar iin ortak bir sembol nitelii tayan ve Hz. Muhammedin vefatndan itibaren varln koruyan tarihsel bir kurumdur. Yavuz Sultan Selimin Msr seferinde alm olduu bu sfat, Ondan sonraki sultanlara da aktarlmtr.

Hilafeti Milli Mcadele dneminde mkemmel bir ekilde deerlendiren Mustafa Kemal Paa, bu etkili kurumun Milli Mcadeleye kar kullanlmasn nlemi; lehte bir ilev grmesini salamak iin aba gstermi ve bunun karln da grmtr. Ancak, 1923 ylna gelindiinde artlar deimeye balamtr

Atatrk, milli hkimiyeti temsil eden TBMM dnda siyasi bir otorite olmasn hem modern egemenlik kavramna aykr, hem modernleme projesine engel olarak grmektedir. Hilafetin devamnn, halifenin yetkileri ne kadar snrlanrsa snrlansn, devrimci Kemalist rejimin adalama projesiyle ve otorite-yetki anlayyla badamad329 dnlmektedir.

Kzm Karabekir Paa, Musul sorununun gndemin bakesinde olduu o gnlerde stiklal Savandan daha zayf olduumuzu vurgulam ve hilfetin o aamada kaldrlmasnn Krtleri soutup Musul tezimizi zayflatacan ifade ederek; daha sonraki bir dnemde kaldrlmasn savunmusa330 da, Atatrk ve yakn alma arkadalar, hilafetin

329

Mustafa Akyol, Krt Sorununu Yeniden Dnmek, Yanl Giden Neydi Bundan Sonra Nereye, Doan Kitaplk, stanbul, 2006, s. 86 330 Ayrntl bilgi iin bkz. Kazm Karabekir, a.g.e., s. 145-158

126

adalama asndan kaldrlmasn acil ve zorunlu bir adm olarak grmlerdir. Bunun sonucunda Hilafet, 3 Mart 1924te kaldrlmtr.

Halifeliin kaldrlndan iki yl nce,

saltanatn kaldrlmas dahi

Snni Krtlerde rahatszla sebep olurken; hilafetin saltanattan ayrlarak korunmas geici de olsa rahatlatc bir zm olarak grlmtr. Hilafetin, Osmanl Hanedanndan ve Abdlmecid Efendinin ahsndan alnarak TBMMnin manevi ahsiyetine girdii ifade edilmi olsa da; bu durum dier Snni Mslmanlarda olduu gibi Krtlerde de tepkiyle karlanmtr. Martin Van Bruinessene gre; Halifeliin kalkmasyla birlikte Trk-Krt kardeliinin en nemli sembol de ortadan kalkm, Ankara Hkmetini din d olarak sulamak mmkn hle gelmi, hkmetin ald baz kararlar bu sulamay destekler nitelikte grlm ve bu argman da slama kuvvetle bal olan Krtler iin dier herhangi bir argmandan daha etkili olmutur.331

mer Krkolu, Halifeliin kaldrlmasnn Krtlerin ayaklanmasnda son derece nemli bir rol oynadn vurgulamakta; bu durumun Musul zerindeki Trk iddiasn zayflattn, Musul tezine bir darbe indirdiini belirtmekte ve yle devam etmektedir:

ngilterenin Musuldaki bir grevlisi, halifeliin kaldrld yolundaki haberleri hayretle karlayp, inanmakta glk ektiini yazmaktadr. Bu ngiliz grevlisi, o zamana kadar Krdistan patlamaya hazr bir volkan gibi kaynatran Trk propagandasnn, Krtlerin Halifeye kesin ballna dayandrldn, Trklerin kendi bindikleri dal kesmelerinin ise inanlmayacak kadar mkemmel bir ey olduunu belirtmektedir Tabii, bu yeni durumdan kendimiz iin yararlanmay ihmal etmedik diye eklemektedir332

331 332

Martin Van Bruinessen, a.g.e., s. 201 Ayrntl bilgi iin bkz. mer Krkolu, a.g.e., s. 290-291

127

Bu konuda Prof. Nader Entessar ise Halifeliin kaldrlnn Krtler zerindeki etkilerini yle aklamaktadr: 333

Halifeliin 1924 ylnda kaldrlmas Osmanllarn Mslman mmet kavramn zayflatt... Krt dini ve airetsel liderleri kendi otoritelerini sultan ve halife kurumlarndan aldklar iin, bunlarn ortadan kaldrlmas kendilerinin de gncel ve spritel meruiyetlerini ortadan kaldrd ... Krt kimliine ynelik bu tehdit, Krtleri birbirleriyle elien, bazen tamamen zt noktalarda bir araya getirerek onlar Cumhuriyet Trkiyesine ynelik ortak bir mcadelede birletirdi.

Cumhuriyetin ilan ve ardndan halifeliin kaldrlmasnn, Krt airetleri arasnda tepkiyle karlandn belirten Uur Mumcu; bu duruma bir misal olmak zere Bozan aireti reisi ahin Beyin 15 Nisan 1924te Halepte yaymlad bildiriyle Krtlere bir isyan arsnda bulunduunu, bu bildiride hilafetin kaldrlm olmasnn menfi propaganda arac olarak kullanldn ve Cumhuriyetin dinsizlikle sulandn334 anlatmaktadr.

eyh Said isyannda grld gibi, Hilafetin kaldrlmas, halifeye samimiyetle inanan dini ynelimli eyhler ile eski Hamidiye aalarn ve bunlarn tesiri altndaki insanlar Krtlerle birlikte direnie geme ynnde ve ciddi ekilde etkilemitir. Ayrca, bu durumun ngiltere asndan blge insann gen Cumhuriyete kar kkrtmaya ve Musul meselesinde kullanmaya elverili bir ortam hazrlad da aikrdr. Dier yandan, modern bir devletin laik olmas gerektii gr sakl kalmak kaydyla, Halifeliin kaldrlmasnn o dnem itibariyle, gen Cumhuriyetin aleyhine bir durum yaratt ve zellikle zamanlama asndan yanl bir dnem seildii dnlmektedir. Bununla birlikte, Halifeliin kaldrlmas ile Krtlerin mmet birletiriciliini, dolaysyla Trklerle aralarnda varolan ba
333

Nader Entessar, Kurdish Ethnonationalism, Boulder, CO, Lynne Rienner Publishers, 1992, s. 83, Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e., s. 86 334 Uur Mumcu, Krt-slam..., s. 57-58

128

yitirdiklerine dair grleri teyit etmek mmkn grnmemekte olup; bu konudaki kar grlere daha sonra yer verilecektir.

c) Azadi (Azada) rgtnn Faaliyetleri

eyh

Said

isyann

dzenleyenler,

eyh

Saidden

ve

evresindekilerden ibaret olmayp; gerekte isyann perde arkasnda Ciwata Azadi Kurd (Krt stiklal Komitesi) olarak bilinen ve sonradan ad Ciwata Kweseriya Kurd (Krt Bamszlk Dernei) (Ksaca Azadi/zgrlk) olarak deitirilen bir rgt bulunmaktadr.335 ngiliz istihbaratnn Krt eylemcilere dayanarak verdii bilgilerde; Azadi rgtnn Erzurum ube bakanln yapan Cibranl Miralay Halit tarafndan Erzurumda kurulduu, dier ubelerin kuruluunun ise bu merkezin denetiminde gerekletirildii ve rgtn says ve nde gelenlerinin isimlerinin gizli tutulduu belirtilmektedir.336 Bununla birlikte Hamit Bozarslana gre, Azadi rgtn oluturanlarn nemli bir ksm Fehmi Bilal gibi ateistlerden olumaktadr.337

rgtn etkinliinin artrlmas maksadyla ncelikle blgedeki nfuz sahibi kimselerle balantlar kurulmu; 1923 ylnda yaplacak olan Meclis seimleri iin seim almas yaplyormu grnts altnda olaylarn planlanmas maksadyla grmeler yaplm; planlanan olaylar hakknda gr alveriinde bulunulmutur.338 Bu ekilde planlara dair bir alt zemin oluturulurken olaylara katlm arttrmak iin 1924 ylnda yaplan bir toplantda, planlanan olaya dini grnm vermenin ifte yarar olaca grne varlm; ayrca, sadece Krt dini liderlerinin olaylara katlmas yeterli grlmeyerek, Mustafa Kemale muhalif kesimlerden ve dier dini

Ayrntl bilgi iin bkz. R.Olson , a.g.e., s.72; Martin Van Bruinessen, a.g.e., s.348 Martin Van Bruinessen, a.g.e., s. 349, Dier yandan, Robert Olson Eyll 1924 itibariyla bu rgtn mensuplarndan bir ksmnn isimlerini tespit etmitir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Robert Olson, a.g.e., s.247-251 337 Hamit Bozarslan, Krt Milliyetilii ve Krt Hareketi, 1889-2000 Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Ed.: Tanl Bora-Murat Gltekingil, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 849 338 Ayrntl bilgi iin bkz. Yaar Kalafat, a.g.e. s.204
336

335

129

evrelerden de istifade edilmesi gerektii, TBMMne kar geni bir tepki gelitirilmesinin uygun olaca konularnda fikir birlii salanmtr.339 1924 ylnda, eyh Saidin de katld340 rgtn ilk kongresinde, tm ayrntlaryla planlanacak genel bir silahl ayaklanmann 1925 ylnda balatlmas, bunun iin ngiliz, Fransz ve Rus desteinin salanmas ynnde almalar yaplmas kararlatrlmtr. Rusya, balatlacak silahl olay desteklemelerine ramen yardm edemeyecekleri cevabn vermitir.341

Azadi rgtnn temel hedefi olduunu belirten Robert Olson, bunlarn; Krtleri Trk ynetiminden kurtarmak, Krtlere kendi lkelerini kurma zgrln ve frsatn vermek ve Krtler tek balarna ayakta kalamayacaklarna gre, ngilizlerin desteini kazanmak342 olduunu belirtmektedir. Zira bu maksatla ngiliz istihbarat grevlileri ile temasa geilmi; ngiliz subaylarn cephelerde eylemcilere elik etmeleri; Trk propagandasnn engellenmesi; Krdistan devrimi fikrinin tevik edilmesi iin Krtlerin Musulda gazete yaymlamalarna izin verilmesi; Krtlerin Zahoda Goyan, Silopi ve rnak airet reisleriyle yakn ilikide olmalarn salayacak bir merkezin kurulmasna izin verilmesi hususlarnda, ngiliz grevliler ikna edilmitir.343

Bkz. Robert Olson, a.g.e.,, s.74 eyh Said; ayaklanma konusunda gnlsz veya ekimser duran baz eski Hamidiye komutanlarnn ikna edilmesinde nemli bir rol oynad gibi, Martin Van Bruinessenin de belirttii zere, isyana katlacak olan ancak Bolevik Ruslarla ibirlii yapma fikrine souk bakan ve kendilerini Trklere ok daha yakn hissettiklerini belirten Krt liderlerini, Ruslarla ibirlii yapma konusunda dahi ikna etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Martin Van Bruinessen, Aa, eyh..., s. 281 341 Ayrntl bilgi iin bkz. Martin Van Bruinessen, Osmanlclktan Ayrlka..., s. 349-350, Yaar Kalafat, a.g.e., s. 129-130 342 Robert Olson, a.g.e., s.75 343 a.g.e., s.76
340

339

130

d) Olayn Cereyan

eyh Said olay ncesinde gerek siyasi gerginlie neden olan Halit Paann ldrlmesi olay,344 gerekse Cumhuriyetin kurulu srecinde yaanan siyasal skntlarn BMM ats altnda tartma konusu edilmesi gibi bir takm hadiseler; baz mihraklar tarafndan istismar edilerek bir kargaa ortam yaratlmtr.

eyh Said syan, 13 ubat 1925te Binglde balam; hemen ardndan Elaz ve Diyarbakr yrelerine yaylmtr. Her ne kadar isyanclar bu hareketi birka ay sonra ve ok iyi hazrlanarak balatmay planlasalar da eyh Saidin Bingln Piran kynde bulunan kardeinin evine bir grup jandarmann gelerek, eyh Saidin yannda bulunan ve aranan iki kiiyi teslim almak istemeleri ve bu istee eylemcilerin atele karlk vermesi, isyann istenenden erken balamasna sebep olmutur.345 Bu ekilde balayan olaylar, planland ekilde yaylm ve 15 Nisan 1925e kadar devam etmitir. Silahl olaylar, Gen, Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz, Ergani, Palu, ermik, emikezek, Silvan, Siirt ve Urfa blgesinde etkili olmu346; ok saydaki yerleim alan eylemcilerin saldrlarna maruz kalmtr.347

Pirandaki olayn planlanandan erken balamas, eylemcilerin mstakil Krdistan emellerini gerekletirme ve Milletler Cemiyetine bavurma gibi isteklerini uygulama imknn ortadan kaldrd gibi; dnlen uygulama plann altst etmi; kontroln
344

liderlerin elinden kmasna sebep olmu;

Halit Paa, Trablusgarpda ve I. Dnya Savanda byk baarlar kazanm, Dersim (Tunceli), Erzurum, Erzincan blgesindeki airetlerden oluturduu milis kuvvetlerle blgeyi dmandan temizleyen, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yanls olarak bilinmesine ramen, Cumhuriyet Halk Frkas iinde de etkinlii olan, asker kkenli bir mebustur. Krtlk faaliyetlerine kar klar nedeniyle nemli bir ahsiyettir. 4 ubat 1925te ldrlm, bu hadiseden bir hafta sonra eyh Said olay balamtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Yaar Kalafat, a.g.e., s. 97-99 345 Suat lhan, a.g.e., s. 54-55; Robert Olson, a.g.e., 144; Yaar Kalafat, a.g.e., s.150-151 346 Yaar Kalafat, a.g.e., s.154 347 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 328-329

131

eyh Said ise Emir-l Mcahidin eklinde adlandrlarak, halifenin ve Mslmanlarn temsilcisi olarak tantlmtr.348

Olay esnasnda atmalar apakur (Bingl), Mu, Diyarbakr ve Elaz cephesinde srdrlmeye ve sz konusu cephelerde gvenlik kuvvetlerine kar konulmaya allm ve zellikle Diyarbakrn ele geirilmesine byk aba gsterilmitir. 29 ubatta yaklak 10 bin kii ile Diyarbakra saldrlm, ancak, Diyarbakrl Pirincizadelerin yaknlarndan, Derikli Hac Necim Efendi, Nakipzade Bekir Bey, Derikli lyas Bey ve Baherli Hac Hamid Beylerin gvenlik kuvvetleri yannda yer alarak kar koymalar349 sonucu, eylemciler saldrlarnda baarl olamamlar, saldrganlarn bir ksm ldrlm, dierleri ise kaarak kurtulmaya almlardr.350

VII. Kolordu Komutan Mrsel Paa, olaylar bastrmak zere harekete gemi ve ncelikle eyh Saidi olaydan vazgeirmek iin gvendii Diyarbakrl eyh Ahmet ve eyh meri eyh Saide gndermitir. Grmelerde eyh Said olaya katlmaktan vazgemek niyetinde olduunu aka ifade etmi, ancak, bu ii durdurmak elimde deildir gstermitir.
351

diyerek,

olaylar durdurmada etkili olamadn ve evresindekilerce kullanldn

eyh Saidin kontrol dnda gelien saldrlarn gn getike yaylmas zerine, olaylarn bastrlmas konusunda hkmet daha etkin nlemler almak maksadyla harekete gemi; ondrt ilde birden skynetim ilan etmi ve konuyu Meclise getirmitir.

348 349

Hdr Gkta, a.g.e., s. 56,61; Uur Mumcu, a.g.e., s. 54; Yaar Kalafat, a.g.e., 153-154 350 M.V. Bruinessen, Osmanlclktan Ayrlka,... s.387, R.Olson, a.g.e., s. 164-166, Y.Kalafat, a.g.e., s. 152-153 351 Uur Mumcu, a.g.e., s. 55-56

132

25 ubat 1925te Bavekil Fethi Bey, konumasnda, Trkiye Cumhuriyetinin o blgede 800 kiiyi ldrtecei ve eyh Saidin de bunlardan biri olduu, bundan kurtulmak iin de Saidin niyet ettii ayaklanmaya gittii yolunda bir mektubu asilerin birinin zerinde ele geirdiklerini aklamtr. Fethi Bey, gene ele geen 17 ubat 1925 tarihli rapora dayanarak; ayaklanmann amacnn eriat salamak olduunun anlaldn ve olay padiahl, hilafeti, eriat ve Abdlmecidin oullarndan birinin saltanatn salamak iin yaplan, gericilik maskesi altnda yaplan bir Krtlk hareketiydi demitir.352

Bu ve benzeri verilerden yola klarak ayn tarihte, dini ya da dinin kutsal kavramlarn alet ederek devletin eklini bozmak isteyenlerin vatan haini olmas hakkndaki yasa onaylanmtr.

Doudaki ayaklanma haberi ksa bir zaman iinde yurdun her yanndan duyulmu ve gericilii lnetleyen, Cumhuriyete ball belirten telgraflar gelmeye balamtr.

Yeni Hkmet 3 Mart 1925te, gvenoyu aldktan sonra, olaylarn bastrlmas, huzurun salanmas ve blgede devlet otoritesinin tesisi iin Seferberlik ve Takrir-i Skn Kanunu karlmas ve bu kanunlarn uygulanabilmesi maksadyla biri douda, dieri Ankarada olmak zere iki stiklal Mahkemesi kurulmasn ngren hkmet program hazrlamtr.353 Ayrca, birinci maddesinde rtica ve eylemlerle memleketin huzur ve sknunu bozan rgtlenmeler, kkrtmalar, zendirmeler, giriimler ve yayn faaliyetleri, Hkmet ve Reisicumhurun onay ile resen yasaklanabilir. Byle davrananlar stiklal Mahkemesinde yarglanr denilen Takrir-i Skn Kanunu 4 Mart sabah Mecliste kabul edilmitir.
354

Bu Kanunun ardndan

352 353

Mahmut Gololu, a.g.e., s. 101-103 Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1992. s. 156 354 a.g.e., s. 156-157

133

smet Paann Ankarada ve Diyarbakrda stiklal Mahkemesi kurulmas konusundaki kanun teklifi de kabul edilmitir.355

Daha sonra, almalar hzlandrlm; 14-15 Nisan gecesi eyh Said de Vartoda teslim olmak zorunda eyh Said kalmtr. ve Diyarbakrdaki bir stikll ksm, Mahkemesine gnderilen yandalarndan

yarglanmalarndan356 sonra, 29 Haziran 1925te idam edilmilerdir.

e) Sonular

Gerekte eyh Said syan, Krtlerin az bir ksmndan destek grmtr.357 Aslnda isyan, Snni Zazalar tarafndan balatlm ve yrtlm bir hareket olup; Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaayan 715 airet, grup ve kabileden sadece 50-51i358 ayaklanmaya dahil olmutur. syan destekleyen yerel liderler ounlukla krsal alanda tesir gstermiler, ancak ehir merkezlerinde ayn etkiyi salayamamlardr. Diyarbakrn ele geirme giriiminin baarsz olmas ve Elazda isyanclarn yama ve taknlklarna hedef olan Krt nfusun, onlarn aleyhine dnmesi de bu durumu aklar niteliktedir. Ayrca, sz konusu yamaclklar, dini amalarla hareket ettiklerini syleyen isyanclarn nemli bir blmnn, aslnda kar arayndaki ekya olduunu gstermektedir. Dier yandan, Nakibend tarikatndan eyh Saidin mahkemede dile getirdii, bu ahaliyle bir ey olmazd... ahaliden stkm syrld, eriata raz

smet nn, a.g.e, s. 200 eyh Said, mahkemede, Krtlk iin deil, slm eriatn getirmek iin olaylara katldn ve halk olaylara katlmak iin tevik ettiini; ancak kendisinin hibir zaman Krt ama tamadn ifade etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e, s. 103-105 357 Uur Mumcunun da belirttii gibi, eyh Said... ayaklanma srasnda Lolan, Hormek ve Hayderan airetleri bata olmak zere Krt airetleriyle dvmtr. Birok Krt aireti de Ankaraya ballk telgraf ekme konusunda birbiri ile yarmtr.Ayrntl bilgi iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e, s. 103 358 Hseyin Koca, Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu Politikalar, Mikro Yaynclk, Konya, 1998, s. 82
356

355

134

olan kalmamtr. sz de peinden gelen apulculardan duyduu hayal krklnn ifadesi olmutur.359

Olaylarn balamasndan sonra Krt evrelerin amalarna let olma konusunda, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn baz yeleri sulanmtr. Kendilerine yneltilen bu tr sulamalar karsnda Rauf Orbay, eyh Said olay ile Partinin ilikisinin olmadn, Parti programnda yer alan Dini itikatlara hrmetkarz ifadesinin de olaylar destekledikleri anlamna gelmeyeceini belirterek sulamalar reddetmitir.360 Kzm Karabekir Paa da, eyh Saidin cahil bir kii olduunu ve Hkmetin blgedeki devlet idaresini yerletirme projesine kar yabanclarn kkrtmasyla ayaklandn belirtmitir.361 Dier yandan, eyh Said olaynn Cumhuriyet Halk Frkasnn icraatna tepki olarak domu dini karakterli bir olay olduu ve bu noktada Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ile organik bir ba olmasa dahi temalar itibariyle hassasiyet arzeden ortak bir yn bulunduu362; olayn knda, ngilizlerden ve Padiah yanllarndan destek gren basnn tahriklerinin etkisi olduu eklinde kar grler de ileri srlmtr.

eyh Said syannn frsat bilen Vekiller Heyeti, 3 Haziran 1925te vatandalarn aldatlp, kkrtlmaktan korunmas iin Takrir-i Skn Yasas gereince, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn btn merkez ve ubelerinin kapatlmasna karar vermitir.363 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ile Trkiyenin ok partili hayata gei sreci uzam, demokrasi yara almtr.

eyh Said olay kendi snrlar iinde balayp biten bir hadise olmamtr. Olaylarda, d tahrik ve destek kadar, basnn ve i dinamiklerin
359 360

Ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Akyol, a.g.e., s. 94-95; Hseyin Koca, a.g.e., s. 98 Yaar Kalafat, a.g.e., s. 182 361 a.g.e., s. 157 362 a.g.e., s. 182 363 Ayrntl bilgi iin bkz. Ycel zkaya, Atatrk Dnemi ve Atatrk nklaplar, Trkler, C.16, s. 378

135

de etkisi olmutur. Bu hadise Krt evrelerce bir Krt bakaldrs olarak gsterilmeye allrken, Krt rgtlerin Marksist-Leninist kimliklerinin yan sra dini motifleri de kullanmalar tevik edilmitir. Dier yandan, Musul konusunda kar salamak isteyen ngiltere, olaylar bahane ederek Trklerin Krtlerle ve bir arada yaayamadklar Musul meselesinde eklindeki diren iddialarn gstermesi glendirmi Trkiyenin

engellenmitir. syan, Msak- Mill snrlarmz iinde yer alan topraklarmzn kaybna ve Musul petrollerinin elimizden kmasna neden olmutur.

eyh Said syannn bir dier zellii ise gnmze kadar uzanacak olan sosyal ve siyasi gerginlikler konusunda bir krlma noktasnn balangcn oluturmas; kendinden sonra gelecek bir dizi tahribata zemin hazrlamas; Krtlk faaliyetlerinde de gereke olarak kullanlmaya allmasdr.

3.3.1.2. emdinli Olay

eyh Said olaynn sanklarndan Seyid Abdlkadirin idam edilmesinin ardndan olu Abdullah babasnn intikamn almak amacyla, kaak hsan Nuri ve Seyyid Tahann katlm ile gizli bir rgt kurmu; bu rgt Hakkrinin Nevar blgesinde, emdinli, al-ukurca, Beytebab ve Oramar evresinde faaliyette bulunmutur.364

25 Haziran 1925 gn 6. Hudut Taburunun 6 subay rgt mensuplarnca, kye misafir olarak davet edilmi; subaylar yemek sofrasnda Abdullahn adamlar tarafndan ehit edilmi ve Tabur ele geirilmitir.365 rgt, 1926 ylnda, kaak hsan Nuri, Seyid Abdullah ve Seyid Mslimin nclnde 600 kiilik Gerdi aireti mensubu ile emdinliye ikinci kez
364

Vedat adillili, a.g.e., s.113, Krt Teli Cemiyetinin Bakan olan Seyit Abdulkadir, kendisinin ve ailesinin aslen Krt olmadn, bulunduklar blgeye sonradan gelip yerletiklerini, yaadklar blge itibariyle Krt olarak anldklarn ifade etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Uur Mumcu, a.g.e., s. 99 365 Vedat adillili, a.g.e., s.114

136

saldrmtr. Yksekovadan Casim ve Dostkili Tahir idaresinde 150 kiilik bir sivil kuvvetin gvenlik kuvvetlerine katlm ile bir harekt dzenlenmi ve ksa srede eylemciler etkisiz hle getirilmitir.366

3.3.1.3. Rakotan ve Raman Olaylar

Olaylarn k sebebi; eyh Said olaynn ardndan blgede i gvenliin ve huzurun tam olarak salanabilmesi iin, ileri Bakanlnn 26 Mays 1925te ark stiklal Mahkemesi Savclna zetle olaylarla ilgisi olan, Krtlk ve irtica ile uraan kii ve gruplarn ellerinde bulunan silahlarn toplanmas, kaaklarn yakalanmas konularn ieren bir genelge gndermesi; Beiri blgesindeki Raman, Garzan ve Rakotan airetleri ile Silvan ve Kulpun Bkran airetlerinin saldrlarda bulunarak tedip harektn engellemeye almalardr.367

Bunun zerine hi bir tedip hareketi grmemi Koua airetinin tedip edilerek silahlarnn toplanmas, tedip srasnda Cemil eto ve Peniran airetinin tarafszlnn salanmas, Cemil eto dahil sadakat gsterenlerin itaatsizlikleri grlmedike sadakatlerine inanlmas, ngiliz propagandalar ve snrdaki airetlerin karar ngilizlerle alnm; temaslarnn Austos kesinlikle 1925 nlenmesi368 arasnda hususlarnda 7-12 tarihleri

gerekletirilen tedip harekt neticesinde de Raman, Alikan ve Recephan airetlerinin silahlarnn toplanmas ilemleri tamamlanmtr. Genelkurmaya gnderilen raporda, harektn sona erdii, Rakotan ve yaknndaki dier airetlerin de silahlarn toplama ilemlerinin tamamlanmak zere olduu belirtilmitir.369

366 367

a.g.e., s, 114-116 Reat Hall, Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara, 1972, s. 145-148; Genelkurmay Belgelerinde Krt..., s. 197-199 368 Genelkurmay Belgelerinde Krt..., s. 200-202 369 a.g.e., s. 205-206

137

3.3.1.4. Pervari Olay

Blgede meydana gelen bir dier olay ise, Pervari ilesinde apka inklabna kar ar hassasiyet ve tepki gsterilmesi nedeniyle meydana gelmitir. 1926 ylnda ortaya kan bu kk apl Olaya, Eruhlu Yakup Aa ve oullar ile Siirtin Zilan ve Adyan airetleri katlmlardr. Gvenlik kuvvetlerinin olaya mdahalesi ile Yakup Aa ve oullar Suriyeye kam, olaylar sona ermitir.370

Dier yandan, ayn yl ierisinde Pervarinin Rba Kynde yaayan birka kiinin haklarndaki ar belgesine tepki gstermeleri ve bunu kyllere yanl ekilde aksettirerek onlar kkrtmalar sonucu bir baka olay meydana gelmitir. Her ne kadar Medrese Kyndeki eyh Abdurrahman da olaya katlmaya ve hadise bytlmeye allmsa da Kye gnderilen takviye gvenlik kuvvetlerince olay bastrlmtr.371

3.3.1.5. Koua Olay eyh Said olayndan sonra, Koua aireti mensuplar372 eyh Said olayna katlan eylemciler ile ibirliine gitmiler, yasal vergilerini vermekten ve askerlik grevlerini yerine getirmekten kanmlar ve dardan aldklar silah ve cephanelerle Devlet ynetimine kar terrist eylemlerde bulunmulardr. Bu eylemlerin bastrlmas iin Albay Mustafa (Mulal) grevlendirilmi; Mulalnn 7 Ekim 1926da terristlere ynelik olarak balatt operasyon neticesinde olaylar bastrlmtr (30 Kasm 1926).373

370 371

Vedat adillili, a.g.e., s. 118 Hdr Gkta, a.g.e., s. 87, Vedat adillili, age, s. 119 372 Krt olmadklar halde Krt unsurlarn amalarna hizmet edecek olaylara katlmaktan geri kalmayan alevi inanl Koua aireti, gemite de olduu gibi sz konusu olay da Krt unsurlarn tahrikleriyle balatmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 118 373 Dou Blgesinde Gemi..., s. 20; Vedat adillili, a.g.e., s. 123-126

138

3.3.1.6. Hakkri Olay

Bu olayn nedeni; eyh Said olaynn ardndan Anadoluda zorunlu ikamete tbi tutulmak istenen eyh Enverin kararn uygulanmasn engellemek isteyiidir. Enverin karmay dnd olaylar geni bir alana yayarak gvenlik kuvvetlerinin gcn zayflatma fikri; Ertu, Gyan, Jirki ve erefhan airetlerinin ileri gelenleri tarafndan da uygun bulunmutur. Bu maksatla Ekim 1926da Hakkri merkez ilesi lemerik ve Beytebab ile Vann Nordz blgesinde yasad eylemler balatlm; devlet daireleri yamalanm, karakollara basknlar dzenlenmi ve bu hadiseler esnasnda hayatn kaybedenler olmutur. ubat 1927de eylem alannn genilemesi zerine blgeye takviye gvenlik kuvvetleri gnderilmi ve kapsaml bir harekt dzenlenmi; eylemcilerin bir ksm lrken, bir ksm ran ve Iraka kam, yakalananlar ise yarglanarak cezalandrlmlardr.374

Benzeri bir dier olay ise Mart 1926 ylnda yaanmtr. Bat illerinde zorunlu ikamete tabi tutulaca endiesini tayan, Nusaybinin Batp kynde yaayan Haverli Airetinin nde gelenlerinden h Haonun balatt olaylar ksa srede bastrlm, h Hao ve oullar Suriyeye kamlardr.375

3.3.1.7. Sason Olaylar

Sason, yksek ve engebeli dalar ve vadilerle evrili bir blge olup, bu zellii nedeniyle terr olaylarna merkezlik etmitir. Bu corafyada saklanan silahl eylemciler her frsatta halk eyh Said olaylarna katlmas iin zorlamlardr. Halk zorla eylemlere tevik ve tahrik edenlerin yakalanmas, blgede huzur ve gvenin salanmas maksadyla blgede silahl eylemcilere ynelik bir dizi harekt yaplmtr.
374 375

Hdr Gkta, a.g.e., s. 87; Vedat adillili, a.g.e., s. 120-123 Vedat adillili. a.g.e., s. 122-123

139

lk harekt ile Asi, Kskt ve Herk blgeleri eylemcilerden temizlenirken; blgedeki gvenlik nlemlerinin etkin ekilde srdrlememesi, Ertelenme Kanunu gerei Batya nakledilen airet reislerinin geri dnerek bir ksmnn tekrar yasad eylemlere girimesi, tedip srasnda dalara gizlenen eylemcilerin gruplar oluturarak saldrlarda bulunmalar, d kaynakl glerle temasa geilerek silah cephane gibi yardmlar salamalar ile Ar da olaylarnn yaratt huzursuzluk ve otorite boluundan yararlanlarak devlete kar silahl eylemlerin younlamas zerine Eyll 1932de ikinci bir harekt gerekletirilmitir. Bu harektta ok sayda silah ele geirilmi ve terrist hedefleri tahrip edilmise de k mevsiminin artlar nedeniyle harekt geici olarak durdurulmutur.

Bunu frsat bilen eylemcilerin, 1933 yl iinde devlet memurlarn ldrmeye varan saldrlarna tekrar balamalar zerine; 1935 ylnda blgeye dnk nc bir harekt dzenlenmi, bu harekt 10 Temmuz 1936ya kadar devam etmitir. Ancak, blgenin olumsuz artlar nedeniyle istenilen sonucun alnamamas neticesinde, sivil ve askeri yetkililer yeni bir planlama ve uygulamaya gidilmesine karar vermilerdir. Bu erevede, blgede huzur ve gvenin tesisine ynelik nlemler gerei Beiri, Silvan ve Garzan ilelerine geici olarak yerletirilmi halkn iskn ve iaeleri sratle salandktan sonra Bat Anadoluya ve Trakyaya Beiri, Silvan nakledilmeleri ve Garzan kararlatrlm;376 kararn uygulanmasyla,

blgesinden 2400 kii Eskiehir, Kocaeli, ankr, Bolu, Zonguldak, Bursa, Bilecik, Ktahya, Afyon, Aydn, Balkesir, Manisa, Burdur, Isparta ve Mula illerine gnderilmitir. 377

376

Maloto Dandan itibaren Sason dalarnn gneybat istikameti, Sasonun Gneno kynn 2 km. dousundan gneybat istikameti ve alk Dandan Gov, Harbak, Yukar ve Aa at kyleri yasak blge iinde braklarak, Hazro merkezinin 2 km kuzeyinden dou ynnde Noin Kynn kuzeyi ve Garzan suyunu takiben Rezi Da ile Kerho arasndan Yorak Dana ve oradan inas Da zerinden Maloto Dana uzanan snrn iinde kalan blgenin Yasak Blgeye dahil edilmesi ve halkn batya nakledilmesi kararlatrlmtr. 377 Sason olay ile ilgili Ayrntl bilgi iin bkz. Reat Hall, a.g.e., s. 155-158; Genelkurmay Belgelerinde Krt... , s. 211-215; Hdr Gkta, a.g.e., s. 87-89; Vedat adillili, a.g.e., s. 146-149

140

23 Kasm 1936dan itibaren yasak blgenin kontrol altnda tutulmas iin blgede gvenlik birimleri oluturulmu, operasyonlar Ekim 1937 tarihine kadar srdrlmtr. Operasyonlar sonucu sa ve l eylemciler ile silah ve malzemeler ele geirilmi, silahl saldr olaylar durdurulmu, kaabilen eylemciler dalara saklanmlardr. Uzun sreli bu harekt devlete byk bir ekonomik yk getirmitir.

3.3.1.8. Mutki Olay

Olay, Sason olaylarna kar yrtlen birinci harekt srasnda, Hersan ve Silent airetlerinin silahlarnn tam olarak toplanamamas ve bu airetlerin yeni olaylar iin potansiyel tehlike olmalar nedeniyle; Bitlis Valiliinin Mutkideki 35 ky nakletme kararna kar kyllerin kkrtlmasyla balamtr.378 Askeri birliklerin Mays 1927 balarnda terristlere kar dzenledii harekt neticesinde kan atmalarda pek ok ehit verildii gibi, eylemcilerden de ok sayda len olmutur. Alikan Airet Reisi Halil Saminin Beiri blgesinde huzursuzluk karmaya alt haberi alnmas zerine yeni bir harekt balatlm, ancak olayn ba sorumlular ile yaknlarnn Dicleyi geerek gneye kamalar neticesinde tenkilden istenilen sonu alnamamtr.

Dier yandan 5 Temmuz 1927de Mutki ve civarnda Buban airetinin eylemlerinin engellenmesi ve eylemcilerin tesirsiz hale getirilmesi konusunda zetle; gvenlik glerine kar silahl saldrda bulunanlarn cezalandrlmas, saldrmayanlarn ise korunmas ve kendilerine iyi davranlmas, kaanlarn yakalanmas, yardm ve yataklk edenlerin harp divanna gnderilmeleri, silahlarn toplanmas, kyllerin birbirlerine kar iftirada bulunmalar hususunda dikkatli olunmas, nakillerin gndz yaplmas, kandrlarak olaylara katlanlara iyi davranlmas, gerekirse affedilmeleri ve uygulamalarda adaletin
378

esas

alnmas

eklinde

yeni

bir

karar

alnm,

bu

karar

Hdr Gkta, a.g.e., s. 102; Reat Hall, a.g.e., 193

141

dorultusunda da 10 Temmuz 1927de harekat balatlmtr. 25 Austos 1927 tarihinde sona eren operasyon sonucu az sayda kaanlarn dnda asilerin ou ldrlm, bir ksm ise yakalanarak mahkemeye sevk edilmi ve blgede gven ve huzur ortam salanmtr.379

3.3.1.9. Ar Olaylar

Ar olaylarna gemeden nce Hoybun olaylarndaki rolne deinilmesi gerekmektedir.

rgtne ve

Ar

a) Hoybun rgt

eyh Said olaylarnn ardndan skender isimli bir ahs, Krtlk faaliyetlerinin yrtlmesi ve Avrupada bir Krt kongresinin gerekletirilmesi iin, Mehmet kr Sekban, hsan Nuri, Mlazm Vanl Rasim ve Hertulu Mlazm Hurit ile grmeler yapm; grmelerde tavsiye edilen hususlar Pariste bulunan erif Paaya iletilmi; cevabn olumlu olmas zerine skender, Ermenilerin yardmn almak iin harekete gemitir.380

Krt-Ermeni yaknlamasnn Paris Konferansnda Ermeni delegesi Nubar ile erif Paa arasnda salanm olmas ve 1924 tarihinde Ermeni Tanak Komitesi ile Krt Mill Komitesi arasnda Sevr ilkeleri erevesinde bir anlamann gerekletirilmesi, Hoybun rgtnn altyapsn oluturmu381; rgtn fiili kurulu karar ise Paristen gelen Hanzabedyan ve Dr. Melkunyann nerileri382 ile olgunlatrlmtr.
379

Mutki olaylar ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 193-212; Hdr Gkta, a.g.e.,, s. 102-105 380 Ouz Aytepe, Yeni Belgeler Inda Hoybun Cemiyeti, Toplumsal Tarih, Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, Ankara, Ekim, 1998, Say 174, s. 1 381 Ouz Aytepe, a.g.e.s. 1-2; Hdr Gkta, ag.e., s.93-94 382 Bu neriler iinde, rgtn kurulu aamasnda Ermenilerin Krtlere yzbin frank para yardmnda bulunmas, rgt merkezinin Pariste olmas, bir Krt iki Ermeniden oluan ve masraflar Ermeniler tarafndan karlanacak olan bir genel merkez ile Suriye, Kbrs veya Msrda bir dier merkez kurulmas, ... , parasal destein ve siyasi faaliyetlerin Ermenilerce

142

Krtler kullanlarak Ermeni amalarnn gerekletirilmesi, Ermeni Tanaklar iin bulunmaz bir frsat olarak grlm;383 bu sebeple Ermeni Tanak rgt ngilterenin gizli tekilat kurma fikrini hemen kabul etmitir.384

Hoybun, Lbnanda (Bihamdunda) 1927 ylnda, temeli Ermeni Tanaklardan, organlar kandrlm Krtlerden ve organizatr de ngilizlerden oluan bir rgt olarak kurulmutur. rgtn kurulu toplantsna Bedirhanlardan Kamuran, Celaled Ali ve Sreyya isimli kardeler ile Memduh Selim, Cerablustan Barzani aireti reislerinden ahinin oullar Bozan ve Mustafa ahin, Diyarbakrl Cemilpaazade Kadri ve Ekrem, Cizrede oturan Heverki aireti reisi Haco, Eski Van Mebusu Vahan Papazyan (Goms) gibi isimler katlm; Cemiyetin bakanlna da Ermeni Vahan Papazyan getirilmitir. Papazyann bakanla getirilmesine Bedirhanlar ile kaak subaylarn dnda tm Krtler iddetle tepki gstermiler, Krtlere kurulan tuzan farkna varan Ali Rza ve taraftarlar Hoybundan ayrlmlardr.385

rgtn ilk ubesi Badat, dier ubeleri ise Beyrut, am ve Kahirede alm olup, ngilizlerin Revanduz kaymakam Seyit Taha tarafndan organize edilen ve perde arkasnda ngilizlerin Irak fevkalade komiser yardmcs ve Entelijans Servisi grevlisi Edmondsun bulunduu386 ilk toplantsnda ngilizlerin Krtlere para ile silah ve mhimmat yardmnda
yrtlmesi, Rusya ve ran desteinin salanmas konusunda Ermenilerin sorumlu olmas, Ermenilerin tm bu sorumluluklarna karn Krtlerin, silahl atmalara girmesi, snrlardan Trkiyeye terrist gnderilmesini salamalar, Trkiyedeki Krtleri tahrik ve tevik etmeleri, snrlarda Trk gvenlik grevlilerinin sevk ve harekatlarnn engellenmesi grevlerini yerine getirmeleri istenmitir. Tevfik Cemil ise Ermeni nerilerine kar karak Ermenilerin Krt konusunu istismar ederek Amerika ve Avrupadan alacaklar parann ancak onda birini Krtlere vereceklerini, Krtlerin Ermenilerin emellerine alet olacaklarn ifade etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Yaar Kalafat, a.g.e., s. 136; Hdr Gkta, a.g.e., 93-94; Ouz Aytepe, a.g.e., s.2 383 Bu plann gereklemesi ile Ermeni komitaclar, bir yandan szde Byk Ermenistan ierisindeki Krtleri zayflatrken, dier yandan Ermeni amalarna Krtleri let etmeyi hedeflemilerdir. 384 Hayri Babu, a.g.e., s.52 385 Ayrntl bilgi iin bkz. Hayri Babu, a.g.e., s.57-58; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 331-332; Ouz Aytepe, a.g.e., s. 3; Bazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, C.2, ev. Hseyin Demirhan, Cemal Sreyya, Deng Yaynlar, stanbul, 1994, s. 38 386 Ouz Aytepe, a.g.e., s. 3; Yaar Kalafat, a.g.e., s. 134; Hayri Babu, a.g.e., s. 49; Yusuf Sarnay, a.g.m., s. 217

143

bulunmas, Nastrilerin, Krt kyafeti giyerek, Krtlerin yannda olaylara katlmas, rgtn glenmesinin ardndan balatlacak olaylarn, emdinan ve Yksekova blgesinden balatlmas, Vann ele geirilmesi gerekletikten sonra ngilterenin vaad ettii para ve silah yardmna balamas,387 Ermenilerle askda kalm btn anlamazlklarn kesin bir zme kavuturulmas388 kararlatrlmtr.

Ermenilere hizmeti amalayan Hoybun ve Tanak rgtleri, Trkiyeyi zayf drmek iin geni apl bir organizasyona gitmiler; Fransann kontrolndeki Tanaklar, Hoybun rgt araclyla Krt eylemcileri desteklemek suretiyle Trkiyeye ynelik hareketlerde insiyatifi ellerinde bulundurmay ve uygun bir frsat domas halinde hayali Ermenistan topraklarn ele geirmeyi amalamlardr.389 rgtn faaliyetleri arasnda propaganda390 ve Ar Olayna destek salama almalar nemli bir yer tutmaktadr. Hoybun rgt Arda hsan Nurinin elebalnda silahl saldr olaylar balatm, silah ve mhimmat desteinde bulunmu, ayrca, kurulan bir telsiz sistemi ile blgedeki dier terrist gruplarla haberleme imkn salanmtr.391

Ouz Aytepeye gre; Seyit Taha ve Ali Rzann rgtten ayrlmalar; Krt-Ermeni ekimesinin rgt ierisinde srekli olarak yaanmas ve Paris Tanak merkezinin yelere dedii maddi destei 1935 ylndan itibaren kestiini bildirmesi, rgt ke gtrm; 1946 ylna gelindiindeyse,

387 388

Hayri Babu, a.g.e., s. 49; Yaar Kalafat, a.g.e., s. 134 Yaar Kalafat, a.g.e., s. 135; Hayri Babu, a.g.e.,, s. 53 389 Bkz. Yusuf Sarnay, a.g.m., s. 217 390 Propaganda faaliyetleri Kahire, Beyrut, Paris, Detroit, Philadelphiada bulunan merkezlerden idare edilmi olup, propaganda malzemeleri Bedirhanlardan Celaled Ali, Kamuran, Sreyya ve Dr. Mehmet kr tarafndan hazrlanmtr. Bkz. Ouz .Aytepe, a.g.e., 6-7 391 Bkz. Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil, C.I. stanbul, 1991, s. 94-95

144

Mehabat Krt Cumhuriyetinin kurulmasnn ardndan, dier Krt rgtler gibi ad geen szde Cumhuriyete katlmtr.392

Hoybun rgt, Ar olaylarn organize ederek Trkiyenin 1926dan 1930 yl sonlarna kadar asilerle uramasna, ok sayda can ve mal kayb ile birlikte ekonomik kayplara uramasna sebep olduu gibi, Krt evrelerce de kullanlmtr.

b) Olaylarn Cereyan

Hoybun rgtnn kurulu almalarnn srd bir dnemde, Yusuf Tao isimli bir ekiyann adamlar ile birlikte ran snrn geerek Beyazt ilesine bal kylerde yapt hayvan hrszlnn nlenmesi iin alnan tedbirler sonucu 16 Mays 1926 tarihinde balayan olaylar dizisi Cumhuriyet tarihimizde Ar Olaylar olarak adlandrlmtr.393 Hayvan hrszl eklinde balayan olaylar silahl kitle hareketine dntrlmek istenmi; Hoybun rgt de bu amaca ulamada eylemcileri desteklemitir.

Olaylarn etkili olduu blgenin 4 bin metre ykseklie ulaan dalar ile derin vadilerden oluan bir arazi yapsna sahip olmas, harektn sratli bir ekilde yrtlmesine engel olduu gibi, eylemcilerin gizlenmesine imkn salamas da harektn ksa srede tamamlanmasn gletirmitir.394

Ouz Aytepe, a.g.e., s. 10-12 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 168; Genelkurmay Belgelerinde Krt..., s. 231 394 Genelkurmay Belgelerinde Krt..., s. 229; Ayrca ayrntl bilgi iin bkz. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 167-173;
393

392

145

Ar olaylarna ngilizlerin destek verdii ynnde bilgiler alnmas zerine Trk Hkmeti, Bykeli vastasyla ngiliz Hkmetini uyarmtr.395 Olaya destek veren ikinci bir lke ise ran olmutur.396

Birinci Ar olaylarnn bastrlmas iin Haziran 1926da yaplan harektta aslerin ounlukla rana kamalar nedeniyle eylemciler, tamamen tedip ve tenkil edilememi ve yeni bir harekta ihtiya duyulmutur. 3. Ordu Mfettilii, 25 Austos 1927 tarihinde Genelkurmay Bakanlna gnderdii yazda, ... ranllarn Ardaki eylemcileri tevik ettiine dair baz bilgilerin olduunu, bu nedenle, ran Hkmetiyle gerekli temaslara geilmesi .... gerei bildirilmi; yaplan hazrlklar neticesinde 13-20 Eyll 1927 tarihleri arasnda eylemcilere ynelik ikinci harekt gerekletirilmitir. Ancak, k artlarnn ortaya kard glkler sebebiyle harekt yapma imkn zorlam ve eylemcilerin tamam tesirsiz hale getirilememitir.397

kinci Ar harekatnn ardndan terrist unsurlarca Krt Ynetimi ad altnda bir grup oluturulmu, silahl faaliyetler sorumluluuna hsan Nurinin getirildii bu oluum daha sonra Hoybun Cemiyetine katlmtr.398

Ar, aldran, Erci, Geva, Pervari, Eruh, Siirt, Viranehir, Siverek, Suru, emdinan, al ve Beytebab gibi yerleim blgelerinde durumun gerginlemesi; eylemcilerin genel bir saldr balatmak maksadyla ngilizlerden top, uak ve ok sayda silah aldklar eklinde duyumlarn alnmas; zayf garnizonlara saldr dzenlenmesi ihtimlinin ortaya kmas; ngiliz Casusu Lawrensin 1930 ylnda Trkiye, Irak, ran ve Suriyede genel bir Krt olay planlamak zere blgeye gnderilmesi ve Krt Teli Cemiyeti
ngiliz yetkili, byle bir yardmn mmkn olmayacan, Trkiye ile dost olmak istediklerini, ancak yine de bu durumu yetkili mercilere bildireceini ifade etmitir. Ahmet Mesut, a.g.e., s. 209 396 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 173; Genelkurmay Belgelerinde Krt..., s. 236 397 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 213-229; Hdr Gkta, a.g.e., I, s. 96 398 Emin Karaca, Ar Eteklerindeki Ate Bir Krt Ayaklanmasnn Anatomisi, Alan Yaynclk, stanbul, 1991, s. 18
395

146

gibi kurulular yeniden organize etmeye alaca ynnde bilgilerin alnmas, blgede yeni bir harekt zorunlu hale getirmitir.399

Bu arada, eylemciler Ary Krdistan vilayeti olarak ilan edip; Hoybun rgtnce Celli Aireti reisi brahim Heskinin szde bir paalk rtbesi ile Ar Valiliine, Temir Aann komutanla, Molla Hseyinin Korhan Kaymakamlna, dier bir ksm eylemcinin de eitli grevlere getirildii eklinde propagandalarla; bir yandan devlete teslim olmalarn nne gemeye, dier yandan da eylemcilere moral salamaya almlardr.400

7 Eyll 1930 sabah balayan harekt neticesinde, 14 Eyll 1930da Ar blgesi yksek da kesimleri de dahil olmak zere tamamen terristlerden temizlenmitir.

3.3.1.10 Oramar Olay

Oramar Olay, aslnda Ar olaylar erevesinde meydana gelen bir hadisedir. Ar olaylarnn rgtleyicisi hsan Nurinin, Ar olaylarnn bastrlaca korkusu ile Hoybun rgtne yapt yardm arlar sonucu meydana gelmitir. Bu ar zerine rgt, bir grup terristi Iraktan Ar olaylarna katlmak zere gndermitir.401 Terrist grubun Mardine saldrmak ve Ar olayna destek salamak amacyla geliini, olaylar tasvip etmeyen ve eylemlere katlmay reddeden Kasm Aann gvenlik glerine bildirmesi neticesinde; gvenlik gleri ile terrist gurup arasnda 16 Temmuz-10 Ekim 1930 tarihleri arasnda bir atma yaanmtr. Oramar olayna dini ve krt bir boyut kazandrlmaya allmas neticesinde, Iraktaki eyh Ahmet Barzani 500 kiilik bir grup ile Irak snrn aarak Oramarn dousundaki at dana gelmi ve Oramardaki askeri klaya saldrmtr. Kasm Aann
399 400

brahim Ethem Grsel, a.g.e., s. 56-57 Gnmzde Krt evrelerin propaganda amal bu isimlendirme ve grevlendirmeleri sanki gerekmi gibi istismar ettikleri grlmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Hdr Gkta, a.g.e., s. 97; Emin Karaca, a.g.e., s. 18 401 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 305-313

147

yansra, Kerim ve Ferhat Aalarn da adamlaryla birlikte gvenlik glerinin yannda yer almalar neticesinde eylemcilerin ou Irak, Suriye ve rana kamlardr. Blgedeki dier terristlerin temizlenmesi plan, Barzaninin Oramar, Herki ve Eruh blgelerindeki etkisi402 tamamlanmtr.403 nedeniyle gecikerek

stanbuldaki

ngiliz

Askeri

Ateeliinden

ngiliz

Hkmetine

gnderilen 14 Mart 1927 tarihli mektupta; ngiliz ve ranl grevli arasnda, ngiltere ve rann Ar olaylarna desteini gsteren konumalara yer verilmitir.404 ngilterenin Halep Konsolosluundan ngiliz Hkmetine gnderilen 28 Aralk 1927 tarihli yazda ise Franszlarn, Krt Eylemcilerle ilgili gelimeleri yakndan izledikleri ve genel bir kanya gre Krt olayna gz yumduklar; balarna bir Trk sorunu kmas durumunda eylemcileri misilleme yoluyla Trkiyeye kar kullanmaya hazr olmak iin bir Krt eylemci grubu oluturmay umduklar405 belirtilmektedir.

Dier yandan, Almanyada yaynlanan Glarus Zeitung Gazetesinin 11 Ekim 1930 tarihli saysndaki Ar olay ile ilgili yorumlar da hayli ilgin ve durumu aklar niteliktedir. Gazetede zetle; Krtler, ngiliz grevliler tarafndan tevik edildi. Silah, para ve malzeme yardm yapld. ngiliz basn da Cemiyet-i Akvmn mdahalesi iin alt. ran da olaylarn banda eylemcilere yardmda bulundu. Amalar ise, Trkiye ile Rusya arasna tampon bir devletin sokulmas, dou petrollerinden istifade edilmesi ve Trkiyenin iktisaden zayf drlmesiydi406 denmektedir.

21 Ekim 1930 tarihli Feth-El-Arap gazetesinde ise konuya ilikin olarak; Trkler bu baarlar ile vnmez, nk lenler kardeleridir. Krtler
402

Irak ynetiminin ngiliz mandas altnda olmas nedeniyle snrdaki yasad eylemlere hkim olunamam, geilerin engellenmesi almalar olumlu sonu vermemitir. 403 Hdr Gkta, a.g.e., s. 114- Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 305-313 404 Ahmet Mesut, a.g.e., s. 213-214 405 a.g.e., s. 219 406 Vedat adillili, a.g.e., 134; Sadi Koa, Tarihte Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Kasta Yaynlar, stanbul, l990, s. 318-319

148

iyi ders ald. Grdler ki yabanc vaatleri bir yere kadar gelir, felaket ba gsterince ortada grnmez. Bu harektta Ermenilerin rol byktr. Krtler unutmasnlar ki erefli ve mefahirle dolu Trk tarihinden ayrlarak yabanc boyunduruuna girmek feci bir gaflettir. yorumu yer alrken; ran basn Ar olaylarna pek yer vermemi, sadece Sehen adl gazetenin 7 Aralk 1930 tarihli saysnda Trklerin iyiliine ramen Krtlerin ayn hatay birka kez iledii eklinde yazlar yer almtr.407

Ar olaylar Krt evrelerce siyasi bir olay olarak tantlmaya ve kullanlmaya allsa da, olay balang itibariyle bir hayvan hrszl hadisesinden ibaret olup, d glerin blgeye ve blgedeki kendi emellerine dnk destek ve ynlendirmeleri sonucu terr olaylarna dnmtr. zellikle ngiliz grevlilerin hkmetlerine yazdklar raporlar,408 ngilterenin Ar olaylarna ilgisi ile birlikte verdii destei de yanstr niteliktedir. Ayn ekilde; ranl ve ngiliz grevlilerin konumalarnn ierii de rann eylemcileri destekledii gereini dorulamaktadr. Dier yandan, Rusyann eylemcilere silah yardm yapmas, Fransann blgedeki olaylarn devamn karlar gerei istemesi, Ermenilerin ise kendi emelleri dorultusunda Ar olaylarn desteklemeleri ve bu kapsamda Hoybun rgtnn olaylarda oynam olduu nemli rol, Ar olaylarnn gerekte, tamamen d destekle yrtlen silahl saldr olaylar olduunu gstermektedir.

3.3.1.11. Tendrek Olay

eyh Abdlkadir adl ranl airet reisi, randan kaarak Trkiyeye snm ve Ar blgesine yerlemesine izin verilmitir. Ancak, halkn arazilerini ellerinden almaya, Kotanllarla Kesknl airetlerini birletirip,
407 408

Vedat adillili, a.g.e., 134-135; Sadi Koa, a.g.e., s. 318-319 Yukarda anlanlarn dnda, George R. Clerkn stanbuldan hkmetine yazd 12 Kasm 1928 tarihli yazs, Ankaradaki ngiliz Bykeliliinden gnderilen 26 Kasm 1928 tarihli belge, 20 Austos 1930 tarihinde stanbuldan Bay A. Hendere gnderilen yaz, 17 Eyll 1930 tarihli deerlendirme, benzerleri ve ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Mesut, a.g.e., s. 229-241

149

Sakanllara kar kkrtarak blgede huzursuzluk karmaya almas zerine; 20-27 Eyll 1929 tarihleri arasnda eyh Abdlkadir ve adamlarna kar bir harekt gerekletirilmi; harekt sonucu eyh Abdlkadir ile yanndakiler rana kamlardr.409

3.3.1.12. Jilyan Olay

Eruha bal ve Jilyan airetine mensup kylerde silah aramas yaplrken; Jilyan aireti reisi Ali Resul ile Karakol komutan arasnda yaanan tartmann bymesi sonucu kan olaylar drt ay srm, 3 Austos 1929 tarihinde olaylar bastrlmtr.410

3.3.1.13. Bicar Olay

Bicar blgesi, dousunda Sarum havzas, kuzeyinde Muratsuyu, gneyinde Silvan-Hazro-Ekil ve batsnda Ekil-Muratsuyu ile evrelenen ve rakml yksekliklerin, sk ormanlarn, derin vadilerin ve keskin uurumlarn yer ald bir alandr. Blgenin zellii sebebiyle eyh Said olay sonrasnda burada srdrlen harekt istenilen lde gerekletirilememi, bu sebeple bir ksm asi blgede gizlenme imkn bulmutur.411

Bu terristler yol kesme, soygun, hrszlk ve Devlet mallarna zarar verme eklinde eylemlere tekrar balamlardr.412 Dier yandan, eyh Said isyan ve sonraki olaylarn akabinde yrtlen operasyonlardan kaarak Suriyeye (Fransz blgesi) snan eyh Abdurrahim, Yado, eyh Tahir, Hao, Ramanl, Emin gibi baz isyanc gruplar yeniden, Urfadan Cizreye kadar uzanan snrn eitli yerleim alanlarnda soygun ve hrszlk yaparak

409

Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 341; Hdr Gkta, a.g.e., s. 110; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 261-270 410 Abdulhaluk ay, a.g.e., .s. 341; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s, 249-251 411 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 231; Dou Blgesinde Gemi... , s. 20 412 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 231

150

halka zarar vermenin yan sra, kyllere baskda (Mulal) blgede grevlendirilmitir. 413

bulunarak halk

kkrtmaya almlardr. Bu eylemlerin durdurulmas iin Albay Mustafa

Mulal, terristler hakknda ayrntl bilgi toplamak, lojistik kaynaklarn tespit etmek, ve destekileri ile masum halk ayrmak maksadyla, Osmaniye, Piran, Hani, Lice, Bicar, Cibir, Gen, Gkdere ve Palu blgelerinde incelemelerde bulunmutur. ncelemeleri sonucunda 20ye yakn isyanc bann blgede faaliyette bulunduunu, Devlete sadakatle bal olanlarn ise asilerin basklar karsnda ylgnlk ve korku belirtileri gstererek, Devletin kendilerine yardmc olamayaca ynnde endieye dtklerini renmitir.414 Bunun zerine, 12 Ekim, 22 Ekim ve 24 Ekim tarihlerinde balayan harekt, 17 Kasm 1927 tarihinde sona ermitir.

3.3.1.14. Batu Olay

20 Mays-9 Haziran 1927 tarihleri arasnda Batu kynde meydana gelen hadisenin sebebi; siyasi parti ekimesidir. atmay nlemek maksadyla kye giden gvenlik kuvvetlerine ate almasyla balayan olaylar neticesinde Kernoslu Halit, Seyithan, Alican ve birlikte olduklar dier asiler yakalanmtr.415

3.3.1.15. Zeylan Olay

Zeylan olaylar, Seyid Abdulvahap, kardei Seyit Resul, Ermeni Abraham Paa, Emin Paa ve Kr Hseyin nclndeki silahl grubun, 20 Haziran 1930 tarihinde Zeylan bucak merkezi ve jandarma karakolunu basmalar neticesinde balamtr. Daha sonra Vandaki Zeylan ve Celali

413 414

a.g.e., s. 232-233 a.g.e., s. 233 415 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 408; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 249-270

151

airetleri ile Mutan hsan Nuri ve bir ksm terristin daha katld olaylar 1930 Eyllne kadar devam etmitir. Dier yandan, ikkanl Aireti ve evre kylerden katlan 300 kiilik milis kuvvet ile Dervi bey ve airetinin silahl adamlar bu olayda gvenlik glerinin yannda yer almlardr. atmalarda asilerin bir ksm ldrlrken bir ksm rana kamtr. 416

3.3.1.16. Plmr (Kuzican) Olay

Plmr airetlerinin evreye ynelik birtakm saldrgan hareketlerde bulunmas, ayrca, Zeylan ayaklanmas srasnda ele geirilen bir bildiride Dersim blgesinin Hoybun blgesi olduunun belirtilmesi, blgede yeni olaylarn planlandnn iaretleri olarak grlmtr.417 Ayn tarihlerde Erzincan ve evresinde inceleme gezisinde bulunan Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak; yukardaki hususlar da vurgulayan bir rapor hazrlamtr.

Bu raporda zetle; Erzincan ili ve evresinde gvenlik sorunlarnn bulunduu; Akirik, Grk, Dabey, Hayri kylerinin potansiyel tehlike oluturduu; bu kylerde gvenlik kuvvetlerinin yetersizliinin halk zerinde olumsuz etki yapt; vergi ve asker verme konusunda ikazda bulunulmas ve silahlarn toplanmas gerektii; Erzincann merkez ilesindeki Krtlerin Trklere Aleviliin Krtl ifade ettii eklinde propaganda yaparak onlar Krtletirmeye altklar; bu tr faaliyetleri yrten ve terristlere yataklk eden Rusaray, Mitini, nc, Krtkendi ve Kelarik kylerinin Trakya blgesine nakledilmeleri; blgedeki baz reislerin gzetim altnda il merkezinde ikamet ettirilmesi, Trk olan Alevilerin konutuklar Trkeyi devam ettirebilmelerinin salanmas ynnde almalar yaplmas; Grevli Krt olarak adlandrlan ve Krtlere destek salayan memurlarn il dna karlmalarnn gerektiinden bahisle, nlemlerin hkmet karar haline
416 417

Vedat adillili, age, s. 137-138; Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 287-304 Suat Akgl, a.g.e.,, s. 52-53

152 getirilmesi teklif edilmi;418 daha sonra bu teklif Bakanlar Kurulu Karar419 haline getirilmitir.

Plmr aalarnn olumsuz faaliyetlerini srdrmeleri; terristlerin ile kaymakamna ynelik saldrlarda bulunmalar; gasbedilen eya ve hayvanlarn sahiplerine geri verilmemesi gibi eylemlerin srdrlmesi

zerine birinci Plmr harekt gerekletirilmi; terristler teslim olmaya zorlanmlarsa da, hava artlar ve yeterli lojistik destein salanamamas nedeniyle harekta ara verilmitir. Hazrlklarn ardndan tekrar harekta balanmasnn hemen sonrasnda, airet ileri gelenleri gvenlik kuvvetlerine kar eylemde bulunmayacaklar ve onlarn yannda olduklar ynnde aklamalarda bulunmu; bunun zerine Vali airet reisleri ile bir grme yapmtr. Grmede Kamer ve Hdr aalarn hkmetin emirlerine uyacaklar konusunda verdikleri szn bir oyalama taktii olduu anlalm ve blgede ikinci harekt balamtr. 14 Kasm 1930 tarihinde kesin olarak sonulandrlan harektn ardndan blgede huzur salanmtr. 420

3.3.1.17. Dersim (Tunceli) Olay

Dersim (Tunceli); Erzincan, Erzurum, Elaz, Bingl ve Malatya illerinin arasnda kalan, evresi engebeli ykseltilerle evrili kk bir blgedir. Trkistan ve Horasandan gelerek Dou Anadoluya yerleen Alevi Trkmenlerin bir ksm Tunceli blgesine yerlemitir. Buradaki Trkmen airetlerinin bir ksm eitli olaylar sonucu ve zellikle Moollarn Anadoludaki saldrlar srasnda korunmak amacyla, Tuncelinin sarp ve dalk blgelerine snmlardr.421
Ayrntl bilgi iin bkz. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 351-353 Karar; vergi ve askerlik yapmak ykmlln yerine getirmek istemeyenler ile Krtlk faaliyetlerinde bulunanlar, bu amala eylem yapanlar ile halk kkrtan yre nfusuna kaytl memurlar hakknda grevden uzaklatrma ve nakil ilemleri yaplabilecei eklindedir. 420 Bkz. Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, s. 359-360; Suat Akgl, a.g.e., s. 53-54 421 Suat Akgl, a.g.e., s. 12-13; M.erif Frat, Dou illeri ve Varto tarihi, Etimoloji, Din, Etnografya, Dil ve Ermeni Mezalimi, TKAE Yaynlar, Ankara, 1983, s. 85
419 418

153

Dier yandan, blge corafyasnn Trkmenler zerinde yaratt sosyal, siyasi ve ekonomik etki, blgedeki Trkmenlerin dier Trkmenlerin genelinden ksmi olarak farkllamasna sebep olurken; Trkenin de kullanmnda yozlamalar meydana gelmi ve dil, Zazaca olarak tanmlanan yerel konuma biimine dnmtr.422

Tanzimata kadar merkezi otoritenin etkisinden uzak bir ekilde yerel beylerin hkimiyeti altnda ynetilen Tunceli ili, 1848den sonra Hozata bal kaza olarak ynetilmeye balanm; ancak ynetim blgede etkin hle getirilememitir.423

Hozat ve Mazgirte askeri kla yaplmas, bu tr gvenlik nlemlerinin nfuz ve glerini zayflataca endiesine kaplan aa ve halktan kar salayan nfuzlu kiilerin tepkisini ekmi; tepkiler olaylara dntrlmekle kalmam; bu kiilerce 1877-1878 Osmanl-Rus Harbinde, desteklenmeleri karlnda Ruslara yardm etme sz verilmitir.424

Ynetime kar gelitirilen terr hareketleri zaman zaman devam etmi; blge airetleri eitli kaynaklardan saladklar silah, malzeme ve lojistik destek ile gittike g kazanmlardr.425 I. Dnya Sava yllarnda Ruslar ve Ermeniler blge airetlerinden bazlarnn kardklar olaylara destek vermilerdir.426 Milli Mcadele dnemindeyse blge insan Krtlk faaliyetlerine malzeme yaplarak devlete kar yeniden kullanlmtr.427 Ayrca, ngiliz gizli servisi grevlileri ve Krt Teli Cemiyeti yeleri, yre
422

Tunceli ve evresinde yaplan bir inceleme ve aratrma raporunda, yre halknn Zazacaya dair cevaplar zetle; Zazaca olarak ifade edilen yresel ivenin ierisindeki kelimelerin ounluunun Trke olduu, konumann deiime uramasnn en nemli sebeplerinden birinin ise Alevi olmalar ve Osmanl dneminde merkezi ynetimle iyi geinememeleri sebebiyle i olan randaki Trk Devletleri ile daha yakn iliki iine girmeleri ve onlardan etkilenmeleri olduu eklindedir. Ayrntl bilgi iin bkz.Veli Fatih Gven, Tunceli ve evresinde yaplan nceleme ve Aratrma Raporu, Ankara, 1995 423 Suat Akgl, a.g.e., s. 16-17 424 a.g.e., s. 20-21 425 a.g.e., s. 25 426 Ayrntl bilgi iin bkz. Suat Akgl, a.g.e., s. 25 427 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 189

154

airetleri arasnda propaganda ve rgtlenme faaliyetlerinde bulunarak, blc amal kitle hareketlerinin zeminini oluturmulardr.428

Dier yandan, Krt Teli Cemiyeti yesi ve Kogiri Aireti reisi olan Haydar ve Alian tarafndan, Tunceli yresinde Alevi-Bektai inanl Zaza ad verilen gruplar ile evre illerdeki Snni inanl insanlar ve airetler arasnda var olan anlamazlklar istismar edilerek olaylarn zemini hazrlanm ve bunun iin nceden de olduu gibi Seyyid olarak isimlendirilen dini otoritelerle aalarn etkisi kullanlarak, halk olaylarn ierisine ekilmeye allmtr. Kogiri aireti baz yerleim alanlarna basknlar dzenleyerek, daha sonra geni bir alana yaylan olaylar balatmtr. 11 Nisan 1921 tarihinde Merkez Ordusu tenkil harektna balam ve olaylar ksa srede bastrlmtr. Ancak, potansiyel tehlike tamamen sona ermemi429 ve yllar sonra Dersim (Tunceli) olaylar olarak adlandrlan olaylar ortaya kmtr.

Blgenin durumu gz nnde bulundurularak, Tunceli blgesi iin planlanan slah projelerinin uygulanmas giriimleri balatlm; bata Cumhurbakan Atatrk olmak zere devlet grevlileri blgeye ynelik her trl kaynak aktarm yaplmas ve gvenlik nlemlerinin alnmas konular ile ilgilenmilerdir. Devletin gcn hisseden ve yardmn gren blge insannn gittike Devletin yannda yer almaya balamasndan rahatszlk duyan ve buna paralel olarak gerek fonksiyonlarn yitirmeye balayan aa, bey, eyh ve seyyid gibi yerel kar ve bask gruplar ise blge insann Devletten uzaklatrmann yollarn aramaya balamlardr.430

Otorite ve nfuzlarnn krlaca ve airet yapsnn bozulacandan endie ederek propaganda faaliyetlerinde bulunanlarn banda Seyyid Rza gelmektedir. Dier yandan Hoybun cemiyetinin faaliyetlerinin yan sra, 1933Salahi R.Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, TTK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 26 429 Suat Akgl, a.g.e., s. 38-42 430 a.g.e., s. 55-56
428

155

1934 yllar arasnda Tunceli ili evresinde gizli faaliyetlerde bulunan Ermeni Bogos ve M.Nuri (Dersim), blge insann devlete kar rgtleyerek olaylara katlmaya tevik etmilerdir.

Hazrlanan ortam Suriyeden gelen 4 kiilik terrist grubun faaliyetleri ile 1937 ylnda olaylara dntrlmtr.431 lk olay 21 Mart 1937 tarihinde Harck deresi zerindeki tahta kprnn yaklmasyla balam;432 arkasndan karakollar ile hkmet binalarna saldrlar dzenlenerek olaylara hkmet aleyhtar bir yn verilmi ve olaylarn mahiyeti bytlerek geni bir alana yaylmasna allmtr.433

Hkmet, dzenlenecek harekttan nce, blge insannn olaylara katlmasn nlemek amacyla mesajlar ieren bildiriler dattrm; bu bildiriler halk zerinde olumlu etki yapm ve teslim olmalar balam; balangta olaylara katlanlarn says 20-30 bin kiiyi bulurken bu say ksa srede azalm ve terrist gruplar g kaybetmilerdir. Dier yandan kendisine ynelik harekt balatldn renen Seyit Rza, ngiliz Dileri Bakan Antony Edenden yardm istemitir.434

Blgede olaylarn bastrlmasna ynelik 25 bin kiilik bir askeri kuvvetle balatlan harekt, dalarn etraf evrilerek ve yardm balantlar kesilerek srdrlmtr. Bu arada, gerek yaplan arlarn gerekse operasyonlarn etkisiyle bir ok airet mensubu teslim olmaya balam; etraf boalan Seyit Rza, olayn dier kkrtc elebalarndan Aliirden, ran ya da Iraka iltica ederek kurtulmalar iin ngiltere ve Fransaya yardm arlarnda bulunmasn istemi; ancak, Seyit Rzann bu istei 9 Temmuzda Aliirin ldrlmesi zerine gereklememitir.435 Dier yandan,
431 432

a.g.e., s. 120 Dou Blgesinde Gemi ..., s. 21; Suat Akgl, a.g.e., s. 125 433 Reat Hall, a.g.e., s. 380-385 434 David McDowall, Krtlerin Modern Tarihi, Doruk Yaynlar, stanbul, 2004, s. 236 435 M.Nuri Dersimi, Krdistan tarihinde Dersim, ev. Hamit Erta, Zel Yaynlar, stanbul,1994. s. 276

156

terrist bir grup, olaylara destek salamak amacyla, Suriyeden Trkiyeye geerken snrda ldrlm;436 dardan beklenen yardm umutlarnn da sona ermesi neticesinde Seyit Rza 10 Eyll 1937de teslim olmutur.

Olaylar bastrldktan bir sre sonra kkrtc unsurlar blge insann tevik ve tahrik ederek yeni olaylara srklemilerdir. Bu erevede aalar ve dier kar gruplar zetle; hkmet otoritesinin glenmesi ile serbest hareket etme imknlarnn tehlikeye girebilecei, rahat ve huzurlarnn bozulaca, gvenlik kuvvetleri tarafndan halkn namusuna ynelik saldrlar olaca, blgeye yaplan yatrm ve yardmlar vastasyla halka bask yaplaca ve blge insannn baka blgelere srlmesi iin karakol olarak kullanlaca,
437

eklinde halk tahrik etmeye dnk, manevi deerleri

istismar eden propaganda yapmlardr.

Bu faaliyetlerin neticesindeki ilk hadise 2 Ocak 1938 gn meydana gelmi, kan olayda askerler pusuya drlerek ehit edilmi, ayrca, karakol basknlar srdrlerek olayn alan ve boyutlar bytlmeye allmtr.438

Bunun zerine yeni bir harekt balatlm; blgede yasak alan oluturulmas, 5-7 bin kiinin bat blgelere nakledilmesi, silah arama ve taramalarnn yaplmas eklindeki hkmleri ieren kararlar 6 Eyll 1938 tarihinde olaylarn bastrlmasyla birlikte uygulamaya konulmutur.439

Tunceli

olaylar,

Krtler

tarafndan

bir

bakaldr

eklinde

tanmlanmakla birlikte; olaylarn tamamen feodal unsurlarca karld ve bir bakaldr olmad grlmektedir. Bu olaylar, yerel kar gruplarnn menfaatleri gerei merkezi otoriteye kar gerekletirilmitir. Dier yandan,
436 437

Reat Hall, a.g.e.,, s. 407 Suat Akgl, a.g.e., s. 150 438 Dou Blgesinde Gemi ..., s. 21; Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 347 439 Reat Hall, a.g.e., s. 410

157

grld gibi, ngiltere, Fransa, ran, Ermenistan ve Rusyann nemli etkileri bulunan Olayda; yerel kar gruplar, ok ynl bir oyunun figranlar olarak kullanlmlardr.

3.3.2. Krt Hareketler

3.3.2.1. Genel Bak

Cumhuriyetin kuruluundan sonra d tahriklerle ve desteklerle balayan ve 1925-1938 yllar arasnda devam eden silahl faaliyetlerle blge insan, silahl kitle hareketlerine tevik edilmitir. Bu sre iinde Devletin blgeye ve blge insanna dnk alm olduu tedbirler de engellenmeye allmtr.

Btn bu olaylarla blclk faaliyetlerine ivme kazandrlmaya allmsa da, d destekli Krt abalar sonusuz kalm ve Trkiyede genel anlamda bir huzur salanmtr. 1938 ylndan sonra i ve d Krt odaklar yeni yntemler gelitirmiler; faaliyetlerini dikkatli ve bilinli bir biimde illegal yollarla, artlar elverdii lde de legal yollarla yrtmeye almlardr. Faaliyet alan olarak Suriye, Irak ve ran seen Krtler; balayan yeni dnemde emperyalist glerin yeni oyunlarnda yeni roller stlenmilerdir.

Byk nder Atatrkn kaybedilmesi; Trkiyenin ngiltere ve mttefikleri tarafndan kinci Dnya Savana girmesi iin basklara maruz kalmas; sava sonunda, Sovyet Rusyann Trkiyeden toprak talebinde bulunacak kadar ileri giden tehdidi (1945-46); Trkiyenin bir yandan yeniden gvenlik endieleri yaamasna ve bir yandan da blc unsurlara ynelik etkili bir takibin srdrlememesine sebep olmutur.440
440

Trkiye de Akdenize nme hayalini gerekletirmek isteyen Sovyet Rusyann bu yaylmac politikasndan nasibini alm; Sovyetler Trkiyeden stanbul ve anakkale

158

Dier yandan, Avrupa lkelerinin g kaybna urad ve Amerika ile Sovyet Rusyann iki byk g olarak kald II. Dnya Sava sonunda Amerikann yalnzlk politikasna ynelmesi; Rusyann Bulgaristan, ekoslovakya, Macaristan ve Polonyay igal ederek bu lkelerde komnist rejimleri hayata geirmesini salamtr. Bu srete, Sovyet Rusyann ran snrlar ierisinde Mehabat Krt Cumhuriyetinin kuruluunu desteklemesi ve oradaki Krtleri politikalar dorultusunda rana kar kullanmas441 Trkiyeyi endielendirmi, bu sebeple ABDnin desteinin salanmas iin giriimlerde bulunulmutur.442

kinci Dnya Sava dneminde yaanan olumsuzluklar siyasi iktidara kar toplumsal tepkinin gelimesine sebep olurken; sava sonrasnda ABD ile batl lkelerin tek parti ynetimini eletirerek ok partili hayata geii ve demokratiklemeye gidilmesini art komalar zerine, nn gerekli 21 Temmuz almalar balatmtr. Bu sre sonunda Demokrat Parti,

1946 ylnda katld ilk seimden sonra muhalefet partisi, 14 Mays 1950 seimlerinden sonra da iktidar partisi olarak Meclise girmi ve iktidara gelmitir.

Demokrat Parti, uygulad politikalarla bir yandan Atatrk ilkelerini korumaya, dier yandan da sivil zgrlklere daha ok izin vermeye almtr. Demokrat Parti iktidar ile birlikte birok Krt airet reisi Trk siyasal sistemi ierisine ekilirken;443 dnemin siyasi gelimeleri dorultusunda sosyal ve ekonomik alanda da nemli deiiklikler meydana gelmitir. 1950li yllarda, tarm makinelerinin kullanlmaya balamas zerine
boazlarna yerleme hakk ile Kars ve Ardahan illerimizin kendisine braklmasn istemi; bu isteklerine Trabzon ve Gmhaneyi de dahil etmitir. 441 William Aegleton, a.g.e., s. 150-154 442 ABD, 1947 ylndan itibaren Sovyetlere kar Trkiyeyi destekleme karar alm; Sovyet Rusyann yaylma ve emperyalizmine kar 1949 ylnda kurulan Atlantik ttifakna (NATO) 1952 ylnda Trkiyenin de dahil olmas, Trkiye-ABD ilikilerinde nemli bir aama tekil etmi ve Trkiye Rusya karsnda gl bir destek bulmutur. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 4950 443 Kemal Kirii-Gareth M.Winrow, Krt Sorunu Kkeni ve Geliimi, ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 112

159

kk toprak sahipleri topraklarn satarak isiz kalm bu sebeple Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinden ok sayda insan ve Bat Anadoludaki endstri merkezlerine g etmitir. Gler, 1960l yllarda stanbul, Ankara, Adana ve zmire ynelik olurken; gerek glen yerlerdeki insanlarda, gerekse bu blgelere gen insanlarda, Krt eklinde bir tanmlama sreci gelimeye balamtr.444 Dier yandan, gelien demokratikleme ortam, Trkiye genelinde olduu gibi blge semenine kar ilgiyi de arttrm; ancak bu ortam Krt evrelerce kullanlmtr.

kinci Dnya Savanda itibaren yaanlan ciddi gvenlik endieleri, Trkiyenin i ve d politikasnn ekillenmesinde etkili olurken; i gvenlikte 1950 ylna kadar Orgeneral Mulal445 olay dnda kayda deer bir hadise yaanmamtr.

1950 ylndan sonra, dzensiz kitle hareketlerinin, yerini bilinli illegal fikir hareketlerine terk etmesi neticesinde, Krt kanatta ideolojik faaliyetler n plana karak rgtlenme hz kazanmtr.

Trkiyenin aslsz sebeplere dayal gerginliklerle srklendii atma ortam, 27 Mays 1960 htilli ile sonulanmtr. Trkiyeyi 1960 ihtilline
McDowall gibi kimi yazarlar, bu almada yer alan grn aksine; glerden sonraki bu sreci bir Krt etnik bilincinin ve Krt kimliinin gelime sreci olarak tanmlamaktadr. Bkz. David McDowall, a.g.e., s. 445-447 445 randa yaayan ve Trkiye adna casusluk yapt sylenen Mehmedi Misto adl ahs, koyunlarnn karlmas zerine zalp Kaymakamlndan hayvanlarnn bulunmasn ve kendisine verilmesini istemi, aksi halde kendisinin de ayn ynteme bavuracan bildirmi; akabinde de snr geerek hayvan hrszlna balamtr. Olay incelemekle grevlendirilen Mustafa Mulal Paa, Milengiz kynden 40 kiinin Mistoya yataklk ettiini renmi ve gerekli gvenlik nlemlerinin alnmasn salamtr. 30 Temmuz 1943 tarihinde 32 kii askerlere ait at ve silahlar alarak kamak istemi, bu hrszlk olay srasnda kan atmada 32 kiinin iki ate arasnda kalarak ld rapor edilmitir. Olaydan yaral olarak kurtulan bir ahsn snr geerek Mehmedi Mistonun yanna gitmesi ve Trkiyedeki kardei brahim zaya mektup gndermesi, onun da konuyu TBMM dileke komisyonuna gtrmesinden bir sre sonra kardeinin affn ve Trkiyeye dnne izin verilmesini isteyen brahim zay lm, olay da gndemden dmtr. Ancak 1946 ylnda ok partili sisteme geilmesinin ardndan olay tekrar gndeme tanm; Meclis Aratrma Zabtlar zaman zaman kamuoyuna yanstlarak toplumda gerginlik yaratlm; Orgeneral Mustafa Mulal ile dier grevliler yarglanmlar ve hapis cezas almlardr. Orgeneral Mulalnn 1951de cezaevinde lmesi zerine dosya kapanmtr.
444

160

getiren sre, siyasal gerginlikler yaanmasna neden olurken, Krt evrelerin faaliyetleri asndan sosyal ve siyasal anlamda gerekli alt yapy da hazrlamtr.

1960

htilalinin

ardndan

Cumhuriyet

Halk

Partisi

yeleri

ve

yandalarndan oluan Kurucu Meclis tarafndan, geni haklar ieren yeni bir liberal Anayasa hazrlanmtr. htillin lideri Orgeneral Cemal Grsel, halkn Nesin? sorusuna Trkm diye deil Elhamdlillah Mslmanm diye cevap verdiini belirterek bundan yaknm ve Bu uur daha uyanmamtr demitir. Mustafa Akyol ise bu durumu, farketmedii asl tehlike, Elhamdlillah Mslmanm diyen baz Krtlerin ocuklarnn, Krtm ve devrimciyim diye dnmesiydi. eklinde deerlendirmitir.446

1960

Darbesinin

devrim

kavramn

yceltmesi

ve

1961

Anayasasnn siyasi zgrlkleri geniletmesi, Trkiyede sol fikirlerin gelimesini kolaylatran liberal bir ortam yaratrken; halka inmemekle beraber, aydnlar arasnda Marksist fikir ve rgtlenmeler hzla gelimitir. Bu srete, 1961 Anayasasnn hrriyeti ortamndan fazlasyla yararlanan Krt evreler, zellikle sol grnm altnda rgtlenerek faaliyetlere balamlardr.

Yeni Anayasann kabulnden yaklak bir yl sonra basnda Krt konusunda dikkat eken yazlara yer verilmi, bu yazlarda Dou Anadolu Blgesinin sosyo-ekonomik problemleri ad altnda Krt talepler kkl bir ekilde dile getirilmeye balanmtr. Sol basnn 1960lardan sonra Krt konusunun ulusal mesele olduunu yazarak, Krtlerin bilinlenmesi, rgtlenmesi ve kimliini bulmasnda nclk ettiini belirten Faik Bulut; Krt konusuna verilen destek ile ilgili olarak da ... ilkesel temelde sol, sosyalistler

446

Mustafa Akyol, a.g.e., s. 132

161 ve gerek demokratlar Krt konusunu desteklemitir. demektedir.447 Siyasi ve kltrel grnml olmakla birlikte, iddeti, terr artrarak okuyucuyu bu ynde tevik eden yaynlar, bunlardan etkilenen evrelerin olumasnda tesirli olmu; sonraki dnemlerin silahl Krtlk faaliyetleri de bu etkileim zerine ina edilmitir.

Dier yandan Trk solu, etnik Krt milliyetiliinin gelimesi iin zemin hazrlarken, Marksist-Leninist Krtler; Krt stiklal Partisi, Krt Talebe Cemiyeti, Trkiye Krdistan Demokrat Partisi, Devrimci Dou Kltr Ocaklar (DDKO) ve Trkiye i Partisi (TP) gibi rgtler kurmular ve faaliyetlerini srdrmlerdir.

Trkiyenin iki byk siyasi partisi arasnda yaanan tartmann yan sra, dnyadaki siyasal ve ekonomik gelimelerin Trkiyeye yansmas ile 1945ten sonra ortaya kan politik, sosyal ve ekonomik problemler, ayrlk faaliyetler iin uygun bir ortam olutururken;448 Irakta Barzani liderliinde srdrlen silahl Krtlk faaliyetleri Trkiyede de yeni Krt oluumlarn kmasnda ve bunlarn bir araya gelerek Krtlk faaliyetlerini canlandrma planlar yapmasnda son derece etkili olmutur.

Dier yandan, rann Krtlere ilgi gstermesi sebebiyle randaki Krtler Barzani hareketine destek vermeye balam; Irakta baslan, Krtlerin birliini tevik eden ve zerinde Krdistan Demokrat Partisi amblemi yer alan bildiriler, ran zerinden snr kylerimize datlmtr. Kalknmann rana bal olduu, birleilmesi gerektii ynnde mesajlara yer veren bildirilerin yannda Badat Radyosundan; Trkiye, ran ve Iraktaki Krtlere dnk
447

Ayrca Bulut, Krt konusunu cesaretle savunan ve bu uurda her trl bedeli deyerek mcadele eden sol basnn hitap ettii kesimin ok dar olduunu, genliin ve iilerin konuyu o dnemde karar mekanizmalarna iletemediini, 1970li yllarn ortasndan balayarak PKKnn silahl faaliyetlerde bulunmas ile 1980lerin ikinci yarsnda sol basnn bu mcadelenin rnlerini toplayabildiini ve Krt konusunun egemen snfn gndemine oturtulduunu belirtir. Faik Bulut, Trk Basnnda Krtler, Melsa Yaynlar, stanbul, 1992, s. 15 448 David McDowall, a.g.e., s. 441

162

Krt, uyan! diye balayan yaynlar ve konumalar yaplm; konu dnemin Trk Basnnda da yer almtr.

3.3.2.2. 1960 Sonras Hareketler

a) Krt stiklal Partisi

Krt faaliyetlerin ve tahriklerin etkisiyle dnemin ilk Krt organizasyonunun kuruluu gerekletirilmitir. Ziya erefhanolu, Dr. Sait Krmztoprak, Av. Musa Anter ve A.Ethem Dolakn da aralarnda bulunduu kk bir grup tarafndan kurulan449 oluumun rgt programnda; Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinin bir ksm topraklarn ierisine alan bir blgede mstakil devlet kurulmas ngrlmtr.450

Gzaltna alnarak 8 Ocak 1961 tarihinde yarglanmaya balayan 49 Krt sana451, Krt stiklal Partisi ni kurmay amalayarak toplantlar gerekletirdikleri ve Trkiyenin btnlne ynelik hususlar ieren parti tz hazrlama suu iledikleri belirtilmi; buna kar Sait Eli ve Sait Krmztoprak mahkemede yaptklar savunmalarnda ilk kez etnik bilin ifade eden szckler kullanarak Mahkemede Krt propaganda yapmlardr.452

Sanklardan Yaar Kaya ve Musa Anter ile birka kii dndakiler ileriki yllarda Krtlk faaliyetlerini terk etmiler;453 deiik siyasi partilerde yer alarak lkenin birlii ve btnl ynnde siyaset yapmlardr.

449 450

Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil, II, s. 68 Hayri Babu, a.g.e., s. 95 451 Bu kiilerin isimleri ve ayrntl bilgi iin bkz. brahim Ethem Grsel, a.g.e., s.60-63; Hdr Gkta, a.g.e., s. 69 452 David McDowall, a.g.e., s. 540 453 a.g.e., s. 451

163

lk organize Krt oluum olmas asndan nem tayan Krt stiklal Partisi adl illegal gizli oluum, faaliyetleri ve blge insanlar zerindeki etkinlii asndan nemsiz niteliktedir.

b) Trkiye Krt renci rgt

Trkiye Krt renci rgt, Avrupa Krt renci Cemiyetinin bir kolu olarak, stanbulda yksek renim gren ran ve Irakl rencilerden Krt olarak adlandrlan bir grup tarafndan ve Kemal Fuat adl yabanc uyruklu bir kiinin nclnde 1959 ylnda stanbulda kurulmutur. ounluunu yabanc lke vatanda Krtlerin oluturduu gizli rgtn bakanlna nce brahim Mamhdr daha sonra Cemal Alemdar isimli ahslar getirilmitir.454

Hcre sistemi ile organize faaliyetlerde bulunan Marksist-Leninist gruba ynelik yaplan operasyonlar sonucunda 4 Haziran 1963 tarihinde 13 kii rgtsel dokmanlarla birlikte ele geirilmitir. Konu hakknda bir basn toplants dzenleyen dnemin ileri Bakan Hfz Ouz Bekata Topraklarmzda bir Krt devleti kurmak isteyen 13 Komnist Krtnn yakandn, bu kiilerin Barzaninin yardm yannda, dardan aldklar destekle Krtlk faaliyetlerinde bulunduklar... eklinde bir aklama yapmtr.455

Sanklar hakknda hazrlanan iddianamede zetle; Sevr Anlamas ile mstakil Krdistan kurma hayallerine ulaamayan baz devletlerin eitli dnceler altnda tekrar Dou Anadolu Blgesinde karklk karmaya altklar, bu maksatla, gemite eyh Said, Ar ve Tunceli olaylarn karttklar, bugn ise benzer olaylarn, bir grup szde komnist aydnn tahrikleri ile srdrlmeye alld, ayrca, Trkiye, Irak, ran ve Suriyedeki
454 455

Vedat adillili, a.g.e., s. 170 Hdr Gkta, a.g.e., s. 71; Vedat adillili, a.g.e., s.170, Ayrca yakalanma olay basnda da geni ekilde yer almtr.

164

Krtler iin mstakil Krdistan Devleti kurulmas amacyla, Avrupadaki birok rgtn desteklendii hususlarna yer verilmitir. Bundan baka, yurt iinde ve yurt dnda grupta srdrlen faaliyetler arasnda; Molla Mustafa Barzaniye silah, cephane yardm, Mehmet Nuri Dersimnin ynlendirmesi ile Musa Anter, Doan Kl ile Barzaniye verilmek zere para ve teksir makinesi temin edilmesi, yabanc devletlere verilmek zere Trkiyedeki Krtler hakknda bilgi toplanmas, Barzaniye iletilmek zere yabanc bir devlet yetkilisinden silah, mhimmat, radyo, telsiz, nakliye ve ulam aralar istenmesi; Krtlk faaliyetlerinin d kamuoyunda tannmas iin d kaynaklarla temasta bulunulmas; Dnya kamuoyuna dnk almalarn yrtlmesi; yurt iinde ve yurt dnda gizli rgtler kurulmas gibi faaliyetlerin yer ald belirtilmitir.456

Yine bu rgtn faaliyetlerinden olmak zere, bal bulunduu Avrupa Krt renci Cemiyeti yelerince her yl yaplan toplantlarda alnan eitli kararlar tm Krt unsurlara, eitli devlet bakanlarna, Birlemi Milletler gibi eitli uluslar aras kurululara gnderilmitir.457

Sanklar savunmalarnda her ne kadar rgtn stanbul ubesinin sadece sosyal yardm salamak maksadyla kurulduunu ifade etseler de, Avrupa Krt renci rgtnn tznde belirtilen maksad, toplantlarda alnan kararlar ve eitli uluslararas kurululara yaplan bavurular asndan savunmalar gereki bulunmamtr. Genelkurmay Askeri Mahkemesinde yaplan yarglama sonunda, yabanc uyruklu sanklar hapis cezasna arptrlm, dierleri iin ise dava almasna gerek olmad eklinde karar verilmitir.458

456

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Vedat adillili, a.g.e., s. 182-226; s. 99-102; ddianame iin bkz. 17/10/1963 tarihli ve Genelkurmay bakanl Adli Amirlii, Say; 963/668, Esas; 963/138 Bir Krt Devrimcisi Edip Karahann Ansna, Komal Yaynlar, stanbul, 1977, 457 Ayrntl bilgi iin bkz. Vedat adillili, a.g.e., s. 204-214; 458 Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil, II, s. 97

165

c) Dicle Talebe Yurdu

Tunceli olaylar sonrasnda hazrlanan kalknma planlar erevesinde Birinci Umumi Mfettilik tarafndan 1938 ylnda dou illeri rencilerinin barnabilmeleri maksadyla stanbulda alan renci yurdu, 1956 ylndan sonra ekonomik skntlar sebebiyle kapanmtr. Alndan sonra bana Ferit Bilen adl kiinin getirilmesiyle yurt, adeta Krtlk faaliyetlerinin merkezi durumuna gelmitir. Yurdun kapanmasnn ardndan faaliyetler durmam ve Diyarbakr Talebe yurduna intikl ettirilerek srdrlmtr.

Bu renci yurdunda kalan 50 kadar renci arasnda Trkiye i Partisi Genel Sekreteri Tark Ziya Ekinci ve Trkiye Krdistan Demokrat Partisi kurucusu Faik Bucak gibi Marksist Krtlerin yan sra, Demokrat Partisi milletvekili Yusuf Azizolu gibi liberal ahslar da bulunmaktadr.459 Ayrca daha bir ok Krt, Musa Anterin 1942 ylnda stanbulda kurduu Frat renci Yurdunda yetitirilmitir.460

renci genlie ynelik yayn yoluyla balatlan faaliyetler daha geni kitlelerin etkilenmesi maksadyla srdrlmeye allsa da halk arasnda karlk bulamamtr.

d) Trkiye Krdistan Demokrat Partisi

1961 Anayasasnn serbest ortamndan ve geni imknlarndan faydalanan Abdulkadir kten, Faik Bucak, mer Turan ve Sait Eli gibi bir grup Krt; Irak Krdistan Demokrat Partisi (IKDP) ile srdrlen ilikiler dorultusunda, 1961 ylnda Silopide Krdistan Demokrat Partisi Mesull ad altnda gizli bir Krt oluumun kuruluunu gerekletirmilerdir.461

459 460

David McDowall, a.g.e., s. 449 Musa Anter, Hatralarm, Yn Yaynclk, stanbul, 1991, s. 109-111 461 Abdulhaluk ay, Her Ynyle Krt..., s. 359 vd.

166

rgt, geni kitleleri etkileme faaliyetleri yannda, parti haline dnme abalar gtmtr. Bu maksatla Diyarbakr merkez alnarak birtakm almalar balatlm ve 1965 ylnda Diyarbakrda Trkiye Krdistan Demokrat Partisi (TKDP)nin kuruluu gerekletirilmitir.462

Tznde zetle, Trkiye snrlar iinde zel bir blgenin Krdistan olarak belirlenmesini, burada Krtenin resmi dil olmasn ve bu blgenin TBMMde belirli sayda milletvekiliyle temsil edilmesini, Trk Anayasasna Trk Devletinin Krt ve Trklerden olutuu ve her iki unsurun (burada Krtler ulus olarak tantlmaktadr) her hususta eit olduu ibaresinin konulmasn, Krte eitim yapacak niversitelerin kurulmasn463 hedefleyen rgt; Trkiyenin niter yapsna saldr niteliindeki bu hedefleri ile etnik temelli bir federasyon kurulmasn ngryordu. Mustafa Akyol, 1967 yaznda Gney Doudaki ondokuz il ya da ilede dzenlenen izinsiz gsteri yrylerinin ardnda, Kuzey Iraktaki Barzani hareketinin (KDP) uzants niteliindeki yasad Trkiye Krdistan Demokratik Partisinin (TKDP) nemli bir rol olduunu belirtmektedir.464

28 Ocak 1968de Krdistan Demokratik Partisi yneticilerinden bata Sait Eli olmak zere baz parti yneticileri tutuklanarak yarglanmlardr. Sait Elinin cezasnn bitiminin ardndan, rgt mensuplar arasnda varolan fikir ayrlklar ve atmalar rgt paralanmaya gtrmtr.465 rgtn toparlanmas ve yeniden faaliyete gemesi iin 1979-80 yllarnda yaplan toplantlarda gr birliine varlm olsa da; 12 Eyll 1980 dneminde baz
462

Partinin Genel Sekreterliine Faik Bucak getirilirken, Sait Eli, Sait Krmztoprak, Hikmet Buluttekin, Nazmi Balka ve Hasan Yklm gibi isimler ise rgtn st dzey sorumlusu olarak ynetimde yer almlardr. Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil, s.97-104 463 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 360 464 Mustafa Akyol, a.g.e., s. 133 465 Bu rgtn ynetim kademesindekiler, paralanmann ardndan nce,Trkiyede Krdistan Demokrat Partisini, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin ardndan da Trkiye Krdistan Yeni Demokrat Partisini kurmulardr. rgt iindeki sa ve sol kanatlar arasnda Parti tznn deitirilmesine ynelik fikir ayrl nedeniyle sa kanat rgtten koparak Krdistan Ulusal Kurtuluular adyla yeni bir oluum gerekletirmi ve Trkiye Krdistan Demokrat Partisinin devam olduklar iddiasn srdrmlerdir. Rafet Ball, Krt Dosyas, Cem Yaynlar, stanbul, 1992, s. 351-352

167

rgt sorumlularnn tutuklanmas dalma srecini hzlandrm, 1982de ise pek ok mensubunun terk etmesiyle rgt, Krt unsurlar arasndaki nemini yitirmitir.

e) Trkiye i Partisi

Bu dnem ierisinde bir yandan Krt unsurlar rgtlenme faaliyetlerini srdrrken, dier yandan Trk solu da yeni rgtlenme almalar ierisine girmi ve 13 ubat 1961de Trkiye i Partisi (TP)in kuruluu gerekletirilmitir. Kuruluundan itibaren zellikle Krt konusunu ele alan Parti, taban oluturmak amacyla blgede drt ay boyunca yedi ayr il ve ilede Dou Mitingleri ad altnda bir dizi miting dzenlemi;466 Bakan Mehmet Ali Aslan ise Krt etnik kimliini savunan bir dergi yaymlamaya balamtr. Trkiye i Partisinin 1970 ylnda gerekletirdii drdnc kongresinde alnan kararla ilk kez bir siyasi parti Krt konusunu Trkiyenin zm bekleyen bir sorunu olarak gndeme getirmi; zm iin gsterilen adres ise federatif bir devlet modeli olmutur.467

Yine ayn kongrenin karar metninde ...Trkiyenin dousunda Krt halknn yaamakta olduu, Krt halk zerinde batan beri... kanl zulm hareketleri niteliine brnen bask, terr ve asimilasyon politikas uyguladklar; Krt halknn ... mcadelesini destekledikleri... eklinde yer alan grlerden dolay Cumhuriyet Basavcl partinin kapatlmasn istemitir. Anayasa Mahkemesi, Partinin Krtlerin Trklerden kopmas ereine yneldiini belirterek Trkiye Cumhuriyet snrlar iinde egemen olan Trk milliyetiliinde rk dncesine yer olmadn savunmutur.468
Behice Boran, Mehmet Ali Aybar, Tark Ziya Ekinci ve Kemal Burkay gibi kimselerin mitinglerde yaptklar konumalarda, ak ve kapal olarak federatif sisteme gidilmesi im edilmitir. 467 Mehmet Ali Aslan, 2005 ylna gelindiinde, bat illerine youn gler olduu iin artk etnik federasyonun savunulamayacan bir bildiri ile aklamtr. Mustafa Akyol, a.g.e., s. 134 468 TP Davas 11-12-13, Aktaran: Muhammed Bozda, Trkiyede Siyasi Parti Kapatma Laiklik Blclk Sorunu, Nobel Basmevi, Ankara, 2004, s. 182-183
466

168

Mahkeme, Partinin eitim brosunca hazrlanan Ders Notlar iinde Trkiyenin Dousunda yaayan nfusun byk ounluunu oluturan Krt halk zerinde, Krt olduklar iin bir bask ve zulm politikas uygulanmaktadr ... Dou blgesi bilerek geri braklmtr. ifadeleri ile Byk Kongre sonras yaynlanan bildirilerde yer alan Krt halk, Anayasann kendisine tand haklardan mahrum kalmaya devam edecek, zerlerinde uygulanan yasad bask ve iddet daha da artacak... eklindeki szleri de davada dikkate alm ve 20.7.1971 tarihinde partinin temelli kapatlmasna karar vermitir.469

f) Devrimci Dou Kltr Ocaklar

Trkiye i Partisine kuruluundan itibaren destek veren ve parti faaliyetlerinde etkin grevler stlenen Krt niversite rencileri zamanla Trkiye i Partisini yetersiz bulmaya balamlar, bu nedenle bir rgtlenme aray iine girerek; Mays 1969 tarihinde Ankarada Devrimci Dou Kltr Ocaklar adyla yasal bir dernein kuruluunu gerekletirmilerdir.470 rgte en byk maddi ve manevi destei Musa Anter yapmtr.471

Devrimci Dou Kltr Ocaklar, Trkiye i Partisinin 1967 ylnda balatm olduu Dou Mitinglerinin oluturduu Krt atmosferin etkisinin bir sonucu olarak ortaya km ve Ankaradan sonra, stanbul, Diyarbakr, Ergani, Silvan, Kozluk, Beiri, Kulp ve Batmanda ube amtr. MarksistLeninist ideoloji dorultusunda faaliyette bulunan rgtn eitim etkinlikleri konusunda Musa Anter ile smail Beiki grevlendirilmitir.472 Mustafa Akyol, Abdullah calann da Devrimci Dou Kltr Ocaklarnda altn vurgulayarak Devrimci Dou Kltr Ocaklarnn aala, eyhlie ve
469 470

Bkz. Muhammed Bozda, a.g.e., s. 183 Aralarnda Ymn Budak, Daham Kele, brahim Gl gibi kimselerin bulunduu kurucularn isimleri iin bkz. brahim Ethem Grsel, a.g.e., s. 86-87 471 Musa Anter, a.g.e., s. 222, brahim Ethem Grsel, a.g.e., s. 86 472 brahim Ethem Grsel, a.g.e.,s. 86

169

airetilie devrimci bir politikayla kar ktn belirtmekte ve; Bu, eyh Said isyanndan ne kadar farkl bir srecin gelimekte olduunun da gstergesidir.473demektedir.

Tzkte maksat her ne kadar insan hak ve hrriyetlerini savunmak, halkn btnln devrimci izgide gelitirip yaatmak, demokratik ihtiyalara cevap verebilecek kltrel ve sosyal faaliyetlerde bulunmak, rk, oven ve antidemokratik akmlara kar, insani deerlere dayal, toplumsal muhteval bir Misak- Milli anlayn hakim klmak olarak belirtilmise de dokuz ayr yerde kurulan bu dernek araclyla eitli mitingler, anma geceleri ve toplantlar dzenlenmi;474 anlan hususlara aykr olarak daha ok rk-Krt amaca ynelik faaliyetlerde bulunulmutur.

Dou Anadolu Blgesinde alnan gvenlik nlemlerini protesto etmek maksadyla, 12 Nisan 1970 tarihinde Cumhurbakan Cevdet Sunaya telgraf gnderen rgtn mitinglerinin etkisiyle asayie messir fiillerde art olurken; Diyarbakr, Mardin, rnak ve Batman merkezi, ile ve kylerinde balayan huzursuzluk nedeniyle, blgede yeni gvenlik nlemleri alnmak zorunda kalnmtr. 475

12 Mart 1971 mdahalesinde ubeleri ile birlikte kapatlan rgtn kurucular ile yeleri hakknda soruturma balatlmtr. Devrimci Dou Kltr Ocaklarnn kuruluuna ve faaliyetlerine nemli lde destek veren ve eylem hedeflerini belirlemede yardmc olan TP, Trkiyenin dousunda bir Krt toplumu vardr... Ynetimi ellerinde bulunduran faist makamlar Krt toplumunu bir asimilasyon ve sindirme politikasna tabi tutmu ve ou defa da bu kanl bir baskya dnmtr eklinde Krtlerin iddialarna destek

473 474

Mustafa Akyol, a.g.e., s. 133 Hdr Gkta, a.g.e., s. 109 475 a.g.e.,s. 109-115

170 vermitir.476 rgt ayrca Marksist-Leninist olmalar nedeniyle DEV-GEN tarafndan da desteklenmitir.

rgtn kapatlmas ve sorumlularnn cezalandrlmas sebebiyle Krtlk faaliyetlerinin srdrlmesinde ortaya kan boluu doldurmak maksadyla, rgt mensuplarnca Ankarada 28 Kasm 1974 tarihinde Ankara Devrimci Demokratik Kltr Dernei kurulmutur. Ancak, mensuplar arasndaki gr ayrlklarnn atmalara dnmesi sonucu 1975 yl sonunda kapatlan rgtn kurucular hakknda dava almtr.477

Sz konusu dnemdeki Krtlk faaliyetlerinin geldii aamay 12 Mart 1971den sonra kurulan Hkmetin Adalet Bakan smail Arar; Krt hareketinin bamsz bir Krt devleti kurmak amac tadn, dou bloku lkelerinden yardm grdn ve Irak Krt lideri Barzani ile ibirlii ierisinde olduunu 478 aklayarak ortaya koymutur.

Dnemin Krt hareketleri ayrlk nitelikte olup, btn Krtlerin bir devlet altnda toplanmasn savunmulardr. Said Krmztoprak (Dr. van), Faik Bucak, Said Eli, Necmettin Bykkaya gibi kimselerin isimleri bu dnemde parlarken, aralarnda siyasi kan davalar da yaanmtr.479

476 477

Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 362 Ayn rgtn Mart 1975te stanbul, Mays 1975te zmir ve Eyll 1977 tarihinde Diyarbakrda ubeleri faaliyete gemi, akabinde Diyarbakr Devrimci Demokratik Kltr Dernei yasal olarak kurulmutur. eitli faaliyetlerde bulunan dernek yeleri ve kurucularnn bir ou 12 Eyll 1980de tutuklanarak yarglanmtr. Hdr Gkta, a.g.e., s. 126 478 Abdulhaluk ay, a.g.e., s. 362 479 Bunun bir rnei, 12 Marttan sonra Kuzey Iraka yerleen Krmztoprak ve Eli ikilisinde grlmtr. Said Krmztoprak, Said Eliyi Kuzey Irakta kuruna dizmi; Molla Mustafa Barzani de Said Eliyi ldren Said Krmztoprak ve yanndaki arkadalar eko ile Brusku kuruna dizdirmitir.

171

3.3.2.3. 1970 Sonras Hareketler

1960-1970 dnemi Krt hareketleri, Trkiyede hzla gelien

sol

hareketlerle i ie olmutur. 1971-1980 dneminde ise tutuklama ve mahkmiyetlere ramen almalar devam etmitir. Marksizmin de etkisiyle bu dnemdeki sol Krt hareketlerin hemen tamam smrge tezini, yani Trkiyenin smrgeci, Krdistann ise smrge olduu tezini ilemilerdir.

Bu rgtlerin ou 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi ile faaliyetlerine bir sre ara vermilerdir. Trkiyede 1969-1992 Marksist-Leninist Krt terr rgtleri unlardr: yllar arasnda kurulan

(1) Komal-Rzgari Anti Smrgeci Demokratik Kltr Dernekleri (ASDK-DER) (1975)

(a) Komal-Rzgari Krdistan Kurtulu Partisi (PRK) (1975)

(b) Ala-Rzgari-Kurtulu Bayra (1978)

(2) zgrlk Yolu Devrimci Halk Kltr Dernekleri (DHKD)

(a) zgrlk Yolu

(b) Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi (TKSP) (1975)

(3) Devrimci Demokratik Kltr Dernekleri (DDKD) (1969)

(a) Genel Merkezciler

(b) Silahl Eylem Yanls Grup

172

(4) Kawa-Krdistan Proleterya Birlii (YPK) (1976)

(a) Kawa (1976)

(b) Krdistan Devriminin Kzl Pemergeleri (PSK) (1976)

(c) Krdistan Kzl Partizanlar rgt (KPSK)

(d) Denge-Kawa

(5) Krt Halk Kurtulu Ordusu (KHKO)

(6) Tekoin

(7) Trkiye Krdistan Demokrat Partisi (TKDP) (1965)

(a) Marksist-Leninist (TKDP) Krdistan Ulusal Kurtuluular (KUK), (b) Trkiye Krdistan Demokratik Partisi480

(8) Partiya Karkaren Krdistan (PKK) (Krdistan i Partisi) (1978)

(9) Krdistan slm Partisi (PK) (1979)

(10) Krdistan Sosyalist Birlii (YSK) (1986)

Trkiyede Anari ve Terrn Gelimesi, Sonular ve Gvenlik Kuvvetleri ile nlenmesi, Ankara, 1982, s. 56 Aktaran: Ycel Atilla ehirli, Trkiyenin Jeopolitik neminden Kaynaklanan Blc Terr Hareketleri ve Devletin Ald Tedbirler, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1999, s. 91

480

173

(11) Krdistan Sosyalist Hareketi (TSK) (1986) (12) Krdistan Kurtulu Hareketi (TEVGER) (1988)481

Genelde Dou ve Gneydou yrelerimizde eylem yapan rgtler, sol eylemciler ve Ermeni terristler ile yakn bir ibirlii iinde bulunmular ve hatta bir ksmna Ermeni terristlerin liderlik yapt grlmtr. Bu rgtler blge halkna saysz zulm ve ikence metodlar uygulamlardr.482

3.3.2.4. Krdistan i Partisi (PKK)

a) Kuruluu ve rgtlenmesi

Yukarda saylan rgtler ve bunlarn yrttkleri faaliyetler tarafndan fikri temelleri oluturulan bir dier rgt ise 1974 ylnda kurulan Ankara Demokratik Yurtsever Yksek renim Derneidir. Bu rgt daha sonra Partiya Karkaren Krdistan (Krdistan i Partisi) yani PKK adl terrist rgtn oluumuna basamak tekil etmitir.483

Abdullah calan, Nisan 1973te gittii Ankara ubuk Barajnda arkadalarna bir parti kurularak gerilla yntemleriyle ayaklanma hazrlanmas gerektiini anlatmtr. Mahir ayan ile Deniz Gezmiin gerilla yntemlerini birletirmek gerektiini savunan calann szleri ve faaliyetleri Almanyada yaynlanan Berwedan adl PKK gazetesinde, Trkiyede kesintiye urayan 1971 direniilii 1975lerden itibaren en somut ifadesini

A.Gven ahin, Terrle Mcadele ve Polis, Ankara, 1994, s. 4; Aktaran: Ycel Atilla ehirli, a.g.t., s. 91 482 Trkiyede Anari ve..., s. 56 483 Ayrntl bilgi iin bkz. Ylmaz Altu, Fransz Aratrmaclara gre Trkiyedeki Terrist rgtler, V. Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Ankara, 1996, s. 668-675

481

174

PKKde buldu. eklinde deerlendirilmi ve PKKnn THKP-C (ayan liderliindeki) rgtn devam olduu ileri srlmtr.484

1975 ylnda Hki Karaer ile birlikte Ankara Demokratik Yksek renim Dernei ynetim kurulu yeliine seilen calan; Karaerin ldrlmesi sonucu grup lideri olmu; 1977 sonlarnda Krdistan Devriminin Yolu adl bror ve henz kurulmam parti programn tek bana yazmtr.485 Bylece bu brorlerde hedeflenen rgtlenme modelinin, yani Parti-Cephe-Ordu modelinin ilk aya olan hazrlklar tamamlanmtr.

Partinin Kurulu Kongresi olarak lanse edilen toplant, 27-28 Kasm 1978 tarihinde Diyarbakrn Lice ilesi Ziyaret (Fis) kynde bir evde gerekletirilmitir. I. Kongre olarak da kabul edilen toplantda; parti program ve tz anlatlm, ayrca, Planl hazrlk dneminin balatlmas; kadro azl, eitimsizlik ve yetersizliklerin giderilmesi; yanl tutum sonucu halkn rgte kar tavr almasnn nlenmesi; d balant ve ilikilerin gelitirilmesi hususlar kararlatrlrken;486 hazrlanan eylem planna gre de Devlet gvenlik kuvvetleri ve bunlarn istihbarat kaynaklarna; Trk milliyeti rgtleri ve bunlarn nde gelen liderlerine; Dou ve Gney Doudaki nfuzlu ve popler kiilere; Gney Dou milletvekillerine; belediye bakanlarna; airetlerin ileri gelenlerine; sosyal ulusalc tm sol rgtler ile dier rgtlere (Halkn Kurtuluu rgt, Devrimci Halkn Birlii, Trkiye i Kyl Partisi, Devrimci Demokratik Kltr Dernekleri, zgrlk Yolu, Krdistan Ulusal Kurtuluular) kar sava iln edilmitir.

Toplantda ayrca, yrtmede; Abdullah calan sekreter, Cemil Bayk sekreter yardmcs, ahin Dnmez ye, merkez komitede; Abdullah calan
Uur Mumcu, Krt Dosyas, Tekin Yaynlar, stanbul, 1993, s. 14-34; Ahmet Cem Ersever, Krtler PKK ve Abdullah calan, Ankara, 1993, s. 43-50; Rafet Ball, a.g.e., s. 72-87 485 Uur Mumcu, a.g.e., s. 14-34; Ahmet Cem Ersever, a.g.e., s. 43-50; Rafet Ball, a.g.e., s. 72-87 486 Ahmet Cem Ersever, gendeki Tezgah, Kiyap Yaynlar, Ankara, 1993, s. 93-94
484

175

sekreter, Cemil Bayk sekreter yardmcs, ahin Dnmez, Mehmet Hayri Durmu ve Baki Karaer rgtlenme komitesi yesi, Mehmet Karasungur askeri sorumlu, Mazlum Doan yayn faaliyetleri sorumlusu olarak grevlendirilmilerdir. rgtte merkezi dzeyde sorumluluk alan kiilerin, blgelere dalarak srdrecekleri faaliyetler ile rgtn kurulu kongresine katlanlarn nclnde blge komitelerinin tekil edilmesi istenmitir. Bu kapsamda balatlan grevlendirmeler Nisan 1979da tamamlanm; ardndan, komiteler alt ve yan rgtlerini oluturmaya balamlar ve eylem gerekletirme, eleman kazanma, kitleleri etkileri altna alma faaliyetlerine arlk vermilerdir.487

Parti henz kurulmadan gen militanlar denen Apocu grup, 1977 ylnda Gaziantepte banka soyarak, karakol bombalayarak, MHPlileri ldrerek ve dier sol rgtleri blgeden temizleyerek baladklar faaliyetlere 1978 ylnda devam etmitir. Bu kapsamda, Halkn Kurtuluu ve Krdistan Ulusal Kurtuluular rgtleri ile mcadele balatlm, yzlerce kii lm, Urfada Bucaklara, Hilvanda Sleymanllara sava almtr.

Kurulu aklamasn -sansasyonel bir eylemin ardndan yapmak iinSiverekte Bucak aireti ileri gelenlerinden dnemin Adalet Partisi anlurfa Milletvekili Mehmet Cell Bucaka 30 Temmuz 1979da saldrarak iln eden PKKnn kuruluuna ilikin bildirge, hazrlanmtr.488 A.calan tarafndan o dnemde gizlenmekte olduu Diyarbakrda Aralk 1978-Ocak 1979 tarihleri arasnda

PKKnn Kurulu Bildirgesinde; ... PKK, ken emperyalizm ve ykselen proleterya devrimcileri anda blge insann emperyalist ve smrgeci sistemden kurtarmak, mstakil ve birleik bir Krdistanda bir halk diktatrl kurmak ve nihai olarak snfsz toplumu gerekletirmek
Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 325-326 nan nal-Can Polat, mralda Neler Oluyor Apo-PKK ve Saklanan Gerekler, Ankara, 1999, s.15
488 487

176

amacndadr... denilmektedir. Ayrca bildirgede yer alan dier hususlar zetle yledir:

- Silahl eylemler, sosyalist lkeler, ulusal kurtulu hareketleri ve ii snf hareketlerinin temel gc olup, PKKnn nderlik ettii silahl eylemler de dnya sosyalist devriminin ayrlmaz bir parasdr,

- Gnmzde smrgeciliin, rkln ve her trl eitsizliin arkasnda duran g emperyalizm olup, PKK, ilerlemek iin emperyalist sistemden bir an nce kopmak gerektiine inanmaktadr. Ayrca, feodal ve kapitalist aamalarda Krdistan paralayan yabanc gler, bugnk geriliin ve yoksulluun temel nedenidir. Bu nedenle PKK smrgeci glere kar kmay grev olarak grmektedir.

- PKK, egemen uluslarn piyonu olan feodal-komprador ve kkburjuvann siyasi dzenbazlklarn tehir etmeyi ve Krtleri birbirine kar su ilettirecek duruma getiren faist, sosyal oven ideolojileri ve g mihraklarn datmay amalamaktadr.

- PKKnn halk iin ngrd dzen, hayatn her alannda uzun vadeli basitten karmaa doru verilecek terrist eylemlerle kurulabilecektir. Krdistan halk iin siyasal, sosyal ve kltrel alanda gelime ancak silahl eylemlerle mmkn olabilir; bu amala PKK, tm ideolojik ve politik almalarda halk terrist faaliyetlerin iine ekmeyi esas almakta olup; rgtsel varln yok etmek isteyen sivil ve resmi grevliler, ajan ve ajan provokatrlere kar devrimci terr vazgeilmez bir eylem yntemi olarak grmektedir.

Bata

ABD

olmak

zere

tm

emperyalistlerin

ve

onlarn

ibirlikilerinin blgedeki dzeni devrilmeden Ortadouda bar ortamnn

177 gelitirilemeyeceini bilen PKK,489 ar bir sorumluluk yklendiinin bilincinde olup, Trkiyenin politika ve uygulamalarn tehir etmeyi grev saymaktadr.

- rgtn program, manifesto ve grevlerini baarmak, ancak, Marksizm-Leninizme, sosyalist glere, gemiteki silahl olaylarn mirasna dayanmakla ve gerekletirecekleri eylemleri ile mmkn olacaktr.490

1979 yl Mays aynda gvenlik glerinin bir operasyonu neticesinde rgt ilk kez deifre edilmi; Merkez Komite yesi ahin Dnmez Elazda yakalanm; bu hadiseden sonra ilk olarak terr rgt PKK hakknda ayrntl bilgiler alnmtr. Yakalanma kaygsna den calan, skynetimin ilanndan hemen sonra Suriyeye kamtr.491

rgt oradan idare eden calan, 12 Eyll askeri mdahalesinden sonra Trkiyeden 150-200 kiilik PKKl bir grubu Suriyeye ekmeyi baarmtr. Suriyede PKK terr rgt mensuplar bakent am ile Haseki ve Halep illerinin merkezlerine yakn kesimlerinde bir ok ev ve iftlik kiralayarak, Suriye istihbarat rgtnn destei ve denetimi altnda eitim ve barnma imknlarna kavumulardr.492 Bekaada kendisine tahsis edilen kamplarda Filistinlilerden ve ASALA Ermeni rgtnden askeri eitim alan493 PKK, bylece, Eruh ve emdinli basknlarna (15 Austos 1984) kadar geen sre ierisinde militan kadrosunu yetitirmitir.

PKKl terristlerden Lbnanda bulunanlar, Ermeni ASALA rgt mensuplar ile irtibat salam, gelitirilen ilikiler neticesinde ortak eylem yapma konusunda fikir birliine varlm ve zellikle patlayc maddeler, silahl

489

Irakn igalinden sonra, Kuzey Iraktaki Krt hareketlerin PKK eylemlerini ne derece destekledikleri bilindiine gre, PKKnn geldii nokta Kurulu Bildirgesinin tam tersi istikmetinde olmutur. 490 PKK-Kurulu Bildirgesi, Sonu Blm 491 A.Nihat zcan, PKK-Tarihi deolojisi ve Yntemleri, Ankara, 1999, s. 109 492 nan nal-Can Polat; a.g.e., s.67 493 Ahmet Aydn, Krtler, PKK ve Abdullah calan, Ankara 1992, s. 50-60

178 saldr, elektronik bombalar konularnda ders alnmtr.494 Bu gelimelerin akabinde calan, yurt iindeki terristlere talimat gndererek; 21-28 Nisan tarihlerini Kzl Hafta ilan ettiini bildirmi, bu dnemde silahl eylemlerin trmandrlmasn istemi; bylece, Ermeni Soykrm Gn olarak iln edilmi olan 24 Nisanda eylemler gerekletirerek PKK-ASALA ibirlii ve dayanmasn glendirmitir. Dier yandan, 1980 tarihinde Kuzey Irakta Cell Talabani ve Mesut Barzani ile grmelerde bulunan rgt yneticileri, 1982 ylndan itibaren PKKya Kuzey Irakta imknlar salamlar; bu yl balayan ibirlii 1983 yl ortalarnda imzalanan ittifak ve ibirlii protokolyle kesinlemitir.495 Bylece rgtn KDP ile ilikileri de salam bir zemine kavuturulmutur.

rgt, bu dnemde terristlerin eitim almalarnda kullanlmak zere eitli kitaplar bastrm, ayrca, PKK Blteni adl bir aylk dergi yaymlanmaya balanmtr. PKKnn dnem itibariyle genel dzeyini, faaliyetlerini, temel sorunlarn konu edinen bltende, terrist rgt almalar, faaliyetleri, ajan ve provakatrlk konular ile sendikal faaliyetlere yer verilmitir.496

Dier yandan, yurt dnda eitilerek yurt iine gnderilen terrist gruplar, Tunceli, Adyaman ve Sason krsal497 merkez seilerek blgeye yerletirilmi ve saldrlarn Dou ve Gneydou Anadolu Blgesine yaylmasna allmtr.

PKK tarafndan 1980de Gaziantep, Kahramanmara, anlurfa, Adyaman ve Malatya illeri Bat Eyaleti; Elaz, Erzincan, Bingl, Tunceli, Ar ve Idr illeri Kuzey Eyaleti; Diyarbakr, Mardin, Siirt, Mu, Bitlis ve Van
Bkz. Ycel Atilla ehirli, a.g.t., s. 160 vd. PKK Blteni-3, s. 31-35, Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 332-333; Ayrca, birlikte hareketi, sosyalist lkelerle ibirliine gidilmesini ve birbirlerinin iilerine karlmamasn ieren protokoln muhtevas iin bkz. a.g.t., s. 338 496 Ahmet Aydn, a.g.e., s. 70 497 Ad geen blgelere yurt dnda eitim grenler ile ehir merkezinde deifre olanlar ekilmi ve krsal kesimde silahl potansiyelin arttrlmas hedeflenmitir.
494 495

179

illeri de Orta Eyalet olarak belirlenirken; 1991 ylna gelindiinde szde yeni Eyalet dzenlemesi u ekilde olmutur: Botan Eyaleti, rnak, Hakkri, Van, Bitlis ve Siirt illerinin bir ksm; Mardin Eyaleti, Mardin ilinin bir ksm ile Batman ve Diyarbakr ilelerinin bir ksm; GAP Eyaleti, Urfa ilinin tm ile Diyarbakr ve Mardin illerinin baz ileleri; Gney-Bat Eyaleti, Gaziantep, Adyaman illerinin tm ile Kahramanmara ve Malatyann baz ileleri; Amed Eyaleti, Diyarbakr, Elaz, Bingl ve Mu illerinin baz ileleri; Garzan Eyaleti, Batman, Siirt, Bitlis ve Muun baz ileleri; Dersim Eyaleti, Tunceli ilinin tm ile Elaz, Bingl ve Erzincan illerinin baz ileleri; Orta Eyalet, Mu, Ar, Van, Bitlis ve Erzurum illerinin baz ileleri ve Serhat Eyaleti de Kars, Idr, Ardahan illerinin tm ile Ar ve Erzurum illerinin baz ilelerini iine almaktadr.498 Yaplan bu planlamalarla, blgenin tamamen terrize edilmesine allm ve ksmen de mesafe alnmtr. calann Nisan 1980deki talimat499 ile yurt dnda bulunan PKKllar, Suriyeden salanan silahlar ve malzemeler ile birlikte nce Kamlya ardndan da illegal bir ekilde Trkiyeye gemilerdir. Bir mddet sonra ehirlerde deifre olan terristler de krsala aktarlm ve burada slenen terristlerce savunmasz sivil hedeflere ynelik silahl saldrlarda bulunulmutur.

Austos durdurmalar

1980de talimatn

calan, vermi,

PKKl

terristlere de

silahl

eylemleri olarak

gerekesini

askeri

ihtill

belirtmitir.500 Nitekim beklenilen olmu; 12 Eyll 1980 tarihinde askeri mdahelenin gereklemesi ile birlikte PKKl terristlerin yurtdna kalar balamtr. Kaan terristler Suriyenin kontrolnde bulunan Rus yanls Filistin Demokratik Halk Cephesinin kamp ve karakollarna yerletirilirken; Sovyet Rusyann Ortadoudaki politikasnn gerei olarak- Rusya ve dier

498 499

Ahmet Cem Ersever, gendeki Tezgah, s. 174 calann bu talimat, Trkiyede MHP yanls bir darbenin olaca ve i atma yaanaca iin hazrlkl olunmas maksadyla verdii belirtilmektedir. 500 Serxvebun Dergisi, Aralk 1988, Aktaran: Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 335

180

sosyalist lkeler tarafndan, anlan kamplara silah, mhimmat, para ve lojistik yardmlar bata olmak zere her trl yardm yaplmtr. Dier yandan Suriye, gemite olduu gibi ilerleyen dnemde de vazgeilmez bir ard blge haline dnm, Suriyeden alnan destek sayesinde PKK, 1982 ylndan sonra mstakil kamplarda faaliyetini srdrm, ayrca Trkiye-Suriye snrnda ASALA ile ortak kamplar kurmutur.501

rgtn ikinci toplantsnda Krtlk faaliyetlerinde stratejik savunma aamasna gelindii kanaatiyle terrist saldrlarn yaplmasna, bunu iin de Trkiyeye geilerin balamasna karar verilmitir. Bu maksatla terristlerin bir ksm, Hakkri ve rnak (krsalnn sarp) blgelerine, bir ksm Suriye-Irak snr blgelerine, bir ksm da Mardin, Siirt, Bitlis, Batman, Mu, Bingl, Elaz ve Tunceli blgelerine gnderilmilerdir. Dier yandan bir grup terrist ise eitim amal yurt dna yollanmtr. Ancak, Trkiyeye giren terrist gruplar, dalarn yksek kesimlerinde, maaralarda ve yer alt snaklarnda yaamakta zorluklarla karlamlar ve bu yzden terristler arasnda huzursuzluklar bagstermitir.502

rgt mensuplarnca ncelikle, sempatizanlar, akraba evreleri, ailesi ile problemi olanlar, askere gitmek zere olan genler ile 12 Eyllde gzaltna alnm ve yeni cezaevinden km kiilerin rgte ekilmesine allmtr.503

1982 ylndan itibaren gerekletirilen 3., 4., ve 5. kongrelerde provokatr olarak nitelendirdii militanlar ldrerek rgtn tek hkimi durumuna gelen504 calan; eylemlerin 1984 ylnda balatlmas hususunda karar almtr. Bu maksatla, Temmuz 1984 tarihinde blgede bulunan terristlere bir aratrma rapor tasla gnderilerek, blge genelinin corafi,
501 502

Ayrntl bilgi iin baknz Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 335 Ahmet Aydn, a.g.e., s. 93-96 503 a.g.e., s. 97 504 A. Nihat zcan, a.g.e., s. 53

181 ekonomik, sosyal, kltrel, etnik,505 dinsel, siyasal ve askeri durumu hakknda ayrntl bilgiler istenmitir.

b) Terr Eylemleri

Btn bu hazrlklardan sonra PKK, 15 Austos 1984 tarihinde Eruh ve emdinli Jandarma Karakollarna silahl saldr dzenlemi; dier sansasyonel eylemlerle de blgede etkinlik kurmaya almtr. Bu gelimelerin ardndan, rgtn saldrlarna kar operasyonlar balatlm; PKKy destekledii iin KDP lideri M.Barzani uyarlmtr. Operasyonlarda darbe yiyen terristler Kuzey Irak kendileri iin snma alan olarak grmler ve Barzani de Kuzey Irakta younlaan rgtn varln kabul etmek durumunda kalmtr.506

1985

ylnda

terrle

mcadele

konusunda
507

yan

tedbir

olarak

uygulanmasna balanlan pimanlk yasas

505

ve geici ky koruculuu508

Blgedeki etnik gruplarn adlar, rgtlenme durumlar, saylar, dil, kltr, sosyal ekilleni, din vb. zellikleri asndan; Asuri, Ermeni, Azeri, Arap ve Trkler ile Yezidi ve Hristiyanlarn benzer zellikler asndan incelenmesi istenmitir. (Burada esef edilecek nokta, bir terr rgtnn etnik envanter yapmaya almasna karlk, Devletin henz bu ekilde bir envantere sahip bulunmaydr.) 506 Ayrntl bilgi iin bkz. mit zda, Kuzey Irak ve PKK, Avrasya Dosyas, Asam Yaynlar, Ankara, 1996, s. 85-86 507 Devlet gvenliine ynelik faaliyet gsteren terr rgt mensuplarnn gemite iledikleri ve faili mehul kalm olaylar aydnlatmak, lkeyi blp, devleti ykmay hedefleyen terr rgtlerini iten kertmek maksadyla yrtlen faaliyetleri desteklemek amacyla, kamuoyunca Pimanlk Yasas olarak bilinen 11 Haziran 1985 tarihli ve 3216 sayl Baz Su Failleri Hakknda Uygulanacak Hkmlere Dair Kanun 2 yl sreyle yrrle konulmutur. 5 Haziran 1988de yrrlk tarihi sona eren bu kanunun uygulanmasndan olumlu sonular alnmas zerine, 30 Mart 1990 tarihli ve 3419 sayl kanun yrrle konulmu, yrrlk sresinin dolmasnn ardndan (30 Mart 1990), Kanundan beklenilen faydann grlmesi ve yasann yeniden yrrle konulmas iin gelen istekler dorultusunda, 3618 ve 3853 sayl kanunlarla sre uzatlarak pimanlk yasas yrrlkte kalmtr. Bu kanunlarn karlmasndaki esas ama ise, eitli nedenlerle terr rgtlerine itirak ederek su ilemi kiilerin topluma yeniden kazandrlmasdr. Terr rgtleri ierisinde Devlete kar giritii eylemlerden pimanlk duyan militanlar bu kanunlarn himayesine snmlar, ceza indirimi ve koruma tedbirlerinden yararlanmlardr. Bu yndeki yasal dzenlemeler daha sonra da devam etmitir. 508 Hicri 18 Mart 1340 (1924) tarihli ve 442 sayl Ky Kanununun 74. maddesine ve 3175 sayl ve 26 Mart 1985 tarihli kanun ile iki fkra eklenerek Geici Ky Korucusu tekil olunmu ve Bakanlar Kurulunca tespit edilen illerde, olaanst hal ilnn gerektiren sebeplere ve iddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin kyde veya evresinde ortaya kmas

182

gibi uygulamalar, rgt tedirgin etmi; almtr.509

rgt, bu kesimlere kar vahet

boyutlarnda katliamlar gerekletirmek suretiyle bu tedbirleri etkisiz klmaya

Dier yandan, corafi artlarn ve alt yapnn yetersizlii, blgedeki dank yerleim, hayvanclk gerei yaylalara kma zorunluluu ile rgtn silahl iddet uygulamas birletiinde, mevcut durum blge halk iin tam bir zmszlk hline dnmtr. Yrtlen operasyonlar neticesinde, terristlerden teslim olanlar, yakalananlar ve ldrlenler olmu; ele geen dokman ve ifadelerden rgt ile ilgili detayl bilgilere ulalm; neticede rgte vurulan darbelerle PKK, Irak snr hari bitme noktasna gelmitir. Bu darbelerden cesaret alan blge insan ise PKKl terristlere kar koymaya ve yakaladklarn devlete teslim etmeye balamlardr.510

Toparlanma abasna giren rgt, 1986 ylnda devrimci terr-silahl propaganda siyaseti ile kylere ynelik saldr ve katliamlara balam; sivil ve savunmasz durumda bebek, yal ve kadn olmak zere pek ok vatandamz ldrm ve yaralam; ukurca karakoluna dzenledii saldrda ise 2 subay ile 12 eri ehit etmitir.

15 Austos 1986 tarihinde Kuzey Iraka dzenlenen hava harekatnda 165 pemerge ldrlm; bu olay KDP ile PKKnn arasn am; KDP, Trkiyede yal, kadn ve ocuk demeden blge insanlarna ynelik katliamlarda bulunmasnn yan sra KDPye kar ideolojik/politik mcadele yrtmesi nedeniyle, PKKya kar daha kararl tavr almaya balamtr.511

veya ne sebeple olursa olsun kylnn canna ve malna tecavz hareketlerinin artmas hallerinde valinin teklifi ve ileri Bakanlnn onay ile yeteri kadar Geici Ky Korucusu grevlendirilebilir. denilmitir. 509 nan nal-Can Polat a.g.e., s.51 510 Ahmet Aydn, a.g.e.,, s. 105-106 511 mit zda, a.g.m., s. 85-86

183

rgt 1987 yl ierisinde de katliamlarna devam etmi; bu katliamlar neticesinde dnemin hkmeti terrle daha etkili bir mcadele iin baz yasal dzenlemeler yapmtr. Bu kapsamda Bingl, Diyarbakr, Elaz, Hakkri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van illerini iine alan bir Olaanst Hal Blge Valilii ihdas edilmi;512 blgede geici ky koruculuu sistemi, bata krsal alanda bulunan yerleim birimlerinde olmak zere yaygnlatrlm ve terrle mcadelede etkin olarak kullanlmaya balanm; dzenlenen hava harektyla da Sera Elamus evresinde bulunan kamplar imha edilmitir. Ancak Olaanst Hal Blgesinin kurulmas, Krtlerin sonradan bunu istismar ederek, uluslararas alanda bir Krt corafyasnn tekili eklinde lanse edilerine yol amtr.513

Bu olaylar KDPnin PKKdan uzaklama srecini hzlandrm ve 1984 ylnda kabul edilen dayanma anlamas iptal edilmitir. Gelimeler sonrasnda PKK, 1 Mays 1987 tarihinde Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ile Krt konusunda Trkiyeye kar ortak hareket etmeyi ve yardmlamay ngren bir protokol imzalamtr. Bu protokoln akabinde Talabani Trkiyeye kar olduka kaypak tavrlar almtr.514

1988 ylnda Irakn zehirli gaz da dahil olmak zere eitli silahlarla Halepede Krtlere ynelik dzenledii Enfal Operasyonundan kaan 110

10 Temmuz 1987 tarihli ve 285 sayl KHK ile ihdas edilen OHAL kapsamna alnan illerden Elaz 19 Mart 1993te TBMMce OHAL dna alnarak 4 Nisan 1993de Babakanlk onay ile Mcavir il konumuna getirilirken; 3647 sayl Kanun ile il durumuna getirilmi olan Batman ve rnak illeri de 426 sayl KHK ile OHAL kapsamna alnmtr. Dier yandan, 24 Temmuz 1987 tarihli Babakanlk onay ile Adyaman, Bitlis ve Mu illeri de Mcavir il statsne kavuturulmutur. OHAL blgesinde Genelkurmay Bakanl, Jandarma Genel Komutanl, Emniyet Genel Mdrlne bal birimler ile istihbarat niteleri kurulmu ve grevlerini belirleyen yasalardan aldklar yetkilerle terrle mcadeleyi srdrmlerdir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Burhan Kuzu, Olaanst Hal Kavram ve Trk Anayasa Hukukunda Olaanst Hal Rejimi, stanbul, 1993, s. 286-287 513 Dnemin Devlet Bakan ve Hkmet Szcs Hasan Cell Gzel, bu mahzuru, ileri srerek, Olaanst Hal Blgesi ilnna kar kmsa da itiraz kabul edilmemitir. 514 mit zda, a.g.m., s. 85-86

512

184 bin kii Trkiyeye snmtr.515 Irakn bu ekilde boaltt alanlara ise PKK yerlemi, bu dnemde sadece kylere ynelik saldrlar dzenleyerek savunmasz insanlar katletmeye devam etmitir.516 Bu arada, Kuzey Irak ve randa kadrolarn eiten PKK, 1990 ylnda Trkiyede kurtarlm blgeler oluturmak iin askeri ve sivil hedeflere ynelik saldrlarn hzlandrm; 2631 Aralk 1990 tarihinde Kuzey Irakta yaplan toplant gerei, alk grevleri dzenlenmesi, legal faaliyet gsteren partilere szlmas, kitle eylemlerinin silahl eylemlerle desteklenmesi, 21 Mart gnnn bayram olarak kutlanmas, airetlerin kazanlmas ve Trkiye Cumhuriyeti yneticilerine ynelik suikastlar dzenlenmesi517 gibi kararlar almtr.518

1990l yllardan itibaren uluslararas ilikilerde meydana gelen deimeler sonrasnda PKK terr rgtnn eylemleri de artmtr. Burada ilgin olan, karlar atan devletlerin PKK ile ilgili konularda kolayca ayn politik dzlemde bir araya gelebilmi olmalardr. Nitekim, gerek Irak gerek ran ve Suriye bu konuda youn ibirliine gitmilerdir. Buna Yunanistan ve Bulgaristan da katlm; bylece Trkiye ile arasndaki siyasi sorunlarn Botanda zmeyi tercih ederek Trkiyenin kaynaklarnn boa harcanmasna sebep olmulardr.519

1991 ylnda Irakn Kuveyti igali ile ortaya kan Krfez Krizi sreci, PKKnn nne yeni ufuklar amtr. Her eyden nce, blgeden kitleler halinde Trkiyeye yaanan glerin neticesinde, PKKl terristler onlarn

Bu srete, Tm Krt rgtleri Irak ordusunun nnden kaarken, PKK Saddam ile yapm olduu gizli protokol gerei Irakn haklarn KDP ve KYBye kar korumak zere Kuzey Irakta hkim konuma gelmitir. Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 354 516 mit zda, a.g.m., s. 89-90 517 Ahmet Cem Ersever, a.g.e., s. 95 518 Koruculuk sisteminin ortadan kaldrlmasnn da hedefleri arasnda bulunduu bu kararlar arasnda blgede ulamn engellenmesi, kentler aras karayollarnn kullanlmaz hale getirilmesi de vard. Karayollarnn yan sra demiryollar da maynlanyor, pusular kuruluyor, ikinci derecedeki yollar gndzleri de kullanlmaz hale getirmek isteniyordu. nemli ekonomik tesisler de hedefler arasndayd. Okullarn kapatlmasna allyor ve retmenler ldrlyordu. Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Ali Klal, Gneydou Dk Younluklu atma, mit Yaynlar, Ankara 1996, s. 665 519 A. Nihat zcan, a.g.e., s. 170

515

185

braktklar bo alanlara yerlemi; bu yolla, eitli sayda ve eitli aplarda yeni silahlara sahip olmulardr. Dier yandan, Irak stihbarat Servisi de Trkiyedeki Amerikan tesisleri ve Trkiye hakknda bilgi toplamas karlnda roketatarlar ve havan toplar vererek PKKy desteklemitir. Ayrca Irak, yaad sorunlar akabinde snr hattnn PKK tarafndan kullanlmasn tevik ederek, Petrol blgesi olan Musul-Kerkk alann emniyete almay dnmtr.520

Kuzey Iraktaki otorite boluunun ortadan kaldrlmas maksadyla ABD, Hollanda, talya, ngiltere ve Fransaya ait birliklerin katlm ile eki G adnda bir ani mdahale birlii kurularak 36nc paralelin kuzeyinde kalan 50 millik bir alanda gvenli blge oluturulmutur. Gelimeler Talabani ve Barzaninin Trkiyeye yaknlamasna sebep olurken; blgede PKKnn gelimesi ve bamsz bir Krdistann kurulmas iin altyapy oluturan eki Gn grev sresi son olarak 1999 ylnda ay uzatlm ve etki alan snrlandrlmtr.

PKKnn Trkiye-Irak snrndaki jandarma karakollarna saylar 500 bulan ve havan, uaksavar, roketatar ile donatlm gruplarla saldrlar dzenlemesinin ardndan TSK, terr rgtne ynelik 5 Austos 1991de blgede geni apl bir operasyon balatarak gvenlik birimlerimizi Dohuk, Zaho, Erbil ve Selahattin kentlerinde konulandrrken; ayn yln Nisan aynda TBMM'de Terrle Mcadele Kanununu521 kabul etmitir. PKK, 1991 yl sonunda koruculara kard af almalarndan522 bir netice alamamas zerine, bu aff 1992 Nevruzuna kadar uzatm ve daha
520 521

Nezihe Tavla-Semih diz, Apoyla Yzyze, Ankara, 1992, s. 46 12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanununda terr tarif edilmekte, terrizm ile mcadele ve yarglama usullerinde yeni hkmler getirilmektedir. Bu kanun ile ilgili Anayasa Mahkemesince muhtelif tarihlerde verilen E:1991/34, E: 1991/36, K: 1991/35, E:1991/18, K:1992/20 sayl iptal kararlarndan doan hukuki boluun doldurulmas amacyla anlan Kanunda yeni dzenlemelere gidilmitir. 522 rgt tarafndan, PKKya bavurarak af dileyen korucularn affedilecekleri, bu sre zarfndan PKKdan af dilemeyenlerin ise ar cezalara arptrlacaklar belirtilmi; bunu

186

sert tehditlerde bulunmutur. Ancak, korucular PKKdan af dilemedikleri gibi, aksine grevine sarlan korucularn saylar hzla artmtr. Bunun zerine abalarndan olumlu cevap alamayan calann talimatyla, ky korucularna, ocuklarna, kadnlarna, hayvanlarna pe pee katliamlar balatlmtr.

1992 ylnda benzer saldrlarn da devam etmesi zerine TSK Mart ve Mays aylarnda Kuzey Irakta yeni operasyonlar dzenlemitir. Bu operasyonlar neticesinde rgt mensuplar arasnda kama eilimi ba gstermi; ancak, rgtn kama eiliminde olan mensuplarn korkun yntemlerle katletmesi, nemli sayda kopular bir sre geciktirirken, frsat bulanlar Devlete snmtr.

PKK terr rgtnn byk hazrlklar yaparak 21 Mart 1992 tarihinde balatmay planlad genel ayaklanmann, gvenlik kuvvetlerinin abas ve blge halknn saduyulu yaklamlar ile baarszlkla sonulanmas, PKK asndan sonun balangc olmutur.523

2 Ekim 1992 tarihli operasyon sonucu 2000 kadar PKKlnn ldrlmesi, teslim olanlar ve yaralananlarla birlikte PKK asndan kaybn yaklak 4000e kmas zerine PKK, Kuzey Irakta stnln yitirmitir. Bu srecin devamnda PKK, Tunceli (Dersim) Eyaleti Askeri Konseyince Ekim 1993 bildirisini yaynlam; bununla kendine biat etmeyen her insan ajanlk ve provakatrlkle sulayarak, mahkm etme ve ortadan kaldrma kararn duyurmutur.524

ieren afiler bastrlm, sert tehditlerde bulunulmu, para vaad eden mektuplar tekrar tekrar gnderilse de baar salanamamtr. 523 A.Nihat zcan, a.g.e., s. 170 524 http://www.kurtuluscephesi.com/kurcep1/kc16-8.html - 38k-01/06/2006, Bildiride; 1) Tm burjuva partilerinin yneticileri ve tm yeleri derhal istifa edecek, parti binalar kapatlacaktr. 2) Hangi gerekeyle olursa olsun bu partilere ye olunmayacaktr. 3) Burjuva basnnn datm ve sat yaplmayacaktr, 4) Burjuva gazeteleri okunmayacaktr, 5) TVler izlenmeyecek, tm televizyonlar kapatlacaktr, 6) Kent merkezlerinde ve krlardaki tm antenler indirilecek ve hangi gerekeyle olursa olsun (haber dinleme dahil) TVler almayacaktr, 7) ... tm okullar kapatlacak, buralarda grev yaplmayacaktr, 8) Tm retmenler derhal grevlerini brakacaklardr, eklinde ifadelere yer verilirken devamla,

187

1993 Ocak ayndan itibaren Kuzey Iraka tekrar yerlemeye balayan PKK, ayn yln baharnda szde bir atekes iln ederek525 zaman kazanmaya ve kadrolarn glendirmeye almtr. Dier yandan rgt, srdrd silahl eylemler ile bir sonu alamayacan anlaynca, 1993 ylndan itibaren kar karya kald sorunlar zebilmek amacyla uluslararas gvencelerin salanabildii oranda legallemeyi bir taktik ara olarak benimsemitir.526 rgte mzahir evrelerin, Batl lkeler ve Uluslararas kurulular nezdinde Krt sorununu n plana kartarak Trkiye zerinde uluslararas basknn younlatrlmasn amalayan kampanyalar balatmalar, szde atekes ile balayan ve devam eden bu srece rastlamaktadr.

PKKnn 1994 ylna ilikin planlamalar kapsamnda metropol iller ve turizm blgelerinde sabotaj, kundaklama ve bombalama gibi sansasyonel nitelikli eylemlerin gerekletirilmesi yer almtr.527 Bu nedenle 1994 ylnda snrdan szma hareketlerine kar yeni bir operasyon dzenlenmi; ardndan da Trkiye tarafndan; snr gelirinin paylam konusunda aralarnda kan tartmann durdurularak PKKya uygun ortam hazrlamamas iin KDP ve KYBye uyarda bulunulmutur.

ABD 1995 yl ierisinde bir yandan KDP-KYBne yapt bask ile aralarnda atekes yaplmasn salarken, dier yandan da Irak Ulusal
kararlarn ihlli hlinde ERNK gibi PKKnn yan rgtlerine bilgi verilmesinin yurtseverlik grevi olduu da ifade edilmitir. Bkz. Ycel Atilla ehirli, a.g.t., s. 197; Bu bildiri neticesinde PKK, Hozatta TDKP-Krdistan rgtne bal 4 rgt mensubunu Ekim 1993te ldrm; TDKP-Krdistan rgt konuya ilikin aklamasnda PKK, zor ve bask yoluyla komnistlerin mcadelesini nleyebileceini dnyorsa byk bir yanlg iindedir ve bu dnceden vazgemelidir... Yoksa PKK saflarnda mcadele eden Krt emekilerini baltaladn, onlar burjuvazinin askerleri haline getirdiini kabul etmek zorundadr demitir. Ayrntl bilgi iin bkz. PKKdan Devrimci Katliam, Gerek, Say: 29 (19 Ekim 1993), s. 11-13 525 ileri Bakan smet Sezgin bu arya Devlet ekya ile pazarlk yapmaz eklinde cevap vererek, Devletin tutumunu aklamtr. Yaklak 3 ay sren szde atekes sreci iinde yeterince toparlandn hisseden rgt, 24 Mays 1993 tarihinde Bingl ili civarnda terhis olan 33 er ile 3 retmen ve 2 sivil vatanda katlederek bu szde sreci sona erdirmitir. 526 nan nal-Can Polat; a.g.e., s. 103 527 a.g.e.,s.101

188

Kongresini, KDP ve KYByi bir araya getirerek, Saddama kar kullanmak iin rlandann bakenti Dublinde Trkiyenin de gzlemci stats ile katld bir sre balatmtr.528 Toplant neticesinde taraflar arasnda herhangi bir uzlama salanamazken, PKKya kar tavr alnmas kararlatrlmtr. Ancak, balatlan bu sreten PKKnn yan sra ran ve Suriye rahatsz olmulardr. ran, slami Krt Hareketi araclyla blgede etkin olmaya alrken, Talabani ile ilikilerini gelitirmi; Suriye ise bir yandan KYB ile ilikilerini gelitirirken bir yandan da denetimi altnda tuttuu PKKdan yararlanmaya alm ve amda Talabani ve calann da katldklar bir toplant dzenlenmitir. Bu gelimeler Krtler zerinden politika yaplrken aslnda herkesin ne kadar kendi hesab peinde olduunu gstermesi asndan ibret vericidir. Nitekim, Eyll 1995te Doghedada yaplan ve Dublin srecinin ikinci adm saylan grmeler sonusuz kalrken; ABD temsilcisinin KYB ve KDP ile grmelerinde benzer konularn ele alnd Ankara srecinden de beklenen sonu elde edilememitir.529

Bu yl ierisinde yaanan bir dier gelime ise calann ulusal meclisin bir an evvel kurulmasna ilikin kararyla; szde Srgnde Krdistan Parlamentosu kurulmasna dnk almalardr. Bu almalar, 12 Ocak 1995 tarihinde resmen balatlm, kurucularnca Brkselde yaplan basn toplantsnda Krdistan Srgn Parlamentosu yeleri daha nce PKK tarafndan atanan ve bugn ulusal kurtulu mcadelesine hizmet eden Krdistan Ulusal Meclisi yelerinden ve DEP530 yneticilerinden seilir denmek suretiyle parlamentonun nitelii ve bileimi hakknda bilgi verilmitir. 65 kiilik szde Srgnde Krdistan Parlamentosu, 12 nisan 1995 tarihinde Hollandann Lahey ehrinde kuruluunu iln etmitir.531
528 529

Baskn Oran, Kalkk Horoz eki G ve Krt Devleti, Bilgi Yaynevi, 1996, s. 172-173 Ayrntl bilgi iin bkz. Baskn Oran, a.g.e., s. 172-173; mit zda, a.g.m., s. 90-91 530 calan mral adasnda DGM savclarna ... Bakan Yaar Kaya olup, bildiim yeleri Zbeyir Aydar, Remzi Kartal, Nizamettin Togu, Ali Yiit, Mahmut Kltr...Bu parlamentonun 65 yesi mevcut olup, yukarda saydm isimlerin de bulunduu 12 tanesi ERNK (Krdistan Ulusal Kurtulu Cephesi) temsilcisidir... Parlamentoda en fazla temsilci ERNKnn yani bizim olup, baka gruplarn da temsilcileri vardr... eklinde ifade vermitir. 531 nan nal-Can Polat; a.g.e., s.56

189

1996 ylna gelindiinde PKK, KDP ile bir protokol imzalayarak blgedeki varln KDPye kabul ettirmi; kadrolarn ise Trkiye-Irak snrndaki kamplara yerletirmitir. Bu kamplarda bulunan terristlerden bir grubu, Mays aynda snr geerek rnakn Uludere ilesine saldrm ve 6 askeri ehit etmitir.532 Bu hadisenin akabinde terristlere ynelik operasyonlarda PKK ar kayplar vermitir. 1996 yl atma, operasyon, katliam ve siyasi olaylarla dolu geerken, gcn ve etkinliini arttrmak isteyen PKK; TDP, TKP-Kvlcm, DHKP-C gibi sol rgtlerle ilikilerini gelitirmi; ortak hareket etme konusunda sarf edilen abalar neticesinde PKK ile DHKP-C arasnda 22 Aralk 1996 tarihinde Eylem Birlii ittifak yapmtr.533

1993 ylndan itibaren ar kayplar veren PKK, her ne kadar 8-27 Ocak 1995 tarihleri arasnda Kuzey Irakta yapt toplantda alnan kararlar gerei, Avrupa ve komu lkelerdeki siyasi faaliyetlere arlk vermi, para ve eleman temini, TV yayn ve ajitasyon faaliyetleri, demokratik kitle rgtleri ve uluslararas kurulularn ynlendirilmesi ile cezaevlerinde rgtsel yaplanma ve alk grevleri534 konularnda ksmen tesirli olmusa da, 1995 ylndan sonra eylem gerekletirmekte zorlanm ve bu sre 1998 ylna kadar devam etmitir.

532 533

Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 360 Protokolde neden gbirlii yapld yle anlatlmaktadr: "Krdistan i Partisi ve Devrimci Halk Kurtulu Partisi olarak tm kamuoyuna duyururuz ki; bir sredir yrttmz grme ve tartmalar sonucunda, halklarmzn kurtuluu iin devrimci bir cephenin ve hayatn her alanna yaylacak birlikteliklerin zorunluluu ve gereklilii partilerimiz tarafndan bir kez daha teyid edilmi; byle bir devrimci cepheye hazrlk, iinde bulunduumuz srecin ve partilerimiz arasndaki ibirliinin ve ittifakn temel neme sahip grevlerinden biri olarak belirlenmitir. Halklarmzn devrimci-demokratik mcadelesinin birletirilmesi ve giderek devrimci bir cephenin oluturulmas ciddi bir grevdir. http://www.arsiv.aksiyon.com.tr/arsiv/138/pages/dosyalar/dos2.html - 12k - Ek Sonu 01/06/2006 534 Btn Trkiyedeki cezaevlerinde PKKl ve sol terristler alk grevleri balatmlardr.11 Temmuzda Adalet Bakan evket Kazan, ileri Bakannn (M.Aar) 9 genelgesini iptal ettiini bildirerek, tutuklularla greceini aklamsa da, lm orular 27 Temmuzda baz sanat ve yazarlarn giriimleriyle sona erdirilmitir. Bu eylemde 12 mahkm lmtr.

190

Trk Silahl Kuvvetlerince Mays 1997 ylnda balatlan operasyonlar neticesi ok byk kayplar veren PKKda 1998 ylndan itibaren kopu sreci balam; rgtten ayrlan emdin Sakkn535 yakalanmasnn ardndan PKK sreci yeni bir boyut kazanmtr. Bu srete varln korumaya alan rgtte, atekes ilan ve siyasi zm adlar altnda yeni formller aranmaya balanm; eylem faaliyetleri yerine siyasi faaliyetlere ynelinmitir. Trkiyenin basklar neticesinde 9 Ekim 1999 tarihinde Suriyeden karlan ve bir sre Rusya,536 talya ve Yunanistanda saklanan calan, Kenyaya (Nairobi) gittikten bir sre sonra 15 ubat 1999 tarihinde tutuklanarak 16 ubat 1999 tarihinde Trkiyeye getirilmitir. calann yarglama srecinde silahl faaliyetlerden vazgeilmesi ynnde yapt ar zerine, rgt mensuplar silahl faaliyeti braktklarn aklamlardr.

PKKnn eylemlerini yrtt sre zarfnda bu eylemlere destek olan kurulular ve yan rgtleri ile PKKya destek veren siyasal partiler u ekildedir.

c) PKKnn Legal Kurulular ve Yan rgtleri

Yurt iinde kitlesel eylemleri ynlendirmek ve toplumun deiik kesimlerinden ajitasyonla PKKya eleman kazandrmak iin aadaki kurululardan yararlanlmtr.

535

emdin Sakk sorgulamalarda rgt, rgte destek olan kii ve devletler hakknda bilgi verdike, rgt de onun, aslnda TCnin ajan olduu propagandasn yapm; son bir yldr fazla eylem yapmayan PKK eylemlerini artrm ve yln en kanl eylemlerini Temmuz aynda gerekletirmitir. Dier yandan 18 Nisan 1998 tarihli Hrriyet Gazetesinin, emdin Sakkn verdii bilgilere dayanarak yaynlad habere gre, PKKnn 1998 yl yeni yaplanmasnn: 1) Kuzey Saha Sava Komutanl: Serhat, Erzurum, Dersim, Kogiri Eyaletleri, 2) Orta Saha Sava Komutanl: Amed, Barzan Eyaletleri, 3) Gney Saha Sava Komutanl: Zagros, Botan, Mardin, Ruha Eyaletleri, 4) Yedek (Gney-Bat Eyaleti) Saha Sava Komutanl: Gney Bat, Toros-Akdeniz Eyaletleri ekilnde olduu anlalmaktadr. 536 Ekim 1997de Rusya parlamentosu alt kanad Dumann Jeopolitik Komite Bakan Aleks Mitrofanov bakanlnda 4 kiilik Duma heyeti Suriyede calan ile grm ve bu milletvekili, calann Suriyeden Rusyaya gelmesi ve burada 33 gn kalmasnda kilit rol oynamtr. Tuncay zkan, Operasyon, stanbul 2000, s.29

191

Legal Kurulular:

- Krt Enstits (stanbul)

- Krt Kltr Vakf

- Yurtsever Kadnlar Dernei (YKD) (stanbul, Adana, Ankara, zmir, el,

Diyarbakr)

- Yukar Mezopotamya Kltr Merkezi, (stanbul, Diyarbakr)

- Amed Kltr Merkezi (Ankara)

- Hevkari Kltr ve Sanat Merkezi

- zgr niversite (Ankara)

- zgr Ekin Dernei (Ankara)

- ZPS-ZEND PRES (Zin Basn-Yayn Ticaret ve Sanayii Ltd.ti.) (stanbul) 537

- HEP, DEP, HADEP, DEHAP ve DTP

PKK ve Terrle Mcadele almalar Hakknda Bilgiler, ileri Bak.Emniyet.Genel .Mdrl TEMH Daire Bakanl, Blc Terr ubesi, Ankara, 1997, s. 8-9. Aktaran: Ycel Atilla ehirli, a.g.t., s. 213

537

192

Yukarda

saylanlarn

yan sra,

kuruluundan

itibaren

terrist

PKKllarca ehit edilenlerin ve bunlarn ailelerinin yannda hi bir zaman yer almayan ve PKKnn terrist bir rgt olduuna dair herhangi bir ifade kullanmayan nsan Haklar Dernei (HD)nin faaliyetleri de PKK lehine olmutur.

Yan rgtler

- Krdistan Kurtulu Birlii (HRK) (Austos 1984)

- Krdistan Halk Kurtulu Ordusu (ARGK), (Ekim 1986da HRKnn ad

deitirilerek oluturulmutur.)

- Krdistan Ulusal Kurtulu Cephesi (ERNK) (Mart 1985): Atina, Viyana, Kopenhag, Oslo, Helsinki ve Stokholmde brolar am; Roma ve Madridte Krdistan Enformasyon Brolar adyla; ayrca, Belika, Bulgaristan, Fransa, Almanya, Romanya, Rusya, Gney Kbrs Rum Kesimi, svire ve Hollanda gibi lkelerde Krdistan Enformasyon Brosu, Krdistan Enformasyon Merkezi, Krt Evi gibi adlar altnda rgtlenerek faaliyet gstermitir. Dier yandan, eleman temini, silahl eitim, uyuturucu, silah ve insan kaakl, hara toplama, faaliyetlerin yurt dnda rgtlenerek yrtlmesi gibi PKK tarafndan verilmi grevleri olan ERNK; cephe rgtlenmesinin Avrupa kolunu 28-30 Temmuz 1989 tarihleri arasnda Almanyadaki 1 inci toplantsnda gerekletirmi; devam eden rgtlenme sreci iinde kendine bal olarak Krdistan Yurtsever iler Birlii, Krdistan Yurtsever Genler Birlii, Krdistan Yurtsever Kadnlar Birlii, Krdistan Yurtsever Aydnlar Birlii, Krdistan Yurtsever Sanatlar Birlii gibi rgtler kurarak faaliyete geirmitir.

193

- American Kurdish nformation Network (AKIN) (ABDde)

- Washington Kurdish Institute (ABDde)

- PKK Balkan Temsilcilii (Atina-Yunanistan) (30 Nisan 1998)

- Trkiye Devrimci Halk Partisi (TDHP) (1992). Terr eylemlerini Trkiyenin bat blgelerine tamak ve Trk soluna ait taban kazanmak iin oluturulmutur.

- Krdistan zgrlk Partisi (PAK) (1991). Irak Krtlerinin desteini almak, Krdistan Demokrat Partisi ve Krdistan Yurtseverler Birliinin tabanlarn eriterek hareket alannn geniletilmesi maksadyla kurulmu; rgt zamanla Krtlerin tek temsilcisinin PKK olduunu iddia etmeye balamtr.538

Yurt

iinde

baz

legal

oluumlar

kurmak

suretiyle

Krt

propagandasn duyurmaya alan PKK, bunlar araclyla lkemizde gvenlik kuvvetlerinin blge insanna kt muamelede bulunduu, kyleri yakt, ge zorlad, devletin kurduu gizli bir rgt vastasyla Krtlk faaliyetlerinde bulunan blge insanlarn ldrd eklinde aslsz iddialarla uluslararas kurululara ikyetlerde bulunmu; Trkiyeyi insan haklarna sayg gstermeyen bir lke olarak tantmaya ve bunlardan kazanm salamaya almtr.

Bunlar arasnda yer alan Krt legal partiler ve bu partilere ilikin sreler aadaki ekildedir.

538

Ayrntl bilgi iin bkz. Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 351-396

194

3.3.2.5. Krt Siyasi Partiler

1987 yl

genel seimlerinde, Krt yanls bir grup milletvekili,

SHPden meclise girmilerdir. O tarihlerde baz gazetelerin de iaret ettii ekilde blclerin kullandklar semboller ve terminolojiyi bol bol kullanan milletvekilleri; SHP Kk Kurultaynda azlarndaki baklay nihayet karmlardr.

Ankarada toplanan SHP Kk Kurultaynda alt balk altnda Trkiyede bir Krt sorunu bulunduunu ilan eden Krt grup; iinde bir kez olsun PKKy knayan ve onun yaptklarn reddeden tek bir ifade bulunmayan drt sayfalk bildirinin grlmesini istemilerdir. Bildiride imzas olanlar; Abdullah Batrk, Fehmi Iklar, Ahmet Trk, smail Hakk nal, Cneyt Canver, Kenan Snmez, Kemal Anadol, Adnan Ekmen, lhami Binici, Tevfik Koak, Hsn Okuolu, Mehmet Ali Eren, Salih Smer, Mahmut Alnak, Mehmet Kahraman, Arif Sa adl SHP milletvekilleri idiler.

Bu bildiri, 10 Aralk 1989 tarihli basn organlarnda, byk bir tepkiyle karlanarak ayrlmlardr. ve geni bir eklinde kamuoyuna duyurulmutur. Bu milletvekilleri hizip olarak deerlendirilerek 1989 ylnda SHPden atlm ve

a) Halkn Emek Partisi (HEP)

PKK, baz blgelerde uygulad taktii 1989 yerel seimlerinde de kullanm; birka sempatizan aday desteklenerek, Cizre bata olmak zere belediye bakanlklar kazandrlm; 1991 genel seimlerinde ise kendi adaylarnn TBMMye girmesi ynnde aba gstermitir. Halkn Emek Partisine mensup kiiler, lideri Erdal nn olan Sosyal Demokrat Halk Partisi ile anlamlar; HEPin 22 aday SHP listelerinden milletvekili

195

seilerek TBMMye girmitir. calan ise bu ittifakla ilgili HEP ile SHPnin ittifak yaparak seimlere girmelerini fikren destekledim demitir.539

Bu

milletvekilleri

daha

ilk

gn

TBMMde

dzenlenen

yemin

merasiminde; Milletvekili Andn, kyafetlerinde PKK bayrann renkleri olan sar-krmz-yeilin kullanld bandaj ve mendiller kullanmak suretiyle ve Krte olarak yapmak isteyince olaylar kmtr. Bir sre sonra SHPden ayrlan bu milletvekilleri HEPe dnmlerdir.

Maksatlarn ve PKK ile balantlarn Bizim amacmz birtakm kltrel haklarn kazanlmasyla snrldr. Bu haklar verildiinde PKKnn eylemleri son bulacaktr. Halk bu tr haklara kavumak gayesiyle PKK saflarna katlmaktadr540 eklindeki ifadeleri ile sergileyen HEP szcleri, bu szleri ile terr olaylarnn sorumlusunun bu haklar vermeyen Trk Devleti olduu mesajn vermilerdir.

HEP yelerinin sadece demokratik ve kltrel haklar elde edilmesi maksadyla parlamentoda olmadklar; gerek amacn, calan tarafndan mevzi olarak tanmlanan Trkiye Cumhuriyeti Parlamentosunda PKK dorultusunda srdrlecek bir zeminin aratrlmas olduu mahkeme belgelerinden541 de anlalmaktadr. Dier yandan HEP, kongresinde PKK amblemli bayraklar asarak da rgtn amalarna hizmet ettiini gstermitir.

Kuruluundan itibaren kitle potansiyelini rgt lehine kanalize etmek ve geni kitle olaylarn organize etmek isteyen HEP, bu maksatla birok yasal dernek ve sendikay PKKnn faaliyet alan haline getirmeye almtr.

539 540

Abdullah calann 22 ubat 1999 tarihli Ankara DGM Savclk fadesi Kemal Kirii-Gareth M.Winrow, a.g.e., s. 153 541 Ankara 1 Nolu Devlet Gvenlik Mahkemesi Gerekeli Karar, (PKK-HEP-DEP ilikileri), s. 513,

196

HEP eski Genel Bakanlarndan Fehmi Iklarn ... bugn blgemizde sava koullar yayoruz... bu savatan Trk Halknn ve Krt halknn hi bir kar yoktur... Bize ... Krtlerin... Alevilerin partisi diyorlar ... Bu parti en ok smrlen, en ok ezilenlerin partisidir. ... kendi kaderini belirlemek her halk iin olduu kadar, Krt halk iin de tartlmaz, vazgeilmez bir haktr... eklindeki szleri HEPin kapatlmas isteminin dayanaklarn oluturmutur.542

O tarihlerde DGM Basavcs Nusret Demiraln 27.11.1991 tarihli; 22 HEP milletvekilinin PKK ortam iinde, onlarn siyasi kanad olarak almalar yaptklar iin TCKnn 125. Maddesinin uygulanmasn istedii fezleke,543 dnemin TBMM Bakan Hsamettin Cindoruk tarafndan Anayasann 83/1 maddesine gre geri evrilmitir.

Mahkeme,

Trkiye

Cumhuriyetinin

son

yllarda

dardan

desteklenen silahl blc terrn tehdidi altnda (olduunu), HEPin terristlerin gerek istek ve savlarn baka biimde belirttiini dile getirmi; Partinin zetle; Trkiyede zulm altnda ezilen, kltr ve dili ayr Krt halk olduu, Krt halknn kendi kaderini tayin hakknn bulunduu, gvenlik kuvvetlerinin Krt halk ynlarn byk kitleler halinde yok etmeyi hedefledikleri eklindeki szleri, devlete, demokrasiye, hukuka, kardelik ve bara, zellikle lkenin ve ulusun btnlne sayg gereklerine kar olarak deerlendirilmitir. Partinin blclk gerekesiyle kapatlmasna 14.07.1993 tarihinde karar verilmitir.544

Yllar sonra bu milletvekillerinin yurt dna kaarak szde Srgnde Krt Parlamentosu yesi olmalar, bu iddialarn doru olduunu ispatlar niteliktedir.

542 543

HEP Davas, 16, 20, 27, 31-56 Aktaran: Muhammed Bozda, a.g.e., s. 189 Ankara DGM Savclnn Fezlekeleri iin bkz. Cumhuriyet Gazetesi, 23-24 Ocak 1992 544 HEP Davas-219, Aktaran: Muhammed Bozda, a.g.e., s. 189-190

197

b) Demokrasi Partisi (DEP)

HEPin kapatlmasnn ardndan terristba calann talimat ile Ocak 1994de Demokrasi Partisi (DEP) kurulmutur.545 DEPin kuruluunda PKK mensuplar yannda dier blc rgt mensuplar da aktif bir ekilde grev almtr.546 eitli partilerdeki Krtleri hain olarak niteleyecek kadar PKK izgisini takip eden DEP; kuruluundan itibaren blc rgtn legal platformu olmutur.

calann DEP Kongresi ncesinde Kendilerinin kontrolnde olmayan bir

politik bir manevra ile DEPin seimlerde

desteklenemeyecei gibi Dou ve Gney Dou Anadolu blgesindeki varlna da son verilecei tehdidinde bulunmas zerine toplanan DEP Kongresinde PKKllar byk bir ounlukla ynetime seilmilerdir. Bu gelime zerine calan DEPe ynelttii eletirilerine son vermitir.

TSK tarafndan yrtlen operasyonlar sayesinde blgede salanan gven ortam sayesinde, halkn DEPe oy vermeyeceini anlayan PKK, DEPi seimleri boykot etmeye yneltmitir. PKK, sandk mahallerine bomba konaca ve katliam yaplaca ynnde tehditlerde bulunarak boykot kararn uygulamaya ve blge halknn oy kullanmasn engellemeye allmtr. Ancak, DEPin 27 Mart 1994 seimlerini boykot arsna itibar etmeyen blge halk, seimlere yksek oranda katlarak DEPe olan tepkisini ortaya koymutur.

ubat 1994de stanbul/Tuzla tren istasyonunda PKK tarafndan konulan bombann patlamas sonucu ehit olan bir grup yedek subay iin DEP Bakan Hatip Diclenin, PKKl terristleri destekler mahiyette,

545 546

Kemal Kirici-Gareth M.Window, a.g.e., s. 153 Veli Fatih Gven, a.g.t., s.378

198 niformallarn herkesin hedefi olduunu sylemesi547 DEPin siyasi ve hukuki kapatlma srecini balatmtr.548

Devlet Gvenlik Mahkemesi Basavcl, dzenlemi olduu ilk fezlekeye ilve olarak baz DEP milletvekilleri ile ilgili soruturmalar TBMMye gndermitir.549 TBMM, Hatip Dicle, Orhan Doan, Leyla Zana, Mahmut Alnak, Ahmet Trk ve Srr Sakkn dokunulmazlklarn kaldrm550; Anayasa Mahkemesi DEPli Selim Sadakn dokunulmazln iade ederken dier 5inin milletvekilliinin kaldrlmas kararn onaylamtr (21.3.1994).

DEP Davasnda Basavclk, zetle; DEP Genel Bakannn Kuzey Irak ehirlerinden Erbilde yapt Krte konumasnda Krdistann bamszl ve kurtuluu iin kim ne yapmsa biz hepsine sayg duyuyoruz... Dmann551 elinde kobra helikopterleri var... Dman ldrd zaman bu KDP, bu YDK, bu PKK demiyor, bunlar Krttr diyor... Halkmz davas iin, kurtuluu iin kzn, gelinini, olunu bize veriyor. Dalarda... ehit dyor. derken; Yaar Kayann da ... bir halk imha etmek mmkn deildir... ifadelerini kullandn belirtmitir. Ayrca, parti adna yaynlanan bildiride de yer alan Bilelim ki bu sava ne kadar srerse srsn, ne kadar insan lrse lsn, Krt sorunu zlmeyecektir ifadelerini de dikkate alan Basavclk, DEPin blclk gerekesiyle kapatlmasn istemitir.552

DEP lideri Hatip Diclenin bombalama olay ile ilgili Sava ortamnn gerei ldrlen yedek subay adaylar da askeri hedef eklinde nitelemesine; dnemin ileri Bakan Nahit Mentee DEP eittir PKK; Genel Kurmay Bakan Org. Doan Gre ise Ekyay Bekaada aramaya gerek yok, maalesef bunlarn bir ksm Yce Meclisin ats altndadr eklinde tepki gstermilerdir. Ayrca dier tepkiler iin bkz. 21-22 /2/1994 tarihli yazl basn. 548 Kemal Kirii-Gareth M.Winrow, a.g.e., s. 153-154 549 Ayrntl bilgi iin bkz. Ankara DGM Basavcs Nusret Demiraldan ok aklama: DEPliler PKKnn Siyasi Kanad. Parlamento, Say: 19 (Aralk 1993) 550 Fransa Cumhurbakan Mitterand, bu olay knayarak Avrupa Konseyinin devreye girmesini istemitir. 551 Burada dmandan kastedilen Trkiye Cumhuriyeti Devletidir. 552 DEP Davas, 40-50,10-11, 33-35, HEP Davas, 219, Aktaran: Muhammed Bozda, a.g.e., s. 193-194

547

199

DEP, blcln aka ayr bir devlet kurmay hedeflemek olduunu ve kendilerinin bunu amalamadklarn ifade ederek; T.C. Devletinin iki konuma ve bir bildiri ile blnemeyeceini ne srmtr.

Anayasa Mahkemesi ise zetle, PKK terr rgtnn cinayetlerinin, Krdistan olarak ileri srlen Dou ve Gney Dou Anadoluda yaayan Krt kkenli vatandalarn kurtulu mcadelesi olarak gsterildiini; DEPin Krt kkenli yurttalar... kargaa ve i sava karmaya kkrttn ve ayaklanma iin demokratik hogrnn snrlarn zorladn... Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde aznlklar yaratarak ulus btnlnn bozulmas amacn gttn... belirterek, Partinin kapatlmasna 16.6.1994 tarihide karar vermitir.553

DEPin kapatlmas zerine Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesinde yarglanan eski milletvekillerinden Leyla Zana, Ahmet Trk, Selim Sadak, Orhan Doan ve Hatip Dicle, PKKl olduklar gerekesiyle ar hapis cezasyla cezalandrlmlar; Mahmut Alnak ve Srr Sakk ise yattklar sre gz nne alnarak tahliye edilmilerdir. Yarglama ncesi yurt dna kaan Zbeyir Aydar, Nizamettin Togu, Ali Yiit, Remzi Kartal, Mahmut Kln, Naif Gne ise bu sayede hapis cezasndan kurtulmulardr. Bunlar PKKnn gdmnde hareket ederek faaliyetlerine; yeleri daha nce PKK tarafndan atanan ve bugn ulusal kurtulu mcadelesine hizmet eden Krdistan Ulusal Meclisi yelerinden ve DEP yneticilerinden oluur. denilen szde Krdistan Srgn Parlamentosunda devam etmilerdir. Hatrlanaca gibi calan vermi olduu ifadesinde bu parlamentonun bakannn Yaar Kaya, yelerinin ise Zbeyir Aydar, Remzi Kartal, Nizamettin Togu, Ali Yiit, Mahmut Kl gibi kimselerden olutuunu ve bunlarn ERNK (PKKnn kurmu olduu Krdistan Ulusal Kurtulu Cephesi)nn temsilcileri olduklarn ifade etmiti. Remzi Kartal ise yurtdndan verdii bir demete kendilerinin

553

DEP Davas, 40, 72-73,108,112-114 HEP Davas, 219, Aktaran: Muhammed Bozda, a.g.e., s. 193-195

200 seilmi milletvekilleri olarak PKKnn yannda olduklarn 554 aklamtr. Bu aklama, Anayasa Mahkemesinin DEPi kapatma konusundaki gerekelerinin ne kadar hakl olduunu gstermektedir.

DEP ile birlikte yasal alandaki kitle ve militan desteini kaybeden PKK, faaliyetlerini siyasi alana kaydrarak Avrupann desteini kazanmak maksadyla almalarna hz vermitir.

c) Halkn Demokrasi Partisi (HADEP)

Kuruluundan

itibaren

PKKnn

plan

hedefleri

dorultusunda

rgtlenen ve faaliyette bulunan DEPin kapatlmasndan sonra, PKKnn nerisi ile bir araya gelen Yekbun, Kawa ve Rzgari rgtleri, DEPin yerini tutacak yeni bir legal parti kurulmas yolunda anlamaya varmlar ve bir i protokol yaparak Kurucular Kurulu toplantsn gerekletirmilerdir.
555

Bu

gelimelerin ardndan, 11 Mays 1994 tarihinde Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) kurulmutur.556 calan, da HADEPin kuruluu srasnda Avrupa tekilatmz vastasyla para yardm yaptk. Zannederim bu yardm 200 bin mark civarndadr.557 diyerek; PKK ile HADEP arasnda balangtan itibaren varolan ilikileri teyid etmitir.

PKK terr rgt Krt kltrel kimliinin tannmas amacna ynelik olarak balatt srete HADEPe PKKy aklama ve PKKya yasal zemin hazrlama grevini yklemitir.558 Bu erevede Partinin hedefleri arasnda zetle; szde Krt sorununa barl ve adil zm getirilmesi, rgtl, sivil bir toplumun ve herkesin kendi kimlik zelliklerinin gelitirilebilecei bir toplumsal yapnn gerekletirilmesi, sosyal ve kltrel alanda deiimin salanmas, 1982 Anayasasnn deitirilmesi, Milli Gvenlik Kurulunun
554 555

Bkz. Sami Kohen, Maskeler Dt, Milliyet Gazetesi, 14 Ocak, 1994 Ayrntl bilgi iin bkz. Veli Fatih Gven, a.g.t., s. 378 556 Bkz. Kemal Kirici-Gareth M. Winrow, a.g.e., 153-154 557 Abdullah calann 22 ubat 1999 tarihli Ankara DGM Savclk fadesi 558 nan nal-Can Polat, a.g.e., s.130

201

kaldrlmas, eitimin demokratikletirilmesi, Mezopotamya, Hitit ve Bat Anadoludaki uygarlklarn tarihsel mirasna sahip klmas gibi konular yer almtr.559

Dier yandan calann talimatyla HADEP, Krdistan Ulusal Kurtulu Cephesi (ERNK)nin fonksiyonlarn560 stlenmitir. Bu erevede ehir faaliyetleri, HADEP tarafndan oluturulan halkla ilgilenme komiteleri, tutuklu aileleri ile ilgilenme komiteleri, genlik komisyonlar, kadn komisyonlar gibi oluumlar aracl ile devam ettirilmitir.561 Bylece HADEP, kurulduu tarihten itibaren PKKnn siyasal alanda srdrd cephe faaliyetlerini yrtm; terr rgtne lojistik destek salam ve PKK iin eleman temin etme merkezleri, Partinin krsal kesimdeki il ve ile tekilatlar olmutur.562 Bu durum calan tarafndan da. ...HADEP il ve ile tekilatlarnda gerek yurt dndaki kamplara gerekse krsal alana eleman gnderme faaliyetlerinin yapld dorudur...563 eklinde kabul edilmitir.

HADEP, ncelikle medya ve szde demokratik evrelerin desteini salamak maksadyla, Trkiye Partisi imaj uyandrmaya alm; bar ve kardeliin tesis edilecei ve szde atekesin salanaca sylemleriyle 1995 Aralk Genel Seimlerine girmitir. Seim sonucunda HADEP, Krtblc evreler ile PKKnn tehdit ve bask yoluyla salad destee ramen

559 560

Bkz. Dneme ait yazl Trk Basn. PKK tarafndan ERNK terr rgtne verilen grevler arasnda eleman temini, silahl eitim, uyuturucu, silah ve insan kaakl, hara toplama gibi faaliyetlerin yurtdnda rgtlenerek yrtlmesi grevleri de bulunmaktadr. Bu faaliyetler Avrupa lkelerinde ERNKnn alt birimleri araclyla yrtlmtr. ERNK bu kapsamda; Krdistan Yurtsever iler Birlii, Krdistan Yurtsever Genler Birlii, Krdistan Yurtsever Kadnlar Birlii, Krdistan Yurtsever Aydnlar Birlii, Krdistan Yurtsever Din Yayanlar Birlii, Krdistan renciler Birlii ve Tutuklu ve Hkml Yaknlaryla Dayanma Birlii Krdistan Yurtsever retmenler Komitesi gibi rgtler kurarak faaliyete geirmitir. 561 nan nal-Can Polat; a.g.e., s.130 562 Ayn ekilde, ubat 1998de M.Bozlak ile baz merkez yneticilerin tutuklanmalarnn ardndan alnm olan ifadelerden HADEP il ve ile tekilatlarnda PKKnn krsal kesiminde silahl mcadele yrtecek eleman gnderme ve lojistik destek salama almalarnn yapld anlalmtr. 563 Abdullah calann 22 ubat 1999 tarihli Ankara DGM Savclk fadesi

202 % 4.17 orannda oy alabilmitir.564 Diyarbakr, Hakkari, Van, Batman ve Idr illerinde % 39.8 ile en yksek oylar alnrken; Adana, zmir ve Krehirde Trkiye barajnn zerinde; stanbul, zmir, Ankara, Adana ve elde ise 45150 bin arasnda oy alnmtr.565 iln etmitir. calan ise seimlerde HADEPi zor durumda brakmamak iin 20 Aralk 1995 tarihinde szde ikinci bir atekes

23 Haziran 1996 tarihinde Ankarada yaplan HADEP Kongresinde, salonda bulunan Trk Bayrann indirilerek yerine PKKnn pankart ve Abdullah calann posteri aslmas tepkilere neden olurken, olayla ilgili 32 kii gzaltna alnmtr. Ayrca, 1997-1998 yl balarnda HADEP tekilatlarnda Diyarbakr DGMsince toplatma karar verilmi bulunan ve

PKK propagandas ieren eitli rgtsel yayn ve dokmanlarn bulunmas neticesinde, Genel Bakan Murat Bozlak ile baz merkez yneticileri tutuklanm (ubat 1998); 9 Ekim 1998 tarihinden sonra, Suriyeden karlan calan desteklemek maksadyla HADEP, byk bir kampanya balatmtr.566

Yargtay Basavcs Vural Sava; HADEPin PKKya yardm ettii ve organik ba bulunduu gerekesiyle ve partinin kapatlmas istemi ile Anayasa Mahkemesine 29 Ocak 1999 tarihinde 56 sayfalk bir iddianame sunmu; fakat Anayasa Mahkemesi, bu istemi reddetmitir. Bunun zerine, 18 Nisan 1999 Genel ve Yerel Seimlerine HADEP de katlmtr. 1995 yl Genel Seimlerinden sonra katld 18 Nisan 1999 tarihli yerel ve genel seimlerde de yaklak olarak ayn oranda oy alan HADEP (Milletvekili Genel Seimlerinde, 1.481.117 oy ile %4.76), oylarnda belirgin bir art salayamamakla birlikte baz illerde belediye bakanlklarn almtr.
564

Emek, Bar ve zgrlk blokunda yer alan HADEP dndaki oluumlarn da, alnm olan % 4.17lik oy oranna katks olmutur. 565 Ayrntl bilgi iin bkz. Kemal Kirici-Gareth M.Winrow, a.g.e., s. 150 566 HADEP Genel Bakan Murat Bozlak 15.1.1998 tarihli basn aklamasnda ... Krt sorununun barl demokratik zm konusunda beklenen admlarn atlmamas nedeniyle insanlarmz byk aclar, zntler yaadlar. ... PKK Genel Bakan A.calann talyaya gidii ile birlikte yeni ve nemli bir gelime meydana gelmitir. demektedir.

203

Cumhuriyet Basavcl, HADEPin eitli merkezlerinde aramalar srasnda ele geirilen dokmanlara ve bir ksm terr rgt PKK militanlarnn beyan ve ifadelerine yer vermi; bunlardan hareketle HADEPin PKK ile ayn paralelde faaliyette ve sylemde bulunduunu ... parti merkezinde ele geirilen ok sayda dokmanda da Trk Ordusundan galci G diye sz edildiini; kimi bltenlerinde, TC Ordusunu Krdistandan kovacaz gibi beyanlara yer verildiini; PKK operasyonlarnda yakalanan ok sayda PKK militannn ve sempatizannn ifadelerinden, bunlarn ayn zamanda HADEP ats altnda faaliyet gsterdiklerinin anlaldn belirtmi; terr rgt ile HADEP arasnda gl bir organik ba bulunduunu ileri srerek, partinin temelli kapatlmasn istemitir.567

HADEP savunmasnda zetle; iddianamede sunulan... beyanlarn ... Devlet Gvenlik Mahkemesinde devam eden yarglamadan alntlandn ve henz doruluklarnn yarg kararyla ortaya kmadn;... sulama konusu kimi eylemlerin PKK tarafndan dzenlendiine dair bir delil bulunmadn; kimi eylemlerin de partileriyle ilikisi olduunun ispatlanmadn; parti genel bakan ve yardmclar dndaki partililerin beyan ve tutumlarnn partiyi balamayacan dile getirmitir. Parti Genel Bakan ise szl savunmasnda; ...PKKya katk sunduklar iddiasnn doru olmadn; niter devlet yaps ierisinde Trkiyede Krt sorununun geni bir demokratikleme programyla zlebileceine inandklarn; bunun iin de 5 bin civarndaki silahl PKKlnn silahszlandrlmas gerektiini; bunun da yasal bir dzenlemeyle mmkn olabileceine inandn ...PKK ile hi bir organik balarnn bulunmadn; kimseden talimat almadklarn, daa adam gndermediklerini ve PKKdan para almadklarn568 sylemitir.

Anayasa Mahkemesi, PKK ve HADEP ile ilikileri nedeniyle sulanan ok sayda kiinin sululuunun yarg kararyla kesinletiinin tespit etmi; ... HADEPe mensup kiilerin ve parti tekilatnn eylemlerinin ve elde edilen
567 568

HADEP Davas, 51-109, Muhammed Bozda, a.g.e., s. 202-203 HADEP Davas, 136-142, 183-192 Muhammed Bozda, a.g.e., s. 203-204

204

delillerin parti ile PKK arasndaki balanty aka ortaya koyduunu, partinin Trkiye Devletinin PKK terr rgtne kar yrtt mcadeleyi kirli sava olarak nitelendirdiini; PKK rgt yannda yer alan kimi beyan ve eylemlerde bulunduunu; terr rgtne eleman temin ettiini ve eiterek dalara militan olarak gnderilmesine araclk yaptn, PKK terr rgtnn propagandasna ynelik eitli materyalleri bulundurduunu belirterek; bu ve benzeri nedenleri PKK ile parti arasndaki organik ilikinin delilleri arasnda saym;
569

partiyi PKK terr rgtne yardm ve destek salamaya ynelik

eylemlerin ilendii odak haline gelmekle sulayarak temelli kapatlmasna karar vermitir.570

d) Demokratik Halk Partisi (DEHAP)

Demokratik Halk Partisi, HADEP tarafndan yedek bir parti olarak 24.10.1997 tarihinde kurdurulmu ve daha sonra HADEPin yerini almtr. HADEPteki kadrolarn da DEHAPa geerek siyaset yapmalar Partinin kimliini gstermesi asndan dikkat ekicidir.571 1998 ylnn Mays Aynda Olaanst Kongresini yapan DEHAPn yola k slogan ise Demokratik ve zgr bir Trkiye olmutur.

Anayasa Mahkemesi Bakan Mustafa Buminin HADEP hakkndaki kapatma istemli davann seimden nce karara balanabileceini aklamas, yedek kurulan DEHAP gndeme getirirken;572 HADEP de seim ncesi,
Dier yandan, Leyla Zana HADEP blteninin 14. sayfasnda Geciken Blten bal altnda, tutuklu DEP milletvekili imzasyla yazm olduu yazda, Bizler gibi smrlen yok saylan srgn ve imha ile kar karya braklan bir halkn kurumlaarak politika yapmas alabildiine gtr HEP ve DEP mirasn devralan HADEPin onlarca ehidi bir o kadar da tutuklusu vardr. demektedir. Zanann bu szleri de davada dikkate alnmtr. http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K2003/K2003-01.HTM 570 HADEP Davas, 216-253, 257-258 Aktaran: Muhammed Bozda, a.g.e., s. 204 571 Bkz. Haim Sylemez, Krt Siyaseti PKKy aamyor Aksiyon Haftalk Haber Dergisi, 12/12/2005 Say 575 http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23001 - 48k 572 Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesi, drt ayda yarglamay bitirmi ve eski DEHAP Genel Bakan Mehmet Abbasolu , eski Genel Sekreterler Nurettin Snmez ve Ayhan Demir ile kurucu Genel Bakan Veysi Aydn', TCK 342/ 1'e gre 1 yl 11 ay 11'er gn hapse mahkm etmi; dosya, daha sonra temyiz iin Yargtay'a gitmitir.
569

205

yelerine olas bir kapatlma durumuna kar kurulan DEHAPa katlmalar iin arda bulunmutur.573

HADEP'in 13 Mart 2003te kapatlmasnn ardndan, Basavcs Sabih Kanadolu;

HADEPin

DEHAP ats altnda seime girme karar zerine Yargtay Cumhuriyet DEHAPn seime girmeye yeterli tekilat olmad halde sahtecilik yaparak varm gibi gsterdiini savunarak DEHAP seime alnmasn eklinde Yksek Seim Kuruluna (YSK) bavuruda bulunmutur. YSK ise bavuruyu reddetmitir.

kinci Olaan Kongresi Nisan 2001de gerekletirilen DEHAPn, Haziran 2003te yaplan ve Piman deiliz, Apocuyuz biz sloganlar atlan kinci Olaanst Kongresinde stikll Marnn okunmay ve Genel Bakan aday Tuncer Bakrhan ile DEHAP eski Genel Bakan Mehmet Abbasolunun konumalarnda PKK iin genel af istemeleri tepkilere sebep olmutur.574

Dier trenlerinde

yandan, tek

benzer

ekilde yer

DEHAPn almazken,

dzenledii Krt

Nevruz

Trk

Bayra

Demokratik

Konfederasyonu ve PKKnn siyasi kimlii ERNKnn bayraklar tanm;

573

Almanyada yaymlanan Junge Welt Gazetesinin 21 Ekim 2002 tarihli saysnda Nick Brauns imzasyla ve DEHAPn ans Olabilir balyla yer alan yazda, ayrca, gerekli yzde 10 barajn aabilmek iin baka partilerle birlemeyi dnm, ancak sosyal demokratlar ve slami Saadet Partisinden red cevab almtbunun yerine, DEHAP ats altnda bir seim bloku kuruldu. HADEPin yan sra EMEP ve Sosyalist Demokrasi Parti (SDP) de bu bloka mensuptur Blokun program, demokratik reform taleplerinden oluuyor, talepler arasnda, F-Tipi cezaevlerinin kaldrlmas ve genel af istei de yer alyor demektedir. http//www.byegm.gov.tr/Yaynlarmz/DBasn/2002/10/22x10x02.HTM-38k574 9 Haziran 2003 tarihli Milliyet Gazetesinde yer alan habere gre; calann kzkardeleri Fatma ve Havva calann da katld kongrede konuan Alman Sosyalist Parlamenter Carsten Huebne Yllardr mcadelenize destek veriyoruz derken, Yunanistan Komnist Partisi adna mesaj gnderen Stratos Karokas, cezaevindeki eski DEP milletvekilleri ve tm siyasi tutuklularn serbest braklmalarn istemitir. Krt kkenli Avrupa Parlamentosu (AP) milletvekili Feleknas Ucann da, ayrmsz siyasi genel af kartlmasn istedii Kongre, PKK (KADEK)nn yayn organ MED-TVden canl yaynlanrken, DEP eski milletvekilleri Hatip Dicle, Orhan Doan, Selim Sadak ve Leyla Zana mesaj gndermilerdir. Kongrede Bakrhan DEHAP Genel Bakanlna seilmitir.

206

Savaa hazrz, bar istiyoruz afileri altnda Apoya zgrlk sloganlar atlmtr.

DEHAP 3 Kasm 2002 Milletvekili Genel Seimlerinde ald 1.960.660 oyla (% 6,22) yzde on barajn aamamtr. Bununla birlikte Sabih Kanadolu, DEHAP yneticileri hakknda evrakta sahtecilikten su duyurusunda bulunmu, ayn gerekeyle Partiye de kapatma davas amtr. Yargtay 6. Ceza Dairesi, DEHAPn 3 Kasm seimlerine sahte belgelerle girdii yolundaki yerel mahkeme kararn 29 Eyll 2003te oybirliiyle onamtr.575

Yargtay Cumhuriyet eski Basavcs Sabih Kanadolu, 2003 Martnda da Partinin eylemlerinin, Demokratik cumhuriyet, eitlik ve hukuk devleti ilkesine aykrlk oluturduu, hukuk kurumlarna olan gvenin sarslmasna, devletin demokratik yapsna kar kuku duyulmasna neden olduu iddiasyla, Demokratik Halk Partisi (DEHAP) hakknda temelli kapatlmas istemiyle Anayasa Mahkemesinde dava amtr. DEHAP savunmasnda, Trkiyenin entegrasyonun demokratiklemesi salanmasnn ve nnn ada uygarlk iin deerleriyle Anayasa alabilmesi

Mahkemesinin davay reddetmesini istemitir.576

1995 ylnda kendisine verilmi olan Sakharov nsan Haklar dln Ekim 2004te Brkselde aldktan sonra Avrupa Parlamentosuna Krte hitap eden Leyla Zanann konumas, Objektif olmak durumundayz, u anda sistematik bir ikence yapld kansnda deilim eklindeki ifadeler

575

Radikal Gazetesinin 30 Eyll 2003 tarihindeki habere gre Kararda, sank DEHAP'llarn 1997 ylndan balayarak Yargtay'a verdii ve 63 ilde rgtlyz eklinde beyanlarn yer ald belgelerin geree aykr olduunun tespit edildii, DEHAP'n sahte bilgilere dayanan parti sicilinin oluturulmasn ve bu bilgilerin son seimde Yksek Seim Kurulu'na gnderilmesini saladna yer verilmitir. DEHAP Genel Bakan ise, karar hukuki deil siyasi bulduklarn ifade ederek AHMe gideceklerini belirtmitir. 576 Ayrntl bilgi iin bkz. 13 Mart 2003 tarihli basn-yayn organlar

207 DEHAP rahatsz ederken577 Babakan Tayyip Erdoann 10

sebebiyle

Austos 2005 tarihinde bir grup aydnla yapt grmede verdii cevaplar ise DEHAP cephesinde olumlu yank bulmutur. DEHAP Genel Bakan Yardmcs Orhan Mirolu, Erdoann Krt sorununu yok saymyoruz eklindeki szlerini tarihi bir adm olarak nitelendirirken578, kapatlan DEPin eski milletvekilleri Leyla Zana ve arkadalar ise Babakann szleri iin cesur, gerekli ve nemli yorumunu yapmlardr.579 Dou ve Gney Doudaki DEHAPl belediye bakanlar ise, toplantdan kan mesaj memnuniyet ve heyecan verici bularak, silahl eylemlerin ve operasyonlarn n koulsuz durdurulmas iin arlarn yinelemilerdir.580

Dier yandan, Trkiye Cumhuriyeti Babakannn ciddi eletirilere sebep olan, etimolojik olarak yanl ve fazla iyi niyetli bulunan teebbslerine karn; 19 Kasm 2005 tarihinde toplanan DEHAP 3 nc Olaanst Kongresinde konuan DEHAP Bakan Vekili Veli Bykahinin szleri,
577

Leyla Zana, Gemite ikence vard, varolduu srece dillendirdik. Objektif olmak durumundayz, yerel eyler olabilir; ama u anda sistematik ikence yapld kansnda deilim eklinde aklama yaparken; DEHAP Genel Bakan Tuncer Bakrhan, hkmetin Leyla Zanay deil, nsan Haklar Derneini dikkate almasn istemi; nsan Haklar Derneklerinin yapt almalarn gznne alnmas gerektiini, kendisinin HD raporlarndaki bilgileri doru kabul ettiini vurgulamtr. Zanann avukat ve ayn zamanda nsan Haklar Dernei Genel Bakan Yardmcs olan Yusuf Alata da mvekkilinin uzman olmad bir konuda konutuunu ifade ederek, Trkiyede ikence ok yaygndr, kamu grevlileri tarafndan bir amaca ynelik uygulanyor, Yoktur diyerek ikencenin nne geilemez. Kimsenin kendi uzmanl dnda aklama yapmamas gerekir demitir. Bu durum, aslnda Krt evrelerin samimiyetsizliinin ve gerekte problem diye yllar boyunca ne srdkleri eitli iddialarn suni olarak nasl yaratldnn, yandalar olan rgtlerce nasl desteklendiinin ve ayakta tutulduunun da bir gstergesidir. Ayrntl bilgi iin bkz. 19.10.2004 tarihli Zaman Gazetesi veya http//www.zaman.com.tr/?bl=politika&alt=&hn=103077 578 Mirolu, Erdoann ilk kez Krt Sorununu adn koyarak tanmladn ifade etmi, Babakann beklentileri karlayacak bir yaklam sergilemesi gerektiini, ncelikle iddet zeminini ortadan kaldrmaya ve bara dnk mesajlar vermesi gerektiini vurgulamtr. Bkz. 12 Austos 2005 tarihli gazeteler. 579 Eski DEPli vekiller, Erdoann Trkiye kendi sorunlaryla yzleecek zgven ve cesarete sahiptir. Krt sorununu yok saymyoruz, Krt sorununun bir demokratikleme sorunu olduuna inanyoruz. tespitinin, geleneksel devlet politikalarndaki bir ezberi bozduunu dile getirmilerdir. Bkz. 12 Austos 2005 tarihli gazeteler. 580 DEHAPl bakanlar adna hazrlanan aklamay okuyan Diyarbakr Bykehir Belediye Bakan Osman Baydemir; mesajn herkes tarafndan desteklenmesinin nemli olduunu, kaytsz artsz silahlarn susmas gerektiini, ekonomik kalknma ve sosyal barn tesis edilebilmesi iin sosyal, kltrel, siyasal, ekonomik ve hukuki boyutlar olan kapsaml bir sivil projenin hayata geirilmesi gerektiine inandklarn belirtmitir. Bkz. 12 Austos 2005 tarihli gazeteler.

208

Krt cephede hi bir anlay deiiklii olmadn ortaya koymaktadr. Bykahin; HEP ile balayan DEP, HADEP ve en son DEHAP ile bugne kadar gelen hareket ve gelenein, yeni bir hareketle devam edeceini belirterek, bir anlamda PKK ile yakn balantlar olan dier partilerle DEHAPn ve devamnda DTPnin iliki zincirini bizzat ortaya koymutur.581 DEHAPn siyasi mcadelesini bundan byle DTPnin oluturduu siyasi hareket iinde devam ettireceini belirten Bykahin, cezaevinden tahliye edilen Leyla Zana ve dier eski DEPli milletvekillerinin nclnde kurulan Demokratik Toplum Partisine katlma karar alndn aklamtr.582

f) Demokratik Toplum Partisi (DTP)

Demokratik Toplum Hareketi (DTH), HEP, DEP, HADEP, DEHAP izgisinin Demokratik Toplum Partisi adyla partilemesine giden sreteki oluumdur. Demokratik Toplum Hareketi daha sonra partileerek, Demokratik Toplum Partisi (DTP) adn almtr.

DTPnin olmayp,

isminin, kadro

ambleminin calann

ve

ilkelerinin

calan syledii

tarafndan kiilerden

belirlendiini iddia eden mit Frata gre, bu partinin ekillenmesi yeni ynetici avukatlarna

581

Zana ve ekibinin tahliye edildikten sonra, Diyarbakrdan balayarak Gneydouda siyasi bir ova giritiklerini belirten Hasan Cell Gzel, grnrde sanki toplumun huzurundan yana bir tavr ierisinde oldular. Ancak, satr aralarnda kullandklar ifadeler birka gnde gerek yzlerini ortaya karmaya yetti demekte ve devam etmektedir. Zanann cezaevinden Kongra-Gel (PKK), demokratik ve bar bir rgttr diye Avrupaya mektup yazmasndan sonra, DEHAP Genel Bakannn Devlete ve Kongra-Gele eit mesafedeyiz demesi; Hatip Diclenin, Sayn calan barn mimardr diyerek eli kanl terrist ban vmesi; Orhan Doann Dadakilerin kefili biziz szyle terristlere sahip kmas; Zanann mensubu olduu PKKya atekes alt ay uzatlsn arsnda bulunmas; ayrlk terr rgt ile bu rk siyasilerin balantsn bir defa daha aka gstermektedir. Bkz. Hasan Celal Gzel, HEP-DEP-HADEP-DEHAP Dnden Bugne Tercman Gazetesi, 16/06/2004 tarihli nshas. 582 DTPye geen DEHAP eski Bakan Tuncer Bakrhan ile eski yneticilerin ve 30a yakn delegenin katld Kongreye ilikin ayrntl bilgi iin bkz. 19-20 Kasm tarihli basn yayn organlar. Dier yandan DEHAPn DTPye katlma kararnn alnd bu tarihte DEHAP iin alm olan dava henz sonulanmamt.

209 seilmitir.583 Dier yandan, DTPnin 60 kiilik yrtme kurulunda yer alan isimlerin neredeyse tamam daha nceki partilerde grev yapm kiiler olup, nceki partilerle ayn politikay yrtecei anlalan DTPnin tznde ise calann Bir Halk Savunmak ve zgr nsan Savunmas adl kitaplaryla cezaevindeki grmelerinde alnan notlardan alntlar yer almaktadr.584

Krt aydn mit Frata gre calan Aysel Tuluktan ok zgr Gndem Gazetesi yazar Pnar Seleki istiyordu.Ancak Selek ilerinin younluunu gereke gstererek teklifi kabul etmemitir. Haim Sylemez, a.g.m., http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23001 48k. Dier yandan, Vatan Gazetesinin 22 Ekim 2004 tarihli DEP eski Milletvekili Leyla Zana ve arkadalarnn dzenledikleri basn toplantsnda Demokratik Toplum Hareketi (DTH) srecini balattklarn iln ettiler, buna gre halen faaliyette olan DEHAP ve TP (zgr Toplum Partisi) kendilerini feshedecek ve bu iki partide yer alanlar, yeni baka katlmlarla birlikte DTH ats altnda toplanacaklar. Yeni partinin liderini de halk seecek eklindeki haberine atfla Zana ve arkadalarnn baz nemli gerekleri dile getirmedikleri beyan edilmektedir. Buna gre zetle; 1. DEHAP ve TPnin yerlerine yeni bir hareket/parti srecinin balatlmas fikri Abdullah calana aittir. Bu konuda calan ok detayl talimatlar yollam olup, ilk kez Krt kimlii zerine siyaset yapan bir partinin Anayasa Mahkemesi deil, calan tarafndan fesholunmas hedeflenmitir. 2. DTH fikri, Zana ve arkadalarna ait olmad gibi bu konuda calan aylar nce avukatlarn bizzat grevlendirmitir. 3. DTH srecinin Zana ve arkadalarnca yrtld de doru deildir. Daha medyatik olan DEPliler hareketin szcln stlenmilerdir. calan yeni bir parti kurulma talimatn avukatlarna ilk kez 21 Mays 2004teki grmesinde vermitir. denmekte ve calan ile avukatlar arasnda 21 Mays ve sonrasndaki grmelerin u ekilde olduu aktarlmaktadr. 21 Mays 2004, calan: Beni onurlu temsil edeceinize dair sz veriyor musunuz?, Avukatlar: Evet sz veriyoruz. calan: O zaman sorun yok. Buna uygun davranacaksnz. Demokratik Toplum Partisinin gelitirilmesinde (bir avukatn ismini syleyerek) olabilir mi?, Avukatlar: Olabilir, calan: O zaman o kii benim szcm olacak. Kitle almalar ile tabandan hareket edecek. Avrupadaki insiyatifi de alacaksnz. Oradaki kurumlar da dzenlemek lazm. 25 Austos 2004, calan: Demokratik Toplumcu Hareket iyi gelimelidir. Tkanma vard, alacaktr. Dardan fazla mdahale olmasn. PKKda dardan fazla mdahale etmesin. 20 Ekim 2004, calan: Program, tzk almalarna baladnz m?, Avukatlar: Hayr. Bu tartmalar geni koordinasyon kurulu olutuktan sonra balatmann daha doru olacan dndk. calan: Farkl grlerden evreler, kiiler bu almaya katlsn. Aydnlar olmal, Aydnlardan kimler var? Avukatlar: sorunlarn arlndan dolay Trk aydnlarna gitmedik, kurulu srecinde grmeyi planlyoruz. calan: Tamam olabilir. Kongra-Gel iin nerdiim tzkle ilgili forml Trkiye hukukuna uyarlayn. Ebakanlk modelini doru buluyorum. Sanrm Yeillerde bir bayan bir erkek seildi. Ebakanlk iin Pnarn (Selek) koullar uygun olsayd, olabilir miydi? Ona Trkiyenin Behice Boran olmaya hazr msn? dersiniz. Avukatlar: alt alanda baz zorlanmalar yaadn, baz sorunlarn olduunu belirtiyordu. calan: Zorlanyor yle mi? O zaman, Ebakanlkta Hatiple (Dicle) birlikte Trkiyeli baka bir kadn olabilir. Balar Belediye Bakan (Yurdusev zskmenler) olabilir. Biri anakkaleden biri Diyarbakrdan. Gzel olur. Hatipe selamlarm syleyin. Hatip bu gibi nerileri tartsn. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.network54.com/.../ DEHAP'%FDn+yerine+yeni+parti+kurulmas%FD+emrini+bizzat+%D6calan+verdi.+! - 14k 06/06/2006 Bu adrese dorudan ulalamamas durumunda yeni parti kurulmas emrini bizzat calan verdi ifadesi ile arama yapldnda da ilgili sayfaya ulalabilmektedir. Bu bilgi de mit Fratn verdii bilgi ile rtmektedir. 584 mit Frat ayrca, Srr Sakkn Partinin yeni bir siyasi hareketi temsil ettii grne karlk; PKKnn en etkili olduu, calana en fazla bal olan Parti budur, ellerinde tabanca bar ars yapyorlar, bu duruma yeni demenin hi anlam yok, Amalar daha ok

583

210

3 Kasm 2004 tarihinde HEP eski genel bakanlar Feridun Yazar ve Ahmet Trk, HADEP eski Genel Bakan Murat Bozlak, DEHAP eski Genel Bakan Mehmet Abbasolu, DEHAP Genel Bakan Tuncer Bakrhan ve zgr tTplum Partisi Genel Bakan Ahmet Turan Demir, Ankara Dedeman Otelinde ortak bir basn aklamas yaparak DTH srecine destek verdiklerini bildirmilerdir.585 9 Kasm 2005 tarihinde Ebakanlar Aysel Tuluk, Ahmet Trk olmak zere DTP kurulmutur. Genel Bakan Ahmet Trk yapt aklamada, Trkiyenin demokratiklemesini hedefleyen DTPnin, 70 milyonun partisi olduunu sylemitir.586

DEHAP, Leyla Zana ve eski DEP milletvekillerinin nclnde kurulan DTP, bir yandan kitle partisi mesajlar vermeye alrken; dier yandan, Brkseldeki 17 Aralk 2004 AB tarihi zirvesi ncesinde, Trkiye-AB srecini istismar etmeye allan DTPliler ile Trkiyede ve yurt dnda yaayan bir ksm Krt tarafndan imzalanarak 8 Aralk tarihli nternational Herald Tribune gazetesi ile 9 Aralk tarihli Le Monde gazetesinde yaynlanan Tkiyede Krtler ne istiyor? balkl iln587 geni tepki uyandrmtr.588

Paris Krt Enstitsnn giriimiyle hazrlanan ve Trkiyeden 200 Krtnn imzasn tayan duyuruda Krt sorununun demokratik zm iin alnmas gereken nlemler zetle yle sralanmtr.
demokrasi, Krt halkna daha ok zgrlk deil, insanlar deiim diye kandrmaya gerek yok demektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Haim Sylemez, a.g.m. 585 Bunun ardndan almalar yrtmek zere Leyla Zana, Orhan Doan, Hatip Dicle, Selim Sadak, Feridun Yazar, Ahmet Trk, Murat Bozlak, Mehmet Abbasolu, Tuncer Bakrhan, Ahmet Turan Demir, Aysel Tuluk, Doan Erba, Mustafa Sarkaya, Senanik ner ve Cabbar Leygarann da aralarnda yer ald 15 kiilik DTH Koordinasyon Kurulu oluturulmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.dth-web.com 586 Bkz. 10.11.2005 tarihli gazeteler 587 Blgesel bar, istikrar ve adalet iin taleplerin karlanmasn ve Trkiyenin Avrupa Birliine giriinin n koulu olarak deerlendirilmesini isteyen Krtler, bu metni 17 Aralk 2004 Zirvesi ncesinde, Trkiye ve Avrupa Birlii yetkili kurumlarna da sunacaklarn beyan etmilerdir. Bu ilana ilikin hususlar basn yayn organlarnda geni bir ekilde yer almtr. Bkz. 08-09-10 Aralk 2004 tarihli gazeteler 588 lnn Paris Krt Enstits Bakan Kendal Nezan tarafndan hazrland ve son hali grlmeden basna verildii iddialar ortaya karken; imzalayanlarn ilann son halini grp grmedikleri konusunda Leyla Zana, Hatip Dicle, Orhan Doan ve Selim Sadakn da aralarnda bulunduu grup ile Krt Enstits elikili aklamalarda bulunmutur. Bkz. 11/12/2004 tarihli gazeteler

211

-zellikle Krt vatandalarna, Avrupann demokratik lkelerinin yurttalar olan Bask, Katalan, skoyal, Lapon, Gney Tirollu, ya da Valonlara tannan ya da bizzat kendisinin Kbrs Trkleri iin talep ettii haklara edeer haklar garantilemelidir.

-Krt blgesinin (ki burada kastedilen kendilerince belirlenen illerden oluan bir alandr) ekonomik onarmnn salanmas, baz kylerin yeniden ina edilmesi; konulmaldr. Krt gmenlerin dnn tevik nlemlerini de ieren kapsaml ve Avrupa destekli bir kalknma program hazrlanarak uygulamaya

- Krt halknn varln tanyan, ona kendi dilinde resmi eitim-retim sistemi ve medya faaliyetleri, kendi kimliiyle dernek, kurum ve parti kurup kltrn ve siyasal istemlerini zgrce ifade etme ve savunma haklarn garantileyen, yeni, ada ve demokratik bir anayasa hazrlanarak yrrle geirilmelidir.

Bu ilnn tepkiyle karlanmas karsnda Leyla Zana ve arkadalar yaptklar yazl basn aklamasnda Baz Krtler, Trkiyede Krt sorununun zm iin spanyay, rlanday, talyay hatta Kbrs referans ya da rnek model olarak gsterebilir. Fakat Trkiye Krtlerinin ezici bir ounluu ve temsil ettiimiz siyasi misyon Trkiyede Krt sorununun zmnde otonomi-zerklik ieren federatif zmlerin amz ve gnmz koullarna uygun olmadn dnmektedir. 1999 Helsinki srecinden bu yana cezaevinde ve sonrasnda, halkmzn demokratik hak ve beklentilerini de savunarak Trkiyenin ABye tam ye olmas yolunda youn bir diplomasi faaliyeti yrtyoruz. Diplomatik faaliyetlerimiz iinde kapal kaplar ardnda farkl, demokratik kamuoyunda farkl dnceler ne srmyoruz. Her

212 zeminde yeni dnceleri aklkla savunuyor ve arkasnda duruyoruz589 eklinde kar beyanda bulunmulardr.590

Geen zaman zarfnda DTP ve PKK kanadnda yapc hi bir gelime gzlenmemitir.591 Eski DEP milletvekili ve DTP kurucularndan Selim Sadak, gvenlik glerinin PKKya kar blgede balatt operasyonlarn durdurulmasn isteyerek, aksi halde Krtler yzlerini baka tarafa dneceklerdir eklinde beyanat verirken;592 Partisinden tecrit edilen Zanann talebiyle Zana ve Talabani, 29 Nisan 2006da Sleymaniyede grm; bu grmede Zana, buradaki Krtler zgrlk ve demokrasi iinde yayor

589 590

Yazl basn aklamas iin bkz. 11/12/2004 tarihli gazeteler Peki bu durumda Krtler ne istemektedirler? DTPnin ska dile getirdii sivil ve demokratik zm ile ilgili Lf olarak sivil ve demokratik zmden sz etmek ok kolaydr ve kulaa da ho gelir. Sk ynetimleri, silahl mcadeleyi, sava kim ister ki? O halde, u soruya cevap beklemek hakkmzdr: sivil ve demokratik zm nasl olacaktr?... Bu iddiada bulunanlar, bugne kadar Trkiyenin birlik ve btnln zedelemeyecek tek bir somut teklif getirebilmi deillerdir diyen Hasan Celal Gzel, PKK terr rgt desteindeki Krt ayrlk hareketin hedeflerini u ekilde ortaya koymaktadr. 1. nce, Trkiyedeki ayrlk Krt hareketi, sivil ve demokratik zm yollar arayan bar bir hareket olarak gstermek, 2. Bu arada PKKnn terr faaliyetlerini hzlandrarak siyasi iktidar kskaca almak, 3. Terr eylemlerini durdurmak iin af karlmasn salayarak baar kazanmak, 4. Siyasi sahada nce zerk ynetim kurulmasna almak (Nitekim Krtler ne istiyor? balkl ilanda bunu aka dile getirmilerdir), 5. Daha sonra, federatif ynetim kurulmasn salamak, 6. Niha safhada da Kuzey Iraktaki Blgesel Krt Ynetimiyle ya da o zamana kadar bamsz bir devlet kurulmusa onunla- birleerek Diyarbakr merkezli bir Krdistan kurmak. Gzel ayrca, bu hesaplar yapanlarn PKKnn terr eylemleri ve karmaya altklar kitlesel isyan hareketleri kadar, poplist politikaclarn tavizkr tutumlarna, hayalci aydnlarn desteine, AB evrelerinin himayesine ve zellikle Iraktaki ABD glerinin kendileri lehine hareket edecekleri beklentisine dayandklarn vurgulamaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Hasan Celal Gzel, Radikal Gazetesi, 16/03/2006 tarihli nshas 591 21 Mart 2005te Mersin'de PKK sylemlerini ieren pankart ve PKK bayraklarnn tand, calann posterlerinin ald Nevruz kutlamalar srasnda aralarnda ocuklarn da bulunduu bir grup Trk bayran yakmak istemi, bu hadisenin akabinde baz DEHAPllar gzaltna alnmlardr. Konu ile ilgili konuan Emniyet Genel Mdr Yardmcs Ramazan Er Olaylarn arkasnda kimin olduu bellidir, malumdur, ilna gerek yok eklinde beyanat vermitir. Dier yandan, Terr rgt PKKnn Karadenize alma politikas sonucu" baz terristler Trabzonun Maka ilesinde ortaya kmtr. Polisin phelenip kimlik kontrol yapmak istemesi zerine atma meydana gelmi; atmada bir PKKl l olarak ele geirilirken dieri yakalanmtr. Bu ve benzeri olaylar Trkiye genelinde kitlesel tepkilere neden olmutur. Bkz. dnemin yazl basn organlar. Dier yandan emdinlide meydana gelen hadiselerin iyz ise henz aa kavumam olup, Emniyet eski stihbarat Daire Bakan Blent Orakolu emdinli hadisesinde ok ciddi bir d provokasyon olduunu vurgulamtr. Kanal 7, Szn z Program, 7/6/2006, 592 Bkz. 24 Nisan 2006 tarihli gazeteler

213 eklinde deerlendirmede bulunmutur.593 Dier yandan, Demokratik Toplum Partisi Ebakan Ahmet Trk, Erdoann PKKy terr rgt olarak iln etsinler szne karlk, Hamas ile nasl grtler? cevabn vermitir.594

Dier yandan, Gney Doudaki operasyonlarda len 14 PKKlnn cenazesi bata Diyarbakr olmak zere Batman, Siirt, stanbul gibi illeri sava alanna evirirken; blge, Danimarkadan yayn yapan PKKnn yayn organ Roj TVnin provokasyonlarna sahne olmutur.595 Muta kan atmada ldrlen 14 PKKldan Kenan Demirin 29 Martta Siirtte defnedilmesinden sonra kan olaylara ynelik olarak DTP Siirt l Bakan Murat Avcnn Ordu, Krdistanda aktt kann hesabn vermek zorundadr. eklindeki

26 Nisan 2006da IKDP lideri Mesut Barzani ile Selahaddin kasabasnda gren ve Trkiyenin olas bir snr tesi operasyonundan duyduu endieyi dile getiren Zana, Talabaniden de PKKnn atekes srecini balatmas iin devreye girmesini istediini belirtmitir.Bkz. http://www.cnnturk.com 29.04.2006 ve gncel basn 594 Bugn Gazetesinin 10 Mays 2006 tarihli basksnda, Bu tip benzetmeler bizi yanl sonulara gtrr diyen Nazl Ilcak, Hepimiz, srail devletinin Batllarn oyunu ve destei ile Filistin topraklar zerinde kurulduunu, aralarnda din ve rk fark olan, ayrca birbirine kar derin husumetler besleyen iki milletin sz konusu olduunu biliyoruz, .. bir tarafta esir bir millet sz konusu, dier tarafta demokratik bir lkenin eit vatandalar PKKy Hamasla ve calan eyh amil veyahut Dudayevle mukayese edemeyiz. demektedir. 595 Roj TVnin ve baz DTPlilerin kepenk kapatn arsna uymayan sadece Diyarbakrda 70 kadar iyeri ile 3 banka ubesi ve 1 salk oca PKK yandalarnca molotof kokteylleri ve talarla tahrip edilmitir. Dier ehirlerde de manzara farkl olmam, bata emniyet binalar olmak zere kamu binalar, okullar, salk ocaklar tahrip edilmi, karakollar baslmtr. Sokaklar provokatr-polis atmalarna sahne olurken, kan olaylar Batman Siirt, Van, Mardin gibi baz illere sratle yaylm ve hatta stanbulda olaylar yaanmtr. Bu srete, DTP Siirt l Bakan Murat Avc kendilerine yeni bir talimat gelmedike kepenklerin almamasn istemitir. 14 terristin cenazesi srasnda meydana gelen olaylarda 2 kiinin lm zerine Diyarbakr Belediye Bakan Osman Baydemir, bu blgenin acs 14 idi, bu saat itibariyle 16dr eklinde aklama yapmtr. DTP Diyarbakr l Bakan Ahmet Cengiz, Diyarbakr Belediye Bakan Osman Baydemir ve DTP Siirt l Bakan Murat Avc hakknda soruturma almtr. DTP heyeti Diyarbakr Konukevinde konuya ilikin bir rapor hazrlamtr. DTP hukuktan sorumlu Ebakan Yardmcs Hasip Kaplan rapora ilikin aklamasnda 30a yakn insann ld olaylara ilikin zetle; asl, kkeni ve kimlii inkr edilen ve zgr yurtta yerine konulmayan, szde yurtta muamelesine tabi tutulan yaklamlarn dayanlmaz bir noktaya geldiini sylemi; bu olaylarn gvenlik glerinin mdahalesi ile baladn belirtmitir. Demokratik ve kltrel haklar ile genel bir affn (calan da kapsayan) karlmay olmasnn tepkilerin gelimesine neden olduunu vurgulayan Kaplan, Babakan ve ileri Bakannn konuya ilikin aklamalarndan sonra diyalog kapsnn kapandn, ar iddetin yolunun aldn sylemitir. Bkz. 6 Nisan 2006 tarihli gazeteler. Bu hadiselerden ok daha nceleri balayan PKKnn terr eylemleri, Hakkride asker ocuklarn tayan renci servisine PKK tarafndan patlayc maddeyle yaplan saldrlarla 2006 Mays aynda da devam etmitir. Bkz. 3/5/2006 tarihli gazeteler.

593

214

konumasn da kant gsteren Diyarbakr Basavcl, DTPnin kapatlmas istemiyle hazrlad dosyay Yargtay Basavclna gndermitir.596

3.4. syanlarn ve Krtlk Hareketlerinin Deerlendirmesi

alma iinde yer alan ayrntl incelemede de grld gibi, Osmanl dnemindeki hareketlerin hi biri, btn Krtleri iine alan, etnik temelli hareketler deildir. Genel olarak bu hareketlerin ahs hrslardan ve taleplerden veya Osmanlnn yrtt reformlar karsnda airet lider ya da ileri gelenlerinin otoritelerini kaybetme endiesinden kaynakland anlalmaktadr.

ttihat ve Terakk dnemi hareketlerinin,

Batl devletler tarafndan

kkrtlan Hnak, Tanak gibi Ermeni kurulularnn, Pontus, Mavri Mira gibi Rum kurulularnn ve Arap milliyeti kurulularnn faaliyetleri ile 19 uncu yzyln bandan itibaren Bat Avrupada gelimeye balayan milliyetilik akm ve her milletin kendi devletine sahip olmas gerektii inancndan etkilendii grlmektedir.

Bu etkileimin tesiri ile deolojik Krtlk hareketlerinin Abdurrahman Bedirhan, shak Sukt ve Abdullah Cevdet gibi Krtlerin faaliyetlerinde grlmeye balad dnemde, batl devletlerin yardm ve destekleri ile

596

Bkz. 23 Mays 2005 tarihli gazeteler. Bununla birlikte, 25 Mays 2005te DTP Ebakan Yardmcs Sedat Yurtta ile Tuluk ve dilerinden sorumlu Ebakan Yardmcs Azmi Grden oluan heyet Kuzey Iraka gitmitir. Yurtta, heyetin 28-29 Mays tarihlerinde yaplacak Sosyalist Enternasyonal Toplantsna katlacaklarn, bunun dnda IKYB Bakan Celal Talabani ve IKDP Bakan Mesut Barzani ile greceklerini bildirmitir. Yaanan gelimeler zerine byle bir heyet ile Kuzey Iraka gidilmesi manidar bulunmaktadr. Bkz. 26 Mays 2006 tarihli gazeteler. Dier yandan, Kuzey Irakn Sleymaniye kentinde dzenlenen Krt Sorunu adl toplantya katlan Ahmet Trk, calan da kapsayan genel bir afta srarl olduklarn vurgulam (bkz. 30 Mays 2006 tarihli gazeteler ve http://www.ntvnmsnbc.com/news/374965.asp); ayrca DTP heyeti, PKKnn Iraktaki partisi olarak bilinen Krdistan Demokratik zm Partisi Genel Bakan Dr. Faik Gulpi ile Erbilde grmtr. Trk, Gulpiye Irakn kuzeyinde yaanan gelimeleri olumlu bulduklarn, burada yaananlarn dier paralardaki Krtler iin de nem tadn belirtmitir. Bkz. 31-01 Mays 2006 tarihli gazeteler ve http://www.ntvmsnbc.com/news/375239.asp 01 Haziran 2006

215

zellikle Rusya ve Ermeni kurulular ile yrtlen sk ilikiler dikkat ekmektedir.

Bu erevede, Krt Tevn ve Terakki Cemiyetinde, smail Hakk Babanzdenin ve eyh Ubeydullahn olu Seyyid Abdlkadirin faaliyetleri ile Ermenilerin ve arlk Rusyasnn destei; Hevi (Umut) Cemiyetinde, Babanzde smail Hakk, Abdlaziz Baban ile Dr. Abdullah Cevdet gibi Krtlerin faaliyetleri; Gehanden Cemiyetinde, amac blgede otorite salamak olan ve Rusyann dorudan yardm, tevik ve tahrikleri ile beslenen Abdurrezzak Bedirhann faaliyetleri; arlk Rusyasnn yaylmac politikalarna Ermenileri alet etme abalarna kar Hkmetin dou vilayetlerinde slahat iin harekete gemesinden kaynaklanan Molla Selim syannda, isyan planlayarak destekleyen arlk Rusyas ile Ermeni destei grlmektedir.

Bununla birlikte, ttihat ve Terakki Dneminde baz Krtler ve devletler tarafndan milliyetilik akmnn tesiri kullanlmaya allmsa da baar salanamamtr.

Birinci Dnya Sava ncesindeki Krtlk hareketlerinde yine bu dnemde, ngiltere ve Fransann faaliyetleri ve destei yannda, Rusya blgede grevlendirdii konsoloslar vastasyla airet reislerini Trk Devletine kar eyleme tevik etse ve bunlardan bir ksmn Rusyaya gtrerek Trkiye aleyhinde yetitirilmelerine yardmc olsa da Birinci Dnya Savann balamasyla airet reisleri Ruslarn tm yardm vaadlerini kaytsz artsz reddetmi ve Trk Devletinin hizmetinde dmana kar savamlardr.

Bu dnemde kurulan Cemiyetlerin faaliyetlerinde, eitli lkelerin destei yannda, bu lkelerce desteklenen belli bal birka airetin ve mensuplarnn isimleri dikkat ekmekte; Krtlk hareketlerinin bu airetler eliyle srdrlmeye alld anlalmaktadr. Bu erevede;

216

- ngilterenin desteinde bir Krt devleti kurmay ama edinen Krt Teli Cemiyetinde Babanzdelerin (Babanzde Hikmet, Babanzade Hseyin kr ve Hikmet Beyler, Babanzde Mustafa Zihni Paa), Bedirhanlarn (Kamran Ali Bedirhan, Bedirhanzde Bedirhan, Bedirhanzde Murat Remzi, Bedirhanzde Mehmed Ali, Bedirhanzde Hasan Remzi) Berzencizde Abdlvahid, Seyyid Abdulkadir Efendinin;

- Krt Teli Cemiyetinin blnmesi sonucu, ngilizlerin yardm ile kurulan Tekilt- ctimiyye Cemiyetinde, Bedirhanlarn (Celdet Bedirhan, Emin Ali Bedirhan), Babanzdelerin (Babanzde kr, Babanzde Fuad, Babanzde Hikmet) ve Dr. Abdullah Cevdet ile Dr. Mehmed kr Sekban gibi dier Krtlerin;

- Krt Teli Cemiyetine bal olarak faaliyetlerini srdren Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyetinde, Bedirhanzadelerin (Bedirhanzde Abdurrahman Bey, Bedirhanzde Emin Ali Bey, Bedirhanzde Kamil Bey, Bedirhanzde Midhat Bey), ile Erzurum Mebusu Seyfullah Bey, Hakkri Mebusu Tah Efendi, Dr. Abdullah Cevdet gibi Krtlerin faaliyetleri dikkat ekmektedir.

Krt Teli Cemiyetine halkn ilgi gstermemesi zerine, 1919 ylnda Diyarbakrda kurulan Krt Kulb adl rgtn yneticilerinin, ngiliz himayesinde zerk bir Krdistan kurulmas iin ngiliz ajan Noel ile temas kurduklar, onun vastasyla temin ettikleri ok miktardaki paray yine Noelin direktifleri dorultusunda eitli airetlere verdikleri ve bunlar Devlete kar kkrtmaya altklar da hatrlanacaktr.

Bu dnemin hareketleri, grlecei zere birka airetin ileri gelenleri ve birka Krt isim zerinden yrtlmeye allm; bu almalarla blge insannn milli birlik duygusu yok edilerek, Krtlk fikri empoze edilmeye gayret gsterilmitir. Ancak Milli Mcadelenin igalciler karsndaki

217

baarlar neticesinde Krdistan kurulmas fikrine destein azalmas sonucu, yerel bir Krt devletinin kurulmas fikri ok kk bir zmrenin dnda kabul grmemitir.

Milli

Mcadele

Dneminde

ise

Krtlk

faaliyetleri,

zellikle

ngilterenin Musul ve evresini igal etmesiyle yeni bir boyut kazanmtr. Bu dnemde, Dou ve Gneydou Anadolunun airet liderleri harekete geirilmeye allm; Krdistan konusu, milletleraras platforma tanm ve blgeye gerek mdahale sebebi olan petrol ile btnletirilerek kullanlmaya allmtr.

Bu dnemde, Bedirhanlarn (Bedirhanlardan Celde ve Kamuran Ali kardelerin), Elaz Valisi Ali Galibin ve ngiliz ajan Noelin almalar ile Krtlk faaliyetleri srdrlmeye alld; tilaf Devletlerinin desteine dayanan Krt rgtlerin faaliyetleri ve Anadoluda meydana getirilen olaylarla bu hareketlerin desteklendii grlmektedir.

Bu erevede; Ali Bat syan, ngilizlerin blgede kaos karmak suretiyle Milli Mcadelenin baarszla uramasn salama abalarndan kaynaklanrken; Cemil eto Olay ngiliz ve Franszlarn ynlendirici faaliyetleri sonucu meydana gelmitir. Dier yandan, Musul meselesini lehlerine halletmek iin Trkleri blgeden uzak tutmay ve baka problemlerle megul etmeyi dnen ngilizlerce hazrlanan Milli Aireti syan; ngilizlerin ve Franszlarn tevik ve tahrikleri yannda, maddi yardmlar ve blgede yaptklar menfi propagandalar neticesinde meydana gelmitir. Kogiri syannda ise bu isyana her trl yardm salayan d destekli Krt Teli Cemiyetinin, Cemiyetin stanbuldaki kurucusu eyh Abdlkadirin ve onun direktifleri dorultusunda hareket eden mranl Bucak Mdr Haydarn, Alian Beyin ve Baytar Nurinin (Dersim) faaliyetleri etkili olmutur.

218

Grld gibi, gerek ttihat ve Terakki, gerek 1. Dnya Sava ve gerekse Milli Mcadele dnemlerinin Krtlk hareketleri ve isyanlar; blge zerinde hesaplar olan eitli devletlerin dorudan destei ve ynlendirmeleri neticesinde meydana gelmi ve milliyetilik akmnn yaratt tesirlerle beslenmeye allmtr.

Son derece hareketli siyasal gelimelerin yaand ve bunlara bal ok ince hesaplarn yapld bu dnemde, btn Krt airetlerini kapsayan deil, birka airetin ndegelenlerince yrtlen Krtlk hareketlerinin szkonusu olduu grlmektedir. Bu sre iinde ve baz Krtler arasnda bir ideoloji geliiyor gibi grnmekle birlikte; btn Krtleri kapsayan ayr bir Biz tanmnn meydana gelmedii, grlmektedir. btn abalara karn ayr bir Krt kimlii ile bir Krt etnisitesinin ve bir Krt Etnik grubunun olumad

Bu dnemde, demokratik olmayan airet yaplarnda ailelerin ve aile balarnn tesiri gl bir ekilde grlmektedir. Bu erevede eitli airetlerin lider ya da ileri gelenleri; bir ideal olarak deil, karlarnn gerei olarak Krt Devleti fikri ile hareket etmi; baz lkelerle girmi olduklar ibirlii neticesinde kendi airetlerini ve dolaysyla bu airetlere mensup insanlar isyan hareketlerinde kullanmlardr.

Burada dikkat eken bir husus, Osmanl dneminde ahsi karlar, hrslar ve Devletin reform hareketleri sonucu airetleri zerindeki otoritelerini kaybetmek istememeleri sebebiyle isyan hareketinde bulunan belli bal baz airetlerinin/ailelerin; daha sonraki dnemde de Krtlk hareketleri iinde yer aldklar, isyanlarda ciddi rol oynadklar ve ynlendirdikleri gereidir.

Bu durum, isyanlarn karakterine ve sebeplerine dair yeterli bilgiye sahip olmayan (ya da bilinli olarak bu tarz bir anlatm seen) kimi yazarlarca, Krtlerin Osmanldan bu yana eitli isyan hareketleri kararak

219

Osmanldan ve Trkiyeden ayrlmak istedikleri eklinde yorumlanmtr. Oysa burada szkonusu olann, belli birka airetin/ailenin bamszlk sevdas iinde olmaktan ziyade; kiisel karlarla (ki ahsi ynetimlerinde bir blge istemeleri sebebiyle Krdistan fikrinin de bu erevede dnlmesi gerekmektedir) hareket ederek, bir kan davas ve husumet duygusu iinde isyan hareketlerinin iinde yer aldklar grlmektedir.

Dier yandan bu srete yaanan gelimelerin, ama birlii iindeki Krtlerin bir millet oluturarak bir devlete sahip olmalar ynnde hareketler olmad grlmektedir. Zira Krtler (her ne kadar baz airetlerin sre iinde d destekli hareketleri grlse de), I. Dnya savanda Osmanl ile birlikte hareket etmi, ardndan Anadoludaki direni hareketinin iinde olmulardr.

19

uncu

yzyldan

itibaren

Osmanly

blmek

isteyenlerce

milliyetilik kavram Krtlere tantlm ve oluturulmaya allan Krt milliyetilik hareketinin desteklenmesi iin Avrupa Devletlerince byk abalar harcand grlmtr. Ancak, milliyetilik tanmlarnda kullanlan btn kavramlarn ve deerlerin Krtler asndan Osmanlya tekabl etmesi sebebiyle; ortaya karlmak istenen Krt milliyetilik hareketleri, Osmanlnn bir paras olan Krtler arasnda karlk bulmam; Osmanlnn dnda bir Krt Etnik bilinci olmay sebebiyle de btn Krtleri kapsayacak bir ulusal harekete dnmemitir.

Cumhuriyet dneminde yaanan eyh Said Olay, deiik etkenlerin yan yana gelmesi ile ekillenen ve tek bir sfatla nitelenemeyecek olan bir mahiyet arzetmektedir. Bu olayda i ve d etkenlerin yan sra, Azadi rgtnn byk bir rol olmutur. syan, bir yandan ngilterenin Musul zerindeki taleplerini Trkiyeye kabul ettirmek iin kulland bir ngiliz manevras olarak deerlendirilirken; dier yandan Olayda Halifeliin kaldrlnn tesirleri gzlenmektedir. Nitekim, Azadi rgtnn eylemlerini

220

geniletmek ve dn bir mahiyet kazandrmak iin dn liderlerden yararlanma abalar hatrlanacaktr. Bu hadise, Trklerin Musul zerindeki iddialarn aratran Birlemi Milletler Komisyonunda, Trklerin kendi topraklarndaki Krtler arasnda bile huzuru salayamayaca ve Krtler ile Trklerin birlikte yaama konusunda bir istekleri olmad ynnde kullanlmaya allmtr. Nitekim, eyh Said Olaynn ardndan, Misk- Mill snrlarmz iinde olan Musul blgesi kaybedilmitir.

Milli Mcadele dneminde slmiyet, bamszlk mcadelesi veren milleti kenetleyen harlardan biri olmutur. Mustafa Keml Atatrkn bu dneme ilikin konumalarnda da bu arlk hissedilebilmektedir. Zira Atatrk, lk Millet Meclisindeki bir konumasnda;

Burada maksut olan ve Meclis-i linizi tekil eden zevat yalnz Trk deildir, yalnz erkez deildir, yalnz Krt deildir, yalnz Laz deildir. Fakat hepsinden mrekkeb anasr- slmiyedir. Samimi bir mecmua hayatn, eref ve ann kurtarmak iin azmettiimiz emeller, anasr- slmiyeden mrekkeb bir kitleye aittir. Bunun byle olduunu hepimiz biliriz.597 demektedir.

Dier yandan, Erzurum Kongresinin 7 Austos 1335 (1919) tarihli Beyannamesinin birinci maddesi598 ise u ekildedir:

Trabzon vilayeti ve Canik (Samsun ) sanca ile Vilayt- arkiye namn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz, Van, Bitlis vilayeti ve bu saha dahilindeki evliye- mstakile hi bir sebep ve bahane ile yekdierinden ve Camia- Osmaniyeden ayrlmak imkn tasavvur edilemeyen bir kldr. Saadet ve felakette itiraki tam kabul ve mukadderat hakknda ayn maksad hedef ittihaz eyler. Bu sahada yaayan bilcmle

597

Mustafa Kemal Atatrk, Sylev ve Demeler, C.I, Mays 1920, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1989, s. 74-75 598 Mahzar Mfit Kansu, a.g.e, s. 114

221

anasr- slamiye ve yekdierine kar mtekabil bir hiss-i fedkar ile mehun ve vaziyet- rkiye ve itimaiyelerine riayetkar z kardetirler.

Dier yandan; Tekilt- Esasiye Kanununun 2. maddesinde; Trkiye Devletinin dini, Dini slmdr.599 eklinde bir ifadenin yer almas da slmiyetin Milli Mcadelede oynad roln bykln gstermektedir.

3 Mart 1924de TBMM, Trkiye Cumhuriyeti iinde hilfet makamnn bulunuunun Trkiyeyi i ve d siyasette iki bal olmakta kurtaramad gryle halifeliin kaldrlmasnn gereklilii ynnde bir teklifi grm ve hilafeti kaldrarak Hanedan- Osmannin yurt dna kartlmasna karar vermitir.600

Halifeliin kaldrlnn btn Mslmanlar zerinde etkisi byk olmakla birlikte, Halifeliin kalkmasyla birlikte Trk-Krt kardeliinin en nemli sembolnn de ortadan kalkm olduunu iddia etmenin yanl bir deerlendirme olaca dnlmektedir. Zira, burada alt izilerek nemle vurgulanmas ve gzard edilmemesi gereken udur ki, kaldrlan Halifelik olmutur, ancak slamiyet inanc yasaklanmam ve kaldrlmamtr.

Her ne kadar bu sebeple eitli evrelerin Ankara Hkmetini din d olarak sulamas ve bunu kullanmas mmkn hle gelmi olsa da bir din olarak slmiyetin ve Onun yaratt kltrn ortadan kaldrlmas zaten mmkn deildir.

Bu erevede, eyh Said Olaynn dinsel yn, Krt dini ve airet liderlerinin kendi otoritelerini sultan ve halife kurumlarna dayandrmalar sebebiyle, bunlarn ortadan kaldrlmasnn kendilerinin de meruiyetlerini ortadan kaldrd gereine dayanmaktadr. Bu sebeple halifeliin kaldrl,
599 600

rfan Bingl, lkemizde Anayasa Hareketleri, Atak Ofset, Ankara, 1993, s. 88 Ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut Gololu, Devrimler ve Tepkiler, s. 14-23, 159-161

222

Krt kimliine deil (ki ayr bir Krt kimliinin varolmad da gz nnde bulundurulmaldr) dini ve airet liderlerinin otoritelerine ynelik bir tehdit olarak alglanmaldr. Bu isyanda, dini ve airet liderlerini birbirleriyle elien, bazen tamamen zt noktalarda bir araya getirerek onlar baz ateistlerle birlikte Cumhuriyet Trkiyesine ynelik ortak bir mcadelede birletirenin de bu tehdit olduu grlmektedir. Bununla birlikte, Halifeliin kaldrlna duyulan samimi zntnn de kitleleri harekete geirmedeki tesiri gzard edilemeyecek bir gerek olup; halk nezdindeki duygu younluu ile liderler bazndaki tehdit algsnn, zamanlama olarak ngiltere tarafndan olduu gibi, ateist karakterli bir maa olan Azadi rgt tarafndan da syan hareketinde kullanld anlalmaktadr. Ayrca, meydana gelen yama olaylar da, dini maksatlarla hareket ettiklerini syleyen isyanclarn nemli bir blmnn gerekte kar arayndaki ekyadan ibaret olduunu gstermektedir.

Dier yandan Krtlk faaliyetlerinde bir gereke olarak kullanlmaya allan eyh Said syann bir Krt isyan olarak deerlendirmek de mmkn grnmemektedir. Hereyden nce Snni Zazalar tarafndan balatlarak yrtlen bu syann, Krtlerin az bir ksmndan destek grm olduu gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca pek ok Krt aireti bir yandan olay srasnda isyanclarla mcadele ederken, dier yandan da Hkmete ballk telgraf gnderme konusunda birbiri ile yarmtr. Her ne kadar bu harekette Krtlere ve Krdistana dair vurgular dikkat ekse de; Zazalarn kendilerini Krt olarak kabul etmeyileri ve kimlii belirsiz kiilerce yrtlen ekyalk hareketleri ile bata ngiltere ve Fransa olmak zere eitli lkelerin destei de gz nne alndnda; Musul nihai hedefine ynelen, Krdistan fikri etrafnda lanse edilmeye allan ve dini duygular istismar edilen blge insanlarnn kullanld ok ynl bir ince hesapla kar karya kalnd grlmektedir. Ancak, bu verilerden yola karak eyh Said syannn kesinlikle bir Krt isyan olmad sylenebilmektedir. Dier yandan btn bu

223

gstergeler, olaylarn hedefinin gerekte petrol blgeleri ve buradaki g dengesi ile ilgili olduunu ortaya koymaktadr.601

Yine bu dnemde meydana gelen emdinli Olay, eyh Said olaynn sanklarndan Seyid Abdlkadirin idm edilmesinin ardndan olu Abdullah babasnn intikamn alma isteinden kaynaklanrken; Rakotan ve Raman Olaylar eyh Said olayndan sonra blgede i gvenliin ve huzurun tam olarak salanabilmesi iin yrtlen, silahlarn toplanmas ve kaaklarn yakalanmas almalar srasnda Beiri blgesindeki Raman, Garzan ve Rakotan airetleri ile Silvan ve Kulpun Bkran airetlerinin saldrlarda bulunarak tedip harektn engellemeye almalarndan kaynaklanmtr.

Pervari Olay, apka nklbna kar ar hassasiyet ve tepki gsterilmesi ile Pervarinin Rba Kynde yaayan birka kiinin haklarndaki ar belgesine tepki gstermeleri sebebiyle meydana gelirken; Koua Olay, eyh Said olayna katlan eylemciler ile ibirliine girenlerin, yasal vergilerini vermekten ve askerlik grevlerini yerine getirmekten kanarak dardan aldklar silah ve cephanelerle Devlet ynetimine kar terrist eylemlerde bulunulmas sebebiyle gelimitir. Hakkri Olay ise eyh Said olaynn ardndan Anadoluda zorunlu ikmete tbi tutulmak istenen eyh Enverin kararn uygulanmasn engellemek isteyiinden kaynaklanmtr.

Sason Olay, Sason corafyasnda saklanan ve halk eyh Said olaylarna katlmas iin zorlayan silahl eylemcilerin yakalanmas iin yrtlen bir dizi harekt srasnda meydana gelen hadiseler olurken; Mutki Olay ise Sason olaylarna kar yrtlen harekt srasnda, Hersan ve Silent airetlerinin silahlarnn tam olarak toplanamamasnn akabinde; Bitlis
601

Petrol blgesinde ve bu blgeye yakn alanlarda yaayan insanlar kendilerini Krt diye deil de rnein Laz ya da erkez diye tanmlayan insanlar olsalard ve Krtler de Trkiyenin rnein Konya, Krehir, Yozgat, Eskiehir gibi blgelerinde yerleik olsayd, tarihsel olarak yaanan gelimelerin seyri ne ynde olurdu? Bu sorunun cevab, aslnda Krt meselesi olarak adlandrlan olgunun analizini de bir anlamda iinde tamaktadr.

224

Valiliinin

Mutkideki

35

ky

nakletme

kararna

kar

kyllerin

kkrtlmasndan kaynaklanmtr.

Dier yandan, Ar Olaylar; bir ekyann adamlar ile birlikte ran snrn geerek Beyazt ilesine bal kylerde yapt hayvan hrszlnn nlenmesi iin alnan tedbirler sonucu meydana gelmi; ancak hrszl eklinde ve balayan hadise, Hoybun rgtnn silahl kitle desteklemesi ynlendirmesi neticesinde hayvan eylemcileri hareketine

dntrlmeye allmtr. Ayrca bu olaylar, ngiltere, ran, Fransa, Rusya ve Ermeniler tarafndan dorudan desteklenmi ve ynlendirilmitir.

ngilizlerin

organizatrlnde,

Krtlerin

kullanlarak

Ermeni

amalarnn gerekletirilmesi gayesiyle Ermeni Tanaklara kurdurulan Hoybun rgtnn kararlarna, Bedirhanlar ile kaak subaylarn dnda tm Krtlerin tepki gsterdikleri ve bunlarn bir ksmnn rgtten ayrlm olduklar hatrlanacaktr. Hoybun rgt de Tanak rgt gibi, Trkiyeyi zayf drmek ve Ermenistan topraklarn ele geirmek maksadyla geni apl bir organizasyona giderken, Fransann Kontrolndeki Tanaklar, rgt aracl ile Krtleri desteklemilerdir. Bu erevede Krtler ve Ermeniler arasnda Sevr ilkeleri erevesinde varlan anlama, Hoybun rgtnn altyapsn oluturmutur.

rgt propaganda faaliyetlerinin Kahire, Beyrut, Paris, Detroit, Philadelphiada bulunan merkezlerden idare edildii ve faaliyetleri arasnda Ar Olayna destek salama almalarnn nemli bir yer tuttuu dnldnde, Ar Olaylarnn gerek mahiyeti daha iyi anlalacaktr. Bu erevede Arnn Krdistan vilayeti olarak iln edilmesi ve Hoybun rgtnce eitli kimselerin bu szde vilayet iinde grevlendirilmesi de hadisenin siyasi boyutunun geniletilmesi isteine dayal teebbsler olarak deerlendirilmelidir.

225

Balang itibariyle bir hayvan hrszl hadisesinden ibaret olan Ar olaylar, belli birka Krt ismin etrafnda younlatrlan ve gerekte illegal bir rgtn d destekli organize faaliyetlerine dayanan hadiseler olup; Krtlerin kullanlmaya alld ancak bir Krt syan nitelii tamayan d destekli silahl saldr olaylardr. Baz devletlerin olaylara ispatlanabilir ak desteinin tespitimizi dorular nitelikte olduu grlecektir.

Ar Olaylar erevesinde ortaya kan Oramar Olay ise Ar olaylarnn rgtleyicisi hsan Nurinin, olaylarnn bastrlaca korkusu ile Hoybun rgtne yapt yardm arlar sonucu; Iraktaki eyh Ahmet Barzani ve yanndaki 500 kiinin Irak snrn aarak klaya saldrmas sonucu meydana gelmitir. Oramardaki askeri

Dier yandan Tendrek Olay, ranl bir airet reisinin, yerlemesine izin verildii Ar blgesinde halkn arazilerini ellerinden almaya ve baz airetleri birbirine kar kkrtarak blgede huzursuzluk karmaya almas zerine meydana gelirken; Jilyan Olay, Jilyan airetine mensup kylerde silah aramas yaplmas esnasnda, airet reisi ile karakol komutan arasnda yaanan tartmann bymesi sonucu ortaya kmtr.

Bicar Olay, eyh Said Olaylarnn ardndan blgede gizlenen bir ksm asinin yol kesme, soygun, hrszlk, halka ve devlet mallarna zarar verme eklindeki eylemleri sebebiyle; Batu kyndeki hadise ise siyasi parti ekimesinden kaynaklanan atmay nleme abasndaki gvenlik kuvvetlerine ate almas sonucu meydana gelmitir.

Zeylan Olay, bir silahl grubun Zeylan bucak merkezi ve jandarma karakolunu basmalar neticesinde balayan hadiseler olurken; Plmr (Kuzican) Olay, Plmr airetlerinin evreye ynelik birtakm saldrgan hareketlerde bulunmas, vergi, asker verme ve silahlarn toplanmas konularnda yaanan problemler ile terristlere yataklk eden baz kylerin

226

nakledilmeleri, blgedeki baz reislerin gzetim altnda il merkezinde ikmet ettirilmesi ve Krtlere destek salayan baz memurlarn il dna karlmalar kararna muhalefet sebebiyle meydana gelen olaylardr.

Dersim (Tunceli) Olaynda ncelikle, tarih iinde Ruslar ve Ermeniler tarafndan ynetime kar terr hareketleri iin desteklenen airetlerin, Krt Teli Cemiyeti yelerince de blc amal kitle hareketlerinde kullanlma abalar dikkat ekmektedir.

Bu erevede Tunceli yresinde Alevi-Bektai inanl gruplar ile evre illerdeki Snni inanl insanlar ve airetler arasnda var olan anlamazlklar kullanlarak olaylara zemin hazrlanm; eyhler ve aalar vastasyla da halk olaylarn ierisine ekilmeye allmtr.

Tunceli

Islah

Planlarnn

uygulanmas

neticesinde

gerek

fonksiyonlarn yitirmeye balayan, otorite ve nfuzlarnn krlacandan ve airet yapsnn bozulacandan endie eden yerel kar ve bask gruplar, blge insann Devletten uzaklatrmak iin eitli propaganda faaliyetlerinde bulunmular ve Devlete kar rgtleyerek olaylara katlmaya tevik etmilerdir. Meydana gelen Tunceli Olayna ngiltere, Fransa, Rusya, Ermenistan ve ran destek salarken, blge halk bu lkelerin amalar ynnde kullanlmtr.

Cumhuriyet dneminde meydana gelen bu isyanlar incelendiinde; genel olarak dnemin siyasi konjonktr erevesinde baz devletlerce desteklenen ve ynlendirilen hareketler, Hkmet tarafndan alnmak istenen tedbirlere muhalefet hareketleri, yerel kar gruplarnn otorite kayb endiesi ile meydana getirdikleri hareketler602 ile farkl basit sebeplere dayal birka hareket karmza kmaktadr.
602

Bu erevede rnek olarak Tunceli Olaylarn incelediimizde; Zazalarn Tunceli olaylarna katlmalarnn en nemli sebebinin, blgede g sahibi baz ahslarn basks

227

Bu erevede meydana gelen hadiselerin hi birinde, bir Krt etnik grubunun varl gze arpmamakta; olaylar, Krt syan eklinde deerlendirilebilecek bir karakter tamamaktadr. Zira anlan bu isyanlarn hi biri, bir Krt kimlii altnda ve bir ama birlii etrafnda bir araya gelen Krtler tarafndan meydana getirilmi hadiseler deildir. Her ne kadar airet yaplarnda yalnzca airet nderlerinin kararlar geerli olsa ve etnik grupta da benzeri bir durum gzlense de; bu tarihe gelindiinde daha nce tarttmz etnik grup tanmna uyan gruplarn olumad ve airet yaplarnn devam ettii grlmekte olup; yukardaki analiz erevesinde ayrlk kabile toplumu olgusuna ve Krt milliyeti ideolojisine de rastlanmamaktadr.

1960 sonrasnda meydana gelen hareketlerin karakteri tahlil edilirken; ele alnacak hareketler zerinde tesiri olan ve Cumhuriyetin kuruluundan bu tarihe kadar yaanan ynetsel ve siyasal gelimelere ksaca deinmek yerinde olacaktr.

Saltanatn ve Hilafetin kaldrlmasyla, vatandalk ballnn zemini Saltanat ve Halifelikten Cumhuriyete ve Ulusa kaydrlm; dinsel zellikler ihtiva eden millet anlay, yerini dinsel zelliklerden arnm bir ortak kimlik ve dayanma anlayna, yani bir devlet milliyetiliine terk etmitir. Bu anlay iinde Milli Mcadele dneminin millet tanm laik niteliklerle kurgulanrken; milliyetiliin unsurlar olan dil, kltr, tarih gibi kavramlar, din yerine ikme edilmeye allm; ulusal kimlie katk salayc bir ilev grmek zere Trk Tarih Tezi gelitirilmitir. Bu sre iinde ayrca apka ve Klk-Kyafet nklb (1925, 1934); Tekkelerin, Trbelerin, eyhliklerin, Zaviyelerin, Derviliklerin Kaldrlmas (1925); Tevhidi Tedrisat Kanununun kabul (1924); Harf nklb (1928) ve benzerleri gibi bir dizi inklp gerekletirilmitir.
altnda olmalar, olayn gerek mahiyetini anlayamamalar eklinde gr belirttikleri grlmektedir. Veli Fatih Gven, Tunceli ve evresinde Yaplan nceleme ve Aratrma Raporu a.g.t., s. 156.

228

Bu

srete

din

zel

alana

itilmi;

Saltanatn

kaldrlmasyla

eyhlislmlk tarihe karm; eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlm; laiklik anlaynn bir gerei olarak, din ve devlet ilerinin birbirinden ayr olduu, devletin siyasal yaps ile hkmet ve idarenin ileyiini dzenleyen kanun ve kurallarn sahip dini prensiplerle dini deil, beeri ve ihtiyalarla belirlenmesi yerine ngrlmtr. Bu erevede kiilerin din, vicdan ve ibadet hrriyetlerine olduklar; inanlarnn ibadetlerinin gereini getirebilecekleri kabul edilmitir. Kadnlarn diledikleri gibi giyinebilmelerine karar verilmi, dini bir kyafet olan cbbenin yalnz din grevlilerince giyebilecei belirtilirken, sark sarma yasaklanmtr.

Grlmektedir

ki

yeni

ulus-devlet,

millet

kavramn

dinsel

zelliklerinden soyutlanm bir kavram, milliyetilii ise slam dininden ayr bir deerler sistemi olarak ortaya koymaktadr. Bunun sebebinin, gen Cumhuriyetin, vatandalarnn kimliklerini tanmlay biimlerini deitirerek, onlara laik karakterli alternatif bir kimlik sunma abas olduu dnlmektedir.

Atatrkn millet tarifi u ekildedir: Millet, dil, kltr ve mefkre birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi ve itimai heyettir.603 Atatrke gre milliyetilik de rklk olmayp; Onun milliyetilik anlaynn temelinde kltr vardr. Bu, Trk milletine mensup olma uuru ile vatanna ve milletine bal olan insanlar bir arada tutan ve ortak bir gaye etrafnda toplayan bir kltr anlaydr. Bu kltrn temel unsurlar ise ortak dini deerler ile ortak yaanm tarih iinde birlikte bulunmaktan ve yaamaktan doan ve hayatn her anna yansyan ortak deerler ve inanlardr.

603

Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998, s. 18

229

Atatrkn el yazsyla yazd belgelerde: Bugnk Trk milletinin siyas ve itima camias iinde kendilerine Krtlk fikri, erkezlik fikri ve htta Lazlk fikri veya Bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi kiilerden bahisle; bunlarn tamamnn Trk camias gibi ayn mterek maziye, tarihe, ahlaka, hukuka sahip olduklar604 vurgulanmaktadr. Bu szler de Atatrkn millet anlayn sergiler niteliktedir.

Bu erevede milliyetilik, kiiyi toplulua balayan bir ba olarak vatandalk, milliyet duygusu ya da milliyet eklinde ifade edilebilmektedir. Bu anlayta, Milliyetilik ile milliyet arasnda fark bulunmakta; Milliyet605in, bir millete mensup olma, bir millete bal olma hali; milliyetilikin ise, bir millete mensup kiilerin, mensup olduklar millete kar besledikleri ballk duygusu ve uuru olduu grlmektedir. Dolaysyla, kiinin mensup olduu kitleye kar ballk hissi, millet duygusunun esasn, kkn tekil etmektedir.606

Dier yandan, bu dnemde Millet, toprak temeline dayal snrlarn Misk- Mill olarak belirleyen bir kavram olurken; Trklkn ise Fransz modelinde olduu gibi vatandalk kavramyla zdelemi olduu grlmektedir.

1924 Anayasasnn 88 inci maddesinin ilk fkras Trkl yle tanmlamtr: Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibariyle Trk tlk olunur.607

Bu erevede, Trklk kavram vatandalk bayla belirlenirken; vatandalktan dolay oluan st kimlik de Trk st kimlii olmutur.
Afet nan, a.g.e., s. 23 Bilim adamlar arasnda, Trkiyede yaayan insanlarn dil, din, kltr, etnik kken vb. balardan birden fazlas etrafnda birleme meydana getirdii inanc hkimdir. Ziya Gkalp bu balarn din, kltr, dil, soy birlii olduunu ifade etmektedir. 606 Ayrntl bilgi iin bkz. Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul, 1955, s. 52-53, Aktaran: Cemalettin Takran, Atatrk lke ve nklaplar, Trkler, C. 16, s. 395 607 rfan Bingl, a.g.e., s. 102
605 604

230

Birinci Dnya Savann ardndan, bata talya ve Almanya olmak zere dnyann pek ok lkesinde totaliter ve otoriter nitelikli rejimler birbiri ardna iktidara gelmi olup; bu dnemde Trkiyede ise CHP tek bana iktidar elinde bulundurmutur. Mustafa Kemal Atatrkn salnda iki kez ok partili dzene geilmeye allmsa da netice alnamam608; dolaysyla Cumhuriyet Halk Partisi muhalefetsiz iktidarn srdrmtr. Bu sistemde dikkat eken, yalnzca tek partinin ynetimde bulunmas deil, devlet ile parti arasndaki ayrmn ortadan kalkm olmasdr.609

Cumhuriyet Dneminde ilk defa ok partili hayata gei, Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Refet Bele, Adnan Advar ve smail Canbulat tarafndan 17 Kasm 1924de Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla gerekleti. Frka, lml ve liberal bir alternatif olarak ortaya kt. Programnda liberal ve zgrlk fikirler baskn bir ekilde yer almaktayd. Bu haliyle parti, deiime taraf olmayanlar memnun edecek bir grnt sergilemiyordu. Ancak bu, her trl muhalefetin Terakkiperver Cumhuriyet Frkas etrafnda kmelenmesini engelleyemedi. Dier yandan Mustafa Kemal Paa, yapmay tasarlad inklaplar henz tamamlamamt. Milleti yeniden yaplandrma srecinin tamamlanmas iin zamana ihtiya vard. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluundan itibaren iktidar kanadnda oluan tepkiler, Douda 13 ubat 1925te eyh Said isyannn patlak vermesiyle daha da iddetlendi. Bu gelimelerden sonra 4 Mart 1925 tarihli birleimde, 23 muhalif, 3 ekimser oya kar, 154 oyla gvenoyu alarak greve balayan kinci smet Paa Hkmeti, ayn celsede Takrir-i Skn Kanununun acele mzakeresini istedi. iddetli tartmalara ramen Kanun kabul edildi ve biri Ankarada dieri isyan blgesinde olmak zere iki stiklal Mahkemesinin kurulmas karara baland. Terakkiperver Frka, Takrir-i Skn Kanununa iddetle muhalefet etti. Sz konusu kanunla Ankara stikll Mahkemesine idam yetkisinin verilmesi iddetli muhalefetin en nemli nedeniydi. Gelien olaylar srecinin sonunda Hkmet, irtica krkledii gerekesiyle Takriri Skun Kanununa dayanarak 3 Haziran 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasna karar verdi. ok partili siyasi hayata gei denemelerinden ikincisini Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluu oluturur. Atatrkn yeni bir frka yolunu semesinin sebepleri ok eitlidir. Serbest Frka Lideri Fethi Beyin Paris Bykeliliinden gelmesi, Duyn-u Umumiye borlarnn denmesi meselesi, 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Trkiyenin 19291930 yllar arasnda ok ar mali, iktisadi ve siyasi bir buhran geirmi olmas, toplum tarafndan oluturulan basknn Halk Frkasnn iinde bir zme kavuturulamayaca dncesi ve lkede Cumhuriyet ynetimini gerek anlamda yerletirme dncesi gibi nedenlerle Atatrk, Serbest Frkay kurdurmutur. Ancak 5 Eyll 1930da zmirde meydana gelen olaylar, Serbest Frkann Mustafa Kemal Paann taraftar olmamasna ramen belediye seimlerine girmesi ve bu seimler srasnda meydana gelen olaylar, Frkann kapatlmasnda etkili olmutur. Ayrca, Serbest Frka Programnn halkn ikyetleri dorultusunda hazrlanmas ngrlm, akabinde programda ar vergilerin kaldrlmasgibi maddelerin bulunmas ve Dnya Ekonomik Krizi nedeniyle halkn Frkaya yneliinin de 17 Kasm 1930da Frkann kapatlnda tesiri olmutur. 609 Bu dnemde, llerin valileri ayn zamanda CHPnin il bakanlar olmu, devlet memurlarnn neredeyse tm CHP yesi yaplm, parti ile devlet iie girmi, birbiri ile kaynam ve Trkiye bir parti devleti durumuna gelmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Necdet Ekinci nn Dnemi ve kinci Dnya Sava Yllar Trkler, C. 16, s. 703-704,

608

231

1925 ylnda meydana gelen ve alma iinde detayl bir ekilde ele alnan eyh Said syan, tarihsel hafzalarda yer alan blnme korkusunu canlandrm ve Cumhuriyetin paralanabilecei endiesi yaratmtr. Aslnda bu endieler; yaanan gerekler gz nne alndnda hakl grnmektedir. Dier yandan; lke genelinde yaanan eitli isyan hareketlerinin de 1925-1937 yllar arasndaki dneme rastlad hatrdan karlmamal; dnemin deerlendirmesi i ve d siyasi dinamiklerin hkmet ve politikalar zerindeki tesiriyle birlikte yaplmaldr.

Bu sre iinde, Trk vatandalna sadakatte birlemi olmak yeterli bulunmayarak; modern ada kurulan merkezi devletlerde olduu gibi, milli kimlii glendirme abalar balamtr. Dnya ulus-devletlerinde yaand gibi, Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda yaayan tm vatandalar ayn kltr potas iinde eritme abas, yeni kurulmu Trkiye Cumhuriyeti ulus-devleti iin de nemli grlmtr. Bununla birlikte, bu abalarn btnletirici bir anlayla yrtldnn gz ard edilmemesi gerekmektedir. Bir baka deyile, gen Cumhuriyet, hi bir unsurunu tekiler olarak dlamay ngrmemi; Trk dilinin ve kltrnn benimsenmesiyle farkl unsurlarn Trkiye Cumhuriyetinin bizi iine alnabileceine inanmtr.

Daha nce de belirtildii gibi, dinin zel alana kaydrlmasnn ardndan, laik reformlarla halkn standartlatrlmas abas, bu erevede halkn gnlk hayatna nfuz eden din yerine ikame olabilecek bir g arayn gndeme getirmitir. Bu gc Recep Peker yle aklamaktadr. ... Kemalizmin ulusalclk temel geleri olarak din ve rk yerine ne koyduunu inceleyelim. Halk Partisi program bunu dil, kltr ve ideal olarak sunar ...Kemalist rejim ulusal birlik temeline dayanr.610

Trkiyenin ulusal btnlnn salanmas iin ortak bir dil kullanmnn yaygnlatrlmasnn doru ve zorunlu bir politika olduunu ifade
610

Tekinalp, Kemalizm, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, s. 301

232

eden Mustafa Akyol; bu politikann etkilerini analiz ederken; Krtlerin bir ksmnda, devletin kendilerini kmsediini, hatta dladn dnmeleri sebebiyle bir yabanclamann meydana geldii tespitinde bulunmaktadr. Merkezde yaayan Krtlerde byle bir yabanclama olmadn kaydeden Akyol, yabanclamann sebebinin ortak dil uygulamasndan kaynaklanmadn belirtmektedir.611

Kukusuz gen ulus-devlet, arzulad batl tarzda bir millet rgtlenmesini hayata geirebilmek iin, milli devlet kltrnn genel zelliklerinin toplum tarafndan benimsenmesini salamak zorundadr. Ancak, Devletin uygulamalar, sadece milli devlet modelinin ve kltrnn hayata geirilmesi ile snrl kalmas gerekirken; 1930larda Meclis kararlar ve uygulamalar (inklaplarn yaplmasnda olduu gibi) halka ramen halk iin anlayyla gerekletirilmi; halkn siyasal hayata katlmas asndan da atama yoluyla oluturulan TBMM yeterli grlmtr.612

Tm dnyada gzde siyasi rejimler olarak ykselen otoriter ve totaliter ynetim biimleri; kinci Dnya Sava ncesinde de ykseliini srdrmtr. Atatrkn 10 Kasm 1938de vefatnn ardndan smet nn, ordu ile ibirlii iine girerek; CHPnin elit kadrosunun ve ordunun diretmesi neticesinde Cumhurbakan seilmitir. Parti devletine dnen Trk siyasal sistemi, II. Dnya Sava boyunca sren nnnn Milli eflik Dneminde, Atatrk dneminden ok farkl zelliklere sahip olmutur. Trkiye Cumhuriyetinde grlen dayanmac Kemalizm, nnnn kurumsallam

Akyol bu analizini Albert F. Reiterin Yabanclama asl olarak ehir merkezlerinden gelen insanlarn taral insanlara; st snflarn alt snflara; merkezin evreye duyduu kmseme nedeniyle domutur. ... Direndikleri ey, deien artlara adapte olmak zorunluluu deildir, direndikleri ey, kendilerini kmseyen gl insanlarn tavrdr. eklindeki analize dayandrmaktadr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Akyol, a.g.e, s. 113-114 612 TBMMnin, ulusun setii milletvekillerinden olumas gerekmekteydi. Fakat seim sistemi anayasann ngrd kadar demokratik deildi. Bu sistem, 1876-1878 Birinci ve 1908-1918 kinci Merutiyet dnemlerinin bir kalntsyd. 1946 ylnda ok partili dzene geinceye dek yrrlkte kalan bu sistem, byk toprak sahiplerinin ve erafn CHPnin tm tek parti ynetimi boyunca kendi g ve arlklarn TBMMde korumalarn salamt.

611

233

Milli eflik uygulamalar ile Onun kiiliinde Faizm ve Nasyonal Sosyalizmi hatrlatan bir totaliterlie dnmtr. 613

Halkn yanl dorudan ayrt edemeyecei endie ve kanaatinin hkim olduu Milli eflik dnemi; CHPnin Jakoben bir yaklam iinde, halk ve halkn yzlerce yllk tarihsel gemii iinde benimsedii ve iselletirdii deerlerini kmsedii; onlara tepeden bakt; halk ve deerlerini deitirmeye alt bir bask ve sindirme dnemi olmu; bu dnemde ok fazla g kazanan sivil brokrasi, politikalarn uygulaycs konumunda bulunmutur. Necdet Ekinci, Trkiye, siyasal anlamda dar ve sk bir dnemden geerken, aydn kesiminin byk bir blm ile devletin nimetlerinden faydalanarak olduka rahat bir yaam dzeyine ulaan CHPnin nde gelenlerinin, nny byle (totaliter) bir anlay iinde grmek istediklerini614 vurgulamaktadr.

Devlet ile halkn, merkez ile evrenin, aydn ile milletin birbirinden uzaklat; halk iin devlet yerine, devlet iin halk anlaynn hkim olduu bu dnem ayn zamanda; laiklik yerine laikiliin ve devletin milletten korunmas gerektii nyargsnn filizlendii bir dnem olmutur. Dier yandan; Cumhuriyet dneminde sivil siyasi elitin TSK zerinde egemenlik salamas; TSKya gizli rgt eiliminin yerlemesi; TSKda Yksek Kumanda Heyeti ile Subay kadrolar arasnda eliki yaanmaya balamas ve Orduya Kemalist Devrimin bekilii grevinin verilmesi615 yine 1939-1944 yllar arasndaki bu dneme rastlamaktadr.

Dneme ilikin olumsuz ynlerin ele alnmasnn nedeni, bu dnemde yrtlen politikalara ve uygulamalara Krtler tarafndan atf yaplarak, bunlarn sadece ve zellikle Krtler aleyhine yaplm bir ayrmclk olarak
nnnn Cumhurbakan seilmesi de TBMMnin zgr iradesi ile gereklememitir. nn dnemine ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Necdet Ekinci a.g.m., s. 703-704 614 a.g.m, s. 705 615 Ayrntl bilgi iin bkz. mit zda-etin Gney, nn Dneminde Ordu Siyaset likileri, Trkler, C. 16, s.746-752
613

234

gsterilmeye allmasndan kaynaklanmaktadr. Grlmektedir ki Tek Parti dneminin bask ve sindirme politikalar, gen Trkiye Cumhuriyetinin btn vatandalarna kar herhangi bir ayrm gzetilmeksizin uygulanmtr. Halk bu dnemin politikalardan byk lde etkilenmi ve iselletirdii deerleri dorultusunda payna den olumsuz uygulamalarn znesi olmutur. Dolays ile yrtlen btn bu bask ve sindirme politikalarnn Krtler ile zel bir ilgisi bulunmamaktadr.

kinci Dnya Savann ardndan Trkiyenin batl demokrat devletler arasnda yer alabilmesi iin Birlemi Milletler Antlamasn imzalamas yeterli olmamtr. Bu Devletlerin, talya ve Almanyann totaliter rejimlerini anmsatan, Tek Parti Ynetimi ile bir dayanma iine girmeyeceklerinin anlalmas zerine, nnnn de gerekli giriimleri balatmasyla616 ok partili siyasal hayata geilmitir.617

Bu

erevede

Cumhuriyet

dnemi

tarihinin

nemli

siyasal

gelimelerinden

biri merkez arlkl siyasal ynetimden evre arlkl

siyasal ynetime gei olmutur. CHPnin ada, laik, ulusal ve hukuki bir devlet mekanizmas kurma abalar srerken; toplumun alt kesimlerinde ise geleneksel ve dinsel ilikiler canlln korumu; Halkevleri araclyla benimsetilmeye allan laik ve pozitivist dnce, halka istenilen oranda nfuz etmemitir. CHP kitle destei yerine askeri-sivil brokrasiye, bir lde
616

nn, oluan yeni dnya dzeni tarafnda dlanmas halinde, iktidarn kaybedeceini biliyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Frka denemelerinden rahatsz olan nn, CHPnin de sonu olabilecei endiesiyle ok partili hayata gemekten rahatszd. nn, Kontrol edilebilir muhalefet yaklamyla ok partili hayata geme konusunda irade gstermitir. 617 18 Temmuz 1945 gn Nuri Demira tarafndan, Milli Kalknma Partisi adyla yeni bir parti kurulmusa da yeni dnya dzeninin ilkeleri ile ters den bir programla ortaya kan parti, bir varlk gsterememitir. 7 Haziran 1945te Drtl Takrir diye anlan ve CHP iinde Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuad Kprl ve Adnan Menderes tarafndan CHPnin bir demokratikleme ve liberalleme hareketi balatmas isteini ierir bir nergeyle balayan sre; 7 Ocak 1946da DPnin kurulmasyla son bulmutur. TBMMden partiye katlanlarn says 4 kurucu olmak zere 6da kalrken; Anadolunun her kesinde DPye olaanst bir ilgi gelimi, DPnin halk nezdinde grd kabul CHP iin endie verici olmutur. CHP, Demokrat Partinin bymesine engel olmak maksadyla, genel seimleri erkene alm, tarihe Hileli Seimler olarak geen 1946 seimlerini sandkta DP kazanrken, Meclise CHP girmitir.

235

byk toprak sahiplerine ve yerel sekinlere dayanmay tercih ettii iin; ok partili siyasal hayata geildii dnemde, bir yanda anlay itibaryla saysal aznl oluturan ada, laik siyasal ve brokratik elitin, dier yandaysa geleneksel yapnn hkim olduu geni halk kitlelerinin yer ald ikili bir toplum yapsnn varl gze arpmaktadr.

Bu yap iinde Demokrat Parti, Tek Parti ideolojisinin hkim olduu, merkeziyeti yapda kurulmu ve iktidara gelmitir. DPnin politik baars; Osmanl Modernlemesi ile balayan ve Tek Parti Dneminin uygulamalar ile kemikleen merkez evre ztlamasnn zerinde gelimitir. Bu ztlama jakoben-laik/i siyasi-askeri-brokratik snf ile geleneksel halk zmreleri arasnda kendini gstermitir. Halkn CHP tarafndan siyasetten dlanm olmas; bu kutuplamay daha da belirgin hle getirirken; DP, skntlar ve talepleri ortak olan toplumu bir ittifak altnda toplamtr.

DP nderlerinin yrttkleri mcadele, iktidar mcadelesinden ziyde bir Demokrasi mcadelesi eklinde olmu; DP kurulduu gnlerde, Biz imdi Hasolarla Memolarn ayana m gideceiz? diyen CHPnin yaklam da 1950ye kadar gelien sre iinde krlmtr. 1950ye gelindiinde; daha nce aalanan, horlanan kyller; ayaklarna kadar gelen politikaclar dinlemeye, onlarn kendilerini beendirme abalarn seyretmeye balamlardr. Nitekim, 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimleri 408 milletvekili karan DP kazanm ve Menderes Babakan olmutur.618

618

DP Hkmeti iktidarnn balarnda; ordunun yksek mevkilerinde deiiklikler yaplm, valiler arasnda geni bir tasfiye hareketi yaplm, Ezann Arapa okunmasn yasaklayan kanun yrrlkten kaldrlm, Genel Af kararak CHP dneminde dolmu olan cezaevleri boaltlm, Trkiye Snai Kalknma Bankas kurulmu, Atatrk Aleyhinde lenen Sular Hakknda Kanun karlmtr. Trkiye NATOya DP dneminde girmi (Bu konuda DPnin Koreye asker gnderme karar etkili olmutur.), yine anlan dnemde zel sektrn gelimesi, Anadoluda ticaret ve sanayi burjuvazisinin domas iin aba gsterilmitir. Traktr saysndaki byk art, tarmsal krediler, kylnn rnn sataca pazarlara ulamas gibi tarm politikalar kyly ifti yaparken; limanlar, barajlar, kprler, ky ime sular gibi hizmetler sayesinde Trkiye antiye grnm alm; zetle, her alanda lkenin ehresi deimitir.

236

DPnin iktidarda olduu 1950-1960 yllar arasnda dou illerinden byk kentlere gler balam; kentlere gelen Krtler topluma entegre olmulardr. Bu dnemde son derece snrl ideolojik faaliyetler grlm; snrl rgtsel almalar ise Barzaninin paralelinde gelimitir.619

ok partili hayata geilmesiyle halkn oyu deer kazanrken, bu oluum iinde airetleri denetleyen aa, eyh, airet reisi gibi kiilerin de deer kazandn belirten smail Beiki DP dnemini yle deerlendirmektedir: Doulu egemen snflar, aa, eyh ve airet reisleri yava yava merkezi otoriteyle, yani Batdaki egemen snfla btnlemeye baladlar. Merkezi otorite ile srten veya srtmeyen ayrm yava yava ortadan kalkmaya (balad), hepsi de merkezi otorite ile iyi geinmeye ve btnlemeye alt. Dou isyanlar srasnda airet reislerinin, aa, bey, eyh ve seyitlerin tamamnn bu isyanlara katlmadn hatrlatan Beiki, ok partili demokrasi sreci iinde hepsinin merkezle srtmeyi braktn belirtmektedir.620 Ayrca, Beikinin Doubeyaztta kan, eresiyar adl bir gazeteden yapt alnt son derece dikkat ekici olup, u ekildedir:

... gn geldi Hamidiye Alaylar tarumar oldu, airetler kabilelere blnd, kabileler slalelere blnd, millet peyderpey dadan dze indi. Beyolu beyler kyden ehire indiler, foter giydiler, kravat taktlar. Palabyklarn kesip modaya uydular. eitli devirlerde srlm beyolu beylerden byk ehirlere postu serip sosyeteye girenler bile oldu. Yzleri ak olsun.

Beyolu beyler, 1950 ylndan beri arazilerine traktr, pulluk, bierdver aldlar, ticaret hayatna atldlar. Para ve servet elde etmek iin yedi boyaya girdiler. Dinleri imanlar para oldu. Be parann hesap-kitabn
619

1940larda CHPnin blge mfettii olan Avni Doan 19-28 Kasm 1958 tarihleri arasnda Vatan gazetesinde Krtlk tehlikesinin arttn yazarak Barzaninin Kuzey Iraktaki almalarna dikkat ekmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Akyol, a.g.e., s.132 620 smail Beiki, a.g.e. II, , s. 448-449

237

tutmay rendiler. ok parti icat olmu olal, rey reat altn kadar kymetli olmu olal, siyasetin kuyruuna kene gibi yaptlar.621

Bu metinden, ok partili siyasal hayata geiin ardndan airetlerde bir zlme balad, bu zlmenin slaleler baznda da gerekletii, bu erevede sadece airet reisleri, aalar ve eyhlerin deil, airet kalplar iinde yaayan dier insanlarn da peyder pey dadan inerek ehir hayatna getikleri ve dolaysyla anlan zlmenin iinde yer aldklar anlalmaktadr.

Burada Mustafa Akyolun Krtlerin bir ksmnda, devletin kendilerini kmsediini, hatta dladn dnmeleri sebebiyle bir yabanclama meydana geldii eklindeki tespitine ve Albert F. Reiterin Direndikleri ey, deien artlara adapte olmak zorunluluu deildir, direndikleri ey, kendilerini kmseyen gl insanlarn tavrdr eklindeki analizine dnersek; Gazetede yer alan Beyolu beyler ile ilgili ifadelerin, yukardaki tespitleri dorular nitelikte olduu grlmektedir. Anlalmaktadr ki Krtler, Tek Parti dneminde, rejimin ve uygulayclarnn kendilerine kmser bak ve kendilerini dladn dnmeleri dolaysyla tepkisel bir srece (bu durum bir yabanclama olarak grlmemektedir) girmilerdir. Ancak Demokrat Partinin yaklam bu tepkiyi krm ve bitirmitir. zellikle, eitli devirlerde srgn edilen beylerden bir ksmnn, ehirlere yerleerek sosyal hayatn her ynyle iinde yer almalar son derece anlaml ve nemlidir.

Dier yandan, burada bir kez daha anlalmaktadr ki, Osmanl dneminde devletle de birlikte yaadklar milletle de hi bir problemi olmayan Krtlerin, Cumhuriyet dneminde de -tek parti dnemindeki toplumun tamamn ilgilendiren uygulamalar hari tutarsak- devletle ve milletle karlkl bir problemleri ve uyumazlklar olmamtr. Tek parti dnemi uygulamalar
621

eresiyar, Say 2, ocak, 1970, s. 1den Aktaran: smail Beiki, a.g.e., s.449

238

da bu kitle zerinde topluma ve devlet sistemine kar bir kin ve kalc bir uzaklama yaratmam; bu dnemde ne bir dmanlk ne de bir ayrlma talebi szkonusu olmutur. Ayrca Krtlerin, ekonomik, sosyal ve siyasal ynden kendilerini bu topluma ve bu devlete ait hissettikleri eylemlerinden de anlalmaktadr. Dolaysyla, kimilerinin syledii gibi bamszlk sava yapt iddia edilen insanlarn tavrlarnn bu ynde olmamas gerektii dnlmekte; kiilerin gnll olarak toplumun ve sistemin her alanna entegre olmalar bu iddialar aslsz klmaktadr.

Grld gibi DPnin 1950 ylnda iktidar olmasyla Krtler ile btn Krt airet reisleri merkezle srtmeyi brakarak ekonomik, sosyal ve siyasal sistem ierisine ekilmiler; DP dneminde yaanan olumlu gelimelerden etkilenerek ticaret ve siyaset hayatnn iinde yer almlardr.

Ancak burada bir ifte amaz sz konusudur. Bunlardan ilki, gmeyen, ya da geleneksel sistem ierisinde yaamaya devam eden snrl saydakiler asndan hl airet sisteminin varln koruduu gereidir. Oy kullanma mekanizmasnn deer kazanmasyla, kendilerine bal topluluk zerinde gce sahip olan aa, eyh ve airet reisleri; siyasal partiler iin bu anlamda deer kazanmlar; kazandklar g lsnde de airetleri zerindeki glerini artrmlardr. Hatrlanaca gibi reisler, Osmanl dneminde yrtlen slahat almalarna, airetleri zerindeki otoritelerini kaybetme korkusuyla kar kmlar, direnmiler ve airetlerini isyana tevik etmilerdi. Bu diren, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra baz isyan hareketlerinde de kendini gstermiti. Bu erevede Cumhuriyetin getirmeye alt Demokrasi, siyasal partiler araclyla birletirici bir ilev sergilemekle birlikte, airet yaplar iinde yer alan insanlarla reisleri arasnda g dengeleri asndan ayrc bir rol stleniyor gibi grnmektedir. Bu da ikinci amazdr.

239

Burada

bir

demokratik

iktidarn,

reislerin,

eyhlerin,

aalarn

hkimiyetini krmak iin onlar ortadan kaldrmas sz konusu olamayacana gre ve bu sistemi zc mdahaleler reisler tarafndan iddetle reddediliyorken, bu durumda yaplmas gereken neydi? Grnen o ki, burada yaplmas gerekenler, iktidarlara deil, airet yaplar iinde yaayan insanlara dmektedir. nk, eer ortada ezilen insanlar varsa, bunlar devlet tarafndan deil reisleri tarafndan ezilmekteydiler. Nitekim, iletiim kanallarnn ve teknolojinin gelimesi, bu yolla insanlarn bilinlenmesi, gler, eitim, ekonomik ve sosyal hayata katlmn artmas, ilerleyen dnem iinde bu problemi ok byk lde ortadan kaldrmtr.

1960 Darbesi ve ardndan gelen yeni Anayasa sreci, ayrlk Krt faaliyetler iin uygun bir ortam olutururken; Irakta Barzani liderliinde srdrlen silahl Krtlk faaliyetleri de Trkiyede yeni Krt oluumlarn ortaya kmasna ve Krtlk faaliyetlerinde bulunmasna zemin hazrlamtr.

1960 Darbesinin ardndan hazrlanan 1961 Anayasasnn siyasi zgrlkleri geniletmesi, Trkiyede sol fikirlerin gelimesini kolaylatran liberal bir ortam yaratrken; halkn dnda ve sadece aydnlar arasnda Marksist fikir ve rgtlenmeler hzla gelimi; yeni Anayasann hrriyeti ortamndan fazlasyla yararlanan Krt evreler, bu kez sol grnm altnda rgtlenerek faaliyetlerini yrtmlerdir.

1960lardan sonra sol basnn ve sosyalistlerin Krt kimlii yaratma abalar yannda, iddeti, terr artrarak okuyucuyu bu ynde kanalize etmeye alan yaynlar, bunlardan etkilenen evrelerin olumasnda tesirli olmutur. Sonraki dnemlerin silahl Krtlk faaliyetleri bu etkileim zerine ina edilmeye allrken; Trk solu, etnik Krt milliyetiliini gelitirme abalarna girimi; bu erevede Marksist-Leninist Krtler, kurduklar

240

eitli rgtler altnda faaliyetlerini srdrmlerdir. Bu rgtlerin faaliyetleri birbirini besleyip destekleyerek PKKya kadar uzanmtr.

Bu erevede yrtlen almalara d destek salanmas abalar, anlan dnemde de karlksz kalmam ve Krtlk faaliyetleri eitli devletlerce sonuna kadar desteklenmitir. Bu destek bazen maddi yardm ya da silah-cephane salama baznda olurken, bazen de Krtlerin korunmas, yetitirilmesi, onlara uluslararas arenada devletlerin ve eitli kurulularn desteinin salanmas ya da Krtler lehine bir kamu oyu oluturulmas eklinde gelimitir.

Bu destekler ylesine etkili ve cesaretlendirici olmutur ki Krtler, Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar iinde zel bir blgenin Krdistan olarak belirlenmesini (etnik temelli federasyon) ister hle gelmilerdir. 1970li yllara tekabl eden bu dnemde, Krtler tarafndan Krtler ilk kez Ulus/Halk olarak tanmlanrken; Anayasaya Trk Devletinin Krt ve Trklerden olutuu ve her iki unsurun her hususta eit olduu ibaresinin konulmasn istemilerdir. Burada dikkati eken bir nokta, Krtlerin taleplerinin Kuzey Iraktaki Barzani hareketinin (KDP) talepleri ile bir paralellik gstermesidir. Ayrca, dnemin Krt hareketleri ayrlk nitelikte olup, btn Krtlerin bir devlet altnda toplanmasn savunmu; Trkiyenin smrgeci, Krdistann ise smrge olduu tezini ilemilerdir.

Dier yandan dneme ilikin bir dier gelime ise d destekli Krtler tarafndan iddia, tekrar ve sirayetten oluan bir ezber dneminin balatlm olmasdr. Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi adl eserinde; kitlelerin ruhuna baz fikir ve inanlar yava yava sindirmek sz konusu olduunda, eitli usullerin kullanldn belirterek; bu konuda iddia, tekrar ve sirayetten oluan usule bavurulduunu belirtmekte, bu telkinlerin tesirinin olduka ar fakat devaml olduunu vurgulamakta ve yle devam etmektedir: Her trl muhakemeden, her nevi ispattan uzak, saf ve sade iddia.. Kitlelerin

241

ruhuna bir fikri yerletirmek iin en emin vastadr.. ddia ne kadar ak ve deliller ne kadar sade ve ispattan uzak olursa, hkm ve tesir de o nispette byk olur. ... ddiann hakik bir tesir husule getirmesi iin mmkn olduu kadar ayn kelimelerle tekrar edilmesi arttr. ... ddia olunan ey, tekrar edilmek suretiyle nihayet ispat edilmi bir hakikat gibi kabul olunacak derecede ruhlara yerleir. ... Tekrar edilen ey, nihayet fillerimizin hareket saiklerinin hazrland uuraltnn derin tabakalarna kadar iner, yerleir. Birka zaman sonra tekrar edilen iddiann kimin tarafndan ortaya atldn unutarak o tekrar olunan szlere inanrz. ... sirayet, fertlerin ayn yerde toplu bir halde bulunmas artn daima tamaz; ayn istikamete ynelerek kitlelere has bir seciye veren vakalarn tesiri altnda ... ruhlar uzak millere hazrlanm olduklar vakit, birbirinden ayr yerde bulunan kimseler arasnda da vuku bulur.622

D destekli Krtlerce dile getirilmeye balanan baz aslsz iddialarn, tarihsel sre iinde tekrarlanmak suretiyle bir inan olarak nce kendilerince, ardndan Krtlere destek veren eitli kesimlerce kabullenildii grlmekte olup, gnmzde de tekrara dayal sirayetin tezahrlerine rastlanmaktadr. Ancak, bu iddia ve tekrarlarn uygulanarak yerlemeye balamas, anlan dnemde gzlenmektedir. O dnemde ileri srlen tamamen aslsz iddialara bakacak olursak; Trkiyenin dousunda Krt halk yaamaktadr; Krt halk zerinde batan beri kanl zulm hareketleri niteliine brnen bask, terr ve asimilasyon politikas uygulanmaktadr; Krt halk zerinde, Krt olduklar iin bir bask ve zulm politikas uygulanmaktadr; Dou blgesi bilerek geri braklmtr623
622

Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi,, ev. Selahattin Demirkan, Yamur Yaynevi, stanbul, 1979, s. 123-125 623 Hatrlanaca gibi, Trkiyenin dousunda kendini Krt olarak tanmlayanlarn dnda farkl tanmlamalar yapan pek ok insan yaamaktadr; o dnemde de yaamaktayd. Dier yandan batan beri eklinde acmaszca nitelenen hareketlerin atf noktas Krt syanlar olarak anlan olaylar olup, alma iinde detayl olarak incelenmi ve grn yanll ortaya konulmutur. Bununla birlikte, Gerek Osmanlda ve gerekse Trkiye Cumhuriyeti dneminde Krt olduu iin hi bir vatandaa zulmedilmedii bilinen bir gerektir. Dou blgesinin bilerek geri brakld ise izan ve insaf sahibi hi bir insan tarafndan kabullenilemeyecek bir iddiadr.

242

eklindeki iddialarn, bugn de Krt kesim tarafndan tekrar edilmeye devam edildiini; bu sayede bir alg ve inan erevesi yaratlmaya alldn, bu abalarn baz i ve d evreler zerinde etkili olduunu grmekteyiz.

Dier yandan, aslsz iddia ve tekrarlara dayal ezber dnemini besleyen ve pekitiren en kt gelime ise 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi olmutur. Bu mdahale srecinin uygulamalar erevesinde, Trkiyede ilk kez ve antidemokratik bir ekilde Trkenin dnda dillerin kullanm yasaklanm; ailelerin ocuklarna verdikleri isimlere kadar karlr hle gelinmitir. Dier yandan, 1960 darbesinin sadece Krtleri deil, Laz, erkez, Arap gibi btn altkimlikleri inciten Herkes Trktr eklindeki dayatmasnn ardndan 1980 mdahalesi de benzer ekilde ortaya koyduu jakoben uygulamalarla, belli deerlere sahip halk ile bunlar grmezden gelen ynetimi birbirinden uzaklatrm; bu srete Krtler aslsz iddialarn Darbenin jakoben uygulama rnekleriyle pekitirmeye ve desteklemeye almlardr. eitli Krt rgtler ise Darbe ortamnn yaratt zeminden yararlanarak faaliyet gstermitir.

Bu srecin sonunda eylemlerine balayan ve gemi 23 yl akn sreye damgasn vuran PKK, yrtecei silahl eylemlerin dnya sosyalist devriminin ayrlmaz bir paras olduunu vurgulayarak; tm ideolojik ve politik almalarda halk terrist faaliyetlerin iine ekmeyi hedef almtr. Dier yandan PKK, rgtsel varln yok etmek isteyen sivil ve resmi grevliler ile blge halknn624 da dahil olduu savunmasz insanlara kar devrimci terr

624

Hatrlanaca gibi PKK, blgede tesirini arttrabilmek iin bir yandan blge halk zerinde de kymlarda bulunurken; dier yandan, blgede yasal parti binalarn kapattrm, bu partilere ye olmay, onlarn ats altnda siyaset yapmay engellemi, burada yaayan insanlarn lke ve PKK gereklerini grmemesi iin blgede gazete satn, okunmasn, TV seyredilmesini ve haber dinlenmesini (TV antenlerini kaldrtarak) yasaklam; okullar kapatarak ve retmenlere grev braktrarak eitimi ve bu yolla bilinlenmeyi engellemeye alm; bu kararlara uymayanlar ise ldrmtr. stelik btn bunlar, airet yapsnn tahakkmn krmaya alarak szde zgrletirmeye alt insanlara yapmtr.

243

vazgeilmez bir eylem yntemi olarak belirlemi; yaratt terr hadiseleriyle yaklak 35 bin insann lmne sebep olmutur.

Bata ABD olmak zere tm emperyalistlerin ve onlarn ibirlikilerinin blgedeki dzeni devrilmeden Ortadouda bar ortamnn gelitirilemeyeceine inanan PKK, bu sre iinde ironik bir ekilde ABDnin (eki Gte olduu gibi), Avrupa ve Ortadou lkelerinin desteinden yararlanmaya almtr. Bu erevede, gnmzde de ABDnin Kuzey Irak igalinden faydalanmaya alan PKK iin geldii nokta; varlk nedeniyle ve sylemleriyle eliir bir grnm arzetmektedir. Ayrca eitli lkelerce ve terr rgtlerince, gemite olduu gibi bunlarn blge zerindeki menfaatleri dorultusunda maddi ve manevi ynden ok ciddi anlamda desteklenen PKK, bu devletler vastasyla uluslararas platformlarda da meruiyet zemini aramtr.

Dier yandan geen sre iinde PKK, yrtt silahl eylemleri yannda, i politikada da legal yollarla sz sahibi olmaya alm; incelemelerimizde de grld zere, DTPye uzanan siyasi partileri ve onlarn mensubu olan Krtler vastasyla; aslsz iddialarla beslenen, tekrarlarla yerletirilmeye allan Krt Sorununu, bir ezber olarak hem kamuoyuna hem de uluslararas platformlara tamtr. Bu erevede hkmetlerin ya da baz evrelerin Krt Sorunu olarak tanmlanan olguya zaman iindeki yaklam; gerekte baz liberal yazarlarn iddia ettii gibi bir ezberi bozma deil; d destekli Krtlerce oluturulan ezberin sirayeti eklinde alglanmaldr. Bir baka ifadeyle, bir ezber bozulmamakta, yeni bir ezberle alg ereveleri ve kabulleniler, Batnn da destei ile ekillendirilmektedir.

Kimi yazarlar, ok partili siyasi hayata geiin ardndan i glerin yaand sre iinde Krtler asndan bir yabanclama meydana geldiini savunmaktadrlar. Oysa, bunun bir yabanclama deil, bir

244

tanmlama sreci olduu grlmektedir. Zira, bu blgeden lkenin i taraflarna genler, Trk ya da Krt oluu farketmeksizin Krt olarak tanmlanmtr. Bu tanmlamay yaratan, gen insanlarn kltr, din, dil, ve rk farkll olmayp, yalnzca glen blgeye yaplan atf olmutur.625

Dier yandan hatrlanaca gibi etnik kimlik geliimi yaratan glerin ayn kltre sahip lkelerdeki i gler deil farkl kltr yaplarndaki lkeler arasnda gerekletirilen d gler olduu vurgulanmaktadr. Ayrca bu konuda dikkat edilmesi gereken bir dier hususu da Mustafa Erkal u ekilde aklamaktadr: Etnik farkllklarn kesin olduu lkelerde corafi hareketlilik de zayftr. Etniklik farklar belli topluluklarda youn olarak hissedildike, lkenin deiik blgelerine g zorlar. Mahallilik ve nispeten kapallk n plana kar.626

1960 ihtilalinin ardndan 1961 Anayasasnn yaratt zgrlk ortamna gelinceye kadar Krtler arasnda birlikte hareket etmelerini salayan, toplum kltrnn dnda teekkl etmi farkl bir kltrel ve rki etnik kimliin olumad, bu balk altndaki incelemede tehis edilmi ve 1960lardan sonra sol basnn ve sosyalistlerin Krt kimlii yaratma ve etnik Krt milliyetiliini gelitirme abalar iine girdikleri tespitinde bulunulmutu. Aslnda bu ynde bir abaya girmeleri de anlan tarihe kadar bir Krt kimliinin ve etnik Krt milliyetiliinin olumad eklindeki analizi dorular niteliktedir.

O yllardan bugne dein geen 46 yllk sre iinde gelinen noktaya baktmzda, milleti oluturan insanlarn alt kimlik tanmlamalarnda bir problem olmad; yani, insanlarn kendilerini Osmanlda olduu gibi Krt, Laz, erkez vb. ekillerde tanmlayabildikleri grlmektedir. Dier yandan bu
625

Lazlar Karadeniz Blgesinin belli bir ilinin belli alanlarnda yaamalarna ve ok az sayda bulunmalarna karn, Karadenizliler de genellikle Laz olarak tanmlanmaktadr. Oysa blgede kendini farkl ekillerde tanmlayan pek ok insan yaamaktadr. Grld gibi bu durum kiilerle deil sadece Blge ile ilintilidir. 626 Mustafa E. Erkal, Sosyoloji, s. 33

245

noktada gz ard edilmemesi gereken husus; bir kimlik yaps olan etnikliin, eitli alt kltr zellikleri ile kartrlmamas gerektiidir. Dolaysyla, Trkiyede bulunan ve etniklik alt olarak da adlandrlabilecek gruplardan (bunlara alt kimlik gruplar diyebiliriz) oluan yaplar; etnikliin tam bir kltrel farkllk olarak nitelendirilmesi sebebiyle etnik grup olarak deerlendirilememektedirler.

Hatrlanaca gibi bir lkede etnik bir farkllamann olumas veya bir grubun etnik bir grup olarak nitelendirilmesi iin; tam bir kltrel ayrmann meydana gelmesi ve ana kltr kalbnda yer alan grup ile dieri/dierleri arasnda etkileimin en az dzeyde olmas gerekmektedir. Bu erevede, ABDde siyahlar, Gney Afrikada beyazlar, Kuzey rlanda ve Tamiller, gruplararas evlilik oranlarnn ok dk olmas ve etnik nefretin bunu etkilemesiyle, ayrma ve toplumsal kamplamaya rnek olarak gsterilmektedir.

Bu konuda Trkiye rneine dndmzde, gruplararas evlilik orannn ykseklii yannda kesin snrlar izilebilecek kltrel farkllklarn olmay/meydana gelmeyii sebebiyle; Trkiyede etnik bir farkllamadan szedilmesinin mmkn olmayaca ortadadr. Bununla birlikte dilsel farkll olan baz etnik alt gruplarn bulunduu da bir gerektir. Ancak, anlan farkllk dzeyinin ok az olduu dnlmektedir. Zira Trkiyede bulunan ve dilsel farkll en yksek grup olarak nitelenen Krtler ile ilgili Abdullah calann bir syleide, ayr bir Krt devleti kurulsa bile, uzun bir dnem Trkenin kullanlmasnn zorunlu olduunu627 ileri srmesi; gerekte Krtler asndan dahi dil farkllnn son derece dk dzeyde olduunu gstermektedir. Dier yandan, etnikliin kltrel bir bak asn temsil etmesi, konunun rk bir yaklamla ele alnarak Trkiyede etnik gruplar bulunduu yaklamn imknsz ve geersiz klmaktadr. Bu anlamda, Trkiyenin Osmanldan daha homojen bir toplum yapsna sahip olduu da ortadadr.
627

Rafet Ball, a.g.e., , s. 22

246

Bu erevede, konumuz asndan nemli olan kimlik tanmlamasna baktmzda; KONDAnn 1993 ylnda stanbulda gerekletirmi olduu bir anket almasnda, grubun %86snn kendini Trk olarak tanmlam olduu grlmektedir. Kendini Trklk dnda bir kimlikle tanmlayanlarn oran ise % 5.39dur.628 Bu almann yaplmasndan bu yana 13 yl getii gznnde bulundurulursa, bu sre sonunda eitim ve iletiim kanallarnn tesiri gibi etkenlerle, kendini Trk olarak tanmlama orannn ok daha ykselmi olaca kabul edilmektedir.

Ayrca, Devlet statistik Enstitsnn 1935 ylnda yapt nfus saymna gre Krte konuanlarn genel nfus ierisindeki oran %9.16 ve 1965 ylnda % 7.55 iken; Hacettepe niversitesince 1992 ylnda yaplan projeksiyona gre bu oran %6,21e inmitir. Bu sonular bir yandan Krt etnikalt gruplarnn toplumun geneli ile btnlemesini gsterirken; dier yandan lkedeki kltrel birlik asndan bir anlamda lisan ve kltr uyumunun da gstergesidir. Ayrca,Trke konuan gruba baktmzda, Trke konuma orannn; 1935te %89.1, 1965te %90.1 ve 1992 ylnda %91.9a ykselmi olduu grlmektedir. Dier yandan, 9 Mays-14 Haziran 2005 tarihleri arasnda yaplan ve Eyll 2005te yaynlanan, Avrupa Birlii Avrupa Komisyonu Basn ve letiim Genel Direktrl Eurobaromer
628

Konda Byk Aratrma, Milliyet Gazetesi, 27 ubat 1993, s. 11. (Benimsenen Kimlik: Trk %65.0, Trk Mslman %21, Mslman 4.0, Trk (Krt Kkenli) 3.7, Arap 0.13, erkez 0.46, Laz %0, Krt-Zaza %3.90); Tablodaki dalma gre deneklerin %89.7 gibi bir ounluu, kimlik olarak Trkl benimsemektedir. Trkm diyen %89.7 lik ve sadece mslmanm diyen %4'lk gurubun dnda "farkl" bir kimlikle benimseyenlerin oranlar yledir: Krt/Zazaym %3.90, erkezim %0.46, Ermeniyim %0.22, Arabm %0.13, Rumum %0.12, ingeneyim %0.09, Bonam %0.06, Museviyim %0.05, Dier %0.36. Grlyor ki, deneklerden % 1' i aan tek gurup %3.9luk oranla Krtlerdir. Trk deilim diyen guruplarn toplam oran ise sadece %5,39 dur. Sk sk, bir aznlklar ehriya da Krt kenti olarak tanmlanan stanbul gibi kozmopolit bir ehirde dahi deneklerin % 90'nnn Trkm demi olmas nemli bir gstergedir. Konda anketi hakknda ayrntl bilgi iin ayrca Bkz. http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/anadoluda_etnik_gruplar.htm. Dier yandan, hem ana hem de baba tarafndan Trklk dnda farkl bir kkene mensup olduklarn beyan edenlerle bu kkenlere mensup akrabalarn oluturduu grubun %85.6s kendilerini Trk olarak tanmlamlardr. Bunlarn oransal dalm: Krt alt kimliine mensup olanlarn %72si, Arap alt kimliine mensup olanlarn % 91i, erkez alt kimliine sahip olanlarn %92si, Laz alt kimliine sahip olanlar ile Balkan kkenlilerin tamamna yakn eklindedir. Aktaran: Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 10 Ali Tayyar nder, kiinin zgr iradesiyle, bilinli olarak duyumsad ve zmsedii bu kimliin kii iin bir st kimlik deil bir asli kimlik olduunu belirtmektedir.

247 Anketi'nde ise anadilini Trke olarak beyan edenlerin oran %93tr.629 Grlen bu rakamlar, bir Trk Kltr evresinde btnlemenin meydana geldiinin gstergesi olurken; KONDA tarafndan yaplan almann sonular da Trkiyede yaayan insanlarn bir Trk kimliinde btnletiklerini gstermektedir.

Bu veriler, 1960lardan sonra sol basnn ve sosyalistlerin Krt kimlii yaratma ve etnik Krt milliyetiliini gelitirme abalarnn ok byk lde baarszla uradn gstermektedir. Bununla birlikte, anlan abalarn, iddia ve tekrar uygulamalar ile birleimi neticesinde; oransal bazda ok kk olmakla birlikte, Trkiyede Krt etnik milliyetilii benzeri bir olgu ile karlald grlmektedir.

Trkiyede Krt etnik milliyetilii PKK ile onun uzants olan ve DTPye kadar gelen zincir iinde vurgulanmakta ve sergilenmeye allmaktadr. Kukusuz Krt etnik milliyetiliinin varolabilmesi iin ncelikle bu milliyetilii srdrecek olan ana kltr kalbnda, dilde, dinde, rf ve adetlerde, ksaca hayatn her bir parasnda farklln sz konusu olduu bir etnik grubun varl gerekmektedir. Ayrca, sadece mahall dil farknn yeterli grlmedii bu yapda, bir yaama tarz farkll olmas durumunda etnik bir grubun varlndan szedilebilecektir.

Krt etnik milliyetiliini savunanlarn kltrel mnda, dil dnda (onun da oransal olarak ok az bir dzeyde olduu vurgulanmt) ana kltr kalbndan herhangi bir farkllk iermedii ortada olmakla birlikte; etnik merkezci bir yaklam sergileyen grup tarafndan, ana kltr kalbnn kendi belirledii standartlar ve perspektiflerle yargland grlmektedir. Bu yaklam altnda kltr ve dier sosyal yap unsurlar, Krtlerin tarafsz gzlemleri dnda ele alnmakta; iddia ve tekrara dayal sirayetin de en bariz
629

Bu ankette, %93n dnda; %2lik bir kesim de anadilini Trke ve Etnik Dil eklinde belirtmitir. Aktaran ve ayrntl bilgi iin bkz: Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 24

248

gstergelerinden biri olarak en doru/en hakl biziz mant ile hareket edilmektedir.

Bununla birlikte, Smithin analizini de destekler ekilde, Krt milliyetilii, ideolojisi ve hareketleri, ayr bir milli bilinci ya da hissiyat olmayan Krtler arasnda grlmemekle birlikte; nfusun ok kk bir kesiminde gzlenmi, ancak bu ideoloji ve hareketler geni Krt kesiminde bir yank uyandrmamtr.

Dier yandan, Krtlerde ayr bir Krt milliyetilii duygusunun olmamas ve Murat Belgenin tespitiyle, olmayan bir duygunun da yaratlamamas sebebiyle biz tanmnn, Krt etnik milliyetiliini savunanlar dorultusunda gelimedii, aksine bu grubun Krtler tarafndan tanmlannn da onlar eklinde meydana geldii grlmektedir. Ancak, Krt etnik milliyetiliini savunanlar tarafndan biz ve onlar ayrmna gidildii; devlete, topluma ve bunun iinde yer alan dier Krtlere nyargl ve etnik merkezli bir bakla yaklald da ortadadr.

Krtlerde zayf da olsa Krt milliyetilii duygusu bulunacan dnen duygunun Krtler, biz bu duyguyu zayf gelitirmeye ve almaktadrlar. bu yn ksa Fakat srede yn olduundan

gelitirilemeyeceinden, etnik merkezciler onlar kavramna olabildiine vurgu yapmaktadrlar. Bu erevede biz duygusunu yaratan ise etnik merkezciliin kendisi ile birlikte aslsz iddialara ve bunlarn tekrarna dayal sirayet olmaktadr.

Smithin bamszlk ncesi hareketler olarak vurgulad; daha byk bir siyasi birimden (Trkiyeden) ayrlma, seilmi bir etnik yurdu ayrma, burada toplanma ve yeni bir siyasi etno-millet kurma eklindeki ayrlk etnik milliyetilik taleplerine, yine PKK ile onun partilerinde rastlanmaktadr.

249

Bu erevede, Trkiyedeki Krt etnik milliyetilii yapmaya alan grubu analiz etmek istediimizde; Trkiye Odalar ve Borsalar Birliince 1995 ylnda yaymlanan ve alan aratrmasna dayanan rapora deinmemiz gerekecektir. Bu rapora gre; yzyze grme yaplan 1267 denekten %4.2sinin PKK ile masaya oturulmasndan yana olduu anlalmakta olup, bu da yaklak 53 kiiye tekabl etmektedir.

Bu veri Trkiyede yaayan btn Krtlerin says en fazla 10 milyon kabul edilerek uygulanmak istenirse ki 8 milyonu gemedii bilinmektedir10 milyonda 420 bin kii gibi bir sonuca ulalmaktadr. Bu da Krt saysnn %4,2sine, genel Trkiye nfusunun %0.56sna tekabl etmektedir. Dier bir deyile, Trkiyede etnik Krt milliyetilii yapan grubun genel Trkiye nfusuna oran %0.56 dolaylarnda olup, yaratlan sun bunalmlar da en fazla 400 bin kiilik bir Krt tabannn zerine kurulmakta ve iletilmektedir.

Dier yandan, Krt partilerin alm olduklar oy oranlar zerinden bu incelemeyi tekrar yapmak; bu partilere oy verenlerin tamamnn Krt ve Krt etnik milliyetisi olduklarn kabul etmeyi gerektirir. Oysa, Krt partiye oy veren tabann tercihleri sabit deil deikendir. Ayrca bu deikenlik, sadece bu partilerin aldklar oy oranlarnda deil, partiler aras tercihlerde de grlebilmektedir.630 Dier yandan, varolmayan bir etnik yap, etnik grup ve etnik kltr ile yaratlmaya allan bir Krt etnik milliyetiliine oy veren
630

Krtlerin bulunduu blgelerde dier partilerin ald oy oranlar bu anlamda ilk nemli gsterge olmaktadr. 1950lerde DP, 1960larda AP, 1980lerde ANAP ve DYP, 1990larda RP ve FPnin blgede nemli lde varlk gsterdii bilinmektedir.Dier yandan, rnein, 2002 Genel Seimleri ile 2004 Yerel Seimlerinin bir karlatrmasn yapacak olursak; Gneydou Anadolu illerinde, DEHAP/SHP oylar %25ten %19a derken, AKPnin oylar %30dan %39a kmtr. Dou Anadolu illerinde ise DEHAP/SHP oylar %20den %13e derken, AKPnin oylar %33ten %40a kmtr. 1965 nfus saymna gre Krtenin youn konuulduu 13 ilde 2002 ylnda %35,68 olan DEHAP/SHP oylar, 2004 ylnda %30,6ya derken; ayn illerde 2002de %24,54 olan AKP oylarnn 2004te %30,77ye km olmas, bu duruma bir rnek tekil etmektedir. Dier yandan dindarln blgeyi etnik milliyetilii savunanlara kaplmaktan koruduu da sosyolojik aratrmalarla dorulanmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Muhammet akmakn Nakbendi tarikatn ele alan Elaz ve Siirt Blgesinde Nakibendiliin Sosyolojik Evreni Frat niversitesi, lahiyat Fakltesi Din Sosyolojisi Blm, Elaz. Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e.,, s. 248-249 Bu tespit ayn zamanda Trkler ile Krtler arasndaki ban Halifeliin kaldrlmas ile tmyle ortadan kalkt iddialarn da geersiz klmaktadr.

250

insanlardaki alg ve inan erevesinin, bir sirayetin tezahr olduu da gzard edilmemelidir. Ayrca halk tarafndan PKKya gsterilen tevecch ile sylemlerine ramen Krt partilere verilen destein; bir blge milliyetilii ihtimalini ortadan kaldrd da grlmektedir.

251

IV. BLM AZINLIK TARTIMALARI EREVESNDE KRTLER

4.1. Aznlk Haklarnn Geliimi ve Uluslararas Alanda Aznlklara likin Olarak Yaplan almalar

Antik

ada

(Eski

Yunan

ve

Roma)

aznlk

kavram

bulunmamaktadr. Yurttalar yalnzca zgr insanlardan olutuklar iin (kleler yurtta deildi) saylar az olup, snfsal bakmdan blnm olsalar da aznlk-ounluk diye blnmemilerdir.631 Aznlk kavram, Ulus Devletin ortaya kyla ayn zamana rastlamaktadr: 16. yzyl.632

Karanlk alarn yok ettii siyasal otorite, Orta ada feodal beylerle atomize bir biimde ortaya kabildiinde, toplumun tek ve tartlmaz egemeni Kilise olarak belirmi; Kilisenin ideolojisi olan Hristiyan Dini de toplumun tutunum633 ideolojisi olarak ortaya kmtr. Engisizyon mahkemeleri bu ideolojinin tartlmaz klnmasnda nemli rol oynarken; tutunum ideolojisinin topluma egemen olmas ve hi bir atlaa izin vermemesi, aznlk kavramnn kmasn engellemitir. Baskn Oran, bu kavramn oluabilmesi iin Vatikana kar kacak bir Lutherin yzyl beklemek gerekecekti.634 demektedir. aforoz kadn yakabilecek ortam ancak 1520 ylnda bulabilmesi yznden 16 nc

631

Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat, tihat, Uygulama, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 17 632 Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, Ankara 2001, s. 64 633 Bir topluluun oluabilmesi iin yeleri arasnda bulunmas gereken balarn btn. 634 Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, s.24

252

4.1.1. Vestefalya Anlamasndan Sonra Aznlk Haklar

mparatorlarn kendilerine tabi lkelerde oturan halkn dinini belirleme hakk reformasyona kadar devam ederken; Devletler Hukukunda aznlklarn himayesine ilikin ilk dzenlemeler; Hristiyanlarn Protestanlar ve Katolikler olarak ayrlmasna neden olan reformasyon dneminde dini aznlklar lehine yaplmtr. Din belirleme hakk 1555 tarihli Augsburg Din Anlamasnda yer alrken; 1648 tarihli Vestefalya635 Bar Anlamasnda636 teyit edilmitir.637 Avrupada otuz yl kadar sren mezhep savalarn bitiren Vestefalyann getirdii hukuki dzenlemeler uyarnca bir prensliin dierinin i ilerine karmas engellenirken; Vestefalyadan balayarak ve paradoksal olarak aznlklarn korunmas konusu, zaman zaman gl devletlerin zayflarn i ilerine kararak onlar zerinde hkimiyet kurma arac olarak kullanlmtr.

Vestefelya Anlamasnn imzaland dnemde Avrupada farkl topluluklar birbirinden ayran en nemli unsur dini kimlik olduundan, bu dnemdeki aznlk koruma rejimlerinin de doal olarak sadece dini gruplar kapsad grlmektedir. Dinsel aznlk kavramnn ulusal aznlklara dnmesi ise dnyaya milliyetilik ideolojisini ve milliyet kavramn yayan 1789 Fransz Devriminin638 etkisi sonucu ortaya km; okuluslu AvusturyaMacaristan mparatorluu ile Rusyadaki fikir akmlar ve tecrbeler sonucu gelimitir. Bu gelimelere bal olarak yaanan:
Vestefalya Kongresi ile Ortaa Hristiyanlnn yatay feodal toplumu yerini, yeni dikey egemenlerin, snrlar belli devletler toplumuna brakmtr. Dier bir deyile, yeni uluslararas ilikilerin kalc rgtlenmesi kurulmutur. Jennifer Jackson Preece, Ulusal Aznlklar ve Avrupa Ulus-Devlet Sistemi, stanbul, Donkiot Yaynlar, 2001, s. 70 636 Dini inan zgrln tescil eden anlama, inan zgrln sadece prensler bakmndan getirmi, tabiler bakmndan bu hakk ngrmemitir. 637 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, Aznlk Kavram ve Aznlk Haklarnn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesi Inda ncelenmesi, A. SBF Basmevi, Ankara, 1993, s. 1 638 Ulusal Aznlk himayesi Fransz htilalinden bu yana mevcut olup; prenslerin zgrl prensibi yerine vatandalarn zgrl prensibinin kabul edilmesi ile devlet teorisinde yeni ortaya kan demokrasi prensibi ve milliyetler prensibi bu gelimeye esas olmutur. G.Hraud, Minioritaeten und ethnische Gruppen in der europaeischer Gecshichte bis 1939Selbstbestimmungsrecht der Vlker und schutz der Minoritaeten, s.20,23;Th. Veiter, Nationalitaetenkonflikt und Volksgruppenrecht, s. 12 Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 5
635

253

1) Ulusal aznlk kavramnn doduu iki lke olan AvusturyaMacaristan mparatorluunun dalmas ve Rusyann altst olmas,

2) Bar ve sosyalist gruplarn, aznlklarn statsnn tanmlanmas abalar,

3) zellikle de I. Dnya Sava galiplerinin, yenilenlerin topraklarnn paylamndan ve Dou Avrupa-Balkanlarda yeni devletlerin kurulmasndan ya da eskilerin geniletilmesinden doacak sorunlar fark etmeleri639 eklindeki sre ise siyasal ve diplomatik evrelerin bu konuya eilmelerini salamtr.

4.1.2. Ondokuzuncu Yzylda Aznlk Haklar

Ulusal gruplarn da aznlk olarak kabul edilip koruma kapsamna alnmas, aznlklarn korunmas konusunda bir dier dnm noktas olarak kabul edilen 1815 tarihli Viyana Kongresi640 ile gereklemi; 9.6.1815 tarihli Viyana Nihai Senedi, Polonyallara ulusal temsil hakk ve ulusal messeselerini kurma hakk vermitir.641 Dolaysyla, Viyana Kongresi Sonu Anlamas uyarnca yalnz dini zgrlkler deil, medeni ve siyas zgrlkler de koruma kapsamna alnmtr.642

Bu konudaki nc dnm noktas ise 1877-78 Osmanl Rus Sava sonucunda imzalanan 1878 Berlin Anlamas olmutur. 13.7.1878 tarihli Berlin Anlamasnn 13 nc maddesi ile Dou Rumelilere Hristiyan bir

639 640

Ayrntl bilgi iin bkz. Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s.106 Daha nce, Vestefalyann izdii genel ereve uyarnca aznlklarn korunmasna ilikin olarak devletler kendi aralarnda ikili anlamalar imzalarlarken, Viyana Kongresinde aznlklarn korunmas birok devletin katlmyla kollektif olarak gerekletirilmitir. 641 E.Pircher, Der vertragliche Schutz ethnischer, sprachlicher und religiser Minderheiten im Vlkerrecht, s. 57 Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 5 642 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 73-76, 82

254 genel vali bakanlnda muhtar ynetim643

garanti edilmitir. Bu

anlamann, aznlk koruma uygulamalarnn ve ulusal aznlk kavramnn Avrupann Gney Dousunda yaylp yerlemesi bakmndan nem tad grlmektedir.

Ondokuzuncu Yzyln aznlklarn korunmas konusunda getirdii yenilikleri balk altnda toplanacak olursa, bunlar:

1) Aznla ynelik anlamalarn ok tarafl anlamalar hline gelmesi, hatta zaman zaman bunlarn aznln yaad lkenin katlmad anlamalar olmas,

2) Aznlk haklarndan yararlanan gruplarn genilemesi; gvence altna alnan haklar temelde dinsel olsa bile, korunmak istenen gruplarn ulusal aznlk nitelii gstermeye balamas,

3) Gvence altna alnan haklarda, dinin yansra yava yava medeni ve siyasal haklarn da gvence altna alnmasyla bir genileme olmasdr, diyebiliriz.

Zira, Birinci Dnya Savann sonuna kadar olan dnemde aznlklara, bireysel insan haklarnn (din ve vicdan zgrl, dinin zgr olarak icra edilmesi gibi) yan sra kollektif haklarn da (yeni kiliseler kurma hakk, muhtariyet tannmas, derslerin ana dilde verilmesi gibi) tannm olduu grlmektedir.644

Major Peace treaties of modern history, Bd.II, s. 975 vd. Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 5 644 Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 8

643

255

4.1.3. Birinci Dnya Sava Sonras Milletler Cemiyeti Dneminde Aznlklar

I. Dnya Savandan sonra snrlarn yeniden izilmesi ve yklan imparatorluklarn topraklarnda yeni devletlerin kurulmas, Avrupada zaten varolan aznlk sorunlarn daha da iinden klmaz bir hale getirmitir. Bu durumun sonucu olarak iki sava aras dnemde 13 Avrupa lkesinde yaayan toplam nfusun %25i aznlk konumundayken; bu orann Polonya ve ekoslovakya gibi lkelerde %30u getii grlmtr.645 Bu erevede, devredilen yahut ilhak edilen topraklarda yaayan insanlar yeniden himaye ihtiyac iinde kalrlarken; siyasi seviyede insan haklar kapsamnda aznlk himayesine dnk talepler gndeme gelmitir.

I. Dnya Savann ardndan kurulan ve temel amac Dnyada bar salamak olan Milletler Cemiyeti, uluslararas bir siyasi platform olmas nedeniyle nemli bir yere sahip olurken, aznlklarn korunmas ise anlan sebeplerle yeni bir boyut kazanmtr.

Amerikan Bakan Wilson; I. Dnya Sava sonrasnda aznlklarn genel durumuna ilikin olarak yaptrd aratrma sonularna dayanlarak hazrlanan ve 14 maddede zetlenen Wilson lkelerinin, kurulmakta olan Milletler Cemiyeti Misaknda yer almasn istemitir. Ancak, bata ngiltere olmak zere dier mttefikler, aznlklar himaye dzenlemelerine tabi olmak istemedikleri iin, zellikle kendi kaderini tayin hakkna (Self Determinasyon) ilikin hkmlerden dolay buna kar kmlardr.646 Neticede Cemiyetin Misaknda aznlklarn korunmasna ilikin bir hkm yer almazken; konuya ilikin dzenlemeler, devletlerarasnda yaplan aznlk himaye anlamalarnda, ilgili devletlerle yaplan bar anlamalarnda,

645 646

Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 84 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.8; Baskn Oran, a.g.e., s.124-125

256

Milletler Cemiyeti nnde yaplan aznlk himaye beyanlarnda balamtr.

647

yer almaya

Aznlklar, 1 inci Dnya Sava sonras akdedilen anlamalarda farkl etnik zellikler tayan bireyler toplam olarak kabul edilmi; anlamalarla tannan teminatlar ise aznlklarn zelliklerini kaybetmelerini engellemek ve bu zelliklerini korumalarn ve gelitirmelerini salamak zere hem bireysel hem de kollektif hak niteliinde olmutur.

Anlama hkmlerinin uygulanmasnda, Cemiyetin organlarndan olan ve kararlar balayc nitelik tayan Uluslararas Daimi Adalet Divan rol oynarken; aznlk koruma anlamalarnn hkmlerinin ihll edilmesi durumunda genellikle diplomatik ve siyasi yollardan zm araylarna gidilmitir.648 Aznlklarn korunmas konusunda Milletler Cemiyeti bu alanda iki temel yenilik getirmitir.649 Bunlar:

1- lk kez uluslararas nitelikte bir rgtn denetimi ve gvencesinin ngrlm olmas,

2- lk kez uluslararas bir yarg organnn (Uluslararas Daimi Adalet Divan) kurularak anlamazlk kmas halinde verecei hkmlerin balayc olduunun kabul edilmesidir.

kinci Dnya Savann balamasyla konuya ilikin almalar sava sonrasnda da bata Birlemi Milletler olmak zere dier uluslararas kurulular bnyesinde devam etmitir.

647

Bar Anlamalarnda ngrlen dzenlemeler iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.9Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 97 Baskn Oran, a.g.e., s.126

10
648 649

257

4.1.4. kinci Dnya Sava Sonras Dnem ve Birlemi Milletler Bnyesinde Aznlklar

Aznlklarn durumu ve onlara eitli lkelerde yaplan muameleler kinci Dnya Savann nemli nedenlerinden biri olurken; Sava takip eden ilk yllarda aznlk, korunmas deil, saknlmas gereken bir topluluu ifade etmeye balam ve uzun bir sre bu kavrama souk baklmtr. Bu durumun bir sonucu olarak, Birlemi Milletler kurulduunda, kurucu anlamasnda aznlklarn korunmasna ilikin bir ifadeye yer verilmemitir.

BM ncelikle insan haklarnn temini iin alm; bu erevede BM artnn amac da insan haklarna ve temel zgrlklere saygnn herkes bakmndan rk, cinsiyet, dil ve din ayrm yaplmakszn teviki ve yerletirilmesi ynnde olmutur. nsan haklarnn korunmas, aznlklar bakmndan dorudan deil, dolayl bir himaye salarken; bunun dndaki BM almalarnn arln ise kolonilerde, eski manda ve vesayet blgelerinde Self Determinasyon prensibinin gerekletirilmesi650 tekil etmitir.

nsan haklarnn temelinde ayrmcln nlenmesi fikrinin olduu, Anlamann zellikle 1., 13., 62. ve 76. maddelerinde grlebilirken, bu yaklam aznlk haklarnn artk negatif haklarla snrl olduunu ortaya koymutur. Daha sonra konuyla dorudan ya da dolayl olarak ilikili birtakm dzenlemeler getirilmi olmakla birlikte, bu durum zellikle 1989 ylna kadar srmtr.651 1990lardan itibaren ise BM bnyesinde negatif haklardan pozitif haklara doru bir kay meydana gelmi olup; bu durum ise, aada da ksaca ele alnacak olan gnmze kadarki dnem sresince, aznlklarn korunmas konusunda BMnin tutumunun byk lde deitiini aka ortaya koymaktadr.
650 651

Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.17 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 117-118, 132

258

Birlemi Milletler tarafndan 1948de kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirgesinde, aznlklarn korunmas konusuna dorudan yer verilmemi, bu konu ayrmcln nlenmesi ilkesi kapsamna dahil edilmitir. Dolaysyla, bildirgenin temel hak ve zgrlklere ilikin baz maddeleri aznlklarn korunmas konusuyla ilikili olsa da, daha nce Milletler Cemiyeti tarafndan gvence altna alnan kltr, dil ve eitim haklarnda sz edilmemitir.652

BM erevesinde aznlklarn korunmasyla ilgili olarak kabul edilen uluslararas hukuk belgelerinden dier ikisi; 1948 tarihli Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Hakknda Szleme653 ile 1969 ylnda yrrle giren Irk Ayrmnn Btn Biimlerinin Ortadan Kaldrlmasna likin Szleme654dir.655

BM bnyesinde aznlklarn korunmasyla ilgili en kapsaml hukuki dzenleme ise 1966 tarihli BM Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27 nci maddesi ile gerekletirilmitir. Maddenin tam metni u ekildedir.

Etnik, dinsel ya da dilsel aznlklarn bulunduklar lkelerde bu aznlklara mensup olan kiiler, gruplarnn dier yeleriyle birlikte kendi kltrlerini yaamak, kendi dinlerini aka ilan etmek ve uygulamak, ya da kendi dillerini kullanmak hakkndan yoksun braklamazlar.656

Aznlk himayesinden anlalan ounluktan muayyen zellikleri ile ayrlan ve bu zellikleri nedeniyle aznlk durumunda bulunan kii gruplarnn
652 653

a.g.e., 2001, s. 134 Aznlklarn fiziki varlklarnn gvence altna alnmas balamnda deerlendirilmektedir. 654 Szlemede aznlk terimine hi yer verilmemekle birlikte, rk, renk, soy, ulusal ya da etnik kken bakmndan vatandalar arasnda eitlik vurgulanmtr. 655 Ayrntl bilgi iin bkz. Baskn Oran, a.g.e., s.128; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.86-87; Erol Kuruba, Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam ve Avrupa Btnlemesine Etkileri, Liberal Dnce, yaz 2001, s. 123 656 nsan Haklarnn Korunmas Alannda Uluslararas Temel Belgeler, Derl.Tekin Akllolu, Bilgi Yaynevi ve A.SBF. Ortak Yayn, Ankara, 1995, s.36

259

veya bu gruplara mensup olan kiilerin hukuken ve fiilen korunmasdr. Aznlk himayesi ilgili aznla lkesinde yaad devlete kar muayyen hak ve pozisyonlar temin eden hukuki bir stat verilmesi anlamn tar.657

Madde metninden de grlecei zere, aznlk himayesi kapsamna giren ayrc zellikler etnik kken, din ve dil olup; aznlk kavramyla neyin kastedildiine kullanlmasna dair bir bilgi olarak verilmemitir. ise bu Etnik teriminin burada sebep terimin aznln ounluktan

farkllamasna yol aan tm unsurlar iinde barndran en geni kavram olmas gsterilmektedir.658

Dier eklinde

yandan,

...

aznlklarn Ayrca,

bulunduklar madde

lkeler... metninde

ifadesi, bulunan

aznlklarn varl iin devletlerin onlar tanmasnn zorunlu olmad yorumlanmaktadr.659 ...aznlklara mensup olan kiiler... ifadesi; bireysel haklara bir atf tekil etmekte,660 27 nci madde kapsamna giren haklarn bireysel nitelikleri vurgulanmakta ve dolaysyla aznlklara uluslararas kiilik verilmek istenmemektedir.661

Bireysel haklar, mnferit kiilerin birey olarak dorudan sahip olduklar haklardr. nsan haklar, medeni haklar ve temel zgrlkler her eyden nce bireysel haklardr. Bir dier ifade ile bireyler, sz konusu bu teminatlar sadece kendileri iin talep edebilirler. Fakat insann toplum iinde ve dier bireylerle birlikte yayor olmas ve anlan temel haklarn toplum iinde kullanlmas sebebiyle, temel haklarn grup haklar boyutu da ortaya km ve kabul edilmitir. Bu metinde yer alan ... gruplarnn dier yeleriyle birlikte... ifadesi aznlklara dier yeleriyle birlikte grup olarak varolma

657 658

Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.24 Baskn Oran, a.g.e., s.129-130 659 Baskn Oran, a.g.e., s.129-130; Erol Kuruba, a.g.m., s. 124 660 Aye Fsun Arsava, a.g.e.,s.69 661 Ayrntl bilgi iin bkz. Baskn Oran, a.g.e., s.129-130; Erol Kuruba, a.g.m., s. 124

260 yorumlanrken;662

hakknn

bir

dereceye

kadar

tannmas

eklinde

gnmzde Devletler Hukukundaki eilim, grup haklarndan uzak durulmas ynnde olup; literatrde bugn hl 27. maddede ngrlen haklarn bireysel haklar olduunu savunan grler arlk tamaktadr. 663

Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin denetimi, zel olarak kurulmu bir nsan Haklar Komitesi tarafndan yaplmakta olup; szlemeye taraf devletlerden birinin uyruu olan kiiler, bu Komiteye bavurarak ikyette bulunma hakkna sahiptirler. Bu sistem, hakknda ikayette bulunulan devletin, Komitenin bu konudaki yetkisini bir bildirgeyle tanm olmasn gerektirir. BM bnyesinde aznlklarn korunmasna ilikin denetim mekanizmasn oluturan bu uygulamalar yaptrm gc asndan zayf bulunmakta; Fransa bu konuda bir rnek tekil etmektedir. Fransann anlan szlemeye katlrken; Fransz Anayasasnn 2. maddesi nda, 27 nci Maddenin Fransa iin uygulanamaz olduunu bildirmi olmas, Fransaya ynelik ikayetlerin geersiz bulunmasna yol amtr. 664 Dier yandan, ABD de Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesini imzalamamtr.665

Aznlk haklar bakmndan 1990larda ok nemli iki gelime meydana gelmitir.

Bunlardan ilki, 1989 sonras gelimeler nedeniyle aznlk haklar mekansal anlamda muazzam bir ekilde genilemi ve artk eski Dou Bloku lkeleri ile nc Dnya rejimlerinin byk ounluunu da kapsar hle gelmitir.

kincisi ise bu haklarn artk nitelik ynnden de glenmeye balamas olmaktadr. 1990larn balarndan itibaren, Dou Blokunun
662 663

Erol Kuruba, a.g.m., s. 124 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e, s.68-69 664 Naz avuolu, a.g.e., s.148 665 Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.89

261

kmesi zerine etnik kimlikler ve taleplerin yeniden gndeme gelmesi neticesinde aznlklara Yani pozitif artk, haklar negatif verilmesini haklara ngren dayal bildiriler666 Ayrmcln imzalanmtr.

nlenmesinden (A) pozitif haklara dayal Aznlklarn Korunmas (AK)na doru bir tutum deiiklii vardr. Aznlklarn korunmas ynndeki tutum deiiklii ile eskiden aznlklar sadece engellememesi istenen devlete, artk onlara yardmc olma grevi verilmektedir. Dier yandan son imzalanan belgelerin hukuki balayclklarnn olmamas, bireysellie olan vurgunun devam etmesi, baz haklarn dier grup yeleriyle birlikte kullanlabilecei belirtilse de kollektif nitelikli haklara ya da grup haklarna yer verilmemi olmas, kukusuz bu dneme ilikin almalarn eksi ynleri olmaktadr.

4.1.5. Aznlk almalarnda Son Gelimeler

a) Avrupa Konseyi Bnyesinde Aznlklar

Souk sava dneminin banda blgesel bir hkmetler aras kurulu olarak ortaya kan ve bu dnemin sonunda etkinlik alan genileyen Avrupa Konseyinin amalar arasnda aznlklara kar ayrmcln nlenmesinin nemli bir yer tuttuu gzlenmektedir. Buna karn, tpk Birlemi Milletlerde olduu gibi,667 Konseyin aznlklara ilikin sorunlar karsnda 1949-1989 aras dnemde dikkati ekecek dzeyde tepkisiz kald gzlenmitir.668

Nitekim blgesel dzeydeki ilk insan haklar sisteminin temelini oluturan ve 1953 ylnda yrrle giren Avrupa nsan Haklar ve Temel
666

Bunlarn ilki 1992 ylnda kabul edilen Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiiler Hakknda BM Genel Kurul Bildirisidir. Bu, szleme olmayp yalnzca bir deklarasyon olduu iin hukuki balaycl bulunmayan belgede de aznlk tanmna yer verilmezsen, aznlk haklarnn bireysel boyutu vurgulanmtr. kinci belge ise 1993 tarihli BM Dnya nsan Haklar Konferans sonunda iln edilen Viyana Bildirgesi ve Eylem Program olmutur. Bu da ayn ekilde hukuki balaycl olmayan bir belgedir. 667 Erol Kuruba, a.g.m., s. 125 668 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 138

262

zgrlkler Szlemesi, ak bir aznlk dzenlemesi iermemektedir. Aznlklar ve onlarn mensuplar iin szlemenin 14 nc maddesinde yer alan diskriminasyon yasa ile dolayl bir himaye salanmaktadr. 669 Madde metni u ekildedir:670

Bu szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensupluk, servet, doum veya herhangi baka bir durum bakmndan hi bir ayrmclk yaplmadan salanr.

Madde metninde de grlecei gibi, szlemede ngrlen haklar ve temel zgrlklerden cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya sosyal kken, ulusal bir aznla mensubiyet, servet, doum veya herhangi baka bir durum bakmndan ayrm yaplmakszn herkesin istifadesini ngren bir diskriminasyon yasa dile getirilmektedir. Bu yasak, szlemede yer alan haklarla snrldr. 14. madde aksesuar nitelikli bir norm olup; bu normun ihlli sadece bir normun ihlali ile balantl olarak ileri srlebilmektedir.671

Dier yandan, anlan Szleme uyarnca, bireyler ya da birey gruplar, bir aznlk grubunun yesi olmalarndan dolay ayrma uradklarnda, Avrupa nsan Haklar Divanna bavuruda bulunabilirler. Fakat birey gruplarnn bavuruda bulunmas halinde bu gruplar bir kollektivite gibi deil, bir bireyler topluluu olarak muamele grrler. Ayrca, ikyette bulunan her grup yesinin ayrmcln kurban olmu bulunmas gerekir ve baka yelere yaplan ayrmclktan dolay ikayette bulunamazlar. ikayette bulunacak sivil toplum kurulularnn da yalnzca yelerinin zarar grm
Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.89 nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Szleme (ile Ek Protokol ve Protokol no: 4, 6 ve 7) (Trke Metin), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Yaz leri Mdrl, Kasm 1998, s. 7 671 K.J. Partsch, Die Rechte und Freiheiten der Europaeischen Menschenrechtskonvention, s. 94, Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.89
670 669

263

olmas yetmez, ayn ekilde ayrmclktan bizzat zarar grm olmalar gerekmektedir.
672

Grlecei zere, aznlklar dorudan himye etmemesi nedeniyle, Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkler Szlemesinin aznlklarn korunmas bakmndan byk bir nemi olmayp; Szleme, bu hkme istinaden etkin bir aznlk himayesi salayamamaktadr.

Avrupa Konseyi bnyesinde aznlklarn korunmasyla dorudan ilikili somut gelimeler, BM bnyesinde yrtlen almalara da paralel olarak, 1990l yllarda balamtr. Dou Blokunun kmesi neticesinde etnik uyumazlklarn ve aznlk sorunlarnn tekrar gndeme gelmesi konuya ilikin almalar younlatrmtr.

Bu kapsamda hazrlanan iki temel Avrupa Konseyi dokmanndan ilki Blgesel Diller veya Aznlk Dilleri Avrupa art olup; 1992de imzaya alan art; 1995te 5 devletin onaylamasyla yrrle girmitir. Dorudan bir aznlk haklar belgesi olarak grlmeyen art, aznlk dillerinin belirlenmesi asndan nemli bulunmaktadr.673 Dil kavramnn geni yorumlanmas muayyen bir dili yahut muayyen bir diyalekti kullanan btn gruplar dil aznl durumuna getirmezken, dil aznlklar da aznlk dili konuan gruplar olarak belirlenmektedir. Bir dilin aznlk dili olup olmad eitli koullara bal olarak belirlenirken; dilin sadece az sayda kii tarafndan kullanlmas yeterli grlmeyip, ayn Dil zamanda dominant hukuk olmamas gerektii vurgulanmaktadr. aznlklarnn biliminin yntemleriyle

saptanamayacan, dil biliminin yntemlerinin kullanlmas gerektiini belirten A.Fsun Arsava; bu aznlklarn saptanmasnda nfus younluu, g, isizlik, dilin gelimilik derecesi, grubun dil bilgisi, gibi eitli faktrlerin de dikkate alndn belirtmektedir.
Ayrntl bilgi iin bkz. Baskn Oran, a.g.e., s. 132-133 a.g.e., s. 133; Erol Kuruba, a.g.m., s. 125
673 672

264

Bu szleme kapsamnda korunmaya alnan diller, resmi dil dnda olup, bir lkede bir vatanda grubu tarafndan konuulan bamsz dillerdir. Bu erevede, resmi dilin leheleri aznlk dili saylmazken, gmen dilleri de bu kapsamda yer almamaktadr.674 Dil aznlklarnn saptanmas bakmndan tam kriterler mevcut olmasa da, dil aznlklarnn saym listeleri mevcut olup, Slovaklar, Macarlar, Hrvatlar, Flamanlar, Valonlar, Galliler, Farolular, Laponlar, Okzitanlar, Basklar, Korsikallar, Gney Tirolliler, Katalanlar, Jurallar nemli dil aznlklar arasnda yer almaktadrlar.675

Dil

aznlklarnn

durumu

tm

devletlerde

birbirinden

farkllk

gstermektedir. Devletin resmi dili karsnda bir ya da birden fazla dil konuuluyor olabilecei gibi,676 lkenin farkl blgelerinde farkl dillerin konuulmas durumunda ok dillilik sz konusu olabilmektedir.677 Dil aznlklklar hukuki faktrler tarafndan belirlenemezken; aratrmalar dil aznlklarnn varlnn, sosyal ve sosyolojik faktrler ile corafi ve sosyopolitik koullarn yan sra; aznlk dilinin kimlik bilincine ve bu dili koruma isteine bal olduunu ortaya koymutur.678

Aznlklarn korunmasna ynelik olarak Avrupa Konseyi bnyesinde kabul edilen belgelerden ikincisi ise 1998 ylndan itibaren yrrle giren Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve679 Szleme680dir.

Bu szleme ile amalanann, ulusal aznlklarn korunmasna ilikin genel ilkelerin belirlenmesi, ulusal dzeydeki hukuki dzenlemelerin de bu
674 675

Baskn Oran, a.g.e., s. 133 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.57 676 rnein Nijeryada 400 eit dil bulunmaktadr. 677 svire, Finlandiya ve Belika gibi eitli lkeler bu duruma rnek tekil etmektedir. 678 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.57 679 Aznlk konusu lkeden lkeye byk lde farllklar gstermekte, bu nedenle farkl uygulamalar gerektirebilmektedir. Bu itibarla, 1990 tarihinde AGK Kopenhag Belgesinde, ye devletlerin ulusal aznlklarn korunmasna ilikin taahhtleri, bu szlemede teker teker sralanmam, bunun yerine taraf devletlerin ykmllkleri genel tedbirler olarak belirtilmitir. Belgenin ereve Szleme olarak adlandrlmasnn nedeni budur. 680 Szlemenin nemi, tamamen aznlklarn korunmasna ilikin olarak dzenlenmi ve hukuki balaycl olan ilk ok tarafl belge olmasndan kaynaklanmaktadr.

265

genel ereveye oturmasnn tevik edilmesi olduu anlalmaktadr. Szlemede ulusal aznlk kavramna yer verilmezken; kavramn seimine gereke olarak, Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkler Szlemesinin 14 nc Maddesinde de ayn kavramn benimsenmi olmas gsterilmi; fakat bu kavramla kimlerin kastedildii belirtilmemitir.681

Dier yandan, Szleme ile gvence altna alnan haklarn aznlklara mensup bireylere tannd vurgulanarak kollektif haklar szleme d braklmtr. Bunlar arasnda kendi dilini renme682, bu dilde bilgi edinme ve ifade hrriyetine sahip olma, yayn yapma, eitim kurumlar ama, rgtlenme, zorla asimile edilmeme gibi haklar vardr. Milletler Cemiyeti dneminde, aznlklarn zelliklerini korumalar ile ounluk iinde asimile edilmeleri arasnda bir kararszlk olduu gzlenmekte ve hatta ilk eilim daha ar basmaktayken, 2. Dnya Sava sonras dnemde asimilasyon eilimi kesinlikle egemen olmutur.683 Bu ereve Szlemede asimilasyonun nlenmesinden yana ak bir tavr alnmas ise, gemi ana eilimde yeni bir deiiklik olduunu gstermektedir.

b) AGK/AGT Bnyesinde Aznlklar

Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK), Souk Sava dneminde Avrupann dousuyla bats arasnda bir diyalog zemini olarak oluturulmutur. Dnemin sona ermesinin ardndan, blgede bir bar ve istikrar arac olma ynnde grevler yklenen AGK, 1994 ylnda yaplan Budapete Zirvesinden itibaren Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) adn almtr.

681

Almanya, ereve Szlemeyi imzalarken bulunduu bildirimde Szleme kapsamna hangi gruplarn gireceinin taraf lkelerin insiyatifine brakldn belirtmi; szlemeyi onaylayan devletler de kendi ulusal aznlk tanmlarn ayr ayr yapmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Erol Kuruba, a.g.m., s. 125 682 Grld gibi kendi dilini renme, kollektif deil, bireysel bir hak olarak kabul edilmitr. 683 Baskn Oran, a.g.e., s. 89

266

Aznlklar konusunda AGK erevesindeki ilk gelime, Helsinki Nihai Senedinde ulusal aznlklarn korunmasna ilikin hkmlere yer verilmesidir. Helsinki Nihai Senedi, 1973den 1975e kadar devam eden Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans sonunda 35 katlmc devlet tarafndan 1.8.1975 tarihinde kabul edilmi; Nihai Senet tm katlmc devletler tarafndan imzalanmtr.684

Devletler,

AGK

Nihai

Senedi

muvacehesinde

ulusal

aznlk

mensuplarna kanun nnde eitlik salamakla ykml klnmtr. Dier yandan, Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27 nci Maddesinin temel alnd 7 nci prensip ( Dnce, vicdan, din ve kanaat zgrl dahil olmak zere insan haklarna ve temel zgrlklere sayg) ile bireysel maduriyet yasann yannda, devletlere insan haklar ve temel zgrlklerden bu kiilerin gerekten istifadesini salama ykmll getirilmitir. 685

Helsinki Nihai Senedinde gsterilen tutum ile geleneksel ayrmcln nlenmesi kavramndan aznlklarn korunmas kavramna doru bir yaklam sergilenmekte686, bu ynyle Senet, klasik Souk Sava dnemi belgelerinden ayrlmaktadr.687 Bununla birlikte, Senette aznlklar lehine dorudan haklar temin edilmedii, ilgili hkmn de devletleri ykmllk altna sokan prensip nda dzenlendii gz nnde bulundurulmaldr.688 Dier yandan, hukuki balaycl olmayan Helsinki Sonu Kararlarnn, yaptrm mekanizmasndan yoksun bir st dzey siyasi irade beyan689 olmas nedeniyle, politik bir belge olduu grlmektedir.
684

AGK Nihai Senedi bir Devletler Hukuku Anlamas olmayp, sadece bir Devletler Hukuku dokmandr ve hukuki bir balaycl yoktur. 685 Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s.90-91 686 Ulusal aznlklar ve blgesel kltrler baln tayan III. Sepette; ... bu ekilde onlarn bu alandaki hakl karlarn koruyacaktr. eklinde ifade edilen son yarm cmle, aznlk mensuplarnn ounlukla eit klnmasnn tesinde, onlara aznlk haklar salama iradesini de ortaya koymaktadr. a.g.e., s.90-91 687 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 142 688 lkelerinde ulusal aznlk ve blgesel kltrler bulunan taraf devletler, aznlk mensuplarnn bu konudaki meru karlarn dikkate alarak eitimin eitli alanlarnda, ulusal aznlklarn ve blgesel kltrlerin aralarnda yapacaklar ibirliini kolaylatracaklardr. 689 a.g.e., s. 142

267

AGK (AGT) bnyesinde aznlklarla ilgili ikinci nemli dokman, 1989 ylnda dzenlenen Viyana Belgesidir.690 Viyana Belgesine temel tekil eden esaslar; snr tesi bulumalarn siyasi bakmdan tevik edilmesi ve kolaylatrlmas; taraf devletlerin serbest dolam zgrlne, ikmet yerinin serbest olarak seilmesi hakkna, kendi lkesini de terk etmeyi kapsar ekilde yurt dna seyahat zgrlne ve lkesine geri dnme hakkna sayg gsterilmesi gibi dolam zgrln kapsayan hususlar yannda, din zgrl, fikir zgrl gibi hususlardan olumaktadr.

Taraf devletler, hr toplumlarn ve yaayan kltrlerin varlklarn korumalar ve gelitirmeleri bakmndan vatandalarn serbest dolamnn serbest olarak birbirleriyle iliki kurmalarnn, enformasyon ve dncelerin serbest aknn nemini mutabakat hlinde kabul etmilerdir.691

Viyana Nihai Belgesinin en nemli zellii, insan haklar alannda, ok aamal bir konsltasyon ve denetim mekanizmasnn kabul edilmi olmasdr. nsan haklarna ilikin bu mekanizma, AGK erevesinde srekli olarak insan haklarna dnk almalar yrtlmesini salamaktadr.692 1989 Viyana Belgesi ile ortaya kan nsani Boyut Mekanizmas, 1991 Moskova Belgesi ile gelitirilmi ve 1992 ylnda kabul edilmi olan Helsinki-II Belgesiyle son eklini almtr.693

nsani Boyut Mekanizmasnn geliimi srecinde ele alacamz ilk dzenleme Kopenhag Belgesidir. AGK taraf olan devletlerin temsilcileri, 529 Haziran 1990 tarihleri arasnda Kopenhagda yaptklar toplant neticesinde; nsan hak ve temel zgrlklerine saygnn ve toplumsal
690

Viyana Belgesinin zellii, 35 AGK yesi devletin insan haklar konusunda anlamaya varm olmalardr. 691 Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 92 692 Bu mekanizma, taraf devletleri ye devletlerin enformasyon taleplerini cevaplandrmakla ykml klmakta; talep edilmesi halinde somut durumlar dahil olmak zere insan haklar sorunlarn ele almak zere bilateral grmeler yaplmasn ngrmekte; sonu alnamamas durumunda ise konuyu dier devletlerin bilgisine sunma imkn getirmektedir. 693 Naz avuolu, a.g.e., s.150-154

268

sistemlerin pluralist demokrasi ve hukuk devleti esaslarna istinaden gelitirilmesinin, Avrupada kurulmak istenen srekli bar, gvenlik, adalet ve ibirlii iin n koul olduunu kabul etmilerdir. Taraf Devletler Kopenhag Belgesinde, dier AGK dokmanlarnda yer alan insan haklar erevesindeki ykmllklerini teyid etmilerdir.

Belgenin 4 nc Blmnde 30 ile 40. maddeler arasnda, Avrupada aznlk haklarnn yeniden teyidinin yan sra, ulusal grup haklarnn gelitirilmesi iin esas alnacak noktalar da saptanmtr. Kopenhag dokman, uluslararas aznlk haklar bakmndan ilerlemeler kaydetmi, aznlklara kendilerini tanmlama ans vermitir. Bununla birlikte, metnin program hkm olarak kaleme alndnn ve grup haklarna devletlerin egemenlik haklar lehine snrlar getirildiinin de gz ard edilmemesi gerekmektedir.694

Devlet ve hkmet bakanlarnn 21 Kasm 1990da Paris AGK zirve toplantsnda695 yaynladklar bildiri, Yeni Bir Avrupa in Paris art olarak isimlendirilmektedir. Paris artnda da katlmc devletler aznlklar konusunda benzer taahhtlerde696 bulunmulardr. Dier yandan, nsani boyut ile ilgili blmde ise taraf devletler; AGK insan haklar boyutuna ilikin hkmleri tam kapsam ile icra etmek ve bu hkmlere istinaden insan
D.Blumenwitz, Neuere Entwicklungen des Minderheitenschutzes und Volksgruppenrechts und Ihre Relevanz fr die knftigen deutsch-polnischen Beziehungen; H.Tretter, Das Kopenhagener Abschlussdokument ber die menschliche Dimension der KSZE, s. 235, Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 95, 98, 99 695 AGK, AGT olarak 1990 Paris Zirvesinde evrimlemeye balayncaya kadar, baka herhangi bir kurumsal organ olmakszn konferans konferans ilerlemitir. (Helsinki 1971-75, Belgrad 1977-78, Viyana 1986-89) Bu konferanslar btn AGK taahhtlerini kapsamakta olup; nsan Haklar Uzmanlar Toplants (Ottawa, 1985), nsan likileri Uzmanlar Toplants (Bern, 1986) gibi zel grmelerle desteklenmitir. Bu toplantlarn esas etkinlii, ye devletlerin insani ve dier konulardaki ykmllklerini yerine getirip getirmediklerini tartmaktr. Ayrntl bilgi iin bkz. Jennifer Jackson Preece, a.g.e., 2001, s. 157-159; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 171 696 Bildirinin insan haklar, demokrasi ve hukuk devleti ile ilgili blmnn sekizinci fkrasnda taraf devletler ulusal aznlklarn, etnik, dil, kltrel ve dini kimliklerinin korunacan ve aznlk mensuplarnn bu kimliklerini herhangi bir maduriyete uramakszn, kanun nnde tam bir eitlik iinde dile getirebileceklerini, bu kimliklerini koruyabileceklerini ve gelitirebileceklerini kabul etmilerdir.
694

269

haklarn gelitirmek istediklerini ifade ederek, bu maksatla, demokratik messeseleri glendirmek ve hukuk devletinin gereklerini yapmak iin ibirliini de taahht etmilerdir.

Dier yandan, svirenin insiyatifi ile 1992 ylnda gerekletirilen Cenevre Toplantsnda 35 lkenin diplomatlar etnik aznlklarn haklarnn nasl korunabileceine dair hafta sren bir alma yapm; ancak toplantda bir mutabakata varlamamtr. Konferans neticesinde kabul edilen nihai dokmanda da balayc olmayan bir ekilde, bu konuda sadece AGK mekanizmalar erevesinde ngrlen denetimin aznlk bakmndan nemine dikkat ekilmi; byk bir titizlikle aznlklardan deil, aznlk mensuplarndan sz edilmeye allmtr.697

Cenevre Belgesi, aznlklarn kaderlerinin uluslararas bir sorun tekil etmesi nedeniyle, bu sorunun devletlerin iileri olarak mtalaa edilemeyeceine vurgu yaparken; Belgenin nemli bir dzenlemesi ise ingenelerle ilgili olup, maduriyetlerine yol aan propagandalara kar katlmc devletlerin yasal ilem yapma mkellefiyetleri ngrlmtr.

Ekim 1991 ylnda, AGK nsani Boyut Toplantlarnn bir devam olarak, taraf devletler Moskovada bir araya gelmilerdir. Katlmc devletler bu Toplantda da AGK dokmanlarnda zellikle de Kopenhag dokmannda yer alan tm prensip ve hkmleri snrsz olarak gerekletirmeyi kabul etmiler: AGK nihai senedine ve yeni bir Avrupa iin Paris artna uygun
697

AGK topluluunun, aznlklara kollektif hak tannmasna bandan itibaren temkinli yaklat grlmektedir. Gruplarn ayrlk eylemlerine dayanak olmamas iin Devletler, aznlklarn kollektif hak taleplerini kabul etmeme eilimindedirler. Bu konudaki tutum; aznlklarn, insan haklarna gre muamele grmesi ve kimliklerini muhafaza iin ounluk ile ayn ekonomik, sosyal ve kltrel haklardan yararlandrlmalar eklinde olup, aznlk haklarnn self determinasyon hakk iddialarna ve ayrmcla yol amamas gerektii ynndedir. Bu kapsamda Cenevre Konferansnda ABD, melting potta hukuk devleti ve demokratik seimler diskriminasyondan korunmaya yeterlidir, zel kollektif insan haklar yahut devletlerin bu gruplar teviki gerekli deildir eklinde gr beyan ederken; ngiltere de ABD gibi aznlk haklarnn sadece bireysel insan haklar kapsamnda metinde yer almasnda srar etmi; Fransa ise lkesini aznlktan azde gstermeye almtr. Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 157-159; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 101-103

270

olarak halklarn hak eitliine ve onlarn kendi mukadderatlarn tayin hakkna, BM anlamas ve ilgili Devletler Hukuku kurallar erevesinde sayg gstereceklerini vurgulamlardr.698 Toplantda nsani boyut alannda stlenilen ykmllklerin, taraf devletleri dorudan ilgilendiren bir konu olduu kabul edilirken, yeni AGK mekanizmalarna ilikin prosedrn uygulanmasnn ulusal aznlk mensuplarnn himayesi ve haklarnn gelitirilmesi bakmndan katk salayaca gr paylalmtr.

AGK Helsinki zleme Toplants, 9-10 Temmuz 1992 tarihlerinde yaplan zirve ile sona ermitir. Bu toplant neticesinde kabul edilen Helsinki Belgesi699 ile aznlklarn korunmas ve aznlk sorunlarndan kaynaklanan atmalarn nlenmesine ynelik yeni dzenlemeler getirilerek Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii700 kurulmutur.701 Etnik sorunlarn nlenmesinde nceden haber almay salayacak bir erken uyar arac olma zellii vurgulanan702 bu kurumun nemi, sz konusu alanda zgn bir yntem uygulamasdr.703

Helsinki Zirve Bildirisinde terrizm ile ilgili son derece kuvvetli ifadeler ieren bir paragraf da yer almtr. Paragrafta zetle; terrizm sadece gvenlik ve demokrasiye deil, insan haklarna da ynelik bir tehdit olarak tarif edilmi; Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliinin
698

rgtl terr

Arsava, AGK prensip ve dzenlemelerinin hala nemli lde tehdit ve ihll konusu olmaya devam ettii hususuna dikkat ekmektedir. Aye Fsun Arsava, s. 103-104 699 Belge zirve bildirisi ve kararlar alt balklarn tayan iki blmden olumaktadr. 700 AGK Bakanlar Komitesi tarafndan yllk sreyle atanan Ulusal Aznlklar Yksek Komiseri, basn ve hkmet d kurulular da kapsayacak ekilde her trl kaynaktan ulusal aznlklarn durumuyla ilgili bilgi toplar ve kendisine iletilen ikayet raporlarn deerlendirir. Terr ile ilgili aznlk sorunlar ve bireysel olaylar ise Yksek Komiserin yetki alan dndadr. Bu Komiserliin ilevi denetimden ok, taraflar arasnda diyalog kurulmasn salamak, arabuluculuk yapmak ve zm nerilerini deerlendirmektir. zm retiminde erken uyar sistemi devreye girmekte, AGT yesi devletlerin soruna diplomatik yollardan zm bulmalarna zemin hazrlanmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Naz avuolu, a.g.e., s.155 701 a.g.e., s.154 702 a.g.e., s. 105 703 lkeler arasnda veya bir lke iinde atmaya yol ama ihtimali mevcut aznlk sorunlar takip edilecek, duruma gre AGKin harekete gemesini salamak zere Kdemli Memurlar Komitesinin konuya dikkati ekilecektir.

271

eylemlerinin grld durumlarda ulusal aznlk konularn ele almamas kararlatrlm; Yksek Komiserin, terr eylemlerinde bulunan veya bu eylemleri aka mazur gren kii veya rgtlerden bilgi almayaca, bunlarla temas kurmayaca belirtilmi; AGKin hkmet d kurulularla ilikilerinin glendirilmesine karar verilmekle birlikte, terrizm uygulayan veya aka mazur gren kii veya rgtlere AGKin kaplarnn kapatlaca hkme balanmtr.704

Dier yandan, insan haklarnn ulusal yetki alanna giren bir konu olarak yorumlanamayaca, btn AGK devletlerinin dorudan ve meru ilgi alann oluturduu, Zirvede bir kez daha teyid edilmitir.

c) Avrupa Birliinde Aznlk almalar

ABnin aznlklarn korunmasna ilikin belirgin politikas bulunmad gibi, konuyla ilgili olarak dorudan doruya Birlii temsil edecek net bir bak asnn olduunu sylemek de gtr. AB mktesebatnda aznlk haklarna ilikin bir dzenleme varolmad gibi, Aznlklarn Korunmas konusu da ayrmcln nlenmesi ve aznlklarn korunmas ayrm erevesinde son derece zayf kalmakta olup, buna mukabil, tamamen kaytsz kalnd da sylenemez. Birliin alm olduu kararlar balayc olmamakla birlikte, zerinde durulan konular zellikle Avrupa Parlamentosu faaliyetlerinde grlmektedir.

Bu erevede temas etmemiz gereken ilk Anlama, 1992 ylnda imzalanarak Kasm 1993te yrrle giren Maastrich Anlamasdr. Bu

704

Metinde yer alan kstlamalar, Trkiyenin gneydousundaki skynetim dolaysyla istei zerine (bu tr politikalar PKK ve dier Krt asilere kar terrizm kart nlemler olarak hakl gsterilmekteydi.) eklenmekle birlikte, ngilterenin IRAya kar anti-terrist nlemlerine ve spanyann, silahl ETA ayrlklarna tepkisine de eit derecede uygundu. Bylesi kstlamalar toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl gibi egemen haklarnn nceliine uygun olup, ulusal aznlklarn siyasal ayrlk taleplerine kardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Jennifer Jackson Preece, a.g.e, s. 178

272

Anlamaya kadar, Avrupa Topluluunun kurucu anlamalarnda yukarda da iaret edildii gibi insan haklar ve temel zgrlklere ilikin dorudan getirilmi bir hkm bulunmamaktadr. Maastrich Anlamasnn 6 nc maddesinde yer alan ifadeler,705 temel hak ve zgrlklerle hukukun stnln Birlik hukukuna yerletirmitir. Avrupa Birlii hukukunun ilerlii asndan ABnin herhangi bir konudaki resmi tutumunun temelinin mutlaka kurucu anlamalarnda yer almasnn gereklilii, 6 nc maddenin nemini ortaya koymaktadr. Dier yandan bu madde, Birliin insan haklar ve ayrmcln nlenmesi etmektedir. konularndaki resmi tutumuna da dayanak tekil

Maastrich Anlamasnn 12 nci Maddesinde ayrmcl nlemeye ynelik olarak getirilmi olan hkmler ayrmcln nlenmesi-aznlklarn korunmas ayrm erevesinde, aznlklarla dolayl olarak ilgili bulunurken; Kltr bal altnda yer alan Avrupa kltrlerinin srmekte olan farkllklarn garanti altna almann Birlik iin nemine ilikin ifadeler706 de aznlklarn korunmasyla dolayl olarak ilgili bulunmakta ve bu konuda bir ilk olarak yorumlanmaktadr.707 Buna gre, Topluluun ulusal ve blgesel eitlilie sayg gsterirken ye devletlerdeki kltrlerin geliime katkda bulunaca hkme balanmtr.708 Bu anlama ile getirilen ve dolayl olarak aznlklarla ilikili bulunan709 bir dier yenilik de kltrel boyutlar 128 inci Maddede ifade edilen blgesel eitlilik ve ye devletlerdeki kltrlerin geliimi konularnda faaliyet

705

Avrupa Birlii, zgrlk, demokrasi, insan haklar ve temel zgrlklere sayg ile hukukun stnl ilkeleri zerine kurulmutur. Maastrich Anlamas, Madde-6 706 Maastrich Anlamas, Madde-128 707 Erol Kuruba, a.g.m., s. 129 708 Maastrich Anlamas, Madde-128 709 Eren Polatolu, Aznlk Haklar Ynnden AB Hukuku Trkiye ve Siyaset, Temmuz/Austos 2001, s. 76

273

gsterecek teknik yn ar basan bir danma organnn Avrupa Komisyonu bnyesinde kurulmasdr.710

Dier

yandan,

Avrupa

Birliinin

kendi

dndaki

uluslararas

kurulularda yaplan ve aznlklar konusunu da ieren dzenlemeler karsndaki tutumu Birlik, 4 Kasm 1950de Romada imzalanan nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerin Korunmasna ilikin Avrupa Szlemesiyle gvenceye alnan ve ye devletlerin ortak anayasal geleneklerinden kaynaklanan temel haklara Topluluk hukukunun genel ilkeleri olarak sayg gsterecektir711 eklinde ifade edilmektedir.

Yukarda sz edilen yeni dzenlemeler ile birlikte bu hkmler, gerekte ekonomik nitelikli bir Topluluun siyasi bir birliktelie doru gei srecini de gstermektedir.712

Ele alacamz ikinci anlama olan Amsterdam Anlamas 1999 ylnda yrrle girmitir. Bu anlamada, anlan ilkelerin ihll edilmesi durumunda bavurulacak olan yaptrm yer almaktadr. Anlamann 7 inci Maddesinde; bir ye devletin yukarda sz edilen ilkeleri ciddi dzeyde ve devaml surette inemesi halinde Birlie yeliinin askya alnabilecei belirtilmektedir.

Amsterdam Anlamasnn aznlklarla dolayl ynden ilikili olarak getirdii dier yeni dzenlemeler ayrmcln nlenmesi ile ilgilidir. Daha nce Maastrich Anlamasnn 12 nci maddesi kapsamnda ifade edilen ve milliyete dayal ayrmcla ilikin olarak hkme balanm olan ayrmcln

Bu dorultuda kurulan Blgeler Komitesi, zellikle eitim, kltr, ekonomik ve sosyal uyum gibi konularda Konsey ve Komisyona gr bildirmektedir. 711 Maastrich Anlamas, Madde- F/2 712 Bu srete aznlklar konusu da insan haklar ve temel zgrlkler erevesinde alglanm, topluluk hukukuna da ayrmcln nlenmesi nin bir paras olarak dolayl bir ekilde girmitir.

710

274

nlenmesi konusu, bu kez ayr bir balk altnda ele alnmtr. Anlamann 13 nc Maddesi u ekildedir:

Bu Anlamann dier hkmlerine zarar vermeyecek ekilde ve bu Anlama tarafndan Toplulua verilmi olan yetkiler erevesinde, Konsey, Komisyondan gelecek bir teklife binaen ve Avrupa Parlamentosuna da dantktan sonra cinsiyet, rksal ya da etnik kken, din ya da inan, bedensel zr, ya ya da cinsel tercihlere dayal ayrmclkla mcadele etmek zere gerekli tedbirleri alabilir.

Madde metninden de anlalaca zere, daha nce yalnzca milliyete dayal ayrmcl kapsayan yasak, yukarda sekiz alan kapsayacak ekilde geniletilmitir. Bu noktada ayrmcln nlenmesi ve aznlklarn korunmas kavramlar arasnda daha nce deinmi olduumuz ilikinin Avrupa Birlii balamnda biraz farkllat dikkat ekmektedir. Avrupa Birliinde ayrmcln nlenmesi bedensel zrlerden kadn erkek eitsizliine varana kadar bir dizi alan iermekte; dolaysyla da kendine zg bir ayrmcln nlenmesi anlay ortaya kmaktadr.713

Avrupada oluturulan ve AB tarafndan da dolayl olarak benimsendii gzlenen aznlklar rejimi, bir alt rejim olarak Avrupa Konseyi erevesinde oluturulan Avrupa insan haklar rejimine dayanmaktadr.714 Bu dorultuda Birlik, BM ve AGT bnyesinde konuya ilikin olarak yrtlen almalar da desteklemekle birlikte; ayrmcln nlenmesi, rklk ve yabanc

713

AB, kurucu belgelerinde yer verdii hukuki dzenlemelerin yan sra uluslararas alanda yaplan dier almalara da destek vermekte ve bu almalara eitli dzeylerde katlmaktadr. Bu kapsamda hatrlanaca gibi, Avrupa Konseyi bnyesinde kabul edilen nsan Haklar ve Temel zgrlkler Avrupa Szlemesine 1993ten itibaren taraf olup; benzer biimde AGK (AGT) srecinde uygulamaya konan nsani Boyut Mekanizmasna katlm da ieren Yeni Bir Avrupa in Paris Szlemesi de Avrupa Komisyonu bakan tarafndan imzalanarak Birlik dzeyinde katlm salanmtr. te yandan, ABnin BM, AGT ve AK ile Komisyon araclyla yrtt kurumsal ilikiler de mevcuttur. 714 Erol Kuruba, a.g.m., s. 129

275

dmanlyla mcadele, temel hak ve zgrlklerin korunmas hususlarnn zerinde zellikle durmaktadr.

4.2. Aznlk Kavram, Nitelikleri ve Bal Kavramlar erevesinde Krtlerin Durumu

Trkiye Cumhuriyeti snrlar iinde yaayan Krtlerin ok byk bir ksm varolan yapyla ve ana kltr kalbyla btnlemi olarak hayatlarn srdrmekteyken; bir ksm, hukuksal anlamda aznlklara verilen haklar iinde yer alan kendi dilinde eitim hakk gibi talepleriyle, bilerek ya da bilmeyerek ulusal ve uluslararas hukuk tarafndan aznlk olarak tannmalarnda srar etmektedirler. Aznlk mensubu bireylere btn dnyada tannan haklarn Krtlere de tannmas, kendi kimliini ifade edebilmeyi, dilini serbeste konumay, kendi dilini renme ve retme hakk ile medya aralarn kullanmak gibi kltrel haklar, ifade ve rgtlenme zgrl gibi siyasal haklar iine almaktadr.715 Bu taleplerin bir ksm ise Krtlerin (ikinci) kurucu unsur olarak tannmalarn istemeleri ynnde bir geliim sergilerken; Cumhuriyetin sadece iki kurucu halktan meydana geldii nkabul ile kurucu halk saylmalar taleplerinin, self determinasyon kavramn ve dolaysyla talebini iinde tad grlmektedir.

Bu erevede, Krt sorunu olarak adlandrlm olan soruna dair zm nerilerinin; homojen ulus-devlet iinde skntlarn giderilmesi ile bilimsel bir incelemeye dayanmadan ortaya konulan, zerklik ya da federasyon gibi ulusal siyasi-idari otoriteyi denkletiren formller etrafnda ele alnd bilinmektedir.

Bu noktada, Krtlerin aznlk olma durumlarna ilikin bir incelemeye; Aznlk kavramna dair tanmlardan yola karak balamakta yarar grlmekte
715

Mmtazer Trkne, Krt Sorunu 1 Efsaneler ve Tanmlar, Zaman Gazetesi, 31/8/2005 tarihli nshas.

276

olup; konu ncelikle, belirlenecek olan aznlk olma kriterleri ve genel aznlk snflandrmalar erevesinde ele alnacaktr.

16. yzyldan bu yana uluslararas hukukun konularndan birini oluturan aznlk kavramnn; kullanld yere ve zamana bal olarak kavrama son derece farkl anlamlar yklenmesi sebebiyle, henz herkese kabul edilen net bir tanmna ulalamad grlmektedir.

Kavrama farkl anlamlar yklenmesinin politik olduu kadar sosyolojik temelleri de bulunmakta; eitli lkelerde yaayan aznlklarn farkl konumlar, aznlklarn, dolaysyla aznlk kavramnn tanmlanmasndaki glkleri pekitirmektedir.

Kavram, muhtelif kaynaklarda aznlklara ilikin farkl ynler n plana kacak ekilde tanmlanmakta, zaman zaman da konuya ilikin hukuki belgelerin muhtevasndan yola klarak bir tanma ulalmaya allmaktadr. Aznlklarn korunmasna ilikin normlar, uluslararas dzeyde geerli sistematik bir btn hline getirilemediinden, birok aratrmac aznlk kavramnn tanmn bal bana bir sorun olarak deerlendirmektedir.716

Kavramn hukuki boyutunun yannda ve znde sosyolojik bir boyutunun da olmas sebebiyle, eitli bak alarndan tanmlara yer vermekte yarar grlmektedir.

Trk Dil Kurumunun Trke Szlnde sosyolojik mnda aznlk; Bir lkede egemen ulusa gre ayr soyda ve sayca az olan topluluk olarak tanmlanmaktadr.717
716

Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s.22; Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde, s. 40; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 42-45; Naz avuolu, a.g.e., s. 35-40 717 Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, Ankara, 2005, s. 167

277

Baskn Oran, bu konu epey tartmal olmakla birlikte, aznlk kavram iki adan ele alnabilir diyerek, kavramn geni (sosyolojik) adan tanmn; Bir toplulukta, saysal bakmdan aznlk oluturan, baat olmayan ve ounluktan farkl niteliklere sahip olan gruba aznlk denir. eklinde yapmaktadr.718

Kavramn sosyolojik tanmna Kavramsal ereve bal altnda da yer verilmi olup; aznlklarn bir kltr iinde rk, dil, din, rf ve adetler ile kltrel rnekler asndan hkim gruptan kesin olarak ayrt edilebilen alt gruplar olduklar belirtilmi; bu alt gruplarn asl olarak farkl ve hkim gruba ait olmayan kabul edildikleri, bilinli ya da bilinsiz olarak kltrel hayata tam katlmdan dlanm olduklar vurgulanmtr.

Kavramn hukuki tanm iin ynelinen kaynaklarda; daha ok aznlk haklar yada aznlklarn korunmas eklindeki balklarn yer ald, ancak net bir aznlk tanmnn yaplmad grlmekte olup; bu durumun, konunun hukuk boyutu zerinde bir mutabakat olmayndan kaynakland anlalmaktadr. Bununla birlikte, eitli uluslararas hukuk belgelerinde ve Birlemi Milletler metinlerinde eitli aznlk tanmlarna rastlanmaktadr. Bu erevede, hukuki balayclktan yoksun olmakla birlikte BM bnyesinde tanm sorununun zlmesi iin yrtlen almalar neticesinde ortaya kan tanmlar,719 aznlklar ile ilgili kaynaklarda referans olarak karmza kmaktadr.

Hukuku Mello Toscano (Milletler Cemiyeti Brezilya Temsilcisi); belli bir corafyaya tarihsel balarla bal nesnel bir birlii temsil ettiini ileri srerek aznlklar ile ilgili; Bir devletin nfusunun, topraklarnn belirli bir
Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar Kavramlar, , s. 26-27 Birlemi Milletler Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu, 1945-1995 dnemi boyunca, evrensel geerlilii olan bir aznlk tanm retilmesine ynelik almalar yapmtr. Bu almalarda, nesnel ve znel sosyolojik ltlerin yan sra, siyas ifadelerle dolu pek ok farkl tanm nerilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 28 vd.
719 718

278

blmyle tarihsel olarak bal; kendine zg bir kltre sahip; rk, dil ve din farkll nedeniyle devletin dier uyruklarnn ounluuyla kartrlmas olanaksz, kalc parasdr eklinde bir tanmlamaya gitmitir.720

Avrupa Komisyonu Parlamenterler Meclisinin aznlk tanm ise u ekilde olmutur: Bir devletin snrlar izilmi, kabullenilmi topraklar zerinde yaayan, yeleri o devletin uyruu olan ve din, dil, kltrel zellikler ve dier zellikleriyle nfusun ounluundan kesin olarak ayrt edilebilen blgesel veya ayr bir topluluktur.721

Birlemi Milletlerin resm tanm olarak hl geerli olan; Aznlk kavram bir toplum iinde srekli etnik, dil, dini geleneklere yahut dier nemli zelliklere sahip olan, bu zellikleri ile toplumun dier kesiminden ak olarak ayrlan ve bu zellikleri muhafaza etmek isteyen, hkim pozisyonda bulunmayan gruplar ifade eder. eklindeki tanm ise genel bulunarak eitli tartmalara zemin hazrlamtr.722

Aznlk tanmna ynelik en kapsaml alma ise zel Raportr Francesco Capatorti tarafndan yaplmtr. Capatorti aznl yle tanmlar: Devleti oluturan toplumun geri kalan kesimine nazaran say olarak aada bulunan, hkim pozisyona sahip olmayan, mensuplar sz konusu devletin vatanda olan, ancak, etnik, din yahut dil zellikleri ile toplumun dier kesiminden ayrlan, aralarnda en azndan zmn olarak kendi kltrlerinin, geleneklerinin, dil ve dinlerinin korunmasna ynelik dayanma duygusu bulunan bir grup.723

Laponce, Miniorities (Aznlklar), 4, Aktaran: Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 24 Avrupa Konseyi, Parlamenterler Meclisi Resolutions 1134 (1990), Aktaran; Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 32 722 UN-Doc. E/CN.4/Sub. 2/119, paragraf 32; UN-Doc. E?CN.4/Sub.2/149, paragraf 26, Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 42-43, Dier yandan Alt Komisyonun 3. oturumunda kabul edilen bu tanmn, BM organlar nezdinde de, ilgili literatrde de aznlk kavramnn balayc bir tanm olarak kabul grmedii Arsava tarafndan ifade edilmektedir. 723 F.Capatorti, Die Rechte der Angehrigen von Minderheiten, s. 118, Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 43; Kavramn dinamik ve deiken yaps karsnda tanm yetersiz
721

720

279

Capotortinin tanm, en fazla kabul gren aznlk tanm olmakla beraber, sayca azlk lt, Bosna ve Gney Afrikada yaananlar sonucu sorgulanmaya karlmtr. balanm; ardndan, tanma vatandalk snrlamas getirilerek, snmaclar, yabanclar ve gmen iiler aznlk tanmn dna

Dier yandan, hakim pozisyonlarda/ynetici konumlarda olmama ayrc esi gerei tanm, sayca aznlkta olmakla birlikte ynetimi ellerinde bulunduran kesimleri kapsamad grlmektedir. Bu erevede tanm, Gney Afrikann beyazlar gibi, sayca aznlkta olmakla birlikte, ynetimi ellerinde bulunduran kesimlere uygulanamamaktadr.724

Aznlk tanmnn o kadar da nemli olmad, 27. Maddenin tam bir tanm olmakszn da uygulanabilecei gerekesi ile 1978-1984 yllar arasnda geici olarak durdurulmu olan tanm almalar; 1984 ylnda, 27. Maddede genel olarak ifade edilen haklarn salanaca kiilerin kimler olaca sorusuyla birlikte yeniden gndeme gelmitir.

Aznlklar ile ilgili kaynaklarda ska yer alan bir dier aznlk tanm, yine alt komisyonun almalar erevesinde ve bu kez Capotortinin yerine atanm olan Kanadal ye Jules Deschnes tarafndan yaplmtr. Deschnesin getirdii tanm u ekildedir: Bir devletin; saysal olarak aznlk oluturan ve o devlette hkim konumda bulunmayan, nfusun ounluundan farkl etnik, dinsel ya da dilsel zelliklere sahip, birbirleriyle dayanma duygusu iinde, st rtl de olsa varlklarn srdrmek iin ortak bir istekle ynelmi ve amac ounluk ile fiili ve hukuki eitlik elde etmek olan bir grup vatandadr.725

bulunmu, Capotorti, tanmn yalnzca Szlemenin 27. maddesinin uygulanmasna ynelik olarak yapldn belirtmitir. Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde, s. 43 724 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 28 725 Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 43-44; Naz avuolu, a.g.e., s. 36; Erol Kuruba, a.g.m., s. 122

280

Byk lde Capotortinin tanm esas alnarak yaplm olan bu tanmn en belirgin zellii, fiili ve hukuki eitlik amacnn aka belirtilmesidir.726 Dier yandan, yukarda ele aldmz eitli tanmlara benzer ekilde, Deschnesin tanmnda da aznlk kavram devletin vatandalaryla snrlandrld; hkim/ynetici konumda olmama gesinin de ayn ekilde vurguland grlmektedir.

Aznlk kavramnn hukuk boyutuna aklk getirerek genel geer bir tanma ulama abalar sonusuz kald gibi; BM Genel Kurulu tarafndan 18 Aralk 1992 tarihli ve 47/135 sayl kararla kabul edilen Ulusal ya da Etnik, Dinsel veya Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklarna likin Bildirgede de aznlk tanmna yer verilmemitir.

Grld

gibi,

uluslararas

hukuk

dzeyinde

yaanan

tanm

sorununun kkeni, kavramn sosyolojik boyutundan kaynaklanmakta olup; sosyolojik ve hukuk boyutlar arasndaki sorun ise aznlk kavramnn uluslararas politikay da ilgilendiren nc, yani siyasi boyutunu ortaya karmaktadr.

Bu erevede, yukardaki tanmlarda yer alan etnik kken, dil, din vb. ltlerden hangilerinin bir grubun aznlk olarak tanmlanabilmesi iin olmazsa olmaz, hangilerinin de ikincil dzeyde nem tad/tayaca konusunda gerek uluslararas alanda yaplan tartmalar gerekse devletler arasndaki anlamazlklar, aznlk kavramnn anlan siyas boyutundan kaynaklanmaktadr.

Aznlk kavram hangi boyutuyla ele alnrsa alnsn; deyindiimiz tanmlardan da anlalaca zere, bir grubun aznlk olarak tanmlanabilmesi iin, grubun karakteristik ve darya vuran kimi zellikleriyle ounluktan

726

Naz avuolu, a.g.e., s. 36-37; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 43

281

kesin olarak ayrt edilebilmelerini salayan eitli kriterlere sahip olmas bir n koul olarak gerekmektedir.

Bu erevede yukardaki tanmlardan yola karak, bir aznlk grubunun varlndan sz edebilmek iin kriterlerin u ekilde olduu grlmektedir: - inde yaanlan lkenin vatanda olmak, - Sayca az olmak, - Toplum iinde hkim /ynetici konumda bulunmamak, - Toplumun dier kesiminden kesin olarak ayrt edilebilmelerini grubun sahip olmas gereken

salayan, etnik kken, dil, din, kltr gibi, farkl zelliklere sahip olmak, - Zmni olarak da olsa, farkllklarnn korunmas ve srdrlmesi ynnde btn yeleri arasnda bir kararllk ve dayanma duygusuna sahip olmak, - Aznlk bilincine sahip olmak.

Anlan kriterlerin sralamalarn deitirilmesi suretiyle ve aralarna eklenecek olan ve, veya balalaryla pek ok aznlk tanmna ulalabilecei grlmekle birlikte; tanm her ne ekilde yaplrsa yaplsn, Trkiyede Krtlerin aznlk olarak tanmlanabilmeleri iin ncelikle yukarda belirlenen kriterleri tayor olmalarnn gerektii muhakkaktr.

Krtlerin bu kriterlere uygun olup olmad aada tartlmaktadr:

-inde Yaanlan lkenin Vatanda Olmak:

Yukarda da ele alnd gibi, bu kriterin aznlk tanmlar iinde yer alyor olmas; tanma vatandalk snrlamasnn getirilmesi suretiyle snmaclarn, yabanclarn ve gmen iilerin aznlk tanm dna

282

karlmaya allmasndan kaynaklanmtr. Dolaysyla anlan kriterin mahiyeti itibariyle aznlk saylmann bir ekli art olduu grlmektedir. Bu ekli art erevesinde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin vatandalar olan Krtlerin; snmac, yabanc ya da gmen ii statsnde yer almadklar ve asl vatanda olduklar grlmektedir.

- Sayca az olmak:

Bu kriter de asl deil, ekl bir art olma zellii tamakta olup; aznlklardan sz edebilmek iin, ncelikle bu aznln iinde yer alaca bir ounluun varolmas gerektii ortadadr. Sayca az ve daha kk olan aznlktr. Bu durumda, sayca az olan aznl anlatrken, ayn zamanda o aznln zelliklerini ve karakteristiklerini tamayan bir ounlukla birlikte dnlmeyi de beraberinde gerektirmektedir. Trkiyede genel nfusa oranla daha az sayda olan Krt kkenli Trk vatandalarnn varl muhakkak olup; Krtlerin durumu bu ekl arta uygunluk gstermektedir.

Trkiyedeki Krt nfusunun eitli kriterler kullanlarak %7 ile %11 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Bu da 5 ile 8 milyon arasnda bir nfusa tekabl etmektedir.

ncelemenin burasnda, zerinde eitli speklasyonlarn yapld Trkiyedeki Krt nfusu saysnn eitli kriterler asndan deerlendirilmesi gerekli grlmtr. Krt says hakkndaki tahminlerin, daha ziyade ana dili Krte olan nfus analizlerine dayandrld grlmektedir.

Krtlerin siyasi maksatlarla Trkiyedeki Krt nfusunu yksek gsterme abalar, bazen ak arttrmaya dntrlmekte; iddialarn toplam nfusun %15inden balanarak %20, %25, hatta nfusun te birine kadar ykseltildii grlmektedir. Ancak, mbalaal ve ideolojik varsayml bu iddialarn hi birinin mantkl bir kaynaa oturmad anlalmaktadr.

283

Krt nfusu hakknda varolan en gereki ve bilimsel veriler, Devlet statistik Enstitsnn 1965 yl nfus saymlardr. Bu tarihten sonra yaplan nfus saymlarnda nfusun ana dile gre dalm yaplmamtr. 1965 Genel Nfus Saym sonularna gre727 31.391.421 olan Trkiye Nfusunun 2.219.502si728 ana dili olarak Krteyi beyan etmitir. Bu say, toplam nfusun %7,07sine tekabl etmektedir.

Bu orann gnmze uygulanmasnda Krte konuan nfus saysnn artmas ve azalmas ynnde eitli etkenler tespit edilmitir.

Gnmzde Krt nfusu orannn artm olduunu savunanlar, Krtlerin dier etnikalt gruplara gre daha fazla dourgan olduklarn ve Trkiye ortalamasnn stnde bir nfus art hzna sahip olduklarn ileri srmektedirler. Nfus art hznn gelimilik seviyesine endeksli olarak azald gz nne alnrsa bu iddialarda gereklik pay olduu gzard edilemez. Ancak, zellikle son yllarda Dou ve Gneydoudan dier blgelere olan gler, etnikalt gruplarn -nfus saym dnda- nfus art hznn hesaplanmasn imknsz hale getirmektedir.

Dourganlk konusunda varolan tek veri Devlet statistik Enstitsnn yapt Trkiye Nfusu 1923-1944 adl almadr. Buna gre, Trkiye genelinde dourganlk oran %2.23 iken, Dou ve Gneydouda bu oran %3.65e nfus ykselmektedir. art hz Buna karlk, Trkiye g eden Krtlerin yaklat yeni da yerleimlerinde dier etnikalt gruplara benzeerek ehirleme sonucunda bakmndan ortalamasna dnlmektedir.

Krt nfusu hakknda yaplan dier nemli bir aratrma da Hacettepe niversitesi Nfus Etdleri Enstits Bakan Aykut Toros ile smet Ko ve
727 728

1965 Nfus Saym, Devlet statistik Enstits (imdi TK), s. 166 Bu rakama, ana dillerini zazaca olarak bildiren 150.644 kii dahil edilmemitir. Bununla birlikte, miktar 2.370.146ya kmakta ve %7.55e tekabl etmektedir.

284

Erman zsoyun 1935 ve 1965 genel nfus saymlar verilerini esas alarak yaptklar projeksiyondur. Buna gre, 1992 ylnda anadili Krte olanlarn oran %6.2dir.

Trkiyenin etnik yaps konusunda bugne kadar yaplan almalar deerlendiren Ali Tayyar nder ise 2006 yl itibariyle 74 milyonluk Trkiye nfusu ierisinde Krt saysn 5 milyon (%6.76), Zaza saysn 800 bin (%1.08) olarak tespit etmitir.729 Buna gre, Krt ve Zaza nfusunun toplam iindeki oran %7.84 olmaktadr.

Dier yandan, Eyll 2005te AB Eurobarometer Anketinde, daha nce belirtildii gibi ana dilini Trke olarak bildirenlerin oran %93 olarak bulunmu ve Krtleri de iine alan geri kalan nfusun %7yi gemedii grlmtr.

Gazi niversitesinden Prof. Dr. Mehmet ahingzn, P.A. Andrewsin merkezi ABDde olan Ethnologue Data from Languages of the World adl kuruluta hazrlad almasnda Krt nfusunun oran %8.36 olarak bulunmutur. Ayrca, bu kuruluun P.A. Andrews tarafndan hazrlanan Trkiyede Etnik Dalm balkl raporunda, 2001 yl iin Trkiyedeki toplam etnik nfus %13.79 olarak gsterilmitir.730

Buna karlk, siyasi pein hkmlere sahip Krtlerin, Trkiyedeki Krt nfusu hakknda hi bir bilimsel temele dayanmayan iddialarnn elikilerle dolu olduu gzlenmektedir.

Bu iddialar konusunda birka rnek verilecek olursa; 1991 ylnn Kasm aynda Newyorkta Krt Enstitsnde yaplan bir konferansta konuan Mehrdad zadyye gre 1990da Krt nfusu 13,7 milyondur. zady, Prof.
729 730

Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 20 a.g.e., s. 24

285

Justin McCarthynin, grlerinin hangi bilimsel verilere dayandrldna dair sorusuna istatistiklere deil, Cumhurbakanl szcs Kaya Toperinin Krfez Sava srasnda telaffuz ettii baz rakamlara, geen yzylda atla dolap tahminlerde bulunan seyyahlara ve siyasi beyanlara dayandrldn sylemitir. 731

Krt kkenli Mu Milletvekili Muzaffer Demir ve rnak Milletvekili Mahmut Alnak, Trkiyedeki Krt nfusunu srasyla 15 ve 20 milyon olarak ileri srmlerdir.732

Mustafa Akyolun tespitlerine gre; Time dergisi 18 Mart 1991 tarihli saysnda Trkiyede 8 milyon Krt olduunu yazm; ancak iki hafta sonrasndaki 1 Nisan 1991 tarihli saysnda -bu rakam az bulmu olacak kiTrkiyedeki Krt nfusu saysn bir anda ikiye katlayarak 14,5 milyona karmtr. Ayn yl Mart aynda Paris Krt Ensits Bakan Kendal Nezan, Trkiyede 25 milyon Krt var diye aklama yapmtr. Kemal Burkay, 19 Aralk 1991de yapt basn aklamasnda, Trkiyede 15 milyon Krt olduunu ileri srerken; Talabani ise 1991 Mart aynda Der Spiegele yapt aklamada, Topraklarnda 9 milyondan fazla Krdn yaad Trkiye eklinde bir beyanda bulunmutur. Bu da Krtlerin de kendi aralarnda nasl elikiye dtklerini aka gstermektedir.

Bugne kadar, bilimsel metodlarla yaplm hesaplamalarda en yksek oran, 1990 yl iin %12,6 noktasndadr.733 Bu ise 2006 itibariyle 9,3 milyon nfusa tekabl etmektedir.

Ufuk Gldemirin haberi, Cumhuriyet, 16 Kasm ve 27 Kasm 1991, Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e., s. 180 732 Bu rakamlar 24 Aralk 1994te ATVde Siyaset Meydan programndaki bir tartmadan aktarlmtr. Aktaran: Kemal Kirii-Gareth M.Winrow, a.g.e., s. 122 733 Servet Mutlu, Population of Turkey by Ethnic Groups and Provinces New Perspectives in Turkey, bahar, 1995, s. 51; Aktaran; Mustafa Akyol, a.g.e., s. 184

731

286

Krt nfusunun hesaplanmasnda Krt siyasi partilerin aldklar oylar da bir gsterge saylabilecektir. Her ne kadar Krt nfusunun tamamnn bu siyasi partilere oy vermedikleri dnlse de, seimlerde ortaya kan sonular, Krt nfusunun Krtlerin mbalaalarna uygun miktarda olmadn gstermektedir. Nitekim, 1995 Aralk Genel Seimlerine katlan HADEP, PKKnn tehdit ve basklarna karlk (Krtler dndaki sol oylarn da eklenmesiyle) ancak %4,17 orannda oy alabilmi; gene 18 Nisan Genel ve Yerel Seimlerinde %4.46 orannda oy toplayabilmitir. Ayn ekilde, 3 Kasm 2002 Genel Seimlerinde de DEHAPn %6,2 orannda oy alarak yzde onluk seim barajnn altnda kald grlmtr.

Btn bu analizlerin sonucunda, 1965 Nfus Saym Sonularnn Krt nfusu lehine %50 orannda artt varsaylsa bile, 2006 yl itibariyle Trkiyedeki Krt nfus orannn en fazla %11e kabilecei (%7 ile %11 arasnda bulunduu); Krt saysnn da 5-8 milyon arasnda deiecei ve en fazla 8 milyon olduu hesaplanmaktadr.

- Toplum iinde hkim /ynetici konumda bulunmamak:

Baskn Oran, bu kriteri Baat olmamak, (hatta bask altnda olmak) eklinde adlandrmaktadr.734 Bu kriter, aznlk saylma lt asndan ve mahiyeti itibariyle ekli deil asl bir zellik gstermektedir. Bu kriterin mantnn ise gerek bir aznlk grubunun hkim grup karsnda ait olmayan kabul edilerek; hkim grubun stnlnn gnlk kurallar ve yasalarla onaylanmasna, aznla mensup kimselerin parlamentoda temsil edilmelerinin, dolaysyla karar alma srelerine katlmlarnn engellenmesi suretiyle dlanmalarna, brokratik kademelerde grev almalarnn engellenmesine, dolaysyla bu yaklam altndaki aznlk gruplarnn hkmedilen ve engellenen taraf olmalarna dayand anlalmaktadr.

734

Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, s. 177

287

Krtlerin Babas (Bav Kurdn) olarak anlan Sultan Abdulhamidin otuz yllk saltanatnn da bulunduu Osmanl dneminin ardndan, 1919 ylnda dzenlenen Erzurum Kongresine katlan 56 delegenin 22si735 Krtlerden mteekkil olmutur. Heyet-i Temsiliyede de Krtler yer alm; zellikle 1919da Paris Bar Konferansna temsilci olarak katlan erif Paann Ermenilerle anlamas zerine Krtlerin Milli Mcadeleye katlm iyice younlamtr. Akabinde kurulan Byk Millet Meclisinde yer alan 437 milletvekili iinde Krtler 74 milletvekili ile temsil edilmilerdir. 736

Dier

yandan,

Trkiye

Cumhuriyetinin

kuruluunun

ardndan

yrrle giren anayasalarn hi birinde; vatandalar arasnda ayrm gzetilmesine rnek olarak gsterilebilecek tek bir maddenin dahi yer almad grlmektedir. Bu erevede, 1924 Anayasnn 69. maddesi; Trkler kanun nazarnda msavi ve bilistisna kanuna riayetle mkelleftirler, Her trl zmre,snf, aile ve fert imtiyazlar mlga ve memnudur. hkmne yer vermekte; bu hkm ile vatandalarn eit olduunu, vatandalar arasnda bir ayrcalk bulunmadn ve bunun yasaklandn belirtmektedir. Maddede yer alan Trkler kelimesi, almann bandan bu yana vurguland gibi, rksal mnda Trk rkn deil; Trk, Laz, erkezi, Arab, Krd ile btn TC vatandalarnn tmn temsil eden bir kimlii ifade etmektedir. Bu gerek, anlan Anayasann 88. maddesinde Trkiyede din ve rk ayrdedilmeksizin vatandalk bakmndan herkese Trk denir. eklinde vurgulanmaktadr.

Bununla birlikte, ayn Anayasann 10. ve 11. maddeleri seme ve seilme hakkn dzenlerken; btn TC vatandalarnn ayrm gzetilmeksizin bu haktan yararlanabileceklerini belirtmektedir.

735 736

Delegele listesi ve ayrntl bilgi iin bkz. Mahmut Gololu, a.g.e., (1968), s. 78-80 Kemal Kirii, Gareth M. Winrow, a.g.e., s.83-84

288

Ayn ekilde, 1961 Anayasasnn 12. maddesi; Herkes, dil, rk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din ve mezhep ayrm gzetilmeksizin, kanun nnde eittir. Hi bir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. demekte; 55. maddesinde de, vatandalarn seme ve seilme hakkna sahip olduklarna yer verilmektedir.

Gene, 1982 Anayasasnn 10. maddesinde Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. fadesine yer verilirken; 67. maddesinde, vatandalarn seme ve seilme hakkna sahip olduklar vurgulanmaktadr.

Grld gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluundan bugne kadar geen srede hazrlanan Anayasalarda ve dier hukuki metinlerde bu yndeki eitliin istisnasna rastlanmamaktadr. Bu erevede, bugne kadar Krt kkenli TC. vatandalar, dier TC. vatandalaryla eit olmular; seme hrriyetlerini kullanmlar; pek ou da aday olarak katld seimler neticesinde parlamentoda yer alarak, yasama ve karar alma srelerine itirak etmilerdir. Bu kimseler arasnda milletvekili olanlardan baka; Cumhurbakanl, TBMM Bakanl, bakanlk yapanlarn yannda, kendisi tarafndan da Krt kkenli bir aileden geldii ifade edilen Blent Ecevit737 gibi babakanlk yapanlarn bulunduu grlmektedir.

Ayrca yine bu sre iinde Krtler, brokrasinin ve ynetimin, her kademesi ile ekonomik, sosyal ve kltrel hayatn her alannda yer

Bkz. Ecevitin baba tarafndan dedesi, Mustafa kr efendi, Osmanl Trkiyesinin din limlerinden biri olup, Kastamonuya srgn edilmi bir Krt ailesinin oluydu. Bkz. 12 Mart 2006 tarihli Vatan Gazetesi; Mustafa kr Efendi Krt kkenli olduu halde tek kelime Krte bilmiyordu. Kendi el yazsyla yazd hal tercemesinde de Krt olduu ama Trke ve Arapadan baka dil bilmedii yazmaktadr. Bkz. http://www.yeniafak.com.tr/diziler/ecevit/ecevit3.html Krt kkenli bir aileye mensup olduunu beyan eden Ecevit; sadece kendilerinin deil kyn tamamnn Doudan geldiini belirtmekte ve Benim gzmde Trk-Krt ayrm yoktur. demektedir. Bkz. http://turkcu.net/forum/viewthread.php?goto=lastpost&tid=2611;

737

289

almlardr. Bu durum, Trkiye Cumhuriyetinin vatandalarnn herhangi bir greve gelmeleri asndan bir snrlamann olmadn ve gnlk kurallar ve yasalar erevesinde eitsizlii getiren hi bir dzenlemenin bulunmadn gstermekte olup; Krtlerin hi bir zaman ait olmayan kabul edilmediklerinin ve hkmedilen-engellenen taraf olmadklarnn da bir gstergesi olmaktadr. Bu anlamda Krtlerin Trkiyede dezavantajl durumda bulunmadklar ve aznlk saylmann zne ilikin bu kriter erevesinde bir aznlk karakteri gstermedikleri anlalmaktadr.

- Toplumun dier kesiminden kesin olarak ayrt edilebilmelerini salayan, olmak: etnik kken, dil, din, kltr gibi, farkl zelliklere sahip

Bu kriter de aznlk saylma lt asndan ve mahiyeti itibariyle ekl deil asl bir zellik gstermektedir. Bu kriterin mantnn ise aznlk durumunun, bir grubun toplum iinde ancak o toplumun ana kltr kalbndan kesin olarak ayrt edilebilmeleri ile mmkn olabileceine; ayn kltre, dile, dine sahip kimselerin aznlk olarak nitelenemeyecekleri inancna dayand grlmektedir. Dier yandan burada yer alan etnik kelimesinin de uluslararas belgelerde rk teriminden daha kapsayc bir anlamda kullanlarak kltre vurgu yapt, dolaysyla bir soy unsuru olarak deil, kltr, dil ve din gibi toplumsal ilikiler sistemi iinde yorumland gzard edilmemelidir.

Bu kriter, aznlk snflandrmalar iinde detayl olarak ve ayr ayr ele alnacak olmakla birlikte; almann buraya kadar olan blmnde de grld zere Trkiyede yaayan Krtlerin toplumun dier kesiminden ayrt edilebilmelerini salayan kesin ayrc zellikler tamadklar sylenebilmektedir. Zira, Trkiyede yaayan Krtler, ok kk bir ksmnn sahip olduu dil fark dnda hi bir ayrc zellie sahip deillerdir. Mslman olmalar dolaysyla dinsel bir farkllk sergilemeyen Krtler, bin

290

yldan fazla devam eden bir beraberlik bayla, nce eitli Trk toplumlarnn ve Osmanl Trk toplumunun kltrne adapte olmular; 1923 ylndan bu yana geen sre iinde de dier alt kimlikler gibi Osmanlda oluan kltrel deerlerini T.C. Devletine tayarak, yeni devlet sistemini benimsemilerdir. Bu erevede, kiinin kendi beyan olmakszn bu lke iinde yaayan insanlardan hangisinin Krt, hangisinin Arap, hangisinin erkez ya da Laz olduunu anlamak mmkn deildir.738 Dolaysyla, Krtlerin bu kriter erevesinde de bir aznlk karakteri sergilemedikleri grlmektedir.

- Zmn olarak da olsa, farkllklarnn korunmas ve srdrlmesi ynnde grubun btn yeleri arasnda bir kararllk ve dayanma duygusuna sahip olmak:

Mahiyeti itibariyle ekl deil asl zellik gsteren bu kriterin mantnn ise, bir toplumda bulunan ve aznlk karakteri sergileyen gruplarn, mevcut farkllklarn srdrme isteine ve iradesine sahip olacaklarna; bu hususta grup yeleri arasnda bir kararllk ve dayanma duygusunun bulunaca inancna dayand anlalmaktadr. Din, subjektif ve kiisel bir tercih olmakla birlikte, bu farklln belli ller iinde bireysel olarak korunabilecei ve srdrlebilecei dnlmektedir. Bununla birlikte, kltr ve dil farkllnn korunabilmesi ve srdrlebilmesi iin; aznlk olarak nitelenecek grup yelerinin bu hususta bir kararllk ve dayanma duygusuna sahip olmalar gerektii muhakkaktr. Zira, dil bireysel olarak icra edilen bir eylem olmayp; kltr de ancak onu koruma inancna sahip bireylerin bunu dil ile birbirine aktarm neticesinde varln koruyabilmektedir.

Trkiyede yaayan Krtler asndan dinsel bir farklln olmad bilinmektedir. Bunun dnda hatrlanaca gibi, Trkiyede Trke konuma orannn 2005 ylnda % 93; 1993 ylnda kendini Trklk dnda bir kimlikle
738

Yunanistanda yaayan Trk etnik aznl ile Yunanllar arasnda varolan dinsel, dilsel, kltrel farkllklar gz nne alndnda, bir Yunanl ile bir Trkn ilk bakta ayrt edilebilecei gerei, burada vurgulanmak isteneni daha iyi anlatmaktadr.

291

tanmlayanlarn orannn ise %5.39 olduu grlm; bu durumun lisan ve kltr uyumu ile Trk Kltr evresinde meydana gelen btnlemeyi gsterdiine deinilmitir. Dier yandan bu kritere dair en arpc rneklerden biri de Trkiyede Krtlerin youn talepleri neticesinde alm olan 7 Krte kursunun tamamnn talep yetersizlii sebebiyle kapanmas; bu ekilde Krtenin kullanlmasyla kltr aktarm imknnn da reddedilmi olmasdr.739 Bu sonular da gstermektedir ki gerek Krte asndan gerekse kltrel bazda, Krtler, dilsel ve kltrel bir farkll benimsememekte; doal olarak da benimsemedikleri bir farkll koruma ve srdrme ynnde bir inan ve irade ortaya koymamaktadrlar. Dolaysyla Krtlerin bu kriter erevesinde de bir aznlk karakteri sergilemedikleri grlmektedir.

- Aznlk bilincine sahip olmak:

Mahiyeti itibariyle asl bir zellik sergileyen bu kriter, ayn zamanda aznlk tanmnn bir anlamda en nemli ltdr. Baskn Oran da aznlk bilinci olmakszn aznlk olmayacan, biz aznlk deiliz diyen insanlarn aznlk saylamayacaklarn belirtmektedir.740 Bu kapsamda, eitli zellikleri asndan ana kltr kalbndan farkllk gsteren ve bu farkll korumak ve srdrmek isteyen kiilerin bulunmas ne denli doal ise bunlar arasnda aznlk olarak tanmlanmay istemeyen kiilerin bulunmas da o denli doal grnmektedir.

Dier yandan, aznlk bilincinin bir hkim gruba kar olumas beklenmektedir. Bir baka deyile, hem hkim grubun aznlk karakteri sergileyen ortak zellikleriyle baskn gruptan ayran grubu ait olmayan eklinde kabul etmesi ve tanmlamas; hem de bu grubun kendini farkl olarak alglamas ve nitelemesi gerekmektedir.
739 740

Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 25 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, s. 179

292

Trkiyede yaayan Krtler arasnda bir etnik bilin gelimedii gibi, dorudan Krtlere dnk herhangi bir ayrmn/tekiletirmenin yaanmamas sebebiyle, bu ayrma bal olarak gelimesi beklenen aznlk bilinci de meydana gelmemitir. Dier yandan, kltrel zellikler asndan baskn gruptan ayran farkl bir Krt kltrel yapsnn bulunmaynn da bu bilincin domasn engelledii dnlmektedir. Bu sebeple, Trkiyede yaayan Krtler aznlk olarak tannmay reddetmekte, kendilerini aznlk olarak kabul etmemektedirler.

Bununla birlikte, bata PKK ile PKKnn uzants olan siyasal partilerinin ynetici ve kadrolarnn, bunlarn militanlarnn ve bir ksm destekisinin; bu reddedi iinde olmakla birlikte, aznlklara salanan haklar kendileri iin talep ettikleri grlmektedir.741 Bu konu zerinde daha sonra tekrar durulacak olmakla birlikte, Baskn Orann tahlilinden de yola karak, Trkiyede yaayan Krtlerde aznlk kabul edilme ynnde bir talebinin bulunmamas sebebiyle bir aznlk bilincinin olmad; bu sebeple bu kriter asndan da Krtlerin bir aznlk karakteri sergilemedikleri sylenebilmektedir.

Yukarda saylan aznlk kriterleri, tarihsel gemi, sosyo-kltrel yap, corafi mekn ve zaman gibi deikenler tarafndan ekillenerek, aznlk karakteri sergileyen her bir grubun kendine zg bir tipolojiye sahip olmasna sebep olmu; bunun neticesinde ise, her bir aznlk grubu iin etnik kken, dil, din gibi farkl ltler, farkl derecelerde nem tar hle gelmitir. Ayrca, konunun siyasi boyutunun da etkisiyle; devletleraras g ilikileri ve dengeler erevesinde, yere, zamana ve artlara gre deien aznlk durumlar meydana gelmi; bu kapsamda rnein, Avrupada 30 yl sren mezhep savalarnn ardndan imzalanan 1648 tarihli Vestefalya Anlamas neticesinde dinsel aznlklar ortaya karken; ulus-devlet sisteminin yerlemesinin ardndan da ulusal aznlklar kavram gndeme gelmitir.
741

Baskn Oran da bu talepleri ... aznlk olmay tiksintiyle reddediyorlar ama, bal gibi aznlk haklar istiyorlar! eklinde yorumlamaktadr. Bkz. a.g.e., s. 179

293

Dier yandan, geen sre iinde devletleraras arenada gl devletler, rakiplerinin topraklarnda yaayp da ounluktan u veya bu ekilde farkllaan gruplar kendi karlar dorultusunda aznlk olarak kabul etme eilimine742 girdikleri grlmektedir. Snrlarn yeniden izildii ve dolaysyla geleneksel siyasi yaplarn altst olduu iki dnya sava arasndaki dnemde, Avrupa nfusunun byk bir ksm aznlk halini alrken, bu aznlklara ve durumlarna ilikin yaplan genellemeler neticesinde de aznlk trleri ortaya kmtr.743

Aada aznlk trleri asndan Trkiyedeki Krtlerin durumu incelenmitir.

4.2.1. Etnik Aznlklar

Daha nceki incelemelerimizde, Etnik kelimesi ile bu kelimeye bal kavramlar zerinde durulmu; kelimenin belirli bir tr beeri birlik biimini ifade ettii vurgulanmtr. Bununla birlikte etnik ve etnisitenin tanmn ieren deiik kaynaklara baktmzda, kelimenin henz tek bir tanma kavumad grlmektedir.744

Etnisite kavramnda grlen belirsizlik, etnik aznlk kavramna ve bu kavramn hukuk boyutuna da yansmaktadr. BM Alt Komisyonunda 1950 ylnda rk kelimesinin etnik kelimesi ile ikme edilmesi karara balanrken, bunun nedeni, rk aznlklar kavramnn sadece genetik ve fiziki zellikleri
742

Bu eilim, zellikle 1. ve 2. Dnya savalar arasndaki dnemde yaygn olarak grlmtr. 743 Tarih iinde ounluktan baz ynleriyle ayrlan gruplar, din, dil, etnik kken gibi balca farkllklar temel alnarak snflandrlmaya allsa da bu snflandrma almalar genel bir hukuki ereveye oturtulamamtr. Bu sebeple aznlk kavramnn alt trleri sz konusu olduunda, eitli kaynaklarda farkl tasniflere rastlanmaktadr. Arsava gibi baz yazarlar ile aznlklar konusunun hukuki boyutunu ele alan eitli kaynaklar, BM Medeni ve Siyasi Haklar szlemesinin 27. Maddesini temel alarak, aznlk trlerini etnik aznlklar, dil aznlklar ve din aznlklar olarak tasnif ederken, ulusal aznlklar da etnik aznlklar iinde ele almlardr. 744 John Rex-David Mason, Theories of Race and Ethnic Relations, (1986) Aktaran: Gordon Marshall, a.g.e., s.215-216

294

ifade etmesi, buna mukabil etnik aznlklar kavramnn bunlara ilaveten kltrel ve tarihi zellikleri de ihtiva etmesi olmutur.745

Bu erevede kimi hukukularca, etnik aznlklarn karakteristik zellikleri ortak dil, ortak kltr, ortak tarih, ortak kader ve ortak gelecek olarak belirtilirken,746 Capotorti, tarih ve kltr zelliklerinin yan sra fiziksel zelliklerden de sz etmektedir.

Dier yandan, etnik aznlklarla ilgili olarak baz sosyologlar, etnik grubu, geni toplum iinde ortak bir gelenee ve kimlik duygusuna sahip bir alt grup olarak tanmlamakta ve bu kavram aznlkla e anlam olarak deerlendirmekteyken;747 baz hukukular ise etnik zellikler tayan her grubun mutlaka etnik aznlk tekil etmediini savunmakta; etnik aznlktan bahsedebilmek iin etnik grubun kendi kimliinin bilincinde olmas ve bu kimlii muhafaza etme isteinin mevcut olmas gerektiini belirtmektedirler.748

Grld gibi, 1950 ylnda hayata geirilen belgelerde bu terime yer verilmesi bir yandan etniklik meselesine uluslararas bir boyut kazandrrken, bir yandan da bir grubun etnik olup olmadnn nasl tespit edilecei ve daha nemlisi bu gruplarn sahip olmas gereken zelliklerin nitelii ve boyutu ynnde pek ok problemi de beraberinde getirmitir.749

Bununla birlikte, uluslararas belgelerde genel olarak Etnik aznlk teriminin; ortak kken, kimlik bilinci, grup mensuplarnn muhtelif kltrel zellikler gstermeleri (rnein grup mensuplarnca ayn dilin konuulmas)
745

Patrick Thornberry, International Law and The Rights of Minorities, Clarendon Press, Oxford, 1994, s. 159; Aktaran: Hayati Hazr, a.g.m., s. 269 746 Ayrntl bilgi iin bkz. O.Kimminich, Neuere Entwicklungen des Nationalitaeten-und Minderheitenrechts, s. 14, E.Allardt Implication of the Etnic Revival in Modern Industrialized Society, s. 30 vd. Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 54 747 Kadir Canatan, Aznlklar ve Aznlklarn Oluumu, Avrupa Gnl, 2001/1, s. 26-27 748 Guy Herudun bilimsel almalarna atfla, CH.Hewitt, Majorities and Minorities, s.150 vd. Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 55 749 Bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 269

295

ve grup iinde sosyal ilikilerin organize edilebilmesi gibi kriterler de temel alnarak rk aznlklar teriminden daha kapsayc ve geni bir erevede yorumland grlmektedir.750

Etnik aznlklara ilikin tanmlamalara baktmzda, bir grubun etnik aznlk olarak tanmlanabilmesi iin rk faktrnn deil; kltrel zelliklerin dikkate alnmas gerektii; bu erevede etnik aznlk karakteri sergileyen grubun ana kltr kalbndan muhtelif kltrel zellikler ynnden ayrlmas, grup iinde bu zelliklerin muhafaza edilmesi ve srdrlmesi ynnde bir istein mevcut olmas, bu erevede eitli sosyal ilikilerin organize edilebilmesi ve ortak bir gelenee sahip etnik grup yelerinin kendi kimliinin bilincinde olmalar gerektii anlalmaktadr.

Bu verilerden yola karak Trkiyede yaayan Krtlerin bir etnik aznlk grubu tekil ettiklerini sylemek mmkn mdr?

Hereyden nce Krtlerin rksal

mnda Trk kkeninden geliyor

olma ihtimalleri yksek grnmekle birlikte; etnik aznlk kavramndaki vurgunun kltre yaplmas sebebiyle, Krtlerin rksal kkenine dair iddialarn, onlarn aznlk durumlar zerinde belirleyici bir faktr olmad grlmektedir.

Dier yandan, almann bundan nceki blmlerinde ayrntl olarak incelendii gibi, bugne dein Krtler arasnda ayr bir Krt kimlii olumam; ayr bir Krt kltr, Krt etnisitesi, Krt etnik yaps ve Krt etnik grubu gelimemitir. Ayrca, eitli bilimsel almalarn verileri de Trkiyede yaayan btn alt kimlikler asndan ortak bir Trk kltr, Trk kimlii ve Trk dili (Trke) evresinde btnlemenin meydana geldiini ortaya koymaktadr. Bu erevede, Trkiyenin eitli etnik gruplardan oluan ok kltrl bir lke (ve bir mozaik) olmad; eitli alt kimliklerden
750

Bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 269; Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 53-58

296

(etnikalt gruplardan) teekkl eden ve kltrel btnlemesini ortak yaanm yzlerce yllk tarihi iinde tamamlam bir lke olduu anlalmaktadr.

Etnik aznlklar kavramnn kltre yapm olduu vurguya Krtler asndan dnecek olursak; bu konuda Glgn Mee tarafndan Sosyal Kimlik ve Yaam Stilleri adl doktora tezi erevesinde yaplm olan anket almasna yer vermekte yarar grlmektedir.751

Bu almasnda, Sosyal kimlik kuram erevesinde aratrma gruplarmzda yer alan kiilerin farkl kimlik gruplarna aidiyeti veya yelii onlarn sosyal kimliklerini nitelemektedir ve sosyal kimlikleri yaam stillerine yansmaktadr. Farkl kimlik gruplarna aidiyet yaam stilleri zerinde kendini gstermektedir. ... Sosyal kimlik kuramna gre, insanlarn sosyal kimlikleri eitli gruplara, sosyal kategorilere aidiyetler temelinde gereklemektedir. diyen Mee; aratrmasnn sonucunda birbirine en yakn cevaplarn TrkKrt kkenli olanlardan geldiini vurgulamaktadr.752

Bu sonu, Krtlerin Trk kltr kalb ile btnletikleri ve ayr bir Krt etnik grubu bulunmad tespiti ile rtmekte; dier verilerle birlikte deerlendirildiinde Krtler ile Trkler arasnda kltrel mnda bir farkllk olmadn ortaya koymaktadr.

751

Glgn Mee bu almasnda Sosyal Kimlik Aratrmalar, Birey-Grup likileri ve Yaam Stilleri, Yaam Stili ve Sosyal Kimlik konular zerinde durarak; anket almasn Trk-Krt, Alevi-Snni, Kadn-Erkek kategorileri erevesinde dzenlemitir. 752 Mee ayrca, Cumhuriyet dnemi modernleme politikalarnn, kken ve mezhep farkllklar plannda baar olduunu, ancak cinsiyet plannda daha etkisiz grndn belirtmektedir. Glgn Mee, Sosyal Kimlik ve Yaam Stilleri, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Psikoloji Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir, 1999, s. 134-135

297 Yzyllardr Trkler753 ile bir arada yaayan, tasada ve kvanta beraber olan, ayn kltr paylaan, ayn kimlikle kendini tanmlayan ve ortak bir gelenek yaps iinde gelecee bakan Krtlerin; bu erevede etnik aznlk olarak nitelendirilmeleri mmkn grnmemektedir.

Dier yandan; hatrlanaca gibi Trkiyede, terr rgt PKK, PKKnn uzantlar olan siyasi partilerin yneticileri ve militanlar ile onlarn dncelerini bir ezber dnemi neticesinde destekleyen baz kimseler arasnda, kk de olsa Krt etnik milliyetilii benzeri bir olgunun grld daha nce belirtilmiti.

Ana kltr kalbn kendi belirledii standartlar ve perspektiflerle yarglayarak etnik merkezci bir yaklam sergileyen ve iddia ve tekrara dayal sirayetin neticesinde en doru/en hakl biziz mant ile hareket eden bu grup iin de; Krtlerin tamamnda olduu gibi kltrel anlamda, dil dnda (onun da oransal olarak ok az bir dzeyde olduu belirtilmitir) ana kltr kalbndan herhangi bir farkllk iermediine dair pek ok veri ortaya konabilmekle birlikte; farkl olduklarna dair hi bir bilimsel veriye rastlanmamaktadr.

Bu grup tarafndan ayr bir rksal kkene atflar yaplmaya allsa da; atf yaplan meneiler arasndaki farkllklar ve bunlarn bilimsel olarak ortaya konamamas grubun bu iddialarn geersiz klmaktadr. Dier yandan, daha nce de belirtildii gibi aznlklara ilikin uluslararas belgelerde vurgunun rk yerine kltre yaplyor olmasnn, yaratlmaya allan bu dayana batan etkisiz kld grlmektedir.

Dier yandan, bu grupa her ne kadar farkl bir kltre vurgu yaplyor olsa da ortaya konanlarn bir tarih ve kltr yaratma abasn
753

Burada Trkler ifadesinden kastn Trk rkna mensup kiiler olmad unutulmamaldr.

298

geemeyen sun semboller olduu grlmektedir. Zira, Krt evrelerin; eitli kltr unsurlarn kullanarak Krtleri kltrel ynden sun bir ekilde donatma abas iine girdikleri; bu maksatla varolan baz sembollere sahip kmaya ya da bir takm semboller yaratarak kltrel bir zemin oluturulmaya altklar grlmektedir.

Krtlerin youn talepleri neticesinde alan Krte kurslarnn tamamnn talep yetersizlii sebebiyle kapanmas, dolaysyla varolduu savunulan farkl kltrn bir unsuru olan Krtenin renilerek kullanlmas yoluyla iddia edilen farkl kltrn aktarm imknnn reddedilmi olmas; Krtlere ilikin ellibin yllk, yirmibin yllk, be bin yllk farkl tarihsel gemilere vurgu yaplmas;754 Krtler tarafndan ocuklarna verilmek istenen isimlerin eski SSCBde 1922 ylnda hazrlanan ilk Krt alfabesinde yer alan harflerle nfusa yazdrlmas iin Krt kltrne atf yaplarak sun bunalmlar yaratlmas;755 son yllarda Nevruz Bayramnn blc evrelerce bir Krt Bayram gibi lanse edilmeye allmas ve efsane yaratma abalar756 gibi kltrel semboller zerinde younlalmas, bu erevede ele alnan rnekten birka olarak deerlendirilmektedir.
754

Krtlerin tarihsel gemilerine ilikin eitli grlere almann balarnda yer verilmi olmakla birlikte; bunlara ek olarak; zadynin Krt tarihini henz tarihten dahi bahsetmenin mmkn olmad elli bin yla; calann yirmi bin yla Benderin ise be bin yla dayandrd tezlerini hatrlatmakta yarar grlmektedir. Dier yandan, bu grleri savunanlardan zady Krtlerin kkenini Mezopotamya kltrlerine dayandrrken; calan Krtlerin Aryan kltrnn kk hcresini oluturduklarn savunmu; Bender ise Krtlerin Aryan yani Hint-Avrupa deil, Anadolu kkenli olduunu belirtmitir. Bu konudaki tartmalar ve ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa Akyol, a.g.e., s. 175-180 755 A.Bennigsen, Les Kurdes et la Kurdologie et Union Sovietque , Chaiers du Monde Russe et Sovietique,Vol. 1 (3),Avril-Juin 1960,s. 515-516, Aktaran:Ycel Atilla ehirli, a.g.t., s. 75 Bu alfabe ilk olarak Tiflisteki Krt mektebinde kullanlmtr. 756 Bu erevede, bir yandan bayram havasndan kartlan Nevruz, bir isyann yldnm olarak kabul ettirilmeye allmakta; bir yandan da bu yolla, Krtlere ait tarihi ve kltrel bir zemin oluturulmak istenmektedir. Nevruz ile Krtler arasnda bir balant kurarak onun Krtlere ait bir bayram olduunu ileri srenler, bu grlerini Demirci Kawa efsanesine dayandrmaktadrlar. Onlara gre; 21 Mart gn, Demirci Kawann nderliini yapt Krtler, zalim ran Hkmdar Dahhaka kar ayaklanarak bamszlklarna kavumulardr. Dahhak; henz Hint-ran kabilelerinin birbirinden ayrlmad dnemlerin rn olan bir Ari mitosudur. Dahhaka ait ilk bilgiler Zerdt retileri (Avesta)nde bulunmaktadr. slami kaynaklarda Dahhak olarak geen kelime, Zerdt retilerinde Azi Dahhak, Pers literatrnde Azdahag, Ermenicede ise Azdahat eklindedir. Geleneksel n Asya folklornde tarihi ya da mitolojik bir ahsiyet olarak ortaya kan Dahhak, Fars literatrnde ise bir Arap kraldr. Efsaneye gre; Fars metinlerinde Arap Kral olarak gsterilen Dahhak;

299

Dier

yandan,

Krt

evrelerce

dile

getirilen

Krt

kltrel

kyafetlerinin yasaklanmas ynndeki iddiann, gerekte Cumhuriyetin kuruluundan sonra uygulamaya konulan Kyafet Devrimi ve bu erevede cbbenin din grevlileri dnda giyilmesinin ve sark sarmann yasaklanmas ile ilgili olduu grlmektedir. Zira, aratrlan kaynaklarda, tarihsel sre iinde Krtlere has bir geleneksel giyim kuam stiline rastlanmad gibi, geleneksel bir Krt giyim tarznn yasaklandna dair hukuki bir metne de
ranllarn byk hkmdar Cemidden sonra ran ve Turan tahtna oturan beinci hkmdar olup; iki omuzunda ylanlar kmtr. Dahhak, ylanlar insan beyniyle beslendiinde rahatlamakta aksi taktirde byk aclar ekmektedir. Pehlevi metinlerine gre; Dahhak, Feridun tarafndan yakalanarak Demavend Danda zincire vurulmusa da kaarak zulmne devam etmi; daha sonra Kirsasp adnda bir kahraman tarafndan ldrlmtr. Bunun zerine btn dnya bayram etmi ve o gn nevruz kutlamalarnn balangc saylmtr. Dini rivayetlere greyse Dahhak; Nuh Tufanndan sonra gelen ve btn dnyaya hakim olan hkmdarn addr. Dahhak adndaki hkmdarn omuzlarnnda ylanlar kmtr. Kawa adndaki sfahanl bir demirci ylanlar insan beyniyle besleyen Dahhak yznden iki olunun ldrlmesinden dolay zalim hkmdar Dahhaka kar bakaldrm; halk Demirci Kawann yannda yer alrken; yaplan savata Dahhak yenilerek kam; ancak, Kawa Dahhak yakalayarak ldrmtr. Dahhak ldren ahsn ad, Firdevsinin ehnamesindeki Efsanede, Kawa olarak yer alrken; Avestada Dahhak ldren Kawa deil Kirsasptr. Krtlerin efsaneye referans olarak gsterdikleri Firdevsinin ehnamesinde Krtlerin Dahhakn zulmnden dalara kaan insanlarn soyundan geldikleri iddia edilmesine karn, Kawann etnik kkeni hakknda herhangi bir bilgi verilmemekte; sadece sfahanl bir demirci olduu belirtilmektedir. Bu durumda, tarih boyunca iki milletin ynetimi altnda bulunan sfahanda Kawann Krt olma ihtimali, Trk veya Fars olma ihtimaliyle edeer grlmektedir. (ehnamede Turanllarn ve ranllarn efsanevi ran hkmdar Feridunun oullarndan Tur ve rn soyundan gelen iki karde millet olduklarnn iddia edilmesi de kaynan ne denli salkl olduu ynnde fikir vermektedir) Gktrk Devletini kuran Bumin Kaan ile stemi Kaann demirci olmalar gibi; Kawann da bir demirci olmas, Efsanenin dikkat ekici ynlerinden bir dieridir. Gktrkler demirden bir da eriterek, bunu yapan kahraman demirci eklinde lmszletirmiler; Trkler bu gn bayram kabul etmiler ve Ergenekondan ktklar gnn yldnmlerini Ergenekon Bayram ya da Nevruz bayram ad altnda kutlamlardr. Burada Demirci Kawa Efsanesi ile Ergenekon Destan arasndaki dikkat ekici bir paralellik bulunduu grlmektedir. Gktrklerde demircilik gelenei olduu gibi, Cengiz Han dnemine ilikin kaynaklarda da demirci motifi ilenmi; Araplarn hakiki Trk, inlilerin ise Avar demircileri dedikleri Hakanl Trkleri kendilerini soy itibariyle demirci millet olarak tanmlar ve demircilik sayesinde esaretten kurtulduklarna inanmlar; zbek Trklerinin ahlar arasnda da demirciler yer almtr. Dolaysyla, Demirci figrnden yola klarak; Nevruzun bir ayaklanma gn olarak kabul edilmesi durumunda dahi Destann; XI. Yzylda Kawann ayaklanmasyla deil; 5 inci yzylda demir ocaklarnda altrlan ve tutsaklktan kurtulmak isteyen bir Trk boyunun ayaklanmasyla ilikilendirilmesinin daha makul olduu dnlmektedir. Kawa Efsanesinin, Dede Korkut hikayelerindeki Basatn Tepegz ldrd Destanlarda olduu gibi, Ergenekon Destannn deiik bir rivayeti; bir yansmas olduu grlmektedir. Bunun, zerinde aibeler olan bir mitoloji kahramanyla, bilimsellikten uzak bir tarih ve kltr oluturma abalarndan biri olduu anlalmaktadr. Nevruz ile ilgili ayrntl inceleme iin bkz. Hasan Tutar, Tarihte ve Mitolojide Nevruz, Trkler, C. 3, s. 618620;

300

ulalamamtr. Yine bu grupa ne srlen, Cumhuriyetin kuruluunun ardndan eitim imknlarnn ellerinden alndna dair iddialarn ise Harf nklb ile ilgili olduu dnlmektedir. Osmanl dneminde blge halknn Krt okullarna scak bakmamas sebebiyle, Anadoluda Krte eitim veren okullarn alamam olmas Celile Celilin tespitinden hatrlanacaktr. Dier yandan, Harf nklbnn yaplmas ile sadece Krtler asndan deil, btn lke vatandalar asndan okuma-yazma orannn bir gecede sfra indii bilinmektedir. Ayrca, Cumhuriyetin kurulu yllarndaki uygulamalarn btn T.C. Devleti vatandalarn kapsyor olmas; Krtlerin sadece Krtlerin maduriyetine ilikin bu iddialarnn geersiz olduunu gstermektedir.

Kukusuz Krt etnik milliyetiliinin varolabilmesi iin ncelikle bu milliyetilii savunacak olan; ana kltr kalbnda ve ksaca hayatn her bir parasnda farklla sahip bir Krt etnik grubunun varl gerekmektedir. Hatrlanaca gibi, sadece mahall dil farknn yeterli grlmedii bu yapda, ancak bir yaama tarz farkll olmas durumunda etnik bir grubun varlndan sz edilebilmektedir. Grld zere, Krt etnik milliyetilii yapan grupta ana kltr kalbna nazaran kltrel bir ayrma sz konusu deildir. Bu durumda, sergilenen Krt etnik milliyetiliinin, sosyolojik ve hukuksal sebeplere dayal bir ayrmadan deil, tamamen siyasi ve psikolojik karakterli bir yaklamdan kaynakland anlalmaktadr.

4.2.2. Dini Aznlklar

Tarihte aznlklarn korunmasnn, Reformasyon dneminde Vestefalya Anlamas ile dini aznlklar lehine balam olduu; bu erevede ilk dzenlemelerin Hristiyanlarn korunmasna ynelik olurken, daha sonra, Mslman ve Yahudilerin de korunmasnn gerekletirildii grlmektedir.

Aznlklarn hem objektif hem de subjektif unsurlara sahip olmalar gerektii noktasnda, bir dine mensubiyetin kiisel bir karar olmas subjektif

301

bir olay olarak deerlendirilmektedir. Dier yandan bir dini grup; gelenek, ortak tarih, organize olma, grup yelerinin birbirleri ile iliki iinde bulunmas gibi objektif zellikler de gstermesi halinde aznlk olarak tanmlanabilmektedir.

Dini aznlklarn Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. maddesi erevesinde sadece snrl olarak bamsz bir anlama sahip olduuna vurgu yapan Arsava, Dini aznlklar ou kez Yahudi ve Mslmanlar bakmndan sz konusu olduu gibi etnik aznlklardr. Bir yahut daha ziyade byk dini cemaate nazaran aznlk tekil eden her kk dini topluluun 27. madde anlamnda mutlaka aznlk tekil etmesi sz konusu deildir. eklinde bir tespitte bulunmaktadr.

Ayrca din faktrnn, bir aznla mensubiyeti belirlemede genel bir prensip olmad; bir din aznlndan sz edebilmek iin, ilgili grubun toplumun ounluunu oluturan kesiminden fark edilir bir ekilde ayrt edilebilmesi gerektii ve seilmi olan bu dinin, ancak grup mensuplarnn yaamlarn ve kltrlerini etkilemesi koulu ile sz konusu olabilecei757 belirtilmektedir.

Trkiyede yaayan Krtlerin Mslman olduklar ve yzyllardr slm inanlarn samimiyetle tadklar bilinmektedir. Dier yandan, Halifeliin kaldrlmasyla Krtlerin Trklerle aralarnda varolan slmi ban koptuuna dair inann bir ezber olarak yerletirilmeye alld; ancak, Trkiyede kaldrlann sadece hilfet makam olduu, slmiyet inancnn ve slmiyetin znde yer alan mmet kavramnn varln olduu gibi srdrd, bu sebeple de Krtler ile dier Mslmanlar arasnda dinsel anlamda bir farkllamann olmad/olamayaca daha nce belirtilmitir. Dolaysyla bu kriter asndan, Krtlerin dini aznlk karakteri sergilemedikleri

757

Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 57

302

grlmektedir. Bununla birlikte, kimi yazarlarca Alev Krtlerin dini aznlk olduklar ynnde grler ortaya koyduklar bilinmektedir.

Krt olsun ya da olmasn Trkiyede yaayan btn Alevlerin Mslman olduklar bilinmekte; bu gerek birka istisna dnda- kendi ifadelerinde ve kabullerinde de grlmektedir. Dolaysyla, kendini Mslman olarak tanmlayan insanlara srarla dini aznlk olduklar ynnde bir empozeye gidilme abalarnn, ya slmiyetin znn anlan evrelerce gerekten bilinmemesinden ya da bilinli olarak ve art niyete dayal bir ezber politikasnn yrtlmeye allmasndan kaynakland dnlmektedir.

Dier yandan, Glgn Mee, doktora almas iinde yer alan incelemelerin ardndan zetle; gnmzde Aleviliin dini bir farkllk olarak grlemeyeceini, kltrel mnda yorumlanmas gerektiini; Alevliin douunun dinsel bir temele (slmiyete) dayandn, dolaysyla gnmzde de Alevliin kltrel veya sosyal kimlik ifadelerinden biri saylmas gerektiini belirtmektedir.758

Arsavann; dini aznlklarn, rnein Yahudiler ve Mslmanlarn bulunduu topluluklarda sz konusu olabilecei ve byk dini cemaatlere nazaran sayca aznlkta olan kk dini topluluklarn 27. madde anlamnda mutlaka aznlk tekil etmesinin sz konusu olmad tahlilinden yola karak; bu erevede Mslman olduklarn belirten Alevlerin, slmiyetin mant asndan olduu kadar, eldeki verilere dayanlarak da gerekte bir dinsel aznlk olarak yorumlanamayaca ve tanmlanamayaca anlalmaktadr.

Dier yandan Krtlerin; Krtlerin samimi slm inanlarnn aksine, slm kart olduklar bilinmektedir. Hereyden nce etnik Krt milliyetiliinin nderliini yapan PKKnn, Marksist ideolojinin bir gerei
758

Glgn Mee, a.g.t., s. 134

303

olarak slmiyeti; neredeyse 1400 yldr Krtlerin geleneksel kleleme dzeylerine bir zamk gibi yapmaktan te bir rol oynamayan,759 halk smren bir g 760 ve ideolojik bir dman olarak belirledii grlmektedir. Bununla birlikte PKK, 1990l yllarn banda; calann deyimiyle Dinin ... bir mcadele arac olarak kullanlmasna nayak olmak gerekir. ... bunlarn olumlu ynlerini kendi koullarmzda deerlendirerek ve daha olumlu karlk vererek sonu alabiliriz761 anlay iinde slmiyeti kullanma abasna girmitir. Bu maksatla, gerekte slma kart bakn koruyan PKK, yrtt politikalarn deitirerek dini motiflere arlk vermeye balamtr.

PKK ve calan tarafndan dile getirilen slmiyet kart ideolojinin, etnik Krt milliyetilii sergileyenlerin hemen hepsi tarafndan benimsendii ve srdrld anlalmakta; bir kuak ncesinde son derece dindar olan ailelere mensup grup yeleri arasnda Krtlerin tarihteki en byk hatalarnn slm kabul etmek762 olduu grn savunanlarn bulunduu grlmektedir.

slmiyetin Trkler ile Krtler arasnda kardelik duygusunu pekitiren ok nemli bir g olduunun farknda olan ve bu sebeple slmiyeti bir Krt Ulusu yaratma abalarnn karsnda ayakba olarak gren Krtler; Mslmanln zayflatlmas ve slm-Arap-Trk kltrnn tesirinden arnlmas gerektii inancyla ideolojilerinin engellenmesine sebep olan slmiyete saldrmaktadrlar. Ancak Krtler, Krtlerin politik oyunlarna gelmedikleri gibi; slmiyete gsterilen olumsuz yaklamn, etnik Krt

Abdullah calan, zgr nsan Savunmas, s. 18; Aktaran Mustafa Akyol, a.g.e., s. 227 Graham Fuller/Henry J. Barkey, Turkeys Kurdish Question, Rowman&Littlefield Publishers, New York, 1998,s. 25, Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e., s. 226 761 Abdullah calan, Din Sorununa Devrimci Yaklam, Weanen Serxwebun, Kln, 1991, s. 119, Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e., s..226. PKKnn yeni politikasna uygun bir ekilde Krdistan slam Partisi gibi, Trk dmanlna din bir meruiyet salama amac gden rgtleri McDowall, PKKnn kurduu birer paravan olarak nitelemektedir. David McDowall, a.g.e., s. 433 762 Christopher Houston, Profane Intuitions: Kurdish Diaspora in the Turkish City, The Australian Journal of Anthropology,C. 12, say: 1, 2001, Aktaran: Mustafa Akyol,a.g.e., s. 228
760

759

304

milliyetiliinin anlalmaktadr.

benimsenmeyii

ve

dlanmas

ile

sonuland

Dier yandan, etnik Krt milliyetilii sergileyen slm kart grup, eer slmiyetten vazgeerek ateizmi semise, ateizmin gerei olarak hi bir dini vecibeyi yerine getirmekle mkellef olmayacaklar iin, mantken din aznl tartmalarnn dnda kalacaklardr. Ancak, eer rnein Hristiyanlk gibi bir baka dini benimsemilerse, bu dinin gereklerini yerine getirme konusunda ve dierleri ile eit olma talebi erevesinde, bunlarn bir din aznl karakteri sergileyip sergilemediklerinin tartlmas gerekmektedir. Ancak, Krtlerin millet yaratma hedefleri gerei ihtiya duyduklar insan potansiyeli iinde yer alan dindar Krtler ile aralarnda meydana gelmesi muhtemel bir tekiletirmeye rza gsteremeyecekleri ve onlar tarafndan tamamen dlanma riskini gze alamayacaklar aikrdr. Bu sebeple Trkiyede Krtler tarafndan gndeme tanacak bir dini aznlk olma beyanlar ve talepleri ile karlalmas muhtemel grnmemektedir. Dolaysyla, etnik Krt milliyetilii sergileyen ve dinsel ynelimi net olmayan grubun din aznl olma durumuna ilikin herhangi bir inceleme yaplmas da bu erevede anlamsz grlmektedir.

4.2.3. Dil Aznlklar

Aznlklarn tarihsel geliimi iinde daha nce aznlklar asndan temel belirleyici olan dinin yerini, milliyetilik hareketlerine paralel olarak, toplumsal kimliklerin ayrlmaz bir paras olan dil almtr.

Bu gelimenin balca sebeplerinden birini Avrupada matbaa endstrisinin gelimesiyle Latincenin yannda yerel dillerde de kitaplarn baslmas olutururken; bir dier sebep Reformasyon hareketleri olmutur. Bu erevede, Protestan mezheplerinin ortaya kmas neticesinde, Avrupada kimliin temel belirleyicisi olan Hristiyanlk birletirici zelliini

305

kaybetmi; bu srete kilisenin resmi dili olan Latince de yerini yerel dillere brakmaya balamtr. Lehe eitlilii sebebiyle daha nce birletirici olma zellii bulunmayan yerel diller ise bu lehelerden birinin n plana kmasyla standartlamaya balam ve zamanla birer ulusal dile dnmtr.763 Ulusal kimliin ortak bir dil evresinde gelimesi; bu dili anadil olarak konuamayanlarn ounluk karsnda dil aznl halini almalaryla sonulanmtr.

I. Dnya Savana kadar dil, bir halka mensubiyetin en nemli gstergesi kabul edilerek korunmu olmakla birlikte; dil kriteri, bir aznl belirlemede lt deildir. Dier bir deyile, dil kavramnn geni yorumlanmas muayyen bir dili yahut muayyen bir diyalekti kullanan btn gruplar dil aznl durumuna getirmemektedir.764

Arsavaya gre, Dil Aznl kavram tam olarak tanmlanamam olmakla birlikte; Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesinde yer alan aznlk mensuplar ... kendi dillerini kullanma hakkndan mahrum edilemezler. ifadesi, dil aznl kavramnn uluslararas hukukta kabul grdn ortaya koymaktadr.

Trkiyenin dousunda yaayan halkn bir ksm Krte eklinde adlandrlan bir dille konumaktadr. Krtenin ayrca, Orta Dounun dier baz lkelerinde yaayan insanlarn bir ksm tarafndan da konuulduu bilinmektedir.

Krtenin ilm ve felsef kavramlar aklama kapasitesi olan mstakil bir dil mi yoksa yarm bir dil ya da herhangi bir dilin bir lehesi mi olduu konusu, son derece ihtilafl ve siyas bir grnm arzetmektedir. Halihazrda

Ayrntl bilgi iin bkz. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, Metis Yaynclk, stanbul, 2004, s. 83-98 764 Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 57

763

306

Krt dili hakkndaki yayn abalar da, ilm aratrmalara dayal olmaktan ziyade, siyas eilimlere dayal olarak yrtlmektedir.765

Krte, baz yazarlara gre iki leheye ayrlmaktadr. Ali Rza eyh Attara gre bunlardan ilki; daha ok Trkiyede yaayan Krtler ile rann Bat Azerbaycan blgesinde yaayan Krtlerin konutuu Kurmanci, ikincisi ise Irak Krtlerinin ou ile rann baz blgelerinde yaayan Krtlerin konutuu Sorandir.766 David McDowall ise bu iki lehenin yani Kurmanci ve Sorannin gramer kurallar asndan birbirinden farkl olduunu belirtmektedir. Bunlara ilaveten, McDowall gibi eitli yazarlarca, Gorani, Zaza Gorani ve Zazaca da Krtlerin konutuu diller arasnda saylmakta ve bunlarn toplam Krtlerce de Krte olarak kabul edilmektedir.

Ancak, McDowall gibi yazarlarn aksine; V. Minorsky, Hadank, D. Mackenzie, Goihie Kojima, ngmar Sauberg, Garo Sasuni gibi baz yazarlar; Krtenin bir lehesi olarak kabul etmedikleri Zazacay ayr bir dil olarak tanmlamaktadrlar.767

Dier yandan eitli aratrmaclar, Trkiyede konuulan Krt lisannn bir lehe olduunu ve Farsaya daha ok benzediini vurgulamakta; Arap ve Trk tesirlerinin de karmyla, kendine has bir telaffuzu olduunu beyan etmektedirler.768 Bu erevede, Krtenin; Zazaca, Dmili (Dmli-Dmbili)769,
765 766

Ali Rza eyh Attar, a.g.e., s. 47 a.g.e., s. 47 767 Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 170 768 Yaar Kalafat, a.g.e., s. 50-55 769 Bruinessen, Zaza lehelerinin ve Zazaca konuan airetlerin bir bibliyografisinin Paristeki Krt Enstits tarafndan karlan Krt Kltr Dergisi Hevinin ubat 1985 saysnda yaymlanm olduunu belirterek; bu kaynaklarda sk sk Zazaca konuanlarn dillerinin Dmili olarak adlandrldn anlatmaktadr. Oryantalistlerce Dmili kelimesinin Deylami szcnden geldiinin kabul edilerek; bu grn Krtlerin kkenine ilikin tartmalarda tez olarak kullanldn belirten Bruinessen; Trkiyede zellikle Mutki ve Erzincan blgelerinde yaayan ve bilgilerine bavurduu Zazalarn pek ounun bu kelimeyi ya hi duymam olduklarn ya da Avrupallardan iittiklerini sylemekte ve Anlalan sadece Zazaca konuulan blgenin batsndakiler dillerini Dmili olarak adlandryorlar. eklinde bir yorum getirmektedir. Bkz. Martin Van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, dipnot:16, s. 42; Oysa bu durum Krt Enstits bata olmak zere Krtler tarafndan Trk olmasn da ne olursa

307

Krmani (Krman), Sorani, Gorani vb. gibi ivelerle konuulduunu belirten yazarlar; Krtenin ayr ivelerini konuan insanlarn birbirleri ile anlamakta hayli zorlandklarn vurgulamaktadrlar.770 Dier yandan genel gr Zazacann Krteden tamamen ayr olduu ynndedir.

Martin Van Bruinessen ise Krte olarak adlandrlan dile ilikin; Krte ran dillerinin kuzeybat ya da gneybat grubundandr. Ve bir ok deiik leheye ayrlr. Bu leheler de birbirlerini az anlayan ya da hi anlamayan gruplara ayrlrlar. ... Bu leheler sadece kelime ve telaffuz farkllklar deil, ayn zamanda nemli gramer farkllklar da gsterirler. demektedir. Bruinessenin tasnifi u ekildedir:

- Kuzey ve kuzeybat lehelerine genel olarak Krmani ad verilir. Ancak bu isimlendirmede gneydeki baz airetlerin kendilerini Kurman olarak tanmlamas ve gney grubuna dahil olmasna ramen dillerini de Krmani olarak adlandrmas karkla yol aabilir.

- Gney lehelerine genellikle Sorani ad verilmektedir. Her ne kadar Sorani bu gruba dahil sadece bir lehe ise de Mutki, Sleymaniye ve dier bir ok lehe de bu gruba dahildir.

- Sinei (Sanandaji), Kermanah ve Leki gibi gneydou leheleri (dir). Bu leheler dier iki gruptan daha fazla modern Farsaya yakndrlar.771

Grld gibi Bruinessen de Krmani, Sorani ve Sineiyi lehe olarak tanmlamaktadr.

olsun zihniyetiyle yrtlen tarih yaratma abalarnn bir neticesi gibi grnmekte; bu kelimeden bihaber Zazalar ise kullanlmaya allmaktadr. 770 Ayrntl bilgi iin bkz. Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kzlbalar (Corafya-Tarih-HukukFolklor-Teogoni), Kalan Yaynlar, Ankara, 1999, s. 149-164 771 Ayrntl bilgi iin bkz. Martin Van Bruinessen, Aa, eyh, Devlet, s. 41

308

Trk dil Kurumu Leheyi bir dilin tarihsel, blgesel, siyasal sebeplerden dolay, ses, yap ve szdizimi zellikleriyle ayrlan kolu, diyalekt olarak tanmlamaktadr. Bu erevede, bir leheden sz edebilmek iin ncelikle temel bir dilin varlnn gerekli olduu anlalmaktadr. Lehelerin ise bu temel dilde varolan kelimelerin seslerinin ve yaplarnn ya da szdiziminin eitli sebeplerle gsterdii syleni zellii neticesinde meydana geldii grlmektedir. Bir baka deyile, lehelerin varl, gerekte temel bir dilin varolmasna bal olup, bu anlamda lehelerden sz edebilmek iin temel dil, olmazsa olmaz zellik gsteren bir arttr.

Daha nce grld gibi, Osmanlya katldklar dnemde Krt airetlerinin her biri kendine has olan, ancak tamam asndan ortak kullanm zellii tamayan ve bu sebeple de birletirme, dolaysyla kltr aktarm ilevi gremeyen farkl dillere/lehelere sahip olmulardr. Bugne gelindiinde ise hlen eitli lehelerin toplamnn Krte olarak tanmland grlmekte; bununla birlikte Krte olarak adlandrlabilecek ve bu lehelerde yer alan kelimelerin ve gramerin tamamn kuatan temel bir dilin varlndan sz edilememektedir. Bu konuda yaplan szlk almalarna bakldnda, temel bir dilin varolmad tespiti daha iyi anlalacaktr.

1856 ylnda

Ruslarn Erzurum Konsolosu olarak atad Auguste

Jaba, dnemin btn Rus Konsoloslar gibi Krtler zerinde aratrmalarda bulunmu ve 1860 ylnda St. Petersburg Bilimler Akademisinin isteiyle bir Krte szlk almas yaparak yaynlamtr. Bugne oranla daha az deiiklie uram bir Krteyi temsil eden ve 8460 kelimeden oluan Jaba szl esas alnarak; daha sonra yine St. Petersburg Bilimler Akademisinin istei zerine, F. Justi tarafndan 8378 kelimeden oluan bir Krte szlk oluturulmutur. Minorsky gibi Krdologlar tarafndan yaplan

309 tasnif neticesinde; szlkte geen kelimelerin meneinin772 u ekilde olduu tesbit edilmitir:

Toplam 8460 kelimenin 3080i Trke, 2230u Farsa (Bunlardan 1200 eski ran Zend Lehesi), 2000i Arapa, 370i Farsa (Pehlevi Lehesi), 220si Ermenice, 180i Keldance, 60 erkezce, 20si Grcce, olup, 300nn ise menei belirsizdir. 773

Grld zere, eitli lehelerinden sz edilen Krtenin iinde, menei itibariyle atf yaplabilecek bir tek Krte kelime bulunmamaktadr. Dier yandan hatrlanaca gibi, kendilerini Krt olarak niteleyen topluluklarn dillerinde de bir terim olarak Krt kelimesi mevcut deildir. Bununla birlikte, Trkiyenin ve Ortadounun eitli yerlerinde yaayan insanlarn bu leheleri kullanarak konutuklar da bilinen bir gerektir. Bu erevede, Krte adnda temel bir dilin varolmad; ancak, yukarda saylan menelere ait eitli kelimelerden oluan ve tamamen farkl gramer yaplarna sahip; ierdii byk farkllklar sebebiyle de syleyi farkll eklinde bir nitelemeyi aan eitli lehelerin varlndan sz edilebilecei grlmektedir. Byle bir dil yapsnn ise ilm ve felsef kavramlar aklama gcne sahip olamayaca dnlmektedir.

Trkiyede Krteye ilikin ilk gramer denemesinin Kemal Badll tarafndan 1965 ylnda yaplarak yaynland bilinmektedir. Eserin ad ise u ekildedir: Trke zahl Krte Grameri (Krman Lehesi). Bunun yannda, Zazacann Trkiyede konuulan dier Krt leheleriyle hi bir benzerliinin
Bu dalm dorultusunda, konar-ger topluluklarn yaadklar corafi blgelere gre kullandklar Trkenin, Farsa ve Arapann etkisi ve karm ile eitli azlar meydana getirdiini savunan grler, bunlarn genel olarak Krte eklinde ifade edildiini belirtmektedirler. 773 Ayrntl bilgi iin bkz. Abdulhaluk ay, Her ynyle Krt Dosyas, s. 119; Tekin Erer, Krtlk Meselesi, stanbul, 1990, s. 17; Ali Tayyar nder, a.g.e., s. 138; Dier yandan, Krtlerin salt Krteye yaptklar vurgu ile etnik kimlik yaratma abalarna; ayn mantkla ve bu kelimelerin meneinden yola klarak u ekilde cevap vermek mmkndr. Krtlerin % 36.4s Trk, %30,7si Fars, % 23,6s Arap, %2,6s Ermeni, %2.1i Keldani, %0.7si erkez ve %0.2si Grc kkenli olup; %3.5inin ise kkeni bilinmemektedir.
772

310

bulunmad, tamamen farkl kelime ve gramer yapsna sahip olduu, bu sebeple Zazacay konuanlar ile dier leheleri konuanlarn anlamadklar gibi Zazaca dndaki leheleri birbirlerini da konuanlarn

anlaamad774 gz nne alndnda; Zazalarn Krtlerden tmyle farkl olduklar ve Trkiyede yaayan btn Krtlerin konutuu ortak bir lehenin775 de bulunmad sonucuna ulalmaktadr. Dier yandan, Trkiyede anlan lehelerden hi birini konumayan776 ve sadece Trke konuan Krtler byk ounluu olutururken;777 Trkeyi bilip bilmedii belli olmamakla birlikte Krte konumay tercih eden Krtlerin bulunduu da bir gerektir. Konuulan lehelerin ancak bu leheleri bilen kimseler tarafndan anlalabildii, dolaysyla farkl leheler erevesinde Krtlerin birbirlerini anlamadklar gz nne alndnda; Trkiyede yaayan Krtler asndan dil baznda tam bir birlik olmad, yani Krtlerin ortak bir dil birliine sahip olmadklar anlalmaktadr.

Hatrlanaca gibi dil kriteri, bir aznl belirlemede dorudan bir lt olarak kabul edilmemekte; dil kavramnn geni yorumlanmas belli bir dili yahut belli bir leheyi kullanan btn gruplar dil aznl durumuna getirmemektedir. Dier yandan, Arsava, dil aznlklarnn hukuk biliminin yntemleriyle saptanamayacan ve dil biliminin yntemlerinin kullanlmas gerektiini; dil aznlklarnn saptanmasnda nfus younluu, g, dilin gelimilik derecesi, grubun dil bilgisi gibi eitli faktrlerin de dikkate
774

Bu durum, anlan eitli leheleri konuan Krtler ve kendilerini Krt kabul etmeyen Zazalar tarafndan da ifade edilmektedir. 775 eitli yazarlarca, Krte olarak anlan dilin Kurmanci, Sorani, Gorani, Zaza Gorani ve Zazaca olmak zere eitli lehelere ayrldnn belirtildii, bir baka gre gre ise Kurmanci ve Sorani Krtenin gerek leheleri olup, Gorani, Zaza Gorani ve Zazacann ise Krte olarak anlmakla birlikte farkl diller olarak kabul edildii hatrlanmaldr. Dier yandan, Dile vurgu yapan Krt ve blc internet sitelerine girildiinde dahi; bu sitelerin neredeyse tamamna yaknnn Trke olarak dzenlenmi olduu, hemen hepsinde birka leheye link balants saland ve en az iki lehenin kullanclara retilmeye alld grlmektedir. 776 Bu durum Abdullah calan tarafndan da beyan edilmitir. Bkz. Rafet Ball, a.g.e., s. 235 777 Hatrlanaca gibi, 2005 ylnda yaplan en son almann sonular Trkiyede Trke konuma orannn %93 olduunu ortaya koymaktadr. Bir dier deyile Krte konuanlar; Lazca, erkezce, Arapa, Zazaca gibi dilleri konuanlarla birlikte %7lik kesimin iinde yer almaktadrlar.

311

alndn belirtmektedir. Ayrca dil aznlklarnn varlnn,

aznlk dilinin

kimlik bilincine ve bu dili koruma isteine bal olduu vurgulanmaktadr.

Daha nce de iaret edildii gibi, Krte ile ilgili Krtler dndarenme, koruma ve srdrme isteine bal bir talep olmad ortadadr. Trkiyede Krtlerin youn srar neticesinde alm olan Krte kurslarnn talep yetersizlii sebebiyle kapanmas; bu dili renme, koruma ve srdrme isteine bal bir talep olmadn gstermektedir. Dier yandan Trke konuma oran ve kimlik tanmlama almalarnda da grld gibi eitli veriler, Krte ile btnleen bir kimlik bilincinin olmadn ortaya koymaktadr. Btn bunlar nda, eitli lehelerin belli yrelerde konuuluyor olmas; Krteye bal bir dil aznl tanmlamas asndan yeterli grlmemektedir. Dil aznlklarnn belirlenmesinde tam kriterlerin mevcut olmayna karn, uluslararas dil aznlklar saym listesinde Krtenin yer almad bilinmektedir. Bu durumun, Krtenin temel bir lisan olmayndan, anlan lehelerin ise yukarda saylan amazlarn bulunmasndan kaynakland dnlmektedir.

4.2.4. Ulusal Aznlklar

Ulusal aznlklar kavram; ulus bilincinin olgunlamas ve ulus-devlet olgusunun uluslararas alanda yerlemesi neticesinde ortaya km; I. Dnya Savandan sonra aznlklarn korunmasna ynelik dzenlemelerle778 Devletler Hukuku terminolojisine girmitir.

Avrupa Konseyi bnyesinde ulusal aznlklara genel bir tanm getirmeye ynelik abalara779 mukabil, Konsey tarafndan 1995 ylnda imzaya alan Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemede
778

Ulusal aznlklar himaye eden bir hkm ilk kez 1815 tarihli Viyana Nihai Senedinde yer alm olup; Rusyann, Avusturyann ve Prusyann egemenliine giren Polonya Ulusunun ulusal temsiline ve bat kurumlarnn himaye edilmesine yneliktir. 779 Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 32

312

ulusal aznlk tanmna yer verilmedii grlmektedir. Dier yandan, ulusal aznlklarn baka bir ulusla etnik ba olan aznlklar anlamna gelip gelmedii;780 anlan Szleme erevesinde tartlan nemli hususlardan biri olmutur. Bu konudaki genel gr, ulusal aznlklarn bir devletin snrlar iinde aznlkta olmakla birlikte, bir baka devlette egemen konumda bulunan ve bu ynyle etnik aznlklardan ayrlan bir aznlk tr781 olduklar ynndedir.782

Dier aznlk trleri ile ortak noktalara sahip olmas, onlarn zelliklerini bnyesinde barndrmas ve zaman zaman aznlk kavramn ifade etmek zere kullanlmasndan dolay bu kavram, tanm ve ierik ynnden belirsizliklere sahiptir. Bununla birlikte, ulusal aznlk kavramnn temel belirleyicisi olan ulus kavramnn da herkese kabul edilmi net bir tanm bulunmamakta, bir insan topluluunun hangi aamadan itibaren ulus olarak nitelendirilebilecei konusundaki belirsizlik783 ise, zellikle etnik ve ulusal aznlklar olmaktadr. Birinci Dnya Savann sona eriinden bu yana784; ulus-devlet, siyasi bamszln tartmasz art olarak kabul edilmi; ulus-devlet sistemi ise her ulusun verili bir corafya ve bunun zerinde yaayan insanlar zerinde arasnda yaplmak istenen ayrmlarda problemlere sebep

Naz avuolu, a.g.e., s. 44-45 Bu ayrma gre, Almanyada yaayan Slav kkenli Sorblar etnik aznlk olarak nitelendirilirken; ayn lkede bulunan Danimarkal aznlk ulusal aznlk kapsamna girmektedir. Fakat bu ayrmn hukuki bir geerlilii olmayp, Almanya i hukukunda her ikisi de ulusal aznlk statsne sahiptirler. 782 Erol Kuruba, a.g.m., s. 124 783 Anthony D.Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, s. 182-188 784 Fransz Devriminde nceki dnemde, kltrel, dini ve etnik gruplar krallklarn, hanedanlklarn snrlar iinde yaarken; kimse kendini siyasi bamszlk yeterliliinde ulusal bir topluluk olarak dnmemekteydi. Fransz Devriminden sonra meydana gelen olaylar dizisiyle, krallklarn, hanedanlklarn uluslararas meruiyetinin yerini ulusal ltlere brakmas sreci hzlanmtr. Birinci Dnya Savann ardndan ise ulus-devlet siyasi bamszln kurucu ilkesi olarak en azndan Avrupa leinde kabullenilmi; hanedanlklar, krallklar, dini g odaklar (piskoposluklar gibi), kontluklar, blgeler, lkeler ve benzerlerinin yerleik olduu alanlar, Avrupa siyasi haritasnda, siyasi bamszlk sahibi uluslar olarak tanmlanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Jennifer Jackson Preece, a.g.e., s. 43-44
781

780

313

bamsz ynetim hakkna sahip olduu nermesinden hareket eden kendi kaderini tayin hakk retisiyle desteklenmitir.785

Ancak bu retiye karn; 19. yzylda milliyetler prensibine geerlilik (her ulusun bir devlete sahip olmas, her devletin bir ulus iermesi) salanamayan yerlerde, farkl glere sahip muhtelif uluslarn ayn lkede yaamak zorunda kalmalar sonucu, siyasi bamszlklar olmayan Ulusal aznlklar786 ortaya kmtr.

Ulusal aznl meydana getiren temel faktrlerden ilkini aznln kendi ulus bilinci olutururken, ikincisini ise ounluu temsil eden kesimin aznlk grubuna ilikin znel gr oluturmaktadr. Dolaysyla kavram tm ynleriyle kapsayacak nesnel ve genel bir tanm son derece zordur. Ulusal aznlklar,787 kendi milli zellikleri, kendi tarihi, kltr yahut dili vs. olan gruplar ifade etmesi anlamnda muhteva ynnden etnik aznlklara benzemekle birlikte; etnik aznlklar, ulusal aznlk oluturmayan etnik gruplar da iermesi asndan daha kapsamldr. Bununla birlikte, bir ulusal aznl dier aznlk trlerinden ayran en nemli zelliin, onun halk788 olma konusundaki siyasi iradesi789 olduu belirtilmektedir.790
a.g.e., s.42 Bu kavram iinde yer alan ulus szc halk, ayn kkten gelen toplum anlamnda kullanlmaktadr. 787 Arsava, izole edilmi, srekli bir minorite pozisyonuna mahkm edilen; ayn etnik kkenden gelen bir ulus tarafndan ynetilen (konnasyonal) devletle snrda olmayan lkelerde yaayan aznlklarn prensip olarak gerek ulusal aznlk olarak nitelendirildiini vurgulamakta ve Volga Almanlarn buna rnek olarak gstermektedir. Arsavaya gre gerek olmayan ulusal aznlklar ise snrda yaayan aznlklar (snr blgesi aznlklar) olup, Devletler Hukukunda snr blgesi aznlklarnn self determinasyon hakkna sahip olduklarna dair bir kural bulunmamaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e. s. 61 788 Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 1. Maddesi ile Ekonomik ve sosyal Haklar Szlemesinin 1. maddesi Halklarn Self Determinasyon Hakkndan sz etmekle birlikte, bu hakkn politik bir prensip olmaktan teye gittiini sylemek mmkn deildir. a.g.e., s. 74 789 Ayrntl bilgi iin bkz. G.Dahm, Vlkerrecht, Bd.I, s. 394 vd. Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 55 790 Bu iradenin devlet kurmaya yneldii ve ulusal aznlk isteklerinin ancak kendilerine ait bir devlet varl iinde tatmin edilebileceine dair grler mevcut olduu gibi; bu saptamann doru olmadn; federatif sistemi gerekletirmeye alan yahut bamsz olarak kendi
786 785

314

Ancak kendi kaderini tayin hakknn, etnik temelli bir ulusa zg bir hak olarak m; yoksa, uyruk uluslarn haklar olarak m anlalmas gerektii sorusunun ak bir cevabnn bulunmay nedeniyle bu hak, uluslararas toplum iin belirsiz bir kavram olmay srdrmektedir.

Siyasi

bamszlk,

topraklarn

yeniden

paylamnn

getirecei

kendine zg sorunlar791 nedeniyle kolay elde edilebilir deildir ve pek ok rnekte gereklemesi imknszdr.792 Zira, topraklarn yeniden paylam ok ender grlmekle birlikte; bar yntemlerle toprak paylam ve snrlarn yeniden belirlenmesi, ancak, bu topraklar zerinde egemenlik hakk olan devletlerin kabulyle mmkn olabilmektedir. Bununla birlikte, toprak paylamnn kabullenildii durumlarda bile, ulusal aznln tannmas sorun olmaya devam edecektir.793

Self determinasyon hakknn kullanlmas ve lke btnlne sayg prensibi arasndaki eliki, istisna tekil eden apartheid ve koloni politikas
devletini kurmak isteyen gruplarn varolmasna mukabil, ynetime katlma hakk salanarak (Danimarka aznlnn yasama organna temsilci gnderme hakkna sahip olmas gibi) yahut muhtariyet haklar zerinden (Aaland adalarnda yaayan sveliler lehine ngrld ekilde) de bu gruplar tatmin etmenin mmkn olduunu savunan grler de mevcuttur. 791 ABD, Rusya, ngiltere, Fransa ve Almanyann, Bosnann Srplar, Hrvatlar ve Bosnallar tarafndan kabullenilebilir etnik haritasn izme giriimleri baarszlkla sonulanmtr. Dier yandan, snrlarn nasl belirlenecei (belli bir ulusun hlen yaad topraklar m, yoksa yzyllar nce yaanlan topraklar m bu srete belirleyici olacaktr), byle bir devlet tarihsel olarak hi olmamsa, yeni toprak paylamlarnn trde ulus-devlet yaratmann imknszlndan da yola karak hangi noktaya kadar srecei ynndeki sorunlar, bar yollar dndaki toprak paylam taleplerinin sonusuzluuna da bir l tekil etmektedir. 792 Topraklarn yeniden paylatrlmasn zorlamann getirecei sorunlarn bykl, ulusal aznlk atmalarnda d mdahaleye engel olabilir. Her eyden nce bir devlet, bir baka devletin ulusal aznlklarnn bamszl iin mdahale etmeye karar verdiinde, mali, askeri ve insan kaynaklar konularnda bedel demeye hazr olmaldr. Dier yandan varolan uluslararas sistem, Devlet haklar ile aznlk talepleri arasndaki kartlk sebebiyle, aznlklarn bamszlklarn kazanmalarn desteklemezken ve ulus-devletler kulbnn bir yesi olarak, gn geldiinde bu durumun kendileri iin de kullanlabilme ihtimli varken, bir baka ulus-devleti topraklarndan etme konusunda rnek olmann gze alnmas gerekmektedir. Kar devletin misilleme ihtimali de dnldnde, aznlklar adna d mdahalelerin kolay yaplamayaca gerei ortaya kmaktadr. 793 Quebec ve Kanada ayrlma konusunda bir uzlamaya vardklar halde, Quebec Yerlileri ve nuit Halk, Quebecin Kanadadan ayrlmas durumunda, Quebecden ayrlma ve Kanadaya katlma haklarn ve kararllklarn defalarca aklamlardr. Dier yandan, toprak blm neticesinde trde devletler olumayaca ve dolaysyla ulusal aznlklarn her zaman var olaca bir gerektir. Ayrca, topraklarn yeniden paylam srecinin sona erdii yargsna hangi noktada ulalabilecektir? sorusunun da cevab yoktur.

315 durumlar dnda sadece bar yollarla zmlenebilmektedir.794 Bununla birlikte, yabanc bir ulusun hakim olduu devlette yaayan bir ulusal grubun Self Determinasyon Hakkn hangi ekli795 ile iddia edebileceine dair soru ise siyasi sonular sebebiyle nem tamaktadr.

Dier yandan, aznlk gruplarnn doduklar ya da serbest olarak seip g ettikleri bir lkeye kendilerini bal hissetmeleri sosyolojik bir gerek olup, bu ballk erevesinde gndeme getirilen yurt zerinde hak sahibi olma durumu ise Devletler Hukukunca bir prensip olarak tannmamaktadr. Yurt zerinde hak sahibi olma prensibinin dorudan ulusal aznlklarn himayesine

794

lkesel uyumazlklar bar yollarla zmleme ykmll AGK Nihai Senedinde de karmza kmaktadr. Dier yandan, BM Genel Kurulunun 24.10.1971 tarihli Devletler Arasnda birlii ve Dosta likiler Deklarasyonu; merkezi hkmet tarafndan self determinasyon haklarnn uzun zamandan beri ar bir ekilde ihlal edilmesi ve ulusal grubun merkezi hkmette temsil edilmemesi durumlarnda ulusal grubun ynetime kar koyma hakkn meru kabul etmektedir. Bu dzenleme ulusal gruba merkezi hkmette uygun bir ekilde temsil edilme olana salanmasn self determinasyon hakknn gerekleme ekli olarak kabul etmektedir. Ulusal gruba, onu oluturan mensuplarnn saylarndan ve seimlerdeki sonulardan bamsz olarak merkezi hkmette katlm imkn salanmas, federal devlet kart olarak merkezi devlet anlayn dile getirmemektedir. Deklarasyonda yer alan bu ifade sadece lafzi anlamda kullanlmtr. Burada hedeflenen etnik gruplarn kendilerine ait ileri devlet iinde mnferiden yrtmeleri deil, onlarn tm devlet iin yetkili olan hkmete katlmlardr. Bu katlm, geerli Devletler Hukukunun ulusal grup haklarnn bir paras olarak ngrd ve yerine getirilmesini istedii bir mkellefiyettir. Th. Veiter, Innerstaatlicher Schutz von Volksgruppen und Sprachminderheiten im heutigen Europa, s. 106 Aktaran: Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 81-82 ayrca ayrntl bilgi iin bkz. s.76-82 795 Devletler Hukuku doktrini erevesinde, Self Determinasyon Hakknn kullanm, extern (dsal) ve intern (isel) Self Determinasyon hakk olmak zere iki ekilde mmkndr. Extern Self Determinasyon Hakk; bir halkn yahut ulusal grubun plebisit ile imdiye kadar mevcut olan devletten ayrlmas ve ayn etnik kkenden gelen dier bir devletle birlemesi yahut kendi bamsz devletini kurmas anlamn tamakta olup, bu hakka istinat edilebilmesinin n art, kltr, din ve dil deerlerinin yok edilmekten ve zarara uramaktan kurtarlmasdr. Self Determinasyon Hakk, uygulamada prensip olarak muayyen bir toprak zerinde mnferiden yerleik olan ulusal gruplar tarafndan iddia edilmekte olup, Grnlandda yaayan Eskimolar bunlara rnek olarak gsterilebilirler. Extern Self Determinasyon hakk, ulusal grubun ananevi olarak yaad topraklarda baka ulusal gruplarn da bulunmas halinde kullanlamaz. Ananevi olarak yaad topraklarda baka ulusal gruplarn da bulunmas halinde, ancak ntern Self Determinasyon sz konusu olabilir. Buna gre, devletin insan unsurunu meydana getiren halklarn, demokrasi gerei devlet iradesinin tekiline katlm, Self Determinasyon Hakknn bir gerekleme eklidir. Self Determinasyon Hakkndan bir toplumun kendi kaderi konusunda karar verme iradesi anlalyorsa, bu hak ulusal bir gruba, toplumun kaderini birlikte belirleme olanann salanmas ile gerekleebilir. ntern Self Determinasyon Hakk uygulamada zellikle blgesel muhtariyet, eitim muhtariyeti, kltrel muhtariyet eklinde somutlamakta; rneklerini, Faro, Aaland, Azor adalarnda ve Madeirada uygulanan muhtariyet haklar oluturmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. a.g.e., s. 78-81

316

yardmc olamayaca; bu prensibin daha ok kiisel bir insan hakk olduu kabul edilmektedir.796

Sonu olarak, ulusal aznlk kapsamna kimlerin girecei konusunda henz uluslararas alanda standart bir gr ve uygulama yoktur. Kavramn tanmndan zaman zaman zellikle kanlm797 olmas ve ulusal aznlk sorununun uluslararas platformlarda olduka esnek bir tutumla ele alnmas, kuralszlklar ve belirsizlikleri de beraberinde tamaktadr.

Ulusal aznlk kavram ile buna bal kavramlarn tanmlar asndan bir netlik olmamakla birlikte, Krtlerin bir ulusal aznlk olarak tanmlanabilmeleri iin; bir ulus bilincine sahip olmalar gerei yannda; onlarn dnda kalan T.C. vatandalarnda, Krtlerin bir ulusal aznlk olduklarna dair znel bir genel kabuln bulunmas gerekmektedir. alma iinde ayrntl ekilde incelendii gibi, Trkiyede yaayan Krtler, kendilerini tarihin her dneminde birlikte yaad Milletin bir paras olarak grmler; ayr bir Krt Milleti, Krt Milliyetilii, Krt Kimlii, Krt Kltr Krt Etnisitesi oluturmamlardr. Dier yandan, Krtlerin kendileri dndaki toplum tarafndan alglanlar da bu erevede olmutur.

Ulusal aznlklarn, bir devletin snrlar iinde aznlkta olmakla birlikte, bir baka devlette egemen konumda bulunan ve bu ynyle etnik aznlklardan ayrlan bir aznlk tr olduklar ynndeki gr erevesinde Krtlerin; Krtler tarafndan kurulan ve varln srdren bir baka devlet bulunmamas sebebiyle ulusal aznlk olarak deerlendirilemeyecekleri anlalmaktadr.798

796 797

a.g.e. s. 60 Naz avuolu, a.g.e., s. 44 798 Bu durumun en yakn rneini, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varl yannda Yunanistanda bulunan Trk Aznl oluturmaktadr.

317

Dier yandan ulusal aznlklarn etnik aznlklara benzerlii noktasnda yaplan tanmlara gre ise; Trkiyede bir Krt etnik aznl bulunmamas sebebiyle, muhteva ynnden bir Krt ulusal aznlnn teekkl etmesi de sz konusu olamamaktadr. Bununla birlikte, etnik ve ulusal aznlklar ayran halk olma konusundaki iradenin; beyanlar baznda bata PKK ve onun partileri olmak zere, militanlar ve bir ksm taraftarnca vurguland grlmektedir.

Bu grubun, isteklerinin ancak kendilerine ait bir devletin varl iinde tatmin edilebileceine dair bir etnosentrik bir yaklamla; bata Trkiye olmak zere, Irak, ran ve Suriyedeki Krtleri de iine alacak ekilde bir devlet kurmay hedefledikleri bilinmektedir. Bu maksada ulamak iin de sk sk demokrasiye vurgu yapld grlmekte; Krt sorununun ancak Krtlere demokratik haklarn verilmesi suretiyle zlebilecei, terrn de ancak bu ekilde sona erecei beyan edilmektedir. Bu erevede, ok kltrllk modeline vurgu yapan Krtlerin; Anayasada yaplacak deiiklikle; Krtenin Trkiyede ikinci resmi dil olarak kabul edilmesi ile Trkiyenin Trk ve Krt uluslarndan meydana geldiinin belirtilmesi eklindeki talepleri yannda; ilkokuldan niversiteye kadar Krte eitim hakknn verilmesi gibi eitli taleplerle; Trkiyeyi ncelikle zerklik ya da federal devlet sistemi noktasna getirmeye altklar grlmektedir.

Demokratik kltrn

olgunlat sistemlerde, varolan kltrel

farkllklarn bir uzlama iinde beraberce yaayabilmelerini salayan iki genel kabul bulunmaktadr. Bunlardan ilki; Krtlerin de sklkla kullanmaya altklar ok kltrllk modeli, yani, kltrel farkllklarn hem meknsal hem de kltrel adan toplumun btnnden ayrmak suretiyle yaanmas; ikincisi ise, vatandalarn, vatandalk ba ile bal olduu lkenin hukuk sistemini ve birliini kabullenip; kltrel farkllklar/haklar konusunu bireysel haklar erevesinde dile getirerek zm aramasn ngren modeldir.

318

Krtlerce devlet yaratma ncesi vurgulanan ve demokratik haklar kavramyla dillendirilen ok kltrllk modelinde; her bir etnik veya dini grubun kendi kltrel ve fiziksel meknlarnda, blmlerinde veya toplumsal katmanlarnda yaamakta olduklar grlmektedir.799 Bu erevede, farkl cemaatlerin farkl hukuk sistemlerinin, haklarnn ve devlerinin bulunduu Osmanl ynetim sisteminin gayri mslimler asndan bir ok kltrllk modeli olduu sylenebilmektedir.800

Avrupada ok kltrlln; nfusunun nemli bir blm, bir zamanlar smrgeleri olan lkelerin insanlarndan ya da gmen iilerden oluan Almanya, Hollanda, skandinav lkeleri ile ngiltere tarafndan benimsenmi olduu bilinmektedir.801

Bununla birlikte, rnein Hollandada dil eitimine eilmek gerektii zerinde durulurken; bu erevede zel alanda kiilerin kendi kltr ve geleneklerini yaasalar dahi, kamusal alanda ortak bir dili konumann ve ortak normlarda bulumann nemli olduu kabul edilmektedir. Ayn yaklamn ngilizler, Franszlar ve Almanlar tarafndan da benimsenmi olduu grlmektedir.802 Bu da zm modellerinin her lke asndan kendi tarih ve sosyal artlar iinde gelitirildiini gstermektedir.

Nilfer Narl, Hukuki Perspektif Dergisi, Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Yuvarlak Masa Toplantlar, Say 3, Nisan 2005, s. 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006 800 Vatandalarnn zel yaamlarnda etnik ve dini kimliklerinin son derece belirleyici olduu ABD rneinde; her vatanda yasalar karsnda eit olup, hukuk birlii ilkesinin geerli olduu; kltrel kimliklerin de bu erevede siyasi talepler iinde merulat; inlilerin, Hintlilerin ve Malaylarn bir arada yaadklar Malezyada ise, farkl etnik ve dini gruplarn, medeni kanunun uygulanmas ve dini hususlarda farkl hukuklara sahip olduklar grlmektedir. 801 Son yllarda, ngilterede Mslman gmenlerin siyasi taleplerinin balamasyla, (medeni hukukta slm hukukuna gre deiiklik yaplmasn arzu ettiklerinde-Guardian 30 Kasm 2004); Radikal slamclarn 2004te ngiliz bayran Londrada bir cami nnde yakmalaryla; ayn yl Hollandada yapt bir film yznden Teo Van Goghun ldrlmesiyle, Avrupada ok kltrllk modelinin gzden geirilmesi gndeme gelirken; Fransz Hkmeti gettolarda yaayanlar entegre etmek iin yeni politikalar uygulamaya karar vermitir. Bkz. Nilfer Narl, a.g.e, s. 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006 802 Son aylarda, Hollanda ve Almanyada Trke eitimin snrlanmas ve yasaklanmas konusundaki gelimeler bu bakmdan dikkat ekicidir.

799

319

ok kltrllk modelinde farkl kltrel kimlikler, farkl hukuk uygulamas taleplerine dnebilirken; henz tam anlamyla netlememi olan ok hukukluluk konusunun ise Trkiyede Krtlerce byk lde hukuk d politik tercihlere dayandrlmaya alld grlmektedir.

Bu erevede, etnikalt kimliklerini (alt kimliklerini) ne kararak ok kltrllk projesini kullanmaya alan bu kesimin; varolduunu iddia ettikleri kltrel farkllklardan yola karak federal devlet modeli ya da zerklik gibi farkl hukuki uygulamalar ve siyasi talepler retmeye altklar gzlenmektedir.

Federal devlet modelinden, Belika rneinde kendini gsteren ortaklk demokrasiye803 uzanan bir seri siyasi yaplanma eklinin; etnik blnmelerin ok derin olduu toplumlarda, gerginliklerin azaltmas maksadyla tartld grlmektedir. Hayati Hazr, Federalizmin corafi olarak farkllam deer kalplarnn, menfaatlerin, inanlarn ve geleneklerin ortak yaama ile daha etkili bir ekilde srdrlebilecei inancna dayanan bir siyasal tekilatlanma ekli olarak anlalmas halinde, blnmelerden kaynaklanan gerilimleri azaltc bir ok mekanizmaya sahip olabileceini belirtmekte; buna mukabil, Federal devletin daha ziyade, corafi farkll bulunan veya daha nce bamsz olan devletlerin eitli menfaatleri elde etmek iin bamszlklarndan fedakarlk ederek kurduklar bir devlet ekli olduunu vurgulamaktadr.804

zerklik ise; bir devlet iinde yaayan bir topluluun, corafi blge esasna dayanarak, bal olduu devletin yapsna ters dmemek kaydyla, kendi kendini ynetmesi olarak tanmlanmaktadr. Buna mukabil, niter yapl

803

Baz yazarlar, Ortaklk metotlarnn etnik atmalardan daha ok, din ve snf atmalarn lmlatrmada baarl olduunu vurgulamaktadrlar. Brian Barrynin grleri iin bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 274-275 804 Ayrntl bilgi iin bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 273 Federal devlet yaps iinde yer alan federe devletler yetkilerini kendi anayasalarndan almaktadrlar.

320

bir devlette zerkliin uygulanmas halinde, devlet yapsnn artk niter olarak adlandrlamayaca da bir gerektir.

Grld gibi Krtlerce dile getirilen bir federal devletin varl; hereyden nce tarih boyunca belli bir sre, bamsz bir devlet olarak kendini ynetme geleneine sahip devletlerin varln gerektirmektedir. Oysa Krtler, daha nce de belirtildii tarih boyunca hi devlet kurmamlardr. Dier yandan, Krtlerce talep edilen etnik federasyonun gereklemesi iin Trkiyenin bir blmnn Krdistan eyaleti olarak tanmlanmas gerekmektedir. Ancak, Krt vatandalarn youn olarak Trkiyenin baz illerinde yayor olmalar, homojen Krt nfusuna sahip bir blgenin varln salamad gibi, Krtlerin byk bir ksmnn da lkenin dier ehirlerinde yaamakta olduu bilinmektedir. Dolaysyla byle bir blgenin bulunmamas sebebiyle yeni snrlar izerek binlerce insann blnmeye allmas zaten bu talebi batan uygulanamaz klmaktadr.

Trkiyede hem Osmanl hem de Trkiye Cumhuriyeti Devletleri dnemleri boyunca, Krtler ile Trkler arasnda etnik temelli atmalar hi bir zaman grlmemi; etnik ayrmlar/ayrmclklar yaanmam; etnik farkllamalar meydana gelmemitir. Dier yandan Krtler, etnik bir farkllamann meydana gelmemesi sebebiyle; bir yabanclama yaamadan ve yadrganmaya maruz kalmadan Trkiyenin geneline dalm ekilde hayatlarn srdrmektedirler. Krtlerin yaadklar alan tek bir blge ile snrl olmad iin bir mahallilik ve kapallk da n plana kmamtr. Ayrca alt kimlii Krt olanlar ile dier altkimlik mensuplar arasnda yksek oranda evliliklerin olduu da bilinmektedir. Devlet kurma geleneinden yoksun olma yannda yukarda ele alnan btn bu sebeplerden dolay; Krtlerce dile getirilen ayr devlet yaps formllerinin yapay kald ve gerekletirilmesinin mmkn olmad grlmektedir.

321

Dier yandan kimi yazarlarca, Krtlerin self determinasyon hakk talep edebilecekleri belirtilmekte olup; bu kavramn Trkiyeden ayrlma mnsnda kullanld anlalmaktadr. Ayrca, kavramn, ayn ierikle Krtler tarafndan da kullanlmakta olduu grlmektedir.

Oysa iddia edilenin aksine; self determinasyon hakk, hi bir etnik gruba, bulunduklar devletten ayrlma ve o devletin snrlarn deitirme hakk vermemektedir. Self determinasyon hakknn kullanlabilmesinin nart; kltrel, dini ve dilsel deerlerinin yok edilme tehlikesiyle kar karya bulunmas olmakta; self determinasyon hakknn kullanm yoluyla bu duruma mni olunmasnn hedeflendii grlmektedir. Ancak, yukarda saylan artlarn gereklemesi durumunda dahi, bu hakkn topraklarn blnmesine veya devrine imkn vermedii kabul edilmektedir.805

Uluslararas hukukta, self determinasyon, yani, bir lkedeki insan topluluunun kendi geleceini belirleyebilme hakknn kullanmnn; isel (intern) ve dsal (extern) olmak zere iki ekilde mmkn olduu grlmektedir.

Sovyetler Birliinin zlmesinde bir rnei grlen dsal self determinasyon hakknn znesini, smrge altndaki milletler ile yabanc nfuz veya igal altndaki milletler olutururken; bu hakkn snrl bir zmrenin kullanmna ak olduu grlmektedir.806 Dier yandan dsal self
805

Buradaki etnik grup kavram, yazarlarca etnik ve ulusal aznlk gruplar manasnda kullanlmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 271, A. Fsun Arsava, a.g.e., s. 78 806 Dsal Self Determinasyon Hakknn; sadece yukarda saylan halklar asndan talep edilmesi mmkn grlmektedir. Arsava, self determinasyon hakknn, uygulamada prensip olarak muayyen bir toprak zerinde mnferiden yerleik olan ulusal gruplar tarafndan iddia edildiini belirtmekte ve Grnlandda yaayan Eskimolar bunlara rnek olarak gstermektedir. Dier yandan Hayati Hazr ise Etnikliin, milli kimlik gibi zgl bir kimlii ortaya kard dahi sylenemezken, bir milletin sahip olduu pek ok zellikten yoksun olan etnik (ulusal) gruplarn extern (dsal) anlamda kendi kaderini tayin haklarnn bulunduunda srar etmenin yanll aka ortadadr. demektedir. Bkz. Hayati Hazr a.g.m., s.271. Burada gzard edilmemesi gereken bir husus da Krtlerin bir etnik ya da ulusal grup olmadklar; bir etnikalt grup (altkimlik) olduklardr.

322

determinasyon hakk, ulusal grubun geleneksel olarak yaad topraklarda baka ulusal gruplarn da bulunmas halinde kullanlamamaktadr. Baka gruplarn varl halinde ancak isel self determinasyon hakk sz konusu olabilmektedir.807

Turgut Tarhanl; Helsinki srecinde gelien isel self determinasyon hakknn; bir lkede yaayan halkn, ekonomik, sosyal, siyasi ve kltrel mnda kendi geleceini beirlemeye elverili ve sreklilii olan hukuk ve siyas aralara sahip olmasn anlattn belirtmektedir. Bu hakkn, devlet yapsnn tasarmyla ilgili olmadn, ileyi biimi ve tarzyla ilgili isel bir karakter tadn belirten Tarhanl; burada zgr seimlere vurgu yapldn; uluslararas hukuk terminolojisinde ve BM uygulamalarnda temsiliyet eklinde adlandrlan bu durumun, lkede etkili bir temsili ynetimin varln gerektirdiini ifade etmektedir. Temsiliyetten kastn ise temsil kanallarnn akl ile sosyal, ekonomik, siyasi ve kltrel bakmdan temsili ynetimin varl olduu vurgulanmaktadr.808

Tarhanlnn analizinden toplumun kendi kaderi konusunda karar verme iradesi anlaldna gre; bir devletin vatandalarnn, demokrasi gerei devlet idaresinin tekiline katlm, self determinasyon hakknn bir gerekleme ekli olmaktadr. Bu erevede isel self determinasyon hakknn, etnik/ulusal gruplara tannm bir imtiyaz olmayp; milli snrlar ierisinde yaayan btn vatandalar iin geerli olan bir hak olduu grlmektedir. Aznlklar asndan ise bu hakkn; demokratik bir hukuk devletinde aznlklarn madur edilmemelerini, dier vatandalarn yararland hak ve hrriyetlerden anayasal snrlar iinde yararlanmalarn
807

Ayrntl bilgi iin bkz. A.Fsun Arsava, a.g.e., s. 78-81 Bu almada Krtlerin ulusal grup olmadklar tespit edilmi olsa da; Krtler kendilerini ulusal grup kabul etmeleri, talep ettikleri topraklar zerinde, bu mantkla, kendileri dnda baka ulusal gruplarn da bulunduunu kabul etmelerini gerekmektedir. Bu durum ise onlarn dsal self determinasyon hakkn ortadan kaldrmaktadr. 808 Bkz. Turgut Tahranl, Hukuki Perspektif Dergisi, Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Yuvarlak Masa Toplantlar, Say 3, Nisan 2005, s. 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006

323

ifade ettii grlmektedir. Dolaysyla isel self determinasyon hakk; gruplarn kendilerine ait ileri bamsz olarak kendilerinin yrtmelerine deil, tm toplumu ilgilendiren ileri yrtmekle grevli olan hkmete ve hkmetin karar alma srecine katlmalarn mmkn klan bir hak olmakta; ulusal gruba da toplumun kaderinini birlikte belirleme imkn salamaktadr.809

BM Genel Kurulunun 24.10.1971 tarihli Devletler Arasnda birlii ve Dosta likiler Deklarasyonu; merkezi hkmet tarafndan bir ulusal grubun self determinasyon haklarnn uzun sre ar bir ekilde ihll edilmesi ve merkezi hkmette temsil edilmemeleri durumlarnda, ulusal grubun ynetime kar koyma hakkn meru kabul etmektedir. Krtler de bu anlaya tutunmaya alarak; Krtlerin, Trkler ve Trk Devleti tarafndan uzun yllardan beri smrldklerini; Osmanldan bu yana eitli isyan hareketleri ile bu bask, zulm ve smrlme durumundan kurtulmaya altklarn; Krtlerin gerekte dil, kltr ve soy itibariyle ayr bir millet olduunu; Trkiyenin Krt kimliini tanmadn, Krt kimlii ile siyasal hayata katlm ve demokratik haklar asndan problem yaadklarn; kurduklar siyasal partilerin kapatldn; dillerinin kullanmnn engellenmesi, geleneksel Krt giyim tarznn yasaklanmas, eitim haklarnn ellerinden alnmas, zorunlu asimilasyon politikalar ile kltrel deerlerinin yok edilmeye allmas gibi yntemlerle Trk Devletinin ar basksna, Krtler zerinde sistematik ikencesine ve insan haklar ihlllerine maruz kaldklarn savunmakta ve d evrelere de bu ekilde kabul ettirmeye almaktadrlar. Bu yolla Trkiyeden ayrlma konusunda mesafe katedeceklerini ve uluslararas hukuku da yanlarna alabileceklerini dnmektedirler.

Bu iddialarn aklamalar, almann buraya kadar olan blmnde ayrntlaryla incelenmi olup; btn bunlarn mesnetsiz iddialar olduu grlmtr. Dolaysyla, tarafsz bir hukuksal yaklam altnda, bu isnatlarla
809

Bkz. Hayati Hazr, a.g.m., s. 272; A. Fsun Arsava, a.g.e., s. 78-81

324

bir netice alamayacaklar da ortadadr. Ancak, bilimsellikten ve gereklerden uzak bu iddialarn, tekrar edilmek suretiyle oluan tezahrlerine; uluslararas zeminde ve ibirliine girdikleri lkelerin karlar dorultusunda zaman zaman karlk bulabildikleri de grlmekte olup; bu sebeple anlan ezberlerin alabildiine yerletirilmeye alld anlalmaktadr.

Cumhuriyet

dneminin

ulusal

kimlik

anlaynda,

entegrasyon

modelinin benimsendiini belirten Nilfer Narl, Bu modelin temel unsurlarnn belli bir dzeyde sosyal mhendislik uygulamas, eitim ile hukuk birlii ve yasalar nnde eitlik ilkesi olduunu belirtmektedir. Bu entegrasyon modelinin, Fransada olduu gibi her bireyin eitim ve sosyalleme yoluyla ulusal kimliini kazanp vatanda olarak yetitirilme sreci olduunu vurgulamakta; ancak bunun kesinlikle bir asimilasyon olmadn belirtmektedir. Yani vatandalar farkllklarn ifade edebilirler, koruyabilirler fakat siyasallatramazlar. 810
Nilfer Narl, a.g.e., s. 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006 Dier yandan Trkiyede siyasi partilerin eitli kstaslarn yan sra etniktemele dayal kurulamayaca Siyasi Partiler Kanununda belirtilmekte olup, Anayasann yaklam da bu yndedir. rnein bir milletvekili seiminin hemen ardndan, bu rnekte tm nfusunu Krt kabul edeceimiz bir il, bamszln iln etmi olsa, ayr bir devlet kursa ve T.C. devleti de bunu tanm olsa dahi; o seimde bu ilden seilen Krt milletvekillerinin milletvekillii grevi sona ermemektedir. nk Anayasann 80. maddesi Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil ederler. demektedir. Oysa bugne kadar kapatlm olan Krt kimlikli partiler, hibir zaman Trkiyenin geneli zerine politika retmemiler, Trkiyenin ve milletin problemleriyle ilgilenmemiler; alt kimliklerini ne kararak PKKnn szde savan siyasi alanda yrtmlerdir. Siyasal hayatlar boyunca geleneksel ezberleri tekrarlayan Krtler, Krtlerin Trkiyenin asli kurucu unsuru olduklarn kabullendirmeye almlardr. Baskn Oran bu konuda; Hayr efendim deilsiniz. Eer Kurtulu Savan kastediyorsanz, mesela erkezler de bakalar da sizin gibi savat; onlarn ne gnah var? Devlet kurulmu, bitmi, aradan seksen ksr yl gemi. u anda sylenecek tek ey u: Artk Sz Milletindir! Bu lkede yaayan milletin her bir bireyi, kurucu unsurdur. asl (birinci snf) dediiniz anda, bir veya birka tl (ikinci snf) yurtta grubu varsayyorsunuz demektir. Bunun ad bal gibi blclktr. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, s. 181-183. Bu partilerin Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlma gerekelerinden birinin de blclk yapmalar olduu hatrlanacaktr. Bu da Baskn Orann tahlili ile rtmektedir. Trkiyede Krtm dedii iin, kendini Krt olarak tanmlad iin hi kimse problem yaamamtr. Aksine, bugne kadar kendini Krt olarak tanmlayan bir ok kiinin ekonomik, sosyal ve siyasal alanda pek ok yere geldii bilinmekte, Krtlerin siyasal hayata katlmnn nnde de hibir engel bulunmamaktadr. Dolaysyla, Krtlerin krt kimlii ile siyaset yapamadklar ve bu sebeple siyasi hayattan dlandklar ynndeki iddialar tamamen gerek ddr. Gerek ise Krtlerin blclk peinde olduklardr. Dier yandan; Trkiyelilik gibi suni kavramlarn kullanlmasna ve
810

325

Dier yandan hatrlanaca gibi, AGT bnyesinde imzalanan; politik bir belge olan ve herhangi bir hukuki balaycl bulunmayan Helsinki Nihai Senedinde kabul edilen prensipler arasnda; snrlarn dokunulmazl ve devletlerin lkesel btnl prensipleri yannda, self determinasyon hakkndan da sz edilmitir.

Uluslararas alanda self determinasyon hakknn kullanlmas ile lke btnlne sayg prensibi arasnda grlen elikinin (dolaysyla kmas muhtemel rahatszlklarn); sadece bar yollarla zmlenmesi gerektii gr hkimdir. Bunun yegane istisnas ise apartheid ve koloni politikasdr.

Bunlardan rk ayrmcl (apatheid) Trkiyede, tarihin hi bir dneminde grlmemi; bu durum hemen btn yazar ve aratrmaclarca da kabul edilmitir. Bununla birlikte Krt milliyetilii yapanlarn rk ayrmna vurgu yaptklar ve eitli tezlerini de bunun zerine kurmaya altklar grlmektedir.811 Smrge tezi ise bata Abdullah calan ve bu tezin mimarlarndan smail Beiki olmak zere, pek ok Krt tarafndan ska dile getirilmitir. Bu gr savunanlara gre; Krdistan bir smrge, Trk Devleti ise bir smrgecidir ve Krdistan smrmektedir.

Smrge, ele alnan kaynaklarda genel olarak Bir devletin kendi lkesinin snrlar dnda egemenlik kurarak ynettii ekonomik veya siyasal
kimliklerin politize edilmesini gerektiren yeni hukuki dzenlemelere kar olduunu vurgulayan Nilfer Narl, ayrca, Anayasadan Trk szcnn kartlmasnn devlete kendi eliyle bir millet yaratma grevi ykleyeceini belirtmekte ve yle devam etmektedir: Trkiyenin zaten bu ekilde oluacak entegrasyon srelerine ihtiyac da yok. Trkiye tarihi ve kltryle zaten farkl dil, din ve etnik (alt) gruplarn birbiriyle yllar boyu yaad bir fzyon. Etnik veya dinsel kimliklerin (alt kimliklerin) politize edilmesi hukuksal birlii de ortadan kaldrabilir. Hatta Trkiye Cumhuriyetinin ve anayasann temel ilkelerinin tartlmasna yol aar. Bkz. Sabah Gazetesi, 23/08/2005 811 Irklk yapan PKKnn uzun sredir Gneydoudaki vatandalardan kan toplad ve satt; dier yandan bu kanlarn rneklerini, Krtlerin gen haritasn karmak maksadyla Avrupadaki enstitlere gnderdii; kan dokularndan elde edilen genetik haritalar kullanarak Irak Krtleri ile varolan bir beraberlii ispatlamaya alt bilinmektedir. Bkz. Tempo Dergisi, 2005/141, s. 22-24. Dergi ayrca, PKKnn gen haritasnn, Kuzey Irakllarn gen haritas ile kesimediini belirtmektedir.

326

karlar salad lke, smrlen lke, mstemleke, koloni eklinde tarif edilmektedir. Bu tarif dahi, Trkiye ve Krtler asndan smrge tezinin mantkszln tarihsel gerekler baznda ortaya koyar niteliktedir.

Dier yandan, Tark Ziya Ekinci ise smrge nitelemesinin yaplabilmesi iin; smren lkenin, smrge olan lkeyi ucuz hammadde ve emek temini iin istila etmi olmas ve smrge denilen lkede metropol hukukunun geerli olmamas gerektiini belirtmektedir. Ekinciye gre Trkiyede; kapitalizm ncesi dnemden kalan, igal ve istilaya dayanmayan, ortak hukuk kurallarnn geerli olduu, emek ve sermayenin zgrce dolat iliki tipi (geerlidir) ... Krt sorununu bir smrge sorunu olarak nitelemek, hem tarihsel, hem sosyolojik adan kabul mmkn olmayan bir yanlgdr.812 Dolaysyla, bu aslsz smrge tezinin de Krtlere bir self determinasyon hakk salamayaca ortadadr.

Daha nce de belirtildii gibi; Trkiyedeki Krtlerin, siyasi bamszlk ve topraklarn yeniden paylalmasn istedikleri ortadadr. Bir ezbere bal olarak senelerdir vurgulanan ve snrlar bu hayali lkeden bahseden kiiye ve zamana gre deikenlik gsteren, gayriciddilii sebebiyle de alma iinde ayr bir balk altnda incelenmesine ihtiya hissedilmeyen Krdistan idol, anlan siyasi bamszlk ve topraklarn paylam isteinin fikri dzeydeki sembol ve topyasdr. Byle bir devlet tarihsel sre iinde hi kurulmamtr. Bundan sonra kurulmas ise Trkiyenin de dahil olduu gibi baz lkelerin snrlarnn yeniden izilmesini gerektirmesi sebebiyle; geni bir blgeye yaylacak ve pek ok devletin itirakiyle gerekleecek byk apl bir sava olmakszn imknsz grnmektedir. Zira, blgedeki devletlerin topraklar zerinde egemenlik hakkndan vazgemesi mmkn olmayacana gre; Krtlerin bu taleplerinin gereklemesi iin, onlar adna d glerin blge lkelerine askeri mdahalede bulunmas gerekmektedir. Hrvatistan, Bosna ve Gney
812

Tark Ziya Ekinci, Vatandalk Asndan Krt Sorunu ve Bir zm nerisi, Kreyel Yaynlar, stanbul, 1997, s. 255-257; Aktaran: Mustafa Akyol, a.g.e., s. 174-175

327

Osetyadaki kanl atmalar, ayrlma taleplerinin muhtemel sonularn gsterir rneklerdir. Kald ki, Trkiyede yaayan ve devletle de toplumla da hi bir sorunu bulunmayan Krtlerin, Krtlere destek vermek maksadyla silahl ayaklanmaya gideceklerini ya da onlarn yannda yer alarak savamay isteyeceklerini dnmenin, hayalperestliin tesine geememek olduu deerlendirilmektedir.

Dier yandan, yurt zerinde hak sahibi olma kavramnn Krtlerce yanl alglanan ikinci bir kavram olduu grlmektedir. Daha ok kiisel bir insan hakk olduu kabul edilen yurt zerinde hak sahibi olma kavramnn, sanldnn aksine, lke topra zerinde hak iddia etme durumuyla bir ilgisi bulunmamaktadr. Bu hak; herkesin kendi ikmetgahnda ve toplum yaps iinde dokunulmadan bulunma ve iradesi deimedike bu durumda kalma hakkn ifade etmektedir. 813

4.2.5. Aznlk Kavramna Bal Kavramlar

Aznlk kavramna bal eitli kavramlara da ksaca deinmekte yarar grlmektedir. Bunlardan ilki, ayrmcln nlenmesi ve aznlklarn korunmas kavramlar; ikincisi ise bireysel haklar ile kollektif haklardr.

Ayrmcln nlenmesi; kii ya da gruplarn talep ettikleri eit muameleyi engelleyen ya da aksatan her trl uygulamann kaldrlarak toplumun
813

tm

bireyleri

iin

eitliin

gzetilmesidir.814

Ayrmcln

Arsava, kitle halinde srgnler ve yer deitirmeler sonucu 1933 ylndan bu yana Devletler Hukuku erevesinde incelenmeye balanan Yurt zerinde hak sahibi olma konusunun getirdii hakkn; sadece kiisel bir hak ve partikler bir Devletler Hukuku prensibi olarak kabul edilmekte olduunu; bu tanmn dayanan uluslararas uzmanlar komitesinin 1961 ylndaki srgn yasa konusunda hazrlad almann giriinin tekil ettiini belirtmektedir.Dier yandan, ikmet konusunda, Genel nsan Haklar Beyannamesinin 13. madde 2. fkrasnda da herkesin istedii lkeyi (kendi lkesi de dahil olmak zere) terk etmek ve geri dnmek konusunda hakk olduu ifade edilmi; bu hkm 1964 ylnda AK devletleri bakmndan geniletilmi ve Genel Konvansiyona ilikin 4 numaral protokol ile kuvvetlendirilmitir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Aye Fsun Arsava, a.g.e., s. 60 814 Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, , s. 82

328

nlenmesinin temelinde, bir lkenin tm yurttalarna tannm olan negatif haklar yer almaktadr. Negatif haklar; bir lkenin tm vatandalarna tannan bireysel haklardr.815

Aznlklarn Korunmas, eitli zelliklerini korumak isteyen gruplarn taleplerinin karlanmas maksadyla ilve birtakm hukuki nemlerin alnmasdr. Bu hukuki nlemler, bundan yararlanacak olan gruba bir ayrcalk getirdii iin pozitif haklar olarak da nitelendirilirler. Aznlklara ancak zel birtakm haklarn verilmesi halinde ounlukla eitlik salanabileceinden, pozitif haklar bir anlamda aznlk grubun farkl zelliklerinin korunmasna ynelik haklardr. Eitliin fiilen salanmasn amalayan ve pozitif haklarla ortaya kan uygulamaya ise olumlu ayrmclk ya da Pozitif Diskriminasyon816 ad verilmektedir.817

Olumlu ayrmclk erevesinde ayrmcln nlenmesi ile aznlklarn korunmas arasndaki en nemli fark; ayrmcln nlenmesinin, ounluk ve aznlk arasndaki dengesizlii ortadan kaldrmaya ynelik geici bir olgu olmasna karn; aznlklarn korunmasnn ise aznln aznlk olarak kalmasn, hatta glendirmesini amalamas nedeniyle kalc bir olgu olmasndan kaynaklanmaktadr.818

Bireysel Haklar, toplumun tm bireylerine eit olarak verilmi haklar olarak deerlendirilmekteyken; Kollektif Haklar ise toplum iinde bir gruba ayrcalkl olarak verilmi haklar ifade etmektedir.

Kollektif haklar, bir ynyle kiilerin ancak bakalaryla birlikte kullanabildii haklar olarak tanmlanrken; baz kaynaklar grup haklarn kollektif haklar dnda ayr bir tr olarak deerlendirmektedirler. Buna gre
815 816

Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, s. 32 Baskn Oran, Yunanistann Lozan hlalleri, , sf. 4 817 Naz avuolu, a.g.e., s. 164; Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, s. 33 818 Bkz. Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 83

329

grup hakk, grubu oluturan bireylerin haklarnn toplam, ya da kiilerin bireysel haklarn kullanmalarn kolaylatracak arac bir hak olarak grlmekteyken; kollektif hak, kendilerine ait farkl kltrel zellikleri korumak ve gelitirmek iin topluluklarn (kolektivitelerin) kullanabildii bir hak olarak tanmlanmaktadr.819

Kollektif haklarn uzun vadede yerel zerklikten ayrlkla kadar gidebilecek taleplere yol amas ihtimali,820 bu haklarn uygulanmas halinde meydana gelecek sorunlardan biri olarak grlrken; bir dier sorun, kollektif haklar araclyla korunan kltrel deerlerin bireysel hak-kollektif hak atmasna yol ama ihtimali olmaktadr. Zira bu durumda, kollektif kltrel deerlerin, grup yelerinin bireysel tercihlerinin nne geerek, temel bireysel hak ve zgrlkleri grup kimlii ve kltr lehine kstlamas sz konusu olabilecektir.821

Uluslararas insan haklar hukukunun temel znesinin birey olmas sebebiyle, uluslararas alanda da aznlk haklarndan deil, aznla mensup kiilerin haklarndan bahsedildii anlalmaktadr.

Grld gibi, bir lkenin tm yurttalarna tannm olan bireysel (negatif) haklardan o lkede yaayan bir grup insann yararlanamamas ve eitli uygulamalar yoluyla toplumda eit muamele grmelerinin engellenmesi neticesinde; Ayrmcln nlenmesi kavram domu, bununla toplumun tm bireylerini kapsar bir eitliin gzetilmesi amalanmtr.

Aznlklarn ounlukla eitliini salayacak olan ayrm gzetilmesini yasaklayc kurallar ise genellikle; 1) Yaama hakk,
819

Douglas Sanders, Collective Rights, Human Rights Quarterly, 13 (1991), s. 368-370, Aktaran: Naz avuolu, a.g.e., s. 55 820 Baskn Oran, a.g.e.,, s. 84 821 Bkz. Naz avuolu, a.g.e., s. 57

330

2) zgrlklerden yararlanma; 3) Medeni ve siyasal haklardan yararlanma, hususlarnda konulmaktadr.

Bu kriterler asndan bakldnda, Trkiyede yaayan Krtlerin hi bir problemleri olmad anlalmakta olup; her trl zgrlk ile medeni ve siyasal haklardan dier vatandalarla siyasal eit derecede yararlanma yararlandklar konusundaki grlmektedir. Krtlerin haklardan

feveranlar daha nce incelenmi olup; aslszl alma iinde tespit edilmitir. Bu sebeple tekrar deinmekte yarar grlmemektedir.

Dier yandan, Trkiyede tek parti ve ihtilaller dneminde yaanan olumsuzluklarn, sadece Krtlere yneltilmi uygulamalar olmad, halkn tamamnn iselletirdii deerleri dorultusunda bu uygulamalardan bir ekilde nasibini ald ve anlan uygulamalarn znesi olduu bilindiine gre; dorudan Krtlere ynelik bir ayrmclktan bahsedilemeyecei ortadadr. Dolaysyla Krtler asndan nlenmesi gereken bir ayrmclk sz konusu deildir.

Bu erevede, 1980 Darbesi ile yrrle giren Trkeden Baka Dillerin Kullanlmas Hakknda Kanun kaldrlmtr.822 Dier yandan, yerel dillerde yayn yapma hakk getirilmitir.823 AB uyum srecinde TBMMde kabul edilen 6. uyum paketi ise isim koymann nndeki engelleri kaldrmtr.824 Gnmz Trkiyesinde Krte yayn yapan yayn organlar
822

Bu Kanunun yrrlkte olduu dnemlerde de Krte sosyal hayatn her alannda kullanlmtr. Ancak, Trkiyede resmi dil Osmanldan bu yana Trkedir. Dolaysyla, resmi yazmalarda esas olan dil de Trkedir. 823 Anayasann 28inci maddesinde yaplan bir deiiklikle, Kanunla yasaklanm bir dilde yayn yaplamaz'' hkm kaldrlm, yerine Kanunla herhangi bir dilde yayn yasa getirilemez'' hkm getirilmitir. Dolaysyla, Krtenin ya da Lazcann, Arapann, erkezcenin nnde, TV ve radyo yayn yapma ya da kitap, dergi basma asndan hi bir engel bulunmamaktadr. 824 AB'ye 6. uyum paketiyle Nfus Yasas'nn, ocuklara Trke dnda isim verilmemesine dayanak yaplan 16. maddesi 4/2 fkras deitirilmitir. Fkrada, "Ancak ahlak kurallarna

331

olduu gibi, isteyen istedii dilde ve trde mzii dinleyebilmekte, ocuuna arzu ettii ismi verebilmektedir. Bunun nnde herhangi bir yasal engel bulunmamaktadr. 825

Burada dikkat eken bir nokta, Krtlerin ve Alevlerin korunmasna ve dierleri ile aralarnda eitlik salanmas gereine atf yapan yazarlarn ve eitli lkelerin; son derece subjektif yarglar iinde olduklar gereidir. nk, ayrmcln nlenmesi kavramnn mant asndan konuya yaklaldnda; Trkiyede zgrlklerden ve haklardan yararlanma konusunda; dierleri ile frsat eitliine sahip olmayan ve bu hususta korunmaya muhta olan tek grup bulunduu, bunun da barts kullananlar olduu grlmektedir.

Dier yandan, daha nce, toplumun geneline oranla belirgin ekilde farkllklar gsteren ve bu sebeple aznlk kabul edilen birey ve gruplarn; farkl zelliklerinin korunmasna dnk birtakm haklardan yoksun olmalarnn, ounlukla eit duruma gelmelerini engelledii; bunun da Aznlklarn Korunmas kavramn gelitirdii grlmt. Aznlklarn Korunmas ilkesiyle; grup taleplerinin karlanabilmesi iin, gruba pozitif haklar eklinde nitelenen ve eitli ayrcalklar getiren ilve birtakm hukuki nemlerin alnmas ile eitliin fiilen salanmasnn amaland bilinmekte olup; buna ynelik kurallarn ise genellikle; 1) Dillerini kullanma ve kendi dillerinde temel eitim grme,
uygun dmeyen veya kamuoyunu inciten adlar konulmaz" denilerek, yasan bu hlle snrl uygulanabilecei kabul edilmitir. 825 Bu konuda alan bir davada Yargtay Hukuk Genel Kurulu (2000/18-27 esas 2000/154 karar sayl, 01 Eyll 2000 tarihli kararna dayanarak verdii karar) kararnn gerekesinde "...Milli kltrmz oluturan rf ve adetlerimize kaynak olan tarihi gemiimiz ile ada toplumsal yaantmzn gerekleri dikkate alndndan, bir szcn salt yabanc kkenli olmas ve Trk dilinde deiik anlamlara gelmesi, kiiye ad olarak verilmesine engel oluturamayaca gibi, bunun kamu vicdann inciteceinden de sz edilemeyecei ortadadr. Somut olayn incelenmesinde, davalnn kzna verdii erna isminin 'savaa hayr' anlamna geldii, erna isminin Nfus Kanununun 16. maddesinin 4. fkras hkmne aykr bir ynnn bulunmad, daval ve einin ocuklar iin setikleri erna isminin Krte kkenli bir szck oluunun onlarn isim verme zgrln engelleyemeyecei vicdani kansna varldndan ifadesine yer vermektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.ozgurpolitika.org/2003/02/25/allhab.html - 53k - 20/06/2006

332

2) Dinlerinde serbest olma ve ibaretlerini serbeste yapma, 3) zel kltrlerini srdrme, hususlarnda olduu kabul edilmektedir.

Din ve kltrn srdrlmesi konusunda bir problemi olmayan Krtlerin, dillerini renme, sosyal hayatn her alannda kullanma ve gelecek nesillere aktarma konusunda da bir problemleri yoktur. Burada Krtlerce problem olarak belirtilen ve talep edilenin kendi dillerinde eitim grme olduu bilinmektedir. Krtlerin Trkiye corafyasna dalm ekilde yayor olmalar, temel Krte eitimi federatif devlet sistemi ya da zerklik uygulamas dnda imknsz klmaktadr. Anlan blgelerde yaayan yegane alt kimlik Krtler deildir. Bu sebeple, bir zerklik rneinde dahi bunun uygulanabilmesi mantken imknsz grnmektedir. Zira, bu durumda onlarn dndaki eitli alt kimliklere mensup kimselerin haklar ve talepleri devreye girecektir. Her biri iin minyatr zerklik uygulamalarna gidilemeyeceine gre Krte eitim talebinin gereki bir talep olmad ortadadr.

Kald ki, bu dili ocuklarna retmek ve yeni nesillere aktarmak isteyenlerin saysal ounluu asndan bilimsel veriler bulunmamakla birlikte, bylesine geni apl uygulamalara gidilmesini dndrecek bir boyutta bir talebin sz konusu olmad dnlmektedir. Trkiyede Krte renmenin nnde yasal bir engel bulunmayp; saylar ne olursa olsun bu konuda alacak olan kurslardan arzu eden herkes yararlanabilme imknna sahiptir. Dolaysyla Aznlklarn Korunmas erevesinde de Krtler asndan bir problem grnmemektedir.826
826

Krtler bir dil aznl olmamakla birlikte, dil aznlklar asndan da durum 1926 tarihli Yksek Silezya Aznlk Okullar Davasna ilikin kararda grlmektedir. Bu Kararda aznlk haklarndan rk, dil ve din gibi objektif ltlere gre bu gruba mensup olduu kabul edilen herkesin yararlanabilecei ve bu amala ilgililerin herhangi bir irade bildiriminde bulunmalarna gerek olmad belirtilmektedir. Tannan haklardan yararlanmann yolu ise genellikle aznla mensup kiilerin bireysel dzeyde bunlardan yararlanmas biiminde olmaktadr. Bu da anlan haklarn grupa bir btn olarak deil, grubun herbir yesince yararlanlmaya ak olduunu gstermektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri II., A. SBF. Yaynlar, Ankara, 1985, sf 177.

333

Ulusal Aznlklar ereve Szlemesinin 1. maddesinde; ulusal aznlklarn korunmasnn, insan haklarnn uluslararas korunmasnn ayrlmaz bir parasn oluturduu ngrlmekle birlikte; Szlemede aznlk tanmna yer verilmemi olduu iin, hangi toplumsal gruplarn aznlk statsnden yararlanacaklarnn deerlendirilmesi, Szlemeye taraf olacak devletlere braklm grnmektedir.827

4.3. Uluslararas Belgeler Asndan Deerlendirme

Buraya kadar yaplan Krtlerin aznlk olma durumuna ilikin deerlendirmede de grld gibi; Trkiyede sorun, Krtlerce iddia edildiinin aksine, sosyolojik anlamda farkl birtakm karakteristiklere sahip kimselerin varolmas ve bunlarn kendilerine uygun bir hayat tarz srmek istemeleri deildir. Sorun, btn Krt kkenli Trk vatandalarn temsil ettiini iddia eden, ancak kendileri dndaki Krtler tarafndan temsilci olarak kabullenilmeyen grubun, blc hedefleri dorultusundaki eitli taleplerini, hukuki bir stat iinde tanmlattrmaya almasndan kaynaklanmaktadr. Ancak hukukun, byle bir talebi mutlaka belli hukuk kalplar iinde (aznlk stats gibi) tanmlamak zorunluluu bulunmamaktadr.

Gerek uluslararas hukukun, gerekse insan haklar hukukunun birey ile devlet arasndaki ilikiyi bireysel bazda tanmlad, ancak grup olarak tanmlamad grlmektedir. Bu erevede, aznlk haklar asndan dzenlenmi en kapsaml hukuki metin saylan, Medeni ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27. maddesince ngrlen haklarn da bireysel haklar olduu gr hkim bulunmaktadr.

Bu kapsamda, aznlklarn korunmasna ynelik olarak Avrupa Konseyi bnyesinde kabul edilen Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemede de; aznlklar iin ngrlm olan haklarn (kendi dilini
827

H. Pazarc, a.g.e., sf. 178

334

renme, bu dilde bilgi edinme, yayn yapma, eitim kurumlar ama gibi); aznlklara mensup bireylere tannm haklar olduu vurgulanmakta, kollektif haklarn szleme d braklm olduu grlmektedir.

Bireyin kendini tanmlamas ya da bir gruba aidiyetini ortaya koymas normal olmakla birlikte; bunun bir grup halinde ya da grubun geneli adna kk bir grup tarafndan sergilenmeye allmas durumunda; devletin, beyan edilene ve istenen taleplere olduu gibi katlmas zorunlu grlmemektedir. Hatrlanaca gibi, Avrupa Konseyinin Ulusal Aznlklara likin ereve Szlemesinde yer alan hak ve ykmllkler de sadece birey baznda tanmlanmtr. Dier bir deyile, haklarn glendirilmesi bireysel bazda uygun grlm olmakla birlikte; grup kimliinin tannmasna dair bir zorunluluk bulunmamaktadr.

Dier yandan; birey, aznlk tanm iinde belirlenen kriterlere btn zellikleri asndan uyuyor olsa dahi; kendisinin aznlk olarak tanmlanmasn istemeyebilecektir. Bu erevede, yine Ulusal Aznlklar ereve Szlemesinin bireyin mutlaka aznlk olarak tanmlanmak ve aznlk muamelesini grmek istemeyebilecei; bu durumun bireysel bazda deiebilecei eklindeki anlay da bu tesbiti destekler niteliktedir. Dolaysyla, bu durum da devletin, grubun beyanna olduu gibi katlma artn ortadan kaldrmaktadr. Dier yandan bireylerin tercihleri dorultusunda gelien bu durumun; grubun isel self determinasyon hakk arama durumunu ortadan kaldrd da anlalmaktadr.828

Ayrca, AGK bnyesinde kabul edilen Kopenhag Belgesinde de; aznlklara kendilerini tanmlama ans verilmekle birlikte; devletlerin egemenlik haklar lehine, grup haklarna snrlamalar getirildii grlmektedir.
Ayrntl bilgi iin bkz. H.Nuri Yaar; Hukuki Perspektif Dergisi, Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Yuvarlak Masa Toplantlar, Say 3, Nisan 2005, s. 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006
828

335

Dier yandan Cenevre Belgesinde her ne kadar aznlklar sorununun bir devletin iileri olarak mtalaa edilemeyeceine vurgu yaplsa da; Cenvere Konferansnda hkim olan anlayn, aznlklara verilecek haklarn self determinasyon hakk iddialarna ve ayrmcla yol amamas ynnde olduu; hukuk devleti ve demokratik seimlerin varlnn, diskriminasyondan korunmaya yeterli olduu; zel kollektif insan haklar yahut devletlerin bu gruplar tevikinin gerekli olmad; aznlk haklarnn temelde bireysel haklar olduu grlmektedir.

Aznlk karakteri sergilemeyen Krtlerin, alma boyunca incelenen hukuki metinlerde ve aznlklar asndan ngrlen ve Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkler Szlemesinin 14 nc maddesinde yer alan diskriminasyon yasan gerektirir bir ayrmclk uygulamasna hi bir zaman maruz kalmadklar tespit edilmitir. Dolaysyla, AB bnyesinde kabul edilen Maastrich ayrmcln Anlamasnn da dnda 12. maddesinde Krtlerin; dolayl olarak vurgulanan ve kalan kltrlerini korumalar

srdrmelerinin nnde herhangi bir yasal engel bulunmamas sebebiyle, bu madde erevesinde de deerlendirilemeyecekleri dnlmektedir.

Ayrca Helsinki Zirve Bildirisinde terrizmin sadece gvenlik ve demokrasiye deil, insan haklarna da ynelik bir tehdit olduunun belirtildii, rgtl terr eylemlerinin grld durumlarda, Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliinin aznlk konularna ve bu konudaki haklara ilikin bavurular ele almayaca, terr eylemlerinde bulunan veya bu eylemleri aka mazur gren kii veya rgtlerden bilgi almayaca, bunlarla temas kurmayaca belirtilerek bu kiilere ve rgtlere AGKin kaplarnn kapatlaca hkme balanmtr.

Trkiyede Krtlerin ounluunun aznlk saylma ynnde bir talepleri bulunmad gibi, aznlk olma durumunun getirecei eitli haklar asndan da bir talepleri grlmemektedir. alma iinde de grld

336

zere, aznlklara salanan haklar erevesinde ele alnabilecek olan bu tip talepler, bir terr rgt olan PKK ve onun siyasal partilerinin yneticileri ve kadrolar ile militanlarndan ve bir ksm destekisinden gelmektedir.

PKKnn bir terr rgt olduu hem Avrupa hem de ABD tarafndan resmen kabul edildii halde; PKKnn uzants olan siyasi partilerinin ve onu savunan rgtlerin grlerine itibar edilerek, zaman zaman eitli uluslararas kurulularn yetkililerince, blgenin zellikle de manidar bir ekilde Diyarbakrn ziyaret edilip incelemelerde bulunulmas ve Krtlerin beyanlar dorultusunda Trkiyenin eletirilmesi; samimiyetsiz ve art niyetli bir ifte standart uygulamas olarak deerlendirilmektedir. Dier yandan, ABnin, ye devletlerin temel haklarna Topluluk hukukunun genel ilkeleri olarak sayg gsterileceine dair anlaynn; ABye yelik srecindeki Trkiyeye yansmad, tarafl eletirilerinden de anlalmakta; bu durum da bir ifte standart uygulamas olarak deerlendirilmektedir.829

Bir terr rgtnn aznlklara salanan haklar erevesindeki taleplerinin Trkiye tarafndan kabul edilmesi beklenirken; 23 ylda 35 binden fazla kayp veren bir lkenin hassasiyetlerinin dikkate alnmad grlmektedir. Ayrca, bu tanmlamann yaplmayn eletiren ve belirtilen haklarn verilmesi gerektiini savunan lkelerin; bir terr rgtne ve bunun
Trkiyenin ABye katlm ynnde ilerlemesine ilikin Komisyonca dzenlenen eitli raporlarda ortak hususlara deinilmekte olup; rnek olarak 1998 yl dzenli raporunun Siyasi Kriterler Balnn Aznlk Haklar ve Aznlklarn Korunmas Alt Balnda; Trk makamlarnn bir Krt aznlnn varln tanmad, Krtlerin Trkiyede ekonomik ve sosyal bakmdan dezavantajl bir konumda bulunduklar, politik olarak etnik kimliklerini dile getiren Krtlerin taciz edildikleri ya da takibata uradklar, Krdistan devleti kurma amacn gden ve terrist yntemler kullanan Krdistan i Partisine kar gvenlik glerince yrtlen operasyonlarda insan haklar ihlalleri grld; bu durumun Gneydoudan Batdaki byk kentlere zoraki bir gn domasna neden olduu; pekok okulun kapand, bylece, okul andaki ocuklarn eitim imknndan yoksun kaldklar, hkmete blgenin ekonomik kalknmasnn desteklenecei vadedilmesine karn, herhangi bir somut tedbirin gereklemedii ve Trk hkmetinin PKK ile mzakere etmeyi daima reddettii belirtilmekte; Trkiyenin Gneydou sorununa gayri askeri ve siyasi bir zm bulmas gerektii vurgulanmaktadr. Dier yandan btn bunlarla eliir ekilde, Trkiyede Krtlerin politik ve ekonomik hayata katlmlar nnde hukuki bir engel bulunmad da Raporda belirtilmektedir. Bkz. AB Komisyonu 1998 Dzenli Raporu, Kaynak: Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii, (8 Ekim 2000) elikilerle ve hatalarla dolu raporda yer verilen ynlendirilmi iddialarn cevaplar alma iinde yer almtr.
829

337

uzantlarna; aznlklarn iinde bulunduklar devlete kar sadakatle ykml olduklarn ve yaadklar lkeden ayrlma talebinde bulunamayacaklarn hangi merciin anlataca ya da bu alardan bir terr rgtnn hangi organlar tarafndan ve ne ekilde denetlenecei sorusuna bir cevap bulabilmeleri de mmkn grnmemektedir.

Dier yandan, Trkiyede daha ok ABnin Trkiye iin zel olarak ne srd artlar olarak deerlendirilen Kopenhag Kriterleri ise AB karsnda aday lke konumunda bulunan her lke iin ye olma artlarn gsterir bir nitelik tamakta olup; kriterler, siyasi, ekonomik ve AB yelik Ykmllklerini stlenebilme Yetenei balklar altnda deerlendirilmektedir. Bunlardan, siyasi kriterler; demokrasi kavram ile siyasi oulculuu; ifade ve din seme zgrln kapsayacak anayasal garantinin bulunmasn; eitli devlet birimlerinin normal ilevlerini yerine getirebilmelerine imkn salayan demokratik kurumlarn, bamsz yarg ve anayasal kurumlarn mevcudiyetini, deiik siyasal partilerin dnml olarak iktidara gelmelerine imkn salayacak ve genelde muhalefetin roln tanyan zgr ve drst seimlerin gerekletirilmesini anlatmaktadr.

Bu kriter erevesinde, aznlklara sayg konusunda temel alnan iki unsurdan ilki, Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas Konusundaki ereve Szleme, ikincisi ise Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinin 1993 ylnda kabul ettii 1201 sayl Tavsiye Karardr. Bu kararda ilgili lkenin hkmeti tarafndan aznlk olarak kabul edilen gruplarn, parlamentoda temsil edilebilmeleri, hkmette ye bulundurmalar, yerel ynetime katlmalar, ilk ve orta retimde kendi dillerinde eitim grmelerine imkn salanmas ile idare ve yargda kendi dillerini kullanma haklarnn yasal olarak verilmesi ngrlmektedir.830
Avrupa Birlii letiim Platformu , http://www.euturkey.org.tr.abportal/pv/pvdef.asp? 09/06/2006 Ulusal Aznlklar ereve Szlemesinin 11-13. maddeleri ise aznlklarn kendi dillerinde eitim hakkna ilikin hkmleri iermekte ve taraflarn, eitim ve retim kurumlar aabileceklerini ve iletebileceklerini belirtmekte; Ancak, bu hakkn kullanm, taraflara hibir mali ykmllk getirmeyecektir. demektedir.
830

338

Trkiyede aznlklara ilikin rejim 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Antlamas ile belirlenmitir. Lozan Bar Antlamasnn II. Blmnn III. Kesimi Aznlklarn Korunmas adn tamaktadr. (Mad. 37-45). Daha nce de deinildii gibi, bu anlama ile Trkiyede yaayan gayri mslimler aznlk olarak kabul edilmi ve koruma altna alnmlardr. Nitekim, Lozan Konferansnda koruma altna alnacak aznlklar olarak yalnzca gayri mslimlerden sz edilmitir.

Dier yandan, daha nce ayrntl olarak grld gibi; I. Dnya Savandan sonra Amerikan Bakan Wilson; 14 maddede zetlenen Wilson lkelerinin, kurulmakta olan Milletler Cemiyeti Misaknda yer almasn istemitir. Ancak, bata ngiltere olmak zere dier mttefikler, aznlklar himaye dzenlemelerine tabi olmak istemedikleri iin, zellikle self determinasyon hakkna ilikin hkmlerden dolay buna kar kmlardr. Neticede Cemiyetin Misaknda aznlklarn korunmasna ilikin bir hkm yer almazken; konuya ilikin dzenlemeler, gl devletlerin istekleri erevesinde ekillenerek; ilgili devletlerle yaplan bar anlamalarnda gndeme getirilmitir.

ngilterenin Krtleri bahane ederek, siyasi ve ekonomik karlar iin Musula sahip olmak istedii; bu maksatla Lozan Konferansnda bir yandan Musulun Irak snrlarna dahil olmasn isterken, dier yandan Sevrin 64 nc maddesine gre zerk bir Krdistann kurulmas iin alt; Krtlk faaliyetleri arkasna gizlenen ve ngiltere, Fransa, Almanya ve hatta ABD arasnda rekabet konusu olan Musul petrollerinin Sykes-Picot Anlamas, San Remo Konferans ve Lozan grmelerindeki arl ve emperyalist devletlerin bu konudaki faaliyetleri, detaylar ile ele alnan almann nceki blmlerinden hatrlanacaktr.

Yine hatrlanaca gibi, Lozan Bar Konferansnda Krt konusu, Musul meselesi ve Aznlk konular ile balantl olarak gndeme gelmi

339

olmakla birlikte; Krt Konusu

tek bana Lozan Konferansnda yer

almam, sadece Musul meselesinin ana paras olarak incelenmitir. Musul meselesinin zmnn Konferans sreci dnda tanmasyla anlama metninde, Krtlere zerklik ve Krdistan konularnda hi bir ibare yer almam; Trkiyenin Batyla ilikilerinde Krt konusu sadece fiili deil, ayn zamanda resmen de gndemden karlm ve Dou Sorunu Krtlerle ilgili bir tek sz sylenmeden kapanmtr.

Bu durum aslnda Batllarn gerekte insan haklaryla, Krtlerin aznlk olup olmamalaryla ya da kendi kaderini tayin haklaryla deil, sadece kendi karlaryla ilgilendiklerinin ciddi bir gstergesi olup; Batnn bugn sergiledii tavrn da bu erevede deerlendirilmesi gerektii dnlmektedir.

Dier

yandan;

aznlklar

himaye

dzenlemelerine

tabi

olmak

istemediklerinden, zellikle kendi kaderini tayin hakkna ilikin hkmlerden dolay, Wilson ilkelerinin Milletler Cemiyetinin Misaknda yer almasna kar kan bata ngiltere olmak zere dier mttefiklerin Lozan grmelerinde Krtleri ele al ekli; bu dnemde aznlklara ilikin yrtlen almalarn, politik karlarla nasl ekillendiini, eitli gruplarn politik maksatlara nasl alet edilerek kullanldn gstermesi asndan da ibret vericidir.

Son yllarda, Baskn Oran ve eitli yazarlarca Lozan Antlamasnn Krtlere de uygulanabilecei ynnde grler ortaya konmaktadr. Turgut Tarhanl; Bu Antlamann dini aznlklar temelinde dzenlendiini belirtmekte, bunun tesinde kapsayc bir ekilde yorumlanmasnn mmkn olmadn vurgulamaktadr.831
Tarhanl bu konudaki grlerini zetle u ekilde belirtmektedir. Lozan bir uluslararas antlamadr. Lozann aznlklarla ilgili hkmleri de, bir uluslararas anlamann yorumlanmasna ilikin yntemlere bal kalarak uygulanmak zorundadr. Bu konu hukuk teknii bakmndan yle aklanabilir. Bu anlamann yorumlanmasnda esas alnacak kurallar belirleyen ve kendi de bir uluslararas anlama olan ve 1969da BM bnyesinde hazrlanan Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi, konunun antlamalar hukuku bakmndan erevesini belirlemitir. Szlemede, bir antlamann bir hkm yorumlarken, o antlamann yorumlan eklinin ne ekilde olacan belirtiyor ve devam ediyor, ncelikle
831

340

zerinden yllar gemesine karn; Lozandaki staty Trkiye Cumhuriyeti Devletine dayatanlarn, kendi lkelerinde buna benzer kategoriler oluturmay kesin biimde reddediyor olmalar da dikkat ekici bulunmaktadr.

Bu erevede, Fransann 5 Mart 1991 tarihinde E/CN.4/1991/53 say altnda Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyinde yaymlatt belgede unlar yazmaktadr: ... Fransa, topraklar zerinde, rksal, dilsel ve dinsel esaslara dayal gruplarn varln kabul etmez. Fransz Anayasas bir ve blnmez olan Cumhuriyetin tm vatandalarnn, yasa nnde eit olduklar ilkesinden ilham alr. Fransa halknn birlii ve eitlii, etnik kriterlere dayal farkllklarla ilgili savlar yok sayar. Fransz dili dndaki dillere ve din konusuna gelince, bunlar kiinin seimine bal hususlardr. Fransa Hkmeti bu hususlarn kamu alan dnda bulunduunu ve kiilerin kamu zgrlklerini kullanma alanna girdiini hatrlatr.832

hukukta iyi niyet esastr. kincisi, antlamann konusunu ve amacn gz nnde tutarak yorumlamanz lazm. ncs, antlamada yorumladnz terimleri, onlara olaan anlamlarn vererek yorumlamanz lazm. Sonuncu olarak ise antlamada yorumladnz bir hkm, onun kendi balam erevesi iinde yorumlamanz lazm. Bu uluslararas hukuk normunu, Lozan Antlamasnn aznlklarn korunmasna ilikin hkmlerine uyguladmzda yle bir sonu kyor: Bir kere, aznlklarn korunmas bal altndaki kontekstte, o kesimde yer alan hkmleri yorumladnz zaman, bunun hangi hukuki balam iinde bir anlam tamas gerektii sorgulanmaldr. Bu kesimin genel bal aznlklarn korunmas olduuna gre, bu da Lozan Antlamasnda sadece gayrimslim aznlklarla snrl bir ekilde belirlenmi olduuna gre, antlamada ngrlen bu balam, yorum tekniklerine aykr bir biimde, herkes iin geerli haklarn tannmas olarak yorumlamak ve tanmak zordur. Dolaysyla, Antlamann, hakknn znesini herkes olarak belirttii hkmlerinde dahi, o hkmn amac, kendi balam iinde, dier bir deyile gayrimslim aznlklar bakmndan bir vurguya sahip olduu dnlerek yorumlanmak zorundadr. Ayrntl bilgi iin bkz. Turgut Tarhanl, a.g.e., 137-166 Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html, 6/7/2006 832 Meral Atlgan, Avrupa Birlii, Aznlk Haklar ve Trkiye, Trk dare Dergisi, ileri Bakanl, http://www. cisleri/TurkIdareDergisi/Uploaded Files/M.At%Fdlgan%2043-66.doc

341

SONU Osmanl hkimiyetine girdikleri dnemde, airetler halinde yaayan Krtlerin etnik grup deil birer airet toplumu olduklar grlmektedir.

Osmanl Devletine katlmlarndan itibaren, Osmanlnn ortak kltr birikimine dahil olan Krtlerde; farkl bir tarihe, kltre, dine ve ortak bir Krtlk uuruna dayal ayr bir Krt kimlii ortaya kmam; Krtler asndan Millet kavramnn Osmanl ile zde olmas sebebiyle; ortak bir Krt etnik bilinci gelimedii gibi, ayr bir Krt Halk, Krt Milleti de meydana gelmemitir.

19 uncu yzyldan itibaren Osmanly zayflatmak iin milliyetilik kavram Krtlere tantlm ve milliyetilik hareketlerinin takviyesi iin Avrupa Devletlerince byk abalar sarfedilmise de Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna kadar geen dnemde ortaya karlmak istenen Krt milliyetilik hareketleri, ayr bir Krt Etnik bilinci ve Krt Milleti olmay sebebiyle, btn Krtleri kapsayacak bir ulusal harekete dnmemi ve karlk bulamamtr. Krtler I. Dnya savanda Osmanl ile birlikte hareket etmiler; ardndan Milli Mcadele hareketinin iinde olmulardr.

Cumhuriyet dneminde meydana gelen isyanlarn; genel olarak dnemin siyasi konjonktr erevesinde baz devletlerce desteklenen ve ynlendirilen hareketler, Hkmet tarafndan alnmak istenen tedbirlere muhalefet hareketleri ve yerel kar gruplarnn otorite kayb endiesi ile meydana getirdikleri hareketler olduu grlmektedir. Meydana gelen hadiselerin hi birinde, bir Krt etnik grubunun varl gze arpmamakta; olaylar da etnik temelli Krt syan karakteri tamamaktadr. Zira anlan bu isyanlarn hi birinin, bir Krt kimlii altnda ve bir ama birlii etrafnda bir

342

araya gelen Krtler tarafndan meydana getirilmi hadiseler olmad tespit edilmitir.

Bu dnemde yaanan eyh Said Olaynda Azadi rgtnn ve ngilterenin byk rol olurken; Halifeliin kaldrlnn da tesirleri gzlenmektedir. Bir Krt hareketi eklinde nitelendirilemeyen eyh Said Olay, tarihsel hafzalarda yer alan blnme korkusunu canlandrarak, Cumhuriyetin paralanabilecei endiesi yaratm; Cumhuriyet Dneminin genel uygulamalar asndan da bir krlma noktas olmutur.

Bu olayn ardndan, Trk vatandalna sadakatte birlemi olmak yeterli bulunmayarak; modern ada kurulan merkezi devletlerde olduu gibi, milli kimlii glendirme abalar balam; Trkiye Cumhuriyeti topraklarnda yaayan tm vatandalar ayn kltr potas iinde eritme abas nemli grlmtr. Ancak bu abalar, hi bir unsuru tekiler olarak dlamay ngrmemi, btnletirici bir anlayla yrtlmtr.

Batl tarzda bir millet rgtlenmesini gerekletirmeye alan gen Cumhuriyetin uygulamalar; sadece milli devlet modelinin ve kltrnn hayata geirilmesi ile snrl kalmam; 1930larda halka ramen halk iin anlay egemen olmaya balamtr. II. Dnya Sava boyunca sren ve Atatrk dneminden ok farkl zelliklere sahip olan nnnn Milli eflik Dneminde dayanmac Kemalizm, nnnn kurumsallam Milli eflik uygulamalar ile bir totaliterlie dnmtr. Halkn yanl dorudan ayrt edemeyecei endie ve kanaatinin hkim olduu Milli efklik dnemi; CHPnin Jakoben bir yaklam iinde, halk ve halkn yzlerce yllk tarihsel gemii iinde benimsedii ve iselletirdii deerlerini kmsedii; onlara tepeden bakt; halk ve deerlerini deitirmeye alt bir bask ve sindirme dnemi olmu; bu dnemde ok fazla g kazanan sivil brokrasi, politikalarn uygulaycs konumunda bulunmutur. Tek Parti dneminin bask ve sindirme politikalar, gen Trkiye Cumhuriyetinin btn vatandalarna

343

kar herhangi bir ayrm gzetilmeksizin uygulanrken, halk bu dnemin politikalardan byk lde etkilenmitir.

Krtler, Tek Parti dneminde, rejimin ve uygulayclarnn kendilerine kmser bak ve kendilerini dladn dnmeleri dolaysyla tepkisel bir srece girmilerse de; ok partili hayata geilmesinin ardndan Demokrat Partinin yaklam bu tepkiyi krm ve bitirmitir. DPnin iktidarda olduu 1950-1960 yllar arasnda dou illerinden stanbul, Ankara, Adana ve zmir gibi byk kentlere gler balam; gerek glen yerlerdeki insanlarda, gerekse bu blgelere gen insanlarda, Krt eklinde bir tanmlama sreci gelimeye balamtr. Bununla birlikte, kentlere gelen Krtlerin topluma entegre olduklar grlmtr.

Bu dnemde birok Krt airet reisi Trk siyasal sistemi ierisine ekilirken; gelien demokratikleme ortam, Trkiye genelinde olduu gibi blge semenine olan ilgiyi arttrmtr. Ancak bu ortam Krt evrelerce kullanlmtr.

Krtlerin byk ksmnn devletle ve milletle karlkl bir problemleri ve uyumazlklar olmam; Tek parti dneminin uygulamalar da bu geni kitle zerinde topluma ve devlet sistemine kar bir kin ve kalc bir uzaklama yaratmamtr. Dolaysyla bu dnemde ayrlk hareketler gzlenmemitir.

1960 Darbesinin ardndan 1961 Anayasasnn yaratt zgrlk ortamna gelinceye kadar Krtler arasnda farkl bir etnik kimlik olumamtr. Bununla birlikte, 1961 Anayasasnn siyasi zgrlkleri geniletmesiyle; sol basnda etnik Krt milliyetiliini gelitirme abalar balarken; aydnlar arasnda Marksist fikir ve rgtlenmeler hzla gelimi; hrriyeti ortamdan yararlanan Krtler de sol grnm altnda rgtlenerek faaliyetlerini yrtmlerdir.

344

1970li yllara gelindiinde Krtler tarafndan ilk kez Ulus/Halk nitelemesi kullanlrken; yine bu dnemde aslsz iddialara, bunlarn tekrarna ve sirayetine dayal bir ezber dneminin de balatld grlmtr. Bu ezber dnemini besleyen gelime ise 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi olmu; bu srete Krtler, aslsz iddialarn Darbenin jakoben uygulama rnekleriyle pekitirmeye ve desteklemeye almlardr.

Bu srecin sonunda eylemlerine balayan PKK, i politikada da legal yollarla sz sahibi olmaya alm; DTPye uzanan siyasi partileri ve onlarn mensubu olan Krtler vastasyla; aslsz iddialarla beslenen, tekrarlarla yerletirilmeye allan Krt Sorununu, propagandalar yoluyla bir ezber olarak hem kamuoyuna hem de uluslararas platformlara tamtr. Ayrca anlan ezber dnemi neticesinde; nfusun ok kk bir kesiminde Krt etnik milliyetilii ile ayrlk talepler gzlenmeye balanmsa da, bu ideoloji ve hareketler geni Krt kesiminde bir yank uyandrmam; PKK ile onun siyasal partileri ve bu sreci yaayan bir ksm taraftar ile snrl kalmtr.

Bugn iin Trkiyede etnik bir farkllamadan sz etmek, Krt etnik milliyetiliini savunanlar da dahil olmak zere mmkn deildir. Zira, kltrel mnda, ana kltr kalbndan herhangi bir farkllklar bulunmamakta (ok kk dzeyde grlen dil farkll hari), sergilenen yaklam ise siyasi ve psikolojik temele dayanmaktadr.

Krtler aznlk kriterleri asndan olduu kadar, etnik aznlk, dini aznlk, dil aznl ve ulusal aznlk ayrmlar asndan da aznlk karakteri sergilememektedirler.

Krtlerin Trk kkeninden geliyor olma ihtimalleri yksek grnmekle birlikte; etnik aznlk kavramndaki vurgunun kltre yaplmas sebebiyle, Krtlerin rksal kkenlerine dair ileri srlen iddialarn aznlk durumlar zerinde belirleyici bir faktr olmad anlalmaktadr.

345

Krtler ile beraber yaanlan sre iinde; Krtlerde ayr bir Krt kimlii olumam; ayr bir Krt Kltr, Krt etnisitesi, Krt etnik yaps ve Krt etnik grubu gelimemitir. Ayrca, eitli bilimsel almalarn verileri de Trkiyede yaayan btn alt kimlikler asndan ortak bir Trk kltr, Trk kimlii ve Trk dili (Trke) evresinde bir btnlemenin meydana geldiini ortaya koymaktadr. Bu erevede, Trkiyenin eitli etnik gruplardan oluan ok kltrl bir lke (ve bir mozaik) olmad; eitli alt kimliklerden (etnikalt gruplardan) teekkl eden ve kltrel btnlemesini ortak yaanm yzlerce yllk tarihi iinde tamamlam bir lke olduu anlalmaktadr.

Krt etnik milliyetilii yapan grupta da ana kltr kalbna nazaran kltrel bir ayrma grlmemektedir. Bu durumda, sergilenen Krt etnik milliyetiliinin, sosyolojik sebeplere dayal bir ayrmadan deil, tamamen siyasi ve psikolojik karakterli bir yaklamdan kaynakland anlalmaktadr. Bu yaklamn neticesinde, Krt evrelerin eitli kltr unsurlarn kullanarak Krtleri kltrel ynden sun bir ekilde donatma ve farkllatrma abas iine girdikleri grlmektedir.

Krtlerin bir dini aznlk karakteri sergilemedikleri grlmekte; Krtlerin ise Krtlerin aksine, PKK ve calan tarafndan dile getirilen slmiyet kart ideolojiyi benimsedikleri ve slm kart olduklar bilinmektedir. Bununla birlikte, dinsel ynelimi net olmayan Krt grubun din aznl olma durumuna ilikin bir talepleri bulunmamakta, hedefleri asndan ihtiya duyduklar insan potansiyelini oluturan Krtlerle ters dmemek iin, bu konuda bir talepte bulunmalar beklenmemektedir.

Krt kkenli Trk vatandalarndan kk bir ksmnn Krte eklinde adlandrdklar lisanla konutuklar grlmektedir. Krtenin ise ok eitli menelere ait kelimelerden oluan ve tamamen farkl gramer yaplarna sahip olan; ierdii byk farkllklar sebebiyle de syleyi

346

farkll eklinde bir nitelemeyi zellii sergilememektedir.

aan ok eitli lehelerin toplu

adlandrmas olduu anlalmaktadr. Dolaysyla bu lisan bir temel dil

Trkiyede yaayan Krtlerin byk ksm, sadece Trke konumakta; bu lehe eitlerinden hi birini bilmemekte ve dolaysyla kullanmamaktadr. Trkeyi bilme oran belli olmayan ancak sadece Krte konumay tercih eden Krtlerin saysal oran ise ok dk grnmektedir. Konuulan lehelerin ancak bu leheleri bilen kimseler tarafndan anlalabildii, dolaysyla farkl leheler erevesinde Krtlerin birbirlerini anlamadklar gz nne alndnda; Trkiyede yaayan Krtler asndan dil baznda tam bir birlik olmad, yani Krtlerin ortak bir dil birliine sahip olmadklar anlalmaktadr. Bu durum ayn zamanda ortak dil ile aktarlan ortak zgn bir Krt kltrnn olumam olmasna da rnek tekil etmektedir.

Dier yandan Krtler, gerek kurmu olduklar bir baka devletin bulunmamas gerekse bir Krt etnik aznl karakteri sergilemeyilerinden dolay, ulusal aznlk olarak da nitelendirilememektedirler. Bununla birlikte, etnik ve ulusal aznlklar ayran halk olma konusundaki iradenin; beyanlar baznda bata PKK ve onun partileri olmak zere, militanlar ve bir ksm taraftarnca vurguland grlmektedir.

Trkiyede Krtlerin ounluunun aznlk saylma ynnde bir talepleri olmad gibi, aznlk olma durumunun getirecei eitli haklar asndan da bir talepleri bulunmamaktadr. Sadece aznlklara salanan haklar erevesinde ele alnabilen bu tip taleplerin (kendi dilinde eitim gibi), bir terr rgt olan PKK ve onun siyasal partilerinin yneticileri ve kadrolar ile militanlarndan ve bir ksm destekisinden geldii grlmektedir.

Bu grubun; bata Trkiye olmak zere, Irak, ran ve Suriyedeki Krtleri de iine alacak ekilde bir devlet (Krdistan) kurmay hedefledikleri

347

bilinmektedir. Bu maksatla, Anayasada eitli deiikliklerin yaplmasn ve aznlklara salanan eitli haklarn verilmesini talep ederek; Trkiyeyi ncelikle zerklik ya da federal devlet sistemi noktasna getirmeye altklar grlmektedir.

Buna mukabil, Krtlerce dile getirilen ayr devlet yaps formllerinin tarihi ve sosyal gerekler sebebiyle yapay kald ve gerekletirilmesinin mmkn olmad anlalmaktadr. Dier yandan, Krtlerin kltrel, dini ve dilsel farkllklarnn bulunmamas sebebiyle varolmayan farkllklarn yok edilme tehlikesi iddiasna dayanarak bir self determinasyon talebinde bulunamayacaklar anlalmaktadr.

Krt kkenli

Trkiye Cumhuriyeti Devleti vatandalar; dier

vatandalar gibi btn hak ve hrriyetlerden eit ekilde faydalanmakta; hi bir ekilde ayrmcla uramamakta; frsat eitlii iinde ekonomik, sosyal ve siyasal hayatta yer almaktadrlar. Demokrasinin bir gerei olarak devlet idaresinin tekiline katlan Krtler, milli snrlar iinde yaayan dier vatandalar gibi isel self determinasyon haklarn gerekletirmektedirler. Bu adan merkezi hkmet tarafndan haklarnn ihll edilmeyii ve her trl demokratik siyasi haklar kullanyor ve hkmette temsil ediliyor olmalar sebebiyle isel self determinasyon hakk talep edemeyecek olan Krtlerin; ezbere dayal aslsz iddialarla ynetime kar koyma hakkndan da sz edemeyecekleri grlmektedir.

Ayrca, Krtlerin aznlk olarak tannmay istememeleri ve bu ekilde verilecek haklar iin bir talepte bulunmamalarnn; Krtlerin isel self determinasyon hakk arama imknn ortadan kaldran bir baka husus olduu anlalmaktadr. Dier yandan, smrge ya da yabanc nfuzu veya igali altndaki millet tanmna uymayan Krtlerin, snrl bir zmrenin kullanmna ak olan dsal self determinasyon hakk talebinde bulunamayacaklar da grlmektedir.

348

Krtlerce sk sk vurgulanan yurt zerinde hak sahibi olma kavramnn, lke topra zerinde hak iddia etme anlamna gelmedii; herkesin kendi ikmetgahnda ve toplum yaps iinde dokunulmadan bulunma ve iradesi deimedike bu durumda kalma hlini ifade ettii grlmtr. Her ne kadar Krtlerce, tanmlayann psikolojisine bal olarak snrlar deien Krdistan tanmlamalar yaplsa ve Trkiyenin eitli illeri de bu snrlar iinde dnlse de, Krtlerin hukuksal olarak Trkiyeden bir toprak talep etme hakkna sahip olmadklar grlmektedir. Kald ki, Krdistann iine dahil ettikleri illerde sadece Krtler yaamad gibi; konuya Krtlerin mant ile yaklaacak olursak, bin yldr bu lkenin sahibi Krtlerin de bir paras olduu Trk Milletidir.

Trkiyede Krtlerin, dillerini renme, sosyal hayatn her alannda kullanma ve gelecek nesillere aktarma konusunda sosyal ve hukuksal olarak bir problemleri bulunmamaktadr. Burada Krtlerce problem olarak belirtilen ve talep edilenin kendi dillerinde eitim grme olduu bilinmektedir. Bu konuda gsterilen ar srarn, Trkiyenin her yanna dalm ekilde yaayan Krtlerin genelinden deil, sadece Krtlerden geliyor olmas, ihtiyaca dayal sosyal bir talebin deil; siyasi ve psikolojik ierikli bir talebin szkonusu olduunu gstermektedir. Trkiye genelinde Milli Eitim Bakanlna bal btn okullarda Krtenin semeli dil olarak okutulmas pratikte mmkn grnmeyip, bunun gerekleecei bir federatif devlet sisteminin ya da zerklik uygulamasnn niter yapdaki Trkiye Cumhuriyeti Devletince kabul edilmeyecei ortadadr. Dier yandan, Krtler aznlk karakteri sergilemezken; aznlk olarak kabul edilen gruplar asndan dahi bu hakkn uluslararas belgelerde bireysel hak olarak tanmland grlmekte olup; bu noktada Devlete den devin, demokrasinin bir gerei olarak vatandalarnn varsa farkl kltrel zelliklerini koruma ve srdrme isteklerine sayg duymak olduu anlalmaktadr.

349

Grld gibi, Trkiyede sorun, Krtlerce iddia edildiinin aksine, sosyolojik anlamda farkl birtakm karakteristiklere sahip kimselerin varolmas ve bunlarn kendilerine uygun bir hayat tarz srmek istemeleri deildir. Sorun, btn Krt kkenli Trkiye Cumhuriyeti vatandalarn temsil ettiini iddia eden, ancak kendileri dndaki Krtler tarafndan temsilci olarak kabullenilmeyen grubun, blc hedefleri dorultusundaki eitli taleplerini, terr vastasyla hukuki bir stat iinde tanmlattrmaya almalarndan kaynaklanmaktadr.

Ancak Krtlerin, Trkiyedeki btn Krtlerin arzusuymu gibi lanse ettikleri bu iddialarna ve taleplerine devletin olduu gibi katlma artnn olmad gibi, byle bir talebi mutlaka belli hukuk kalplar iinde (aznlk stats gibi) tanmlama ve dolaysyla bunun gerei olan haklar verme konusunda bir zorunluluunun bulunmad da tespit edilmitir. Zira bu talepler Devlete bir Krt etnik aidiyetini tescil ederek tanmlamay iermekte olup, bu yolla Devlete kendi eliyle ikinci bir millet yaratma grevi yklemektedir. Oysa, hi bir devletin bu ekilde bir grevi bulunmad gibi, ayr bir ulus ina etme zorunluluu da yoktur. Glerle oluturulmu bir toplum olan ve tarihsel gemii ikiyzotuz yla dayanan ABDde dahi, eklektik millet yaps iindeki farkl etnik gruplar anayasada tanmlama ya da devletin adn bu gruplara gre belirleme ynnde bir abaya rastlanmazken; Trkiye Cumhuriyeti Devletinin de, yzlerce yldr bir arada yaayan ve kltrel anlamda hi bir farkll bulunmayan kaynam bir millet yaps iinde, Krt Ulusu oluturmak gibi bir zorunluluu bulunmamaktadr.

Trkiyede yaayan ve devletle de toplumla da hi bir sorunu bulunmayan Krtlerin, Krtlere destek vermedikleri ve onlar benimsemedikleri grlmekte olup; bu erevede Trkiyede yllardr Krt Sorunu, Krt Meselesi eklinde bir ezbere dntrlen bu sorunun gerekte bir Krt Sorunu deil, bir Krtlk Sorunu olduu anlalmaktadr. Bu konuda Krtlerin ad kullanlarak yaplan genellemeler

350

(Krt Sorunu gibi) de; uzun vadede zihinlerde bir farkllk duygusu yaratabilecei iin yanl bulunmaktadr. Ayrca, etnik kimlik, etnisite gibi kelimelerin devletin yetkili azlarnca kendi ieriinin dnda kullanlmasnn byk hatalara yol Bu at, sebeple Trkiyenin eitli bugn getirildii noktadan azami anlalmaktadr. kavramlarn kullanmnda

hassasiyetin gsterilmesi gerektii dnlmektedir.

351

KAYNAKA AEGLETON, William 1986 Mehabad Krt Cumhuriyeti, 1946, eviren: M. Emin Bozarslan, Koral Yaynlar, stanbul AKA, smail 2001 randa Trkmen Hakimiyeti (Karakoyunlular Devri), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara AKA, smail 2002 Seluklu Sonras Orta Douda Trk Varl, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara AKBULUT, Dursun Ali 2002 Saltanatn Kaldrlmas ve Sonular, Trkler, C. 16, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara AKGL, Suat 1992 1996 Yakn Tarihimizde Dersim syan ve Gerekler, Boazii Yaynlar, stanbul Gneydou Meselesi ve zm Yollar, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, AKGNDZ, Ahmet stanbul AKN, Sina 1976 stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yaynlar, stanbul AKYOL, Mustafa 2006 Krt Sorununu Yeniden Dnmek Yanl Giden Neydi? Bundan Sonra Nereye? Doan Kitaplk, stanbul Ali Emiri Efendi, 1992 Osmanl ark Vilayetleri, Osmanl Vilayat- arkiyyesi, Sadeletiren Abdlkadir Yuval- Ahmet Halaolu, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri ANDERSON, Benedict 1998 Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, Metis Yaynclk, stanbul ANTER, Musa 1991 1988 Hatralarm, Yn Yaynclk, stanbul Krtlerin Ksa Bir Tarihi, stanbul ARFA, Hasan

352
ARMAOLU, Fahir 1983 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980 Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara ARSAVA, Aye Fsun 1992 Aznlk Kavram ve Aznlk Haklarnn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesi Inda ncelenmesi, A. SBF Basmevi, Ankara ATATRK, (Gazi) Mustafa Kemal 1970 Nutuk C. III, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul ATATRK, Mustafa Kemal 1984 Sylev ve Demeler, Mays 1920, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, 1991 1981 Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara Hazrlayan: Sadi Borak, nklap ve Aka Kitapevi, stanbul Atatrkn Gizli Oturumlarda Konumalar ATILGAN, Meral Avrupa Birlii, Aznlk Haklar ve Trkiye, ileri Bakanl, Trk dare Dergisi, Aktaran: http://www. cisleri/TurkIdareDergisi/Uploaded Files/M.At%Fdlgan%2043-66.doc ATTAR, Ali Rza eyh 2004 Krtler Blgesel ve Blge D Gler, eviren Alptekin Dursunolu, Anka Yaynlar, stanbul AYBARS, Ergn 1998 Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Dokuz Eyll niversitesi Hukuk Fakltesi. Dner Sermaye letmesi Yaynlar, zmir AYDIN, Ahmet 1992 Krtler PKK ve Abdullah calan, Ankara AYDIN, Ayhan 1998 XIX. Yzyldan Cumhuriyete Kadar Dou ve Gneydou Anadoludaki syanlar, H. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara AYDIN, Mehmet 1999 1998 kinci Abdlhamit Hann Liderlik Srlar, zci Yaynlar, stanbul Kimlik Sorunu, Ulusallk ve Trk Kimlii, teki Yaynevi, stanbul AYDIN, Suavi

353
AYTEPE, Ouz 1998 Yeni Belgeler Inda Hoybun Cemiyeti, Toplumsal Tarih, Tarih Vakf Yaynlar, (Ekim) Say 174, Ankara BALA, Mehmedzade Mirza 1993 Ermeniler ve ran ,Yayna Hazrlayan: Yavuz Ercan, Ankara BALCIOLU, Mustafa 1992 Birinci Dnya Sava ncesinde Bir Rus Komplosu: eyh Selim Ayaklanmas, Trk Kltr, Say: 350 (Haziran) BALLI, Rafet 1992 Krt Dosyas, Cem Yaynlar, stanbul BABU, Hayri 1984 ki Trk Boyu Zaza ve Kurmanclar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara BABU, Hayri 1985 Krttrkleri ve Fanatik Ermeni Faaliyetleri, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara BAYKARA, Tuncer 1987 Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri-Anadolunun dari Taksimat, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara BAYRAKTAR, Mehmet 1991 1970 Bitlisli dris, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Banur Matbaas, Ankara BAYTOK, Taner BELGE, Murat 1992 Milliyetilik Nedir, Ne Deildir, Nasl ncelenir?, Birikim Dergisi, Say 45/46, Ocak-ubat BEK, smail 1992 Ankara BLGL, Mesud Fani 1993 1977 Krtler ve Sosyal Geliimleri, eviren: Azmi Ssl, Tanmak Yaynlar, Ankara Komal Yaynlar, stanbul Bir Krt Devrimcisi Edip Karahann Ansna Dou Anadolunun Dzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, Yurt Yaynlar,

354
BOZARSLAN, Hamit 2001 Krt Milliyetilii ve Krt Hareketi, 1889-2000 Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Editr Tanl Bora/Murat Gltekingil, letiim Yaynlar, stanbul BRUNESSEN, Martin Van 1983 Osmanlclktan Ayrlka eyh Sait Ayaklanmasnn Dini ve Etnik Arka Plan, eviren: Levent Kafadar, Berlin BRUNESSEN, Martin Van 1991 Aa, eyh ve Devlet, eviren: Remziye Arslan, zge Yaynlar, Ankara BRYJAK, George J. and SOROKA, Michael P. 1994 Sociology Cultural Diversity in a Changing World, Allyn and Bacon, Massachusetts BULUT, Faik 1993 Ehmed Xannin Kaleminden Krtlerin Bilinmeyen Dnyas, Tmzamanlar Yaynlar, stanbul BULUT, Faik 1992 Dar gende isyan Krdistan'da Etnik atmalar Tarihi, Belge Yaynlar, stanbul BULUT, Faik 1992 1968 Trk Basnnda Krtler, Melsa Yaynlar, stanbul Eski Uygur Trkesi Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul CAFEROLU, Ahmet CANATAN, Kadir 2001 Aznlklar ve Aznlklarn Oluumu, Avrupa Gnl, (1) CELL, Celile 1992 Osmanl mparatorluu'nda Krtler XIX. Yzyl, eviren Mehmet Demir, z-Ge Yaynlar, Ankara AVUOLU, Naz 1999 Aznlk Haklar, Su Yaynlar, stanbul AY, Abdulhaluk Azerbaycan ve Trkler www.akmb.gov.tr/turkce/books/ azerbaycan/abdulhaluk%20cay.htm 69k AY, Abdulhaluk 1993 Her Ynyle Krt Dosyas, Boazii lmi Aratrmalar Serisi: 15, Ankara

355
AY, Abdulhaluk 1986 Dou ve Gney Dou Anadolunun Kltrel Yaps, Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Ankara EVK, Adnan 2002 XI ve XIII. Yzyllar Arasnda Diyr- Bekr Blgesi Tarihi Siyasi, Sosyal ve Ekonomik, Yaymlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi.Tarih Aratrmalar Enstits, stanbul EVK, Adnan 2002 XII. Yzylda Gneydou Anadolu Blgesinde Bir Trkmen Beylii Ynaloullar, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara DERSM, M.Nuri 1994 Krdistan tarihinde Dersim Gnmz Trkesiyle eviren Hamit Erta, Zel Yaynlar, stanbul Dou Blgesinde Gemi syanlar ve Alnan Dersler, 1946 Genel Kurmay Bakanl, III. ube, 1. Ksm, Say: 15750, Genelkurmay Basmevi, Ankara DURSUNOLU, Cevat 1946 Milli Mcadelede Erzurum, Ankara EKNC, Mustafa 1992 Yavuz Sultan Selim Dneminde Osmanl-Safev likileri, Trkler, C. 9, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara EKNC, Necdet 2002 nn Dnemi ve kinci Dnya Sava Yllar, Trkler, C. 16. Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Kocak, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ERDEM, lhan 2002 Dou Anadolu Trk Devletleri, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ERDEM, lhan - UYAR, Mustafa 2002 Karakoyunlular: Tarih Sahnesine klar ve Kkenleri, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ERDEM, lhan - UYAR, Mustafa 2002 Akkoyunlularn Tarih Sahnesine k, Trkler, C.6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

356
ERER, Tekin 1990 1993 Krtlk Meselesi, stanbul, Ethnicity and Nationalism, Pluto Press, Colorado ERKSEN, Thomas Hylland ERM, Nihat 1953 Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara ERKAL, Mustafa E. 1995 1994 1987 Sosyoloji, Der Yaynlar, stanbul ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, stanbul Atatrk Milliyetilik Dou Anadolu, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, ERKAL, Mustafa E. ERZ, Mehmet stanbul ERZ, Mehmet 1984 Krt Ad zerine, Trk Kltr Dergisi, (Austos) Say: 256 ERSEVER, Ahmet Cem 1993 1993 1987 1983 Krtler PKK ve Abdullah calan, Ankara gendeki Tezgah, Kiyap Yaynlar, Ankara Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara Dou lleri ve Varto tarihi Etimoloji, Din, Etnografya, Dil ve Ermeni Mezalimi, Trk ERSEVER, Ahmet Cem FEYZOLU, Turhan FIRAT, M.erif Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara GEE, Reece Mc 1980 1992 GEREK 1993 PKKdan Devrimci Katliam, (19 Ekim) Say 29 GOLOLU, Mahmut 1968 1970 Erzurum Kongresi, Ankara nc Merutiyet 1920, Ankara GOLOLU, Mahmut Sociology on Introduction, Prudeu University Press, Newyork Kaynak Yaynlar, stanbul Genelkurmay Belgelerinde Krt isyanlar

357
GOLOLU, Mahmut 1972 1995 Devrimler ve Tepkileri, 1924-1930, Banur Matbaas, Ankara svirede Jn Trk Basn ve Trk Siyasal Hayatna Etkileri, 1889-1902, stanbul GMEN, Muammer GEBAKAN, Gknur 2002 Dou Anadolunun Osmanl Hakimiyetine Girii, C.9, Trkler, Editr Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara GKALP, Ziya 1981 Trk Devletinin Tekaml, Derleyen: Kazm Yaar Kopraman, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara GKALP, Ziya 1975 1991 1992 1991 Krt Airetleri zerine Sosyolojik Tetkikler ncelemeler, Kalite Matbaas, Ankara Krtler, syan-Tenkil, Alan Yaynclk, stanbul Trkiye Cumhuriyetinde syanlar Krdistan Teli Cemiyeti, Doz Yaynlar ,stanbul GKTA, Hdr GKTA, Hdr GLDA, smail GYN, Nejat 1969 Diyarbekir Beylerbeyliinin lk dari Taksimat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi (Mart), stanbul GL, Muammer 2002 nasyada Bir Trk Devleti: Eyybiler (1175-1250), Trkler, C. 5, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara GNE, hsan 1987 1. TBMMsinin Dnsel Yaps 1920-1923, Anadolu niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Eskiehir GRSEL, .Ethem 1977 Krtlk Gerei, Kmen Yaynlar, Ankara GVEN, Veli Fatih 1998 Trkiyede Siyasi Krtlk Hareketleri (1923-1995), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara GVEN, Bozkurt 1994 Trk Kimlii, Kltr Bakanl Yaynlar, 2. Bask, Ankara

358
GZEL, Hasan Cell 2004 HEP-DEP-HADEP-DEHAP Dnden Bugne Tercman Gazetesi (16 Haziran) GZEL, Hasan Cell 2006 Sivil ve Demokratik zm Araylar Nedir?Radikal Gazetesi, (16 Mart) HALAOLU, Yusuf 1996 Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrk, Krd-Ekrd Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, Belleten, C. LX, Say: 227 HALLI, Reat 1972 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938, Genel Kurmay Harp Tarihi Bakanl Yaynlar, Ankara HANOLU, M.kr 1989 Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk 18891902, letiim Yaynlar, stanbul HANOLU, M.kr 1981 Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul HAZIR, Hayati 1996 Demokrasilerde Etniklik Sorunu ve Trkiye Asndan Tartlmas, Avrasya Dosyas, C.3, Say 4, Asam Yaynlar, Ankara HEYD, Uriel 1979 Ankara Hoca Sadeddin 1992 Ankara HORTON, Paul B. and HUNT, Chester L. 1987 1991 Sociology, McGraw-Hill, Newyork Krtlerin Kkeni, eviren: M.Tayfun, stanbul hsan Nuri Paa LHAN, M.Mehdi 1988 Bykl Mehmed Paann Dou Anadoludaki Askeri Faaliyetleri, IX, TTK Ankara 21- 25 Eyll 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara LHAN, Suat 1971 8inci Kolordu Blgesindeki syanlar, Harp Akademisi Yaynlar, stanbul Tact-Tevarih, Sadeletiren smet Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Trk Ulusuluunun Temelleri, eviren: Kadir Gnay, Kltr Bakanl Yaynlar,

359
NALCIK, Halil 1993 NAN, Afet 1998 Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu 1924-1938 eyh Sait, Ar ve Dersim Ayaklanmalar

Osmanl mparatorluu - Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar,

ncelemeler, Eren Yaynlar, stanbul

1975 1987 1995 1991 1987

Hazrlayan: N.Bilal imir, Ankara Hatralar, Bilgi Yaynevi, Ankara Derleyen Tekin Akllolu, Bilgi Yaynevi ve A.SBF. Ortak Yayn, Ankara, Dictionary of Sociology, Harper Collins, Glasgow Trk-Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara

NN, smet nsan Haklarnn Korunmas Alannda Uluslararas Temel Belgeler, JARY David and JARY Julia KAFESOLU, brahim KALAFAT, Yaar 1988 ark Meselesi Inda eyh Sait Olay Karakteri Dnemindeki ve D Olaylar, Bozazii Yaynlar, Ankara KALAFAT, Yaar, KAGARLI Mehlika A. 1989 Trko-Krtlerde Uygarlk ve Azlar Hakknda Dnceler, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, Kanal 7 2006 Szn z Program, (7 Haziran) KANSU, Mazhar Mfit 1990 Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara KARABEKR, Kazm 1993 Krt Meselesi, Yayna Hazrlayan: Prof. Faruk zerengin, stanbul, 2000, Emre Yaynlar, KARACA, Emin 1991 Ar Eteklerindeki Ate Bir Krt ayaklanmasnn Anatomisi, Alan Yaynclk, stanbul

360
KARPAT, Kemal 1996 Trk Demokrasi Tarihi Sosyal Ekonomik Kltrel Temeller, Afa Yaynlar, stanbul Kagarl Mahmut 1941 Divan- Lgat-it-Trk, eviren: Besim Atalay, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, KAVAS, Ahmet 2002 Afrikada Trklerin Hakimiyeti ve Kurduklar Devletler, Trkler, C. 9, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara KESKN, Mustafa 2002 Gazi Sleyman ah ve Trkiye Seluklu Devletinin Kuruluu, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara KIRZIOLU, M. Fahrettin 1983 Krtler: Dastan Aras Dicle Altay ve Trkistan Trk Boylarndan Krtler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara KIRZIOLU, M. Fahrettin 1968 Krtlerin Trkl, Atatrk niversitesi Ziraat Fak. Talebe Dernei Yaynlar No:2, Ankara KILALI, Ahmet Taner "1998 1996 Krtler Trkler, Cumhuriyet, 20 Kasm Gneydou Dk Younluklu atma, mit Yaynlar, Ufuk Dizisi, Ankara KILALI, Mehmet Ali KR, Kemal - WNROW, Gareth M. 1994 Krt Sorunu Kkeni ve Geliimi, eviren: Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul KOCA, Hseyin 1999 Yakn Tarihten Gnmze Hkmetlerin Dou-Gneydou Anadolu Politikalar, Mikro Yaynclk, Konya KOCADA, Burhan 1997 Douda Airetler Krtler Aleviler stanbul, Ant Yaynlar KOCADA, Burhan Dou Anadoluda Yer Alan Alevi/Trkmen Kkenli (Loulan)-Lolan Oymann Etimolojik Aratrma Raporu, http://www.araban.org/files/Lolan KOA, Sadi 1990 Tarihte Ermeniler ve Trk-Ermeni ilikileri , Kasta Yaynlar, stanbul

361
KODAMAN, Bayram 1992 Osmanl Devrinde Dou Anadolunun dari Durumu, Anadolu Basn Birlii Genel Merkezi Yaynlar, Ankara KODAMAN, Bayram 1988 Sultan II. Abdulhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara KOHEN, Sami 1994 Maskeler Dt, Milliyet Gazetesi, (14 Ocak) KOPRAMAN, Kazm Yaar "2002 Msr Memlkleri (1250-1557) Trkler, C. 5, Editr Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara KORAY, Enver 1990 Trkiyenin adalama Srecinde Tanzimat, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul KOYLAN, Hasip 1946 Ankara KSEOLU, Nevzat 1995 Trk Kimlii evresinde, Trk Yurdu, Cilt 15, Say 89, Ocak KYMEN, Mehmet Altay 2002 Byk Seluklu Veziri Nizmlmlk ve Trih Rol, Trkler, C. 5, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara KURAN, Ercment 1992 Trkiyede Krt Meselesi, Trk Dnyas Aratrmalar, (Austos) Say 79, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul KURAN, Ercment 1956 Osmanl mparatorluunda nklb Hareketleri ve Mill Mcadele, stanbul KURUBA, Erol 2001 Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam ve Avrupa Btnlemesine Etkileri, Liberal Dnce, yaz KUTLAY, Naci 1992 ttihat-Terakki ve Krtler, Beybun Yaynlar, Ankara KUZU, Burhan 1995 Olaanst Hal Kavram ve Trk Anayasa Hukukunda Olaanst Hal Rejimi, Kazanc Hukuk Yaynlar, stanbul Krtler ve ark syanlar, I. eyh Said syan, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar,

362
KK, Yaln 1992 1978 1993 Krtler zerine Tezler, Baak Yaynlar, Ankara Trk-ngiliz likileri 1919-1926, A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara Dr. Mesud Fn Bilgili eviren: Azmi Ssl, Tanmak Yaynlar, Ankara KRKOLU, mer E. KRTLER VE SOSYAL GELMLER LAZAREV, M.S. 1989 Emperyalizm ve Krt Sorunu 1917-1923, eviren: Mehmet Demir, zge Yaynlar, Ankara LE BON, Gustave 1979 Kitleler Psikolojisi,, ev. Selahattin Demirkan, Yamur Yaynevi, stanbul, LEWS, Bernard 1984 Modern Trkiyenin Douu, eviren: Metin Kratl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler 1993 Malmisanij 2000 Czira Botanl Bedirhaniler ve Bedirhani Ailesi Derneinin Tutanaklar, Avesta Yaynlar, stanbul MARDN, erif 1989 1997 Jn Trklerin Siyas Fikirleri 1895-1908, letiim Yaynlar, stanbul Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay, Derya Kmrc, Bilim ve Sanat MARSHALL, Gordon Yaynlar, Ankara MAZICI, Nuren 1984 2004 1994 Belgelerle Atatrk Dneminde Muhalefet 1919-1926, DilmenYaynevi, stanbul Krtlerin Modern Tarihi, Doruk Yaynlar, stanbul Ermeniler ve ran ,Yayna Hazrlayan Yavuz Ercan, Ankara MCDOWALL, David Mehmedzade Mirza Bala MEMEDOV, Sleyman 2002 Karakoyunlular ve Bat Azerbaycan, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S.Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara eviren: Sehal L. Meray, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

363
MERL, Erdoan "2002 Trkiye Seluklular, Trkler, C. 6, Editr Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara MESUT, Ahmet 1992 1999 ngiliz Belgelerinde Krdistan, 1918-1958, Doz Yaynlar, stanbul Sosyal Kimlik ve Yaam Stilleri, Ege niversitesi Sosyal Bilimler MEE, Glgn Enstits, Psikoloji Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, zmir Milliyet Gazetesi 1993 Konda Byk Aratrma, (27 ubat) MNORSKY, Viladimir 1966 Krtler, slam Ansiklopedisi, C. VI, stanbul MNORSKY, Viladimir 1992 1993 1991 Krtler, Koral Yaynlar, stanbul Krt dosyas, Tekin Yaynlar, stanbul Krt-slam Ayaklanmas 1919-1925, Tekin Yaynlar, stanbul MUMCU, Uur MUMCU, Uur NARLI, Nilfer 2005 Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Hukuki Perspektif Dergisi, Say 3, Nisan, Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html NKTN, Basil 1994 Krtler Sosyolojik ve Tarihi Bir nceleme, eviren: Hseyin Demirhan, Cemal Sreyya, Deng Yaynlar, stanbul OUZ DESTANI 1972 Reidddin Ouznamesi Tercme ve Tahlili, eviren: Zeki Velidi Togan, stanbul OLSON, Robert 1992 Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said syan, eviren: Blent Peker-Nevzat Kra, z-Ge Yaynlar, Ankara ORAN, Baskn 1996 2001 Kalkk Horoz eki G ve Krt Devleti, Bilgi Yaynevi, Ankara Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, Ankara ORAN, Baskn

364
ORAN, Baskn 1986 Trk Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Bilgi Yaynevi, Ankara ORAN, Baskn 2001 Trkiyede Aznlklar Kavramlar Teori Lozan Mevzuat tihat Uygulama letiim Yaynlar, stanbul ORKUN, Hseyin Namk 1940 1980 Eski Trk Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet Devrinde Ayaklanmalar KE, Mim Kemal 1993 ngiltere'nin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noel'in Faaliyetleri 1919, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara KE, Mim Kemal 1992 Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara NGL, Ali 2002 Mengcekler, Trkler, Editr: Hasan Cell Gzel, K.iek, S. Koca, C. 6, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara NGL, Ali 2002 Saltuklular, Trkler, Editr: Hasan Cell Gzel, K.iek, S. Koca,C. 6, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ZCAN, Ali Nihat 2002 PKK (Krdistan i Partisi) Tarihi, deolojisi ve Yntemi, Avrasya-Bir Vakf Yaynlar, Ankara ZDA, mit 1996 Kuzey Irak ve PKK, Avrasya Dosyas, Asam Yaynlar, Ankara ZDA, mit GNEY, etin 2002 nn Dneminde Ordu Siyaset likileri, Trkler, C. 16, Ed. Hasan Celal Gzel, K.iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ZEY, Ramazan 2002 Tarihte Trk Devletleri ve Hakimiyet Alanlar, Trkler, C. 1, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara ZKAN, Tuncay 2000 Operasyon, Doan Kitaplk, stanbul

365
ZKAYA, Ycel 2002 Atatrk Dnemi ve Atatrk nklaplar, Trkler, C. 16, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara PARLAMENTO 1993 Ankara DGM Basavcs Nusret Demiraldan ok Aklama: DEPliler PKKnn Siyasi Kanad, (Aralk) Say: 19 PAZARCI, Hseyin 1985 Uluslararas Hukuk Dersleri II., A. SBF. Yaynlar, Ankara POLATOLU, Eren 2001 Aznlk Haklar Ynnden AB Hukuku Trkiye ve Siyaset, Temmuz/Austos PREECE, Jennifer Jackson 2001 Ulusal Aznlklar ve Avrupa Ulus-Devlet Sistemi, Donkiot Yaynlar, stanbul PURGSTALL, Joseph Von Hammer 1985 Osmanl Devlet Tarihi Osmanl Devletinin Kuruluundan Kaynarca Muahedesine Kadar, dal Yaynlar, stanbul RASONYI, Laszlo 1993 Tarihte Trklk, eviren: Hamit Zbeyir Koay, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara REFK, Ahmet 1930 Anadoluda Trk Airetleri 966-1200, stanbul RIVANOLU, Mahmut Dou Airetleri ve Emperyalizm, Trk Kltr Vakf Yayn, stanbul SARINAY, Yusuf 1998 Hoybun Cemiyeti ve Trkiyeye Kar Faaliyetleri, Atatrk Kltr, Dil Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, Say 40, (Mart) SEFEROLU, . Kaya 1985 Dou Gerei, Ankara SEVGEN, Nazmi 1981 Dou ve Gneydou Anadoluda Trk beylikleri Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi, Yay.Haz. kr Kaya Seferolu, Halil Kemal Trkz,Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara SEVGEN, Nazmi 1998 Ankara Zazalar ve Kzlbalar Corafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yaynlar,

366
SHAW Standford SHAW E. Kural 1982 Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, eviren: Mehmet Harmanc, E Yaynlar, stanbul SMITH, Anthony D. 1973 1994 Nationalism, Mouton, Colorado Milli Kimlik, eviren: Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, stanbul SMITH, Anthony D. SMITH, Anthony D. 2003 Uluslarn Etnik Kkeni, eviren Sonay Bayramolu, Hlya Kendir, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara SOLMAZ, Sefer 2002 Danimendliler, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara SONYEL, Salahi Ramsdan 1987 Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara SOSYAL, smail 1983 Trkiye'nin Siyasal Andlamalar Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte, 1920-1945, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara SYLEMEZ, Haim 2005 Krt Siyaseti PKKy Aamyor, Aksiyon Haftalk Haber Dergisi, Aralk, Say 575 SMER, Faruk Ouzlar (Trkmenler) Tarihi Boy Tekilat Destanlar, Ankara niversitesi. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara SMER, Faruk 1967 Ankara ADLLL, Vedat 1980 1999 Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Kon Yaynlar, Ankara Trkiyenin Jeopolitik neminden Kaynaklanan Blc Terr Hareketleri ve EHRL, Ycel Atilla Devletin Ald Tedbirler, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, ELC, H. Zaza Gerei, Dicle-Frat Yaynlar, Mnih, Almanya, (tarihsiz) Karakoyunlular I Balangtan Cihan-aha Kadar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,

367
eref Han el-Bitlisi 1971 erif Paa, 1990 Bir Muhalifin Anlar-ttihat ve Terakkiye Muhalafet, Nehir Yaynlar, stanbul EEN, Ramazan "2002 Eyybiler, Trkler, C. 5, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara eyh Said, Ar ve Dersim Ayaklanmalar 1991 Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara TANER, Aydn 1983 Trkistanl Bir Trk Boyu Krtler Krtlerin Kkeni Siyasi Sosyal ve Kltrel Hayatlar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara TARHANLI, Turgut 2005 Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Hukuki Perspektif Dergisi, Say 3, Nisan, Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html TAVLA, Nezihe - DZ, Semih 1992 TEKNALP 1998 2005 1968 Kemalizm, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, Say 141 eyh Sait ve syan, Akis Yaynlar, Ankara Tempo Dergisi TOKER, Metin TOKSOY, Ahmet 2002 Dou Anadoluda Trk Hakimiyeti, Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says II, Siyasi Tarih, Yeni Trkiye Yaynlar (Mart-Nisan), Ankara TUNAYA, Tark Zafer 1984 Trkiyede Siyasi Partiler, Cilt 2, Mtareke Dnemi, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul TUNAY, Mete 1985 Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, 1923-1931, Yurt Yaynlar, Ankara TURAL, Sadk Kemal 1998 Kltrel Kimlik zerine Dnceler, Kltr Bakanl Yayn, Ankara Apoyla Yzyze, Ankara erefnme, Krt Tarihi, eviren: Mehmet Emin Bozarslan, stanbul

368
TUTAR, Hasan 2002 Tarihte ve Mitolojide Nevruz, Trkler, C. 3, Editr: Hasan Celal Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara TLBENT, Feridun Fazl 1995 2005 Cumhuriyet Nasl Kuruldu?, Sel Yaynlar, stanbul Krt Sorunu 1 Efsaneler ve Tanmlar, Zaman Gazetesi (31 Austos) TRKNE, Mmtazer Trk stiklal Harbi 1995 Trk stiklal Harbinde Ayaklanmalar, TC Genelkurmay Bakanl, Harp Dairesi Bakanl Resmi Yaynlar Seri No:1, Ankara Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu 1984 Hazrlayan: Bahaiddin gel, Mehmet Erz, Hakk Dursun Yldz, Bayram Kodaman, Fahrettin Krzolu, Abdulhaluk ay, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem, 1919-1923 1995 2005 2002 2003 1993 1995 TRKLER 2002 1985 1967 Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Ayta Kitabevi, stanbul UAROL, Rifat ULUBELEN, Erol USTA, Aydn 2002 Artuklular, Trkler, Editr: Hasan Cell Gzel, K.iek, S.Koca, C. 6, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara Trkiye Byk Millet Meclisi Yaynlar, Ankara Trk Dil Kurumu Yaynlar, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, Ankara Trk Toplumsal Yaps, amlca Yaynlar, stanbul Etnik Sosyoloji, Tima Yaynlar, stanbul Bir Sosyoloji Teorisi: Klandan Millete, Trk Kltr, Say 357 Niin Milletleme, Trk Dnyas, Aratrmalar Vakf Yaynlar,stanbul Trke Szlk, TRKDOAN, Orhan TRKDOAN, Orhan TRKDOAN, Orhan TRKDOAN, Orhan

369
UYUMAZ, Emine 2002 Trkiye Seluklu Devleti Eyybi Mnasebetleri, Trkler, C. 5, Editr Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara UZUNARILI, smail Hakk 1999 Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara NAL, nan - POLAT, Can 2004 mralda Neler Oluyor Apo-PKK ve Saklanan Gerekler, Gvenlik ve Yarg Muhabirleri Dernei, Ankara NALAN, Sddk 2002 Mervanoullarnn Kurulu ve Seluklu Devletinin Hakimiyetine Girii, Yeni Trkiye, Trkoloji ve Trk Tarihi Aratrmalar zel Says II Siyasi Tarih, Yeni Trkiye Yaynlar (Mart- Nisan), Ankara WOODS, John E. 1993 Akkoyunlular Airet Konfederasyon mparatorluk 15. Yzyl Trk-ran Siyaseti zerine Bir nceleme eviren: Sibel zbudun, Hazrlayan: Metin Szen, Necdet Sakaolu, stanbul YASA, brahim 1970 Trkiyenin Toplumsal Yaps, Sevin Matbaas, Ankara YAA, Recep 2002 Ahlatahlar, Trkler, C. 6, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara YAAR, H.Nuri 2005 Trkiyenin Ulusal Kimlik Meselesi, Hukuki Perspektif Dergisi, Say 3, Nisan, Aktaran: http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html YAVUZ, Edip 1968 Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Ankara YILMAZELK, brahim 1993 XIX. Yzylda Diyarbakr Eyaletinde Ynetim-Halk Mnasebetleri, Prof.Dr. Bayram Kodamana Armaan, Samsun YILMAZELK, brahim 2002 Tarihi Dnemler erisinde Krt Tarihinin Geliimi zerine Baz Tespitler, Trkler, C.10, Editr: Hasan Cell Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

370
YILMAZELK, brahim 1988 1840-1850 Yllarnda Harput, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, (ubat) Say: 52 YILMAZELK, brahim 1995 XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr 1790-1840 Fiziki dari ve Sosyal-Ekonomik Yap, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara YILMAZELK, brahim 2000 Elaz Yusuf Has Hacip 1979 Kutadgu Bilig, Tercme, Reit Rahmeti Arat, Hazrlayan Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce, stanbul 18/4/1998 Tarihli Hrriyet Gazetesi 13/3/2003 Tarihli Gazeteler 30/09/2003 Tarihli Radikal Gazetesi 19/10/2004 Tarihli Zaman Gazetesi 08-09-10/12/2004 Tarihli Gazeteler 11/12/2004 Tarihli Gazeteler 12/8/2005 Tarihli Gazeteler 23/08/2005 Tarihli Sabah Gazetesi 10/11/2005 Tarihli Gazeteler 12/3/2006 Tarihli Gazeteler 6/4/2006 Tarihli Gazeteler 24/4/2006 Tarihli Gazeteler 31-01/5/2006 Tarihli Gazeteler 3/5/2006 Tarihli Gazeteler 30/5/2006 Tarihli Gazeteler 6/6/2006 Tarihli Gazeteler http//www.byegm.gov.tr/Yaynlarmz/DBasn/2002/10/22x10x02.HTM-38khttp//www.zaman.com.tr/?bl=politika&alt=&hn=103077 http://turkcu.net/forum/viewthread.php?goto=lastpost&tid=2611 http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23001 - 48k http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/KARARLAR/SPK/K2003/K2003-01.HTM http://www.arsiv.aksiyon.com.tr/arsiv/138/pages/dosyalar/dos2.html - 12k - Ek Sonu http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/anadoluda_etnik_gruplar.htm XIX. Yzyln kinci Yarsnda Dersim Sanca dari kitisadi ve Sosyal Hayat,

371
http://www.cnnturk.com http://www.dth-web.com http://www.kurtuluscephesi.com/kurcep1/kc16-8.html - 38khttp://www.network54.com/.../ DEHAP'%FDn+yerine+yeni+parti+kurulmas%FD+emrini+bizzat+%D6calan+verdi.+! - 14k http://www.ntvmsnbc.com/news/375239.asp http://www.ntvnmsnbc.com/news/374965.asp http://www.ozgurpolitika.org/2003/02/25/allhab.html - 53k http://www.sabah.com.tr/ozel/kimlik897/dosya_897.html http://www.yeniafak.com.tr/diziler/ecevit/ecevit3.html