Adat Resam Dan Pantang Larang Suku Kaum Di Sabah

ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KAUM DI SABAH
ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KAUM DI SABAH

Panel Penulis
Dewan Bahasa dan Pustaka Kuala Lumpur 2013
Cetakan Pertama 2014 Panel penulis Hak cipta terpelihara. idak di!enarkan men"eluar mana#mana !aha"ian artikel$ ilustrasi dan isi kandun"an !uku ini dalam apa %u"a !entuk dan den"an cara apa %ua sama ada secara elektr&nik$ '&t&k&pi$ mekanik$ rakaman$ atau cara lain se!elum mendapat i(in !ertulis daripada Ketua Pen"arah$ Dewan Bahasa dan Pustaka$ Peti )urat 10*03$ +0,2- Kuala Lumpur$ .ala/sia. Perundin"an tertakluk kepada perkiraan r&/alti atau h&n&rarium Perpustakaan 0e"ara .ala/sia Data Pen"katal&"an#dalam# Pener!itan
1dat resam dan pantan" laran" suku kaum di )a!ah2 Panel penulis .en"andun"i indeks 3)B0 ,4*#,*3#4-#41+-4#2 1. Culture. 2. )a!ah##)&cial li'e and cust&ns. 3. Panel Penulis 33. siri 30+.*00,+,+21
Dicetak &leh 5tusan Printc&rp )dn. Bhd. K&mpleks )ri 5tusan L&t -$ 6alan P210$ )eks/en 10 Kawasan Perusahaan Ban"i 43-+0 Bandar Baru Ban"i )elan"&r Darul 7hsan.
Kandungan
PENYUMBANG.....................................................................................ii KATA PENGANTAR ............................................................................iii PRAKATA...............................................................................................ii PENDAHULUAN..................................................................................iv Bab 1 PENGENALAN............................................................................1 Bab 2 ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU BAJAU SAMA oleh RADIK TAIM..................................................................................8 Bab ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KADA!AN oleh RITA LASIMBANG.......................................................................2" Bab # ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU RUNGUS oleh RAYM$ND MAJUMAH.......................................................................%2 Bab % ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU BISAYA oleh SITI AIDAH L$KIN............................................................................."& Bab & ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU B$NGGI oleh RAYM$ND MAJUMAH.....................................................................1'( Bab " ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU IRANUN oleh ABD.NADDIN SHAIDDIN.................................................................12# BI$DATA PENULIS..........................................................................1%2 LAMPIRAN.........................................................................................1%8 GL$SARI............................................................................................1&' BIBLI$GRA)I....................................................................................1&8 INDEKS..............................................................................................1"#
vi
PENYUMBANG
1!d. 0addin H%. )haiddin 8adik aim 8a/m&nd .a%umah 8ita Lasim!an" )iti 1idah H%. L&kin
ii
KATA PENGANTAR
3stimewan/a ne"eri )a!ah !ukan saha%a kerana 'l&ra dan 'aunan/a$ lautann/a /an" !ersih dan ka/a den"an pel!a"ai spesies hidupan laut$ 9unun" Kina!alu /an" indah serta memukau ramai pelanc&n"$ "u"usan pulau /an" men/a%ikan keindahan$ tetapi )a!ah %u"a istimewa dan unik den"an kepel!a"aian suku dan !uda/an/a. Keindahan ne"eri )a!ah telah men%adi tumpuan !ukan saha%a kepada pelanc&n" dalam ne"eri tetapi %u"a men%adi perhatian pelanc&n" dari luar ne"ara. )a!an tahun$ para pelanc&n" dari ne"ara !arat$ 6epun$ K&rea$ aiwan dan ne"ara#ne"ara lain ke )a!ah kerana in"in melihat sendiri keindahan dan keunikan ne"eri )a!ah. 5saha memulihara dan melindun"i kaha(anah hutan dan alam sekitar telah men%adikan )a!ah se!a"ai tumpuan para pen/elidik dari luar ne"ara. 5saha murni kera%aan ini telah mencuri perhatian pasan"an dira%a Britain$ :Duke and Duchess &' Cam!rid"e:$ Putera ;illiam dan isterin/a Kate .iddlet&n ke ne"eri ini pada tahun 2012. Pasan"an Dira%a ini telah men"un%un"i Lem!ah Danum dan memu%i usaha k&nser<asi Hutan Hu%an r&pika /an" sedan" ditan"ani Kera%aan 0e"eri )a!ah den"an ker%asama 8&/al )&ciet/ &' L&nd&n$ 5nited Kin"d&m. Kun%un"an Dira%a ini telah mem!erikan nilai tam!ah kepada ne"eri )a!ah dalam memperkukuh citra ne"eri ini$ khususn/a se!a"ai destinasi pelanc&n"an !ertara' dunia.
iii
Kata Pengantar
Keindahan /an" terdapat di )a!ah$ !ukan saha%a !&leh diman'aatkan &leh para pen"ka%i dan para pelanc&n" untuk tu%uan !eristirahat dan merasai suasana semula %adi /an" tidak terdapat di ne"ara mereka$ !ahkan !a"i sa/a keindahan ini !&leh diman'aatkan &leh para kar/awan$ sasterawan dan penulis di ne"ara ini. Kha(anah alam semula %adi milik kita akan men%adi le!ih !ermakna apa!ila dirakamkan dalam !entuk penulisan$ sama ada penulisan !er!entuk kreati' atau ilmiah. Betapa m&lekn/a$ %ika keistimewaan di ne"eri ini dapat dirasai$ diketahui dan diha/ati !ersama#sama &leh mas/arakat di serata dunia melalui usaha pend&kumentasian dan kar/a kreati'. Kar/a kreati' /an" diadun den"an latar tempat tempatan$ !a"i sa/a !ukan saha%a dapat mem!erikan nilai sendiri kepada kar/a terse!ut$ !ahkan dapat men""amit pem!aca untuk datan" ke ne"eri kita dan melihat sendiri suasana dan latar tempat di ne"eri kita. )e!a"aimana kita dihidan"kan den"an latar tempat di ne"ara#ne"ara lain apa!ila kita mem!aca !uku#!uku ter!itan ne"ara luar. Keteru%aan men"un%un"i ne"ara terse!ut akan tim!ul. Kepada para sasterawan dan penulis di ne"eri ini$ khususn/a sa/a men/eru a"ar anda !er"erak !ersama#sama kera%aan dalam usaha menin"katkan industri pelanc&n"an ne"eri ini melalui pelanc&n"an sastera atau li*e+a+, *o-+.. Di ne"ara kita$ hal ini mun"kin !elum diman'aatkan sepenuhn/a &leh mas/arakat. 0amun$ di 5nited Kin"d&m pelanc&n"an seumpama ini telah men%adi salah satu kaedah untuk mempr&m&sikan ne"ara. .elalui kemas/huran kar/awan mereka$ daripada )hakespeare hin""a 6.K. 8&wlin"$ tempat#tempat kar/a terse!ut diter!itkan dan tempat !erse%arah /an" !erkaitan kar/awan terse!ut telah dip&pularkan. .isaln/a )trat'&rd#up&n#1<&n /an" san"at sin&nim den"an tempat lahir$ !ermulan/a karier dan !erakhirn/a ha/at )hakespeare telah mendapat perhatian pelanc&n" dari seluruh dunia. :Pelanc&n"an )hakespeare: mem!erikan pulan"an !eratus %uta rin""it setahun. )elain latar tempat$ sa/a %u"a /akin !ahawa kepel!a"aian !uda/a di ne"eri ini /an" datan" daripada pel!a"ai suku akan mem!erikan warna#warni dalam kar/a sastera hasil kar/awan )a!ah. 1rus pem&denan dan perse%a"atan tidak dapat dina'ikan
iv
Kata Pengantar
telah memainkan peranan men"u!ah paradi"ma mas/arakat dalam cara dan !uda/a hidup. Ke!aikann/a kita men"e%ar ketamadunan dan menin"katkan citra !an"sa kita. 0amun$ tanpa disedari adat resam dan !uda/a suku dan !an"sa kita semakin ditin""alkan dan kuran" diketahui "enerasi muda. =leh se!a! itu$ !a"i sa/a pener!itan !uku ini merupakan usaha /an" amat !aik dalam melestarikan pemupukan$ pemahaman dan kelan"sun"an adat resam dan pantan" laran" suku kaum di )a!ah. 1dat dan pantan" laran" /an" diwarisi daripada satu "enerasi kepada satu "enerasi ini$ wa%ar did&kumentasikan se!a"ai !ahan ru%ukan dan ka%ian. 6ika usaha se!e"ini tidak diam!il &leh mana#mana pihak$ mun"kin "enerasi muda /an" tidak tahu dan akan menin""alkan terus adat resam dan pantan" laran" suku mereka$ sama ada /an" !erkaitan perkahwinan$ kelahiran dan kematian. i"a 'asa pentin" dalam kehidupan ini$ mempun/ai adat resam dan pantan" laran" /an" tersendiri /an" !ertu%uan untuk kese%ahteraan dan keselamatan. Peranan bobohi/a0 atau !a"i seseten"ah suku dikenali se!a"ai bbobbolli/a0 dikhuatiri semakin tidak diketahui. >an" tin""al han/alah nama. .alah$ sa/a /akin seseten"ah istilah /an" meli!atkan pantan" laran" seperti ovi012a* !&leh memperka/a kata !ahasa .ela/u. )a/a akhiri mata pena sa/a den"an merakamkan ucapan tahniah kepada para penulis !uku ini dan Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah /an" telah men"am!il inisiati' mend&kumentasikan adat resam dan pantan" laran" suku kaum di )a!ah se!a"ai tatapan "enerasi dan mas/arakat. 1/uh$ lestarikan adat resam dan pantan" laran" suku di )a!ah?
@DATUK MASIDI MANJUNA .enteri Pelanc&n"an$ Ke!uda/aan dan 1lam )ekitar 0e"eri )a!ah
PRAKATA
:Biar .ati 1nak$ 6an"an .ati 1dat: pepatah dalam kalan"an mas/arakat .ela/u /an" san"at sin&nim den"an sikap dan pendirian mas/arakat dalam mempertahankan adat resam /an" men%adi pe"an"an mereka. )e!elum mas/arakat men"anuti mana#mana a"ama atau keperca/aan$ adat resam !erperanan pentin" se!a"ai pemandu sistem pentad!iran$ undan"#undan" dan !uda/a sese!uah mas/arakat. .as/arakat mesti mematuhi adat resam. idak ada sesiapa /an" terkecuali daripada menerima hukuman$ waima anak sendiri atau ahli keluar"a. 1dat resam %u"a !erperanan mewu%udkan keadilan dalam sese!uah mas/arakat. )a!ah !ukan saha%a ka/a den"an keindahan 'l&ra dan 'aunan/a /an" men%adi :ke"ilaan: mas/arakat Barat /an" daha"akan suasana kampun" dan kehi%auan$ malah )a!ah %u"a dikenali se!a"ai ne"eri di .ala/sia /an" ka/a den"an !uda/a serta adat resamn/a. )uku di )a!ah /an" mele!ihi 30 suku telah mewarnai !uda/a di )a!ah dan mempun/ai keunikann/a tersendiri. Pada (aman manusia hidup dalam dunia tanpa sempadan dan se&lah#&lah did&minasi &leh !uda/a Barat$ usaha perlu dilakukan !a"i memastikan adat resam dan pantan" laran" tidak hapus atau luput ditelan (aman. Hilan" dan tidak diketahui se!a"aimana semakin hilan" dan pudarn/a !uda/a mas/arakat kita /an" semakin ter!uka dan !eracuan Barat. =leh se!a! itu$ !uku /an" men"andun" tu%uh !a! /an" ditulis &leh lima &ran" penulis /an" mewakili !e!erapa suku /an" !esar di )a!ah ini merupakan usaha untuk melestarikan ke'ahaman dan pen"etahuan mas/arakat tentan" adat resam dan pantan" laran" !e!erapa suku di )a!ah. er!itn/a !uku ini %u"a pastin/a dapat men"isi l&mp&n" kha(anah persuratan !erkaitan adat resam dan pantan" laran" suku kaum di )a!ah /an" masih san"at kuran". Buku ini merupakan edisi awal dan perintis
ii
Prakata
dalam memperkatakan adat resam dan pantan" laran" suku di )a!ah. Ba! 1 ialah !a! pendahuluan /an" mem!icarakan secara umum tentan" se%arah$ dan adat resam suku Kada(an$ suku Ba%au )ama$ suku Bisa/a$ suku 8un"us$ suku 3ranun dan suku Dusun B&n""i. Ba! 2 men%urus kepada suku Ba%au )ama di !aha"ian Pantai Barat )a!ah$ Ba! 3 suku Kada(an /an" men"khusus kepada Kada(an di Penampan"$ Ba! 4 mem!icarakan adat resam dan pantan" laran" suku 8un"us$ Ba! + mem'&kuskan suku Bisa/a$ Ba! - memperkatakan hal /an" sama untuk suku Dusun B&n""i dan Ba! 4 ialah !a! /an" mem!icarakan hal !erkaitan untuk suku 3ranun. Panel penulis merakamkan ucapan terima kasih kepada Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah /an" telah mem!erikan keperca/aan kepada kami. Harapan kami a"ar !uku ini men%adi perintis kepada ka%ian lan%ut tentan" adat resam dan pantan" laran" suku lain di )a!ah /an" tidak ditulis di dalam !uku ini. )em&"a kha(anah persuratan dari aspek !uda/a mas/arakat peri!umi )a!ah dapat terus dilestarikan se!a"ai tatapan "enerasi akan datan". Baran"kali$ mas/arakat tidak men"amalkan sepenuhn/a$ tetapi sekuran"#kuran"n/a !ahan ini nanti men%adi ru%ukan dan pend&kumentasian /an" amat !erhar"a pada masa akan datan". Har"ailah warisan leluhur kita. Panel Penulis 2014
iii
PENDAHULUAN
1dat resam dan pantan" laran" merupakan amalan leluhur /an" diturunkan daripada satu "enerasi kepada satu "enerasi. )etiap !an"sa dan mas/arakat mempun/ai adat resam dan pantan" laran"n/a /an" tersendiri$ /an" akhirn/a men%adi keperca/aan dalam k&muniti terse!ut. 5nikn/a$ terdapat persamaan antara !an"sa$ kaum$ mas/arakat dan ne"ara. .alah$ adat resam dan pantan" laran" turut men%adi citra kepada sesuatu !an"sa. )etiap pantan" laran" mempun/ai kesan p&siti'$ misaln/a dari sudut kes&panan$ ke!ersihan dan silaturahim. 1lhamdulillah$ akhirn/a !uku A3a* Re.a4 3a0 Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 3i Sabah dapat diter!itkan. Pener!itan !uku ini diusahakan apa!ila Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah mendapati tidak ada se!aran" ru%ukan tentan" adat resam dan pantan" laran" /an" men"khusus kepada suku /an" terdapat di )a!ah. am!ahan pula$ !uku seumpama ini amat dinanti# nantikan &leh pela%ar di institut pen"a%ian tin""i di )a!ah /an" mem!uat ka%ian tentan" adat resam dan pantan" laran" suku kaum di )a!ah. Kami %u"a mendapati !ahawa terdapat kelainan dan ciri khusus /an" wa%ar diketen"ahkan kepada mas/arakat tentan" keindahan serta keistimewaan adat resam dan pantan" laran" suku /an" terdapat di )a!ah. =leh se!a! itu$ se!a"ai lan"kah awal enam suku di )a!ah telah dipilih$ iaitu Kada(andusun$ Ba%au )ama$ 3ranun$ Dusun B&n""i$ 8un"us dan Bisa/a. erima kasih kepada Puan 8ita Lasim!an"$ Puan Ha%ah )iti 1idah L&kin$ 7ncik 8adik aim$ 7ncik 8a/m&nd .a%umah dan 7ncik 1!d. 0addin )haiddin pakar /an" dilantik se!a"ai penulis dalam !uku ini. 3lti(am mereka men"hasilkan setiap !a! hin""a pener!itan !uku ini men%adi realiti$ san"at kami har"ai. Dalam pada itu$ adat resam dan pantan" laran" /an" di!icarakan dalam !uku ini meliputi adat resam dan pantan" laran" kelahiran$ perkahwinan dan kematian. )eterusn/a$ terima kasih %u"a kepada 6a!atan .u(ium )a!ah /an" mem!enarkan Dewan
iv
Pendahuluan
Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah merakamkan !e!erapa arti'ak untuk dimasukkan dalam !uku ini. 9enerasi !aharu$ !er%iwa !aharu tetapi masih !erpe"an" te"uh kepada adat resam dan pantan" laran" suku pastin/a "enerasi /an" ka/a %iwan/a$ murni peri!adin/a dan mem!awa citra kepada suku atau !an"sa masin"#masin". Pastin/a !uku ini kelak men%adi sum!er ru%ukan kepada para pen/elidik dan pela%ar di institusi pen"a%ian tin""i. Haji Jamaluddin Mohd. Sulong Pen"arah$ Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah.
Bab 1 PENGENALAN
)a!ah merupakan ne"eri kedua ter!esar di .ala/sia dan terletak di !aha"ian utara B&rne& /an" ka/a den"an alam semula %adi$ ke!uda/aan dan etnik. )e!elum mencapai kemerdekaan$ )a!ah dikenali se!a"ai B&rne& 5tara. Ketika itu$ )a!ah !erada di !awah pemerintahan )/arikat Berpia"am B&rne& 5tara @)BB5A dari tahun 1**1B1,42. )elepas itu$ )a!ah telah diperintah &leh Kera%aan B&rne& 5tara British dari tahun 1,4- B 1,-3. )emasa dalam pemerintahan )BB5$ sistem p&litik )a!ah telah di!aha"ikan kepada ti"a kate"&ri$ iaitu sistem p&litik kesukuan$ sistem p&litik kesultanan$ dan Ketua Be!as. )uku Dusun$ .urut dan )un"ai /an" tin""al di kawasan pedalaman diletakkan di !awah sistem p&litik kesukuan. )uku ini hidup dalam kel&mp&k kecil dan dipisahkan daripada kel&mp&k /an" lain kerana 'akt&r alam /an" !er!ukit#!ukau$ !ersun"ai$ !er%eram dan !er!an%aran. 7tnik atau suku ter!esar di )a!ah ialah Kada(andusun. .enurut Da/u @200*A$ !ahasa Kada(andusun terdiri daripada ti"a kel&mp&k$ iaitu !ahasa keluar"a Paitan$ .urut dan Dusun. )uku#suku lain ialah Ba%au$ Brunei$ )uluk$ 3ranun dan Keda/an. Dalam kalan"an suku ini$ terdapat persamaan dan per!e(aan dari se"i !ahasa$ a"ama$ adat istiadat dan pe"an"an hidup termasuk ke!uda/aan mereka. 1pa!ila ditelusuri asal usul suku Kada(andusun di )a!ah$ terdapat !e!erapa te&ri /an" dikemukakan &leh para sar%ana$ se%arawan dan pen/elidik. 1da /an" men"atakan mas/arakat Kada(andusun !erasal dari kepulauan Cilipina dan ada /an" men/atakan suku ini !erasal dari China. 0amun$ ada pen"ka%i /an" men/atakan !ahawa suku Kada(andusun merupakan campuran !an"sa Cina den"an penduduk peri!umi di B&rne&. )elain dikaitkan den"an !an"sa Cina$ ada %u"a pendapat /an" men/atakan suku ini !erasal dari 1mman @6&rdanA melalui pr&ses mi"rasi. L&w K&k =n @2004A$ pen"ka%i antr&p&l&"i 'i(ikal dan lin"uistik per!andin"an mendapati !ahawa terdapat
1
Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah
persamaan dari se"i ciri#ciri 'i(ikal dalam kalan"an penduduk peri!umi di Dietnam$ aiwan$ Cilipina den"an suku Kada(andusun. Berdasarkan sum!er lisan pula$ suku Kada(andusun di )a!ah dikatakan !erasal daripada keturunan Kin&in"an @Ketua Dewa Kada(andusunA. .enurut mit&s$ Kin&in"an dan isterin/a telah mencipta semua /an" ada di !umi. .enurut 1smiat/ 1smat dan 7<el/n 1nn&l @2004A$ !erdasarkan Banci Penduduk )a!ah tahun 2000$ suku Kada(andusun ialah suku peri!umi /an" ter!esar di )a!ah$ iaitu se!an/ak 44, ,44 &ran" daripada 2 -03 4*+ %umlah penduduk di )a!ah. =leh se!a! suku ini merupakan suku /an" ter!esar di )a!ah$ mereka ka/a den"an !uda/a dan adat resamn/a seperti +i0ai*, hi-., .-03ai* dan tarian suma(au. )un""uhpun rumpun Kada(andusun merupakan rumpun /an" mempun/ai pecahan suku seperti /an" din/atakan se!elum ini$ dalam !uku ini ka%ian adat resam dan pantan" laran" /an" din/atakan han/alah mem!eri tumpuan kepada suku Kada(an /an" !erada di daerah Penampan". )uku Ba%au )ama pula merupakan suku /an" kedua ter!esar di )a!ah. )uku Ba%au )ama terdapat di kedua#dua !aha"ian di )a!ah$ iaitu di pantai !arat dan timur )a!ah. .enurut Banci Penduduk dan Perumahan$ 2000$ suku Ba%au )ama di seluruh )a!ah !er%umlah 343 14* &ran". )uku ini dikatakan !erketurunan pelaut /an" men/em!ah $4boh Dila-* atau uhan Laut. )eseten"ah daripada suku ini menin""alkan kehidupan di laut dan men%adi penternak serta peladan". .ereka ini dikenali se!a"ai :k&!&i imur: kerana kepakaran dan kehandalan menun""an" kuda. Ke!an/akan suku Ba%au )ama di )a!ah menetap di pesisiran pantai seperti di )emp&rna dan K&ta Belud. =leh se!a! ke!an/akan suku ini !era"ama 3slam$ adat resam dan pantan" laran" mereka men/amai mas/arakat .ela/u$ misaln/a adat !erkaitan kelahiran seperti !erpantan"$ menempah !idan dan melen""an" perut. Dari se"i !uda/a dan seni$ suku Ba%au )ama terkenal den"an kalang$ tarian !erunsai dan lim!ai. )elain suku Kada(andusun dan Ba%au )ama$ suku /an" adat resam dan pantan" laran"n/a turut dika%i ialah suku Bisa/a. )uku Bisa/a ke!an/akann/a menetap di daerah Beau'&rt dan Kuala Pen/u. )uku ini %u"a terdapat di daerah )ipitan"$ /akni di
2
PENGENALAN
)indumin dan .esap&l serta di daerah#daerah lain di )a!ah seperti di K&ta Kina!alu$ ;ila/ah Persekutuan La!uan$ awau$ )andakan$ Kenin"au$ Kudat$ K&ta Belud$ 8anau$ en&m dan Papar. .enurut )iti 1idah @2004A$ terdapat pel!a"ai te&ri tentan" asal usul suku Bisa/a di )a!ah. Ban/ak ka%ian /an" dilakukan sama ada /an" !er!entuk se%arah$ arke&l&"i ataupun sum!er# sum!er /an" !erupa cerita d&n"en" dan mit&s. ;alau !a"aimanapun$ asal usul suku ini !elum dapat di%elaskan la"i. 0amun$ !erdasarkan !ahasa dan !uda/a suku ini$ mereka !&leh dikelaskan dalam rumpun Dusun. .alah$ !erdasarkan ka%ian terkini ahli lin"uistik dan se%arah /an" men"ka%i asal usul !an"sa .ela/u mendapati tanah induk &ran" .ela/u#Pr&t& ialah B&rne&. )alah satu ca!an" !ahasa .ela/u#Pr&t& /an" terdapat di B&rne& ialah Dusun. =leh itu$ !&lehlah disimpulkan !ahawa suku Bisa/a merupakan penduduk asli B&rne&. .enurut keperca/aan tempatan$ perkataan Bisa/a !erasal daripada kata 4abi.a i,a /an" !ererti sese&ran" lelaki /an" nampak tampan dan "a"ah atau se&ran" wanita /an" cantik m&lek. )uku Bisa/a di )a!ah !era"ama 3slam dan tin""al di te!in"# te!in" sun"ai. 8umah mereka %u"a di!ina !erdekatan dan !iasan/a mereka ini mempun/ai hu!un"an keluar"a /an" rapat. 6ika dilihat dari sudut perkahwinan pula$ suku ini !erkahwin dalam kalan"an mereka. 8umah tradisi&nal suku ini di!ina daripada ka/u /an" kukuh dan ada %u"a daripada rum!ia. Dindin" rumah di!uat daripada pelepah rum!ia$ manakala lantai di!uat daripada kulit rum!ia dan atap di!uat daripada an/aman daun rum!ia. 8um!ia san"at sin&nim den"an suku ini kerana makanan ru%i mereka ialah sa"u daripada rum!ia. Pemilikan tanah rum!ia /an" luas$ sawah padi dan ternakan ker!au /an" !an/ak melam!an"kan status keka/aan sese&ran". 5khuwah antara mereka %u"a san"at kuat. )ikap !eker%asama dalam apa# apa %u"a urusan seperti men"er%akan sawah$ mem!uka hutan$ mem!ina rumah$ persiapan ma%lis perkahwinan dan kenduri amat kuat. 1malan !er"&t&n"#r&/&n" dalam kalan"an suku ini dise!ut se!a"ai ba4-05a01. .as/arakat Bisa/a %u"a mahir menan"kap ikan. .ereka men""unakan %ala dan !u!u %ika menan"kap ikan di sun"ai$ dan men""unakan pukat %ika di laut.
3
)uku ini %u"a terkenal den"an kemahiran mem!uat kra' tan"an. .ereka mem!uat pel!a"ai hasil kra' tan"an seperti !u!u atau .alii3, !akul "alas atau .a1i01$ dan la.-2. 1pa!ila mem!icarakan s&al !uda/a dan seni$ mas/arakat ini terkenal den"an alat mu(ik kulintan"an dan 1a4ba01. 1lat mu(ik ini dimainkan ketika ma%lis perkahwinan dan keramaian. Ba3a-6 pula merupakan seni n/an/ian rak/at Bisa/a. Ba3a-6 la(imn/a din/an/ikan &leh wanita ketika menuai padi se!a"ai ritual dalam akti<iti menuai padi untuk men/eru seman"at padi a"ar ker%a#ker%a penuaian !er%alan lancar. 0/an/ian ini %u"a serin" din/an/ikan ketika ma%lis perkahwinan dan keramaian. )eperti suku /an" lain$ mereka %u"a mempun/ai tarian tradisi&nal. arian terse!ut ialah Sa,a- Lili6-*$ Sa,a- T-4-*dan Sa,a- Ba1a+-.. )eterusn/a$ suku kaum /an" turut di!icarakan dalam !uku ini ialah suku kaum 8un"us. )uku 8un"us dikate"&rikan se!a"ai salah satu rumpun dalam Kada(andusun. 8un"us dikenali %u"a se!a"ai .&m&"un @penduduk asliA. .as/arakat 8un"us /an" terdapat di Kudat$ dikenali den"an nama su!suku seperti 8un"us$ Pillapa(an$ 9&ns&m&n$ 9andah&n$ dan 0ulluw. Kel&mp&k 8un"us /an" !erada di Pitas dikenali se!a"ai 8un"us .alu!an". )uku 8un"us terkenal den"an kra' tan"an$ terutama !aran"# !aran" /an" diper!uat daripada tem!a"a$ seramik$ "&n" dan manik. Pi0a2ol /an" merupakan susunan manik halus /an" diselempan"kan di dada si pemakai merupakan kra' tan"an suku ini /an" terkenal dan men%adi tarikan para pelanc&n". Biasan/a$ 6i0a2ol di!uat !erm&ti'kan manusia$ 'l&ra dan 'auna. 1ntara /an" menarik tentan" suku ini adalah dari se"i pakaian tradisi&naln/a /an" pel!a"ai warna. Pakaian tradisi&nal mereka dikenali se!a"ai bba0a* merupakan pakaian /an" ketat daripada paras !ahu hin""a paras pin""an" dan di%ahit den"an sehelai kain se"i empat serta !er!utan". Belahan di!uat pada !aha"ian ten"ah kain !a"i memudahkan kepala memasuki bba0a*. )elain bba0a*$ *a6i @kain sarun"A %u"a merupakan pakaian tradisi&nal suku 8un"us. Ta6i .i0a4bi*a0 diper!uat daripada kain !erwarna hitam !ersulam /an" dipakai &leh wanita 8un"us. )elain itu$
4
PENGENALAN
*a6i *i0o012-6a0 %u"a merupakan hasil tenunan /an" dipakai &leh wanita. )uku B&n""i pula menetap di Pulau Ban""i$ )a!ah /an" terletak di utara ne"eri )a!ah. idak ramai /an" men"etahui tentan" suku ini kerana petempatan mereka di kawasan pulau$ iaitu Pulau Ban""i. )uku B&n""i han/alah suku min&riti$ di sampin" suku#suku lain /an" ada di pulau ini seperti suku 5!ian$ Ka"a/an$ Bala!ak$ )uluk dan Ba%au. Perkampun"an suku B&n""i /an" !&leh dilalui den"an laluan kenderaan darat pula ialah Kampun" Lim!uak Darat$ Kampun" Batu La/ar$ Kampun" .aman"$ Kampun" Kapitan"an$ Kampun" Kalan"kaman dan Kampun" Palak Darat. Kampun"#kampun" /an" !&leh di%e%aki den"an !er%alan kaki ialah Kampun" em!isin"$ Kampun" )a!ur$ Kampun" L&k 1"un"$ Kampun" Pasir Hitam. Kampun" Pan"kalan Darat dan Kampun" L&k )impul han/a !&leh dilalui men""unakan !&t dan sampan. )e"elintir mas/arakat B&n""i men"ekalkan cara hidup primiti'. .enurut 1(rul @ Be+i*a Ha+ia0$ 10 .ac 2010A$ seseten"ahn/a masih selesa !ercawat$ terutama "&l&n"an tua. .alah$ mereka masih men"amalkan cara hidup tradisi&nal seperti memasak men""unakan ka/u api$ !er!uru dan !ertani secara pindah#randah. )uku ini men/ara hidup den"an !ertani dan mencari hasil hutan. .akanan utama mereka ialah u!i. )alah satu ciri suku ini ialah mulut mereka /an" kemerah# merahan kerana serin" men"un/ah sirih dan war"a emas suku ini serin" meme"an" "&!ek. Dise!a!kan suku ini hidup a"ak %auh daripada mas/arakat lain$ mereka a"ak pemalu. )eterusn/a$ suku 3ranun pula !&leh ditemui di !aha"ian Pantai Barat )a!ah$ khususn/a di K&ta Belud$ /akni di Kampun" Pantai 7mas$ Kampun" Ka"uraan$ Kampun" K&ta Pelanduk$ Kampun" amau$ Kampun" .ara!au$ Kampun" Pa/as#Pa/as$ Kampun" .arampa/an dan Kampun" K&ta B&n"an. )elain itu$ mas/arakat 3ranun %u"a !&leh didapati di Lahad Datu$ Kudat$ Likas dan K&ta Kina!alu. )elain di )a!ah$ suku 3ranun %u"a terdapat di Kepulauan )ulu dan .indana&$ Cilipina. )uku ini %u"a dikenali den"an nama 3llanun$ 3lanun$ 3rranun$ 3ranun# .erana& atau .erana& @Datu Bandira$ 1,,2A.
Perkataan 3ranun !ererti !erkasih#kasihan. Berkasih#kasihan pula meru%uk hu!un"an s&sial /an" amat erat$ terikat den"an tali persaudaraan /an" amat intim !erlandaskan sistem ker%asama dan "&t&n"#r&/&n". )uku 3ranun diperca/ai !erasal dari eluk 3llanun di Pulau .indana&$ Cilipina @Headl/$ 1,+1E Datu Bandira$ 1,,2A. Kedatan"an suku ini dikatakan !erdasarkan !e!erapa 'akt&r seperti perda"an"an$ pen"em!araan anak#anak datu atau 4e01a,a- /an" !ertu%uan mendapatkan kawasan !aharu untuk diter&kai$ men/e!arkan a"ama 3slam$ tindak !alas terhadap pen/eran"an !an"sa 7r&pah$ dan ke"iatan pelanunan @Datu Bandira$ 1,,2A. Me01a,a- dari aspek !ahasan/a !ererti per!uatan men"em!ara dari satu wila/ah ke satu wila/ah /an" lain. )uku 3ranun mempun/ai dialek atau !ahasan/a /an" tersendiri /an" dikenali se!a"ai ba.a I+a0-0. Bahasa 3ranun dikatakan ter"&l&n" dalam kumpulan !ahasa Hesper&nesia$ iaitu salah satu kumpulan keluar"a !ahasa 1ustr&nesia. Dari se"i !ahasa$ terdapat kelainan !erdasarkan tempat. .isaln/a$ dialek Ka"uraan dan dialek .arampa/an /an" mempun/ai per!e(aann/a. 1dat resam dan pantan" laran" suku ini !an/ak dipen"aruhi sistem kasta atau hierarki keturunan /an" ada dalam mas/arakat ini. )uku ini %u"a diperca/ai !erpe"an" te"uh kepada a"ama. )uku ini %u"a dikenali se!a"ai pela/ar /an" cekap dan terkenal den"an hasil tenunan kain /an" dise!ut se!a"ai tenunan 4-1ah dan .ia4ba*a0. arian tradisi&nal /an" terkenal dalam kalan"an suku ini ialah S-4a+a0-0. Demikian din/atakan sedikit latar !elakan" !e!erapa suku /an" diwacanakan adat resam dan pantan" laran"n/a dalam !uku ini. Pem!aca mun"kin menemui persamaan dalam !e!erapa adat dan patan" laran" suku#suku ini$ manakala seseten"ah adat pula merupakan kepun/aan suku itu sendiri. Di situlah letakn/a keunikan atau ciri khusus /an" men%adi citra !a"i suku itu sendiri. PERBINCAN AN A!A" )emua suku /an" diperkatakan dalam !uku ini men""am!arkan suku terse!ut secara keseluruhann/a$ kecuali suku Kada(andusun dan Ba%au )ama. Per!incan"an tentan" adat
6
PENGENALAN
resam dan pantan" laran" suku Kada(andusun dalam !uku ini han/a dihadkan kepada Kada(an di daerah Penampan". )uku Ba%au )ama pula meru%uk Ba%au )ama di pantai !arat selatan$ /akni dari K&ta Belud$ uaran$ K&ta Kina!alu dan Papar. =leh se!a! itu$ pastin/a terdapat !e!erapa kelainan dalam adat resam dan pantan" laran" Kada(andusun di daerah atau su!suku /an" lain seperti L&tud$ .urut dan Liwan. Be"itu %u"a su!suku Ba%au )ama /an" lain seperti Ba%au 5!ian dan PalaFu. Buku ini dihasilkan melalui ka%ian pustaka$ pen/elidikan dan temu ramah para penulis den"an in'&rman dalam kalan"an suku /an" terli!at. Ba"i tu%uan penulisan !uku ini$ penulis setiap !a! /an" dilantik merupakan penutur asli suku /an" !erkenaan. Pen/elidikan telah dilakukan secara mendalam. emu ramah den"an in'&rman tertentu dilakukan untuk memper&leh data /an" tepat tentan" adat resam dan pantan" laran" dalam suku terse!ut. Buku ini dihasilkan untuk mem!eri maklumat /an" rinci dan tepat tentan" adat resam dan pantan" laran" !e!erapa suku di )a!ah. )e!elum ini$ !elum ada sum!er ru%ukan /an" khusus tentan" hal ini /an" !&leh di%adikan ru%ukan mas/arakat$ terutama para pen/elidik dan mas/arakat luar. )uku#suku /an" dipilih ini merupakan antara suku /an" utama di )a!ah dan seseten"ahn/a merupakan suku /an" kuran" diperkatakan dalam kalan"an mas/arakat pada perin"kat ke!an"saan. =leh se!a! itu$ pener!itan !uku ini merupakan usaha rintis untuk men"eten"ahkan keka/aan dan keunikan adat resam dan pantan" laran" suku di )a!ah /an" mempun/ai pertem!un"an antara warisan animisme den"an /an" telah disesuaikan setelah mereka memeluk a"ama tertentu seperti 3slam dan Kristian. Kepel!a"aian suku di )a!ah turut mewarnai adat resam dan pantan" laran" suku#suku di )a!ah. Hasil tulisan ini pastin/a dapat men%adi sum!er ru%ukan dan !acaan mas/arakat /an" memerlukan maklumat tentan" adat resam dan pantan" laran" suku di )a!ah.
Bab 2 ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU BAJAU SAMA oleh RADIK TAIM
)uku Ba%au merupakan mas/arakat peri!umi )a!ah /an" kedua ter!esar selepas suku Kada(andusun. .enurut peran"kaan tahun 2004$ penduduk Ba%au di )a!ah !er%umlah 41* 000 &ran". .enurut Cik 6uliah Ha%i 1milasan$ pener!it rancan"an )iaran Bahasa Ba%au @Pantai imurA /an" ditemui penulis pada 1- .ei 2013$ penduduk Ba%au setakat tahun 2010$ se!an/ak 4+0 24, &ran". .a%&riti mas/arakat Ba%au hari ini mendiami kawasan Pantai Barat )a!ah seperti di K&ta Belud$ uaran$ K&ta Kina!alu$ Putatan$ K&ta .arudu$ Kudat dan Papar. Di Pantai imur pula ke!an/akann/a menetap di )emp&rna$ Kunak$ Lahad Datu$ )andakan$ Beluran dan %u"a di pulau#pulau di sepan%an" pantai )a!ah. 0amun /an" demikian$ seseten"ah mas/arakat )uku Ba%au mem!uat petempatan di !e!erapa daerah seperti di Kampun" empurun"$ Kuala Pen/u dan Kampun" K&ta 1/an"an$ Kenin"au. erdapat pel!a"ai andaian !a"aimana nama Ba%au ini diper&leh dan pen"klasi'ikasian di!uat. Pel!a"ai istilah di"unakan untuk mem!e(akan Ba%au di setiap wila/ah. Perkataan Ba%au meru%uk suku /an" men%adi peri!umi )a!ah$ manakala Bad%a& merupakan mas/arakat /an" mendiami "u"usan kepulauan .indana&$ dan Bad%&e ialah mas/arakat /an" mendiami wila/ah 3nd&nesia. .enurut pendapat penden"ar 8adi& .ala/sia )a!ah DC. )iaran Bahasa Ba%au melalui 8ancan"an 1neka &pika dan !uda/a kita sekitar tahun 2000#2010$ perkataan :Ba%au: !erasal daripada perkataan &ran" :Ber%auh:$ /akni &ran" /an" melakukan pela/aran /an" %auh melalui laut. =ran" 3n""eris men/e!ut perkataan :Ber%auh: se!a"ai :Beh%au:. .ereka !ertan/a kepada &ran" .ela/u :)iapakah mereka ituG =ran"
8
Bab 2
!er%auh tuan$ %awa! &ran" .ela/u. 1pa &han" !eh%au$ %awa! &ran" 3n""eris itu:. =leh se!a! itu$ mereka men/amakan mas/arakat /an" tin""al di pesisir pantai )a!ah se!a"ai &ran" :Beh%au:. .ereka mun"kin meru%uk &ran" /an" !ela/ar di laut. erdapat dua kel&mp&k mas/arakat Ba%au$ iaitu Ba%au pantai !arat dan Ba%au pantai timur. Ba%au pantai !arat dikenali se!a"ai :)ama: atau %&m& )ama$ manakala Ba%au )emp&rna dikenali se!a"ai )ama )emp&rna atau %&m& )ama )emp&rna. =ran" Ba%au %u"a men/e!ut &ran" Bad%a& dari Cilipina se!a"ai Ba%au Philipin. )uku kaum Ba%au memiliki pel!a"ai dialek dalam kalan"an kel&mp&k suku Ba%au /an" !erlainan tempat. .isaln/a$ dialek pertuturan mas/arakat Ba%au di pantai !arat !er!e(a daripada mas/arakat Ba%au di pantai timur. )uku ini men""elar diri mereka se!a"ai :)ama: apa!ila men"enalkan diri dalam !ahasa Ba%au )ama. )e!alikn/a$ apa!ila !ercakap dalam !ahasa .ela/u$ mereka memperkenalkan diri mereka se!a"ai Ba%au. Demikian %u"a apa!ila suku lain memperkenalkan mereka dalam !ahasa sukuan$ turut men""unakan kata :)ama:. .isaln/a$ apa!ila suku Kada(andusun memperkenalkan suku Ba%au dalam !ahasa Kada(andusun$ mereka akan men"atakan itu :tanak )ama: /an" !ererti anak Ba%au. Dari perspekti' se%arah$ suku Ba%au ialah "enerasi asli .ela/u Deutr& /an" mula !er"erak dari >unan ke 1sia en""ara kira# kira 1+00 tahun )e!elum .asihi$ iaitu 3+00 tahun /an" lalu /an" kemudian terse!ar luas di seluruh kepulauan .ela/u dan Lautan Pasi'ik. )uku Ba%au adalah antara penduduk asal 0usantara dari Kepulauan Belau @PalauA di se!elah timur hin""a )umatera di se!elah !arat serta dari 9u"usan Kepulauan 3rian di se!elah selatan hin""a Kem!&%a dan ./anmar @BurmaA di utara. )eperti suku lain di )a!ah$ mas/arakat Ba%au %u"a terkenal den"an adat resam /an" pel!a"ai dan unik. Dalam kehidupan mereka$ adat resam /an" !erkaitan kelahiran$ perkahwinan dan kematian amat dititik!eratkan. 0amun$ dalam !a! ini adat resam dan pantan" laran" /an" di!icarakan han/alah men"khusus kepada Ba%au )ama /an" mendiami kawasan pantai !arat )a!ah. ADAT RESAM DAN PANTAN
9
"ARAN
1dat merupakan peraturan /an" harus dipatuhi dan sudah diamalkan se%ak turun#temurun dalam sese!uah mas/arakat. .enurut )aidatul 0&rnis e* al. @2004A$ perkataan adat !erasal daripada !ahasa 1ra! /an" !ermaksud ke!iasaan. 1"ama 3slam telah men"u!ah makna adat men%adi ke!iasaan. Pada (aman pra# 3slam$ .ela/u mem!awa k&nsep ini den"an makna /an" luas dan mendalam sehin""a meran"kumi keseluruhan cara hidup /an" ditakri'kan se!a"ai ke!uda/aan$ undan"#undan"$ sistem mas/arakat$ upacara dan se"ala macam ke!iasaan termasuklah cara makan dan duduk. =leh itu$ k&nsep adat !&leh dikatakan se!a"ai keseluruhan c&rak kehidupan atau ke!uda/aan manusia dalam alam n/ata dan %u"a men"hu!un"kan manusia den"an alam k&smik /an" sim!&lik dan se%a"at. 1dat men%adi ciri kehidupan$ !ukan saha%a manusia dalam lin"kun"an alam ta!iin/a$ !ahkan dalam kalan"an makhluk seperti haiwan dan tum!uhan. =leh itu$ !&leh dikatakan !ahawa hukum alam ialah adat. Dalam k&nteks ini$ adat merupakan perlakuan /an" pada mulan/a diamalkan se!a"ai suatu ke!iasaan$ kemudian men%adi amalan daripada indi<idu kepada amalan mas/arakat. 1dat %u"a merupakan aturan cara hidup /an" meliputi se"ala !entuk ritual$ adat resam dan hukuman. 1dat diperlukan untuk mem!entuk mas/arakat /an" teratur dan !erdisiplin. 0ik 1!dul 8ashid dalam )aidatul 0&rnis e* al. @2004A$ men%elaskan terdapat empat kriteria !erkaitan adat$ iaitu adat mestilah mempun/ai se%arah turun#temurun dan tidak !&leh direka#reka &leh mas/arakat$ adat mestilah dianuti$ disan%un"$ diha/ati serta dipatuhi mas/arakat$ adat mestilah !erterusan dalam sesuatu suku atau !an"sa dan adat mestilah mempun/ai pen"uatkuasaan untuk men"enakan hukuman terhadap &ran" /an" melan""ar adat terse!ut. )aidatul 0&rnis e* al. @2004A$ turut meneran"kan !ahawa pantan" laran" merupakan satu :disiplin lisan: /an" diamalkan dan umumn/a se"ala perlakuan serta tindak#tanduk /an" diamalkan itu meliputi undan"#undan" adat. Pantan" laran" ini %u"a suatu tradisi pendidikan secara lan"sun" atau tidak lan"sun" dan untuk kese%ahteraan mas/arakat umumn/a.
10
Bab 2
.as/arakat Ba%au !erpe"an" kuat kepada adat serta men"amalkan pantan" laran" /an" diwarisi turun#temurun. 1ntara adat dan pantan" laran" /an" men%adi pe"an"an mas/arakat ini termasuklah adat !ermas/arakat$ kehidupan$ kematian$ pernikahan dan !er%iran.;alaupun !e"itu$ terdapat !e!erapa amalan adat /an" dipraktikkan di !e!erapa tempat dipen"aruhi latar !elakan" penduduk sekitar. )e!a"ai c&nt&h$ di K&ta Belud$ adat dan !uda/a mas/arakatn/a hampir sama den"an mas/arakat 3ranun$ !e"itu %u"a di se!elah Papar$ adat mas/arakat Ba%au !erasimilasi den"an adat dan !uda/a mas/arakat Brunei. 1ntara pantan" laran" /an" men%adi amalan mas/arakat ini termasuklah tidak !&leh !ersiul pada waktu malam kerana dikhuatiri dicekik makhluk halus. idak !&leh !era/un pada waktu malam$ khususn/a &ran" dewasa serta tidak !&leh men""untin" ram!ut dan mem&t&n" kuku pada waktu malam kerana diperca/ai akan mem!awa sial. )eterusn/a$ perempuan /an" men/an/i sam!il memasak diperca/ai mendapat suami tua. 8umah /an" didirikan pada waktu "erhana pula diperca/ai men"hadapi kesukaran pada masa depan. )ekiran/a ada &ran" /an" ter%atuh ketika mem!ina rumah$ maka rumah terse!ut hendaklah dir&!&hkan dan di!an"unkan semula. 6ika tidak di!uat demikian$ pen"hunin/a sentiasa men"hadapi malapetaka. Ketika !erpindah rumah$ !aran"#!aran" keperluan dapur hendaklah dipindahkan atau dian"kat terle!ih dahulu kerana diperca/ai dapat memurahkan re(eki. Ketika !erpindah rumah$ perlu diadakan upacara men/alakan ti"a !atan" lilin pada kedudukan lurus. 6ika lilin di ten"ah#ten"ah terpadam dahulu menandakan alamat tidak !aik. )elain itu$ amalan mem!uka pintu rumah awal pa"i se!elum matahari ter!it perlu diamalkan kerana !&leh mendatan"kan re(eki /an" !erterusan. )eterusn/a$ semasa men/em!elih ker!au atau sapi$ dilaran" menarik ek&r kerana !&leh men/e!a!kan cirit#!irit apa!ila da"in"n/a dimakan kelak. Dilaran" %u"a mem&t&n" da"in" di atas da"in" kerana dikhuatiri !&leh men/e!a!kan sakit perut. Per!uatan melantak pada waktu malam %u"a !&leh mendatan"kan musi!ah. .as/arakat ini %u"a turut men"amalkan !e!erapa adat untuk men"u!ati pen/akit. .as/arakat Ba%au memperca/ai !ahawa
11
pen/akit seperti "an""uan makhluk halus !&leh men/e!a!kan kematian. =leh se!a! itu$ pel!a"ai kaedah di"unakan untuk men"u!ati pen/akit. .isaln/a$ pen/akit bo,o /an" dise!a!kan &leh tindak !alas makhluk halus !erpunca daripada per!uatan ahli keluar"a sendiri. .as/arakat ini memperca/ai !ahawa keluar"a /an" mem!uat sesuatu peker%aan di kawasan halaman rumah seperti mem!ersihkan kawasan /an" lama tidak dite!as$ !&leh mendatan"kan pen/akit sekiran/a salah se&ran" ahli keluar"a /an" mem!ersihkan kawasan terse!ut :terkena: makhluk halus bo,o. C&nt&hn/a$ %ika terkena pada tan"an makhluk halus$ maka keluar"a akan mendapat pen/akit !en"kak tan"an. )e&ran" dukun /an" ari' akan dipan""il untuk men"u!ati pen/akit ini. Dukun terse!ut akan men%alankan upacara /an" dinamakan :mawas:. .awas ialah kaedah peru!atan men""unakan !e!erapa peralatan seperti pisau$ kun/it$ air$ !ulu a/am dan a/am. Be!erapa mantera %u"a di!aca dalam upacara ini. Ada# Men$a%a& Menegu' a#au Men$e(u# .as/arakat ini %u"a memperca/ai !ahawa tidak !&leh men/e!ut nama &ran" /an" le!ih tua daripada kita$ khususn/a /an" mempun/ai pertalian darah. C&nt&hn/a !apa$ i!u$ nenek dan datuk kerana !&leh mendatan"kan ketulahan seperti perut mem!usun" dan hidup tidak aman. )ekiran/a terse!ut %u"a tanpa sen"a%a nama &ran" /an" le!ih tua /an" masih hidup$ maka hendaklah diun"kapkan perkataan T-lah ba*- bo7 a2- *-lah$ maksudn/a :Ketulahan dulu itu !atu !arulah sa/a ketulahan.: Ba"i nama &ran" tua /an" telah menin""al dunia$ %ika terse!ut hendaklah diun"kapkan perkataan 4-3a84-3aa0 6a0 io 6o.o2 .,-+1a /an" !ermaksud :mudah#mudahan dia masuk s/ur"a.: Diat a#au Sogit .aksud 3ia* atau .o1i* ialah denda /an" dikenakan terhadap sese&ran" /an" telah melakukan kesalahan secara tidak sen"a%a dan men/e!a!kan kecederaan sehin""a keluar darah. Dendan/a ialah seek&r a/am atau sehin""a seek&r ker!au$ !er"antun" pada kesalahan.
12
Bab 2
ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN KE"AHIRAN erdapat !e!erapa adat resam dan pantan" laran" /an" perlu dipatuhi &leh wanita hamil dan ahli keluar"an/a. 1ntaran/a termasuklah pantan" laran" ketika hamil dan selepas !ersalin. )elain itu$ adat /an" !erkaitan kelahiran pula seperti menempah !idan$ 3Hamat atau 1(an dan !erkhatan. Pan#ang "a'ang Ke#i)a Mengandung Dalam mas/arakat Ba%au )ama$ wanita hamil harus mematuhi !e!erapa pantan" laran". )ekiran/a pantan" laran" ini tidak dipatuhi$ dikhuatiri mendatan"kan masalah kepada si i!u ataupun !a/i dalam kandun"an atau ketika !ersalin kelak. .enurut Puan 6unah !inti .ad /an" tin""al di Kampun" 0&n"k&lud uaran @ditemui penulis pada 2, 1pril 2013A$ ketika men"andun" !e!erapa pantan" laran" perlu diikuti$ antaran/a suami dilaran" mem!unuh haiwan dan !inatan" terutaman/a /an" "an%il$ ditakuti akan mendatan"kan masalah kepada !a/i seperti kecacatan dan suami %u"a dilaran" melantak paku kerana diperca/ai akan men/ukarkan pr&ses !ersalin. .enurut Puan 1srah 3!rahim /an" !erasal dari Kampun" L&k Kawi Baru$ Putatan @ditemui penulis pada 24 1pril 2013A$ sese&ran" wanita /an" sedan" men"andun" tidak !&leh melakukan ker%a#ker%a !erat kerana !im!an" akan ter%atuh lalu men/e!a!kan kemudaratan kepada kandun"an seperti ke"u"uran atau anak /an" !akal dilahirkan itu dikhuatiri men"alami kecacatan. ;anita hamil %u"a tidak !&leh duduk di pintu kerana diperca/ai sukar melahirkan anak$ atau men"alami sakit perut !erpan%an"an. Dia %u"a tidak !&leh makan di dalam !esen kerana dikhuatiri mulut anak /an" lahir men%adi !esar men/erupai !esen.)ese&ran" /an" lalu di !elakan" wanita hamil dilaran" mem!awa un""un @petun"utA api kerana dikhuatiri keluar darah tidak !erhenti apa!ila wanita terse!ut !ersalin nanti. ;anita hamil %u"a tidak di!ernarkan melan"kah tali ker!au takut @pen"enA temp&h kandun"an hin""a 12 !ulan. )uami pula tidak !&leh men/an"kut atau melilitkan tuala di leher kerana ditakuti leher !a/i terlilit tali pusat. )elain itu$ wanita /an" men"andun" %u"a perlu men"hindari !e!erapa perkara seperti dilaran" mentertawakan sesuatu /an"
13
"an%il kerana ditakuti !a/i /an" dilahirkan men/erupai !enda terse!ut. ;anita hamil %u"a tidak di"alakkan makan nanas kerana !uah ini diperca/ai !er!isa dan !&leh men/e!a!kan ke"u"uran. )elain itu$ mereka %u"a tidak !&leh meminum atau mandi air hu%an /an" %atuh dari !um!un" kerana !im!an" %anin akan mati$ terutama !a"i mereka /an" men"andun" anak sulun". ;anita /an" men"andun" tidak di!enarkan memarut kelapa dan men/entuh santan kerana dikhuatiri akan men"hadapi kesulitan semasa !ersalin. )eterusn/a$ mereka %u"a tidak !&leh men"un%un"i tempat !erlakun/a kematian kerana !im!an" anak dalam kandun"an men%adi lemah dan terkena pen/akit. Ada# Menem%ah Bidan )elain pantan" laran"$ terdapat %u"a adat resam /an" diamalkan &leh mas/arakat Ba%au )ama !erkaitan kehamilan seperti menempah !idan. Bidan akan dipan""il sekiran/a wanita hamil telah menun%ukkan tanda#tanda hendak !ersalin dan !e!erapa peralatan tertentu disediakan. 1dakala di !awah rumah terse!ut$ duri dan !enda#!enda ta%am seperti !esi atau paran" diletakkan untuk men"elakkan atau men%auhkan "an""uan makhluk halus. Dilaran" men%emput !idan pada waktu malam kerana ditakuti ter%adi "an""uan makhluk halus. .akhluk halus diperca/ai !&leh men/erupai !idan terse!ut lalu men"hisap darah wanita hamil terse!ut sehin""a mem!awa kematian. )elain itu$ !idan /an" mem!antu semasa kelahiran hendaklah di!eri hadiah !erupa min/ak tanah$ lilin$ %arum$ !enan"$ kain sarun" dan %u"a duit. Pem!erian ini se!a"ai :pekeras: atau pen"eras a"ar mata si !idan tidak ka!ur selepas men/am!ut !a/i /an" lahir. .enurut Cande/ Ha%i 6aliun$ dari Kampun" )uasai$ K&ta Belud @ditemui penulis pada 30 .ei 2013A$ :Dalam mas/arakat Ba%au )ama @K&ta BeludA$ !idan dikenali se!a"ai 6e01-li0 atau 6a03ai.: )etelah tu%uh !ulan hamil$ wanita !erkenaan akan menempah !idan dan ma%lis d&a selamat akan diuruskan &leh !idan terse!ut. Kelahi'an )e!aik#!aik saha%a !a/i dilahirkan$ !apa atau imam melaun"kan a(an di telin"a anak /an" !aru dilahirkan itu. Keluar"a
14
Bab 2
men"adakan ma%lis !er%a"a#%a"a selama enam malam !erturut# turut. Pada hari ketu%uh$ diadakan ma%lis kenduri kes/ukuran se!a"ai tanda kelahiran. Pada hari itu %u"a anak akan di!eri nama. .a%lis kenduri di!uat !ersama#sama den"an upacara mencukur ram!ut$ ma%lis ini dikenali se!a"ai :"untin" umur: dan 6i*- e4ba01i. )e!elum itu$ disediakan kelapa muda /an" dip&t&n" untuk di!uat penutup$ kelapa muda /an" disediakan ini untuk men/impan ram!ut !a/i /an" di"untin" dan ditanam !erdekatan den"an tem!uni /an" ditanam terle!ih dahulu pada hari kelahiran !a/i. )elepas !ersalin$ rantin" !erduri perlu di"antun"kan di dalam rumah atau di !awah k&l&n" untuk men"halan" "an""uan makhluk halus. 0amun$ terdapat seseten"ah mas/arakat Ba%au )ama /an" men"adakan kenduri mencukur ram!ut atau p&t&n" %am!ul pada hari lain. .isaln/a$ selepas !a/i dilahirkan pada hari /an" ke#40$ hari ke#100 atau pada ulan" tahun kelahirann/a. Iqamat atau Azan Ba"i mas/arakat 3slam$ disunatkan men"a(ankan dan men"iHamatkan !a/i /an" !aru dilahirkan. 3Hamat !ukanlah suatu adat$ tetapi upacara ritual. )etelah diikat pusatn/a$ !a/i akan dimandikan dan !e!erapa minit kemudian dia(ankan @!a"i anak lelakiA dan diiHamatkan @!a"i anak perempuanA di telin"a !a/i itu. )emasa a(an$ !a/i itu disuapkan sedikit "aram dan "ula se!a"ai tanda !a/i menempuh kehidupan alam dunia$ dan selepas itu !a/i akan disusukan.
15
am(a' *.+ :9untin" umur: atau !ercukur ram!ut.
Menanam Tembuni )elain itu$ dilaran" men&leh ke kiri dan ke kanan semasa menanam tem!uni. Per!uatan ini diperca/ai !&leh men/e!a!kan mata !a/i men%adi %ulin". )ekiran/a penanam tem!uni ternampak an%in"$ a/am atau haiwan lain$ dia tidak !&leh
16
Bab 2
mene"ur den"an perkataan /an" kesat kerana dikhuatiri anak itu akan nakal. Menimbang Bayi pada Bulan Safar dan Muharam 5mumn/a$ mas/arakat Ba%au )ama amat teliti tentan" masa kelahiran anak mereka. Ba/i /an" dilahirkan pada !ulan )a'ar dan .uharam dikatakan nasi!n/a kuran" !aik. 5ntuk men"elakkan !a/i ditimpa kecelakaan$ maka pada kenduri /an" ketu%uh diadakan ma%lis Ni4ba01$ iaitu ma%lis untuk :menim!an": !a/i. .a%lis ini !ukanlah !ertu%uan men"etahui !erat !a/i$ se!alikn/a merupakan satu usaha untuk meminta pertim!an"an daripada uhan a"ar nasi! !a/i terse!ut !aik. erdapat !aran"an tertentu /an" di"unakan dalam upacara ini$ antaran/a termasuklah alu atau penum!uk padi /an" di%adikan !atan" penim!an". Batan" penim!an" itu akan di!alut den"an tu%uh hasta kain putih. )elain itu$ !atu#!atu tim!an" /an" terdiri daripada se!ekas air$ seikat ka/u /an" sederhana !esarn/a$ seperiuk nasi dan tu%uh !i%i kelapa muda turut di"unakan dalam upacara ini. Baha"ian !atan" penim!an" diikatkan den"an tali kasar /an" disan"kut pada alan" !um!un" rumah supa/a !atan" !erada dalam keadaan ter"antun". Pada hu%un" !atan" penim!an" itu akan dipasan"kan a/unan kanak#kanak /an" hendak ditim!an"$ sementara pada hu%un" /an" satu la"i akan di"antun"kan !atu# !atu tim!an". Batu#!atu tim!an" /an" terdiri daripada se!ekas air$ seperiuk nasi dan seikat ka/u wa%i! di"unakan. Han/a kelapa muda /an" !&leh ditam!ah atau dikuran"kan !ilan"ann/a men"ikut !erat !a/i. 1pa!ila !atu#!atu tim!an" sudah seim!an" !eratn/a den"an !erat !a/i$ !atan" penim!an" serta se"ala muatann/a akan dipusin"kan dan kemudian dilepaskan supa/a !atan" penim!an" !erputar pada keadaan asaln/a. Ba/i diletakkan dalam !uaian tim!an"an$ kemudian$ !uaian tim!an" terse!ut dipusin"kan se!an/ak tu%uh kali pusin"an. )etiap kali pusin"an$ !aran" akan ditukar. 1pa!ila tamat upacara penim!an"an$ ram!ut !a/i akan di"untin". Berkhatan
17
)e!a"ai &ran" 3slam$ anak#anak lelaki dan perempuan akan dikhatankan apa!ila sudah cukup umur. La(imn/a$ anak perempuan dikhatankan ketika !erumur lima tahun$ sementara anak lelaki pula dikhatankan ketika !erumur 12 tahun dan 1+ tahun. .a%lis !erkhatan kanak#kanak lelaki le!ih meriah !er!andin" den"an upacara !erkhatan kanak#kanak perempuan. 6amuan di!uat di mas%id atau di rumah kanak#kanak terse!ut selepas upacara !erkhatan selesai. Be(e'a%a Pan#ang "a'ang Sele%as Be'salin erdapat !e!erapa pantan" laran" untuk wanita selepas !ersalin /an" men%adi amalan mas/arakat Ba%au. 1ntaran/a$ dilaran" makan makanan se%uk kerana !im!an" mendatan"kan uri$ iaitu mer&/an. )eterusn/a$ dilaran" makan makanan /an" !er!isa seperti ikan !elais$ makanan /an" men/e!a!kan ke"atalan seperti udan"$ s&t&n" dan ketam kerana dikhuatiri anak akan terkena pen/akit "atal. 3!u %u"a tidak !&leh memukul a!an" atau kakak kepada !a/i kerana diperca/ai i!u akan kam!uh. .enurut Puan Halimah 1tus$ +- tahun /an" !erasal dari Kampun" Pen"alat Besar Papar$ masa !erpantan" selepas !ersalin ialah selama 44 hari. Bidan akan men"am!il alih tu"as memandikan i!u pada hari ketu%uh hin""a hari ke#44. .andi ini dinamakan mandi ni'as selepas !ersalin. )elepas !ersalin$ i!u dilaran" men"an"kat !aran" /an" !erat kerana dikhuatiri peranakan akan turun. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN PERKAH!INAN erdapat !e!erapa pantan" laran" dan adat resam /an" perlu dipatuhi &leh mas/arakat ini. 1ntara adat /an" perlu diikuti termasuklah adat se!elum perkahwinan seperti merisik$ meminan"$ 01a*-+ 6e0o01o* dan adat ketika ma%lis perkahwinan. Ada# Resam )e#i)a P'a%e')ah,inan erdapat !e!erapa adat resam se!elum perkahwinan /an" perlu dipatuhi &leh mas/arakat Ba%au )ama. 1ntaran/a merisik$ 6e.o+o01 4e03o atau meminan" dan 01a*-+ 6e0o01o*.
18
Bab 2
Merisik (Tilou-tilou Idaan 1dat merisik tidak !an/ak !er!e(a daripada adat mas/arakat .ela/u. )e!elum perkahwinan !erlan"sun"$ upacara merisik terle!ih dahulu dilakukan. .enurut aim !in u$ *4 tahun /an" merupakan !ekas Ketua Kampun" 0&n"k&lud$ uaran @ditemui &leh penulis pada 24 Ce!ruari 2013A$ :perkahwinan suku kaum Ba%au )ama penuh den"an adat istiadat$ antaran/a adat merisik /an" dikenali se!a"ai *ilo-8*ilo- i3aa0:. Cara merisik ini hampir sama den"an cara /an" diamalkan &leh suku kaum /an" lain$ iaitu den"an melantik wakil !a"i menemui keluar"a "adis. )etelah mendapat kepastian !ahawa "adis itu !elum mempun/ai ikatan dan sec&c&k den"an kein"inan pihak lelaki !erkaitan rupa paras$ !udi !ahasa serta marta!at keluar"an/a$ kemudian diikuti upacara meminan" 6e.o+o01 4e03o. .a%lis meminan" ini dikenali se!a"ai Se011e+-0i. !esorong Mendo atau Meminang Dalam ma%lis ini$ pihak lelaki mem!awa se!entuk cincin$ sepersalinan pakaian dan wan" tunai se!an/ak 8.100.00 @men"ikut keadaanA se!a"ai pen"ikat tali pertunan"an. Pihak lelaki dan perempuan akan men"adakan ma%lis keramaian sekuran"#kuran"n/a sehari se!elum hari meminan". Keramaian itu di%alankan den"an men"adakan ma%lis be*i*i2 dan runsai$ namun tidaklah secara !esar#!esaran seperti persediaan ma%lis perkahwinan. .enurut )udin !in .adin$ penduduk Kampun" L&k Kawi !aru$ :)emasa ma%lis 6e.o+o01 4e03o$ adat !uka mulut dimulakan:$ iaitu pihak lelaki dikehendaki mem!a/ar 8.20.00 kepada pihak perempuan se!elum memulakan per!ualan atau men"emukakan sesuatu perkara. emp&h pertunan"an !iasan/a !erlan"sun" selama setahun untuk mem!&lehkan pihak lelaki mem!uat persediaan. 1pa!ila temp&h /an" ditentukan ti!a$ pihak lelaki sekali la"i akan men"hantar r&m!&n"an ke rumah perempuan untuk mem!incan"kan :!erian:$ iaitu pem!erian pihak lelaki kepada pihak perempuan$ termasuklah mas kahwin$ !elan%a kahwin dan hantaran. .a%lis ini dise!ut 01a*-+ 6e0o01o*.
19
"gatur !enongot Dalam ma%lis ini$ kedua#dua !elah pihak akan !er!incan" tentan" %umlah !erian 6e0o01o* /an" diminta. .enurut Ha%i 6uin !in Dulminin$ Kampun" 9ilin"$ uaran$ antara perkara /an" terkandun" dalam permintaan pihak perempuan termasuklah 6e0o01o*$ iaitu !erian. )elain itu$ adat$ iaitu pem!erian !e!erapa ek&r ker!au atau lem!u$ sama ada seek&r atau hin""a lima ek&r. Kadan"kala pihak lelaki mem&h&n pertim!an"an !e!erapa ek&r ker!au atau lem!u /an" diminta di"antikan den"an nilai wan". C&nt&hn/a$ %ika permintaan pihak perempuan se!an/ak lima ek&r ker!au$ dua ek&r di!eri ker!au /an" hidup @adat hidupA$ ti"a ek&r di"antikan den"an nilai wan" /an" dikenali se!a"ai :adat mati:. )eterusn/a pikulan$ iaitu wan" rin""it /an" di!eri se!a"ai sa"u hati kepada waris terdekat /an" men"endalikan 01a*-+ 6e0o01o*$ la(imn/a diwakili dua &ran" ahli keluar"a. Pikulan di!a/ar &leh pihak lelaki. Pikulan %u"a melam!an"kan ikatan kekeluar"aan /an" kukuh melalui %umlah &ran" /an" mewakili per!incan"an. )emakin !an/ak !ilan"an wakil !ermakna le!ih kukuh hu!un"an kekeluar"aan. Keluar"a perempuan dan lelaki$ !iasan/a dua &ran" daripada waris perempuan dan dua &ran" daripada waris lelaki terli!at secara lan"sun" dalam per!incan"an awal dan akhir temp&h pertunan"an antara kedua# dua pihak. .ereka %u"a !ertan""un"%awa! untuk !er!incan" semula sekiran/a ter%adi perkara#perkara pentin" seperti putus tunan". Kedua#dua !elah pihak akan menerima !a/aran daripada pihak lelaki !er%umlah tidak kuran" daripada 8. 20.00. )eterusn/a$ perkara /an" turut terkandun" dalam permintaan pihak perempuan ialah Ta9a1 atau "&n" /an" merupakan adat /an" semakin kuran" diamalkan. 1dat ini !ertu%uan mem!eritahu pihak lelaki !ahawa keluar"a "adis !erasal daripada keturunan !erada. Kela012aa0 pula merupakan !a/aran kepada kakak !akal tunan" %ika adik mendahului kakak. Keris turut di!eri se!a"ai lam!an" :8a%a )ehari: /an" diminta &leh pihak perempuan$ manakala Pe0e0ai22a0 di"unakan apa!ila "adis lari kepada lelaki /an" dicintain/a setelah pinan"an lelaki dit&lak &leh keluar"a perempuan. 6ika !erlaku keadaan ini$ pasan"an harus dinikahkan se"era !a"i men"elakkan !erlaku
20
Bab 2
perkara /an" tidak diin"ini. .a%lis pernikahan la(imn/a dilakukan secara sederhana$ namun ada %u"a /an" mem!uat ma%lis secara !esar#!esaran. Majlis Pe')ah,inan .a%lis keramaian di!uat !e!erapa hari se!elum ma%lis perkahwinan /an" se!enar. Biasan/a$ ma%lis terse!ut diadakan selama tu%uh hari !erturut#turut dan ma%lis be*i*i2 diadakan$ iaitu memainkan alat !un/i#!un/ian kulintan"an /an" terdiri daripada kulintan"an$ "&n"$ *-011al atau canan" dan "endan" di tempat kediaman kedua#dua !elah pihak. Kumpulan mu(ik ini terdiri daripada enam &ran" pemain /an" diketuai se&ran" wanita /an" memainkan kulintan"an$ dua &ran" pemukul "endan"$ dua &ran" pemain "&n" dan se&ran" pemain *-011al. .a%lis ini mun"kin !erlan"sun" hin""a larut malam diikuti tarian tradisi&nal /an" dinamakan runsai. arian ini memerlukan antara enam &ran" hin""a lapan &ran" penari termasuk dua &ran" wanita. arian ini !ertam!ah meriah apa!ila diserikan den"an 2ala01$ iaitu pantun dua kerat /an" di%ual dan di!eli &leh penari lelaki dan perempuan. )ehari se!elum hari perkahwinan$ !akal pen"antin lelaki dan perempuan men"adakan ma%lis .andi Bedak$ /akni malam !erinai. Pen"antin /an" telah dihias dan didandan duduk di atas pelamin sam!il melihat persem!ahan kumpulan k&mpan" dan selepas itu diadakan !acaan !er(an%i serta marha!an. Pada hari perkahwinan$ pen"antin memakai pakaian !aharu$ !iasan/a !erwarna kunin" dan hi%au /an" diper!uat daripada sutera. 8am!ut pen"antin perempuan dihiasi .e+i46a2$ iaitu se%enis mahk&ta. Pen"antin lelaki /an" !erpakaian ser!a kunin" len"kap den"an tan%ak dan !ersen%atakan se!ilah keris diusun" den"an tandu @han/a diamalkan &leh Ba%au )ama K&ta BeludA &leh !e!erapa &ran" ahli keluar"an/a$ atau menun""an" kuda ketika menu%u ke kediaman pen"antin perempuan den"an diirin"i pukulan "&n" !erirama *i1a38*i1a3 semasa melalui %alan /an" dihias den"an !endera /an" !erwarna#warni. Be!erapa das tem!akan dilepaskan se!a"ai tanda h&rmat dan men"alu#alukan keti!aan r&m!&n"an pen"antin lelaki di
21
halaman rumah pen"antin perempuan. Pen"antin lelaki /an" turun dari tandu atau kudan/a di%ulan" di atas !ahu an""&ta r&m!&n"an atau didukun" masuk ke rumah pen"antin perempuan. Dia kemudiann/a dipersilakan duduk di tempat /an" dikhaskan untukn/a dan paluan "&n" serta k&mpan" akan di!erhentikan serta#merta. Pen"antin lelaki akan menun""u ma%lis akad nikah /an" di%alankan tidak lama selepas itu. .enurut .at !in 1hmad /an" ditemui pada 30 1pril 2013$ di !e!erapa !uah kampun" di daerah uaran$ kadan"kala pen"antin lelaki dinikahkan secara !erdiri &leh !apa pen"antin perempuan. 5pacara akad nikah secara !erdiri %u"a dilakukan &leh mas/arakat Ba%au )ama K&ta Belud /an" telah diwarisi secara turun#temurun. 0amun$ tidak dapat dipastikan asal usul adat pernikahan secara !erdiri ini. Dalam pada itu$ pen"antin lelaki akan men"am!il wuduk dan ma%lis akad nikah dilan"sun"kan. Pen"antin lelaki kemudian masuk ke !ilik pen"antin perempuan untuk upacara mem!atalkan air sem!ah/an". Pen"antin lelaki dan r&m!&n"ann/a harus melalui !e!erapa lapis ta!ir /an" di%adikan halan"an se!elum masuk ke !ilik pen"antin perempuan. )etiap ta!ir itu han/a di!uka apa!ila di!a/ar sekitar 8.10.00 hin""a 8.20.00 ataupun den"an mem!aca pantun$ s/air atau nas/id empat kerat /an" dila"ukan. )etelah pen"antin lelaki men/entuh dahi atau u!un#u!un isterin/a$ kedua#dua mempelai itu disandin"kan. Kemudian$ kedua#dua pen"antin keluar !ertemu dan !ersalaman den"an tetamu. erdapat !e!erapa pantan" laran" /an" perlu dipatuhi dalam perkahwinan mas/arakat Ba%au. .ereka memperca/ai perkahwinan sesama keluar"a terdekat seperti sepupu se!a"ai :panas: kerana !im!an" anak /an" !akal dilahirkan kelak tidak cerdik. .as/arakat ini %u"a tidak akan men"adakan ma%lis perkahwinan atau mendirikan rumah pada !ulan )a'ar dan .uharam kerana diperca/ai !&leh mendatan"kan musi!ah$ iaitu !erlaku !encana atau kecelakaan. Ba"i seseten"ah mas/arakat Ba%au uaran$ pasan"an pen"antin /an" mendirikan rumah tan""a dilaran" keluar rumah se!elum dan selepas ti"a hari$ kerana diperca/ai akan ter%adi sesuatu /an" men/e!a!kan ma%lis tidak dapat dilan"sun"kan. Pen"antin perlu mematuhi !e!erapa pantan" laran" seperti pen"antin lelaki tidak !&leh memi%ak
22
Bab 2
tanah semasa dalam per%alanan ke rumah pen"antin perempuan untuk ma%lis persandin"an.
am(a' *. * Persandin"an Pen"antin Ba%au )ama.
1dat 4a+a84a+a merupakan adat men%emput &ran" kampun" hadir ke ma%lis kenduri /an" diadakan. Keluar"a /an" men"adakan ma%lis keramaian seperti perkahwinan akan melantik se&ran" atau dua &ran" wakil untuk mem!eritahu penduduk kampun" serta men%emput mereka. ;akil akan per"i dari se!uah rumah ke se!uah rumah untuk men"undan" keluar"a terse!ut ke ma%lis ini. Keluar"a !erkenaan akan mem!erikan sa"u hati se!an/ak 8.20.00 hin""a 8.+0.00 se&ran" kepada wakil terse!ut. Ketika !erlan"sun"n/a ma%lis$ tetamu /an" hadir akan mem!awa sampul surat /an" !erisi wan" untuk di!erikan
23
kepada keluar"a pen"antin. etamu akan di%amu den"an makanan /an" telah disediakan. N1ele0*e$ iaitu semin""u selepas ma%lis persandin"an di rumah pen"antin perempuan$ pen"antin lelaki dan r&m!&n"an keluar"a perempuan akan men"adakan lawatan !alas ke rumah pen"antin lelaki. .a%lis persandin"an /an" kecil diadakan. 1dat ini dise!ut se!a"ai 01ele0*e. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN KEMATIAN .a%&riti mas/arakat Ba%au !era"ama 3slam. Den"an itu$ se"ala urusan pen"endalian se!elum$ semasa dan selepas pen"e!umian !erlandaskan peraturan dan lunas#lunas 3slam. 0amun /an" demikian$ terdapat %u"a !e!erapa adat /an" diamalkan. C&nt&hn/a$ Bal-8bal- @pem!eritahuan kematianA. 1pa!ila terdapat penduduk kampun" menin""al dunia$ "&n" @bal-8bal-A akan di!un/ikan !ertu%uan mem!eritahu mas/arakat kampun" !ahawa adan/a kematian. Pukulan "&n" pula mempun/ai kaedahn/a tersendiri !a"i mem!e(akan sama ada &ran" /an" menin""al dunia itu lelaki atau perempuan$ kanak#kanak atau dewasa. La(imn/a$ dua &ran" pemukul "&n" akan salin" !er!alas memukul "&n". Keluar"a /an" melakukan bal-8balakan men/em!elih palin" kuran" seek&r ker!au pada hari pertama$ ketu%uh$ ke#40$ ke#100 atau setahun. Pantan" laran" kematian /an" perlu dipatuhi seperti isteri$ iaitu !alu tidak !&leh men/isir ram!ut selama tu%uh hari dan tidak !&leh men/apu rumah dalam temp&h tu%uh hari. )eterusn/a$ tempat tidur (ba012aia0A arwah mesti di%a"a selama tu%uh hari. .as/arakat kampun" %u"a tidak di!enarkan !ersuka ria seperti !ermain alat mu(ik$ !erkara&ke$ be*i*i2 dan !erk&mpan". Keluar"a akan men"adakan kenduri /an" dikenali se!a"ai ba01i ti"a$ tu%uh$ 40$ 100 dan pertemuan "enap satu tahun. Ba01i !ererti :kenduri hari: atau dalam mas/arakat ini dikenali se!a"ai makan ti"a$ makan tu%uh dan seterusn/a. 1hli keluar"a dikehendaki lalu di !awah %ena(ah /an" dian"kat !ertu%uan a"ar keluar"a /an" tin""al tidak merindui arwah. )elain itu$ kucin" dipastikan tidak melan"kah ma/at kerana dikhuatiri ma/at akan !an"un. .enan"isi %ena(ah %u"a dilaran" kerana diperca/ai !&leh men/e!a!kan r&h arwah menderita dan
24
Bab 2
sedih. Dalam mas/arakat Ba%au )ama K&ta Belud$ adat !erkun%un" ke rumah arwah dikenali se!a"ai 0iba-. KESIMPU"AN Kelahiran$ perkahwinan dan kematian dalam mas/arakat Ba%au di K&ta Belud dan %u"a pantai !arat )a!ah mempun/ai !an/ak peraturan$ adat dan pantan" laran" /an" dipen"aruhi penin""alan nenek m&/an" mereka. )emua peraturan$ adat serta pantan" laran" terse!ut masih men%adi amalan dan ikutan mas/arakat ini hin""a hari ini. .eskipun pel!a"ai peru!ahan telah !erlaku di daerah terse!ut$ umpaman/a dari se"i akademik$ pem!an"unan$ pen"hi%rahan mas/arakat luar !andar ke kawasan ini$ adat$ !uda/a dan keperca/aan nenek m&/an" mereka tetap diteruskan dan diamalkan. 0amun$ se%ak adan/a 6awatankuasa 1"ama 3slam /an" di!entuk di seluruh ne"eri$ sedikit !an/ak mem!uka minda dan penerimaan mas/arakat Ba%au tentan" pentin"n/a sesuatu adat dan keperca/aan /an" diamalkan itu diselidiki dan diamati menurut hukum a"ama 3slam. Pers&alann/a kini$ sama ada adat atau keperca/aan /an" dipe"an" itu harus diteruskan ataupun dilupakan. uan Ha%i 1wan" !in 0as/ip$ selaku wakil 3mam Kampun" /an" telah men"ikuti pel!a"ai ceramah$ !en"kel kea"amaan$ m&ti<asi kesedaran /an" dian%urkan 6a!atan 1"ama 3slam )a!ah cu!a secara perlahan#lahan dan halus mem!uat pem!aharuan serta menerapkan unsur#unsur murni dalam mas/arakat Ba%au di sana. Be"itu %u"a menurut Ha%ah 0&rsiah !inti .asrah dan Ha%ah )alamah !inti Brun&$ !er!a"ai# !a"ai !en"kel dan ceramah dian%urkan 6a!atan Hal 7hwal 1"ama 3slam )a!ah @6H7130)A dari kampun" ke kampun" !ertu%uan menanamkan kesedaran dalam kalan"an mas/arakat ini. Beliau !ers/ukur kerana ketika ini mas/arakat telah mula menun%ukkan peru!ahan. 1da antara amalan /an" tidak diamalkan la"i. .isaln/a$ pen/ediaan ba012ai8ba012aia0. .eskipun masih ada /an" men"amalkann/a$ pen/ediaann/a dilakukan men"ikut !atas serta landasan /an" telah ditetapkan &leh 6H7130). Keperca/aan amalan men/ediakan ba012ai8 ba012aia0 /an" !erle!ih#le!ihan ini !ukan saha%a men/usahkan
25
keluar"a arwah$ malah sikap menun%uk#nun%uk tidak di"alakkan dalam a"ama 3slam. 1malan mem!uat makanan /an" !erle!ihan dalam kenduri haruslah dilakukan men"ikut kemampuan keluar"a. .enurut uan Ha%i 1wan" !in 0as/ip$ :=ran" susah tam!ah susah:$ sekiran/a pen/ediaan di!uat mele!ihi kemampuan. Kini$ !uda/a atau amalan terse!ut tidak la"i dipraktikkan atau men%adi satu kemestian dalam pen"urusan kematian. 1malan !ersedekah men"ikut tuntutan a"ama amatlah disarankan. Pel!a"ai cara pendekatan telah dan akan di!uat &leh 6H7130) !a"i daerah K&ta Belud ke arah mem!eri kesedaran kepada mas/arakat$ khususn/a mas/arakat Ba%au /an" masih men"amalkan keperca/aan /an" !&leh memes&n"kan akidah. 0amun kini$ ke!an/akan mas/arakat Ba%au telah melalui pr&ses peru!ahan. Buda/a dan keperca/aan /an" di'ikirkan tidak melan""ar hukum a"ama dan akidah 3slam masih diamalkan. :.enarik ram!ut dalam tepun" !iarlah perlahan$ a"ar ram!ut tidak putus dan tepun" tidak !erselerak:. 3tulah prinsip /an" ditekankan &leh uan Ha%i 1wan" !in 0as/ip dalam mem!uat peru!ahan dan mem!awa pem!aharuan kepada mas/arakat Ba%au. 1malan dan keperca/aan /an" dipraktikkan !e"itu lama dalam mas/arakat Ba%au tidak mudah dilupakan dan diu!ah dalam sekelip mata. 1dat istiadat ini sedikit !an/ak telah mempermudah upacara /an" meli!atkan kelahiran$ perkahwinan dan kematian dan tidak mem!e!ankan kaum keluar"a. Di'ahamkan %u"a hampir semua kampun" tidak la"i men"amalkan adat#adat /an" di'ikirkan tidak !ersesuaian den"an hukum s/arak$ khura'at dan mem!e!ankan keluar"a. .as/arakat Ba%au secara amn/a$ mula mendalami ilmu a"ama$ terutama "&l&n"an muda. Pada pandan"an mereka$ !uda/a /an" !&leh dikekalkan harus dikekalkan demi men%a"a kehalusan !uda/a suku Ba%au$ tetapi perkara /an" !&leh men/e!a!kan s/irik telah lama dihapuskan.
26
Bab 3 ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KADAZAN oleh RITA LASIMBANG
.as/arakat Kada(an Penampan" ke!an/akann/a men%alani hidup se!a"ai petani dan pesawah. )emua akti<iti atau peristiwa /an" !erlaku diru%uk men"ikut kitaran penanaman padi atau harian dan sai( !ulan. )elain padi$ mas/arakat tradisi&nal Kada(an %u"a menanam tanaman lain untuk men/ara hidup dan men"umpulkan !ahan makanan dari hutan$ mem!uru !inatan" !uruan dan menan"kap ikan. Pada (aman dahulu$ mas/arakat Kada(an Penampan" tin""al di rumah pan%an". 0amun kini$ cara hidup mereka dalam semua aspek telah !eru!ah men"ikut arus pem!an"unan. rans'&rmasi ek&n&mi daripada pertanian untuk sara hidup kepada mas/arakat pen""una dan !erpendapatan adalah antara peru!ahan /an" palin" ketara. .alah$ rumah pan%an" tidak la"i di!ina dalam kalan"an mas/arakat Kada(an Penampan". )uku Kada(an Penampan" mempun/ai sistem pentad!iran tradisi&nal /an" terdiri daripada empat institusi$ iaitu ketua kampun" @H-1-a0 Po1-0 atau =ran" uaA$ ma%lis &ran" /an" le!ih tua dan !erpen"etahuan tentan" adat @ Ko4ohoi01a0 Ta01abaaA$ wanita /an" pakar dalam upacara ritual @ Bobohi/a0A$ dan pahlawan @Pa01a/o-A. .ereka !eker%asama men%a"a kese%ahteraan mas/arakat dan hal#hal kea"amaan. )e&ran" pahlawan /an" ter!ukti mempun/ai ke!&lehan dan kualiti kepimpinan akan men%adi ketua pahlawan atau pan"lima @H-1-a0 Sio-A$ dan la(imn/a men"etuai pahlawan ke medan peperan"an untuk melindun"i kawasan dan hak mereka. .as/arakat tradisi&nal Kada(an Penampan" memperca/ai kewu%udan alam r&h. 1lam r&haniah dikuasai atau dikawal &leh Kin&in"an dan isterin/a )uminundu. Kin&in"an ialah pencipta alam @Mi0a4a01-0A. )e"ala r&h !aik dan %ahat adalah di !awah kuasa Kin&in"an dan )uminundu. 8&h !aik dan %ahat ini !&leh
27
mempen"aruhi kehidupan manusia. 8&h#r&h terse!ut wu%ud dalam alam manusia$ tetapi tidak !&leh di"an""u &leh manusia. )ekiran/a !erlaku "an""uan$ sama ada disen"a%akan atau tidak$ maka r&h mesti di!eri pu%ukan supa/a keamanan$ keharm&nian dan keseim!an"an dalam perhu!un"an antara manusia$ alam semula %adi dan r&h dapat dikekalkan. Bobohi/a0 /an" merupakan pakar upacara ritual !ertindak se!a"ai pen"antara manusia den"an alam r&h atau dunia "hai!. Bobohi/a0 di%emput untuk melaksanakan upacara memelihara keamanan dan keharm&nian serta men"em!alikan keseim!an"an antara kedua# dua dunia terse!ut. Bobohi/a0 %u"a pen/em!uh$ pakar dalam u!at#u!atan tradisi&nal /an" men""unakan tum!uh#tum!uhan$ !idan kampun" serta penasihat dalam hal !erkaitan keperca/aan$ adat resam dan pantan" laran" suku Kada(an Penampan". ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN KE"AHIRAN Kelahiran !a/i merupakan peristiwa pertama /an" pentin" dalam kehidupan mas/arakat Kada(an. )etelah dilahirkan$ tali pusat @6-.o3A dan tem!uni @2a1a/aa0A dimasukkan ke dalam !ekas dan ditanam !erdekatan p&h&n ka/u di halaman rumah. Pada (aman dahulu !ekas ini diikat pada tian" rumah. )ekiran/a !a/i lelaki$ a/ah !a/i terse!ut hendaklah melakukan "erakan seperti !ersilat atau mel&mpat ke atas seutas tali se!elum menanam tali pusat dan tem!uni kerana diperca/ai !a/i akan men%adi lincah dan pantas. )ekiran/a !a/i perempuan$ emak saudara /an" ra%in dan pandai memasak diminta menanam tali pusat dan tem!uni a"ar !a/i men%adi se&ran" /an" ra%in dan pandai memasak. ali pusat !a/i /an" tertan""al pada hari keempat atau satu min""u selepas kelahirann/a di!un"kus dan disimpan den"an !aik. 1pa!ila anak /an" kedua dan seterusn/a dilahirkan$ semua tali pusat mereka disimpan !ersama#sama dalam se!uah !akul kerana diperca/ai semua anak akan !er!aik#!aik dan se'ahaman. )emasa !a/i !erumur satu !ulan$ upacara men""untin" ram!ut @4o4-1aA diadakan se!a"ai pen"umuman kelahiran ahli !aharu !a"i se!uah keluar"a dan %u"a mas/arakat. 5pacara 4o4-1a dilan"sun"kan pada awal pa"i. )edikit ram!ut !a/i di"untin" untuk mem!uan" 2o*o*o1o0$ iaitu se"ala /an"
28
Bab 3
!&leh men"halan" tum!esaran !a/i. 8am!ut !a/i kemudian di!un"kus den"an !aik dan disimpan di !aha"ian rumah /an" serin" dilalui$ c&nt&hn/a di tepi tan""a. Den"an !er!uat demikian diperca/ai !a/i akan mem!esar men%adi se&ran" /an" lincah$ peramah dan !erani serta tidak takut !ercakap den"an mas/arakat. 1nak di!esarkan dan di!eri didikan !erkaitan adat dan tatacara mas/arakat.
am(a' -.+ 5pacara 4o4-1a. S-4be+ 7ncik Crancis 9. =ti"il.
)am!utan hari lahir /an" pertama @setahunA dan seterusn/a pula$ terpulan" kepada kehendak i!u !apa. Kadan"kala$ sekiran/a keluar"a kanak#kanak perempuan dan lelaki !erha%at men"ahwinkan anak#anak mereka$ emak kanak#kanak lelaki akan memakaikan kain sarun" kepada kanak#kanak perempuan terse!ut se!a"ai tanda ha%at kedua#dua keluar"a. Pan#ang "a'ang Kelahi'an Be!erapa pantan" laran" kelahiran men%adi pe"an"an mas/arakat ini. .as/arakat ini melaran" seisi keluar"a per"i !ertani atau !ercucuk tanam pada hari kelahiran !a/i dan semasa menanam tali pusat untuk men"elakkan 2o6-6-.o3$ iaitu se"ala
29
/an" ditanam tidak men%adi atau ter!antut. .ereka %u"a dilaran" mem!awa !a/i keluar rumah selama semin""u se%ak hari kelahiran untuk men"elakkan !a/i :masuk an"in:. Ba/i %u"a tidak !&leh di!awa ke dapur untuk men"elakkan dia terhidu !au kuat seperti !awan" dan men%adi ovi012a* atau men"hidap pen/akit :masuk an"in:. 3!u pula dikhuatiri ovi012a* %ika termakan sesuatu /an" tidak sesuai den"an dirin/a. Pan#ang "a'ang (agi !ani#a Hamil )e!elum melahirkan anak$ wanita hamil %u"a perlu mematuhi !e!erapa pantan" laran" /an" !erkaitan diri mereka. 1ntaran/a termasuklah laran"an memetik !uah#!uahan seperti cili atau lada atau daun tum!uh#tum!uhan seperti sirih kerana !uah cili atau lada akan "u"ur se!elum masak dan daun sirih akan !erkedut dan p&k&k akan la/u. ;anita hamil %u"a dilaran" makan sam!il !er%alan seperti memakan te!u kerana diperca/ai anak akan men%adi nakal dan tidak peramah. .emakan !uah#!uahan /an" telah dimakan &leh !urun" atau tupai %u"a dilaran" kerana diperca/ai anak akan men%adi pencuri atau suka men"am!il sesuatu tanpa ke!enaran. )eterusn/a$ wanita hamil dilaran" memakan !uah pisan" /an" !erkem!ar atau melekat kerana khuatir akan melahirkan anak kem!ar )iam. .ereka %u"a tidak di!enarkan memakan s&t&n" kerana diperca/ai sukar atau lam!at melahirkan anak. )ekiran/a wanita terse!ut termakan s&t&n"$ dia perlu meminum air rendaman "i"i s&t&n" /an" telah dikikis se!a"ai penawar. ;anita hamil %u"a dilaran" memakan !uah semasa !erdiri di am!an" pintu kerana diperca/ai sukar atau lam!at melahirkan anak. Duduk di anak tan""a pula dite"ah kerana diperca/ai anak lahir dalam keadaan s&n"san". .ereka %u"a dilaran" men"usik &ran" /an" cacat kerana !im!an" !a/i /an" dilahirkan cacat. Be"itu %u"a laran"an men"usik haiwan seperti m&n/et kerana diperca/ai !a/i /an" dilahirkan akan mirip @ 2oboobo/o7A haiwan /an" diusik. )emasa men"andun"$ isteri dan suami dilaran" melantak paku kerana diperca/ai wanita terse!ut sukar melahirkan anak. )uami dan isteri turut dilaran" mem!uat pen%&l&k !uah#!uahan /an" !erca!an" di hu%un" kerana diperca/ai !a/i /an" dilahirkan akan
30
Bab 3
mempun/ai lelan"it rekah atau !ercelah. )uami %u"a dilaran" memasan" !aha"ian !awah !u!u atau !akul sikut seperti ba2i3 dan bobo-01o0 /an" mempun/ai dasar kerana !im!an" !a/i /an" dilahirkan den"an du!ur tertutup$ tiada du!ur atau pekak. )elain itu$ mereka %u"a dilaran" men/em!elih a/am kerana !im!an" leher !a/i akan telen". ;anita hamil %u"a dilaran" men(iarahi keluar"a /an" ada kematian kerana diperca/ai kandun"an tidak akan sihat. .ereka %u"a tidak di!enarkan men%ahit kerana !im!an" !a/i lahir den"an !an/ak tanda lahir @6ihoA ditu!uhn/a . )eterusn/a$ dilaran" melan"kah tali ker!au kerana diperca/ai kandun"an akan terle!ih !ulan seperti kandun"an ker!au. )ekiran/a melan""ar pantan" ini$ penawarn/a adalah den"an merendam tali ker!au dalam air dan mandi den"an air terse!ut. ;anita ini %u"a dilaran" melan"kah tempat makanan haiwan seperti an%in"$ khin(ir kerana diperca/ai akan melahirkan !an/ak anak atau kem!ar ti"a atau empat. )emasa men"andun"$ mereka di"alakkan memakan peria dan %u"a !atan" keladi /an" !&leh di!uat sa/ur @ *a3-2A kerana diperca/ai kandun"an tidak terlalu !esar dan ini memudahkan pr&ses !ersalin. ;anita ini %u"a di"alakkan memakan apa#apa saha%a /an" diidamkan untuk men"elakkan air liur !a/i serin" meleleh. .ereka %u"a di"alakkan !ermurah hati kerana diperca/ai anak akan memiliki si'at pemurah. Di"alakkan %u"a men"umpulkan !uah#!uahan den"an men""unakan kain sarun" dan kemudian memakann/a !ersama#sama kanak#kanak a"ar anak /an" !akal dilahirkan ini memiliki si'at pemurah hati. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN PERKAH!INAN 5pacara perkahwinan merupakan peristiwa kedua pentin" dalam kehidupan mas/arakat Kada(an. erdapat ti"a perin"kat dalam upacara perkahwinan !a"i suku Kada(an Penampan"$ iaitu merisik @4o0oh-2-7A$ peminan"an atau pertunan"an @4o4-aboiA dan hari perkahwinan @4a*o3A. .as/arakat Kada(an melaran" perkahwinan antara sepupu pertama hin""a keti"a. Perkahwinan di!enarkan dan disahkan setelah pem!a/aran !erian @ 0o6-01A dilunaskan.
31
Me'isi) .Monohuku#/ .erisik dilakukan apa!ila se&ran" %e%aka meminati se&ran" "adis$ atau i!u !apa /an" mempun/ai anak lelaki !erkenan den"an se&ran" "adis untuk dikahwinkan den"an anak mereka. 1dat merisik diamalkan dalam mas/arakat Kada(an Penampan" untuk men"elakkan ter%adin/a permusuhan atau ke!encian kerana peminan"an dit&lak. ;alaupun pihak perempuan tidak !ersetu%u$ kedatan"an pihak lelaki masih dialu#alukan$ dan peminan"an dit&lak den"an cara /an" !aik. 1ntara perkara /an" di!incan"kan semasa merisik termasuklah hari pertunan"an /an" ditetapkan men"ikut :sai(: !ulan dan pada :!ulan !aik: @ v-ha0 *ava.i:A$ iaitu !ulan men"em!an" @1-4a/oA. .a%lis pertunan"an tidak !&leh dilan"sun"kan semasa !ulan men"ecil @*-4o0obA . Peminangan a#au Pe'#unangan .Momuaboi/ Pada hari pertunan"an$ %umlah r&m!&n"an pihak lelaki hendaklah dalam !ilan"an "an%il$ iaitu lima$ tu%uh$ sem!ilan atau 11 &ran"$ dan !erkun%un" ke rumah perempuan pada waktu pa"i. Celepa @.ala6a:A di"unakan se!a"ai tanda pertunan"an dan kain sarun" se!a"ai hadiah. )esuai den"an peredaran (aman$ cincin di"unakan se!a"ai tanda pertunan"an /an" han/a dipakai &leh perempuan. idak ada pertukaran cincin seperti (aman sekaran". Pada (aman dahulu$ %e%aka /an" meminan" tidak di!enarkan men/ertai r&m!&n"an. )eti!an/a r&m!&n"an pihak lelaki di rumah perempuan$ mereka di%emput masuk dan duduk$ seterusn/a dihidan"kan den"an minuman dan makanan rin"an serta tepak sirih pinan". Pada hari pertunan"an pula$ dilaran" men""unakan pin""an$ man"kuk dan "elas /an" sum!in" ketika men"hidan"kan makanan kerana diperca/ai !&leh men%e%askan keharm&nian ikatan pertunan"an. )etelah selesai %amuan rin"an$ wakil /an" le!ih tua daripada pihak perempuan akan men/uruh anak#anak "adis untuk men/impan !ekas minuman dan makanan rin"an /an" telah dihidan"kan. )emua mestilah !erhati#hati a"ar tidak ada se!aran" pin""an$ man"kuk dan "elas /an" terpecah.
32
Bab 3
am(a' -.* Sala6a: atau Celepa. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.
1pa!ila semua sudah disimpan dan dikemaskan$ per!incan"an$ urus !icara atau perundin"an akan !ermula. 5pacara ini disaksikan &leh ketua kampun". 1ntara perkara /an" di!incan"kan semasa hari pertunan"an termasuklah penentuan hari perkahwinan dan !erian @ 0o6-01A. ;akil pihak perempuan men""unakan daun kirai untuk men/atakan !erapa !erian /an" dikehendaki. Pada (aman dahulu$ 0o6-01 terdiri daripada "&n"$ ta%au @2a2a0a0A dan meriam tem!a"a @ba3i; /an" di!awa dalam *a3a01 !aharu @!akul sikut diper!uat daripada pelepah rum!iaA &leh r&m!&n"an pihak lelaki ke rumah perempuan semasa hari perkahwinan. 0amun kini$ 0o6-01 di"antikan den"an wan" tunai dan pihak lelaki %u"a dikehendaki mem!erikan !elan%a dapur. )elain 0o6-01 dan !elan%a dapur$ pihak lelaki dikehendaki mem!eri sekuran"#kuran"n/a dua ek&r ker!au$ seek&r akan disem!elih pada hari perkahwinan dan seek&r la"i akan dihantar semasa perkahwinan a!an" atau adik lelaki "adis terse!ut. .en"ikut adat resam suku Kada(an Penampan"$ pihak lelaki %u"a dikehendaki mem!erikan se!uah
33
"&n" canan" kerana diperca/ai den"an pem!erian terse!ut$ anak /an" dilahirkan kelak tidak akan men%adi !isu. )ekiran/a "adis terse!ut mempun/ai kakak atau a!an" /an" masih !elum !erkahwin$ pihak lelaki dikehendaki mem!erikan .o1i* 2o*ohiba0$ iaitu :pem!a/aran: atau pem!erian kerana adik !erkahwin dahulu. So1i* 2o*ohiba0 !a"i a!an" pula sehelai seluar pan%an" atau !a%u$ manakala !a"i kakak merupakan se!entuk cincin atau pada (aman dahulu sehelai kain sarun". Pada hari pertunan"an %u"a talian persaudaraan akan diselidik. )ekiran/a didapati mereka mempun/ai talian persaudaraan$ maka mesti di!eri .o1i* atau :pem!a/aran: atau pem!erian untuk :men/e%ukkan: atau men"em!alikan kepada keadaan aman dan seim!an". 6enis#%enis .o1i* adalah seperti /an" !erikutI @aA So1i* Pi*a. ialah seek&r khin(ir /an" disem!elih semin""u se!elum hari perkahwinan. So1i* Pi*a. !ertu%uan men%auhkan atau mem!atalkan pertalian persaudaraan supa/a pasan"an !e!as untuk !erkahwin. So1i* Pi*a. dimestikan untuk semua pasan"an$ walaupun tidak ada talian persaudaraan kerana diperca/ai semua manusia !ersaudara dan datan" daripada satu sum!er. @!A So1i* S-4ba01 ialah .o1i* !a"i perkahwinan antara !apa saudara atau emak saudara den"an anak !uahn/a. Perkahwinan sedemikian dilaran" atau tidak di"alakkan dalam mas/arakat Kada(an Penampan"$ terutama %ika pertalian persaudaraan terse!ut san"at rapat. So1i* S-4ba01 memerlukan pen/em!elihan tu%uh ek&r ker!au di tu%uh *oh-01a0$ iaitu kawasan sun"ai !erca!an" dua untuk 4o0o1i* atau men"em!alikan keseim!an"an kepada seluruh mas/arakat dan perkampun"an di sepan%an" sun"ai apa!ila darah ker!au /an" disem!elih itu men"alir ke sun"ai#sun"ai terse!ut. @cA So1i* Ko.-12-: di!erikan &leh pihak perempuan kepada kakakn/a kerana dia !erkahwin den"an adik atau a!an" ipar kakakn/a. So1i* Ko.-12-: ialah seek&r a/am %antan. @dA So1i* Babo: ialah .o1i* !a"i perkahwinan antara anak !uah den"an adik kepada isteri !apa saudaran/a. So1i* Babo: terdiri daripada serumpun rum!ia$ serumpun te!u$ sekeluar"a a/am @i!u a/am den"an anak#anak a/am atau .o46-6--va0 o 4a0-2A dan sekeluar"a khin(ir @i!u khin(ir den"an anak#anak atau
34
Bab 3
.o012o2o-3a0 o vo1o2A. So1i* terse!ut dihantar &leh i!u !apa pihak lelaki kepada keluar"a !apa saudara se!elum hari perkahwinan dilan"sun"kan. )etelah selesai per!incan"an$ urus !icara atau perundin"an$ r&m!&n"an pihak lelaki$ keluar"a dan saudara#mara pihak perempuan di%amu makan ten"ah hari. .en"ikut adat resam dan pantan" laran" mas/arakat Kada(an Penampan"$ pada hari pertunan"an ini dilaran" men"hidan"kan %eruk @ 0o0.o4A kerana %eruk diperca/ai !&leh men/e!a!kan pen/akit "atal seperti kudis. )elepas itu$ r&m!&n"an pihak lelaki perlu pulan" se!elum matahari terlalu 2o1i1i01, iaitu mula petan" @se!elum pukul ti"a petan"A kerana diperca/ai !&leh men"uran"kan re(eki. Lelaki terse!ut %u"a perlu pulan" ke rumah !ersama#sama r&m!&n"ann/a$ dia tidak !&leh tin""al di rumah perempuan. Pada malam hari pertunan"an$ "adis /an" telah !ertunan" perlu meletakkan cincin pertunan"ann/a di !awah !antal$ atau celepa dan hadiah pertunan"an di tepi !antal semasa tidur. )ekiran/a dia !ermimpi perkara /an" !aik atau tidak !ermimpi$ maka ini dian""ap se!a"ai petanda /an" !aik untuk meneruskan pertunan"an dan melan"sun"kan perkahwinan. 0amun$ sekiran/a dia !ermimpi /an" tidak !aik$ pertunan"an di!atalkan dan se"ala hadiah pertunan"an dikem!alikan. Kadan"kala$ alasan mimpi tidak !aik di"unakan untuk men&lak peminan"an. Cara ini merupakan cara /an" dipl&matik untuk men&lak peminan"an atau perkahwinan tanpa menim!ulkan se!aran" kekec&han.
35
am(a' -.- Perundin"an pertunan"an. S-4be+ Cik 7milda 7<&n.
am(a' -.0 Bun"kusan atau kirai.
Pan#ang "a'ang Pe'#unangan )elain merisik$ terdapat !e!erapa pantan" laran" pertunan"an /an" perlu diikuti. 1ntaran/a termasuklah laran"an melan"sun"kan pertunan"an semasa hari ke#1+ dan hari#hari seterusn/a dalam !ulan terse!ut. )ekiran/a !ermimpi tidak !aik$ ma%lis pertunan"an perlu ditunda pada hari lain /an" sesuai men"ikut sai( !ulan. )eterusn/a$ dilaran" melan"sun"kan pertunan"an %ika terden"ar !un/i !urun" !elatuk %antan @ho2i-) @sekali saha%a !er!un/iA /an" diperca/ai merupakan 2o6i/o 1a/o atau alamat tidak !aik semasa memulakan per%alanan. =leh se!a! itu$ wakil akan dihantar untuk memaklumkan pihak
36
Bab 3
keluar"a perempuan @4ooi 6o0-2oA. Pertunan"an akan dilan"sun"kan pada hari lain /an" sesuai men"ikut sai( !ulan. )ekiran/a r&m!&n"an dalam per%alanan meminan" dan den"an ti!a#ti!a seek&r ular atau !iawak melintasi %alan mereka$ r&m!&n"an mesti :memesan: kepada haiwan liar terse!ut dan meneruskan per%alanan. Bun/i perkataan dalam pesanan terse!ut serupa den"an !un/i nama haiwan liar terse!ut. Ba"i ular pesanann/a !er!un/i v-ha0-* 8 Aha0-* 0o 3aa o 0-00oo6o. :)em&"a semuan/a men%adi !aik$ kental$ kukuh$ dan te"uh @ahanutA.: Ba"i !iawak pula dilaran" men/e!ut nama :!iawak: %ika dalam per%alanan$ maka nama haiwan ini ialah *-a/o- 8 Aa/o- 0o 3aa o 6iaba/a0.< :)em&"a pertunan"an !aik dan se%ahtera @aa/o-A.: Kemudian$ %ika tertendan" sesuatu @2a.a3-A semasa dalam per%alanan$ maka haruslah mem!uat san""ul pada rumput /an" ada di tepi %alan dan meneruskan per%alanan tanpa men&leh ke !elakan". Per!uatan demikian !ermaksud alamat atau petanda tidak !aik telah ditamatkan di situ. )emasa ma%lis pertunan"an$ dilaran" men""unakan pin""an$ man"kuk dan "elas /an" sum!in" untuk men"hidan"kan makanan dan minuman kerana dikhuatiri !&leh men%e%askan keharm&nian ikatan pertunan"an. .en"hidan"kan se!aran" %enis %eruk @0o0.o4A pada hari pertunan"an %u"a dite"ah kerana diperca/ai !&leh men"aki!atkan kudis atau ruam. )elain itu$ dilaran" memasak nan"ka muda se!a"ai sa/ur untuk dihidan"kan pada hari pertunan"an kerana makanan ini dihidan"kan khusus untuk ritual 4o1-2a. pada hari ketu%uh selepas kematian. Pada hari pertunan"an$ %ika %e%aka terse!ut telah men"ikuti r&m!&n"an ke rumah perempuan$ dia dilaran" tin""al di rumah terse!ut. Dia mestilah pulan" !ersama#sama r&m!&n"an setelah per!incan"an pertunan"an selesai. Lelaki dilaran" tidur di rumah tunan"n/a se!elum !erkahwin. Pada hari pertunan"an "adis /an" !aharu !ertunan" dilaran" keluar rumah dan pasan"an ini %u"a dilaran" keluar !ersama# sama$ mereka mesti tin""al di rumah masin"#masin". )elain itu$ mereka %u"a dilaran" per"i se&ran" diri men(iarahi keluar"a /an" menin""al dunia. .ereka mesti per"i !ersama#sama den"an tunin". )elain itu$ pasan"an !ertunan" tidak !&leh
37
disuruh menari @suma(auA !ersama#sama @ a-: b-li 6i*-2aa0 .-4a/a-A kerana diperca/ai mereka o*--*-2a:$ iaitu ke%adian /an" tidak !aik akan menimpa pasan"an terse!ut. Pada (aman dahulu$ %ika lelaki /an" sudah !ertunan" per"i men"em!ara$ tunan"n/a mesti mem!erikan se!atan" kirai !ertem!akau @bi0-012-.A atau sehelai sapu tan"an kepadan/a untuk di!awa dalam per%alanan atau pen"em!araan. Ha'i Pe')ah,inan .Matod/ Pada (aman dahulu$ se!elum hari perkahwinan$ ahli keluar"a dan saudara#mara akan datan" ke rumah !akal pen"antin perempuan untuk mem!antu mem!uat persediaan. 1ntara ker%a persediaan dan persiapan untuk hari perkahwinan termasuklah pen/ediaan !eras @4a4a1a.A$ iaitu menum!uk padi @*-4-*-A$ men"isar padi @1-4-/a01A$ men/ediakan tapai @4a1a.iA$ dan %u"a men"am!il daun simpuh untuk mem!un"kus nasi @4o1o01oi 3o lo-0A. Pada hari perkahwinan @*a3a- 2aa*a3a0A$ mempelai men""unakan pakaian tradisi&nal /an" len"kap den"an perhiasan dan akses&rin/a. 5pacara 4iva/a: @!er!alas dua %alanA diadakan. 8&m!&n"an pihak pen"antin lelaki akan !ertandan" ke rumah pen"antin perempuan pada hari pertama perkahwinan dan pada kees&kann/a r&m!&n"an pihak pen"antin perempuan pula !ertandan" ke rumah pen"antin lelaki. Pada hari pertama perkahwinan$ pihak pen"antin lelaki dan r&m!&n"ann/a datan" ke rumah pen"antin perempuan. Pen"antin lelaki mem!awa tikar 6ala3a0i dan pakaiann/a$ sementara ahli r&m!&n"ann/a mem!awa !erian /an" terdiri daripada "&n"$ ta%au @2a2a0a0A dan meriam tem!a"a @ba3iA /an" di!awa dalam *a3a01 !aharu atau !akul sikut /an" diper!uat daripada pelepah p&k&k rum!ia. 1pa!ila pen"antin lelaki ti!a di rumah pen"antin perempuan$ mempelai men%alani upacara 4o4o2i. atau meren%is, 4i46a- 3o 6a01a.aa0 3a0 4o4-h- 3o .i-01 /an" dikendalikan &leh se&ran" bobohi/a0 se!elum mereka masuk atau menaiki rumah. .as/arakat Kada(an !an/ak men""unakan k&nsep sim!&lisme atau perlam!an"an dari se"i si'at atau !un/i serupa atau sama riman/a dalam upacara ritual dan amalan u!atan tradisi&nal.
38
Bab 3
Dalam upacara 4o4o2i. atau meren%is$ daun @dan !aha"ian tum!uhan /an" !erkenaanA daripada tu%uh %enis tum!uhan di"unakan$ nama tum!uhan ritual terse!ut mempun/ai sim!&lisme den"an !un/i /an" sama pada kata#kata ucapan dalam upacara terse!ut seperti /an" !erikutI @aA Daun p&k&k T-*-4a*a2 8 A*a*a2 i *a01alaa* $ iaitu =a*-h /an" %ahat @sem&"a %atuh atau ter"u"ur se"ala /an" %ahat atau tidak !aikA. @!A Daun p&k&k To012-a.a4 8 A*aa*a4i. 4ia1a 3o a.a4$ iaitu se%uk#se%uk macam hu%an @sem&"a aman dan damai selama# laman/aA. @cA Daun p&k&k Do46- 8 Ko*o46- i *a01alaa* $ iaitu terpantul /an" %ahat @sem&"a terpantul se"ala /an" %ahat atau tidak !aikA. @dA Daun p&k&k Boibi: 8 Kobibi: i *a01alaa*$ iaitu diketepikan /an" %ahat @sem&"a diketepikan se"ala /an" %ahat atau tidak !aikA. @eA Daun p&k&k Hi.a01 8 Kohi.a01 i *a01alaa*$ iaitu terpes&n" /an" %ahat @sem&"a terpes&n" se"ala /an" %ahat atau tidak !aikA. @'A Daun p&k&k Hi2-6 @se%enis p&k&k peman%at /an" tum!uh di atas p&k&k dan men/elu!un"i @2ohi2-6A p&k&k terse!utA # $i3-: 0o 3aa i 2ohi2-6$ iaitu ter!uka atau ter!uan" se"ala /an" 4e0,eleb-01i @sem&"a ter!uan" se"ala /an" men"halan" ke%a/aan dalam kehidupanA. @"A5pih atau pelepah !uluh atau K-/a2-b 3o 6oi01 8 $h-012ab o4 o*ihib 3o *o01-.$ iaitu terkupas dan ditiup an"in @sem&"a se"ala /an" %ahat atau tidak !aik :terkupas: dan di%auhkanA. 5pacara meren%is dilan"sun"kan serentak den"an upacara 4i46a- 3o 6a01a.aa0. .empelai memi%ak !atu asah$ iaitu !atu keras /an" diam!il dari sun"ai. )im!&lik memi%ak !atu asah ini a"ar perkahwinan mereka kukuh dan !erkekalan. )elepas diren%is$ mempelai men%alani upacara 4o4-h- 3o .i-01. Dalam upacara ini$ mempelai dipakaikan terendak @ .i-01A sam!il bobohi/a0 men"ucapkan kata#kata upacara dan kemudian terendak di!uka. Dalam upacara ini$ terendak /an" dipakai pen"antin merupakan sim!&lik kepada se"ala perkara /an" tidak !aik serta /an" men"halan" atau menutupi @ 0o2o.i-01A re(eki pen"antin. Per!uatan mem!uka terendak @ 4o4-h- 3o .i-01A
39
pula merupakan sim!&lik kepada mem!uka atau mem!uan" se"ala perkara /an" tidak !aik dan pen"halan" re(eki terse!ut. )etelah upacara terse!ut dilan"sun"kan$ mempelai masuk ke dalam rumah untuk upacara 4ioho0 6i0i.i:. Dalam upacara 4ioho0 6i0i.i:$ mempelai diminta mem!uat !e!&la nasi @ 6i0i.i:A den"an tan"an @4o4i.i:A masin"#masin". Kemudian$ pen"antin lelaki diminta men/uapkan !e!&la terse!ut kepada isterin/a dan se!alikn/a. .empelai %u"a akan salin" men/uapi sup a/am dan sedikit air tapai @hii01A. )im!&lik upacara 4ioho0 6i0i.i: ialah mempelai men%a"a antara satu sama lain. )elepas semua upacara terse!ut dilan"sun"kan$ para hadirin di%emput menikmati hidan"an ten"ah hari /an" !erupa makanan tradisi&nal. Pada (aman dahulu$ hidan"ann/a ialah nasi di!un"kus den"an daun simpuh @Dille0ia sp.A. Pada hari perkahwinan$ dilaran" men""unakan daun tarap @ A+*o5a+6-. sp.A. Ke!an/akan masakan tradisi&nal suku Kada(an Penampan" disediakan daripada !ahan semula %adi seperti re!un"$ um!ut dan paku. .akanan dimasak den"an cara mere!us$ mem!uat salad @hi0avaA den"an men""unakan limau nipis dan mem!uat acar. .akanan tradisi&nal /an" disukai ramai ialah hi0ava ikan ten""iri. Ketika hari perkahwinan$ mempelai di%emput untuk memulakan tarian tradisi&nal$ iaitu suma(au den"an diirin"i satu set "&n" @.o46o1o1-01a0A /an" terdiri daripada enam "&n" dan satu "endan". Kadan"kala kulintan"an %u"a dimainkan !ersama# sama den"an "&n" .o46o1o1-01a0.
40
Bab 3
am(a' -.15pacara 4o4-h- 3o .i-01. S-4be+ >a/asan Bahasa Kada(andusun.
am(a' -.-5pacara meren%is dan 4i46a- 3o 6a01a.aa0. S-4be+ 7ncik Philip Chin 6r.
41
am(a' -.2 5pacara Mioho0 Pi0i.i:. S-4be+ 7ncik Philip Chin 6r.
Pada waktu petan"$ r&m!&n"an pihak pen"antin lelaki akan pulan"$ sementara pen"antin lelaki akan tin""al di rumah perempuan. Pada kees&kan hari$ r&m!&n"an pen"antin lelaki akan datan" la"i ke rumah pen"antin perempuan untuk mem!awa mempelai pulan" ke rumah pen"antin lelaki !a"i acara keramaian di rumah pihak pen"antin lelaki. Demikianlah upacara 4iva/a: dalam adat resam perkahwinan suku Kada(an Penampan". ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN KEMATIAN Kematian merupakan peristiwa keti"a pentin" dan terakhir dalam kehidupan mas/arakat Kada(an. .as/arakat Kada(an perca/a !ahawa se!elum !erlaku kematian$ terdapat alamat atau petanda @2o6i/oA seperti !ermimpi di!awa ke perku!uran &leh empat lem!a"a hitam atau "elap$ !ermimpi !erkahwin atau !ermimpi tentan" sese&ran" /an" sihat atau /an" sakit tenat !&leh !ercakap dalam !ahasa /an" aneh. 1pa!ila sese&ran" itu sakit tenat$ ahli keluar"a dan saudara terdekat akan !erkumpul di rumahn/a. )emua diam kecuali keden"aran kata#kata /an" mend&r&n" pesakit untuk men"uatkan hati untuk :terus hidup:. .en"ikut keperca/aan
42
Bab 3
&ran" Kada(an$ apa!ila !erlaku kematian$ tidak s&pan men""unakan perkataan 0a6a*ai :mati:. =leh itu$ /an" la(im di"unakan ialah perkataan menin""al dunia @ 4i0i3-: 6o1-0A atau 0o2oo3o6 :tertidur:. 1pa!ila sese&ran" /an" sakit tenat telah men"hem!uskan na'as terakhir$ ahli keluar"a dan saudara terdekat tidak terus menerima hakikat !ahawa dia telah menin""al dunia. .ereka cu!a :mem!an"unkann/a: dan selepas itu$ mereka menan"is atau meratapi kematian terse!ut. )eterusn/a$ ahli keluar"a dan saudara terdekat melakukan perkara /an" perlu dilaksanakan men"ikut adat kematian mas/arakat Kada(an. La(imn/a$ se&ran" saudara mendian" /an" sudah !erumur dan ditemani se&ran" la"i saudara akan per"i ke sun"ai untuk :mem!eli: air den"an duit s/ilin" !ertu%uan memandikan %asad mendian". 1ir perlu :di!eli: kerana mendian" sudah !erada di alam !aHa @ 6o4o1-0a0 3oi3 .a46a6i01A dan air di situ dian""ap :lain: atau :!er!e(a:. 1ir di dunia perlu :di!eli: untuk memandikan %asad mendian". )edikit air ini disimpan untuk mem!ersihkan tempat meletak keranda selepas dian"kat keluar dari rumah. Pada (aman dahulu$ air ini disimpan di dalam !ekas !am!u. Bekas !am!u terse!ut dipecahkan den"an men"hempaskann/a ke lantai. Per!uatan ini diperca/ai dapat mem!uan" se"ala ke%adian tidak !aik /an" mun"kin !erlaku @0-0- 0oo6o i 2alaa*a0A. Dalam pada itu$ ahli keluar"a /an" lain akan men/ediakan tempat untuk meletakkan %asad mendian". Pada (aman dahulu$ katil lipat di"unakan. Pada waktu /an" sama$ saudara /an" lain men/ediakan set "&n" untuk paluan "&n" rentak dunsai atau rentak /an" !ertu%uan men"umumkan kematian. ;alau !a"aimanapun$ paluan rentak dunsai han/a dapat dilakukan %ika keluar"a terse!ut !erkemampuan men/em!elih seek&r ker!au se!a"ai .o1i* paluan "&n" rentak dunsai. .en"ikut keperca/aan dan adat resam mas/arakat Kada(an$ ker!au terse!ut men%adi pen"an"kutan mendian" ke alam !aHa. .enurut keperca/aan mas/arakat Kada(an$ terdapat tu%uh !uah !ukit dan lem!ah /an" dilalui se!elum ti!a ke alam !aHa. )elepas %asad mendian" dimandikan$ %asad diletakkan @6a6abah-:A di tempat khas. .en"ikut adat resam mas/arakat Kada(an$ tapak kaki mendian" haruslah men"hadap ke dindin"
43
rumah @Po6i0*o3o0 3o 6a.o22 *obo02 6a1aba0a0A. )eharusn/a$ kaki men"hala ke 2o*o0obo0 atau ke arah matahari ter!enam dan kepala men"hala ke 2ohia.o0 atau ke arah matahari ter!it. )etelah %asad mendian" diletakkan di tempat /an" disediakan khas$ maka "&n" rentak dunsai dipalu se!an/ak ti"a kali untuk men"umumkan kematian mendian". Paluan "&n" rentak dunsai dilakukan pada setiap su!uh dan sen%a. idak lama kemudian$ %iran#%iran dan penduduk kampun" akan datan" mem!antu keluar"a terse!ut. Ker!au /an" merupakan .o1i*$ khin(ir dan a/am disem!elih. )elain itu$ !e!erapa &ran" akan men"am!il daun tarap untuk mem!un"kus nasi. Ketika ini$ dilaran" memasak sa/uran hi%au atau se"ala sa/uran /an" men%adi kunin" apa!ila dimasak sehin""a upacara 4o1-2a. pada hari ketu%uh dilan"sun"kan$ iaitu apa!ila !aha"ian !awah kaki ker!au /an" telah disem!elih se!a"ai .o1i* dimasak den"an !uah nan"ka muda dan re!un"$ iaitu se%enis masakan tradisi&nal. )etelah dua %enis sa/ur /an" tidak !erwarna hi%au dimasak$ !arulah di!enarkan memasak apa#apa saha%a %enis sa/uran /an" lain. Ha'i Kedua Sele%as Kema#ian Pada waktu su!uh$ paluan "&n" rentak dunsai akan dilakukan. Kira#kira pada pukul ti"a petan"$ %ena(ah dipindahkan ke dalam keranda dan paluan "&n" !erentak 4o4o3-0.ai di!un/ikan sehin""a %ena(ah selamat dimasukkan ke dalam keranda. Pada waktu sen%a$ paluan "&n" dilakukan sekali la"i. Ha'i Ke#iga Sele%as Kema#ian Pen"e!umian dilan"sun"kan pada hari keti"a kematian. )e!elum keranda di!awa keluar dari rumah$ !alu atau duda mendian" lain @kes kematian se!elumn/aA /an" telah men"akhiri 'asa pertama perka!un"ann/a akan men"un%un"i rumah mendian" untuk melakukan upacara 4a0aha2oi /an" !ertu%uan men"hantar se"ala /an" :tidak !aik: untuk :dike!umikan: !ersama#sama den"an mendian". )e!elum datan" untuk melakukan upacara ini$ mereka mestilah mem!eritahu keluar"a /an" men"hadapi kematian itu ha%atn/a supa/a satu .o1i* /an" terdiri daripada lauk dan sup da"in" ker!au !erserta sedikit nasi dan minuman
44
Bab 3
dapat disediakan. Balu atau duda ini selalun/a diirin"i se&ran" !alu atau duda /an" lain %u"a. .ereka mem!awa !ersama# saman/a se!atan" "alah pendek /an" diper!uat daripada se%enis ka/u keras dan dite"akkan selari den"an satu daripada tian" rumah mendian". Ka/u ini diperca/ai !ertindak se!a"ai :pen/&k&n": rumah terse!ut kerana !alu atau duda ini akan menaikin/a. .ereka haruslah men/elesaikan upacara 4a0aha2oi dan menin""alkan rumah terse!ut se!elum keranda di!awa keluar dari rumah. 1pa!ila menin""alkan rumah terse!ut$ !alu atau duda ini menendan" "alah pendek tadi untuk mere!ahkann/a kerana 'un"si :men/&k&n": telah selesai. 0amun$ pada masa kini$ ke!an/akan rumah tidak mempun/ai tian"$ "alah pendek dite"akkan di tempat /an" sesuai di luar rumah. Pada hari pen"e!umian$ paluan "&n" rentak dunsai di!un/ikan !ermula ketika keranda ditutup dan dipaku hin""a selesai dike!umikan. Pada mulan/a$ dunsai di!un/ikan dan keranda ditutup$ kaum wanita melepaskan tan"isan @ 4o1ia3A dan seseten"ahn/a meratap$ terutama apa!ila keranda diusun" keluar rumah. 1pa!ila keranda sudah di!awa keluar rumah$ se&ran" saudara#mara keluar"a mendian" /an" sudah !er"elar !alu akan :men/apu: tempat letak keranda den"an dahan !erdaun p&k&k 3J&ra @*o012-a.a4A /an" dicelup ke dalam !aki air ritual /an" telah :di!eli: dan disimpan dari hari pertama. 8itual :men/apu: ini untuk mem!ersihkan tempat dan rumah terse!ut daripada apa#apa saha%a /an" tidak !aik dan melepaskan se"ala#"alan/a keluar dan dike!umikan. Balu /an" melaksanakan ritual :men/apu: perlu di!eri .o1i* seek&r a/am. )elepas upacara :men/apu:$ &ran" /an" !aharu saha%a men%adi !alu atau duda itu diirin"i se&ran" !alu ke sun"ai untuk mandi. Dalam ritual ini$ sehelai daun keladi diletakkan di atas kepalan/a dan dia men/elam dan mem!iarkan daun keladi han/ut. )im!&lik daun keladi han/ut men"ikut arus air sun"ai diperca/ai serupa den"an men"han/utkan se"ala /an" tidak !aik. Daun keladi di"unakan kerana si'at kalis airn/a atau air tidak melekat padan/a. Di tanah perku!uran$ paluan "&n" rentak dunsai diteruskan sehin""a selesai pen"e!umian. )etelah selesai$ se&ran" /an"
45
le!ih tua meminta pemalu "&n" untuk memalukan "&n" rentak !aik atau rentak suma(au. Kadan"kala$ tarian suma(au atau tarian !&ti!as akan di%alankan. 1pa!ila selesai urusan pen"e!umian$ ahli keluar"a$ sanak saudara dan %iran kem!ali ke rumah mendian". )emua /an" telah per"i ke tanah perku!uran mestilah kem!ali ke rumah terse!ut untuk men%e%ak tan""a rumah. )e"ala peralatan /an" telah di"unakan ketika pen"e!umian seperti can"kul dan pen/&d&k diletakkan di satu sudut rumah$ tetapi "&n"#"&n" tidak !&leh diletakkan pada tempat /an" sama se!elum pen"e!umian. La(imn/a$ mereka /an" telah mem!antu dalam upacara pen"e!umian akan makan !ersama#sama dalam satu kumpulan. Dalam temp&h tu%uh hari selepas hari kematian$ perlu dipastikan ada &ran" /an" sentiasa !er%a"a @tidak tidurA di rumah terse!ut. Lampu senantiasa dipasan"$ tin"kap dan pintu tidak !&leh ditutup. Ri#ual Momisok .Ha'i Keenam Sele%as Kema#ian/ Pada malam keenam selepas kematian$ ritual 4o4i.o2 dilan"sun"kan. Mo4i.o2 !ermaksud :memadam:. Ketika ini semua lampu di rumah dipadamkan. 5ntuk ritual 4o4i.o2$ makanan ke"emaran mendian" diletakkan di atas n/iru /an" telah dita!ur den"an a!u. Pakaian dan !aran"an /an" dian""ap perlu &leh mendian" di alam !aHa %u"a diletakkan di n/iru terse!ut. Pada waktu sen%a$ semua lampu dipadamkan untuk seketika$ la(imn/a 20 minit saha%a. Kemudian$ r&h mendian" di%emput untuk makan dan men"am!il !aran"an keperluann/a dan terus kem!ali ke persemadiann/a. )emua /an" hadir semasa ritual m&mis&k ini mendiamkan diri selama 20 minit. emp&h terse!ut dian""ap cukup untuk r&h makan dan men"am!il !aran" keperluann/a. )elepas itu$ semua lampu dipasan" kem!ali. Biasan/a$ ketika ritual 4o4i.o2$ !u!ur a/am dimasak dan semua /an" mem!antu semasa pen"e!umian di%emput untuk makan !ersama#sama kerana ini merupakan .o1i* !a"i mereka. Ri#ual Mogukas .Ha'i Ke#ujuh Sele%as Kema#ian/ Pada hari ketu%uh selepas kematian$ ritual 4o1-2a. dilan"sun"kan. )eek&r kam!in" disem!elih dan daun ha/a1a0$
46
Bab 3
se%enis tum!uhan kekacan" diletakkan di dalam !ekas /an" diper!uat daripada !atan" !am!u. )esiapa saha%a /an" telah men(iarahi rumah mendian" pada hari#hari se!elum itu akan men""&s&k daun terse!ut pada !adann/a. Per!uatan ini diperca/ai men/e!a!kan dia tidak !&leh dilihat &leh r&h mendian". )emua da"in"$ terutama da"in" ker!au /an" telah disem!elih mestilah diha!iskan kerana da"in" terse!ut tidak !&leh disimpan selepas hari ketu%uh. =leh itu$ 4o1-2a. !ermaksud men"ha!iskan. ;alau !a"aimanapun$ %ika da"in" masih !an/ak$ da"in" !&leh dihantar ke rumah saudara$ tetapi dilaran" disimpan di rumah mendian". )emasa upacara 4o1-2a.$ "&n" di!awa ke perku!uran dan dipalukan sekali la"i. Pada masa kini$ "&n" tidak di!awa ke perku!uran tetapi dipalukan di rumah mendian" den"an sekali paluan rentak dunsai dan sekali paluan rentak !aik atau rentak suma(au. )elepas ini$ %ika "&n" terse!ut telah dipin%amkan$ "&n" dikem!alikan den"an .o1i* seek&r a/am. Ri#ual $umontog 8itual ini diadakan tu%uh hari selepas ritual 4o4i.o2 untuk men"hu!un"i semula r&h &ran" /an" telah menin""al dunia !uat kali terakhir se!elum r&h terse!ut meneruskan per%alanan ke alam !aHa. 8itual ini merupakan peluan" terakhir r&h untuk men"atakan sesuatu atau men/ampaikan pesanan kepada keluar"a /an" ditin""alkan supa/a r&h !&leh meneruskan per%alanan dalam keadaan aman. )emasa upacara ini %u"a$ r&h diin"atkan !ahawa dia telah menin""al dunia dan !erada di dunia /an" lain. =leh se!a! itu$ r&h dinasihati %an"an kem!ali dan men""an""u ahli keluar"a /an" masih hidup. Be')a(ung a#au Mobpuod 1dat resam !erka!un" !a"i mas/arakat Kada(an le!ih ketat$ terutama !a"i se&ran" /an" !aharu saha%a kematian suami atau isteri. Balu atau duda mula !erka!un" @4ob6-o3A selepas saha%a keranda di!awa keluar dari rumah. )atu set pirin" dan sudu disediakan khusus untukn/a. )emua peralatan makan ini tidak !&leh di"unakan &leh &ran" lain. Balu atau duda dilaran" memakan makanan /an" pedas$ asam dan ikan %enis :"atal:.
47
)elain itu$ memakan keran" dan %enis dwican"keran" %u"a dilaran". =ran" lain dilaran" duduk di tempat !alu atau duda ini. emp&h !erka!un" untuk keluar"a !a"i mas/arakat Kada(an dipatuhi sekuran"#kuran"n/a tu%uh hari. Kadan"kala temp&h !erka!un" dipan%an"kan selama 30 hari$ 40 hari$ atau selama 100 hari !er"antun" pada sese!uah keluar"a. Pita hitam dipakai se!a"ai tanda !erka!un" untuk i!u atau !apa$ manakala pita !iru sekiran/a nenek atau datuk menin""al dunia dan pita kunin" untuk m&/an". )emasa temp&h !erka!un"$ dilaran" memainkan mu(ik di rumah$ memakai !aran" kemas @emasA$ pakaian !er!un"a atau merah$ dan semua "am!ar di rumah mesti diter!alikkan men"hadap dindin". )emua ahli keluar"a tidak di!enarkan keluar$ terutama ke ma%lis keramaian atau tempat hi!uran. .ereka %u"a tidak !&leh mem&t&n" kuku atau ram!ut semasa !erka!un". Berka!un" !a"i se&ran" /an" !aharu kematian suami atau isteri perlulah selama temp&h !erka!un" /an" ditetapkan sehin""a !ulan men"ecil @o*o0obA. 1pa!ila 'asa pertama perka!un"ann/a selesai$ iaitu apa!ila !ulan tidak kelihatan$ dia akan melalukan upacara 4a0aha2oi dan seterusn/a 'asa kedua perka!un"an$ 4a0a*a2 3o 6-o3$ /akni men""u"urkan perka!un"an.
48
Bab 3
am(a' -.* Mo4oho0*o12 h-4o0*o1. S-4be+ >a/asan Bahasa Kada(andusun.
5ntuk upacara 4a0a*a2 3o 6-o3$ !alu atau duda terse!ut per"i ke tamu dan mandi di sun"ai$ selalun/a di daerah lain. Dalam ritual mandi di sun"ai$ sehelai daun keladi diletakkan di atas kepalan/a dan dia men/elam dan mem!iarkan daun keladi han/ut. Daun keladi di"unakan kerana si'atn/a /an" kalis air dan ini diperca/ai serupa den"an :se"ala /an" tidak !aik tidak akan melekat: pada !alu atau duda setelah men""u"urkan perka!un"an. )elepas ini$ !alu atau duda terse!ut mesti !erhati# hati supa/a tidak terkena hu%an. Dia !&leh mem!awa !ersama# saman/a sehelai daun keladi /an" diletakkan di atas kepalan/a
49
sekiran/a hu%an. Balu atau duda %u"a perlu mem!awa se!ilah pisau kecil apa!ila keluar rumah. )etelah !alu atau duda mandi di sun"ai$ dia terus per"i ke laut. Dia mem!awa upih pinan" /an" men/erupai se!uah sampan. 5pih pinan" ini dihan/utkan ke laut dan diperca/ai amalan ini !ertu%uan mem!awa se"ala /an" tidak !aik ke lautan. )etelah men&lak :sampan: upih pinan" ke laut$ !alu atau duda terse!ut akan terus pulan" dan tidak !&leh men&leh ke !elakan". 8umah pertama dikun%un"i !alu atau duda setelah men""u"urkan perka!un"an ialah rumah saudara kerana mereka telah men"etahui !ahawa dia telah men""u"urkan perka!un"ann/a. )elepas ini$ dia !&leh melawat keluar"a atau rumah lain. Pan#ang "a'ang Kema#ian 1ntara pantan" laran" /an" perlu dipatuhi &leh mas/arakat ini termasuklah dilaran" memasak se"ala sa/uran hi%au atau se"ala sa/uran /an" men%adi kunin" apa!ila dimasak sehin""a ritual 4o1-2a. dilan"sun"kan pada hari ketu%uh. ;arna hi%au sim!&lik kepada /an" hidup$ maka pantan" laran" ini !ertu%uan mem!eri pen"h&rmatan kepada peristiwa pentin" keti"a$ iaitu kematian. )elain itu$ han/a !alu /an" di!enarkan untuk ritual :men/apu:. =ran" lain %u"a dilaran" duduk di tempat !alu atau duda /an" sedan" !erka!un" ini. =ran" lain %u"a dilaran" men""unakan set pirin" dan sudu /an" dikhaskan untuk !alu atau duda /an" sedan" !erka!un". )emasa !erka!un"$ !alu atau duda dan semua ahli keluar"a dilaran" mem&t&n" kuku dan ram!ut serta mencukur misai dan %an""ut !a"i kaum lelaki. .ereka %u"a dilaran" men/impan da"in" ker!au /an" telah disem!elih semasa kematian !erlaku selepas hari ketu%uh. Paluan "&n" rentak dunsai han/a !&leh dilakukan untuk men"umumkan kematian sekiran/a keluar"a terse!ut mampu men/em!elih seek&r ker!au se!a"ai .o1i* rentak dunsai. Balu atau duda dilaran" memakan makanan /an" pedas$ asam dan ikan seperti ikan basung serta apa#apa saha%a %enis %eruk dan ikan masin semasa !erka!un". )ekiran/a pantan" ini dilan""ar$ mereka termirip @2oboo/o7A si'at makanan terse!ut$ iaitu men%adi :"atal:. Balu atau duda %u"a dilaran" memakan keran" dan apa#
50
Bab 3
apa saha%a %enis dwican"keran" kerana diperca/ai %ika tidak !erpantan" akan men/erupai @2oboo/o7A si'at makanan terse!ut$ iaitu :"atal:. KESIMPU"AN Pada (aman dahulu$ mas/arakat Kada(an Penampan" san"at patuh dan !erpe"an" te"uh kepada adat resam dan pantan" laran" @o6i0i01A se!a"ai pe"an"an hidup mereka. Pada masa kini$ terdapat !an/ak peru!ahan dalam amalan adat resam Kada(an men"ikut peredaran masa. 1ntara peman"kin peru!ahan dalam pen"amalan adat resam dan pantan" laran" terse!ut termasuklah peru!ahan cara hidup tradisi&nal kepada cara hidup m&den$ pendidikan$ media elektr&nik dan peru!ahan daripada a"ama tradisi&nal kepada pen"anutan a"ama /an" teratur @o+1a0i/e3 +eli1io0.A seperti a"ama Kristian dan 3slam. 0amun /an" demikian$ mas/arakat Kada(an Penampan" terus men"amalkan adat resam dalam ti"a peristiwa pentin" dalam kehidupan mereka den"an pen/esuaian /an" rele<an. )e!enarn/a$ adat resam dan pantan" laran" tidak !eru!ah$ /an" !eru!ah ialah mas/arakat pen"amal /an" men/esuaikan pen"amalan adat resam dan pantan" laran" terse!ut men"ikut peru!ahan cara hidup dan a"ama. =leh itu$ dikatakan !uda/a itu dinamik. ;alau !a"aimanapun$ terdapat kekhuatiran$ terutama dalam kalan"an "enerasi tua /an" !im!an" "enerasi muda tidak meneruskan amalan adat resam dan pantan" laran" serta !ahasa i!unda mas/arakat Kada(an. =leh se!a! itu$ "enerasi Kada(an sekaran" dan /an" akan datan" seharusn/a !erusaha seda/a upa/a untuk meneruskan amalan !uda/a$ adat resam dan tradisi&nal Kada(an. Bukankah ini /an" memperlihatkan identiti mereka se!a"ai Kada(anG
51
Bab 4 ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU RUNGUS oleh RAYMOND MAJUMAH
.ala/sia hari ini men"enali suku 8un"us se!a"ai su!suku /an" ter"&l&n" dalam rumpun suku Kada(andusun. Berdasarkan !anci pada tahun 1,40$ %umlah suku 8un"us pada tahun itu se!an/ak 10 **1 &ran" @)a!ah$ 1,*0A. )uku min&riti ini tin""al di !aha"ian utara Pulau B&rne& serta mempun/ai !an/ak kisah le"enda dan mit&s. )uku 8un"us masih men"amalkan cara hidup !erpindah#randah walaupun sudah !eru!ah dari se"i cara hidup$ pendidikan dan amalan !era"ama. .enurut 1ppell$ suku kaum 8un"us @1,-4I+40AI
<a0 e*h0i5 1+o-6 livi01 i0 *he K-3a* Di.*+i5* o> Sabah. The R-01-. 3iale5* i. a 4e4be+ o> *he la+1e+ D-.-0 la01-a1e >a4il,. I0 *he K-3a* Di.*+i5* a+ea? i0 a33i*io0 *o *he R-01-.? .i@*ee0 o+ 4o+e 0a4e3 .6ee5h 5o44-0i*ie. o> *hi. la01-a1e >a4il,. The.e va+io-. 3iale5* bei01 4-*-all, i0*elli1ible 9hile o*he+. a+e 0o*. The :a3a*: A5-.*o4; o> *he.e va+io-. 0a4e3 e*h0i5 1+o-6 al.o va+ie. *o a le..e+ o+ 1+ea*e+ 3e1+ee >+o4 ea5h o*he+? 9i*h *he 3e1+ee o> 3i>>e+e05e -.-all, 3e6e03e0* o0 3i.*a05e. No* all o> *he.e 1+o-6 i0 *he K-3a* Di.*+i5*. .*ill 5o0.*+-5* lo01ho-.e. The R-01-.? ho9eve+? 4ai0*ai0i01 *hei+ *+a3i*io0. 4o+e *ha0 a0, o*he+ D-.-0 .6ea2i01 1+o-6? .*ill 3o.
)ehin""a kini$ mas/arakat suku 8un"us masih terus tin""al di rumah pan%an" dan men"ekalkan kehidupan asli mereka dari aspek !ercucuk tanam$ hidup !erpindah#randah$ cara !erpakaian dan pel!a"ai amalan seharian. Kadan"#kadan"$ suku 8un"us memperkenalkan diri mereka se!a"ai .&m&"un$ sama ada dalam kalan"an mereka ataupun ketika !erinteraksi den"an suku lain. =leh se!a! itu$ suku 8un"us %aran"#%aran" menin""alkan istilah .&m&"un apa!ila !ercakap tentan" !an"sa. 3tulah se!a!n/a$ istilah .&m&"un#8un"us serin" di"unakan untuk meru%uk suku kaum ini.
52
Bab 4
1ppell @dalam Kin"$ 1,4*I14+A /an" men"hu!un"kan istilah .&m&"un#8un"us den"an suku kaum Dusun den"an men"atakan !ahawaI
The D-.-0i5 .6ea2e+ i0 *he K-3a* Di.*+i5*? a03 6e+ha6. el.e9he+e a. 9ell? +e>e+ *o *he4.elve. 5olle5*ivel, i0 5o0*+a.* *o *he 5oa.*al M-.li4 a. Mo4o1-0. Mo+e 6+e5i.el,? *he+e>o+e? *he R-01-. .ho-l3 be 5alle3 *he R-01-. Mo4o1-0.
.enurut !eliau la"i$ Thi. *e+4 A4o4o1-0; 4a, al.o be 1e0e+ali/e3 *o i05l-3e all *ho.e i0*e+io+ 6eo6le 9ho ea* 6o+2 .
am(a' 0.+ 8umah Pan%an".
53
am(a' 0.* Keadaan dalam 8umah Pan%an".
A AMA BBI%&$&I .as/arakat 8un"us di utara B&rne& mempun/ai kaitan /an" amat kuat den"an keperca/aan tradisi&nal kerana cara hidup mas/arakat terse!ut /an" masih !erpe"an" kepada pel!a"ai adat dan pantan" laran". Be!erapa un"kapan dalam !ahasa 8un"us telah dise!utkan &leh penulis tempatan 8un"us !erkaitan a"ama kun& mas/arakat terse!ut. )alah satu un"kapan terse!ut ialah la!us @selepas ini die%a llabb-.$ iaitu e%aan /an" dapat men/e!utkan den"an tepat istilah terse!utA /an" ditulis &leh 3nu<un" .anisa menerusi !l&"n/a !erta%uk :Ban"sa 8un"us dan K&p&si(an @KehidupanA:. 5n"kapan ini %elas tidak tepat kerana kata :lla!!us: /an" !ermaksud :luar: han/alah un"kapan /an" !erlawanan den"an kata .-va01 /an" !ermaksud :masuk.: .aksud se!enarn/a ialah mereka @mas/arakat 8un"usA /an" telah memeluk a"ama Kristian dikate"&rikan se!a"ai .-va01 .a4ba,a01 :dalam Kristian: !ermula sekitar tahun 1,40#an$ manakala mas/arakat 8un"us /an" tidak memeluk a"ama Kristian dikate"&rikan se!a"ai labb-. :di luar a"ama Kristian:. Llabb-. han/alah istilah untuk mem!e(akan &ran" 8un"us /an" telah memeluk Kristian daripada &ran" 8un"us /an" tidak memeluk a"ama Kristian. )e!elum ini$ mas/arakat 8un"us tidak
54
Bab 4
men"anut mana#mana a"ama utama dunia. Kadan"#kadan"$ &ran" 8un"us dikatakan tidak mempun/ai a"ama. Dalam k&nteks ini$ tidak mempun/ai a"ama ialah mereka /an" !ukan pen"anut a"ama utama seperti Kristian$ 3slam$ Buddha$ dan Hindu. .alah$ pen%a%ah British meru%uk mas/arakat 8un"us @dan semua suku tidak !era"ama /an" lain di B&rne&A se!a"ai pa"an @%ahilA /an" men"anut animisme. .enurut .at Kin @dalam 3smail Ha%i 3!rahim dan 6ane ;&n" K&n Lin" @200+I4A$ mas/arakat 8un"us dan kel&mp&kn/a men"amalkan a"ama pa"an. Ba"i pen"anut a"ama al#Kita! @seperti 3slam dan KristianA$ suku 8un"us ini dian""ap tidak !era"ama kerana mereka men"amalkan keperca/aan animisme. Pada pandan"an mas/arakat 8un"us$ dunia /an" mereka diami turut dihuni &leh seman"at !aik dan %ahat. )eman"at !aik mem!antu manusia dalam kehidupan$ sementara seman"at %ahat pula mem!awa pen/akit dan !encana alam sekiran/a di"an""u. Kehidupan mereka sentiasa terikat den"an !entuk interaksi /an" mistik den"an alam semula %adi. Kehidupan /an" !aha"ia dan selesa !er"antun" pada keupa/aan kumpulan suku ini untuk memupuk$ men"ekalkan dan meluaskan hu!un"an ritual dan sim!&lik /an" seim!an" antara mereka den"an alam semula %adi. )e!enarn/a$ mas/arakat 8un"us mempun/ai a"ama. idak tepat %ika mereka terus diru%uk se!a"ai pen"amal animisme atau pa"an. 0amun$ sukar mencari nama a"ama /an" men%adi amalan warisan mas/arakat 8un"us ini. Penulis !an/ak men"ka%i hal ini$ sehin""a dapat men"enal pasti nama a"ama mas/arakat 8un"us Kun&$ se!elum kedatan"an a"ama Kristian dan 3slam$ iaitu Bbi+-h-i. Dalam !uku A3a* o4 Ko-03a01o 3o Mo4o1-0 R-01-. @200+A$ /an" dihasilkan &leh Mo01-46-01 Ti0-012-.a0 Mo4o1-0 R-01-. Sabah @Pen"umpul ;arisan .&m&"un 8un"us )a!ahA$ diketuai Pdt. Parasin B&n"k&l telah meneran"kan amalan a"ama Bbi+-h-i menerusi !a! Bbi+-h-i o4 Po4o.i/a0 Bo2o0 @hlm.141 # +,A. 1"ama Bbi+-h-i meru%uk amalan mem&h&n !antuan Ki0o+i01a0 @ uhanA melalui wakil# wakiln/a /an" terdiri daripada .a4bavo0 dan ll-4aa1. )uku 8un"us men/e!ut %u"a uhan se!a"ai Mi0a4a01-0 @>an" .enciptaA. Perm&h&nan manusia untuk mendapatkan !antuan Ki0o+i01a0 menerusi wakil#wakil Ki0o+i01a0 seperti .a4bavo0
55
dan ll-4aa1 dilakukan melalui perantaraan bbobbolli/a0 /an" !erhu!un" den"an pihak !erkuasa @$.-03-A di atas @lan"itA$ iaitu .a4bavo0 dan ll-4aa1 men""unakan +i0ai* @un"kapan para bbobbolli/a0 semasa melakukan ritualA. Ll-4aa1 akan turun ke dunia dan men/arun" tu!uh bbobbolli/a0 untuk men/ampaikan amanat$ seterusn/a mem!antu manusia :mem!icarakan: permasalahan mereka den"an para hantu @ +o1o0A /an" mendatan"kan masalah kesihatan kepada manusia apa!ila men""an""u kawasan :"hai!: mereka. Di kawasan :"hai!: @/an" tidak dapat dilihat &leh mata kasar manusiaA$ diperca/ai para hantu @+o1o0A mendiami kawasan tertentu seperti sun"ai$ laut$ !atu !esar dan hutan. Kawasan terse!ut dikesan menerusi tanda#tanda tertentu seperti air /an" tidak pernah kerin"$ hutan /an" tidak pernah diter&ka dan !atu# !atu !esar /an" tidak pernah diusik. .anusia /an" mendekati atau men"usik kawasan#kawasan ini akan mendapat tindak !alas ne"ati' daripada para pen"huni "hai! /an" diperca/ai mendiami kawasan terse!ut. Keperca/aan inilah merupakan asas keperca/aan animisme. Peranan bbobbolli/a0 !erhu!un" den"an pihak !erkuasa di atas @lan"itA dan kemunculan ll-4aa1 dan !er!icara menurut !ahasa $.-03- @!ahasa pihak !erkuasa di atas seperti ll-4aa1 dan .a4bavo0A han/a di'ahami mereka /an" mempun/ai asas ilmu +i0ai*$ iaitu un"kapan /an" dila'a(kan &leh bbobbolli/a0 semasa melakukan upacara mem!eri pert&l&n"an kepada manusia /an" !erdepan den"an ancaman kuasa %ahat hantu @+o1o0A. KEPERCA3AAN ANIMISME Kehidupan dan keperca/aan suku 8un"us %elas mempun/ai kaitan den"an keperca/aan animisme pada masa lampau se!elum menerima a"ama Kristian dan 3slam. Keperca/aan animisme mas/arakat 8un"us merupakan !entuk kawalan s&sial /an" palin" kuat. Keperca/aan animisme ini turut men%adi asas terpentin" dalam pem!entukan adat dan pantan" laran". =leh itu$ secara rin"kasn/a amalan pantan" laran" wu%ud melalui rasa h&rmat mas/arakat 8un"us kepada kuasa "hai! @ Po+o3o01A. Keperca/aan animisme /an" men"atakan !ahawa kuasa "hai!
56
Bab 4
sentiasa !erada di persekitaran manusia men%adikan pantan" laran" se!a"ai perin"atan kepada mas/arakat 8un"us a"ar sentiasa men%a"a hu!un"an !aik den"an kuasa "hai! ketika melakukan akti<iti harian. Dalam mas/arakat 8un"us$ tu"as men"in"atkan mas/arakat dan sum!er ru%ukan tentan" pantan" laran" ialah bbobbolli/a0$ di sampin" !erperanan men"endalikan ritual untuk mendamaikan hu!un"an manusia dan kuasa "hai! /an" ter"an""u aki!at pelan""aran pantan" laran". ;alau !a"aimanapun$ sum!er ru%ukan !a"i adat istiadat dan hukuman adat ialah para pemimpin @ vo/oo0A$ iaitu ketua# ketua kampun" @o.-2o3) atau &ran"#&ran" tua /an" pakar dalam undan"#undan" adat dalam kalan"an mas/arakat 8un"us. Kehidupan tradisi&nal /an" terikat den"an pel!a"ai adat istiadat /an" !e"itu ketat dan pel!a"ai ritual /an" sudah men%adi amalan tradisi&nal sudah pasti tidak !&leh dipisahkan daripada suku 8un"us ini. .ereka mempun/ai pel!a"ai amalan dan adat istiadat /an" diwarisi daripada nenek m&/an" dan masih terus diwariskan kepada "enerasi muda secara !erterusan. Be"itulah seman"at !uda/a dan tradisi pewarisan amalan mas/arakat 8un"us. .ereka terus tin""al di rumah pan%an"$ menenun pakaian$ menari tarian m&n"i"&l#sumundai den"an "erakan /an" asli$ men/an/ikan la"u tradisi&nal dan pel!a"ai amalan serta ritual. Dasar amalan suku 8un"us ialah keperca/aan kepada "an""uan +o1o0 3an perlindun"an Ki0o+i01a0 @ uhanA melalui wakiln/a$ iaitu ll-4aa1 dan .a4bavo0. )uku 8un"us memperca/ai kewu%udan uhan /an" dalam !ahasa 8un"us dise!ut Ki0o+i01a0. Ki0o+i01a0 /an" menetap di lan"it men"uasai seluruh alam$ termasuk manusia$ haiwan dan tum!uh#tum!uhan @8&kiah$ 1,,1I1+A. Ki0o+i01a0 !&leh men"hidupkan dan mematikan manusia melalui wakiln/a .a4bavo0 dan ll-4aa1 itu.
57
Rajah 0. + L&kasi suku 8un"us dan suku#suku lain di )a!ah. S-4be+ 8&m(i 1ti&n" @200-A.
)uku 8un"us sentiasa men"adakan pel!a"ai upacara untuk keselamatan$ kese%ahteraan$ pen/em!uhan$ kemakmuran dan kemewahan. 1ntaran/a termasuklah 4o1i0-4 dan 4a0a1a.$ iaitu upacara men/em!uhkan pel!a"ai %enis pen/akit dan memulihkan kesu!uran tanah serta hasil tanaman. Pelan%utan umur @4o0i4ba01A dan perdamaian tuan rumah se!enar$ iaitu manusia /an" mem!uat$ men"huni dan men""unakan rumah den"an +-.o3$ iaitu hantu rumah /an" merupakan kem!ar
58
Bab 4
pen"huni rumah terse!ut @*-4o+o0 atau 4o01i33- 33o* hi0.abA. )eterusn/a$ upacara untuk tanah pertanian$ :panas: kehidupan !ermas/arakat dan seman"at pemilikan harta @ 33a6-A$ kesemuan/a !&leh :ditenan"kan: melalui +i0ai* tertentu$ .o1i* se!a"ai denda untuk :men/e%ukkan /an" panas: se!a"ai alat kawalan s&sial dan men%amu se"ala harta @ 33a6-A /an" dimiliki den"an cara meren%iskan darah a/am$ menurut hukum dan peraturan bbobbolli/a0 atas harta#harta terse!ut. )emuan/a ini meru%uk keperca/aan animisme. 1nimisme merupakan keperca/aan !ahawa se"ala !enda @p&k&k$ !atu$ an"inA mempun/ai seman"at atau r&h @ Ka4-. D9ibaha.a$ 1,,1I4*A. 8&h#r&h ini terdiri daripada makhluk halus /an" men"huni tempat#tempat tertentu seperti sun"ai$ !atu$ p&k&k ka/u$ rumah$ dapur$ tanah dan lan"it /an" !&leh mendatan"kan "an""uan dan musi!ah kepada manusia apa!ila men""an""u tempat tin""al makhluk ini. .akhluk#makhluk halus @+o1o0A !iasan/a %ahat dan perlu di%amu supa/a tidak men""an""u manusia. 1ntara nama +o1o0 /an" diperca/ai suku 8un"us se!a"aimana /an" disenaraikan &leh 6apuin .adisah @1,*-I1,A$ termasuklah Ri0-4i03ob @Hantu anahAE R-4a0a$ Pa46a01$ $4o6o3o0$ So+-4boho0 @Hantu Hu%anAE Si0a2a4ba01 @Hantu 6antanAE Li0o6i/a$ Si0i4b-la01 @Hantu )un"aiAE Pa01a4bal dan Yo012o4i/a0 @Hantu 8umahAE Ya012aba*a2 @1nak HantuA$ B-2a2a+o0 @Bapa HantuA$ Maha0i dan Ma.a011o01 @Hantu DapurA. Kuasa "hai! @o.-03-; /an" dise!ut :seman"at: di!aha"ikan kepada dua "&l&n"an$ iaitu !aik dan %ahat @6eu!irin$ 2000I+,A. )eman"at#seman"at atau kuasa#kuasa "hai! @o.-03-A terdiri daripada ll-4aa1 dan i0a0.a01$ manakala "&l&n"an /an" %ahat pula terdiri daripada +o1o0, 2o+o4b-vo-, i0a012i., 4o+o2, dan *a4bai1. .akhluk halus atau hantu ini masih !erada di !awah kuasa Ki0o+i01a0, tetapi usaha !er!aik#!aik den"an mereka terus dilakukan &leh mas/arakat 8un"us den"an men%amu makhluk ini den"an pel!a"ai %amuan dan sa%ian. 1pa!ila makhluk halus ini sudah tidak dapat dipu%uk la"i$ !arulah manusia !erd&a @4a01a4boA mem&h&n pert&l&n"an Ki0o+i01a0, sama ada melalui wakil mereka$ iaitu ll-4aa1 atau ll-159
@ll-4aa1 lelakiA$ atau D3eva*o @ll-4aa1 perempuanA$ atau terus kepada Ki0o+i01a0.
Rajah 0. * Dialek#dialek !ahasa .&m&"unI 8un"us$ 0uluw dan 9&ns&m&n serta dialek#dialek lain di utara )a!ah. S-4be+ 1ppell$ @1,-2A.
60
Bab 4
Rajah 0. - Kedudukan suku 8un"us di Kudat$ K&ta .arudu dan Pitas. S-4be+ 8ita Lasim!an" dan )tella .&&# an @1,,4A.
.enurut .&hd. >assin @1,4-$ dalam .&hd. ai!$ 1,4*I +,A$ manusia @suku 8un"us atau suku .&m&"unA memperca/ai adan/a Ki0o+i01a0 /an" !erkuasa penuh di dunia ini. 0amun$ manusia tidak tahu men/em!ahn/a. )ekiran/a sese&ran" kehilan"an seek&r ternakan dan pencurin/a tidak diketahui$ dia !erserah kepada Ki0o+i01a0 a"ar pencuri dihukum den"an sewa%arn/a. Pen/erahan seperti ini dise!ut oll-4a1a0. 1pa!ila sese&ran" itu sakit dan tidak sem!uh walaupun pel!a"ai ikhtiar telah di!uat$ +o1o0 akan disem!ah @disa%i atau di%amuA untuk
61
men/em!uhkan pesakit. Be"itu %u"a sekiran/a tanam#tanaman tidak su!ur$ akan diadakan upacara men/em!ah +o1o0. )elain itu$ menurut .&hd. >assin @1,4-A$ suku 8un"us men"amalkan !er!a"ai#!a"ai cara untuk men/em!ah +o1o0 /an" !ertan""un"%awa! terhadap si'at ne"ati' manusia. 1ntaran/a termasuklah apa!ila manusia tidak !er&leh anak dan %ika ada$ !ilan"an anak terhad. Kemudian$ manusia men"hidap pen/akit seperti "ila$ "ila !a!i$ sakit kepala$ !en"kak kaki dan sakit tenat . )eterusn/a$ makanan harian seperti padi$ %a"un" dan u!i tidak tum!uh dan %ika tum!uh$ tidak su!ur. >an" terakhir apa!ila air minuman manusia semakin !erkuran"an. Dari se"i keperca/aan pula$ suku 8un"us /akin akan wu%udn/a uhan /an" dikenali se!a"ai Ki0o+i01a0 serta $.-03- @pen"uasaA lain /an" !erkuasa seperti .a4bavo0, ll-4aa1, a0.a4-01, *-4a011ai, dan 4o01oll-01. erdapat makhluk halus /an" serin" mendatan"kan musi!ah kepada manusia$ iaitu +o1o0 @hantuA. 1pa!ila manusia ditimpa musi!ah seperti sakit$ pihak bbobbolli/a0 akan !erhu!un" den"an pihak !erkuasa secara +-03-2a0 @!ercakap den"an ll-4aa1, iaitu wakil perin"kat kedua 2i0o+i01a0 selepas .a4bavo0A. 1ppell meneran"kan hal ini seperti /an" !erikutI
I0 R-01-. +eli1io0 >e4ale .6i+i* 4e3i-4. 5o44-0i5a*e i0 *+a05e 9i*h *hei+ .6i+i* >a4ilia+. *o 3e*e+4i0e *he 5a-.e o> ill0e..? 9hi5h i. -.-all, *he +e.-l* o> *he 5a6*-+e o> .o-l. b, o>>e03e3 4alevole0* .6i+i*.. The.e .6i+i*. a+e a66ea.e3 b, .a5+i>i5e. o> 6i1. a03 5hi52e0.. S6i+i*. 4e3i-4. al.o o>>i5ia*e a* 4a++ia1e 5e+e4o0ie.? 9he0 a 6i1 i. o>>e+e3 *o a66ea.e *ho.e .6i+i*. *ha* a+e o>>e03e3 b, i05e.*? a03 a* *he va+io-. villa1e a03 >a4il, .a5+i>i5e. *o 6+o4i*e >e+*ili*, o> 6eo6le? 3o4e.*i5 a0i4al.? a03 *he la03. @1ppell$1,4*I 143A
.enurut 1ppell @1,4-$ 1,*-$ dalam 6eu!irin$ 2000I22A$ sistem keperca/aan mas/arakat 8un"us tradisi&nal ter!aha"i kepada ti"a elemen kuasa "hai!$ iaitu 4i0a4a01-0 @pencipta atau The S-6+e4e o> Go3), +o1o0 @r&h %ahat /an" men/e!a!kan pen/akit$ kematian dan "an""uan !encanaA dan ha*o3 @r&h manusia /an" terdiri daripada r&h /an" !aik dan r&h /an" %ahatA. Keperca/aan ini !erasaskan keperca/aan animisme kerana suku 8un"us merupakan pen"amal animisme se!elum menerima a"ama Kristian dan 3slam. .enurut /l&r @1*41$ dalam 6eu!irin$
62
Bab 4
2000I2*A$ dalam sistem keperca/aan animisme$ setiap !entuk alam semula %adi /an" "an%il akan dian""ap se!a"ai mempun/ai seman"at dan kuasa /an" luar !iasa. .isaln/a$ !atu !esar$ p&k&k !er!entuk "an%il$ mata air$ dan rumpun !uluh dian""ap manusia se!a"ai tempat tin""al kuasa "hai! . Hal ini menun%ukkan !ahawa kuasa "hai! !erada di sekelilin" manusia dan men%adi pen%a"a kepada setiap unsur di sekitarn/a. Kuasa#kuasa "hai! ini perlu ditan"ani. 5ntuk menan"anin/a$ ritual /an" !erhu!un" den"ann/a perlu dilakukan. 8itual merupakan upacara /an" !erkait den"an istiadat$ iaitu cara men%alankan upacara a"ama @ Ka4-. D9ibaha.a$ 1,,1I10-,A. Bbobbolli/a0 !erperanan men%alankan ritual dalam hu!un"ann/a den"an keperca/aan animisme mas/arakat suku 8un"us. .en%alankan setiap ritual pula$ perlu di!aca +i0ai* /an" khusus. Pen"etahuan tentan" +i0ai* han/a terdapat pada &ran" tertentu$ iaitu bbobbolli/a0 /an" !iasan/a se&ran" perempuan. Dalam kalan"an suku 8un"us$ ke!an/akan ritual /an" dilakukan untuk pen/em!uhan pen/akit$ kese%ahteraan alam$ kemakmuran pertanian$ pemilikan harta @ 33a6-A$ perlan%utan umur @4o0i4ba01A$ meminta restu ll-4aa1 @4o4-1a.A. 1ntara ritual itu termasuklah 4o1i0-4, *-4o+o0 dan 4a01a*o3. Keperluan bbobbolli/a0 untuk men%alankan ritual#ritual ini tidak dapat dina'ikan la"i. Keadaan ini men/e!a!kan institusi bbobbolli/a0 dipandan" tin""i &leh mas/arakat 8un"us. =leh hal demikian$ anak#anak "adis pada masa dahulu !erlum!a# lum!a mempela%ari ilmu +i0ai* untuk men%adi bbobbolli/a0 /an" un""ul @+a46aha0). 1ntara s/arat atau kela/akan untuk men"uasai ilmu +i0ai* termasuklah mempun/ai da/a in"atan /an" kuat. Kepentin"an dan peranan bbobbolli/a0 ini !er"antun" pada ketin""ian ilmu +i0ai* /an" ada pada indi<idu se!a"ai aset atau s/arat utama untuk diiktira' se!a"ai bbobbolli/a0. anpa ilmu +i0ai* /an" dilen"kapi se"ala pen"etahuan adat /an" sempurna /an" !erhu!un"an den"an upacara ritual ini$ perkhidmatan bbobbolli/a0 tidak diperlukan. =leh itu$ pen"uasaan ilmu +i0ai* amat dituntut &leh mas/arakat 8un"us /an" memerlukan perkhidmatan bbobbolli/a0.
63
Ri0ai* ialah ran"kaian !icara atau kata /an" mesti diucapkan atau dituturkan &leh bbobbolli/a0 semasa melakukan sesuatu ritual. Ri0ai* atau mantera menurut 1rena ;ati @1,4*$ dalam 6eu!irin$ 2000I -3A ialah pelen"kap ritual. Dalam +i0ai*, wu%ud m&ral dan inti sari pen"a%aran 4i0a4a01-0 kepada manusia. Dalam setiap perhu!un"an antara alam n/ata den"an alam "hai! akan disertai +i0ai* dan ritual tertentu. Dalam mas/arakat Kada(an$ +i0ai* dise!ut i0ai*, iaitu pem!erian Ki0o+i01a0 kepada manusia. Ri0ai* dari se"i !entukn/a di!ina secara ran"kap$ tetapi tidak mempun/ai !entuk ran"kap /an" tertentu. La(imn/a$ dua !aris mem!entuk satu ran"kap. Ri0ai* dapat di"&l&n"kan se!a"ai puisi. Ri0ai* mempun/ai ti"a perkataan hin""a empat perkataan dalam satu !aris$ den"an enam suku kata hin""a lapan suku kata /an" !iasan/a ditulis secara !er!aris#!aris$ iaitu dua !aris melen"kapi sesuatu pern/ataan. Baris pertama merupakan pern/ataan se!enar dan !aris kedua ialah pelen"kap /an" sama erti. 1pa!ila dila'a(kan$ iraman/a seakan#akan !erla"u. Pen"ucapann/a secara !erterusan. Dalam upacara 4o1i0-4$ bbobbolli/a0 men"am!il masa kira#kira lima$ tu%uh atau lapan hari$ sian" dan malam untuk men"ha!iskan atau men/elesaikan +i0ai*$ !erdasarkan cepat atau perlahann/a bbobbolli/a0 men/ampaikan atau men"ucapkan @ 4o4-+i0ai*) +i0ai*. =leh itu$ !entuk ran"kap +i0ai* a"ak mirip den"an mentera atau %ampi serapah dalam !uda/a mas/arakat .ela/u. Ri0ai* %u"a men/erupai pantun dari se"i %umlah suku kata dan !un/i akhir den"an rima :aa:$ tetapi san"at %auh !er!e(a dari se"i isi dan !ahan /an" di!icarakan. =leh itu$ +i0ai* merupakan warisan secara turun#temurun walaupun !&leh %u"a dia%arkan kepada &ran" lain /an" !ukan dalam kalan"an saudara atau kaum keluar"a /an" terdekat. ;alau !a"aimanapun$ dise!a!kan +i0ai* mempun/ai nilai /an" tin""i dalam keperca/aan animisme mas/arakat 8un"us primiti'$ !ukanlah mudah untuk mempela%ari atau !erpeluan" mempela%ari +i0ai* kerana pr&ses pen"ha'alan +i0ai* itu san"at sukar dan k&mpleks. 1tas dasar itu$ maka ilmu +i0ai* pada masa lalu mendapat tempat /an" san"at tin""i /an" %u"a merupakan ilmu tertin""i mas/arakat 8un"us$ di sampin" ilmu hukum /an" le!ih merupakan !akat semula %adi sese&ran". C&nt&h +i0ai*
64
Bab 4
untuk 4o4-1a.$ iaitu pem!ersihan diri bbobboli/a0 secara "hai! di mata $.-03- @pihak !erkuasa di atasAI 6o.i2ai 2- 6o illo -4a-$ +-2ahai 2- 6o illo ll-bbi. 0o2o33o6 33a*i i .-03-$ 0o2o*-+- 33a*i i llo3-0. 7rtin/aI ku!an"unkan min/ak itu$ ku!uat ter%a"a lemak itu. mun"kin tertidur kuasan/a$ mun"kin terlelap kea%ai!ann/a. .as/arakat 8un"us masa kini tidak la"i hidup den"an pel!a"ai amalan dan keperca/aan animisme kerana ke!an/akann/a telah men"anut a"ama Kristian dan a"ama 3slam. 1da dalam kalan"an mereka terli!at dalam !idan" pernia"aan$ pertanian m&den dan !eker%a dalam sekt&r awam. .as/arakat 8un"us /an" dapat dilihat pada masa kini ialah mas/arakat /an" sudah !eru!ah. Kesan daripada peru!ahan terse!ut !e"itu men/eluruh$ terutama dalam !idan" pendidikan$ ek&n&mi$ p&litik$ pemilikan tanah dan pen%a"aan kesihatan. Pen"aruh Kristian /an" san"at kuat terhadap suku 8un"us sehin""a !er%a/a men"u!ah kehidupan dan amalan tradisi&nal harus dikaitkan den"an kemasukan &ran" Cina dari H&n" K&n" pada tahun 1**3 dan mu!ali"h Kristian dari Basel .issi&n /an" !ermula pada tahun 1,+1. .enurut .a%upi @dalam 6eu!irin$ 2000I130A$ hu!un"an antara pihak Basel .issi&n den"an &ran" Kristian Hakka di Kudat telah ter%alin se%ak a!ad ke#1*. =leh itu$ usaha /an" di%alankan &leh pihak Basel .issi&n untuk men%a"a ke!a%ikan mas/arakat Cina Kristian diteruskan kepada suku 8un"us. Pihak 7<an"lical .issi&nar/ )&ciet/ di Basel$ )wit(erland telah men"hantar 8e<. H. H&ne""ar pada 23 0&<em!er 1,+2 untuk memulakan pen/e!aran a"ama Kristian dalam kalan"an suku 8un"us. )ehu!un"an den"an hal itu$ dian""arkan le!ih -0 peratus &ran" 8un"us pada masa kini !era"ama Kristian dan /an" sele!ihn/a masih men"amalkan keperca/aan tradisi&nal dan ada %u"a /an" memeluk a"ama 3slam dan a"ama#a"ama lain.
65
1"ama 3slam mula diterima &leh &ran"#&ran" 8un"us dise!a!kan usaha para pemimpin 5)0= dan Parti B7861>1 !ersama#sama .53) pada tahun 1,40#an dan 1,*0#an /an" cu!a men"islamkan &ran" 8un"us /an" !erminat untuk memeluk 3slam. Pada masa kini$ &ran" 8un"us /an" !era"ama 3slam dapat ditemui di mana#mana perkampun"an 8un"us di daerah Kudat atau di daerah Kecil .atun""&n"$ khususn/a di Kampun" P&m&nsukan /an" hampir semua pendudukn/a !era"ama 3slam. ;alaupun wu%ud a"ama /an" !ersi'at !aharu dalam kalan"an suku 8un"us$ pen"amal amalan lama dan tradisi&nal se!enarn/a masih dapat dikesan di ten"ah#ten"ah pen"anut a"ama Kristian dan 3slam ini$ terutama "enerasi tua. Hal ini !erlaku kerana mereka sudah serasi den"an cara hidup lama dan amalan tradisi&nal. 0amun !e"itu$ pen"aruhn/a sudah semakin !erkuran" dan "enerasi terakhir pen"anut animisme ini hampir pupus. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN 1dat resam dan pantan" laran" suku 8un"us meliputi seluruh aspek dalam kehidupan !ermas/arakat dan hu!un"ann/a den"an makhluk halus /an" dikenali se!a"ai +o1o0 @hantuA. Hal ini men/e!a!kan adat dan pantan" laran" suku 8un"us tidak terhad kepada kelahiran$ perkahwinan dan kematian semata#mata. )e!alikn/a$ hal ini meli!atkan s&al ritual dan pen/em!ahan animisme. Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah @200*I 2A /an" !erkaitan suku 8un"us$ din/atakan pantan" laran" !erikut !erserta dendan/a$ iaitu laran"an mem!awa %antun" pisan"$ limau$ n/iru dan .a1i01 atau bba+a/i*1 dan !un"a 1o4bi/a-2 masuk ke dalam rumah. Keempat#empat laran"an ini !erkait den"an ritual 4o1i0-4, iaitu ritual ter!esar suku 8un"us /an" mempun/ai hu!un"an den"an pen/em!uhan pen/akit /an" di%alankan selama lima hari hin""a tu%uh hari !er"antun" pada kecepatan bbobbolli/a0 menuturkan +i0ai*. 6antun" pisan"$ limau$ .a1i01 dan 1o4bi/adi"unakan di dalam !ilik rumah @o012obA semasa ritual 4o1i0-4. =leh itu$ !ahan#!ahan atau !ekas terse!ut tidak !&leh
66
Bab 4
di!awa masuk ke dalam !ilik apa!ila upacara ritual tidak di%alankan. Dalam !idan" pertanian$ terdapat !e!erapa pantan" laran" dan dendan/a se!a"aimana /an" dise!utkan dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah @200*I 2-#24A. 1ntaran/a termasuklah laran"an mem&t&n" *o03-2 tapak .-lla6$ iaitu p&nd&k padi di ladan" /an" !aharu di!uka. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am dan !atu pen"asah. Dilaran" mer&sakkan paran" pemilik ladan" dan pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am !a"i kesalahan pertama dan se!i%i 1a33-l tem!a"a !a"i kesalahan kedua. )eterusn/a$ dilaran" mer&sakkan tanaman di kawasan ladan" &ran" lain. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am dan se!uah .-4b-l tertakluk kepada nilai ker&sakan. S-4b-l ialah !aran" tem!a"a /an" pentin" dalam ke!uda/aan suku 8un"us dan merupakan sim!&l status sese!uah keluar"a. )elain itu$ dilaran" %u"a men"am!il hasil tanaman dari kawasan ladan" &ran" kerana diperca/ai mem!awa sial @ o+i0*o3A atau !encana. 6ika melan""arn/a$ pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am dan se!i%i .-4b-l tem!a"a. Dilaran" melintasi kawasan sawah padi &ran" lain$ %ika melintas pelaku dikehendaki mem!antu pemilik sawah menuai padi. )ekiran/a tidak$ pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am. Kemudian$ dilaran" men""an""u den"an cara men""e"arkan atau menetak .-lla6 tempat men/impan hasil tuaian$ walaupun .-lla6 itu milik keluar"a sendiri. Pelaku akan dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am. Dilaran" %u"a memu%i den"an maksud tidak !aik atau men/umpah supa/a ladan" itu tidak !erhasil. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am. )eterusn/a laran"an men"am!il ka/u untuk di%adikan ka/u api dari ladan" &ran" /an" mempun/ai tanaman. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am. Dalam pada itu$ dilaran" mem!uat lu!an"$ mem!akar haiwan hasil !uruan$ mem!akar ka/u di !ekas ladan" &ran" /an" masih mempun/ai tanaman dan .-lla6 kerana dikhuatiri mem!awa !encana dan pen/akit kepada tuan pun/a ladan" dan &ran" lain. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am !a"i kesalahan pertama dan dikenakan .o1i* atau denda
67
seek&r khin(ir dan se!i%i "&n" .a03a01a- atau "&n" *ava1 !a"i kesalahan kedua. Dalam !idan" penternakan pula$ terdapat ti"a perkara /an" dite"ah daripada melakukann/a. .enurut !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah @200*I 32#33A$ ti"a laran"an terse!ut ialah laran"an memukul atau men/em!elih haiwan ternakan &ran" lain dan %ika didapati !ersalah pelaku dikenakan .o1i* atau denda mem!a/ar "anti ru"i men"ikut nilai ternakan terse!ut. Kedua$ dilaran" mem!iarkan haiwan ternakan milik sendiri mer&sakkan tanaman atau mencederakan &ran" lain. Pemilik dikenakan .o1i* atau denda mem!a/ar "anti ru"i tanaman atau kecederaan /an" dialami haiwan ternakan milik &ran" lain. >an" terakhir laran"an mem!unuh atau mencederakan ternakan &ran" lain atas alasan tertentu tanpa pen"etahuan pemilikn/a. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am. erdapat pula pantan" laran" /an" !erkaitan haiwan peliharaan suku 8un"us se!a"aimana /an" dise!ut dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah @200*I 34A$ iaitu dilaran" mem!unuh haiwan peliharaan tanpa alasan /an" munasa!ah. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am$ se!i%i "&n" *ava1 atau 1a33-l$ manakala !a"i kesalahan mencederakan haiwan peliharaan /an" !ersama#sama den"an tuann/a. Pelaku %u"a akan dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am !a"i kesalahan mencederakan haiwan peliharaan /an" tidak !ersama#sama den"an tuann/a. )eterusn/a dilaran" mem!iarkan haiwan peliharaan sendiri mencederakan &ran". Pemilik haiwan peliharaan dikenakan .o1i* atau denda seek&r a/am$ se!i%i "&n" *ava1 atau 1a33-l tem!a"a dan menan""un" per!elan%aan rawatan &ran" terse!ut. Kelahi'an .en"ikut keperca/aan animisme suku 8un"us$ anak /an" !aharu dilahirkan tidak !&leh di!erikan nama serta#merta. 1nak itu perlu di!erikan nama timan"#timan"an dahulu seperti U2-$ U01-* dan $,o01 !a"i !a/i lelaki serta $,oi, Ozong, $,o dan $03o untuk !a/i perempuan. 1malan ini untuk melindun"i !a/i daripada "an""uan r&h %ahat atau niat %ahat manusia terhadap
68
Bab 4
!a/i dan keluar"an/a /an" mun"kin men""unakan nama se!enar !a/i itu dalam %ampi dan ilmu sihir. 0ama se!enar akan di!erikan pada hari ketu%uh kelahiran !a/i$ /akni setelah pan"kal pusatn/a sem!uh. Pada perin"kat umur terse!ut$ seman"at @ .-03-va0A !a/i diperca/ai sudah cukup "a"ah untuk men"hadapi se!aran" "an""uan. ;alau !a"aimanapun$ nama#nama &ran" /an" sudah menin""al$ nenek m&/an"$ i!u !apa dan mentua tidak !&leh di"unakan se!a"ai nama rasmi kepada !a/i !erkenaan. 0ama akan ditukar sekiran/a keluar"a ditimpa nasi! malan" atau mendapat mimpi n"eri @3n""ul Pul&k$ 1,,1A. 3n""ul Pul&k @1,,1A$ turut men%elaskan !ahawa istiadat mencukur ram!ut dilakukan selepas hari ketu%uh kelahiran. 8am!ut di !aha"ian atas dahi$ iaitu pada tempat /an" lem!ut @ ov-3) di!iarkan tidak dicukur. 8am!ut itu di%adikan %am!ul @ .-+-2A /an" !erperanan se!a"ai tempat seman"at !a/i !erpaut dan menemanin/a semasa tidur atau ketika di!awa &leh i!un/a !er%alan#%alan. Pe')ah,inan erdapat !e!erapa pantan" laran" /an" tidak !&leh dilakukan ketika ma%lis pertunan"an dan setelah !ertunan"$ semasa persediaan ma%lis perkahwinan dan pada ma%lis perkahwinan. Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah @200*I 4A /an" meli!atkan suku 8un"us$ din/atakan pantan" laran" !erserta dendan/a !a"i pasan"an /an" sudah !ertunan"$ tetapi !elum !erkahwin. Pasan"an ini dilaran" !er%alan !erdua#duaan kerana per!uatan ini dian""ap (ina. 6ika melan""arn/a$ pelaku dikenakan .o1i*, iaitu denda adat seek&r khin(ir /an" disem!elih dan dimakan !ersama#sama penduduk kampun". .ereka %u"a dilaran" !ertemu antara satu sama lain setelah tarikh perkahwinan ditetapkan @200*I *A. Pasan"an /an" !elum !ertunan" %u"a dilaran" !er%alan !erdua#duaan. Pasan"an /an" melan""ar adat ini dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" *ava1 dan wan" 8.+00.00 setiap se&ran". .enurut 8unda!an" Linsapu3$ antara pantan" laran" /an" tidak !&leh dilakukan setelah !ertunan" @ 0a6a01aa0A termasuklah tidak !&leh meman%at p&k&k tin""i untuk men"am!il madu le!ah liar di hutan$ men/e!eran" %am!atan dan
69
!erpakaian cantik. )ekiran/a melan""ar adat ini$ dikhuatiri !erlaku ke%adian /an" tidak diin"ini /an" dise!ut se!a"ai 2o6-h-0$ iaitu apa#apa /an" dirancan" tidak men%adi ken/ataan. Dalam hal ini$ perkara /an" dirancan" itu ialah ikatan perkahwinan. )ekiran/a !erpakaian :el&k#el&k: pula$ ditakuti akan !erlaku perkara 2o4o4olli 3i* .ovoo0$ iaitu perkara tidak !aik akan !erlaku terhadap !akal isteri atau suami.
am(a' 0.- Pakaian )uku Kaum 8un"us.
Kema#ian Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah A200*I 1-A$ din/atakan pantan" laran" !erkaitan kematian !erserta dendan/a. .enurut adat mas/arakat suku 8un"us$ keluar"a mendian" dilaran" memukul "&n" dalam temp&h 1+ hari dari hari !erlakun/a kematian. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" .a03a01a- *ava1. 3steri mendian" pula dilaran" memukul "&n" dalam temp&h !erka!un". Pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i tem!ikar /an" dise!ut 6a03i01 !ersai( sedepa seten"ah /an" dimasukkan tapai$ seek&r khin(ir !esar dan se"uni !eras.
70
Bab 4
am(a' 0.0 Pa03i01 S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah
)elain itu$ dilaran" %u"a mem!akar ku!ur dan %ika melan""arn/a$ pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" .a0a01 atau se!i%i "&n" *ava1 sekiran/a per!uatan itu dilakukan den"an sen"a%a. Dalam pada itu$ pelaku akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" *ava1, se!i%i .-4b-l atau 1a33-l %ika per!uatan terse!ut dilakukan den"an tidak sen"a%a. )eterusn/a$ dilaran" meletakkan ka/u pada ku!ur. Pelaku akan dikenakan .o1i* denda se!i%i "&n" .a0a01 atau se!i%i "&n" *ava1. Dilaran" %u"a mem!uan" atau mem&t&n" tanda ku!ur den"an sen"a%a. Pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" .a0a01 atau se!i%i "&n" *ava1. Kemudian$ dilaran" men""ali atau men"&rek ku!ur den"an sen"a%a. 6ika melan""arn/a$ pelaku dikenakan .o1i* atau denda empat !i%i "&n" .a03a01a- atau empat !i%i "&n" .a0a01.
71
am(a' 0.1 Sa0a01 atau Sa03a01a-. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.
72
Bab 4
am(a' 0.4 Sa03a01a-. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.
7nam perkara /an" disenaraikan se!elum ini se!enarn/a adat dan !ukan han/a pantan" laran". 7nam perkara terse!ut ialah kesalahan /an" !erat dalam kalan"an suku 8un"us sehin""a dendan/a meli!atkan "&n"$ iaitu harta /an" san"at mahal dan !ernilai tin""i dalam kalan"an suku 8un"us. )e!alikn/a$ terdapat !e!erapa pantan" laran" lain /an" !ukan adat$ tetapi dilaran" untuk dilakukan setelah !erlaku kematian an""&ta dalam sesuatu keluar"a. .enurut 8unda!an" Linsapu4$ %ika !erlaku kematian i!u atau !apa$ anak mendian" /an" !elum !erkahwin tidak di!enarkan meman%at p&k&k pinan" selama se!ulan. 1nak#anak /an" sudah !erkahwin pula men%alani istiadat ini selama semin""u. 1nak# anak mendian" %u"a tidak di!enarkan meman%at p&k&k untuk men"am!il madu le!ah liar di hutan dan tidak di!&lehkan melintasi %am!atan. )ekiran/a pantan" ini dilan""ar$ akan !erlaku 2obboll-012aha01$ iaitu tidak !&leh !ercakap atau %ika
73
!&leh !ercakap$ percakapann/a tidak teratur$ !ercakap lepas tanpa !er'ikir terle!ih dahulu. KESIMPU"AN )uku 8un"us san"at men%un%un" adat dan kemurnian kehidupan /an" harm&ni serta men"h&rmati pantan" laran". )emua perkara /an" dilakukan men"am!il kira pers&alan adat dan keperca/aan tradisi&nal. Ba"i suku 8un"us$ adat dan pantan" laran" telah men%adi alat untuk men"awal s&sial$ %am!atan perpaduan dan pen"ukuh tali silaturahim /an" dapat men/erlahkan %ati diri mereka se!a"ai pen"amal !uda/a /an" kental. )uku 8un"us !ertuah kerana mempun/ai !uda/a dan adat warisan /an" dapat di%adikan panduan untuk men%alani kehidupan !ermas/arakat secara le!ih teratur$ !ertim!an" rasa dan men"am!il kira &ran" lain serta mas/arakat sekelilin". Bermula daripada adat kelahiran$ seterusn/a perkahwinan$ hin""alah perin"kat kematian$ semuan/a mempun/ai pantan" laran" tertentu. idak ketin""alan adat dan pantan" laran" untuk hal#hal !ertani$ memelihara ternakan dan ritual !erhu!un" den"an makhluk halus. )esun""uhn/a$ adat dan pantan" laran" /an" telah dicipta dan diwariskan &leh "enerasi terdahulu mempun/ai si"ni'ikan dan seharusn/a terus dipelihara$ di%a"a dan dikekalkan se!a"ai warisan /an" tidak ada t&lak !andin" dan tidak ada "anti /an" sama sepertin/a. 1dat dan pantan" laran" ini :tak akan lapuk dek hu%an dan tak lekan" dek panas:. ;alaupun terdapat sedikit peru!ahan dan pen/esuaian hukum dan denda adat dise!a!kan &leh keperluan semasa$ malah ada se!aha"ian kecil adat /an" tidak sesuai pada masa kini$ sedikit demi sedikit peru!ahan dan pen/esuaian itu men%adi pentin" !a"i kelan"sun"an adat istiadat itu sendiri. )e!aha"ian adat itu mun"kin tidak !e"itu rele<an la"i den"an suasana dan kehidupan masa kini /an" tern/ata sudah !eru!ah$ tetapi hakikat kewu%udan adat istiadat tidak pernah dapat dina'ikan. Kehidupan mas/arakat 8un"us /an" harm&ni dan se%ahtera itu %u"a mempun/ai kaitan den"an kewu%udan adat istiadat dan kepatuhan mas/arakatn/a kepada adat istiadat terse!ut. =leh itu$ perpaduan dan keharm&nian dalam kalan"an mereka dapat dikekalkan. Lan%utan daripada hal itu$ adat istiadat
74
Bab 4
dan pantan" laran" terus diperturunkan$ untuk diwariskan kepada "enerasi seterusn/a. 9enerasi akan datan" pasti akan men"akui !ahawa kehidupan akan le!ih teratur dan terkawal %ika sentiasa setia dan patuh kepada adat. Kehidupan mereka pada masa terse!ut merupakan kesinam!un"an daripada masa lalu$ /an" telah men%un%un" adat istiadat dan warisan pantan" laran" sukun/a. )em&"a adat resam dan pantan" laran" suku 8un"us ini terus diper%uan"kan se!a"aimana kelan"sun"an suku 8un"us itu sendiri dalam men"harun"i kehidupan m&den /an" san"at menca!ar /an" menuntut kesa!aran dan keperluan men"awal diri. Han/a adat /an" dapat meriwa/atkan kelan"sun"an ha/at dan makna (uriat !an"sa /an" !erdaulat. No#a
1 Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah$ din/atakan se!a"ai t&kidin". )e!enarn/a t&kidin" meli!atkan suku Dusun atau Kada(an$ !ukan suku 8un"us kerana tiada t&kidin" @!ekas men"isi padiA dalam suku 8un"us. &kidin" dalam 8un"us dikenali se!a"ai .a1i01 @!a"i perempuanA dan bba+a/i* @!a"i lelakiA. 2 Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah$ 1o4bi/a- die%a 1o4bia-. 7%aan /an" tepat dalam !ahasa 8un"us ialah "&m!i(au$ !ukan 1o4bia-. 3 emu ramah den"an 8unda!an" pada 20 .ei 2012. 4 emu ramah den"an 8unda!an" pada 20 .ei 2012.
75
Bab ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU BISAYA oleh SITI AIDAH LOKIN
)etiap !an"sa di dunia ini mempun/ai peraturan dan adat masin"#masin". Peraturan itu !erlainan antara satu !an"sa den"an !an"sa /an" lain kerana peraturan terse!ut telah dicipta men"ikut pen"alaman dan pandan"an /an" !er!e(a. Peraturan adat mempun/ai pertalian rapat den"an sistem nilai /an" diamalkan dalam sesuatu mas/arakat. )istem nilai terse!ut lahir daripada suatu k&nsep /an" wu%ud dalam pemikiran sese!uah mas/arakat. K&nsep nilai itulah /an" kemudian melahirkan peraturan seperti adat resam /an" !erperanan men"awal perlakuan an""&ta mas/arakat demi mewu%udkan keharm&nian dan kese%ahteraan sesama an""&ta mas/arakat. Pantan" laran" pula ialah :disiplin lisan: /an" diamalkan dan umumn/a se"ala perlakuan serta tindakan /an" diamalkan itu meliputi undan"# undan" adat. Pantan" laran" ini %u"a merupakan suatu tradisi pendidikan secara lan"sun" atau tidak lan"sun" dan untuk kese%ahteraan mas/arakat umumn/a. 1 Dalam !ahasa /an" le!ih mudah$ pantan" laran" !erperanan mene"ah sese&ran" daripada melakukan perkara /an" diperca/ai akan mendatan"kan kesan /an" !uruk %ika tidak dihindari. Penulisan ini akan men"huraikan amalan adat mas/arakat Bisa/a !erkaitan kelahiran$ perkahwinan dan kematian$ di sampin" pantan" laran" /an" !erkaitan semua adat terse!ut. 1dat dan pantan" laran" /an" akan dihuraikan dalam !a! ini sememan"n/a !e"itu d&minan dalam kitaran hidup mas/arakat Bisa/a. "ATAR BE"AKAN MAS3ARAKAT BISA3A SABAH )uku kaum Bisa/a merupakan salah satu kel&mp&k peri!umi di )a!ah. )uku Bisa/a %u"a terdapat di )arawak dan Brunei Darussalam. Dalam k&nteks ne"eri )a!ah$ mas/arakat Bisa/a dikel&mp&kkan dalam rumpun Dusun kerana pertalian /an"
76
Bab 5
!e"itu erat antara &ran" Bisa/a den"an su!kel&mp&k rumpun Dusun /an" lain$ iaitu dari se"i !ahasa /an" dituturkan dan !uda/a /an" diamalkan. Di )a!ah$ suku Bisa/a merupakan kel&mp&k min&riti den"an an""aran penduduk !er%umlah le!ih kuran" +0 000 &ran". .eskipun se!a"ai kel&mp&k min&riti$ pen"li!atan suku Bisa/a dalam pel!a"ai !idan"$ sama ada dalam !idan" p&litik$ ek&n&mi dan s&sial di ne"eri ini tetap terserlah setandin" suku kaum peri!umi /an" lain. Penulis seperti &m Harriss&n$ D. )&n(a$ C. 1raneta dan Bernard$ 6&hn Car&ll dan Cather )antaren /an" !an/ak men"ka%i tentan" mas/arakat Bisa/a tidak mera"ui !ahawa B&rne& merupakan tempat tin""al suku Bisa/a. 2 .as/arakat Bisa/a memainkan peranan dan pen"aruh /an" d&minan di B&rne&$ terutama se!elum dan pada (aman awal kemunculan Kesultanan Brunei. )e!elum Brunei men%adi kera%aan 3slam$ pemerintahan /an" wu%ud ialah pemerintahan mas/arakat Bisa/a /an" !era"ama Buddha.3 )ultan Brunei /an" pertama$ iaitu 1wan" 1lak Betatar atau 1lak Batata /an" kemudian !er"elar )ultan .uhammad )hah setelah memeluk a"ama 3slam$ dikatakan !erasal daripada suku Bisa/a. 4 1ndaian ini dis&k&n" den"an ken/ataan !ahawa terdapat tin""alan atau !ukti etn&l&"i /an" menun%ukkan !ahawa adat istiadat Bisa/a telah di"unakan sewaktu perta!alan )ultan Brunei /an" pertama. Ketika )ultan B&lkiah$ iaitu )ultan Brunei /an" kelima menaiki takhta$ dikatakan !ahawa keturunan dira%a ketika itu ialah campuran !an"sa Bisa/a$ Cina$ 1ra! dan .ela/u. )elain itu$ diperca/ai dalam adat resam$ hukum$ keperca/aan dan pertuturan &ran" Brunei kini terdapat pen"aruh keempat#empat !an"sa terse!ut. + Hal ini mem!uktikan !ahawa suku Bisa/a ialah penduduk asli B&rne& /an" sudah sekian lama mendiami !e!erapa kawasan di Brunei$ )arawak dan )a!ah. Di )a!ah$ mas/arakat ini mendiami daerah pedalaman )a!ah$ khususn/a di daerah Beau'&rt$ Kuala Pen/u$ .enum!&k dan )ipitan". Pada masa kini$ suku Bisa/a terdapat %u"a di daerah lain di seluruh )a!ah. Hal ini dise!a!kan &leh pen"hi%rahan$ perkahwinan dan peluan" peker%aan /an" terdapat di kawasan lain. .aklumat awal tentan" ta!uran penduduk dan !ilan"an &ran" Bisa/a di )a!ah ditemui dalam !anci penduduk B&rne&
77
5tara @)a!ahA pada tahun 1,21. Berdasarkan !anci penduduk pada tahun 1,21$ suku Bisa/a !er%umlah 40,2 &ran". .aklumat /an" diper&leh daripada 6a!atan Peran"kaan menun%ukkan !ahawa mas/arakat Bisa/a !er%umlah 13 ,,* &ran" pada tahun 1,40 dan terus !ertam!ah ke an"ka 20 000 &ran" pada tahun 1,*0.- Pada tahun 2000$ %umlah mas/arakat Bisa/a semakin menin"kat dan dian""arkan !er%umlah le!ih kuran" +0 000 &ran" di seluruh )a!ah.4 Di daerah Beau'&rt$ suku ini dian""arkan se!an/ak 30 000 &ran" daripada -2 000 &ran" %umlah keseluruhan penduduk Beau'&rt pada tahun 2000. * A AMA DAN KEPERCA3AAN Pada masa kini$ mas/arakat Bisa/a )a!ah !era"ama 3slam. )e!elum kedatan"an 3slam$ mereka men"amalkan keperca/aan animisme /an" merupakan amalan penduduk peri!umi lain di kepulauan B&rne&. ;alaupun mas/arakat Bisa/a di )a!ah men"anut a"ama 3slam$ seperti !an"sa .ela/u dan suku kaum peri!umi /an" lain$ masih terdapat pen"aruh keperca/aan animisme dalam kehidupan$ khususn/a &leh "&l&n"an tua. Pen"islaman mas/arakat Bisa/a )a!ah !erkait rapat den"an kemasukan dan perkem!an"an a%aran 3slam dalam Kesultanan Brunei. Kemasukan a%aran 3slam di Brunei dian""arkan !erlaku pada a!ad ke#13$ apa!ila )ultan .uhammad )hah @)ultan Brunei pertama /an" memerintah dari tahun 13-3 hin""a tahun 1402A memeluk a"ama 3slam. , Kedudukan 3slam di Brunei !ertam!ah kukuh apa!ila )hari' 1li !erketurunan 1ra! dilantik men%adi )ultan Brunei /an" keti"a setelah !erkahwin den"an puteri )ultan .uhammad )hah. )ultan )hari' 1li memerintah dari tahun 142+ hin""a tahun 1432. )emasa pemerintahan )hari' 1li$ 3slam telah di!eri kedudukan /an" tin""i dalam pemerintahan Brunei dan pen/e!aran 3slam "iat dilaksanakan di kawasan /an" !erhampiran den"an Brunei. 10 Pen/e!aran 3slam daripada Kesultanan Brunei pada a!ad ke#1+$ merupakan titik permulaan kepada pen"islaman mas/arakat Bisa/a )a!ah. 11 Pen"islaman mas/arakat Bisa/a inilah /an" mem!awa peru!ahan kepada amalan keperca/aan mereka$ meskipun tidak terus men"u!ah amalan keperca/aan animisme. )e!alikn/a$ terdapat kecenderun"an untuk mencampuradukkan unsur
78
Bab 5
keperca/aan animisme den"an a%aran 3slam dalam kehidupan seharian. Keadaan ini !erpunca daripada kuran"n/a usaha mendalami a%aran 3slam /an" se!enar dalam kalan"an "enerasi Bisa/a masa lampau aki!at pel!a"ai halan"an. 1ntaran/a termasuklah tiada institusi a"ama /an" !ertan""un"%awa! men"ukuhkan pe"an"an a"ama 3slam dalam kalan"an penduduk 3slam se!elum dan pada era pen%a%ahan Barat. =leh se!a! itu$ pen"etahuan tentan" a%aran 3slam han/a !ersi'at asas /an" meliputi i!adat sem!ah/an" dan mem!aca al#Luran. Keadaan inilah /an" men/e!a!kan mas/arakat ini masih men"amalkan adat resam dan pantan" laran" /an" dipen"aruhi keperca/aan animisme. 5saha mempela%ari a%aran 3slam tidak !e"itu e'ekti' dalam kalan"an mas/arakat Bisa/a. 0amun$ usaha ini menin""alkan pen"aruh dari se"i men"ukuhkan keperca/aan terhadap a%aran 3slam. .isaln/a di Kampun" 9ad&n"$ pada tahun 1,34 atau dalam temp&h se!elum Peran" Dunia Kedua$ terdapat "uru a"ama /an" dikenali se!a"ai Le!ai )aid. Beliau telah men"a%ar penduduk kampun" !erkaitan asas#asas i!adat sem!ah/an" dan mem!aca al#Luran. Pada tahun 1,+0#an dan 1,-0#an$ pula terdapat "uru a"ama /an" datan" dari 3nd&nesia$ men"a%ar penduduk kampun" ini. Pela%ar dalam kalan"an penduduk kampun" inilah /an" seterusn/a men"amalkan a%aran mereka. )alah se&ran" "uru /an" terkenal ialah uan H%. .ansur /an" men"a%ar al#Luran. Kemunculan anak#anak kampun" /an" mendapat didikan daripada "uru kampun" dan "uru#"uru /an" men"em!ara ini men/e!a!kan mas/arakat Bisa/a terkenal den"an kemahiran mem!aca al#Luran. )ekitar tahun 1,40#an dan 1,*0#an$ Lari dan Lariah /an" mewakili )a!ah dalam pertandin"an tilawah al#Luran perin"kat ne"eri )a!ah merupakan &ran" Bisa/a. .isaln/a$ Datuk H%. .&khtar 8ap&k @!ekas 3mam Besar .as%id 0e"eri )a!ahA$ 1llah/arham Datuk H%. 9ha'ar 8i%im$ uan H%. .aari' 1ns&t$ 1llah/arhamah Puan H%h. .aliah .uda$ 1llah/arhamah Puan H%h. Kuriah asip$ Puan H%h. Halipah .acu$ dan Puan H%h. Lainih >usu'. )e%ak tahun 2000 hin""a kini$ Puan )ana/ah 6anaid pula telah mewakili )a!ah dalam ilawah al#Luran Perkhidmatan 1wam Ke!an"saan dan ilawah al#Luran perin"kat ke!an"saan.
79
Pen"etahuan terhadap a%aran 3slam /an" se!enar dalam kalan"an mas/arakat Bisa/a semakin !ertam!ah setelah !erkem!an" sistem pendidikan m&den dan dakwah 3slam secara terancan" /an" dilaksanakan &leh institusi a"ama pada era 1,-0# an hin""a kini atau selepas merdeka. Penu!uhan sek&lah a"ama &leh .a%lis 5"ama 3slam )a!ah @.53)A dan sek&lah ke!an"saan /an" men"a%arkan su!%ek pendidikan 3slam mem!eri peluan" kepada "enerasi !aharu Bisa/a menim!a ilmu pen"etahuan a"ama dan seterusn/a men"ukuhkan pen"etahuan mereka terhadap a%aran 3slam. Perkem!an"an inilah /an" kemudian men/um!an" kepada peru!ahan /an" !erlaku terhadap pemikiran mas/arakat /an" seterusn/a secara !eransur# ansur mem!awa peru!ahan dari se"i amalan adat resam. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN .as/arakat Bisa/a %u"a men"amalkan !e!erapa adat resam dan pantan" laran" /an" diwarisi daripada "enerasi dahulu. 1ntaran/a termasuklah adat /an" !erkaitan kelahiran$ perkahwinan dan kematian. Ada# Kelahi'an 1pa!ila sese&ran" wanita disahkan men"andun" &leh !idan kampun"$ mereka dan ahli keluar"a akan mula men"amalkan adat dan pel!a"ai pantan" laran" !a"i memastikan keselamatan i!u dan anak dalam kandun"an. 1ntara pantan" laran" terse!ut termasuklah laran"an kepada wanita ini memakai kain /an" c&rakn/a ter!alik kerana diperca/ai !a/i /an" dilahirkan s&n"san". 3!u men"andun" %u"a dilaran" lewat !an"un pa"i kerana diperca/ai akan men"alami kesukaran ketika melahirkan anak. Dia %u"a perlu mem!uka pintu dan %endela se!aik#!aik saha%a !an"un pa"i !a"i men"elakkan kesukaran ketika !ersalin. )elain itu$ suami pula dilaran" !er!uru di hutan atau mem!unuh haiwan ketika isteri men"andun" kerana diperca/ai men/e!a!kan anak dalam kandun"an terkenan atau cacat. )eterusn/a$ tidak !&leh !erlaku per"aduhan di rumah /an" ada wanita hamil kerana men/ukarkan wanita itu !ersalin. ;anita hamil dilaran" memakan nanas dan cili kerana diperca/ai akan men/e!a!kan anak /an" lahir !erkudis. Dia dan suamin/a tidak
80
Bab 5
!&leh mem&t&n" sesuatu !aran" sehin""a tem!us kerana diperca/ai mulut anak sum!in". ;anita hamil %u"a tidak !&leh melihat$ mene"ur dan menden"ar perkara /an" tidak el&k kerana diperca/ai anak /an" dilahirkan akan !erkelakuan tidak el&k atau cacat. ;anita ini %u"a dilaran" tidur pada waktu ten"ah hari kerana per!uatan ini diperca/ai men/e!a!kan anak men%adi !esar dan sukar untuk dilahirkan. )ekiran/a$ kehendak i!u hamil @men"idamA tidak ditunaikan$ air liur anak /an" dilahirkan itu akan sentiasa meleleh. Ketika usia kandun"an mencapai tu%uh !ulan$ wanita hamil !erkenaan dikehendaki memakai Pi+-ai atau selusuh$ iaitu amalan !a"i memudahkann/a !ersalin. Pi+-ai ini di!uat daripada min/ak kelapa /an" dihasilkan sendiri dan di%ampi &leh !idan !erkenaan. ;anita hamil %u"a !iasan/a akan mem!erikan sepersalinan pakaian dan wan" kepada !idan !erkenaan se!a"ai upah kerana men/ediakan Pi+-ai terse!ut. Ketika men"amalkan adat ini$ i!u /an" men"andun" mestilah !an"un awal se!elum &ran" lain dalam rumahn/a !an"un pa"i. )elepas !an"un pa"i$ dia hendaklah terus meminum Pi+-ai dan tidak !&leh duduk. Dia mestilah !er%alan#%alan serta terus mem!uka pintu dan tin"kap rumah. )emasa !er%alan menu%u ke pintu atau tin"kap pula$ si i!u !erkenaan tidak !&leh !erpatah !alik ke tempat permulaan dia memulakan lan"kah sehin""a semua pintu dan tin"kap telah di!uka. 1malan ini mesti dilakukan setiap hari se%ak kandun"an !erusia tu%uh !ulan hin""a hampir !ersalin. )etelah !ersalin$ adat men/am!ut kelahiran !a/i pula akan dilaksanakan. Ba/i /an" !aharu dilahirkan disam!ut den"an laun"an a(an sekiran/a !a/i terse!ut lelaki dan !acaan iHamat untuk !a/i perempuan. Ba/i di!eri nama selepas !erusia tu%uh hari. Pem!erian nama kepada !a/i pula diru%uk kepada &ran" /an" le!ih tua dan !erilmu. Biasan/a &ran" /an" menamakan !a/i !erkenaan akan meru%uk kalendar hi%rah dan nama di!erikan kepada !a/i /an" ditilik menurut kesesuaian den"an tarikh lahir !a/i terse!ut. Ba"i mas/arakat Bisa/a tradisi&nal$ nama /an" di!erikan kepada !a/i /an" !aharu dilahirkan tidak !&leh le!ih pan%an" daripada nama i!u !apan/a. 0ama anak %u"a !&leh ditukar dalam temp&h pem!esarann/a sekiran/a nama awal /an" di!eri itu tidak sesuai den"an anak terse!ut. .isaln/a
81
%ika anak serin" %atuh sakit$ maka nama !aharu akan di!erikan. ;alaupun nama rasmi /an" tercatat dalam si%il kelahiran tidak !&leh diu!ah$ nama !aharu akan men%adi nama pan""ilan utama dalam keluar"a. )ese&ran" anak /an" serin" sakit %u"a dian""ap tidak serasi den"an i!u !apan/a atau i!u !apan/a tidak Ga9a0 memelihara anak. 1nak terse!ut di%adikan anak an"kat kepada keluar"a /an" dipilih atau kepada !&m&h /an" men"u!ati anak !erkenaan. ;alau !a"aimanapun$ k&nsep anak an"kat ini tidaklah !ermaksud anak !erkenaan diserahkan terus untuk di%a"a &leh i!u !apa an"katn/a$ tetapi han/a diakui se!a"ai anak an"kat. 1da %u"a kes tertentu apa!ila !a/i diserahkan semalaman untuk di%a"a &leh i!u !apa an"katn/a$ sekiran/a i!u !apa kandun" !a/i !erkenaan serin" kematian !a/i atau !a"i mas/arakat Bisa/a dian""ap tidak Ga9a0 memelihara anak. Dalam temp&h tu%uh hari selepas !a/i dilahirkan$ i!u dan !a/i !erkenaan akan dimandikan &leh !idan /an" merawat si i!u dalam temp&h men"andun" dan /an" men/am!ut kelahiran !a/in/a. )elepas melahirkan anak$ si i!u akan men"amalkan adat Ma03i Ba*a+a0$ iaitu mandi pada hari melahirkan anak$ diikuti mandi pada setiap pa"i hin""a tu%uh hari selepas !ersalin. )e!elum dimandikan$ tu!uh i!u akan diurut &leh !idan. Bidan akan men/ediakan pel!a"ai %enis daun seperti daun rin"an# rin"an$ daun sam!un"$ daun senduduk$ daun kun/it$ ka/u bataras$ daun darin"in$ daun kulipapu dan daun lias se!a"ai ramuan dalam air mandian pada setiap pa"i. ;anita terse!ut akan didudukkan di atas daun /an" telah dire!us dalam keadaan suam#suam kuku sam!il !idan men%irus air pada seluruh tu!uhn/a. )elepas tu%uh hari$ wanita ini akan men/ediakan upah atau dise!ut %u"a se!a"ai sedekah kepada !idan !erupa kain !atik @kain /an" di%adikan penutup lutut ketika !ersalin dise!ut se!a"ai To-b $*-3A$ wan" dan pel!a"ai pem!erian /an" !erupa pakaian dan makanan !er"antun" pada kemampuan keluar"a !erkenaan. Pada hari ke#40 selepas !ersalin$ sekali la"i i!u !erkenaan akan dimandikan &leh !idan se!a"ai penutup kepada adat mandi selepas !ersalin. Ba"i !a/i /an" !aharu dilahirkan pula$ tali pusatn/a akan dip&t&n" &leh !idan$ iaitu sepan%an" pusat hin""a ari#ari !a/i. em!uni !a/i pula hendaklah ditanam di tempat /an" selamat
82
Bab 5
daripada se!aran" "an""uan$ khususn/a di kawasan halaman rumah. Ketika menanam tem!uni ini %u"a terdapat pantan" laran" /an" perlu dipatuhi$ misaln/a &ran" /an" menanam tem!uni !a/i tidak !&leh men&leh kerana diperca/ai men/e!a!kan mata !a/i %ulin". )emasa menanam tem!uni terdapat petua /an" diamalkan seperti men"a%ukan paran" ke arah tem!uni supa/a anak terse!ut akan taat kepada i!u !apa. Di tempat tidur !a/i pula akan diletakkan cermin dan 2ela2a*i @alat men"acip pinan"A pada !aha"ian kepala !a/i untuk men"elakkan !a/i daripada "an""uan makhluk halus. Adat Men'ukur (ambul Bayi dan Bergunting %ambut (Bapapat 1dat mencukur %am!ul !a/i dilakukan setelah tali pusat !a/i kerin" dan mula luruh. 1dat ini !iasan/a dilaksanakan selepas tu%uh hari !a/i dilahirkan dan kenduri kes/ukuran di!uat &leh keluar"a !erkenaan !a"i men/empurnakan adat ini. 1cara cukur %am!ul ini diirin"i dikir /an" din/an/ikan &leh kumpulan dikir di kampun" !erkenaan /an" terdiri daripada "&l&n"an lelaki. .ereka men/ampaikan la"u dikir /an" seni katan/a !ercampur antara !ahasa 1ra! den"an .ela/u. Ke!an/akan la"u dikir /an" didendan"kan &leh kumpulan dikir ini !erupa pu%i#pu%ian kepada 0a!i .uhammad )1;. La"u dikir %u"a didendan"kan den"an nada /an" tin""i dan suara /an" n/arin". Ba/i akan di"end&n" &leh i!un/a dan duduk di ruan" tamu !ersama#sama den"an !a/in/a sehin""a selesai acara cukur %am!ul itu. Bapa !a/i !erkenaan akan men%emput tu%uh &ran" @!iasan/a daripada kumpulan dikirA untuk mencukur %am!ul !a/in/a secara !er"ilir# "ilir. 6am!ul !a/i dicukur pada !aha"ian tepi kepala dan di hadapan dahi !a/i. )e!i%i kelapa /an" dip&t&n" men%adi dua !aha"ian$ iaitu !aha"ian !awah se!a"ai tempat men/impan ram!ut dan penutup di !aha"ian atasn/a disediakan se!a"ai tempat untuk men/impan ram!ut !a/i /an" telah dicukur !erdekatan den"an tempat duduk i!u dan !a/i. Kelapa !erkenaan dihias den"an kertas !un"a /an" diikat pada lidi sehin""a mem!entuk seakan#akan !endera kecil. Bendera kecil itu dicucukkan di sekelilin" !aha"ian atas kelapa. Di sampin" kelapa$ diletakkan %u"a 0asi 1dap$ iaitu pulut kunin" /an"
83
diletakkan di atas pahar. Pulut kunin" itu dihiasi kuih Pa0=a+a4 dan telur re!us /an" telah dikupas$ dicucuk den"an lidi dan diletakkan hiasan sekuntum !un"a di hu%un"n/a. )elepas ram!ut !a/i dicukur$ tukan" cukur %am!ul akan menarik Ta0i4b- La6a. @iaitu se%enis ketupat kecil /an" an/amann/a mudah terlepas apa!ila ditarikA /an" dipe"an" &leh si i!u !a"i pihak !a/i itu. Ta0i4b- La6a. itu diisi den"an !eras kunin" dan apa!ila ditarik$ !eras kunin" !erta!uran se!a"ai tanda telah lepas atau tertunai ha%at keluar"a !a/i terse!ut dalam melaksanakan adat !erkenaan. Bapa !a/i pula akan men"hulurkan sedekah !erupa wan" rin""it dan !aran"#!aran" makanan kepada setiap &ran" /an" mencukur %am!ul !a/in/a se!a"ai tanda terima kasih kerana men%a/akan pelaksanaan adat terse!ut. )etelah selesai adat mencukur %am!ul /an" dilakukan &leh ketu%uh#tu%uh &ran" tukan" cukur$ maka muka !a/i disapukan den"an air kelapa. 1ir kelapa ini diam!il daripada !uah kelapa /an" di"unakan untuk meletakkan ram!ut !a/i /an" telah dicukur. )elepas itu$ !uah kelapa !erkenaan disimpan di tempat /an" selamat dan dihan/utkan di sun"ai !ersama#sama den"an ram!ut !a/i /an" dicukur pada kees&kan harin/a. 1dat Ba6a6a* atau !er"untin" ram!ut pula tidak semestin/a dilakukan selepas kelahiran !a/i$ tetapi !&leh dilaksanakan sama ada pada perin"kat !a/i$ kanak#kanak atau dewasa$ khususn/a ketika sese&ran" anak hendak !erkahwin. Biasan/a$ adat Ba6a6a* ini dilaksanakan ketika ma%lis kenduri atau ma%lis perkahwinan salah se&ran" an""&ta keluar"a mereka. 1dat ini !&leh dilaksanakan pada !ila#!ila masa men"ikut niat i!u !apa anak terse!ut. 1da %u"a keluar"a /an" men"himpunkan anakn/a dalam satu ma%lis Ba6a6a*. Cara pelaksanaan adat ini le!ih kuran" sama den"an adat !ercukur %am!ul !a"i !a/i$ iaitu !erdikir dan pen/ediaan peralatan seperti kelapa$ Ta0i4bLa6a. dan 0asi 1dap. ;alau !a"aimanapun$ ma%lis Ba6a6a* ini le!ih meriah kerana mereka /an" terli!at dalam upacara ini akan !erpakaian indah dan dihias den"an pel!a"ai akses&ri$ !er"antun" pada kemampuan keluar"a. Perhiasan /an" palin" minimum ialah :!un"a ram!ut:$ iaitu perhiasan /an" diikat atau di"antun" pada ram!ut /an" akan di"untin". Bun"a ram!ut ini mempun/ai pel!a"ai !entuk dan dihasilkan sama ada daripada
84
Bab 5
A03-+ai @kertas timahA ataupun kepin"an perak dan tem!a"a kecil /an" !ersai( kecil seperti duit s/ilin" lima sen. Dalam kalan"an &ran" ka/a$ ada /an" men/ediakan kepin"an emas kecil se!a"ai !un"a ram!ut !erkenaan. )e!an/ak tu%uh !un"a ram!ut men"hiasi kepala mereka /an" terli!at dalam upacara ini. ukan" "untin" ram!ut akan men""untin" ram!ut mereka /an" terli!at$ /an" telah diikat den"an !un"a ram!ut dan memasukkan ram!ut !erkenaan ke dalam kelapa. Ta0i4bLa6a. akan ditarik &leh tukan" "untin" !ersama#sama den"an &ran" /an" terli!at setiap kali selesai acara men""untin" ram!ut. Bilan"an kelapa dan 0asi 1dap /an" disediakan pula men"ikut !ilan"an &ran" /an" men/ertai upacara "untin" ram!ut ini. )etelah selesai adat Ba6a6a*$ kelapa dan ram!ut /an" terdapat di dalamn/a dihan/utkan ke sun"ai se!a"ai tanda adat !erkenaan telah selesai. Adat Menimbang Bayi 1dat menim!an" !a/i !iasan/a untuk !a/i /an" dilahirkan pada !ulan )a'ar. .enurut keperca/aan tradisi&nal mas/arakat Bisa/a$ !ulan )a'ar dian""ap se!a"ai !ulan /an" mendatan"kan !an/ak nahas$ iaitu !erlaku musi!ah seperti kemalan"an dan wa!ak pen/akit. =leh se!a! itu$ !a/i /an" lahir pada !ulan ini harus ditim!an" !a"i men%amin kese%ahteraan hidup !a/i !erkenaan. )ekiran/a !a/i /an" lahir pada !ulan )a'ar tidak men%alani adat !ertim!an"$ kemun"kinan !esar !a/i !erkenaan mudah %atuh sakit. .enim!an" !a/i tidak semestin/a dilakukan selepas !a/i dilahirkan$ tetapi hendaklah diniatkan /an" !a/i terse!ut akan ditim!an" pada kemudian hari$ iaitu setelah !a/i !erusia setahun hin""a ti"a tahun. )ekiran/a !a/i lam!at ditim!an"$ !aran"#!aran" /an" perlu disediakan untuk disedekahkan kepada &ran" /an" menim!an" !a/i turut men%adi le!ih !an/ak. Hal ini dise!a!kan semakin menin"kat umur anak !erkenaan$ maka !erat !adann/a %u"a semakin !ertam!ah. Biasan/a$ !a/i ditim!an" ketika !erumur setahun atau dua tahun. 1ntara !aran" keperluan dalam adat menim!an" !a/i ini termasuklah kain pelekat @!a/i lelakiA dan kain !atik @!a/i perempuanA /an" di"unakan se!a"ai !uaian ketika acara menim!an". 1lat untuk menim!an" pula seperti ka/u pemikul
85
untuk memikul !uaian !a/i dan !aran"#!aran" /an" hendak ditim!an". Baran"#!aran" lain seperti !uah kelapa$ pisan"$ !eras$ "ula$ k&pi dan kuih#muih. Ada# Pe')ah,inan Ba"i mas/arakat Bisa/a tradisi&nal$ terdapat dua kaedah dalam mencari pasan"an /an" sesuai untuk anak#anak mereka$ iaitu melalui kaedah Mi-l-01 dan Ma012a-0a0. Kaedah pertama ialah usaha men%&d&hkan anak#anak mereka ketika masih kecil atau ditunan"kan secara tidak rasmi semen%ak mereka kecil. 1pa!ila anak#anak sudah dewasa dan tiada se!aran" masalah$ pr&ses pertunan"an akan terus dilan"sun"kan. Kaedah kedua pula ialah usaha i!u !apa lelaki untuk mencari pasan"an /an" sesuai untuk anak mereka. Dalam pr&ses inilah pel!a"ai adat dilaksanakan /an" !ermula den"an lan"kah pertama$ iaitu merisik /an" dise!ut se!a"ai Ma012a-0a0. 3!u !apa men/erahkan tan""un"%awa! merisik ini kepada se&ran" wanita di kampun" mereka /an" sudah !iasa melaksanakan tu"as ini. )ekiran/a risikan itu !erhasil$ lan"kah kedua Mo01oi T-=-7 akan dilaksanakan. Be!erapa &ran" ahli keluar"a /an" tua dihantar untuk meminan" anak dara /an" diha%ati itu. Ketika pr&ses meminan" ini di%alankan$ wakil kedua#dua pihak men"emukakan ha%at den"an men""unakan !ahasa /an" indah# indah$ misaln/a den"an !er!alas pantun. )elepas Ma012a-0a0$ lan"kah keti"a dilakukan$ iaitu men"hantar r&m!&n"an untuk mem!awa !aran" hantaran kepada pihak perempuan atau dise!ut se!a"ai Mo01oi A*-3. Pihak lelaki akan men/ediakan hantaran !erupa !aran"#!aran" makanan seperti !eras$ "ula$ k&pi dan makanan /an" telah dimasak serta !uah#!uahan /an" diisi dalam se%enis !akul /an" di"alas dikenali se!a"ai Sa1i01. Pihak perempuan pula mem!alas hantaran itu den"an men"isi Sa1i01 terse!ut den"an kuih#muih tradisi&nal @seperti kuih Pa0=a+a4 dan Kal-6i.A dan !uah#!uahan. )elepas itu$ diadakan pula per%umpaan antara keluar"a kedua#dua !elah pihak dalam satu ma%lis /an" dise!ut Mibai.a0 atau !ertemu !esan untuk menentukan %umlah hantaran wan" @mas kahwin dan per!elan%aan perkahwinanA dan untuk menentukan tarikh ma%lis perkahwinan /an" akan
86
Bab 5
dilan"sun"kan. Ketika ini %u"a$ pihak keluar"a perempuan !&leh men"emukakan pel!a"ai permintaan /an" !erupa denda kepada pihak lelaki kerana !e!erapa se!a! /an" tidak dapat dielakkan. )ekiran/a perkahwinan itu meli!atkan an""&ta keluar"a /an" terdekat seperti sepupu$ pihak lelaki harus mem!a/ar Pi*a.. )ekiran/a :melan"kah !endul: pula$ pihak lelaki perlu mem!a/ar denda Ka*aliba0. )elain itu$ i!u @pihak perempuanA %u"a !&leh meminta pihak lelaki mem!a/ar permintaan khas untuk dirin/a /an" dikenali se!a"ai Ti011ali0a4b-0. Cara mem!a/ar denda !erkenaan ditentukan &leh pihak perempuan$ misaln/a denda Ka*aliba0 !&leh di!a/ar den"an mem!erikan se!entuk cincin emas. 6ika denda ini tidak di!a/ar$ dikhuatiri tim!ul pel!a"ai masalah pada masa hadapan. Pertunan"an dian""ap !e"itu pentin" untuk men"ikat hu!un"an kekeluar"aan antara kedua#dua pihak /an" akan !erkahwin. 1pa!ila !erlaku putus tunan"$ pihak /an" memutuskan pertunan"an harus !ertan""un"%awa! mem!a/ar denda Ka*i1a1a0 /an" dipersetu%ui !ersama demi men%a"a nama !aik keluar"a masin"# masin". Ba"i mas/arakat Bisa/a$ semua pantan" laran" /an" !erkaitan adat pertunan"an mesti dipatuhi !a"i men%amin kese%ahteraan hidup pasan"an /an" !ertunan" dan keluar"a. arikh perkahwinan pula dipilih apa!ila selesai musim menuai padi. Pada masa menuai padi pula diadakan acara menuai padi secara !er"&t&n"#r&/&n" /an" dikenali se!a"ai Ko*ol Bai.a0 &leh kedua#dua !elah pihak keluar"a. )elesai saha%a musim menuai padi$ sekali la"i acara Mo01oi A*-3 di%alankan untuk men"hantar !aran" hantaran /an" len"kap kepada pihak perempuan. )elain wan" hantaran dan mas kahwin$ pihak perempuan %u"a meminta pihak lelaki men/ediakan hantaran !erupa haiwan ternakan seperti seek&r ker!au /an" dise!ut se!a"ai Ri0a46-01 dan disem!elih untuk sa%ian pada hari perkahwinan. 0amun$ sekiran/a pihak keluar"a perempuan meminta !erian /an" dise!ut Ri0a46-01 I3-6$ !ermakna pihak lelaki perlu men/ediakan seek&r ker!au la"i untuk di%adikan haiwan ternakan atau harta pen"antin perempuan. )elain itu$ !aran"#!aran" !erhar"a seperti peralatan "an"sa dan perak %u"a !&leh diminta &leh pihak perempuan se!a"ai hantaran. )ekiran/a pihak lelaki tidak dapat
87
men/ediakan !aran" /an" diminta &leh pihak perempuan$ !aran"an itu !&leh di"antikan den"an wan" tunai /an" %umlahn/a men"ikut nilai atau har"a !aran" terse!ut. )elain itu$ pen/ediaan peralatan tempat tidur di !ilik pen"antin seperti katil$ tilam$ kelam!u$ cadar dan lan"sir %u"a dirundin" !ersama &leh kedua#dua !elah pihak. )ekiran/a disediakan secara !ersama#sama$ peralatan terse!ut perlu di!aha"ikan men"ikut persetu%uan !ersama. 1pa!ila pihak perempuan men/e!ut istilah :tumpan" tidur:$ pihak lelaki perlu men/ediakan semua peralatan terse!ut dan ini men%adi hak milik lelaki. )ekiran/a pasan"an ini !ercerai$ isteri tidak !erhak terhadap semua peralatan terse!ut dan suami !&leh men"am!iln/a semula. )etelah semua hantaran disediakan &leh pihak lelaki$ ma%lis perkahwinan dilan"sun"kan men"ikut tarikh /an" ditetapkan. Dalam mas/arakat Bisa/a tradisi&nal$ ma%lis perkahwinan di%alankan den"an penuh adat dan pantan" laran"$ sama ada se!elum$ semasa dan selepas ma%lis itu !erlan"sun" perlu diikuti. .a%lis perkahwinan !erlan"sun" selama lima hari$ iaitu dua hari di rumah pen"antin perempuan dan ti"a hari la"i di rumah pen"antin lelaki. .a%lis akad nikah !iasan/a diadakan sehari atau dua hari le!ih awal daripada ma%lis kenduri kahwin. )ehari se!elum ma%lis perkahwinan se!enar diadakan$ r&m!&n"an pen"antin lelaki !ert&lak ke rumah pen"antin perempuan pada waktu petan" selepas saha%a menikmati %amuan makan di rumah pen"antin lelaki. Pen"antin lelaki menaiki usun"an menu%u ke rumah pen"antin perempuan. )etelah hampir di rumah pen"antin perempuan$ usun"an diturunkan. ;alaupun !e"itu$ pen"antin lelaki dilaran" memi%ak tanah$ !eliau dian"kat &leh dua &ran" ahli keluar"a lelaki sampai di pintu rumah pen"antin perempuan. 8&m!&n"an ini perlu sampai di rumah pen"antin perempuan se!elum waktu ma"hri!. Le!ih kuran" pukul *.00 malam$ r&m!&n"an pen"antin dihidan"kan makan malam &leh pihak perempuan. .a%lis !er!edak akan diadakan pada malam terse!ut. 8&m!&n"an pen"antin lelaki akan tidur di rumah pen"antin perempuan dan adat ini dikenali se!a"ai Kah9i0 Mo3o6. Keluar"a kedua#dua !elah pihak dan r&m!&n"an mereka akan !er%a"a pada malam terse!ut. Ketika !er%a"a inilah mereka men"adakan pel!a"ai acara seperti
88
Bab 5
mempersem!ahkan n/an/ian rak/at /an" dikenali se!a"ai Ba3a-6 dan memainkan kulintan"an sam!il anak#anak "adis mempersem!ahkan tarian Lili6-*. Hidan"an makanan %u"a disediakan dalam temp&h mereka !er%a"a itu. .ereka !erhi!ur hin""a waktu su!uh.
am(a' 1.+ Pelamin Bisa/a.
.en%elan" waktu su!uh$ i!u !apa dan keluar"a kedua#dua pen"antin akan duduk men"hadap sam!il !ertukar La01-ai dan D-l-01. La01-ai ialah se%enis tem!a"a /an" !er!entuk se"i enam atau seperti la!u /an" !erasal dari Brunei. Dalam La01-ai diisi den"an tepak sirih @ 5ele6aA /an" len"kap den"an sirih$ pinan"$ tem!akau$ kapur dan sapu tan"an. D-l-01 pula ialah se%enis t&m!ak /an" di!awa !ersama#sama den"an se!i%i kelapa /an" !aharu !ertunas dan seek&r a/am %antan. D-l-01 di!awa &leh anak sulun" lelaki !a"i pihak keluar"a pen"antin lelaki dan disam!ut &leh wali pen"antin perempuan. )elepas !ertukar#tukar La01-ai dan D-l-01? mereka !ertukar#tukar "elaran pula$ misaln/a !esan akan dise!ut 3d&k$ mentua akan meman""il menantu se!a"ai 1"u @perempuanA dan Dalid @lelakiA$ manakala menantu meman""il mentua se!a"ai 1ma >uwai atau 1ma >udun @!apa mentuaA dan 3ndu >uwai atau 3ndu >udun @i!u mentuaA. 3par pula dise!ut se!a"ai >udun$ Bialun" atau >uwai men"ikut %antina masin"#masin". Ketika adat ini di%alankan$ pen"antin dan ahli keluar"a /an" terli!at !ertukar#tukar "elaran sam!il men"hulurkan se!un"kus kecil sirih /an" diisi den"an kapur dan pinan". =ran"#&ran" tua pula !erkenalan den"an
89
keluar"a kedua#dua pihak sam!il Ba.aliba0$ iaitu !er!alas#!alas pantun !a"i memeriahkan suasana terse!ut. Ketika ma%lis persandin"an !erlan"sun"$ pen"antin memakai pakaian tradisi&nal suku mereka$ iaitu pakaian /an" !erwarna hitam dan perhiasan /an" di!uat daripada perak seperti K-ba4ba0$ "elan" kaki dan tali pin""an". K-ba4ba0 merupakan alat /an" san"at pentin" !a"i mas/arakat Bisa/a dan !iasan/a alat ini di"unakan &leh !&m&h ketika !er%ampi dan memandikan pesakit. Pen"antin perempuan pula men"enakan san""ul di atas kepala dan dihiasi manik /an" pel!a"ai warna. Pi.a011-l ini !entukn/a seperti tanduk ker!au dan dihiasi manik /an" !er%untai. Daripada Pi.a011-l ini %u"a dapat dis&r&ti cara hidup dan nilai !uda/a mas/arakat tradisi&nal /an" men"an""ap ker!au se!a"ai haiwan ternakan /an" san"at pentin" dan !an/ak ke"unaann/a dalam ke"iatan ek&n&mi mas/arakat Bisa/a. C&nt&hn/a dalam mem!a%ak sawah dan men"an"kut !atan" rum!ia /an" dipr&ses !a"i pen"hasilan sa"u. )elain itu$ ker!au %u"a melam!an"kan keka/aan kepada pemilikn/a dan men%adi !aran" hantaran /an" wa%i! dalam adat perkahwinan. Pen"antin lelaki pula men"enakan Ta=-2, iaitu se%enis ten"k&l&k /an" dihiasi manik dan K-ba4ba0. )ehari atau dua hari selepas ma%lis perkahwinan !erlan"sun"$ diadakan pula acara men"hantar pen"antin ke rumah pihak lelaki. Keluar"a pihak lelaki men/am!ut r&m!&n"an pihak perempuan den"an penuh adat dan men/ediakan %amuan makan. )e!elum !eran"kat pulan"$ i!u !apa atau keluar"a terdekat pen"antin perempuan /an" men%adi ketua r&m!&n"an akan !erpesan kepada pen"antin perempuan a"ar patuh kepada suami dan mentua serta men%a"a akhlak se!a"ai se&ran" isteri /an" !aik. )emasa !erada di rumah mentua selepas ma%lis perkahwinan$ kedua#dua pen"antin di!eri peluan" untuk mem!antu keluar"a mentua$ misaln/a lelaki mem!antu mer&!&hkan khemah$ men"an"kat dan men"emaskan peralatan /an" !erat$ manakala pen"antin perempuan mem!antu men"emaskan rumah$ men/usun dan mem!antu memulan"kan pin""an man"kuk /an" dipin%am daripada %iran#%iran terdekat. Ker%a#ker%a ini di!erikan kepada pasan"an terse!ut se!a"ai satu sim!&l /an" menun%ukkan !ahawa sudah sampai masan/a
90
Bab 5
mereka harus memikul tan""un"%awa! /an" !erat untuk keluar"a dan %iran#%iran.
am(a' 1.* Pasan"an pen"antin !erpakaian tradisi&nal Bisa/a.
.as/arakat Bisa/a tradisi&nal meman" !erpe"an" te"uh kepada adat resam ini. Per!uatan melan""ar adat dalam kalan"an an""&ta mas/arakat tidak disenan"i$ malah pelakun/a akan dipulaukan. 0amun$ peru!ahan (aman sedikit !an/ak mempen"aruhi pelaksanaan pel!a"ai adat terse!ut. 9enerasi muda Bisa/a /an" melan"sun"kan perkahwinan tidak la"i !e"itu terikat men"ekalkan adat#adat /an" dian""ap mem!a(ir dan men"am!il masa /an" pan%an"$ misaln/a adat Kah9i0 Mo3o6 dan temp&h ma%lis perkahwinan /an" !erlan"sun" selama lima hari. .a%lis perkahwinan kini han/a !erlan"sun" dalam temp&h sehari semalam. Be"itu %u"a pantan" laran" kepada pen"antin sudah kuran" diamalkan kerana pen"antin kini le!ih !an/ak men""unakan khidmat %urus&lek pr&'esi&nal /an" mahir. Pen"antin Bisa/a masa kini turut men"enakan pakaian tradisi&nal Bisa/a$ di sampin" pakaian m&den seperti !erke!a/a s&n"ket$ iaitu pakaian pen"antin .ela/u dan "aun pen"antin ala Barat. Be"itu %u"a den"an !aran"an hantaran /an" disediakan sudah !er!e(a kerana pel!a"ai akses&ri seperti pakaian den"an
91
"u!ahan pel!a"ai %enis telah men""antikan !entuk hantaran /an" diamalkan &leh mas/arakat Bisa/a tradisi&nal. Pem&denan %u"a telah mem!awa peru!ahan dari se"i pen"endalian ma%lis. Pada (aman dahulu$ ma%lis perkahwinan diserikan den"an persem!ahan Ba3a-6, tetapi kini acara Ba3a-6 /an" diselan"#seli den"an acara !er!alas#!alas pantun sudah tidak ditemui dalam ma%lis perkahwinan mas/arakat Bisa/a. Kata pan""ilan untuk menantu$ mentua$ !esan dan ipar#duai %u"a sudah kuran" diamalkan kerana ke!an/akan "enerasi muda Bisa/a kini tidak la"i !erkahwin sesama suku Bisa/a. =leh itu$ kata pan""ilan /an" di"unakan le!ih dipen"aruhi kata pan""ilan dalam !ahasa .ela/u. )elain itu$ seni mu(ik kulintan"an masih dipertahankan dalam mana#mana ma%lis perkahwinan &ran" Bisa/a kini. Biasan/a$ &ran" tua akan memainkan irama asli /an" dikenali se!a"ai Gi4ba+, Co+o5o6, Ba+a0,-*, S-4a03a2 Ti46a01 Ga2-3 dan P-*e+a Di1a3o01. Kulintan"an dimainkan le!ih awal se!elum ma%lis perkahwinan @!iasan/a dua min""u se!elum ma%lis !erlan"sun"A se!a"ai hi!uran kepada ahli keluar"a /an" si!uk den"an persiapan ma%lis kahwin.
am(a' 1.- Perhiasan kepala pen"antin lelaki.
92
Bab 5
am(a' 1.0 Perhiasan kepala pen"antin wanita Bisa/a.
am(a' 1.1 Perhiasan dahi pen"antin lelaki dan perempuan @Sa+aba01) dan )ikat Perak @hiasan ram!ut perempuanA.
93
am(a' 1.4 9elan" kaki perak dan Buah K-ba4ba0 @ikatan san""ulA.
am(a' 1.2 ali pin""an" perak.
94
Bab 5
am(a' 1.5 Bun"a tan"an pen"antin.
Ada# Kema#ian !ersediaan Sebelum Berlakunya )ematian )ekiran/a terdapat ahli dalam sese!uah keluar"a %atuh sakit dan semakin tenat dalam %an"ka masa /an" lama serta didapati tidak mempun/ai harapan untuk sem!uh la"i$ maka kaum keluar"a si pesakit akan mem!uat persediaan untuk men"hadapi keadaan ini. Lan"kah pertama /an" dilakukan adalah den"an memaklumkan kepada semua ahli keluar"a keadaan pesakit. )e"ala permintaan &ran" /an" sakit tenat ini %u"a mesti ditunaikan &leh ahli keluar"an/a !a"i men/enan"kan hati pesakit dan se!a"ai tanda kasih sa/an" kaum keluar"an/a pada saat#saat akhir ha/atn/a. )e!&leh#!&lehn/a$ ahli keluar"a terdekat akan dipan""il !erhimpun di rumah pesakit dan mereka di"alakkan untuk mem&h&n kemaa'an daripada pesakit dan memaa'kan %u"a se"ala kesalahann/a %ika ada. 1hli keluar"a terdekat akan mem!isikkan di telin"a pesakit !ahawa mereka merelakann/a per"i den"an aman. .as/arakat Bisa/a tradisi&nal perca/a sekiran/a ada dalam kalan"an ahli keluar"a /an" tidak
95
reda den"an keadaan pesakit$ maka hal ini men""an""u dan melam!atkan dia men"hem!uskan na'as terakhir. 1pa!ila pesakit sudah na(ak$ se"ala haiwan peliharaan seperti !urun" /an" dikurun" di dalam san"kar$ sama ada di dalam atau di !awah rumah mesti dilepaskan kerana diperca/ai memudahkan pesakit men"hem!uskan na'as terakhir. )aedah Memaklumkan Berlakunya )ematian 1pa!ila !erlaku kematian dalam sese!uah keluar"a$ %iran terdekat akan dimaklumkan terle!ih dahulu$ kemudian diikuti penduduk kampun" /an" lain. )alah se&ran" daripada penduduk kampun" akan memalu !eduk di mas%id atau surau /an" !erdekatan se!a"ai tanda memaklumkan kepada penduduk kampun" /an" menin""al dunia. Beduk terse!ut dipalu secara perlahan#lahan dan !un/i paluan itu dise!ut !un/i Ko2o+. )etelah menden"ar !un/i Ko2o+ itu$ !erita tentan" kematian atau dikenali se!a"ai Na.-.aa0 akan cepat terse!ar di seluruh pel&s&k kampun" dan daerah. )e%urus menden"ar !erita kematian$ penduduk kampun" akan men(iarahi keluar"a si mati se!a"ai tanda simpati dan mereka !iasan/a men"hulurkan pel!a"ai !antuan$ sama ada dalam !entuk wan" rin""it atau sum!an"an tena"a seperti mem!antu men""ali ku!ur dan mem!antu ker%a#ker%a /an" perlu dilakukan di rumah arwah. .as/arakat Bisa/a tradisi&nal %u"a san"at perca/a kepada alamat !erlakun/a sesuatu musi!ah seperti kematian$ walaupun mereka !elum mendapat makluman tentan" kematian terse!ut. .isaln/a apa!ila mereka menden"ar !un/i !urun" /an" dise!ut se!a"ai !urun" Bibi,o- atau U9i*8-9i* /an" mendatan"i mereka dalam %arak /an" san"at dekat. .ereka memperca/ai !urun" itu se!enarn/a in"in memaklumkan kematian saudara /an" terdekat. Be"itu %u"a apa!ila !ermimpi "i"i mereka patah$ turut mem!awa makna akan !erlaku kematian dalam %an"ka masa terdekat dan %ika kel&pak mata se!elah !awah sentiasa !erden/ut#den/ut %u"a dian""ap mem!awa tanda tidak !aik$ iaitu akan !erlaku perkara /an" men/edihkan hati mereka. .ereka !iasan/a !ersiap sedia men"hadapi ken/ataan %ika musi!ah !erlaku setelah mendapat alamat /an" tidak !aik ini. 1da %u"a dalam kalan"an ahli keluar"a /an" mendapat mimpi
96
Bab 5
!uruk ini !erusaha untuk cu!a men&lak musi!ah /an" !akal dihadapi. .ereka mem!erikan Se3e2ah I3-6 kepada &ran" /an" diperca/ai mempun/ai ilmu a"ama untuk !erd&a a"ar mereka terlepas daripada se"ala perkara /an" !uruk. Baran"#!aran" /an" disediakan untuk Se3e2ah I3-6 ini terdiri daripada !eras @an""aran seten"ah cupakA dan wan" rin""it /an" %umlahn/a terpulan" kepada keikhlasan mereka. ;an" terse!ut akan di!un"kus den"an kertas dan diletakkan di dalam !eras. Tindakan A*al Setelah Berlakunya )ematian )etelah !erlaku kematian$ ahli keluar"a dilaran" menun%ukkan kesedihan den"an tan"isan /an" kuat. u!uh %ena(ah akan di!ersihkan terle!ih dahulu &leh ahli keluar"a terdekat se!elum %ena(ah dimandikan. )e"ala !aran" perhiasan /an" dipakai ditan""alkan dan tu!uh %ena(ah ditutup den"an kain !atik lepas !a"i %ena(ah wanita dan kain pelekat /an" tidak di%ahit !a"i %ena(ah lelaki. )elepas itu$ %ena(ah akan ditutupi Sa012a68 .a012a6$ iaitu penutup usun"an /an" ditutupi kain !atik atau kain /an" ditulis den"an a/at#a/at suci al#Luran. 6ena(ah akan diletakkan di ten"ah#ten"ah !ilik. Kemen/an akan di!akar di dalam !ekas men/impan kemen/an /an" dise!ut Paba+aa0$ dan diletakkan !erdekatan den"an kepala %ena(ah. 3steri atau anak arwah akan men%a"a supa/a api kemen/an itu sentiasa hidup dan men"eluarkan !au. Kaum keluar"a serta &ran" ramai di!eri peluan" untuk memasuki !ilik !erkenaan secara !er"ilir#"ilir untuk mem!aca surah >asin atau !ertemu den"an waris arwah !a"i men/ampaikan ucapan tak(iah dan sedekah. ;alau !a"aimanapun$ wanita /an" sedan" men"andun" dilaran" mendekati %ena(ah apatah la"i men/entuhn/a kerana diperca/ai akan men/e!a!kan :terkenan:$ iaitu akan mendapat pen/akit /an" dise!ut se!a"ai Pai01 Ba012ai setelah anak terse!ut dilahirkan. Kanak#kanak /an" men"hidapi pen/akit terse!ut !iasan/a akan sentiasa menan"is dan mudah %atuh sakit ketika !erlaku kematian dalam kalan"an an""&ta keluar"a dan %iran# %iran sekampun". =leh se!a! itu$ wanita /an" men"andun" han/a !&leh memandan" %ena(ah dari %auh dan dilaran" turut serta men"hantar %ena(ah ke ku!uran. Haiwan peliharaan di dalam rumah seperti kucin" akan dikurun". )ekiran/a kucin"
97
mel&mpat ke arah %ena(ah$ diperca/ai ma/at terse!ut akan men%adi hantu. Ketika %ena(ah masih !erada di dalam rumah$ dilaran" makan dan minum serta mer&k&k !a"i men"h&rmati arwah dan kaum keluar"an/a. Memandi)an& Menga%an)an dan Men$em(ah$ang)an Jena6ah )emasa memandikan %ena(ah$ keluar"a terdekat dan &ran" /an" diamanahkan untuk memandikan %ena(ah saha%a /an" !erada di tempat mandian terse!ut. ;aris arwah pula dikehendaki men/impan den"an !aik air !aki mandian itu dan kain tutup muka %ena(ah kerana !aki air mandian akan di"unakan untuk mem!asuh muka !a"i men"hilan"kan rasa sedih /an" !erpan%an"an$ terutama !a"i kanak#kanak kecil /an" san"at merasai kehilan"an i!u atau !apa mereka. )ekiran/a kain tutup muka tidak disimpan den"an !aik$ kemun"kinan akan dicuri &leh &ran" /an" tidak !ertan""un"%awa! untuk di%adikan !ahan ilmu sihir /an" !&leh mem!inasakan &ran" lain. 6ena(ah dimandikan dan dikapankan men"ikut cara pen"urusan %ena(ah dalam a%aran 3slam. )etelah %ena(ah siap dikapankan$ setiap ahli keluar"a terdekat akan !er"ilir#"ilir melakukan adat J-4a+a$ iaitu men"ucup dahi$ mencium tan"an serta kaki arwah se!a"ai tanda pen"h&rmatan terakhir dan ketika ini mereka diin"atkan a"ar tidak men"eluarkan air mata sehin""a mem!asahi kain kapan. )elepas itu$ ahli keluar"a hendaklah mem!erikan sedekah kepada &ran"# &ran" /an" telah memandikan %ena(ah. )edekah ini dise!ut se!a"ai Se3e2ah Ul-a0, iaitu sedekah /an" mula#mula di!erikan selepas kematian !erlaku. )edekah ini harus disampaikan se!elum %ena(ah di!awa ke tanah perku!uran. ;aris hendaklah men/ediakan sedekah seperti se!uah periuk /an" !erisi nasi se!a"ai sedekah utama /an" di!erikan kepada ketua /an" memandikan %ena(ah$ iaitu &ran" /an" !erada di kepala %ena(ah semasa dimandikan. )e!uah cerek !a"i melam!an"kan alat untuk men/impan air di!erikan kepada &ran" /an" mem!ersihkan na%is$ iaitu &ran" /an" !erada di !aha"ian ten"ah semasa memandikan %ena(ah. Kemudian$ se!uah dulan" di!erikan kepada &ran" /an" mem!ersihkan !aha"ian kaki
98
Bab 5
%ena(ah dan peralatan dapur seperti se!i%i pin""an$ "elas atau cawan$ man"kuk dan sudu di!erikan kepada setiap &ran" /an" memandikan %ena(ah. )eterusn/a$ disedekahkan %u"a !ahan makanan /an" kerin" seperti !eras$ "ula dan k&pi serta !ahan makanan /an" !ermasak seperti lauk#pauk dan kuih#muih kepada setiap &ran" /an" memandikan %ena(ah. )elain itu$ sepasan" pakaian arwah dan %u"a wan" rin""it turut disedekahkan kepada setiap &ran" /an" memandikan %ena(ah. 6umlah wan" /an" di!erikan !er"antun" pada kemampuan keluar"a. )elepas Se3e2ah Ul-a0 disampaikan$ %ena(ah akan disem!ah/an"kan di ruan" tamu rumahn/a.
am(a' 1.7 1ntara !aran" /an" disedekahkan kepada &ran" /an" memandikan %ena(ah.
99
am(a' 1.+8 )edekah /an" di!erikan kepada &ran" /an" memandikan %ena(ah wanita.
Menghantar (enazah ke Tanah !erkuburan Dalam amalan tradisi&nal mas/arakat Bisa/a$ se!elum %ena(ah di!awa turun dari rumah$ kaum keluar"a akan men/ampaikan S-03ai*, iaitu la"u men"irin"i %ena(ah ke ku!uran. )eni kata la"u itu men(ahirkan kesedihan kaum keluar"a /an" ditin""alkan dan harapan a"ar r&h arwah tenan" dan se%ahtera dalam per%alanan menemui uhan. )elepas itu$ kaum keluar"a arwah diminta untuk lalu di !awah usun"an %ena(ah se!a"ai tanda pen"h&rmatan kepada arwah. 6ika ahli keluar"a tidak men/usup di !awah usun"an %ena(ah se!elum %ena(ah di!awa ke ku!uran$ diperca/ai !&leh men/e!a!kan kesedihan !erpan%an"an. 1lat untuk men"usun" %ena(ah dise!ut Kala012a6a. 1lat terse!ut di!uat daripada ka/u /an" men%adi asas !inaan /an" dikenali se!a"ai Ga03a+a0 dan pelepah rum!ia /an" men%adi lantai dan dindin" Kala012a6a. Kala012a6a ditutup den"an Sa012a68.a012a6. )elesai adat men/usup di !awah usun"an$ %ena(ah akan di!awa ke tanah perku!uran dan diirin"i kaum keluar"a dan saha!at handai. )ecerek !esar air mawar$ !un"a#!un"aan dan Paba+aa0 di!awa !ersama#sama &leh waris. Ketika %ena(ah dike!umikan$ waris terdekat
100
Bab 5
hendaklah men"am!il sekepal tanah lalu di!acakan surah al8 )a*ihah dan surah al8I2hla. dan kemudian tanah itu diletakkan di dalam lian" lahad pada !aha"ian kepala %ena(ah. )elain itu$ ahli keluar"a %u"a harus menanam sekepin" timah /an" !erukuran le!ih kuran" dua inci !ersama#sama den"an %ena(ah dan mena!urkan !e!erapa !i%i kacan" hi%au di atas tanah ku!uran$ k&n&nn/a untuk men"elakkan si mati daripada men%adi hantu. )elepas selesai tanah ditim!us$ akan di!acakan talkin dan selepas itu waris akan men/ampaikan sedekah kepada pem!aca talkin. )edekah /an" di!erikan ialah se!i%i K-ba4ba0 @alat perhiasan /an" diper!uat daripada perakA$ se!atan" lilin$ se!i%i "elas dan wan" rin""it. ;aris akan !er"ilir#"ilir pula men/iram air mawar dan mena!urkan !un"a di atas pusara se!elum menin""alkan tanah perku!uran.
am(a' 1.++ Bentuk !atu nisan tradisi&nal mas/arakat Bisa/a.
101
am(a' 1.+* Bentuk !atu nisan Bisa/a masa kini.
am(a' 1.+- Bentuk !atu nisan lelaki.
am(a' 1.+0 Bentuk !atu nisan perempuan.
102
Bab 5
Amalan dan Pan#ang "a'ang Sele%as Kema#ian )elepas selesai pen"e!umian$ !ermulalah pantan" laran" /an" perlu diamalkan &leh kaum keluar"a arwah. )etelah pulan" ke rumah masin"#masin"$ &ran" /an" men"irin"i %ena(ah ke tanah perku!uran dimestikan mandi terle!ih dahulu se!elum melakukan se!aran" peker%aan. 1hli keluar"a pula tidak !&leh men/ikat ram!ut di dalam rumah selama tu%uh hari kerana diperca/ai sesiapa /an" men/ikat ram!ut di dalam rumah akan pendek umur dan se"era men/usuli %ena(ah /an" !aharu saha%a dike!umikan. )ekiran/a hendak men/ikat ram!ut$ mereka hendaklah melakukann/a di luar rumah. 1lat usun"an %ena(ah atau Kala012a6a pula dimusnahkan selepas selesai pen"e!umian dan %ika tidak dimusnahkan diperca/ai akan !erlaku kematian &ran" lain dalam waktu terdekat. )isa#sisa alat Kala012a6a /an" telah dimusnahkan itu akan diam!il &leh keluar"a terdekat dan san"at !er"una untuk melindun"i haiwan ternakan. 1pa!ila sisa ka/u Kala012a6a diletakkan di dalam re!an a/am$ diperca/ai musan"$ !inatan" !uas atau pencuri takut men"hampiri re!an a/am terse!ut. Di dalam rumah pula$ se"ala !aran" kepun/aan arwah di%a"a den"an !aik. Baran" di dalam !ilik$ iaitu tilam$ !antal dan kain arwah di!iarkan terhampar hin""a 44 hari selepas kematiann/a kerana diperca/ai dalam temp&h terse!ut r&h arwah akan !erkun%un" ke rumahn/a dan !erada di tempat tidurn/a. 1hli keluar"a dilaran" menin""alkan rumah tanpa pen"huni dalam temp&h 40 hari selepas kematian kerana diperca/ai men/e!a!kan r&h /an" !ertandan" ke rumah itu !erada dalam kesedihan dan kesusahan. empat tidur arwah ini dise!ut :.a/at#ma/at: atau Ba012ai8ba012aia0. 1hli keluar"a %u"a tidak !&leh tidur pada malam pertama selepas kematian kerana !&leh mem!awa kesusahan kepada r&h. ;aris pula !&leh !er!arin" di tempat tidur terse!ut$ tetapi dilaran" !er!arin" di !aha"ian ten"ah tilam /an" diletakkan den"an pakaian arwah. Daun !em!an !atu$ daun r&tan dan daun limau purut di"unakan untuk men/apu !ilik arwah. Peralatan untuk memandikan %ena(ah seperti lan"ir$ cendana dan limau nipis tidak !&leh dikemas se!elum selesai tu%uh hari selepas kematian. Pelita /an" dinamai Sal-01 dipasan" di !ilik arwah !ermula pada
103
malam pertama hin""a malam ketu%uh dan pada setiap malam 6umaat dalam temp&h 44 hari selepas kematian. Pelita itu tidak dipadamkan selama tu%uh malam dan sekiran/a tidak !er!uat sedemikian diperca/ai mem!awa kesusahan kepada si mati. =ran" /an" ditu"askan memasan" pelita ini ialah !alu atau duda atau anakn/a. =ran" /an" memasan" pelita ini pula hendaklah &ran" /an" sama dari malam pertama hin""a malam ketu%uh. =ran" /an" sama %u"a akan ditu"askan men"han/utkan sum!u dan min/ak pelita di sun"ai selepas 44 hari kematian. Di dindin" !ilik arwah pula di"antun"kan Sa012-*8.a012-* daripada !aki kain kapan /an" disimpul setiap hari sehin""a men%adi 40 simpulan /an" menun%ukkan hari ke#40 selepas kematian. )elain itu$ cara mas/arakat Bisa/a tradisi&nal men"ira hari selepas kematian %u"a adalah den"an men""unakan kapur dan puntun" api /an" di"ariskan !erselan"#seli setiap hari. ;arna /an" !er!e(a dan !erselan"#seli setiap hari memudahkan mereka menentukan kiraan hin""a 40 hari selepas kematian. Kenduri men"in"ati arwah diadakan !ermula pada malam pertama selepas kematian /an" dikenali se!a"ai Ma2a0 Pa+*a4a. Kenduri !erikutn/a akan diadakan pada malam keti"a @Ma2a0 Ti1aA$ ketu%uh @Ma2a0 T-=-hA$ hari ke#40 @Ma2a0 #' atau Ma2a0 Ga,-hA dan hari ke#100 @Ma2a0 Sa+a*-. Ha+iA selepas kematian. Dalam kenduri ini$ diadakan s&lat !er%emaah .a"hri! dan 3s/ak di rumah dan !acaan tahlil di!uat selepas waktu s&lat .a"hri!. )elepas s&lat 3s/ak$ %amuan makan disediakan kepada semua &ran" /an" men"hadiri kenduri arwah terse!ut. Pada masa kenduri ini %u"a$ keluar"a terse!ut mem!erikan sedekah !erupa pakaian arwah$ !aran"#!aran" makanan kepada &ran"#&ran" /an" mem!aca tahlil dan d&a untuk arwah. )elepas kenduri pada hari /an" ke#100$ terpulan"lah kepada keluar"a untuk men"adakan kenduri pada !ila#!ila masa men"ikut kemampuan mereka. Biasan/a$ kenduri men"in"ati arwah ini diadakan setiap tahun pada !ulan )/aa!an se!elum umat 3slam !erpuasa pada !ulan 8amadan. Keluar"a %u"a men/ediakan sedekah /an" dise!ut :sedekah si mati: pada setiap hari 6umaat @!er"antun" pada kemampuan keluar"a terse!utA. )edekah ini dihantar kepada &ran" /an" diperca/ai !&leh mem!acakan d&a den"an harapan pahala sedekah itu akan
104
Bab 5
sampai kepada arwah. 1ntara !aran" /an" disedekahkan termasuklah !eras @an""aran seten"ah cupakA$ sedikit "ula$ k&pi$ lauk#pauk$ kuih#muih$ sehelai sirih$ se!i%i pinan" /an" telah dikupas kulitn/a$ sedikit !uah#!uahan @misaln/a se!i%i pisan" dan limauA. )eterusn/a$ !a"i indi<idu /an" kematian isteri atau suami$ !an/ak pantan" laran" /an" mesti dipatuhi dalam temp&h tu%uh hari dan 40 hari hin""a 44 hari selepas kematian !erlaku. )elepas %ena(ah suami atau isteri mereka dike!umikan$ !ermulalah pantan" !a"i !alu atau dudan/a. )etelah pulan" daripada men"hantar %ena(ah$ !alu arwah dimandikan &leh &ran" lain di halaman rumah. )emasa mandi$ kepala hendaklah ditutup den"an tu%uh helai daun keladi. )etelah naik ke rumah$ !alu terse!ut per"i ke dapur dan diminta men/entuh se!uah n/iru /an" !erisi "aram$ asam$ S-6i* @pen/epit untuk makan A4b-,a*) dan Ka2-a+ @senduk !esar /an" di"unakan untuk mem!ancuh A4b-,a*A. 0/iru terse!ut diletakkan di atas ka/u api /an" disusun di atas para. Dalam temp&h tu%uh hari kematian !erlaku$ !alu atau duda tidak !&leh men/ikat ram!ut$ men"hadap cermin$ memakan da"in" a/am. )ekiran/a melan""ar pantan" ini diperca/ai mereka akan Mo46o01o-, iaitu men"hadapi keadaan resah "elisah dan tidak sa!ar mencari pasan"an !aharu selepas kematian pasan"an mereka. Dalam temp&h 40 hari pula$ mereka tidak !&leh keluar rumah tanpa tu%uan pentin" dan %ika terpaksa keluar$ mesti ditemani ahli keluar"a dan hendaklah memakai tutup kepala daripada !aki kain kapan. Ba"i wanita$ !aki kain kapan itu mesti di%adikan tudun" atau kain /an" dililitkan pada san""ul ram!ut. .ereka dilaran" masuk ke hutan !ersendirian kerana diperca/ai mudah disesatkan &leh makhluk halus /an" !erada di dalam hutan. .ereka %u"a dilaran" ke laut kerana !im!an" dihan/utkan &leh &m!ak /an" !esar. )elain itu$ mereka %u"a dilaran" men/usup di !awah rumah dan p&k&k. 6ika mereka men/usup di !awah p&k&k /an" !er!uah$ diperca/ai !uah akan %atuh dan %ika di !awah p&k&k /an" tidak !er!uah$ diperca/ai p&k&k itu tidak akan !er!uah selama#laman/a. 0amun$ sekiran/a terpaksa men/usup di !awah p&k&k$ hendaklah meludah atau menendan" pan"kal p&k&k !erkenaan a"ar tidak mem!awa mudarat kepada p&k&k terse!ut.
105
)etelah sampai hari /an" ke#44 selepas kematian arwah$ !alu atau duda terse!ut !e!as daripada pantan" laran" /an" ditetapkan itu. .ereka hendaklah ke laut untuk mandi laut atau memi%ak air laut. Pada masa /an" sama$ mereka akan men"han/utkan Paba+aa0 @!ekas tempat men/impan kemen/anA di laut. )elepas itu$ mereka tidak !&leh la"i memakai tutup kepala daripada !aki kain kapan. ;alau !a"aimanapun$ terdapat %u"a amalan mas/arakat Bisa/a /an" meminta !antuan daripada "&l&n"an tua /an" diperca/ai !an/ak ilmu$ dise"ani dan diperca/ai di kampun" mereka untuk men"han/utkan Paba+aa0. Ba"i men"etahui sama ada !erlaku kematian dalam %an"ka waktu terdekat$ "&l&n"an tua Bisa/a perca/a kepada tanda /an" !&leh dilihat pada a!u tempat kemen/an di!akar di dalam Paba+aa0 itu. )ekiran/a kesan seperti lu!an" ditemui$ maka tiada kematian akan !erlaku dalam %an"ka masa terdekat. 0amun$ %ika terdapat kesan seperti !er"aris pan%an" pada a!u terse!ut$ !ermakna ada kematian dalam temp&h terdekat di kampun" mereka. Pada masa kini$ selari den"an peru!ahan (aman dan ke'ahaman /an" le!ih te"uh kepada a"ama 3slam$ ke!an/akan adat dan pantan" laran" ketika dan selepas kematian mulai men"alami peru!ahan dan pen"u!ahsuaian. .ana#mana adat dan pantan" laran" /an" !ertentan"an den"an a%aran 3slam$ ditin""alkan secara !eransur#ansur. .isaln/a tindakan memusnahkan alat usun"an %ena(ah tidak la"i dilakukan kini$ malah alat usun"an !er!entuk kekal telah disediakan untuk kemudahan pada masa akan datan". Be"itu %u"a pantan" laran" kepada !alu atau duda. .ereka tidak la"i terlalu terikat den"an pantan" laran" /an" ada$ kecuali perkara#perkara /an" ditetapkan men"ikut s/ariat a"ama 3slam. KESIMPU"AN .as/arakat Bisa/a sememan"n/a ka/a den"an adat tradisi&nal /an" diwarisi daripada nenek m&/an" mereka. Perkem!an"an pendidikan m&den dan a"ama 3slam telah mem!eri peluan" kepada "enerasi muda Bisa/a menim!a ilmu pen"etahuan dan seterusn/a men"ukuhkan pen"etahuan mereka dalam a%aran 3slam. Perkem!an"an inilah /an" men/um!an" kepada
106
Bab 5
peru!ahan /an" !erlaku terhadap pemikiran mas/arakat /an" secara !eransur#ansur mem!awa peru!ahan dari se"i amalan adat resam mereka. Pen"aruh a%aran 3slam merupakan 'akt&r pentin" pem!entukan identiti !uda/a /an" !aharu !a"i mas/arakat Bisa/a menerusi pen""a!un"%alinan !uda/a asli /an" diperturunkan den"an unsur#unsur !uda/a !aharu /an" mencerminkan kete"uhan a%aran 3slam /an" diamalkan dalam kehidupan harian mereka. Ke!i%aksanaan mereka men"ekalkan adat tradisi&nal$ di sampin" melakukan pen"u!ahsuaian men"ikut a%aran 3slam dan perkem!an"an semasa men/e!a!kan mas/arakat ini masih men"ekalkan !uda/a mereka /an" tidak !ertentan"an den"an a%aran 3slam. .eskipun (aman !eru!ah$ adat tradisi&nal mas/arakat Bisa/a masih mampu !ertahan daripada terus len/ap di!awa arus pem&denan. No#a
1 ;an 8amli ;an .uhammad dan Hana'i D&llah$ 1,,,. Pa0*a01 La+a01 $+a01 Mela,- T+a3i.io0al. Kuala LumpurI 5tusan Pu!licati&n M Distri!ut&rs )dn Bhd$ hlm. 1. 2 Kahti 9alis$ 1,,0. A3a* Pe+2ah9i0a0 Ma.,a+a2a* Bi.a,a Sa+a9a2. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka$ hlm.1-. 3 1hmat 1dam$ :3dentiti dan Citra .ela/u dalam )e%arah Ban"sa 8umpun .ela/u: dlm. Ne9 Sabah Ti4e.$ + 0&<em!er 2001. 4 Bewsher$ 8.1.$ :)&me Bisa/an 1cc&unt &' 7arl/ )ettlements in the Phillippines rec&rded !/ Cather )antaren: dlm. Sa+a9a2 M-.e-4 Jo-+0al$ hlm.4,$ 1,-+E C.9.;helan$ 1 Hist&r/ &' )a!ah$ 1,-*. )in"apuraI Heinemann 7ducati&nal B&&ks$ hlm.--. + Kahti 9alis$ 1,,0. A3a* Pe+2ah9i0a0 Ma.,a+a2a* Bi.a,a Sa+a9a2. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka$ hlm.14. - .usta''a =mar$ :Bisa/aI )uatu in%auan 8in"kas: dlm. The B+-0ei M-.e-4 Jo-+0al D&l. ,$ hlm.1*$ 1,,3. 4 5ntuk maklumat /an" le!ih lan%ut sila ru%uk )iti 1idah H%. L&kin$ 2004. :)e%arah$ )&si&ek&n&mi dan Ke!uda/aan )uku Kaum Bisa/a )a!ah: dlm. )arim .usta%a! @ed.A$ Da+i.a0 B-3a,a Sabah E*0i.i*i 3a0 Ma.,a+a2a*. K&ta Kina!aluI 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah$ hlm. ,1#104. * 6a!atan Peran"kaan .ala/sia$ 2003. B-2- Tah-0a0 Pe+a012aa0 Mala,.ia 2'' . 6a!atan Peran"kaan .ala/sia$ hlm.2+. , Hashim H%. 1!d.Hamid$ 2002. :Pen/e!aran amadun .ela/uI Peranan Kesultanan Brunei:. Kertas ker%a dalam K&n"res 8umpun .ela/u 3 Lahad Datu$ an%uran Persatuan 8umpun .ela/u Lahad Datu
107
den"an ker%asama 91P701$ 3D) dan Kela! )ukan M 8ekreasi Lahad Datu$ 2002$ hlm. 3#4. 10 Ibi3. 11 .uhiddin >usin$ 1,,0. I.la4 3i Sabah. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka$ hlm. 4#+.
108
Bab ! ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU BONGGI oleh RAYMOND MAJUMAH
)uku B&n""i merupakan mas/arakat min&riti /an" mendiami Pulau Ban""i$ Kudat$ )a!ah$ iaitu !aha"ian palin" utara di tanah !esar Pulau B&rne&. 6&seph P&unis 9unta<id @200+A$ men"an""arkan %umlah mas/arakat B&n""i dalam lin"kun"an 1400 &ran"$ sama seperti /an" dian""arkan &leh .ichael 7. B&utin pada tahun 1,*0#an dalam tulisann/a !erkaitan suku B&n""i. Dalam rencana /an" disiarkan dalam Dewan Budaya @6anuari 2003I *A$ din/atakan pada masa terse!ut @sekitar tahun 2002A$ han/a tin""al -+0 &ran" suku B&n""i /an" masih ada. 6umlah mereka men"ikut peran"kaan tahun 1,,1 pula le!ih kuran" 4*00 &ran". )uku ini han/a ditemui di Pulau Ban""i dan Pulau Balam!an"an di daerah Kudat$ iaitu kira#kira -0 kil&meter ke utara Pulau B&rne& dan +0 kil&meter dari sempadan perairan .ala/sia dan Cilipina. Kawasan petempatan suku B&n""i /an" terasin" dan terpencil di se!uah pulau men/e!a!kan mas/arakat ini ketin""alan$ tidak menikmati pem!an"unan dan tercicir dari se"i pendidikan dan peluan" peker%aan seperti /an" diper&leh &leh kel&mp&k /an" tin""al di tanah daratan )a!ah. .as/arakat /an" hidup dalam dunia tersendiri ini dipisahkan &leh lautan @)elat Ban""i )elatanA den"an daratan Kudat. )e!aha"ian !esar mereka hidup secara tradisi&nal$ sementara pen"aruh luar tidak !an/ak mem!eri kesan terhadap c&rak hidup mereka. Hal ini !er!e(a daripada ke!an/akan suku di )a!ah /an" telah menerima peru!ahan dari se"i cara hidup setelah mendapat pendidikan dan pem!an"unan. PU"AU BAN I& KUDAT& SABAH Pulau Ban""i ialah pulau /an" ter!esar di .ala/sia den"an keluasan 4+0B4-01 kil&meter perse"i dan merupakan kawasan
109
/an" palin" utara di .ala/sia. Pulau ini terletak pada latitud 40 dar%ah 1+F 5tara dan meran"kumi se!aha"ian Daerah Kudat$ )a!ah. Pulau Ban""i meran"kumi kawasan sepan%an" 31 kil&meter dan le!arn/a 21 kil&meter. Kawasan tertin""i ialah 9unun" )inam!un" den"an ketin""ian ++0 meter dari paras laut. Pulau !erse!elahan den"an Pulau Ban""i /an" terletak di !aha"ian !arat ialah Pulau Balam!an"an. )ecara "e&l&"i$ kedua# dua pulau ini merupakan se!aha"ian tanah !esar B&rne&. Pulau Ban""i terletak di kawasan palin" utara Pulau B&rne& dan !ersempadan den"an perairan Cilipina di se!elah utara. Pulau Ban""i diasin"kan daripada tanah !esar )a!ah &leh )elat Ban""i )elatan. Pusat pentad!iran Daerah Kecil Ban""i di Karakit Pulau Ban""i terletak se%auh 44 Kil&meter dari Pusat Pentad!iran Daerah Kudat. Per%alanan melalui !&t dari Kudat ke Karakit men"am!il masa selama dua %am. )istem telek&munikasi tele'&n mula dipasan" di Karakit pada tahun 1,*4. Dalam tulisan .ichael 7. B&utin @1,,0A$ an""aran penduduk Pulau Ban""i pada tahun 1,*0 menurut Binne dan rakan @1,*1I2.1A ialah se!an/ak 3*1,. 0amun$ an""aran ini a"ak rendah. B&utin !erpendapat$ mun"kin sekitar -000 &ran" @B&utin$ 1,,0I,3A. Dewan Budaya @6anuari 2003I ,A melap&rkan$ penduduk pulau ini !er%umlah 2+00 &ran". Dalam keadaan ser!a kekuran"an dan kemunduran$ %umlah penduduk pulau ini tidak dapat dipastikan den"an tepat. erdapat enam suku utama /an" men"huni pulau ini$ iaitu 5!ian$ Ka"a/an$ )uluk$ Ba%au$ B&n""i sendiri dan Balak. B&n""i ialah penduduk asli pulau ini dan mendakwa se!a"ai penduduk tetap di pulau itu. Ke!an/akan mereka masih tin""al di kawasan /an" kuran" mem!an"un seperti di Kampun" Kalan"kaman$ L&k 1"un"$ Batu La/ar$ Kapitan"an$ )a!ur$ )a!ur Laut dan !e!erapa kampun" kecil lain. )uku B&n""i /an" ditemui penulis di Kampun" )a!ur$ am!isin" dan Palak$ menceritakan !ahawa mereka !erasal dari Pulau Ka"a/an di Cilipina. Lima kumpulan penduduk /an" lain han/a menetap di pulau ini dalam temp&h 100 tahun. Kumpulan suku terse!ut ialah )uluk /an" dikenali se!a"ai ausu" di CilipinaE 5!ian /an" !ercakap dalam dialek Ba%au Pantai imur @)mith 1,*4I4,AE Ka"a/an /an" !erhi%rah dari
110
Bab 6
Pulau Ca"a/an ke )uluE Bala!ak /an" dise!ut .&l!&" di Cilipina dan merupakan pen"hi%rah dari Bala!ak dan Pulau 8am&sE serta Ba%au2)ama /an" !ercakap dalam dialek Ba%au Pantai Barat @B&utin dan B&utin 1,*+I,0A. Ber!andin" den"an suku 5!ian$ Ka"a/an$ )uluk dan Ba%au atau Bala!ak$ suku B&n""i palin" ketin""alan. .ereka !erada di kawasan daratan Pulau Ban""i dan amat sukar men"un%un"i kawasan mereka. Paras hu%an di Kampun" Lim!uak Laut di Pulau Ban""i ialah 32+.12 sentimeter. 1n"in .&nsun 5tara mem!awa hu%an /an" le!at dari =kt&!er hin""a Ce!ruari dan hu%an terle!at dari =kt&!er hin""a Disem!er. emp&h /an" palin" kerin" adalah dari .ac hin""a 1pril. Pada tahun#tahun tertentu$ musim kemarau pernah !erlaku pada 6anuari dan !erakhir pada 6un atau 6ulai @6&seph P&unis 9unta<id$ 200+A. Pulau /an" !esar ini tidak mempun/ai kemudahan air. Penduduk pulau ini !er"antun" pada air hu%an dan air peri"i. Bekalan elektrik pula han/a wu%ud di Karakit$ se!a"ai pusat pentad!irann/a se%ak tahun 1,*+. idak ada se!aran" !ekalan elektrik di!an"unkan kepada k&muniti lain di pulau ini. erdapat !ekalan tena"a suria di !e!erapa kawasan$ tetapi tidak menentu. Di kawasan le!ih %auh di ten"ah#ten"ah pulau$ kadan"#kadan" terdapat !ekalan "enerat&r$ tetapi penduduk tidak dapat mem!eli min/ak petr&l kerana tidak mempun/ai pendapatan /an" tetap dan adakala "enerat&r r&sak. Di Karakit /an" merupakan pusat pentad!iran$ terdapat se!uah h&spital$ pe%a!at daerah kecil$ !alai p&lis dan kem tentera$ walaupun tidak ada !ekalan air. 6alan /an" !aik han/alah %alan ra/a /an" men"hu!un"kan Karakit den"an Kampun" L&kt&h&H dan Kampun" Lim!uak /an" di!ina pada awal tahun 1,,0#an. )ek&lah .enen"ah Ke!an"saan Ban""i di!ina di ten"ah#ten"ah laluan %alan Karakit hin""a L&kt&h&H dan Lim!uak. 6alan#%alan /an" lain ialah %alan laluan l&ri !alak dan tidak pernah di!aiki semen%ak pem!inaann/a. MAS3ARAKAT SUKU B9N I Rumah T'adisional Su)u Bonggi .Baali/ .as/arakat B&n""i %u"a mempun/ai rumah kediaman. .ereka menamai rumah kediaman mereka se!a"ai baali /an" !ererti rumah. 8umah kediaman mereka pula dise!ut se!a"ai baali
111
baa+$ iaitu rumah se!enar atau rumah utama mereka. )e!utan len"kapn/a baali baa+ Bo011i. 8umah ini di!ina den"an 2+ tian" utama$ men"andun"i !e!erapa !ilik termasuklah .ilia0 la.a0 @ruan" tamuA$ 6a+a.a0 @tempat dudukA$ *i0i012a* -4ai @!ilik tidur anak lelaki !u%an"A$ la4i0 .a+a4bi @!ilik tidur mentua atau &ran" tuaA$ la4i0 baa+ @!ilik tidur suami isteri dan anak kecilA dan 3e6o+70 @dapurA /an" terdiri daripada lala01a0 le-2 @ruan" dapurA$ 3a*a1 3e6i+70 @dapuran atau tempat memasakA$ .e03e+ .o-01 @ruan" mencuciA dan 3a*a1 lili1a0 @kaki lima dapurA. Kadan"#kadan" sese!uah rumah baali baa+ dilen"kapi !inaan khas atau struktur rumah tin""i /an" dise!ut &leh mereka se!a"ai lo-03o2h01. )truktur atau !inaan khas terse!ut kadan"# kadan" die%a lo03o01 den"an se!utan len"kapn/a Bali Lo03o01 @De9a0 B-3a,a$ 2003I,A. Lo-03o2h01 atau Bali Lo03o01 di!ina di sisi hadapan ruan" tempat masuk ke rumah utama. Binaan khas atau struktur lo-03o2h01 ini di!ina den"an paras ketin""ian tertentu /an" !&leh mencapai 30#+0 kaki. )truktur ini di"unakan pada masa dahulu se!a"ai menara menin%au pencer&!&h seperti lanun /an" dise!ut se!a"ai 4-03/an" serin" datan" men""an""u dan menan"kap &ran" B&n""i untuk di%adikan !uruh atau ham!a a!di. Binaan khas atau struktur lo-03o2h01 !iasan/a han/a dapat !ertahan dalam temp&h setahun atau dua tahun kerana pen"hunin/a !erpindah# randah untuk mencari tanah pertanian /an" !aharu.
112
Bab 6
am(a' 4.+ 8umah )uku B&n""i.
.enurut 6&seph P&unis 9unta<id @200+I10*A$ pada masa kini struktur atau !inaan khas lo-03-2h01 men%adi petanda atau sim!&l !ahawa isi rumah mempun/ai se&ran" "adis sunti /an" masih perawan. 9adis#"adis muda terse!ut !iasan/a tidur di lo03o2h01 terse!ut. Pada masa kini %u"a ke!an/akan mereka men""unakan atap (ink /an" di!eli dari Kudat atau Karakit. ian"#tian" seri rumah diper!uat daripada p&k&k !akau @Rhi/o6ho+a 4-5+o0a*e LA$ manakala lantai daripada ni!un" @$05o.6e+4a ho++i3-0A dan dindin" dialas daripada kulit ka/u$ Sho+ea .66. )ecara tradisi&naln/a$ suku B&n""i mem!ina rumah mereka den"an ka/u /an" diam!il sendiri dari hutan. Hal ini dise!a!kan Pulau Ban""i merupakan se!uah pulau /an" ka/a den"an pel!a"ai hasil hutan dan ke!an/akan sum!er !ahan !inaan !&leh diper&leh di pulau itu. .enurut 6&seph P&unis 9unta<id @200+I10*A$ mereka men""unakan daun serdan" !alak dan r&tan /an" dian/am untuk mem!uat atap rumah @ Sa6>, Baali Baa+ Bo011i). 1las ikat men"an/am dan men"ikat sam!un"an diam!il daripada se%enis daun r&tan 3ob-+ atau 3o-b-+ atau nama sainti'ikn/a Cala4-. 5ae.i-. L. atau bala2h? Livi.*o0ia .6i0o.a L., atau kulit !atan" *i03o-l- ataupun tum!uhan peman%at /an" !&leh tahan lama !a"i men"uatkan rumah terse!ut. )am!un"an diikat men""unakan r&tan .o1o atau 5ala4-. 5ae.-. akan di!elah terle!ih dahulu$ kemudian
113
di%adikan tali. 6enis atap ini a"ak kukuh dan !&leh !ertahan sehin""a le!ih kuran" lima tahun. .as/arakat B&n""i telah mencipta pel!a"ai %enis ikatan .i1a* untuk an/aman dan sam!un"an. 8an"ka#ran"ka /an" terdapat di rumah B&n""i ini diper!uat daripada !atan" p&k&k *a01a+$ manakala dindin" @3i03i012hA diper!uat daripada kulit ka/u. )elain itu$ lantai atau 3a*a1 di!uat daripada !elahan !atan" 0ib-012h. Dalam pada itu$ l&kasi tapak rumah suku B&n""i !iasan/a di kawasan tanah /an" rata$ hampir den"an sum!er air ladan" mereka. Penentuan kesesuaian sese!uah tapak perlu melalui satu upacara /an" di"elar 1ei3 0-0. 5pacara ini dilakukan den"an men""unakan teka#teki$ iaitu serasikan dua atau ti"a pasan" tali r&tan khas /an" pan%an"n/a le!ih kuran" satu kaki. ali itu akan dipe"an" !ersama#sama dalam satu l&n""&k dan hu%un" tali terse!ut !e!as diserasikan ikatann/a kepada hu%un" /an" lain. )ekiran/a ikatan /an" dihasilkan !er!entuk satu !ulatan$ mereka /akin tapak /an" dipilih itu sesuai. Pemilihan tapak %u"a !&leh dilakukan den"an memacak se!atan" ka/u !erukuran enam kaki ke dalam tapak tanah /an" dipilih dan se!an/ak ti"a kali pada tempat /an" sama den"an kekuatan minimum si pem!uat. )ekiran/a ka/u /an" dipacak itu tidak !eru!ah$ maka tapak itu dikatakan sesuai atau .-4-03a* 0i46i,a. 0amun$ sekiran/a pacak !ertam!ah dalam$ tapak terse!ut tidak sesuai atau .-4alo* 03oo*. Penentuan %u"a !&leh dilakukan menerusi mimpi &leh bellia0. )ekiran/a 0.-a* atau mimpi tuan pun/a rumah adalah !aik$ maka tapak /an" dipilih dikatakan sesuai. .impi %ahat atau 01i1i46i 03oo*, misaln/a dipatuk ular$ mem!eri petun%uk !ahawa tapak /an" dipilih itu tidak sesuai. Ke!an/akan rumah suku B&n""i tidak mempun/ai kemudahan air dan elektrik. =leh se!a! itu$ mereka men/alakan un""un api pada waktu malam. Biasan/a$ mas/arakat B&n""i mem!ina rumah !er%auhan antara satu sama lain. Hal ini mun"kin dise!a!kan &leh perasaan malu kerana keadaan mereka /an" ser!a kekuran"an. Bahasa Pe'#u#u'an
114
Bab 6
Bahasa pertuturan /an" di"unakan &leh suku B&n""i mempun/ai persamaan den"an !ahasa .&l!&"$ iaitu !ahasa /an" di"unakan di Pulau Bala!ak dan Pulau 8am&s di Cilipina$ !er!andin" den"an !ahasa#!ahasa lain di daratan )a!ah @B&utin$ 1,,0I,3A. ;alaupun suku B&n""i telah diterima se!a"ai se!aha"ian rumpun Kada(andusun$ !ahasa pertuturan suku ini san"at %auh !er!e(a daripada !ahasa Kada(an atau Dusun$ kecuali nama#nama am haiwan dan seran""a2. Sis#em E)onomi )istem ek&n&mi suku B&n""i !er"antun" pada pertanian sara diri. .ereka masih men"amalkan pertanian pindah#randah. =leh se!a! itu$ peker%aan utama suku B&n""i pada (aman dahulu hin""a kini adalah den"an !ercucuk tanam. 1ntara /an" ditanam termasuklah %a"un"$ te!u$ u!i ram!at atau keledek dan u!i ka/u @.i*ie-A. )elain itu$ mereka %u"a menanam pisan"$ !etik dan kelapa. Hasil tanaman ini ditukarkan den"an ikan$ sama ada !asah atau kerin". Biasan/a akti<iti ini di!uat den"an kel&mp&k /an" tin""al di kawasan laut$ khususn/a para nela/an /an" terdiri daripada suku Ba%au seperti 5!ian$ Ka"a/an$ )uluk atau 3ranun. )uku B&n""i %u"a turut !er!uru. .ereka men""unakan sumpitan untuk mem!unuh haiwan !uruan seperti kancil @pelandukA$ !a!i hutan dan rusa @ *a4ba01eA. .ereka %u"a menan"kap ikan di sun"ai dan pantai secara tradisi&nal. Dise!a!kan ke!an/akan suku B&n""i pada masa dahulu tidak !erpendidikan$ maka mereka tidak mempun/ai peker%aan /an" tetap dalam sekt&r kera%aan mahupun swasta. Ma)anan .akanan tradisi&nal suku B&n""i ialah se%enis u!i /an" dinamakan o-+*. )e!elum dimasak$ o-+* direndam selama ti"a hari ti"a malam$ kemudian dimasak dan dimakan. 3!u ka/u merupakan makanan utama suku B&n""i. )e!elum dimakan$ u!i ka/u diparut untuk di%adikan putu @se%enis makanan /an" di!uat daripada u!i ka/uA$ atau dire!us tanpa campuran !ahan lain. Putu mesti dimakan !ersama#sama den"an lauk /an" terdiri daripada ikan +o1, l-46i. dan .a3a 4ala,a. 3kan#ikan ini ditu!a
115
pada musim kemarau. 5!i ka/u %u"a akan diperap atau dire!us untuk di!uat !u!ur. empat men/impan makanan dise!ut 2al-h /an" di!uat daripada r&tan. empat men/impan air pula ialah !uluh /an" dip&t&n"#p&t&n". Pa)aian Pakaian tradisi&nal suku B&n""i !a"i lelaki han/a cawat /an" dikenali se!a"ai .e4bai* atau .a0*-*. Lelaki suku B&n""i !iasan/a men/impan ram!ut pan%an". Kaum perempuan suku ini pula memakai !a%u ke!a/a kampun" dan kain sarun" !erwarna hitam. Agama Pagan .enurut )aidah$ suku B&n""i men"amalkan a"ama pa"an. Penulis men"etahui pagan !ukanlah satu a"ama$ melainkan suatu keadaan kehidupan mas/arakat manusia tertentu di dunia ini. 3stilah ini di"unakan kerana telah dise!ut &leh in'&rman. Pa1a0 se!enarn/a ialah istilah !ahasa 3n""eris /an" !ererti :%ahil: @%ahil dalam k&nteks ini dikaitkan den"an hakikat !ahawa mereka tidak men"anut dan tidak men"etahui tentan" a"ama !esar di dunia$ khususn/a 3slam dan KristianA. )eperti /an" diketahui umum$ pen"anut a"ama pa"an men/em!ah tempat# tempat dan sesuatu /an" diperca/ai mempun/ai kuasa. Dalam men"amalkan a"ama pa"an$ suku B&n""i mem!uat rumah !esar di ten"ah#ten"ah hutan se!a"ai tempat untuk melakukan ritual a"ama. 8umah /an" !esar itu tidak !erdindin". Di tempat inilah suku B&n""i meman""il atau men/eru tuhan mereka /an" dikenali se!a"ai R-0.ia0.
116
Bab 6
am(a' 4.* Pakaian radisi&nal )uku B&n""i.
.enurut a/ Buan" Len" @Sabah Ti4e.$ 2011I *A$ mas/arakat B&n""i ialah suku /an" !erpe"an" kuat kepada adat resam dan keperca/aan tradisi&nal. .isaln/a keperca/aan +-4a.i atau bebela01E4bela01 /an" perlu diadakan tanpa kehadiran &ran" luar atau etnik lain. 0amun !e"itu$ kedatan"an a"ama 3slam dan Kristian sedikit !an/ak mem!eri kesan kepada kehidupan tradisi&nal mereka. )e!aha"ian !esar upacara keperca/aan tradisi&nal %aran"#%aran" diamalkan selepas mereka men"anut a"ama 3slam. Hal ini dapat dilihat menerusi pelaksanaan adat keperca/aan mereka /an" dinamakan belan, iaitu upacara men/am!ut dan memu%a se!uah tempa/an antik pada masa dahulu. 8itual seperti pesta ini diadakan pada setiap tahun secara !esar#!esaran. Pemu%aan tempa/an antik ini di!uat setiap malam pada masa terse!ut. ;alau !a"aimanapun$ amalan /an" di"elar 4ala4 be+-0.ai /an" dilakukan pada masa 4bela01? tidak la"i diadakan se%ak mereka men"anut a"ama 3slam. Ke%e':a$aan Animisme 1"ama pa"an /an" dise!utkan ini mempun/ai kaitan sepenuhn/a den"an keperca/aan animisme. .enurut Ka4-. D9ibaha.a @1,,1I4*A$ keperca/aan animisme ialah satu !entuk
117
amalan /an" memperca/ai se"ala &!%ek @p&k&k$ !atu dan an"inA mempun/ai seman"at atau r&h. 8&h ini terdiri daripada makhluk halus /an" men"huni tempat#tempat tertentu seperti sun"ai$ !atu$ p&k&k ka/u$ rumah$ dapur$ tanah dan lan"it /an" !&leh mendatan"kan "an""uan dan musi!ah kepada manusia$ apa!ila tempat mereka di"an""u &leh manusia Keperca/aan animisme ini masih mene!al dalam kalan"an suku B&n""i kerana ke!an/akan mereka masih !elum men"anut se!aran" a"ama. Han/a se%umlah kecil /an" telah memeluk a"ama Kristian dan 3slam. )uku B&n""i /an" !era"ama Kristian ditemui di Kampun" Palak dan Kapitan"an @Pasir HitamA. )uku B&n""i /an" memeluk 3slam pula dapat ditemui di Kampun" Lim!uak$ Balam!an"an$ )a!ur dan Karakit. Keperca/aan animisme suku ini merupakan asas terpentin" dalam pem!entukan adat dan pantan" laran" mereka. )ecara rin"kasn/a$ amalan pantan" laran" suku B&n""i wu%ud melalui pel!a"ai kaedah peru!atan untuk merawat pen/akit secara tradisi&nal. Pada (aman dahulu$ se!elum terdapat peru!atan m&den di Pulau Ban""i$ suku B&n""i akan men"adakan ritual untuk men"u!ati sesuatu pen/akit. 8itual itu dikenali se!a"ai be=i0. .ereka /an" memerlukan rawatan ini akan meman""il !&m&h untuk melakukan ritual terse!ut !a"i men/em!uhkan pen/akit /an" dihadapi. Dalam ritual terse!ut$ !&m&h akan meman""il :hantu: den"an cara mela'a(kan !acaan tertentu sam!il melakukan "erakan seperti menari untuk men/em!uhkan pen/akit terse!ut$ diirin"i paluan "&n" /an" dise!ut se!a"ai be*e1-011-. 8itual terse!ut akan dilan"sun"kan dari pukul 4.00 malam hin""a ten"ah malam$ kira#kira pukul 12.00 ten"ah malam dan !erterusan hin""a su!uh$ kira#kira pukul 3.00 pa"i hin""a +.00 pa"i. Ba"i pen/akit /an" rin"an$ !&m&h han/a men"am!il daun selasih$ 2-.-+ atau .eliba01-0, se%enis tum!uhan liar di hutan$ kemudian di%ampi dan disapu pada !aha"ian !adan /an" !ermasalah. Kadan"kala her!a terse!ut akan dire!us$ kemudian diminum$ !er"antun" pada keadaan pesakit. )etelah ti"a malam be*e1-011-$ pesakit masih %u"a tidak sem!uh$ ritual itu akan diulan" la"i selan" ti"a hari selepas itu. Ba"i pesakit /an" kr&nik$ !&m&h akan mencucuk hu%un" %ari pesakit den"an %arum
118
Bab 6
atau men""unakan pisau untuk mendapatkan darah pesakit. Darah terse!ut akan disapu pada !aha"ian perut pesakit untuk meredakan rasa sakit. Ketika melakukan ritual ini$ terdapat !e!erapa pantan" laran". 1ntaran/a termasuklah tidak !&leh memakan kun/it dan a/am serta tidak !&leh !erpakaian cantik dan menarik kerana !&leh men""an""u ke!erkesanan ritual terse!ut. 5ntuk mendapatkan api pula$ mereka mem!uat !ahan /an" diper!uat daripada ka/u /an" dise!ut >i+ia0e. Dalam pada itu$ mereka /an" melakukan kesalahan seperti mencuri akan di!awa ke per!icaraan !ersama#sama den"an ketua kampun" /an" dise!ut se!a"ai 01-h-4e. 1pa!ila disa!itkan !ersalah$ pelaku akan didenda den"an mem!a/ar se%umlah wan" kepada man"sa kecurian terse!ut. )elain itu$ terdapat %u"a pantan" laran" /an" perlu dipatuhi seperti laran"an mem!awa !am!u$ daun nipah dan !uah pinan" !erserta tandann/a masuk ke dalam rumah$ kecuali untuk tu%uan ritual. )elain itu$ dilaran" sin""ah di rumah kawan selepas !alik dari tanah perku!uran$ mem!awa a/am masuk ke dalam rumah dan mem!uat ketupat kecuali untuk sem!ah/an". )eterusn/a$ laran"an mem!awa "&n" atau aba03il masuk ke dalam rumah kecuali rumah tempat sem!ah/an". Pelaku /an" melan""ar pantan" laran" ini akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa tem!a"a !ersai( lapan inci atau se%en"kal. ADAT RESAM DAN PANTAN "ARAN erdapat pel!a"ai adat resam dan pantan" laran" dalam kalan"an suku B&n""i /an" !erkaitan kelahiran$ perkahwinan dan kematian. )elain itu$ pantan" laran" %u"a dititik!eratkan dalam s&al men"am!il !ahan di hutan untuk di!uat rumah. .isaln/a terdapat !e!erapa %enis !ahan atau tum!uhan /an" tidak !&leh di"unakan untuk mem!uat rumah. .en"ikut keperca/aan mas/arakat B&n""i$ semua %enis !am!u dan tum!uhan !erdaun le!ar tidak !&leh di"unakan. .enurut amalan mas/arakat ini$ !am!u han/a di"unakan dalam pem!uatan sumpitan$ .a0*- .-o01 @!ekas airA dan pa"ar$ manakala tum!uhan !erdaun !esar di"unakan dalam upacara +-4a.i atau belela01E4ala01. )ekiran/a tum!uhan ini
119
di"unakan %u"a diperca/ai akan mem!awa nasi! /an" tidak !aik$ terutama !erkaitan s&al kematian. Dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah Baha1ia0 Sa*- @200*I2+A$ pantan" laran" /an" !erkaitan pertanian dan penternakan turut dise!utkan. 1ntara pantan" laran" terse!ut termasuklah dilaran" meneruskan ker%a mem!ersihkan ladan" apa!ila terden"ar !un/i !urun" 4e01o0*i kerana diperca/ai !un/i !urun" terse!ut mem!awa petanda /an" tidak !aik. Petani hendaklah mencari tempat lain untuk !erladan". Dilaran" %u"a memakan hasil pertama tuaian padi tanpa lauk$ %ika dilan""ar pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa. Dilaran" melintas di kawasan ladan" &ran" kecuali di %alan /an" telah disediakan &leh pemilik ladan". Den"an ini$ pelaku akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa. Laran"an seterusn/a mem&t&n" tun""ul ka/u di kawasan ladan". )ekiran/a pantan" laran" ini dilan""ar$ pelaku dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa. )uku B&n""i %u"a dilaran" mem!eri pu%ian dan men"atakan tanaman tidak men%adi pada masa menuai padi. Pelaku /an" melan""ar laran"an ini akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa. Dalam s&al penternakan pula$ dilaran" memukul haiwan ternakan &ran". Pelaku /an" didapati melakukan kesalahan ini akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i .-6-h atau 5e6@Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah Baha1ia0 Sa*-$ 200*I32A. Kelahi'an Pantan" laran" !erkaitan kelahiran dalam suku B&n""i !ermula se%ak i!u men"andun" la"i. 1ntara pantan" laran"n/a termasuklah dilaran" melan"kahi kaki i!u /an" sedan" men"andun". 6ika terlan"kah$ diperca/ai anak /an" lahir nanti men/erupai si'at &ran" /an" melan"kah itu. Kemudian$ dilaran" memarahi i!u /an" sedan" men"andun" kerana ditakuti i!u terse!ut akan 4e01--.$ iaitu sukar melahirkan anak dan !erasa sakit semasa !ersalin. Dalam pada itu$ i!u /an" !aharu !ersalin pula tidak !&leh keluar rumah selama 44 hari. Dia %u"a di!enarkan mandi selepas ti"a hari !ersalin dan selan" ti"a hari selepas itu !aharulah
120
Bab 6
mandi semula untuk men"elakkan kam!uh atau 6-011il. ali pusat !a/i /an" !aharu lahir pula mesti dip&t&n" &leh !idan kampun" den"an men""unakan !uluh /an" telah dita%amkan. Pe')ah,inan Pada masa dahulu$ adat istiadat /an" dikenali se!a"ai 01-h-4e @hukumA$ di%adikan landasan untuk mem!icarakan sesuatu kesalahan /an" !erkaitan perkahwinan. )e&ran" lelaki suku B&n""i /an" in"in mencari pasan"an$ akan !ersama#sama den"an ketua kampun" /an" dilantik &leh penduduk kampun" ke rumah "adis terse!ut untuk meminan". 1pa!ila pihak perempuan telah !ersetu%u$ tarikh perkahwinan ditetapkan. Berian semasa perkahwinan ialah duit$ *oo1 @"&n"A dan 1a3-+ @se%enis keris (aman dahuluA. Dalam temp&h pertunan"an$ pasan"an dilaran" !er%alan !erdua#duaan tanpa kei(inan i!u !apa se!elah perempuan. .enurut !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah Baha1ia0 Sa*- @200*I4A$ sekiran/a laran"an ini tidak dipatuhi$ pihak lelaki !&leh dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa !ersai( se%en"kal dan se!i%i .-4b-l. Pasan"an suka sama suka /an" !elum !ertunan" %u"a dilaran" !er%alan !erdua#duaan. )ekiran/a arahan ini tidak dipatuhi$ pelaku lelaki dikenakan .o1i* atau denda dua !i%i celepa. So1i* atau denda itu hendaklah diserahkan kepada pihak perempuan. Kedua#dua pihak %u"a dikehendaki mem!a/ar 8.400.00. Lelaki dan perempuan !u%an" /an" didapati !er%alan !erdua# duaan pada waktu malam$ akan ditan"kap kerana melakukan kesalahan /an" dise!ut se!a"ai .-a* .ala. )ekiran/a telah tidur !ersama$ mereka mesti !erkahwin dan melalui per!icaraan 01-h-4e. Dalam kehidupan !erkeluar"a$ si suami atau isteri hendaklah mem!erikan se%umlah wan" men"ikut kemampuan$ tanpa had tertentu kepada pasan"ann/a /an" hendak men""untin" ram!ut untuk men"elakkan .laie. Hal ini merupakan denda adat kepada pasan"ann/a seperti .o1i* dalam amalan adat suku kaum Kada(andusun. Lelaki suku B&n""i /an" !erkahwin untuk kali kedua dan mempun/ai anak$ mesti mem!erikan wan" kepada anak#anak dan isteri kerana takut terkena 2el-a011a0e @sakitA. Ke"a"alan
121
untuk !er!uat demikian men/e!a!kan dia melalui per!icaraan 01-h-4e. )elain itu$ laran"an /an" perlu dipatuhi seperti /an" terdapat dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah Baha1ia0 Sa*- @200*I*A$ iaitu !erkaitan perkahwinan di !awah umur. Pasan"an /an" di !awah umur$ dilaran" !erkahwin tanpa !er!incan" den"an ketua kampun" terle!ih dahulu. )ekiran/a laran"an ini dilan""ar$ i!u !apa kedua#dua !elah pihak dikenakan .o1i* atau denda se!i%i "&n" *a*o1. Kema#ian Dalam s&al /an" !erkait den"an kematian$ terdapat !e!erapa pantan" laran" dalam kalan"an suku B&n""i seperti /an" dise!utkan dalam !uku Bebe+a6a Pa0*a01 La+a01 S-2- Ka-4 A0a2 Ne1e+i Sabah Baha1ia0 Sa*- @200*I1*A. 1hli keluar"a dilaran" melakukan peker%aan harian dan mandi selama ti"a hari !ermula pada hari kematian. )etelah temp&h laran"an ini tamat$ semua ahli keluar"a dikehendaki mencukur kepala @lelakiA dan men""untin" hu%un" ram!ut @perempuanA. 1hli keluar"a %u"a dilaran" men"un%un"i ku!ur mendian" selama setahun kecuali %ika ada ahli keluar"a /an" menin""al dunia dalam temp&h terse!ut. )eterusn/a$ dilaran" men""ali ku!ur atau mem!akar semak#samun$ sama ada den"an sen"a%a ataupun tidak. )ekiran/a melan""ar pantan" ini$ pelaku akan dikenakan .o1i* atau denda se!i%i celepa. Celepa itu hendaklah diserahkan kepada keluar"a mendian". KESIMPU"AN Berdasarkan huraian dan pen%elasan /an" dikemukakan !erkaitan mas/arakat suku B&n""i$ tern/ata adat resam dan pantan" laran" mas/arakat ini pentin" dan rele<an kepada suku ini. .alah$ dapat disimpulkan kepentin"an adat resam dan pantan" laran" terse!ut meran"kumi perin"kat kelahiran$ perkahwinan$ kematian$ pertanian$ penternakan$ dan ritual. 1dat resam dan pantan" laran" /an" diwarisi ini mem!&lehkan mereka melalui kehidupan den"an harm&ni$ aman dan salin" !eker%asama. )ecara tidak lan"sun" mewu%udkan perpaduan dan dapat men/erlahkan keunikan !uda/a dan keperca/aan.
122
Bab 6
)uku B&n""i tidak !er!e(a daripada suku#suku lain. .ereka mempun/ai ke!uda/aan dan adat warisan /an" dapat di%adikan panduan untuk men%alani kehidupan !ermas/arakat. 1dat resam dan pantan" laran" /an" telah diwarisi daripada "enerasi /an" terdahulu ini masih terus diamalkan hin""a kini dan seharusn/a terus dipelihara serta dikekalkan a"ar "enerasi seterusn/a !&leh men"etahui adat resam dan pantan" laran" ini. .un"kin ada ca!aran tertentu /an" !erkaitan peru!ahan dalam kehidupan dan keperluan semasa$ namun adat tetap pentin" dan diperlukan &leh suku !erkenaan. =leh se!a! se!aha"ian adat resam dan pantan" laran" ini masih rele<an dan diperlukan$ usaha men"ekalkann/a perlu dilakukan &leh "enerasi kini dan !erikutn/a. Harapan pemimpin dan an""&ta mas/arakat B&n""i adalah untuk men/aksikan ke!uda/aan warisan mereka terus kekal dan dihidupkan &leh "enerasi muda$ walaupun terpaksa !erhadapan den"an ca!aran dan halan"an$ a"ar suku atau !an"sa mereka tidak pupus dan hilan" di dunia ini. No#a
1 .ichael .. B&utin @1,,0A dan 6&seph P&unis 9unta<id @200+A /an" men"an""arkan luas Pulau Ban""i le!ih kuran" 4-0 kil&meter perse"i. 2 Hal ini seperti /an" diamati penulis sendiri /an" !er"aul den"an etnik ini selama tu%uh tahun di Pulau Ban""i$ khususn/a etnik B&n""i di )a!ur$ Palak$ em!isin" dan Balam!an"an dari + Disem!er 1,,1 hin""a 4 6anuari 1,,*.
123
Bab " ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU IRANUN oleh ABD#NADDIN SHAIDDIN
.as/arakat 3ranun merupakan mas/arakat /an" ka/a den"an adat resam. .as/arakat 3ranun ter"&l&n" dalam kate"&ri Bumiputera dan men"anut a"ama 3slam. Ke!an/akan mereka !ermastautin di 22 !uah kampun" di kawasan 5sukan dan empasuk$ 8ampa/an Laut$ 0anamun$ apukan$ Ka/u Putih$ Pintasan$ amau$ Lilud$ .era!au$ 8udan"$ K&ta Pelad&k$ Pelad&k$ Pa/as#Pa/as$ Pantai 7mas$ Kawa#Kawa$ Lian"$ anduF$ ;atu$ Bira#!iraFan$ K&ta!an"un$ awadakan$ Ka"uran$ Kawan"#Kawan"$ Penampan"$ Pandasan dan 8ampa/an 5lu di K&ta Belud. .as/arakat 3ranun %u"a terdapat di Kampun" 3ndaras&n Laut$ di Kudat$ Kampun" 0ala$ Bak&l&d dan Bari"as di un"ku$ Lahad Datu$ selain diasp&ra 3ranun di Kampun" Likas dan Kampun" ;arisan 3nanam di K&ta Kina!alu. Perkataan 3ranun !ermaksud !erkasih#kasihan$ salin" !eker%asama dan t&l&n"#men&l&n" ini sentiasa meresap dan men%adi 'alsa'ah hidup mas/arakat ini. 3ranun memiliki tradisi !uda/a /an" tersendiri. )ikap dan pandan"an hidup mereka !an/ak dipen"aruhi alam .ela/u dan tradisi keislaman /an" kuat$ namun mas/arakat 3ranun mempun/ai adat istiadat dan pantan" laran" /an" masih diamalkan se%ak turun#temurun hin""a hari ini. )eirin" den"an perkem!an"an (aman$ terdapat !e!erapa aspek adat /an" tidak la"i diamalkan kerana pen"aruh kem&denan dan "l&!alisasi. 9enerasi muda /an" !erpendidikan tidak la"i men"amalkan sepenuhn/a adat resam dan !uda/a tradisi&nal suku ini. .eskipun demikian$ mas/arakat ini masih men"amalkan adat !erkaitan kelahiran$ perkahwinan dan kematian. ADAT RESAM DAN PANTAN
124
"ARAN
KE"AHIRAN
Bab 7
Kelahiran merupakan saat#saat /an" pentin" dalam kehidupan !erkeluar"a. Detik ini ditun""u#tun""u kerana !a/i /an" !akal lahir ini merupakan pen/am!un" "enerasi dan keturunan$ selain se!a"ai lam!an" kasih sa/an" suami isteri. )uku 3ranun serin" !erpandukan adat resam demi memastikan anak /an" !akal dilahirkan selamat$ sihat dan !e!as daripada pen/akit atau "an""uan#"an""uan lain seperti seman"at %ahat atau makhluk halus. Dalam mas/arakat 3ranun$ !idan kampun" dikenali se!a"ai 6a03ai atau 6a01-li0. Pa03ai mula memeriksa kandun"an i!u se%ak kandun"an !erusia tu%uh !ulan sehin""a kelahiran dan memandikan !a/i se%urus !a/i dilahirkan. Pa03ai %u"a mem!eri nasihat dan petua !erkaitan kelahiran anak. ;anita hamil tidak di"alakkan mendapatkan khidmat 6a03ai /an" lain kecuali 6a03ai !erkenaan sakit atau menin""al dunia. Bpagagud Ada# Mengu'u# a#au Melenggang Pe'u# 5pacara ini dilakukan ketika kandun"an !erusia tu%uh !ulan. )ekiran/a usia kandun"an !elum mencapai tu%uh !ulan$ men"urut atau melen""an" perut dilaran" sama sekali kerana dikhuatiri !a/i dalam kandun"an tercedera kerana keadaan 'i(ikaln/a /an" masih lemah. .enurut keperca/aan suku 3ranum$ !a/i /an" !elum mencapai usia tu%uh !ulan dalam kandun"an masih tidak sempurna dan !&leh "u"ur %ika diurut. 1dat melen""an" perut !ertu%uan mel&n""arkan tulan" pin""an" dan mem!esarkan ruan" tulan" pun""un" supa/a i!u terse!ut mudah melahirkan anak. Pa03ai &ran" /an" !ertan""un"%awa! men%a"a kesihatan wanita hamil serta men/ediakan peralatan /an" di"unakan semasa !ersalin. Pa03ai akan men"urut perut wanita ini men"ikut temp&h /an" dian""ap sesuai. Biasan/a$ 6a03ai menurunkan !e!erapa petua untuk men"elakkan a01i0 men/eran" !a/i dalam kandun"an$ lalu men%e%askan kesihatann/a ketika lahir kelak. A01i0 !ermaksud pen/akit /an" datan" men"ikut an"in$ pasan" surut laut dan tekanan atm&s'era. Her!a#her!a /an" rin"kas seperti pucuk cili padi di!uat ulam se!a"ai makanan wanita hamil. Pa03ai akan men"es/&rkan wanita ini men"am!il sendiri pucuk cili padi dan men/apukann/a di perut pada waktu pa"i. 1malan ini
125
merupakan senaman untuk mel&n""arkan &t&t#&t&t dan diperca/ai !&leh memudahkan pr&ses !ersalin. Pa03ai %u"a !ertan""un"%awa! men""unakan pel!a"ai teknik !erasaskan pen"alaman dan kepakaran untuk mem!etulkan !a/i /an" !erada dalam p&sisi s&n"san" den"an cara melen""an" perut i!u. erdapat 6a03ai /an" men"urut dan diikuti %ampi untuk mem!etulkan !a/i /an" !erkeadaan abab tanpa men""unakan peralatan. Abab !ererti keadaan !a/i /an" telun"kup di dalam kandun"an$ /akni mukan/a men"hadap ke !awah. Keadaan !a/i /an" se!e"ini %ika tidak di!etulkan !&leh men/e!a!kan !a/i lemas. )eseten"ah 6a03ai pula men""unakan peralatan seperti pin""an seramik !ersama#sama den"an %ampi. Pin""an seramik akan disentuh ke perut i!u men"andun" den"an niat !a/i dalam kandun"an akan !eralih ke p&sisi /an" !etul. Pin""an seramik di"unakan kerana diperca/ai pin""an ini :le!ih se%uk: !er!andin" den"an pin""an#pin""an lain. am!ahan pula$ %enis pin""an lain %aran"#%aran" didapati ketika itu. Pada waktu hampir !ersalin$ 6a03ai atau &ran" /an" mem!uat .al-.-7 @selusuhA$ men%ampi air atau min/ak kelapa. )elusuh di!ekalkan kepada i!u men"andun" /an" sudah menun%ukkan tanda#tanda akan !ersalin. 0amun /an" demikian$ pen""unaan selusuh han/a se!a"ai persediaan apa!ila wanita terse!ut sukar melahirkan anak. )elusuh diminum dan disapukan di perut !a"i memudahkann/a !ersalin. Pan#ang "a'ang !ani#a Semasa Mengandung Be!erapa pantan" laran" perlu dipatuhi wanita hamil atas se!a!# se!a! keselamatann/a dan !a/i. ;anita hamil dilaran" duduk di muka pintu kerana pintu merupakan tempat keluar dan masuk !a"i sese!uah rumah. =leh se!a! itu$ tidak wa%ar sesiapa duduk di muka pintu kerana !&leh men"halan" per%alanan &ran" lain. =ran"#&ran" tua men"i!aratkan rahim se!a"ai pintu keluar !a/i ke dunia. )ekiran/a si i!u men%adi pen"halan" di muka pintu$ dikhuatiri pr&ses kelahiran men%adi sukar dan ter"an""u kerana sikap i!un/a /an" telah men"halan" per"erakan &ran" lain. Per!uatan ini %u"a diperca/ai men/e!a!kan wanita terse!ut terdedah kepada pen/akit a01i0 *i4bal-0$ /akni an"in /an" men/e!a!kan dia sukar !ersalin. Ti4bal-0 !ermakna !urun"
126
Bab 7
hantu. A01i0 *i4bal-0 !ermakna :an"in !urun" hantu:. Ba/i sukar dilahirkan kerana diperca/ai dipen"aruhi ta!iat !urun" hantu /an" tidak suka akan kecerahan. ;anita hamil %u"a dilaran" men""unakan tan""a /an" !erlainan ketika naik dan turun dari rumah @naik di tan""a depan dan turun di tan""a dapur atau se!alikn/aA. Pada (aman dahulu$ tan""a merupakan !aha"ian /an" san"at pentin" dalam rumah. Pen""unaan tan""a /an" tidak teratur diperca/ai men/e!a!kan !a/i /an" lahir itu keliru$ sama ada mahu men""unakan laluan !iasa$ /akni pintu rahim atau men""unakan laluan lain seperti pem!edahan. ;anita hamil %u"a dilaran" men%ahit atau memaku kerana per!uatan ini merupakan per!uatan mempertautkan dua !aha"ian /an" !erasin"an. Hal ini dikhuatiri men/ukarkann/a !ersalin kerana pintu rahim tertaut rapat. )eterusn/a$ wanita hamil dilaran" makan dalam periuk atau memasukkan tan"an untuk men"am!il makanan di dalam periuk. Per!uatan ini !&leh men/e!a!kan dia mem!uan" air !esar ketika meneran semasa !ersalin. Dia %u"a dilaran" makan di dalam pin""an kerana diperca/ai !&leh men/e!a!kan mata !a/i /an" lahir men%adi !esar seperti pin""an. )elain itu$ dilaran" sesiapa %ua mem!awa air atau api melintas di !elakan" wanita hamil. .enurut &ran" tua#tua$ %ika sesiapa melintas di !elakan" wanita hamil den"an mem!awa air$ dikhuatiri !a/i akan lemas. Ba/i di dalam kandun"an diperca/ai di"enan"i air /an" !an/ak dan ini dikenali se!a"ai 2a4ba+ a ai1 @kem!ar airA. )ekiran/a mereka mem!awa api pula dikhuatiri !erlaku pendarahan /an" !an/ak ketika !ersalin. Dilaran" %u"a tidur men/&n"san" antara suami isteri. Per!uatan ini diperca/ai mempen"aruhi kedudukan !a/i dalam kandun"an$ daripada keadaan n&rmal kepada s&n"san". )eterusn/a$ dilaran" men"a%uk$ men"e%ek$ mempersendakan$ men"hina atau mentertawakan kelemahan dan kecacatan sese&ran". Per!uatan ini dikhuatiri men/e!a!kan !a/i /an" lahir mendapat nasi! /an" sama @terkenanA. Pan#ang "a'ang un#u) Suami )uami tidak terkecuali daripada pantan" laran" ketika isterin/a men"andun". 1da !e!erapa pantan" laran" /an" dik&n"si antara
127
suami isteri. C&nt&hn/a dilaran" duduk di muka pintu$ dilaran" men""unakan tan""a /an" !erlainan ketika turun dan naik rumah dan dilaran" men"a%uk atau mempersendakan &ran" lain. 0amun$ ada pantan" laran" /an" khusus untuk suami$ antaran/a termasuklah laran"an men""ali lu!an" atau men&l&n" men/empurnakan %ena(ah. Per!uatan men""ali lu!an" atau men/empurnakan %ena(ah mem!awa k&n&tasi kepada kematian. =leh itu$ &ran" tua#tua tidak men""alakkan suami melakukan ker%a#ker%a terse!ut untuk memastikan anak dalam kandun"an isterin/a selamat dan pan%an" umur. )uami %u"a dilaran" men/em!elih haiwan kerana dikhuatiri leher anak /an" lahir kelihatan seperti dikelilin"i darah. .enandai haiwan %u"a dilaran". Per!uatan menandai telin"a haiwan peliharaan atau 3*-7-. dalam !ahasa 3ranun !ertu%uan men"enali identiti haiwan peliharaan @lem!u atau ker!auA. Pr&ses ini di!uat den"an cara men"elar telin"a haiwan terse!ut men""unakan paran" atau pisau dalam pel!a"ai !entuk @/an" sudah dida'tarkanA. Cara ini dilakukan a"ar pemilik haiwan men"enali ternakann/a /an" dilepaskan !ersama#sama den"an haiwan peliharaan penternak lain. Per!uatan menandai haiwan diperca/ai mem!uatkan telin"a anakn/a /an" lahir kelak men%adi cacat dan tidak sempurna. )elain itu$ para suami %u"a dilaran" melilitkan tuala di leher kerana !im!an" tali pusat !a/i mem!elit leher !a/i dan men/ukarkann/a !erna'as. Pemakaian kain sarun" turut diperca/ai memudahkan isterin/a melahirkan anak. )eluar atau apa#apa %u"a /an" se%enisn/a dilihat se!a"ai sim!&l ketertutupan. )e!aha"ian !esar pantan" laran" terse!ut se!enarn/a !erkait den"an keselamatan wanita hamil dan suamin/a. )e!a"ai c&nt&h$ wanita hamil /an" kerap turun naik tan""a dikhuatiri ter"elincir atau %atuh dan ini !&leh mencederakan diri dan anak dalam kandun"an. Per!uatan melilitkan tuala di leher !&leh men/e!a!kan si suami /an" !akal men%adi a/ah tercekik dan mem!awa kecederaan /an" serius dan kadan"kala maut. Keadaan !e"ini tentu men/ukarkan keluar"a dan mereka akan kehilan"an tempat !er"antun". Pe'sediaan Se(elum Be'salin
128
Bab 7
)e!elum !ersalin$ i!u men"andun" atau ahli keluar"an/a akan mem!uat persediaan untuk men/am!ut anak /an" !akal dilahirkan. 5pih di"unakan se!a"ai tempat tidur !a/i. )etelah dip&t&n" daripada pelepah$ upih diratakan den"an cara meletakkann/a di !awah tikar atau .a6iai selama semin""u atau dua min""u se!elum kelahiran !a/i. Dab6i2 se!an/ak 10 helai di"unakan untuk !asahan !a/i dan !er'un"si seakan#akan tuala. Dab6i2 ialah kain /an" dip&t&n"#p&t&n" untuk dipakaikan kepada !a/i atau lampin. )eterusn/a$ i!u !apa perlu men/ediakan pakaian !a/i dan ba+-* untuk mem!e!at perut !a/i den"an ramuan u!at#u!atan. Pe'sediaan Semasa Be'salin Pa03ai akan men/alakan api di !awah tan""a rumah ketika wanita hamil men"hadapi saat#saat melahirkan anak. 6iran#%iran /an" datan" men(iarahi akan menaiki tan""a dan secara tidak lan"sun" melan"kahi n/alaan api terse!ut. 0/alaan api ini !ertu%uan men"hindarkan pen/akit /an" kemun"kinan di!awa masuk &leh %iran#%iran$ terutama pen/akit /an" !erkaitan makhluk halus. Pa03ai %u"a men%irus empat pen%uru tian" rumah den"an air /an" mendidih a"ar seman"at %ahat tidak !erpeluan" naik ke rumah dan men""an""u si i!u. .alah$ semasa 6a03ai men%irus$ ketika itu %u"a dia memukul tian" /an" di%irusn/a sam!il !erseru a"ar makhluk halus tidak datan" men""an""u pr&ses kelahiran$ kesihatan dan kedamaian i!u dan anak itu kelak. )ese&ran" /an" dipilih &leh pihak keluar"a di%emput untuk 3.e3.a1. D.e3.a1 !ermakna memukul tian" seri men""unakan ba2a,a9a7 den"an sekuat hati se!an/ak ti"a kali !ersama#sama pekikan. Ba2a,a9a7 ialah se%enis !uluh kecil /an" !iasan/a di!uat serulin" dan tum!uh di atas !ukit atau !uluh perindu. Ada# Resam Semasa Kelahi'an 1pa!ila !a/i dilahirkan$ 6e0,e3.a1 akan melakukan tu"asn/a. Pe0,e3.a1 ialah &ran" /an" dipilih &leh keluar"a untuk memukul ba2a,a9a ke tian" seri. La(imn/a$ mereka /an" dipilih terdiri daripada ahli a"ama$ &ran" !esar#!esar atau &ran" /an" dih&rmati dan mempun/ai nama /an" !aik. .enurut
129
keperca/aan$ per!uatan 4e0,e3.a1 ini dikaitkan den"an mem!an"kitkan seman"at !a/i supa/a dia men%adi manusia /an" tidak "entar kepada ca!aran dan u%ian. Ba"i mas/arakat 3ranun$ si'at pen"ecut amat memalukan dan sukar diterima. )ehin""a tercipta un"kapan 3a7 2a.e3.a1i /an" men""am!arkan sese&ran" /an" penakut. 0amun secara l&"ikn/a$ per!uatan .e3.a1 adalah untuk men"e%utkan !a/i /an" !aharu lahir kerana !im!an" !a/i lemas %ika tidak !ersuara dan memastikan !a/i terse!ut menan"is. Ba/i /an" tidak menan"is sewaktu dilahirkan dikhuatiri mempun/ai tanda#tanda men%adi !isu. )ekiran/a i!u sukar melahirkan anak walaupun telah men"alami tanda#tanda kelahiran$ 6a03ai akan men/uruh suami melan"kah perut isterin/a$ lalu men/entuh perut isteri den"an kaki se!an/ak ti"a kali sam!il !er!isik dan !erniat a"ar apa#apa /an" diucapkann/a akan diden"ari anak di dalam kandun"an. 5n"kapann/a seperti Ge4a-2a0? a,a- 2a0 b6e+a.aia .i i0a7 2a @lahirlah dan %an"anlah seksa i!umuA. )elepas melakukan ritual ini$ suami mesti menan""alkan kain /an" sedan" dipakain/a untuk ditin""alkan !erdekatan den"an isteri. Dalam kes#kes /an" le!ih serius dan men/e!a!kan i!u menahan kesakitan dan melewati masa !ersalin$ 6a03ai !ertan""un"%awa! men"endalikan kelahiran itu den"an cara terakhir$ iaitu :memu%uk: !a/i dalam kandun"an /an" dikenali se!a"ai 3.a9i7e0. Pa03ai atau a/ahn/a akan mendekatkan !i!ir pada perut i!u /an" kesakitan sam!il mem!isikkan sesuatu /an" mahu di!erikann/a sekiran/a anak itu se"era keluar. Memotong Tali !usat Ba2a,a9a7 /an" di"unakan untuk memukul tian" seri akan pecah ter!elah$ dan !ilah#!ilahn/a ini akan dipilih &leh 6a03ai dan dita%amkan men%adi sem!ilu se!a"ai pen"erat tali pusat !a/i. )ekiran/a !a/i terse!ut perempuan$ tali pusat dikerat !eralaskan ba+i+a7$ iaitu alat daripada ni!un" /an" di"unakan untuk menenun. 1lat ini mempun/ai sim!&lik apa!ila !a/i itu dewasa$ dia akan men%adi tukan" tenun /an" mahir atau men%adi wanita /an" ra%in dan penuh den"an si'at kewanitaan /an" an""un. 0amun$ sekiran/a !a/i /an" lahir itu lelaki$ tali pusatn/a dikerat !eralaskan *a1-ba0 atau sarun" paran" a"ar apa!ila dewasa$ dia
130
Bab 7
akan men%adi lelaki /an" perkasa$ ra%in !eker%a dan dapat mempertahankan maruah keluar"a$ !an"sa dan a"ama. Pa03ai akan memandikan dan mem!ersihkan !a/i setelah tali pusat dip&t&n". Kemudian$ dia mem!uat *-b6a !erupa %intan$ kisur$ /akni se%enis her!a seperti kun/it tetapi le!ih kecil dan %u"a se%enis her!a /an" dinamai 2a+-4e01a. T-b6a di!uat den"an cara men"un/ah her!a#her!a terse!ut lalu melumurkan ke seluruh !adan !a/i untuk men"elakkan an"in. Ketika inilah tu"as 6a03ai !erakhir. 0amun$ 6a03ai tetap akan men"un%un"i i!u dan !a/i terse!ut untuk mem!eri nasihat dan petua %ika perlu. )e!elum pulan"$ pihak keluar"a mem!erikan 6a03ai 6a2e+a. atau :pen"eras: !erupa wan" atau !aran"an a"ar semuan/a dalam keadaan selamat dan 4al-01 a 6i12a3a-a0, /akni kain /an" di"unakan untuk !ersalin. Menguruskan Tembuni em!uni atau uri dikenali se!a"ai i2a3-a dalam mas/arakat 3ranun. em!uni diperca/ai mempun/ai peranan /an" tidak kuran" pentin" dalam tum!esaran !a/i hin""a dewasa. .alah$ tem!uni diperca/ai !&leh mempen"aruhi perasaan @tawa dan tan"isA !a/i semasa dalam !uaian. =leh se!a! itu$ men"uruskan penanaman tem!uni mempun/ai !e!erapa peraturan dan pantan" laran" /an" perlu diikuti. Pa03ai mem!ersihkan tem!uni den"an cara mem!asuhn/a den"an limau sam!il mem!aca selawat. )elepas itu$ tem!uni di!un"kus cermat den"an kain putih dan dimasukkan ke dalam se!uah ba-01 dan ditutup den"an kain putih lalu diikat den"an kuat. )e!elum !a/i dilahirkan$ a/ah !a/i terse!ut atau an""&ta keluar"an/a akan mencari kelapa tua lalu mem!uat ba-01. Ba-01 /an" di!uat mestilah sederhana !esar kerana tem!uni /an" memenuhi ba-01 diperca/ai mem!uatkan anak itu !ersikap "el&%&h dan kuat makan. )e!alikn/a$ %ika tem!uni han/a memenuhi separuh daripada isi padu ba-01$ anak terse!ut suka men"am!il makanan /an" !an/ak tetapi mem!uan"n/a se!elum diha!iskann/a. Keadaan /an" ideal ialah tem!uni men"isi ti"a perempat daripada isi padu ba-01. Di !e!erapa !uah perkampun"an 3ranun$ se!elum mereka menutup !ekas tem!uni$ mereka turut memasukkan se!atan" pensel pendek$ sehelai
131
kertas dan !e!erapa kepin" s/ilin" a"ar anak terse!ut mencintai ilmu dan dimurahkan re(eki. Lu!an" untuk menanam tem!uni perlu di"ali pada waktu sian". Lu!an" sedalam kuran" dua kaki di"ali !erdekatan den"an tian" seri le!ih kuran" dua kaki. 1pa!ila siap men""ali$ pen""ali @alatA mesti ditin""alkan di dalam lu!an" terse!ut sehin""a istiadat menanam tem!uni di%alankan. ian" seri merupakan tian" pertama dite"akkan ketika mem!ina rumah. =leh itu$ penanaman tem!uni !erdekatan den"an tian" seri mem!awa maksud a"ar anak terse!ut men%adi &ran" /an" !ertan""un"%awa! dan ketua keluar"a /an" !aik. )elain itu$ diperca/ai anak tetap pulan" ke rumah$ walaupun merantau %auh. Pr&ses menanam tem!uni dilakukan &leh lelaki /an" dipilih secara !erhati#hati. .enurut keperca/aan mereka$ se"ala peran"ai dan "erak#"eri penanam tem!uni akan men%adi ikutan anak terse!ut$ sama ada secara lan"sun" atau tidak. Penanaman tem!uni !iasan/a dilakukan selepas .a"hri! &leh dua &ran" lelaki. )elain penanam tem!uni$ se&ran" peme"an" lampu suluh diperlukan. Ketika menu%u ke tempat penanaman$ mereka dilaran" !ercakap dan penanam tem!uni mesti meluruskan pandan"an dan tidak di!enarkan men&leh ke kiri atau kanan$ mend&n"ak atau menunduk. em!uni ditanam secara ter!alik @penutup ke !awahA supa/a tem!uni cepat diresapi tanah dan hancur. )elepas selesai$ &ran" /an" meme"an" lampu @pem!antuA akan menim!us tem!uni den"an tanah dan memadatkann/a$ sementara penanam tem!uni naik ke rumah. 1pa!ila tem!uni sudah siap dikam!us dan pem!antu naik ke rumah$ keluar"a terse!ut men/ediakan %uadah seperti kuih#muih dan k&pi. Keluar"a terse!ut %u"a meminta penanam tem!uni mem!aca d&a selamat dan kes/ukuran se!elum menikmati %uadah. Ada# Resam Sele%as Kelahi'an 1pa!ila !a/i selamat dilahirkan$ a/ah !a/i terse!ut akan men""antun" !e!erapa !i%i limau$ daun pandan dan duri limau di !awah k&l&n" rumah tempat tidur i!u dan !a/i untuk men"elakkan "an""uan makhluk halus. Dia %u"a mem!uat 6a0a+a01a7 dan men"am!il ka/u api secukupn/a untuk temp&h
132
Bab 7
40 hari. Biasan/a$ ka/u api /an" di"unakan ialah ka/u ara untuk men"hindarkan i!u daripada pen/akit +-2a* dan tempurun" kelapa !a"i mempertahankan i!u daripada seran"an -la6i3. Ula6i3 merupakan kese%ukan melampau /an" dirasai i!u setelah tersentuh air se%uk atau !enda /an" se%uk atau kadan"kala tanpa se!a!#musa!ah /an" diketahui. Pa0a+a01a7 di!uat !erhampiran tempat tidur i!u dan !a/i untuk kemudahan i!u memanaskan !adan selepas mandi dan !er'un"si untuk men"erin"kan darah ni'as. !en+agaan Tali !usat ali pusat /an" telah dip&t&n" sewaktu lahir diikat erat den"an !enan" hitam. ali pusat itu disapu den"an a!u setiap kali selepas !a/i dimandikan untuk men/em!uhkann/a dan supa/a !aha"ian hu%un" /an" diikat itu tertan""al. Pada masa ti"a hari hin""a dua min""u$ tali pusat !eransur#ansur sem!uh dan keratan /an" lain tertan""al den"an sendirin/a. )e!aik#!aik saha%a tali pusat tertan""al$ ser!uk tempurun" dan emas disapukan ke pusat !a/i untuk memastikan pusat itu terus kerin" dan cepat sem!uh. Pada hari#hari !erikutn/a$ pusat !a/i ditekapkan den"an daun sirih /an" dila/ur den"an api pelita. Pen""unaan sirih$ ser!uk tempurun" dan emas untuk pen/em!uhan se!enarn/a mempun/ai erti /an" tersirat. )irih ialah lam!an" ketaatan kerana ciri#ciri 'i(ikaln/a /an" terus men%un%un" ke %un%un"ann/a. empurun" men%adi sim!&l kesatuan kerana !entukn/a /an" !ulat serta dapat menampun" sekali "us air dan isi kelapa. 7mas ialah l&"am /an" dipandan" mulia dalam kehidupan. =ran" tua#tua memperca/ai den"an !er!uat demikian$ kehidupan !a/i pada masa hadapan men%adi le!ih cerah. .ereka mempun/ai ilmu a"ama /an" tin""i dan men%adi ketua /an" !aik serta ditaati mas/arakat. ali pusat /an" tertan""al itu dimasukkan ke dalam se%enis ketupat /an" dinamakan 6i-.-7 a 6-.e3 dan di"antun" di !uaian !a/i. Hal ini untuk men"elakkan !a/i mera"am atau menan"is tanpa se!a! tertentu. Keratan pusat itu %u"a diperca/ai dapat men%auhkan !a/i daripada pen/akit lelah atau asma. 0amun$ %ika !a/i mendapat pen/akit lelah$ keratan tali pusat itu !&leh
133
men%adi penawar den"an cara merendamkann/a ke dalam air dan di!erikan kepada !a/i untuk diminum. )elain tali pusat !a/i /an" !aharu lahir$ tali pusat saudara kandun"n/a %u"a se!enarn/a turut dimasukkan ke dalam !ekas /an" sama. .enurut keperca/aan &ran" tua#tua$ den"an !er!uat demikian$ hu!un"an persaudaraan antara adik#!eradik tetap erat dan murni. 3!u mem!erikan tanda pada setiap tali pusat untuk men"enali pemilikn/a dalam pel!a"ai cara seperti men"ikatn/a. !en+agaan Bayi Pen%a"aan !a/i amat dititik!eratkan dalam mas/arakat 3ranun. Pa03ai atau &ran" tua#tua akan :mem!entuk kem!ali: !a/i terse!ut. )etiap kali dimandikan$ mereka meme"an" kedua#dua !elah tan"an !a/i dan menarikn/a ke atas untuk memastikan tulan"n/a sentiasa kuat. .ereka meluruskan kaki !a/i a"ar kakin/a tidak pen"kar. .as/arakat 3ranun %u"a memastikan p&sisi !a/i ketika !er!arin" kerana ditakuti !elakan" kepalan/a men%adi l-1-01$ iaitu !aha"ian !elakan" kepala men&n%&l keluar. Belakan" kepala /an" di"emari !er!entuk le46i3$ /akni !entukn/a /an" sempurna. Dahi *a+-0*-01 atau dahi men&n%&l tidak di"emari$ se!alikn/a dahi /an" !iasa men%adi pilihan. =ran" tua#tua amat cerewet dalam hal ini$ malah san""up !er%a"a malam sekadar untuk men%a"a p&sisi tidur !a/i terse!ut. )audara#mara /an" mahu melawat !a/i pula mesti mematuhi adat resam /an" telah diamalkan se%ak sekian lama. .ereka akan !erhenti di hadapan pintu dan men"ucapkan perkataan .i+-b8 .i+-b se!elum masuk. Ketika mahu menin""alkan rumah$ mereka akan men/elitkan wan" pada tan"an !a/i se!a"ai hadiah. Ba"i memastikan !a/i tidak terke%ut dan terperan%at ketika tidur @keadaan ini diperca/ai pen/e!a! pen/akit sawanA$ i!u akan mem!edun" anak den"an kain dan dililit kemas. .em!edun" !ertu%uan men%a"a !entuk pin""an" dan perut !a/i. )elain itu$ setiap kali !a/i !ersin$ i!u atau sesiapa saha%a /an" mendukun" !a/i akan men/e!ut !e!erapa perkataan sehin""a !ersin terhenti. Perkataan itu seakan#akan men%adi d&a kepada anak terse!ut$ c&nt&hn/aI
BERSIN Kali pertama UCAPAN D-6
134
MAKSUD SEBENAR Hidup
Bab 7
Kali kedua Kali keti"a Kali keempat Kali kelima Kali keenam Kali ketu%uh Kali kelapan Kali kesem!ilan
Sala4a* Pa0=a01 -4-+ Pala0*i1 Pa0,a2i* Ka 4a.+i2 Ka 4a1+ib Ka *a6a2.i0a Ka ba3a2.i0a
)elamat Pan%an" umur @ erApelantin" Pen/akit Ke mas/rik @timurA Ke ma"hri! @!aratA Ke paksina @utaraA Ke daksina @selatanA
)ecara rin"kasn/a$ un"kapan#un"kapan terse!ut %ika di"a!un"kan !er!un/i !e"iniI :Hidup selamat dan dipan%an"kan umur. erpelantin" se"ala pen/akit hin""a mas/rik$ ke ma"hri!$ ke paksina dan ke daksina:. =ran" tua#tua !eran""apan pen/akit /an" !erada dalam tu!uh !adan !a/i keluar melalui !ersin. 5n"kapan#un"kapan terse!ut %u"a merupakan d&a a"ar !a/i di%auhkan daripada pen/akit. 1pa!ila !a/i di!awa ke rumah saudara#mara selepas temp&h pantan" @se%ak dia lahir sehin""a suatu temp&h /an" di'ikirkan perlu kadan"#kadan" hin""a !er!ulan#!ulan laman/aA$ tuan rumah /an" dikun%un"in/a di"alakkan mem!erikan hadiah kepada !a/i supa/a 4a2a*-7 anak itu tidak !erkecil hati. Ke"a"alan mem!erikan hadiah !erkemun"kinan mem!uatkan !a/i menan"is tidak !erhenti#henti apa!ila sampai di rumah$ sehin""a dia di!eri hadiah &leh tuan rumah /an" dikun%un"in/a itu. )e!enarn/a$ pem!erian hadiah kepada !a/i merupakan satu cara untuk menun%ukkan kasih sa/an" kepada &ran" !aharu /an" men%adi ahli keluar"a. Den"an cara ini %u"a$ secara psik&l&"in/a !a/i terse!ut dan keluar"a tuan rumah salin" men"har"ai apa!ila anak terse!ut dewasa. )eterusn/a$ !a/i dilaran" !ermain den"an daun sirih kerana !im!an" !a/i memakann/a. .enurut keperca/aan &ran" tua# tua$ !a/i /an" termakan daun sirih akan memakan na%isn/a sendiri. )ekiran/a !erlaku perkara terse!ut$ !a/i mesti :di%ual: kepada !apa atau i!u saudaran/a atau ahli keluar"a /an" le!ih tua. Pen%ualan itu !ermaksud$ !a/i terse!ut mesti di!awa kepada salah se&ran" ahli keluar"an/a @c&nt&hn/a !apa saudaraA$ kemudian di!eritahu anak terse!ut telah memakan na%isn/a sendiri$ lalu i!u !apan/a mahu :men%ual: anak itu kepadan/a. :Pem!eli: mem!erikan 6a+a. !erupa sep&h&n kelapa
135
atau se!i%i !uah kelapa tua atau haiwan ternakan seperti a/am dan %ika !erkemampuan :pem!elin/a: akan mem!erikan sedikit duit. :Pem!eli: mendukun" !a/i /an" men%adi anakn/a dan menun%ukkan 6a+a. terse!ut se!a"ai tanda telah mem!elin/a sam!il !erkata$ 2-a:a012a0 a 0i-1 a0a2? 6ia4a.a 2-0 .e2a. P&k&k kelapa /an" ditun%ukkan itu men%adi milik mutlak !a/i itu seumur hidup. )etelah pr&ses :%ual !eli:$ anak terse!ut di!awa pulan". .enurut keperca/aan$ %ika anak /an" termakan na%isn/a tidak men%alani adat ini$ anak terse!ut diperca/ai men%adi !e!al$ pendek akal dan mudah diperda/a. )eterusn/a$ apa!ila anak terse!ut didapati mirip atau men/erupai sese&ran"$ khususn/a ahli keluar"an/a /an" terdekat seperti datuk$ nenek atau !apa saudaran/a$ adat :men%ual anak: turut dilakukan. 3!u !a/i ini akan men/atakan persamaan terse!ut kepada &ran" /an" !erkenaan dan memintan/a supa/a :mem!eli: rupa anakn/a. =ran" /an" didakwa mirip den"an !a/i atau anak kecil itu tidak akan tera"ak#a"ak mem!erikan 6a+a. !erupa sep&h&n kelapa atau haiwan ternakan$ kemudian secara lisan din/atakan kepada anak terse!ut rupan/a telah di!eli dan mend&akan a"ar anak itu sihat dan pan%an" umur. Pa+a. terse!ut men%adi milik !a/i terse!ut sepan%an" ha/atn/a. )ekiran/a istiadat itu dia!aikan$ diperca/ai salah se&ran" daripada mereka tidak pan%an" umur 1dat ini dikenali se!a"ai b6a. a .a 9a*a. La(imn/a$ kita men"eluarkan (akat harta @haiwan ternakan$ !i%i#!i%ian dan !aran" kemasA dan (akat 'itrah /an" diwa%i!kan dalam a"ama 3slam. Kakat harta dikeluarkan sekiran/a telah cukup nisa!$ sementara (akat 'itrah hukumn/a wa%i! dan dikeluarkan setahun sekali han/a pada !ulan 8amadan hin""a se!elum sem!ah/an" sunat Hari 8a/a 1idil'itri. Dalam mas/arakat 3ranun$ wu%ud se%enis (akat /an" dikenali se!a"ai 3ia2a* a 9a*a$ iaitu (akat anak. Kakat ini di!erikan &leh sepasan" suami isteri /an" mempun/ai le!ih daripada sem!ilan &ran" anak. )alah se&ran" daripada mereka dipilih untuk di%adikan (akat. 3!u !apan/a akan :men(akatkan: anak itu kepada &ran" lain /an" diketahui patuh kepada a"ama dan !eramal s&leh. =ran" /an" di!eri (akat akan meneriman/a
136
Bab 7
den"an perasaan "em!ira dan men"a%ak anak terse!ut tin""al !ersama#saman/a$ atau sekuran"#kuran"n/a men%en"uk keluar"a !aharun/a. 1nak itu %u"a di!eri ke!e!asan untuk tin""al den"an &ran" tuan/a atau keluar"a !aharun/a. Keluar"a !aharun/a akan mem!eri didikan sempurna$ terutama dalam aspek kea"amaan$ malah turut mendapat !aha"ian harta pusaka sekiran/a i!u !apa !aharun/a menin""al dunia. =ran" tua#tua suku kaum 3ranun perca/a :(akat: manusia /an" di!eri ini dapat melindun"i keluar"a daripada seksaan api neraka. 1dat ini !ermaksud :menempatkan: anak di rumah keluar"a a/ahn/a atau keluar"a i!un/a. 1nak ini ditempatkan di sini dise!a!kan kenakalann/a ketika di rumah seperti serin" mem!uli adik#adikn/a$ atau dise!a!kan per!uatan lain /an" dian""ap serius$ pemalas atau pun dihantar untuk !er"uru @men"a%i dan i!adah#i!adah lainn/aA. 1nak /an" di!eri penempatan !aharu ini di%a"a dan dididik &leh !apa an"katn/a tanpa !er!elah !aha"i. .ereka diin"atkan supa/a tidak men"in"kari suruhan a/ah an"katn/a apa!ila tin""al !ersama# sama keluar"a !aharu ini. 1dat ini dikenali se!a"ai B6a.a .a 9a*a:? 3ia2a* a 9a*a 3a0 3*a3i0 .a 9a*a: . 1dat ini !erkait rapat den"an amalan persaudaraan antara mereka. Keti"a#ti"a adat ini memun"kinkan anak#anak terse!ut le!ih men"enali keluar"a dan kera!atn/a secara rapat. 1nak terse!ut tidak di"alakkan !erkahwin den"an anak keluar"a an"katn/a. )elain itu$ sekiran/a sese&ran" anak men"hidap pen/akit /an" sukar sem!uh$ walaupun telah di!awa !er%umpa den"an !e!erapa &ran" ta!i!$ %alan terakhir /an" dipilih &leh i!u !apa ketika mem!awa anak itu kepada ta!i! /an" terakhir adalah den"an mem&h&n supa/a ta!i! itu men&l&n" mereka men/em!uhkan anak mereka. .ereka akan !erkata sam!il !erikrar seperti B-l-01 i012a 3a0 +e2a4i a 9a*a:a4i a,a. P-0 4a2a6ia i12i3ia: 2a? ibe1ai a4i 3e0 +e2a a 9a*a: 3-0ia: a2hi+a*. 3a: 3.a012a: +e2a @ &l&n"lah u!ati anak kami ini. 6ika sem!uh &lehmu$ kami !erikan se!a"ai anak dunia akhirat. idak ada /an" dapat men"halan"n/aA. a!i! /an" !erasa simpati dan memahami kesulitan i!u !apa anak terse!ut$ akan !erkata$ Di: a2- 4a*a- 4a4-l-01? 0a 3a6ai 4a-*- ilaie0 *a. Ya 4a*a- .- 4ia01a3e0: .a0 *a 3.a01- @)a/a
137
tidak men"u!at$ tetapi !a"aimanapun$ kita lihat. >an" pandai ialah >an" Berkuasa. Kepada#0/a kita mem&h&nA. )etelah sem!uh$ anak itu di"alakkan untuk men"un%un"i ta!i! terse!ut dan men&l&n"n/a mem!uat ker%a#ker%a rumah atau apa#apa ker%a. 1nak terse!ut %u"a di"alakkan untuk meman""il a4a: @a/ahA atau i0a: @i!uA kepada ta!i! terse!ut$ malah ta!i! akan menurunkan ilmun/a kepada anak itu. 1dat ini dikenali se!a"ai i4be1ai a 9a*a. Pan#ang "a'ang )e%ada Ba$i Pantan" laran" kepada !a/i !ertu%uan men"elakkan !a/i mendapat pen/akit dan mera"am. 1ntara pantan" laran" terse!ut termasuklah laran"an memakaikan !a%u kepada !a/i pada waktu malam kerana diperca/ai %ika kesihatan !a/i terse!ut ter"an""u$ !a/i akan sukar diu!ati. Dilaran" mem!awa !a/i turun ke tanah pada waktu malam atau pada awal su!uh kerana dikhuatiri !a/i di"an""u &leh makhluk halus dan ini men/e!a!kan !a/i ditimpa pen/akit. )eterusn/a$ dilaran" sesiapa pun mencium !a/i di luar rumah atau sewaktu dalam per%alanan kerana dikhuatiri makhluk halus turut men/entuh dan men""an""u !a/i terse!ut$ lalu men/e!a!kan !a/i menan"is tanpa henti. Ba/i %u"a dilaran" men/entuh tapak kaki kanak#kanak /an" !elum pandai !er%alan di tanah kerana ditakuti s/aitan men%ilat %e%akn/a dan men/e!a!kann/a sakit. )elain itu$ dilaran" mem!&takkan kepala !a/i di !aha"ian u!un#u!un kerana !im!an" seman"at !a/i %auh hati daripada i!u !apan/a. Dilaran" %u"a men/usukan anak tanpa 1a*a. @susu i!u /an" sudah kerin"A. Hal ini dikhuatiri apa!ila dewasa anak ini men%adi pem!&h&n". Dilaran" mendukun" anak di !elakan" %ika "i"in/a !elum tum!uh sempurna kerana !im!an" pertum!uhan "i"in/a tidak teratur dan !ertindih#tindih. )elain itu$ ditakuti anak terse!ut tidak dapat menilai sesuatu /an" !aik atau !uruk apa!ila dewasa. Dilaran" meletakkan !a/i di ruan" tamu dalam keadaan ter!uka kerana dikhuatiri terkena *i4ba-8*i4ba-$ iaitu !a/i menan"is terus#menerus apa!ila sese&ran" masuk ke dalam rumah itu secara ti!a#ti!a. )eterusn/a$ anak kecil perlu dielakkan termakan daun sirih kerana dikhuatiri akan memakan na%isn/a sendiri.
138
Bab 7
ADAT PERKAH!INAN DAN TATACARA DA"AM KEBUDA3AAN IRANUN Perkahwinan dalam mas/arakat 3ranun tidak terpisah daripada adat dan pel!a"ai pr&ses /an" perlu diikuti. 1dat resam /an" men%adi ikutan se%ak (aman !er(aman adalah seperti B6a0-0-+i4a0 .a *i1$ D.a03i1 .a 6a1al-01a0$ B6a1i3.a i3.a$ B6a4ala3, B6a4a2a.ab-*Eb6a4a2a*-2a-$ N3-l-1 Sa S-+-01a0 dan Mbe3a2 @.alam BerinaiA. Bpanunuriman Sa Tig Pr&ses ini !ermakna :mempersem!ahkan sesuatu hal /an" san"at pentin" den"an teliti dan !erhati#hati.: 6ika sese&ran" lelaki !erkenan den"an se&ran" wanita dan in"in melamarn/a$ lelaki terse!ut akan memaklumkan hal ini kepada i!u !apan/a. )etelah dipertim!an"kan$ i!u !apa lelaki men"hantar se&ran" wakil kepada i!u "adis terse!ut. ;akil /an" dipilih terdiri daripada wanita dewasa dalam kalan"an keluar"a itu sendiri dan !&leh men/impan rahsia$ !erdipl&masi dan dapat diperca/ai. .ereka mem!incan"kan hal#hal !erkenaan$ terutama hasrat untuk melamar "adis terse!ut. 3!u "adis pula meminta temp&h antara ti"a hari hin""a tu%uh hari kerana perkara !erkenaan mesti di!incan"kan den"an suamin/a$ atau wali "adis sekiran/a a/ahn/a sudah menin""al dunia. )ekiran/a keluar"a wanita terse!ut men&lak hasrat keluar"a lelaki$ pr&ses atau adat ini terhenti setakat di sini saha%a. Dsandig Sa !agalungan )ekiran/a keluar"a wanita menerima hasrat keluar"a lelaki$ maka keluar"a lelaki akan men"hantar wakil untuk 3.a03i1 .a 6a1al-01a0. Dua &ran" hin""a ti"a &ran" lelaki dewasa akan !erkun%un" ke rumah keluar"a wanita den"an diketuai se&ran" %uru!icara /an" dipilih &leh keluar"a lelaki. Dalam seseten"ah keadaan$ ketika ini %u"a kedua#kedua !elah keluar"a !er!incan" tentan" !erian dan !elan%a /an" perlu di!awa semasa pr&ses b6a1i3.a i3.a dan menentukan tarikh b6a1i3.a i3.a. Bpagidsa Idsa
139
1hli keluar"a wanita dan lelaki /an" %auh dan dekat akan datan" meraikan ma%lis ini. 1hli keluar"a lelaki !erkumpul seawal pukul 12.00 ten"ah hari. .a%lis b6a1i3.a7 i3.a la(imn/a di%alankan selepas Kuhur atau pada pukul 2.00 petan". Per!incan"an antara kedua#dua !elah pihak /an" diwakili %uru!icara masin"#masin" memakan masa /an" a"ak lama dalam hal !erkaitan !erian$ be*a01 dan .-+-01a0. Be*a01 @!erianA ialah wan" !elan%a atau !aran" keperluan /an" diminta &leh keluar"a wanita !erkait den"an adatn/a untuk ma%lis perkahwinan kelak dan .-+-01a0 pula ialah !elan%a /an" !erupa haiwan peliharaan seperti ker!au atau lem!u. Kadan"kala$ terdapat ahli keluar"a wanita mem!uat permintaan untuk di%adikan -l-a0 a be*a01 seperti haiwan peliharaan$ iaitu kuda$ sen%ata seperti .-03a01 @se%enis pedan"A$ atau sen%ata api seperti l-*a01 @meriam atau lelaA. 1ntara adat lain /an" turut di!incan"kan @dan perlu di!a/ar &leh pihak lelakiA termasuklah Ge*a. Sa Ri+ai @pen/elesai kekusutanA$ iaitu adat !a"i &ran"#&ran" !esar /an" mem!icarakan adat /an" mun"kin !er!an"kit ketika ma%lis !erlan"sun". Be01a7 @!uka mulutA$ iaitu adat !a"i peme"an" !icara keluar"a wanita dan lelaki. Ka+a4ai8+a4aia0 @hadirinA !erkaitan adat !a"i hadirin /an" meramaikan ma%lis. Le4ba7 @hiasan dan akses&riA$ adat !a"i %uruhias rumah serta Ba+a03ia7 Da6-+ @!elan%a dapurA adat !a"i tukan" masak dan !aha"ian sa%ian. )ekiran/a wanita terse!ut !erketurunan !an"sawan @DatuA dan lelaki pula &ran" !iasa$ maka pihak lelaki perlu mem!a/ar adat tam!ahan seperti B6a1a,a0a0 @kerusi ke!esaranA. B6a1a,a0a0 di!a/ar kerana melalui perkahwinan$ lelaki terse!ut dian""ap setara' den"an wanita. B6a1e+a01a0 @celaanA$ di!a/ar supa/a mas/arakat sekelilin" tidak la"i memperkecil lelaki /an" !eristerikan wanita !an"sawan. Sa,a* Sa Re03i01 @men/in"kap ta!irA /an" di!a/ar supa/a lelaki dapat men/in"kap ta!ir pelamin /an" melindun"i wanita. Sa2a* Sa Pa011a- @menaiki peraduan atau katilA pula di!a/ar supa/a lelaki dapat duduk !ersama#sama wanita di atas peraduan /an" di%adikan pelamin untuk !ersandin" dan B6a1-6a-a0 @mencukur ram!utA. 8am!ut lelaki di"untin" sedikit menandakan lelaki telah diterima
140
Bab 7
men%adi keturunan wanita. 1dat#adat ini den"an sendirin/a diwarisi anak pasan"an ini kelak. Pada (aman dahulu$ para peme"an" !icara kedua#dua !elah pihak !er!alas#!alas ba,-2. Ba,-2 merupakan puisi tradisi&nal un""ul dalam keluar"a mas/arakat 3ranun /an" !&leh dila"ukan. C&nt&hn/a puisi daripada H%. )haiddin .&hd Hashim /an" direk&dkann/a daripada 1llah/arham H%. 1hmad DuramanI A4ba,a0a0 2- i03a0 2- 3a+e6a7 4i0i-+-3 2ala01-0 0i-0*a0a0 4ia.a012ai a 1e+a+ .i 3a7 4a.a012ai a 1e+a+. Da*-7 a 6a0a03i-01a0 ba7i a 1i03-l-01a0 ,a b-7 3i7 2- +i46a.? i3.a0 2- b-7 a +a9a7 3a6ai .- 2e0al a2e0 4i0i4bal-i 3i7 2- 2e0al. AK-h-l-+2a0 .e+ib- 2e4aa>a0 2e6a3a .ei.i 4a=li. .e+*a ha3i+i0 ,a01 a3a 2e6a3a 6a+a 6e4be.a+ 3a0 4a+hae0.; ADa*-7 ,a01 3i.a0=-01i 3a0 6a+a ba7i ,a01 3iho+4a*i 2alia0lah ,a01 a2- i01a*i? 2e6a3a .e.a4a 3a+=a*29ala- a2- 4e01e0ali0,a a2- *i3a2 4e01hi+a-2a00,a.; Bpamalad B6a4ala3 dise!ut %u"a se!a"ai b6a0-+-01 atau 4ba*-0 .a *a4-2. ;akil daripada keluar"a lelaki /an" terdiri daripada dua atau ti"a &ran" akan men"hantar !erian ke rumah keluar"a wanita. Berian ialah wan" per!elan%aan perkahwinan /an" diminta &leh keluar"a wanita dan telah dipersetu%ui keluar"a lelaki pada waktu ma%lis b6a1i3.a i3.a /an" lalu. Pada waktu ini %u"a$ kedua#dua !elah pihak akan 4ba03-7 .a 1a9i atau menentukan hari perkahwinan. Ba"i men"adakan ma%lis perkahwinan$ serin" dielakkan !ulan )a'ar$ .uharam dan 8amadan$ sementara !ulan Kulkaedah dan Kulhi%ah men%adi pilihan utama kerana diperca/ai !ulan ini mempun/ai 'adilat /an" tin""i. Bulan )a'ar diperca/ai !ulan /an" tidak !aik dan !&leh mendatan"kan kecelakaan atau mem!awa malan"$ sementara .uharam dielakkan !a"i men"h&rmati !ulan wa'atn/a )a/idina Hasan dan )a/idina Husin di Kar!ala dan 8amadan !a"i men"h&rmati !ulan puasa. arikh perkahwinan
141
diadakan antara lapan hari !ulan hin""a 14 hari !ulan pada !ulan hi%rah /an" dipilih. Bpamakasabut, bpamakatukau Pihak keluar"a pen"antin men"hantar wakil untuk memaklumkan dan seterusn/a men"undan" saudara$ %iran dan sesiapa saha%a /an" !erkenaan hadir ke ma%lis perkahwinan ini. )etiap kampun" mempun/ai se&ran" wakil /an" di!eri keperca/aan untuk melakukan tu"as terse!ut. .akluman dan undan"an di!uat seawal#awaln/a se!ulan atau selewat#lewatn/a dua min""u se!elum tarikh perkahwinan. "dulug Sa Surungan )ehari se!elum ma%lis perkahwinan$ keluar"a lelaki akan men"hantar haiwan sem!elihan atau .-+-01a0 /an" dipersetu%ui kedua#dua !elah pihak. Pada waktu ini %u"a$ 3a4a2 /an" !erupa !eras$ sirih pinan" atau !aran"an keperluan wanita seperti sepasan" pakaian dan kasut !erserta na(ar#na(ar /an" lain @%ika sudah di!incan"kan se!elum iniA turut dihantar. Baran"#!aran" ini dihantar &leh dua atau ti"a &ran" wakil dan diketuai peme"an" !icara. Pada hari ini %u"a$ pihak wanita memacakkan 6a.a03ala0 @pan%iA di sepan%an" %alan menu%u ke rumah. Pa.a03ala0 di!uat daripada kain /an" !erwarna hi%au$ kunin" atau merah dan !er!entuk se"i ti"a. Pa.a03ala0 !er'un"si se!a"ai penun%uk arah ke rumah wanita$ %u"a menun%ukkan usia wanita @pen"antin perempuanA. )ekiran/a mempelai !erketurunan Datu$ !endera Sa4be+ La,a01 dipacakkan di hadapan rumah masin"#masin". Sa4be+ La,a01 !a"i pihak lelaki !erm&ti'kan kuda atau sin"a /an" !ermaksud tena"a$ sim!&l kelakian dan kuat !erusaha. Sa4be+ La,a01 !a"i pihak perempuan !erm&ti'kan !ulan dan !intan" /an" !ermakna kelem!utan$ kecantikan dan kehalusan !udi. Mbedak (Malam Berinai .a%lis 4be3a2 diadakan pada malam se!elum hari perkahwinan dilan"sun"kan. Kedua#dua !elah pihak men"adakan ma%lis !erasin"an dan dihadiri para tetamu %auh dan dekat. .a%lis ini merupakan acara awal !a"i sese!uah perkahwinan. .a%lis
142
Bab 7
diadakan selepas s&lat 3s/ak. Bakal pen"antin akan duduk di pelamin /an" ditutupi tirai. Bacaan !er(an%i dialunkan &leh para tetamu daripada pen""al satu hin""a se!aha"ian pen""al empat. 1pa!ila Hasidah !er(an%i din/an/ikan dan para pem!aca !er(an%i !erdiri$ ta!ir akan di!uka untuk mem!eri peluan" kepada para tetamu menepun" tawar pen"antin. Be!erapa acara lain pada malam !erkenaan turut dilan"sun"kan %u"a seperti 12-li0*a01$ b6el-0.ai dan b6a4i-la untuk men"hi!urkan para tetamu /an" hadir dan !ermalam di situ$ selain para peker%a /an" !ertun"kus# lumus men/ediakan %uadah hin""a kees&kan harin/a.
am(a' 2.+ Mbe3a2 @.alam BerinaiA.
-kaing .Ha'i Pe')ah,inan/ Piha) Pengan#in "ela)i Pada pa"i hari perkahwinan$ para petu"as /an" !iasan/a terdiri daripada ahli keluar"a akan memastikan ma%lis !er%alan lancar. Pada se!elah pa"i$ permainan 3.i6a7 .a 4a011i. atau sepak man""is diadakan dan !&leh disertai para tetamu /an" hadir. )am!il men%amah hidan"an$ para tetamu !erpeluan" men&nt&n kecekapan pemain men/epak !&la ke arah man""is /an" telah di"antun" sehari se!elum ma%lis.
143
Ba"i pen"antin lelaki !erdarah !an"sawan @DatuA$ -.-0a0 disiapkan pada awal pa"i se!a"ai kenderaann/a menu%u ke rumah pen"antin perempuan kelak. )ekiran/a pen"antin lelaki !erketurunan &ran" !iasa$ !eliau akan menun""an" kuda /an" penuh den"an perhiasan menu%u ke rumah pen"antin perempuan. )elepas Kuhur merupakan masa /an" sesuai !a"i r&m!&n"an pihak pen"antin lelaki !eran"kat ke rumah pen"antin perempuan. 1pa!ila ti!a di rumah keluar"a pen"antin perempuan$ se&ran" atau dua &ran" ahli keluar"a pen"antin lelaki men"an"kat pen"antin lelaki masuk ke rumah pen"antin perempuan dan didudukkan pada suatu tempat /an" khas untukn/a. 1hli keluar"a pen"antin perempuan dan lelaki /an" terdekat$ Datu$ pem!esar$ &ran" kenamaan dan &ran" /an" !erpen"aruh akan men"am!il tempat duduk !erdekatan den"an tempat !erlan"sun"n/a pernikahan$ selain peme"an" !icara kedua#dua !elah pihak. )etelah semuan/a diselesaikan$ maka ma%lis akad nikah dilan"sun"kan. ;ali pen"antin perempuan akan mewakilkan imam atau kadi untuk menikahkan anakn/a. 3mam atau kadi melaun"kan F12ai0182ai01 *a0- @kita akan melan"sun"kan pernikahanA se!an/ak ti"a kali dalam nada suara /an" !&leh diden"ari hadirin /an" !erada di dalam rumah. Hadirin men/am!utn/a den"an perkataan F9ai @/aA setiap kali %urunikah melaun" kata terse!ut. u%uan !eliau !er!uat demikian adalah untuk menarik perhatian ahli keluar"a /an" datan" a"ak lam!at dan supa/a para hadirin menumpukan perhatian kepada acara /an" san"at pentin" terse!ut. )elain itu$ imam atau kadi in"in memastikan tidak ada la"i adat istiadat /an" perlu dirundin"kan atau terlepas pandan". )ekiran/a tidak ada apa#apa pers&alan$ maka pernikahan di%alankan. )elepas selesai akad nikah$ pen"antin lelaki dipersilakan menu%u ke pelamin /an" ditutup den"an ta!ir. Pen%a"a ta!ir men/in"kap ta!ir supa/a pen"antin lelaki dapat masuk. )etelah pr&ses terse!ut$ kedua#dua mempelai duduk di atas pelamin dalam temp&h /an" tertentu !uat tatapan tetamu /an" hadir. 1pa!ila ma%lis !erakhir$ para keluar"a pen"antin lelaki !alik ke rumah masin"#masin". 0amun$ pen"antin lelaki tidak kese&ran"an di rumah pen"antin perempuan kerana se&ran" atau
144
Bab 7
dua &ran" ahli keluar"an/a menemani pen"antin lelaki selama !e!erapa hari di rumah pen"antin perempuan. u%uann/a supa/a pen"antin lelaki tidak kek&k semasa !erada di rumah !aharun/a atau %ika memerlukan !antuan$ ahli keluar"a /an" tin""al ini dapat mem!antun/a. Bpangilai )elepas temp&h b6a1eli7i8li7i @!erpantan"A selama ti"a hari$ maka ma%lis b6a01ilai diadakan !a"i pihak keluar"a pen"antin lelaki. Keluar"a pen"antin lelaki datan" den"an r&m!&n"an dan diketuai se&ran" lelaki dewasa dan perempuan /an" mempun/ai dipl&masi /an" tin""i. B6a01ilai !ererti :mencari:$ tetapi den"an erti kata /an" se!enarn/a :men"am!il:. Ketua r&m!&n"an meminta kei(inan daripada pihak keluar"a pen"antin perempuan untuk mem!awa pen"antin pulan" ke rumah keluar"a lelaki !a"i temp&h tertentu untuk !erkenal#kenalan den"an ahli keluar"a pen"antin lelaki /an" lain. .ereka %u"a turut men"undan" sama i!u !apa pen"antin perempuan tin""al di rumah keluar"a lelaki selama temp&h b6a1ilai !erlan"sun". La(imn/a$ ma%lis 2alila01 atau temas/a @12-li0*a01A diadakan !a"i meraikan keluar"a pen"antin perempuan dan pasan"an pen"antin !aharu itu. "dulug Pada kees&kan harin/a$ pihak keluar"a pen"antin lelaki akan men"hantar pasan"an pen"antin ini ke rumah keluar"a pen"antin perempuan. 3!u pen"antin lelaki mem!erikan 3e46a. a lia-6a0 @tikar /an" ditekat den"an pel!a"ai m&ti'A$ !antal$ !antal "ulin"$ tudun" sa%i$ talam$ pin""an man"kuk kepada anakn/a. Pem!erian ini se!a"ai tanda pen"antin lelaki telah memulai dan mela/ari se!uah kehidupan !aharu !ersama#sama isterin/a. )ecara rin"kasn/a$ adat#adat dan tatacara mem!ina se!uah keluar"a dalam mas/arakat 3ranun amat dititik!eratkan hin""a kini. 0amun !e"itu$ ada se!aha"iann/a /an" tidak diamalkan la"i kerana peru!ahan (aman. 1da /an" diu!ah kepada !entuk lain seperti 3a4a2 /an" dahulu !erupa sirih pinan" telah ditukar kepada !entuk hamper !erupa makanan rin"an. >an" a"ak
145
mem!im!an"kan apa!ila "enerasi !aharu melupakan adat istiadat ini.
am(a' 2.* 1cara 3.i6a7 .a 4a011i. @sepak man""isA.
am(a' 2.- B6a4i-la @9esekan !i&laA.

146
Bab 7
am(a' 2.0 Pelamin.
147
am(a' 2.1 .a%lis Bersandin".
ADAT KEMATIAN Kematian merupakan peristiwa !esar dalam mas/arakat 3ranun. 1pa!ila !erlakun/a kematian$ !erita kematian itu dihe!ahkan dan diumumkan kepada &ran" ramai setelah an""&ta keluar"a terdekat di!eritahu tentan"n/a. Pen"umuman tentan" !erita kematian di!uat melalui pukulan !eduk atau dikenali se!a"ai *abo7 dalam mas/arakat 3ranun. ;alau !a"aimanapun$ !a"i "&l&n"an Datu dan )/ari'$ bal- atau bal-a0$ se%enis alat !un/i# !un/ian seperti "&n" dan bebe03i+ dipukul untuk mem!uat pen"umuman. Pen"umuman di!uat untuk mem!eritahu &ran" ramai ada kematian$ memandikan %ena(ah dan hendak menurunkann/a dari rumah untuk di!awa ke tanah perku!uran. )ekiran/a /an" menin""al dunia ialah kanak#kanak$ !eduk atau *abo: dipalu se!an/ak tu%uh kali$ "&l&n"an rema%a se!an/ak sem!ilan kali$ manakala dewasa se!an/ak 11 kali. Beduk atau *abo: dipalu den"an rentak /an" cepat untuk mem!eritahu &ran" lain !erita kematian. Ba"i "&l&n"an Datu dan )/ari' pula$ %umlah paluan adalah sama$ /an" mem!e(akann/a ialah alat /an" di"unakan sama ada se!uah "&n"$ !e!endir atau "endan".
148
Bab 7
Ada# Be'6ia'ah )e!aik#!aik saha%a menerima !erita kematian$ &ran" ramai akan datan" men(iarahi rumah arwah. .ereka /an" datan" turut sama mem!antu mem!uat persiapan seperti mem!uat usun"an$ keranda$ pa/un" se!a"ai penanda kematian$ mem!uat !atu nisan dan mem!antu ker%a#ker%a men""ali ku!ur. )elain itu$ mereka akan mem!erikan sum!an"an !er!entuk wan"$ !eras dan !aran"an dapur. Ketika upacara memandikan %ena(ah$ an""&ta keluar"a /an" terdekat atau mereka /an" mahir tentan" cara memandikan %ena(ah se"era memandikan %ena(ah se!elum dikapankan dan disem!ah/an"kan. )elepas disem!ah/an"kan$ %ena(ah se"era di!awa ke tanah perku!uran untuk dike!umikan. 0amun se!elum itu$ ahli keluar"a dan saudara#mara terdekat akan !er%alan !erulan"#alik di !awah usun"an atau keranda. )eterusn/a$ %ena(ah di!awa ke perku!uran den"an men""unakan usun"an. 5sun"an dipa/un"i sepan%an" per%alanan ke tanah perku!uran. )elain itu$ 6a,-01 turut di!awa ke tanah perku!uran. U%a:a'a Penge(umian Ketika %ena(ah hendak dike!umikan$ !e!erapa ahli keluar"a turut sama men/am!ut %ena(ah untuk diturunkan ke lian" lahad. )etelah diletakkan den"an sempurna$ ikatan kepala di!uka. Kepala %ena(ah disendal den"an tanah /an" dikepal#kepal dan selepas dia(ankan$ keranda ditutup dan ditim!unkan den"an tanah. )elepas itu$ !atu nisan diletakkan dan seterusn/a imam kampun" mem!aca talkin. Kemudian$ air setan""i disiram di atas ku!ur dan kelam!u /an" diper!uat daripada kain %u"a dipasan" se!a"ai memperin"ati arwah. Pa,-01 @tanda kematianA %u"a dipacakkan di pen%uru ku!ur !erkenaan. 6umlah lin"karan 6a,-01 untuk mem!e(akan perin"kat usia arwah. Ba"i kanak#kanak lelaki$ %umlah lin"karan 6a,-01 mestilah "an%il$ iaitu satu dan ti"a$ manakala !a"i "&l&n"an rema%a atau dewasa pula se!an/ak lima$ tu%uh$ sem!ilan dan 11. ;arna 6a,-01 %u"a menun%ukkan status arwah$ mas/arakat !iasa men""unakan warna putih$ manakala hi%au untuk "&l&n"an Datu dan kunin" untuk "&l&n"an )/ari'.
149
Kendu'i A',ah )elepas upacara pen"e!umian$ keluar"a terse!ut men"adakan kenduri arwah dan !erka!un" selama tu%uh hari. )etiap pa"i dan malam$ diadakan kenduri arwah /an" dinamakan 3ali4a2a0. Be!erapa &ran" lelaki 3ranun /an" !erpen"alaman dalam a"ama akan dipan""il ke rumah arwah untuk ma%lis tahlil. Pada hari ketu%uh selepas %ena(ah dike!umikan$ diadakan ma%lis kenduri /an" dinamakan kenduri 6i*- 1a9i. .a%lis kenduri ini le!ih !esar kerana meli!atkan le!ih !an/ak &ran" /an" di%emput untuk mem!acakan d&a dan ma%lis tahlil. 1hli keluar"a %u"a men"adakan kenduri pada hari ke#21$ hari ke#40$ hari ke#100 /an" dise!ut 1a*-.a0$ kenduri T*e4e1a0 /an" diadakan setelah "enap setahun arwah menin""al dunia dan 6a1a+-9ah atau kenduri arwah /an" diadakan setiap kali men%elan" Hari 8a/a 1idil'itri. Ada# Menunggu di Ku(u'an )elepas upacara pen"e!umian$ !e!erapa an""&ta keluar"a akan menun""u di ku!ur selama tu%uh hari !a"i "&l&n"an !iasa dan 40 hari ataupun sekuran"#kuran"n/a 21 hari !a"i "&l&n"an Datu dan )/ari'. 1malan ini dilakukan untuk men"elakkan "an""uan makhluk halus atau !inatan" !uas kerana pada masa dahulu$ ke!an/akan tanah perku!uran terletak di pin""ir kampun" dan %auh dari perkampun"an. Ada# Be'jaga )epan%an" temp&h tu%uh hari !erka!un"$ keluar"a arwah dari %auh dan dekat serta %iran sekampun" !erkumpul di rumah arwah untuk menun%ukkan rasa simpati terhadap keluar"a ini. Biasan/a$ mereka men"ha!iskan !acaan al#Luran se!an/ak 30 %u(uk sepan%an" temp&h tu%uh hari atau sekuran"#kuran"n/a mem!acakan >asin. Di dalam rumah terdapat satu tempat /an" dikhususkan dan diletakkan tikar$ tilam serta !antal untuk memperin"ati arwah dan tempat ini dise!ut ba012ai8ba012aia0. Bacaan tahlil dan al#Luran di!uat men"hadap ba012ai8 ba012aia0 dan upacara ini dikenali se!a"ai 6a01a3i .a ba012ai8 ba012aia0. )elain itu$ ba012ai8ba012aia0 di!uat se!a"ai
150
Bab 7
pem!eritahuan !ahawa keluar"a itu !aharu saha%a ditimpa musi!ah dan sedan" !erka!un". Pakaian dan cermin muka diletakkan di tempat tidur terse!ut secara mene"ak. .enurut mit&s suku kaum 3ranun$ cermin muka terse!ut !ertu%uan men"elakkan "an""uan s/aitan @bal8balA /an" datan". Biasan/a$ selepas 10 hari$ !aran"an !erupa pakaian /an" diletakkan di tepi ba012ai8ba012aia0 disedekahkan kepada &ran" /an" memandikan dan men"apankan %ena(ah. )ekiran/a !erlaku kematian di sese!uah kampun"$ an""&ta mas/arakat di kampun" terse!ut tidak di!enarkan men"adakan ma%lis keramaian atau 2alila01. 0amun$ ke!enaran !&leh diminta daripada keluar"a arwah %ika terdapat ma%lis keramaian /an" tidak dapat dielakkan seperti ma%lis perkahwinan. KESIMPU"AN .as/arakat 3ranun ialah mas/arakat /an" amat mementin"kan adat tradisi&nal dan !uda/a mereka. ;alau !a"aimanapun$ %ika tidak ada usaha pelestarian adat tradisi&nal /an" diamalkan &leh mereka se%ak turun#temurun$ !esar kemun"kinan amalan !uda/a /an" luhur dan murni dikhuatiri akan pupus. 1dat tradisi&nal /an" mempun/ai nilai#nilai /an" luhur dan murni wa%ar dilestarikan dan dipulihara. anpa memelihara adat tradisi&nal dan !uda/a$ mas/arakat 3ranun mun"kin kehilan"an identiti dan %ati diri mereka.
151
BIODATA PENULIS
Radi) Taim 8adik aim dilahirkan di uaran$ )a!ah pada 1 0&<em!er 1,-4. Beliau men%awat %awatan wartawan pen/iaran di !aha"ian Berita dan 7hwal )emasa 8adi& dan ele<is/en 8 . K&ta Kina!alu )a!ah se%ak 1 .ei 2011 selepas !erkhidmat se!a"ai Pen"el&la )iaran Bahasa Ba%au di )iaran Pel!a"ai Bahasa @kini dikenali )a!ah D'mA. Beliau mendapat keperca/aan Dewan Bahasa dan Pustaka @DBPA Cawan"an )a!ah se!a"ai pen"erusi dan pen/elidik !ahasa sukuan sa!ah @Ba%au )amaA$ mener!itkan 8ancan"an Buda/a Ba%au$ Cerpen Ba%au$ asal usul kampun" serta pantan" laran" dalam .as/arakat Ba%au )ama /an" semuan/a disiarkan melalui )iaran Bahasa Ba%au @8adi& .ala/sia )a!ah <'mA.
Ri#a "asim(ang Puan 8ita Lasim!an" ialah Ketua Pe"awai 7ksekuti' Kada(andusun Lan"ua"e C&undati&n @KLCA se%ak tahun 1,,- hin""a kini. )e!elum itu$ !eliau !ertu"as se!a"ai kurat&r di .u(ium )a!ah. Beliau telah memper&leh )ar%ana .uda @Kepu%ianA dalam !idan" B&tani dari 5ni<ersiti .ala/a$ Kuala Lumpur dan )ar%ana dalam !idan" Lin"uistik dari 5ni<ersit/ &' eJas di 1rlin"t&n$ 5)1. Beliau telah !erkhidmat se!a"ai k&nsultan lin"uistik dalam pen/usunan dan pen/ediaan Kamus Ka3a/a0 D-.-0 G Mala, G E01li.h$ dan Kamus Ti4-1o0 M-+-* G Mala,. Beliau telah lama meli!atkan diri dalam usaha mempr&m&si dan memelihara !uda/a dan !ahasa i!unda &ran" asal$ selain men"endalikan !en"kel latihan$ mem!erikan ceramah dan men/elia serta menulis tentan" !idan"# !idan" terse!ut.
153
Biodata
Si#i Aidah Hj. "o)in H%h. )iti 1idah H%. L&kin memiliki )ar%ana dalam !idan" )e%arah dan !ertu"as se!a"ai pens/arah di Pusat Penataran 3lmu dan Bahasa$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah. 1ntara ter!itan hasil pen/elidikann/a termasuklah Se=a+ah 3a0 So.iob-3a,a Ma.,a+a2a* Pe+ib-4i Sabah. Beliau %u"a menulis !uku Pe+-baha0 So.ioe2o0o4i 3a0 Pe0*a3bi+a0 Ma.,a+a2a* Pe+ib-4i Sabah A188181(& ;, diter!itkan &leh 5nit Pener!itan$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah$ di sampin" menulis pel!a"ai artikel /an" !erkaitan den"an )&si&!uda/a .as/arakat Bisa/a. Beliau %u"a mem!entan"kan kertas ker%a dalam pel!a"ai seminar pada perin"kat ke!an"saan dan antara!an"sa. )elain itu$ !eliau pernah memenan"i Hadiah )astera )a!ah 1,,*2,, @PuisiA dan 20042200+ @7sei dan KritikanA.
154
Biodata
Ra$mond Majumah 8a/m&nd .a%umah atau 1(lan )ha'ie 1!dullah /an" le!ih dikenali den"an nama pena 8a/m&nd .a%umah merupakan pendidik /an" !ertu"as di ).K .atun""&n"$ Kudat. Beliau dilahirkan pada 2)eptem!er 1,-*$ !erkelulusan )ar%ana )astera @)eni Kreati'A. Kini$ !eliau sedan" men"ikuti pen"a%ian D&kt&r Calsa'ah secara pen/elidikan di 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah dalam !idan" sastera tradisi&nal. )e!a"ai pendidik$ !eliau %u"a ditu"askan se!a"ai Ketua Bidan" @KemanusiaanA$ Ketua Panitia Kesusasteraan .ela/u$ "uru su!%ek Kesusasteraan .ela/u$ !ahasa .ela/u$ Pendidikan )i<ik dan Kewar"ane"araan dan 9e&"ra'i. Beliau %u"a dilantik se!a"ai %urulatih !uda/a dan !ahasa$ khususn/a dalam tarian$ pantun$ drama$ deklamasi puisi dan %urulatih Perkampun"an Penulis .uda 0e"eri )a!ah. 1ntara hasil tulisann/a /an" telah diter!itkan termasuklah K-46-la0 Ce+6e0 Sela4a* Ti011al Sabah @2003A$ K-46-la0 P-i.i Te+ba01 Ti011i N-0 Ja-h @2003A$ K-46-la0 Ce+i*a Ra2,a*? Se=a+ah 3a0 E.ei Sa.*e+aH Mo4o1-0 R-01-. Bo+0eo U*a+a Da+i.a0 Sa.*e+a 3a0 B-3a,a Sabah , K-46-la0 P-i.i Ro4a0*i2 Pe+5i2 Il-.i? K-46-la0 Ce+6e0 T-li.a0 Ba,- dan Kei2hla.a0 Ke5il 3i De.a Te+6e05il. Dalam memarta!atkan sastera etnik 8un"us$ !eliau merupakan )etiausaha 6arin"an Penulis Bahasa 8un"us @5.B8A.
155
Biodata
A(d. Naddin Hj. Shaiddin 1!d. 0addin H%. )haiddin dilahirkan di K&ta Belud$ )a!ah pada 1.ac 1,-*. Beliau mendapat pendidikan awal dan menen"ah di K&ta Belud$ pernah !ertu"as di Lem!a"a Pemasaran Pertanian Persekutuan @C1.1A 1,** B 1,*,$ Ha/kal 1ss&ciates @1,,0 B 1,,2A$ Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah @1,,2 B 1,,4A dan kemudian !ertu"as se!a"ai wartawan di 5tusan B&rne& se%ak 1,,4. Beliau meminati sastera dan kini merupakan Ketua Dua 3katan Penulis )a!ah @3P)A. Beliau %u"a merupakan mantan Ketua Peneran"an Persatuan )e%arah .ala/sia @P).A Cawan"an )a!ah$ Ketua Peneran"an Badan Bahasa dan Ke!uda/aan 3ranun @BK3A$ Pen/elidik !ahasa sukuan. Beliau %u"a men"an""&tai 6awatankuasa Pen/elidik Bahasa )ukuan DBP )a!ah2)arawak se%ak 1,** hin""a kini. )e!a"ai 1hli Pertu!uhan 3slam )eluruh )a!ah @5)31A$ !eliau pernah !erkhidmat se!a"ai Pe"awai )eranta 3!u Pe%a!at 5)31 !ermula Disem!er 1,,- B 31 Disem!er 2004$ Pe"awai Pener!itan 1 Ce!ruari 200, hin""a kini. )elain itu$ !eliau %u"a akti' menulis di pel!a"ai media dan surat kha!ar di .ala/sia dan Brunei. 1hli Persatuan ;artawan )a!ah @)61A dan Persatuan ;artawan K&ta Kina!alu @KK61A$ 7dit&r .a%alah U46ia @BK3A$ Da+2ah Se=a+ah @P).C)A dan 7dit&r Bersekutu .a%alah E*0i2 Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah. )elain itu$ !eliau pernah men%adi edit&r ma%alah Ko46o.i.i @3P)A dan Buletin USIA 1,,- B 2004$ 8isalah 5)31 200, hin""a kini.
156
LAMPIRAN
Sena'ai Res%onden Ba( * Cik 6uliah !inti Ha%i 1milasan$ Pen/elia siaran Bahasa Ba%au Pantai imur @)emp&rnaA 8 . K&ta Kina!alu. Puan Ha%ah 6unah !inti .ad$ Penduduk Kampun" 0&n"k&lud$ uaran$ Pen"amal Pakaian radisi dan Ke!uda/aan Ba%au )ama. H%. 6uin !in Dulminin$ Kampun" 9ilin"$ uaran. .at !in 1hmad$ Pen"erusi 6KKK$ Kampun" uaran. 0&n"k&lud$
aim !in u$ !ekas Ketua Kampun" 0&n"k&lud$ uaran. @ 1,4*# 1,*-A )udin !in .adin$ !ekas Ketua Kampun" L&k Kawi Baru$ Putatan .@ 1,4*#1,,4A Cande/ H%.6aliun$ penduduk Kampun" .)iasai$ K&ta Belud. Puan 1srah 3!rahim !erasal dari Kampun" L&k Kawi Baru$ Putatan. Puan Halimah !inti 1tus !erasal dari Kampun" Pen"alat Besar Papar. Ba( -
Puan 8&sina )&"&ndu dilahirkan pada 22 Disem!er 1,34$ di Kampun" 0ampasan$ Penampan". Beliau mempela%ari adat resam dan pantan" laran" suku Kada(an daripada i!u !apan/a. 1rwah i!u !eliau merupakan se&ran" pakar dalam u!at#u!atan tradisi&nal /an" men""unakan tum!uh#tum!uhan dan !idan kampun". Beliau %u"a mempela%ari adat resam dan pantan" laran" suku Kada(an daripada emak saudaran/a /an" merupakan ketua bobohi/a0 @boh-012i*a.A daripada sekt&r Kada(an dan %u"a daripada emak saudara dan !apa saudaran/a /an" lain. Ba( 1 7ncik 1n"kul !in arin$ K". Kerukan$ Kuala Pen/u. 7ncik 7deh 1!dul 8ahman$ K". akuli$ Beau'&rt. Puan H%h. )ap&r !te 1!dul Kahar$ K". 9ad&n"$ Beau'&rt. Puan )almiah !te Lin"kar$ K". Kerukan Kuala Pen/u. Puan )amsiah !te H%. .atahir$ K". 9ad&n"$ Beau'&rt. uan H%. L&kin !in 5s&p$ K". 9ad&n"$ Beau'&rt. Ba( 4 Puan )aedah !inti .&i$ dari Kampun" Lim!ak Darat$ Ban""i. 7ncik 1hun !in )ua$ dari Kampun" )a!ur$ Ban""i. Ba( 2 H%h. Katianah !inti .antar$ K". amau$ K&ta Belud. H%h. elak !inti .ensu$ K". Penampan"$ K&ta Belud. H%h. 1/uh !inti 7t&k$ K". amau$ K&ta Belud. H%h. 1s'iah H% )amad$ K". awadakan$ K&ta Belud. Puan 8&snan" !inti 3ndan"an$ K". amau$ K&ta Belud.
159
GLOSARI
a1- kata pan""ilan untuk menantu perempuan. a4a ,-ai kata pan""ilan menantu perempuan kepada !apa mentua. a4a ,-3-0 kata pan""ilan menantu lelaki kepada !apa mentua. a4b-,a* makanan tradisi&nal Bisa/a /an" di!uat daripada sa"u rum!ia. a0a0? 6ia4a.a =-0 .e2a @daripada i!umuA. a01i0 ba: se%enis pen/akit /an" dise!a!kan &leh an"in. Pen/akit lain /an" !erkaitan ialah an"in *i4bal-0 dan an"in 2a.a3ia7a0. ba: an"in *i4bal-0 dan an"in 2a.a3ia7a0. ba3a-6 n/an/ian tradisi&nal Bisa/a. ba2a,a9a se%enis !uluh /an" tum!uh di leren"#leren" !ukitE !uluh perindu. bal-8bal- !un/i "&n" untuk men"umumkan kematian. ba012ai8ba012aia0 1. tilam atau tempat tidur si mati /an" diletakkan pakaiann/a dan di!iarkan terhampar hin""a selesai pelaksanaan adat kematian. @)uku Bisa/aA. 2. tempat tidur !erserta pakaian dan !aran" milik peri!adi si mati untuk memperin"ati si mati. @)uku Ba%au )amaA. ba6a6a* adat !er"untin" ram!ut /an" !iasan/a dilakukan selepas kelahiran !a/i$ tetapi !&leh %u"a dilaksanakan sama ada pada perin"kat !a/i$ kanak#kanak atau dewasa$ khususn/a ketika sese&ran" anak hendak !erkahwin. ba+a0,-* rentak irama kulintan"an tradisi&nal Bisa/a. ba+i+a se%enis peralatan tenun. ba.aliba0 !er!alas#!alas pantun. ba-01 tempurun" kelapa /an" dilu!an"kan se!esar pen/eluk tan"an di !aha"ian atasn/a. 3si kelapa akan dikukur den"an sudu secara !erhati#hati. be*i*i2 permainan alat mu(ik tradisi&nal Ba%au )ama. bial-01 kata pan""ilan untuk ipar /an" !erlainan %antina.
b6a1a1-3 adat melen""an" perut. b6a1a,-1 ta!iat kanak#kanak /an" men"eluarkan air liur di luar kawalann/a. b6a4a2a*-2a-E b6a4a2a.ab-* memaklumkan sanak saudara$ kenalan$ saha!at dan &ran" ramai. b6a4i-la mela"ukan i.-08i.-0 diirin"i "esekan !i&la. b6a.a .a 9a*a secara har'iahn/a$ !ermaksud men%ual anak. b6el-0.ai !erunsai. b-2a 4-l-* 1dat dalam ma%lis meminan" se!elum memulakan !icara pihak lelaki mem!a/ar wan" kepada pihak perempuan. 5o+o5o6 rentak irama kulintan"an tradisi&nal Bisa/a. 3a72a.e3.a1i /an" !ererti tidak dilakukan istiadat /an" mem!an"kitkan seman"at ke!eranian. 3ab6i2 kain /an" sudah di"unakan /an" !er'un"si seakan#akan tuala. )ehelai kain %ika di!uat 3ab6i2 !&leh men"hasilkan empat helai 3ab6i2. 3ali3 kata pan""ilan untuk menantu lelaki. 3.a03i1 .a 6a1al-01a0 menentukan tarikh untuk mem!incan"kan secara rasmi tentan" pertunan"an. 3.a9i7e0 per!uatan !er%an%i untuk mem!erikan sesuatu apa!ila anak itu lahir se"era. Pr&ses ini dilakukan &leh pandai atau a/ah !a/i terse!ut. 3-l-01 alat untuk men/am!ut tetamu$ pen"antin dan untuk men"irin"i &ran" kenamaan /an" di!awa !ersama#sama den"an se!i%i kelapa /an" !aharu !ertunas dan seek&r a/am %antan. 1a*a. istilah dalam !ahasa 3ranun /an" meru%uk air susu i!u. 1i4ba+ rentak irama kulintan"an tradisi&nal Bisa/a. 12-li0*a01 persem!ahan kulintan"an. 1-0*i01 -4-+ .a%lis p&t&n"2"untin" ram!ut. hi-. )alah satu !entuk puisi Kada(andusun. Pada masa kini$ hius !iasan/a diselitkan dalam cerita#cerita d&n"en". Hius merupakan !entuk pertuturan /an" dila"ukan se!a"ai tanda kes&panan dan pen"h&rmatan /an" tin""i &leh si pen/ampai kepada penden"ar. Hius men""unakan !ahasa kiasan /an" mendalam. i3o2 kata pan""ilan sesama !esan tanpa men"ira %antina. i03- ,-3-0 kata pan""ilan menantu lelaki kepada i!u mentua. i03- ,-9ai kata pan""ilan menantu perempuan kepada i!u mentua.
161
Glosari
Jo4o Sa4a =ran" Ba%au. =-4a+a adat men"ucup dahi si mati$ mencium tan"an serta kaki si mati se!a"ai tanda pen"h&rmatan terakhir. 2ah9i0 4o3o6 r&m!&n"an pen"antin lelaki tidur di rumah pen"antin perempuan pada malam !erinai sam!il !er%a"a dan !erhi!ur !ersama#sama keluar"a pen"antin perempuan. 2ala01 1. pantun Ba%au )ama. 2 Pantun dua kerat /an" di%ual dan di!eli &leh penari lelaki dan perempuan. 2ala012a6a alat untuk men"usun" %ena(ah ke ku!uran /an" di!uat daripada ka/u dan pelepah rum!ia. 2al-6i. se%enis kuih tradisi&nal Bisa/a /an" di!uat daripada !eras pulut dan di!un"kus den"an daun i+i2. 2a*aliba0 denda /an" di!a/ar %ika melan"kah !endul$ iaitu kakak "adis /an" dipinan" itu !elum !erkahwin. 2a*i1a1a0 denda /an" di!a/ar %ika !erlaku putus tunan" &leh pihak /an" memutuskan pertunan"an. 2o*ol bai.a0 suatu acara menuai padi secara !er"&t&n"#r&/&n" &leh kedua#dua !elah pihak keluar"a !akal pen"antin. 2-a012a0 a 0i-1 :am!illah p&k&k kelapa itu se!a"ai tanda aku telah mem!eli kamu:. 2-ba4ba0 perhiasan /an" di!uat daripada perak. 2-li0*a01a0 alat mu(ik /an" la(imn/a terdiri daripada lapan hin""a sem!ilan atau le!ih "&n" kecil /an" diper!uat daripada tem!a"a. 1lat mu(ik lain /an" la(imn/a dimainkan !ersama#sama kulintan"an ialah "&n"$ se!uah canan" dan se!uah "endan". la01-ai se%enis tem!a"a /an" !er!entuk se"i enam atau seperti la!u /an" !erasal dari Brunei. le46i3 !elakan" kepala /an" rata. lili6-* tarian tradisi&nal Bisa/a /an" dicipta !erasaskan acara Ba+a.i2 dalam peru!atan tradisi&nal mas/arakat Bisa/a. l-1-01 !ulat pan%an" ke !elakan". 4a2a*-7 menurut keperca/aan &ran" tua#tua$ mer/&akan merupakan se%enis seman"at /an" lahir !ersama#sama manusia dan sentiasa men"irin"in/a. )eman"at ini sentiasa mempen"aruhi manusia dan tidak dapat dikawal. 4al-01 a 6i12a3a-a0 kain /an" di"unakan ketika !ersalin. 0amun$ dalam k&nteks ini$ kain !aharu akan di!eri untuk men""antikan kain /an" telah terkena darah itu.
162
Glosari
4a03i ba*a+a0 mandi pada hari melahirkan anak$ diikuti mandi pada setiap pa"i hin""a tu%uh hari selepas !ersalin. 4a03i be3a2 upacara memandikan atau melumurkan pen"antin perempuan den"an pel!a"ai ramuan tradisi&nal$ /akni !edak /an" diper!uat daripada !eras$ santan dan limau kapas. u%uann/a untuk men/erikan pen"antin pada hari perkahwinann/a. 5pacara ini !iasan/a diikuti adat memandikan pen"antin pada waktu su!uh$ la(imn/a &leh ahli keluar"a tertua pen"antin perempuan. 4a012a-0a0 merisik "adis /an" hendak dipinan". 4ibai.a0 ma%lis pertemuan antara !esan den"an keluar"a kedua#dua !elah pihak pen"antin lelaki dan perempuan. 4i-l-01 kaedah men%&d&hkan anak ketika mereka masih kecil la"i atau ditunan"kan secara tidak rasmi se%ak mereka kecil la"i. 4o46o01o- suatu keadaan resah "elisah /an" dihadapi &leh &ran" /an" kematian suami atau isteri men/e!a!kann/a tidak sa!ar#sa!ar la"i hendak mencari pasan"an !aharu selepas kematian pasan"an mereka. 4o01oi a*-3 men"hantar !aran" hantaran perkahwinan. 4o01oi *-=-7 meminan". 03-l-1 men"hantar. 01a*-+ 6e0o01o* per!incan"an tentan" !erian. 0i4ba01 upacara kenduri untuk !a/i /an" lahir pada !ulan .uharam dan )a'ar. 6aba+aa0 alat /an" di"unakan untuk mem!akar kemen/an dan men/impan a!un/a. 6a1i3.a8i3.a merisik. 6a2e+a. sesuatu /an" di!erikan kepada sese&ran" a"ar se"ala /an" dilakukann/a mendatan"kan hasil /an" !aikE pen"eras. 6al-a0 bali paluan atau !un/i kuat dan mudah diden"ari se!a"ai is/arat kepada kaum keluar"a dan mas/arakat tentan" !encana$ musi!ah atau kematian. 6a4ala3 men"hantar !erian. 6a0a+a01a7 alat /an" di!uat khas untuk i!u /an" !aharu !ersalin. anah se!a"ai dasarn/a$ di!uatkan !ekas le!ih kuran" +: J +: dan selalu din/alakan api untuk ke"unaan i!u memanaskan !adan. 6a0=a+a4 se%enis kuih tradisi&nal. 6a+a. sesuatu /an" di%adikan "anti /an" dinilai den"an duit. 6e.o+o01 4e03o an"katan meminan". 6e*-01-* !ara api.
163
Glosari
6i+-ai selusuh /an" diamalkan !a"i memudahkan si i!u ketika melahirkan !a/in/a. 6i.a011-l san""ul pen"antin perempuan /an" !entukn/a seperti tanduk ker!au dan dihiasi manik !er%untai. 6i*a. denda /an" di!a/ar %ika perkahwinan itu meli!atkan an""&ta keluar"a /an" terdekat seperti sepupu. 6i-.- a 6-.e3 ketupat /an" !er!entuk k&n dan di!uat daripada daun serdan". 6-*e+a 3i1a3o01 rentak irama kulintan"an tradisi&nal Bisa/a. +i0ai* puisi /an" han/a di"unakan &leh !&m&h atau dukun @bobohi/a0A Kada(andusun kerana !ahasa /an" di"unakan klasik dan han/a di'ahami bobohi/a0. +i0a46-01 hantaran !erupa !inatan" ternakan seperti ker!au$ lem!u dan kam!in". +i0a46-01 I3-6 hantaran !erupa !inatan" ternakan seperti ker!au dan lem!u /an" tidak akan disem!elih semasa kenduri kahwin tetapi untuk di!ela &leh pihak perempuan. +-2a* se%enis pen/akit /an" mempun/ai simpt&m sen"al#sen"al dan len"uh !adan$ sakit kepala$ demam dan rasa se%uk. Biasan/a dise!a!kan &leh !an/ak per"erakan /an" di!uat &leh si i!u. Han/a dihidapi i!u#i!u /an" !aharu !ersalin. +-0.ai tarian Ba%au )ama. .a1i01 se%enis !akul "alas sederhana !esar /an" di!uat daripada kulit pelepah rum!ia. .al-01 pelita daripada damar. Sa4a pen"ertian B1615 dalam !ahasa Ba%au. .a4be+ la,a01 di tempat lain dikenali se!a"ai )am!ula/an". .a012a68.a012a6 penutup usun"an %ena(ah /an" ditutupi kain !atik atau kain /an" !ertulisan a/at#a/at suci al#Luran. .a6iai se%enis tikar /an" di!uat daripada r&tan. .e3e2ah I3-6 sedekah /an" di!erikan kepada &ran"#&ran" /an" diperca/ai mempun/ai ilmu a"ama kerana mend&akan sese&ran" a"ar terlepas daripada se"ala perkara !uruk /an" mun"kin menimpa keluar"a mereka. .e3e2ah .i 4a*i sedekah !erupa !aran"#!aran" makanan /an" di!erikan untuk memperin"ati si mati dan !iasan/a di!uat pada hari 6umaat. .e3e2ah -l-a0 sedekah /an" mula#mula sekali di!erikan selepas !erlaku kematian$ iaitu kepada &ran" /an" memandikan dan
164
Glosari
men"apankan %ena(ah. )edekah ini harus disampaikan se!elum %ena(ah di!awa ke tanah perku!uran. Se011e+-0i ma%lis /an" diadakan sempena den"an an"katan meminan". .e6a2 4a011i. se%enis permainan /an" memerlukan !&la takraw dan man""is @se%enis !akul /an" !erisi makanan$ duit dan se!a"ain/aA /an" diikat pada tian" tin""i. Para pemain menendan" !&la hin""a men"enai dasar !akul terse!ut. .e+i46a2 mahk&ta Ba%au )ama. .e+-a0 ma%lis pertunan"an. .i+-b8.i+-b un"kapan untuk men"halau seman"at %ahat /an" diperca/ai suka duduk di muka pintu dan men"ikut &ran" /an" mahu masuk ke dalam rumah dan men"acau !a/i. .-4a03a2 *i46a01 1a2-3 rentak irama kulintan"an tradisi&nal Bisa/a. .-03ai* puisi !er!entuk teka#teki. S-03ai* disediakan !erdasarkan tema seperti tema hum&r$ 'l&ra dan 'auna$ alat perkakas atau &!%ek$ per!uatan atau kata ker%a dan se!a"ain/a. .-6i* pen/epit /an" di"unakan ketika memakan a4b-,a*. .-+-01a0 !erian !erupa !inatan" sem!elihan seperti ker!au atau lem!u. *abi* pakar peru!atan kampun" /an" men""unakan her!a dan %ampi untuk memulihkan pen/akit sese&ran"E dukun$ !&m&h dan ta!i!. *a1-ba0 sarun" paran". *a0i4b- la6a. se%enis ketupat kecil /an" akan mudah terlepas an/amann/a apa!ila ditarik. *a+-0*-01 dahi /an" men&n%&l ke depan. *e0-0a0 4-1ah kain /an" !iasan/a ditenun pan%an" !erukuran le!ih kuran" 1.2 meter le!ar$ dalam ukuran dua meter pan%an" /an" pada ke!iasaann/a ditenun untuk di%adikan selimut. *e0-0a0 .a4bi*a0 kain /an" ditenun den"an teknik /an" !er!e(a daripada kain tenun /an" lain. Dalam men"hasilkan reka c&rak m&ti'n/a$ kait simpul di"unakan. Kain dikait simpul dalam ukuran satu meter perse"i. Ke"unaan kain sambitan adalah se!a"ai tan%ak @hiasan kepala dan sapu tan"anA. *i1a38*i1a3 irama Ba%au )ama. Tilo-8Tilo- I3aa0 merisik. *i4ba-8*i4ba- keadaan apa!ila !a/i menan"is tanpa henti kerana diperca/ai di"an""u &leh seman"at %ahat /an" suka duduk di muka pintu. *i011ali0a4b-0 permintaan khas daripada i!u pihak perempuan /an" mesti di!a/ar atau ditunaikan &leh !akal menantu lelaki.
165
Glosari
*o-b o*-3 sedekah kepada !idan !erupa kain !atik se!a"ai sim!&l kain /an" di%adikan penutup lutut ketika !ersalin. *-b6a u!at#u!atan /an" !erupa her!a dan di!uat den"an cara men"un/ahn/a seperti memakan sirih. -la6i3 kese%ukan melampau /an" han/a dirasai h i!u#i!u !ersalin tanpa se!a! musa!a! /an" diketahui. -l-a0 a be*a01 !erian utama. -.-0a0 se%enis kenderaan khas untuk pen"antin. ,-3-0 kata pan""ilan untuk sesama ipar lelaki ,-9ai kata pan""ilan untuk sesama ipar perempuan.
166
BIBLIOGRA$I
NNNNNNNNNNNNNN :Dusun B&n""i )etia radisi$ )e!ati Kehidupan Lasak. )iri Kedua: dlm. Be+i*a Ha+ia0, 10 ="&s 2012. NNNNNNNNNNNNNNNN$ 1,*4. A Do5*o+7. Bo+0eo. Bris!aneIB&&lar&n" Pu!licati&n. :1dat Kematian .as/arakat 3ranun: dlm. a3a*i++a0-0.blo1.6o*.5o4. :Ban"sa 8un"us dan K&p&si(an @KehidupanA: dlm. +-01-.4o4o1-0.blo1.6o*.5o4E2''8E&"E 6e01e0ala0.h*4l. :Bisa/a: dlm. ;ikipedia Bahasa .ela/u$ h**6E4..9i2i6e3ia.o+1E9i2iEBi.a,a. :3ranun: dlm. ;ikipedia Bahasa .ela/u$ h**6E4..9i2i6e3ia.o+1E9i2iEI+a0-0. :3ranunI Keistimewaan 7tnik 3ranun: dlm. 4a6ai**a0*-.blo1.6o*.5o4. :Kesenian dan Ke!uda/aan Beau'&rt: dlm. 999.a01el>i+e.5o4. :.as/arakat 8un"us di )a!ah: dlm. R-01-.6eo6le.blo1.6o*.5o4. :8un"us: dlm. ;ikipedia Bahasa .ela/u$ h**6E4..9i2i6e3ia.o+1E9i2iER-01-.. :)ari"an$ Pertahankan Buda/a )ela"i erda/a: dlm. Ab30a33i0.blo1.6o*.5o4. :)e%arah .as/arakat Pel!a"ai Kaum di )a!ah: dlm. Blo1 K-la0/ Salleh. 1hmat 1dam. :3dentiti dan Citra .ela/u dalam )e%arah Ban"sa 8umpun .ela/u: dlm. Ne9 Sabah Ti4e., + 0&<em!er 2001. 1ppell$ 9. 0.$ 1,,4. : he )a!ah =ral Literature Pr&%ectI 8ep&rt '&r the Peri&d 1,*- t& 1,,2:. Kertas ker%a dalam Persidan"an Dwi# ahunan Kedua .a%lis Pen/elidikan B&rne&$ 13#14 6ulai 1,,2$ K&ta Kina!alu$ )a!ah. 1ppell$ 9.0.$ 1,4*. : he 8un"us Dusun: dlm. Kin"$ Dict&r . @ed.A$ 1,4*. E..a,. o0 Bo+0eo So5ie*ie.. Hull .&n&"raphs &n )&uth#7ast 1sia 0&.4. =J'&rdI =J'&rd 5ni<ersit/ Press '&r the 5ni<ersit/ &' Hull.
1ppell$ 9.0.$ : he L&n"#h&use 1partment &' the 8un"us Dusun: dlm. Sa+a9a2 M-.e-4 Jo-+0al II$ hlm. +40#43$ 1,-4. 1ppell$ 9.0.$ 1,-*. : he Dusun Lan"ua"es &' 0&rthern B&rne&I he 8un"us Dusun and 8elated Pr&!lems: dlm. $5ea0i5 Li01-i.*i5.? D&l.D33$ 0&.1$ .usim Panas$ 1,-*. 1rena ;ati$ 1,44. Pe+ib-4i SabahH Sa*- Ti0=a-a0 3ala4 Ko0*e2. Ke6e+5a,aa0? K-l*-. 3a0 H-2-4 A3a* 3i Sabah. K&ta Kina!aluI Pener!itan >a/asan )a!ah. 1smah Ha%i =mar$ 1,*3. The Mala, Peo6le o> Mala,.ia a03 Thei+ La01-a1e.. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. 1smah Ha%i =mar$ 1,,3. S-.-+ Gal-+ Baha.a Mela,-. Cetakan Keti"a. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. 1(rul 1''andi )&!r/. :8ahsia Dusun B&n""i: dlm. Be+i*a Ha+ia0$ 10 .ac 2010. Benedict &pin$ 1,*,. :Peranan dan )um!an"an Persatuan Ke!uda/aan Kada(an )a!ah @PKK)A dalam Pem!an"unan Pem!entukan Ke!uda/aan 0asi&nal .ala/sia:. Kertas Ker%a dalam K&n"res Ke!uda/aan Ke!an"saan )a!ah$ 2*#30 6ulai 1,*,. Bewsher$ 8.1.$ :)&me Bisa/an 1cc&unt &' 7arl/ )ettlements in the Philippines 8ec&rded !/ Cather )antaren: dlm. Sa+a9a2 M-.e-4 Jo-+0al, 1,-+. B&utin$ .ichael 7.$ 2004. :Lan"ua"es &' )a!ah: dlm. 1smah Ha%i =mar @ed.A$ E05,5lo6e3ia o> Mala,.iaH La01-a1e. a03 Li*e+a*-+e. )in"apuraI 1rchipela"& Press. B&utin$ .ichael 7. Patricia 8e"is dan 6acHueline Pu"h#Kitin"an$ 200-. :C&astal and 3sland 9r&ups &' )a!ah: dlm. H&&d )alleh @ed.A$ E05,5lo6e3ia o> Mala,.iaH Peo6le. a03 T+a3i*io0. . )in"apuraI 1rchipela"& Press. Chat'ield$ 9. 1.$ 1,-+. Sabah A Ge0e+al Geo1+a6h,. L&nd&nI 7astern 5ni<ersities Press )dn. Bhd. Chin$ .ar/. :.as/arakat 8un"us: dlm. Dail, E@6+e..$ 4 6anuari 2004. Datu Bandira Datu 1lan"$ 1,,1. I+a0-0H Se=a+ah 3a0 A3a* T+a3i.i. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. Da/u )ansalu$ 200*. Ka3a/a03-.-0 3i SabahH Pe03i3i2a0 3a0 P+o.e. Pe4o3e0a0 188181(&". Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. Duas 3n"kat O 6uas$ 1,,2. :Cerita Binatan" 8un"usI 1nalisis Cun"si .&ti' dan PemikiranI )atu Ka%ian Kes di Daerah Kudat$ )a!ah:. Latihan 3lmiah 3%a(ah )ar%ana .uda )astera den"an Kepu%ian. 6a!atan Persuratan .ela/u$ 5ni<ersiti Ke!an"saan .ala/sia$ Ban"i.
169
Bibliografi
C&rschner .1. 1,,4. Ho*-+a0 Di Bo+o. Mo4o1-0 AR-01-.; $-*li0e o> A Mo4o1-0 G+a44e+ AR-01-. Diale5*;. KudatI .1. C&rschner. Hashim !in H%. 1!d.Hamid$ 2002. :Pen/e!aran amadun .ela/uI Peranan Kesultanan Brunei:. Kertas Ker%a dalam K&n"res 8umpun .ela/u 3 Lahad Datu$ an%uran Persatuan 8umpun .ela/u Lahad Datu den"an ker%asama 91P701$ 3D) dan Kela! )ukan dan 8ekreasi Lahad Datu$ 2002. H&&d )alleh @ed.A$ 200-. Peo6le. a03 T+a3i*io0.. The E05,lo6e3ia o> Mala,.ia Bol. 12. )in"apuraI 1rchipela"& Press. Hutt&n$ ;end/$ 2003. Sabah Colo-+ G-i3e K-3a*. K&ta Kina!aluI 0atural Hist&r/ Pu!licati&n @B&rne&A. 3n""&l Pul&k. :.as/arakat 8un"us: dlm. S-a+a M-hibah$ 1I12,1$ 6ulai#)eptem!er 1,,1. 3smail Ha%i 3!rahim dan 6ane ;&n" Kin Lin" @ed.A$ 200+. Da+i.a0 Se0i E*0i2 Sabah. Cetakan Pertama. K&ta Kina!aluI 5nit Pener!itan$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah. 3smail H%. .ans&r. :Le!ih 40 )uku Kaum di )a!ahG: dlm. Ne9 Sabah Ti4e.? 2, 6un 2003. 6a!atan Peran"kaan .ala/sia$ 2003. B-2- Tah-0a0 Pe+a012aa0 Mala,.ia 2'' . Kuala LumpurI 6a!atan Peran"kaan .ala/sia. 6ames 5.H. Chin dan Karla 6. )mith$ @ed.A$ 2011. The I+a0-0 o> Sabah8 La01-a1e a03 C-l*-+e o> a0 E03a01e+e3 Mi0o+i*, I0 Sabah . .ala/siaI Pelanduk Pu!licati&ns. 6apuin .adisah$ 1,*-. Ta*a5a+a A3a* I.*ia3a* 3a0 Keb-3a,aa0 Ka3a/a0. K&ta Kina!aluI )3K5K Pu!licati&n. 6eu!irin )&pital$ 2000. :B&!&li(anI Peranan dan Kepentin"ann/a dalam .as/arakat 8un"us radisi&nal:. Latihan 3lmiah 3%a(ah )ar%ana .uda. Pr&"ram )&si&l&"i dan 1ntr&p&l&"i$ )ek&lah )ains )&sial$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah$ K&ta Kina!alu. Kahti 9alis$ 1,,0. A3a* Pe+2ah9i0a0 Ma.,a+a2a* Bi.a,a Sa+a9a2. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. K#Kisse/$ 6&anna. : raditi&ns &' he 8un"us: dlm. Bo+0eo C-l*-+e.Na*-+e A3ve0-+e? D&l. 4. 0&. 122 PPH1+0242,*$ hlm. 3+$ 1,,*. Len" a/ Buan". :Keperca/aan dan 1dat 8esam )uku Kaum B&n""i: dlm. Ne9 Sabah Ti4e., 2 Disem!er 2001. Lupin"$ Herman 6.$ 200,. I03i1e0o-. E*h0i5 Co44-0i*ie. o> SabahH The Ka3a/a03-.-0. Kuala LumpurI .inistr/ &' 3n'&rmati&n$ C&mmunicati&ns and Culture .ala/sia. .&hd. )arim H%. .usta%a! dan 9. 1nantha 8aman$ 2003 @ed.A. Sabah 3ala4 Ko0*e2. Pe4bi0aa0 Na.io0 Mala,.ia. Pr&sidin" )eminar
170
Bibliografi
Ke!an"saan Pem!inaan 0asi&n .ala/sia. K&ta Kina!aluI Pusat Penataran 3lmu dan Bahasa$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah. .&hd. )arim H%. .usta%a!$ 2004. Da+i.a0 B-3a,a Sabah E*0i.i*i 3a0 Ma.,a+a2a*. K&ta Kina!aluI Pusat Penataran 3lmu dan Bahasa$ 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah. .&hd. )hukri .&hd. 1ri''$ 1dnan 1!d. 6amil dan Cli'' 1kid Kami%an 1!dullah. :Kel&mp&k /an" )emakin Pupus: dlm. De9a0 B-3a,a$ 6anuari 2003. .&hd. ai! =sman @ed.A$ 1,44. T+a3i.i Li.a0 3i Sabah AK-46-la0 Ke+*a. Ke+=a Se4i0a+ Pe03o2-4e0*a.ia0 T+a3i.i Li.a0 3i Sabah? Ko*a Ki0abal-? 1 81% Nove4be+? 1("&; . K&ta Kina!aluI Kementerian Ke!uda/aan$ Belia dan )ukan 0e"eri )a!ah. .&hd. >assin 3sa$ 1,4-. :.&"inum se!a"ai )atu 5pacara: dlm. .&hd. ai! =sman @ed.A$ T+a3i.i Li.a0 Sabah. K&ta Kina!alu. Kementerian Ke!uda/aan Belia dan )ukan 0e"eri )a!ah. .&n"umpu" inun"kusan .&m&"un 8un"us )a!ah$ 200+. A3a* o4 Ko-03a01o 3o Mo4o1-0 R-01-.. KudatI 9&ri%a Pr&testan sid )a!ah @PC)A. .uhiddin >usin$ 1,,0. I.la4 3i Sabah. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. .usta''a =mar$ 1,,3. :Bisa/aI )uatu in%auan 8in"kas: dlm. The B+-0ei M-.e-4 Jo-+0al$ D&l. ,$ 1,,3. =mar Car&uk Ba%unid$ 1,*,. Da+i.a0 Ke.e0ia0 Kela0*a0. Kuala LumpurI 5ni<ersiti .ala/a. Parasin B&n"k&l$ Ptd. @ed.A$ 200+. A3a* o4 Ko-03a01o 3o Mo4o1-0 R-01-.. KudatI 9&ri%a Pr&stestan sid )a!ah @PC)A. Pe%a!at Daerah Kecil .atun""&n"$ 2004. Pe.*a Kaa4a*a0 Ma*-011o01. Pe.*a Kaa4a*a0 3ala4 Ko0*e2. S-2- Ka-4 R-01-. . .atun""&n"I Pe%a!at Daerah Kecil .atun""&n". Pe%a!at Daerah Kudat$ 1,*1. Pe+a,aa0 Sabah Se+a*-. Tah-0 18818 1(81. Kudat. Pe%a!at Daerah Kudat. Pu"h#Kitin"an$ 6acHueline$ 1,*,. :Cultural De<el&pment in )a!ah: dlm. Kitin"an dan =n"kili @ed.A$ Sabah 2% Yea+. La*e+? 1(& 81(88. )a!ahI 3nstitute &' De<el&pment )tudies. 8a/m&nd B&in &m!un"$ 1,,0. Kel-a+1a D-.-0. K&ta Kina!aluI 0ewland .ana"ement dan Persatuan Dusun )a!ah Bersatu. 8a/m&nd B&in &m!un"$ 1,,1a. Kel-a+1a D-.-0. K&ta Kina!aluI 0ewland .ana"ement dan Persatuan Dusun )a!ah Bersatu. 8a/m&nd B&in &m!un"$ 1,,1!. $*o1+a>i D-.-0. K&ta Kina!aluI 0ewland .ana"ement dan Persatuan Dusun )a!ah Bersatu.
171
Bibliografi
8a/m&nd B&in &m!un"$ 1,,3. Da+2ah -0*-2 Pai+i0. K&ta Kina!aluI Persatuan Dusun )a!ah Bersatu. 8a/m&nd B&in &m!un"$ 1,,4. Sa.*e+a D-.-0. K&ta Kina!aluI Persatuan Dusun )a!ah Bersatu. 8a/m&nd .a%umah$ 2003. Mo4o1-0 R-01-. Bo+0eo U*a+aH Da+i.a0 Sa.*e+a 3a0 B-3a,a Sabah. K&ta Kina!aluI )LC )dn. Bhd. 8id(wan Hashim$ 1,,3. S-4be+ Ma2a0a0 Pe.i.i+a0 La-* Sabah. Kuala LumpurI Dewan Bahasa dan Pustaka. 8ita Lasim!an" dan )tella .&&# an @ed.A$ 1,,4. A0 I0*+o3-5*io0 *o The T+a3i*io0 Co.*-4e. o> Sabah. K&ta Kina!aluI 0atural Hist&r/ Pu!licati&ns2Department &' )a!ah .useum. 8&kiak =n%inkun O 8&kiah =%inkun$ 1,,1. :Hum&r dan ;it dalam Cerita 8ak/at 8un"us:. Latihan 3lmiah 3%a(ah )ar%ana .uda )astera den"an Kepu%ian. 6a!atan Persuratan .ela/u$ 5ni<ersiti Ke!an"saan .ala/sia$ Ban"i. )a!ah 9&<ernment$ 1,*0. Sabah A00-al B-lle*i0 o> S*a*i.*i5.. K&ta Kina!aluI 6a!atan Peran"kaan .ala/sia. )a!ihah =sman$ 1,*+. Ka=ia0 E*0o1+a>i Sabah Jili3 (? Pe0*a3bi+a0 P+ib-4i Sabah 1((181(#1. Ban"iI5ni<ersiti Ke!an"saan .ala/sia dan >a/asan )a!ah. )inti&n" 9elet$ 2002. :Kera%aan Kesultanan Brunei di )a!ah pada 1!ad ke#1,:. Kertas ker%a dalam )eminar 100 ahun Persuratan .ela/u B&rne& B Kalimantan. Dewan Bahasa dan Pustaka Cawan"an )a!ah. 2* 6un 2002 B 2, 6un 2002. )iti 1idah H%. L&kin$ 2004. :)e%arah$ )&si&ek&n&mi dan Ke!uda/aan )uku Kaum Bisa/a )a!ah: dlm. )arim .usta%a! @ed.A$ Da+i.a0 B-3a,a Sabah E*0i.i*i 3a0 Ma.,a+a2a* . K&ta Kina!aluI 5ni<ersiti .ala/sia )a!ah. &n"kul$ CeliJ$ 2002. T+a3i*io0al S,.*e4. o> I03i1e0o-. Peo6le. o> Sabah? Mala,.iaH Di.3o4 A55-4-la*e3 Th+o-1h Ge0e+a*io0. . K&ta Kina!aluI P1C=) rust. ;an 8amli ;an .uhammad dan Hana'i D&llah$ 1,,,. Pa0*a01 La+a01 $+a01 Mela,- T+a3i.io0al. Kuala LumpurI 5tusan Pu!licati&n M Distri!ut&rs )dn. Bhd. ;helan$ C.9.$ 1,-*. A Hi.*o+, o> Sabah. )in"apuraI Heinemann 7ducati&nal B&&ks. Ku!aidi 1!as dan 0&r%anah >us&' @Pen/.A$ 200*. :Be!erapa Pantan" Laran" )uku Kaum anak 0e"eri )a!ah @Baha"ian )atuA:. K&ta Kina!aluI Dewan Bahasa dan Pustaka. @ idak diter!itkanA
172
INDEKS
adat !erkun%un" suku Ba%au ni!au 2+ adat dan pantan" laran" kelahiran suku 3ranun melen""an" perut 12+ pantan" laran" kepada !a/i 13* pantan" laran" untuk suami 12* pantan" laran" semasa men"andun" 12persediaan se!elum !ersalin 12, persediaan semasa !ersalin 12, selepas kelahiran 133 semasa kelahiran 130 adat dan pantan" laran" kelahiran suku Kada(an pantan" laran" wanita hamil 30 pantan" laran" kelahiran 30 adat dan pantan" laran" kematian suku Ba%au 24 suku Bisa/a ,-#0suku 3ranun 14,#+2 suku Kada(an 42#+0 adat dan pantan" laran" perkahwinan suku Ba%au 1,#23 suku Kada(an 32#40 adat dan pantan" laran" suku Ba%au kelahiran 1+ kematian 24 perkahwinan 1*#21 adat 6umara ,, adat kelahiran suku Ba%au adat menempah !idan 14 !erkhatan 1* iHamat atau a(an 1+ menanam tem!uni 14 menim!an" !a/i 14 pantan" laran" ketika men"andun" 13 pantan" laran" selepas !ersalin 1* adat kelahiran suku Bisa/a
.andi Bataran *2 mencukur %am!ul !a/i *+$ *menim!an" !a/i *+ adat kematian suku Bisa/a adat 6umara ,, kaedah memaklumkan kematian ,memandikan %ena(ah ,* men"hantar %ena(ah 101 pantan" laran" selepas kematian 103#04 persediaan se!elum kematian ,)edekah 3dup ,4 )edekah 5luan ,, tindakan awal ,4 adat kematian suku 3ranun adat !er%a"a 1+1 adat !er(iarah 1+0 adat menun""u di ku!ur 1+1 kenduri arwah 1+1 pukulan !eduk 1+upacara pen"e!umian 1+0 adat .andi Bataran *2 adat mara#mara 23 adat melen""an" perut 12+ adat men/apa 12 adat perkahwinan suku Bisa/a *-#,2 suku 3ranun 13,#4adat resam dan pantan" laran" suku Bisa/a kelahiran *-#,1 kematian 102#0, perkahwinan ,2#,* adat resam dan pantan" laran" suku B&n""i kelahiran 120 kematian 12 perkahwinan 121 adat resam dan pantan" laran" suku 3ranun kelahiran 12+#3, kematian 13,#43 perkahwinan 14,#+2 adat resam dan pantan" laran" suku 8un"us !idan" penternakan -*
!idan" pertanian 11+ kelahiran 120 kematian 122 pen/em!uhan pen/akit -4 perkahwinan 121 adat resam ketika praperkahwinan meminan" 1, merisik 1, n"atur pen&n"&t 20 a"ama a"ama pa"an 114$ 11* B!iruhui ++ 3slam -+$ --$ 4*$ *0 Kristian +4$ -+$ 114 alam !aHa 43$ 4alam r&h 2* alat men"usun" %ena(ah 9andaran 101 Kalan"kapa 101$ 103 asal usul suku Bisa/a 3 suku Kada(andusun 1 Bad%a& *$ , !ahasa Ba%au )ama , !asa 3ranun Kada(andusun 1 .ela/u 3 .&l!&" 111 =sundu +!aka/awa 12,$ 130 !alu#!alu 24 !erka!un" 4*$ 41$ 1+1 !etitik 1,$ 21$ 24 !idan kampun" lihat pandai B&!&hi(an 24$ 2*$ 3*$ 40 !un/i K&k&r ,celepa 32$ 3+$ *,$ 11,#22 Da!pik 12, ddapu +,$ -3 dialek !ahasa .&m&"unI 8un"us -0 Ba%au 110 Ka"uraan .arampa/an 175
Diat 12 dukun 12 dunsai 43#44$ +0 etnik Kada(andusun 1 'iriane 11, "addul -4$ -*$ 41 9awan *2 "&n" !erentak m&m&dunsai 44 rentak dunsai 44#44$ +0 sanan" 41$ 44 sandan"au -*$ 41 ta<a" -*$ -,$ 41 hari perkahwinan 32$ 34$ 3*$ 144$ hina<a ikan ten""iri 40 hukum alam 10 istilah istilah :tumpan" tidur: ** .&m&"un#8un"us +3 6apuin .adisah +, %enis s&"it s&"it Ba!& 3+ s&"it K&su"ku 3+ s&"it Pitas 34 s&"it )um!an" 34 Kahwin .&d&p *,$ ,1 keperca/aan animisme +-$ +,$ -3$ 4,$ 11*$ keperca/aan suku 8un"us ansamun" -2 Kin&rin"an ++#+4$ -1#-2 llumaa" ++#+4$ +,$ -2$ -3 m&n"&llun" -2 =sundu +-$ +, sam!a<&n ++#+4$ -2 tuman""ai -2 Kin&in"an 2$ 2* kin&rin"an ++#+4$ +,$ -1$ -2$ -4 kirai 33$ 3-$ 3*
Indeks kuasa "hai! +-$ +4$ +,$ -2$ -3 kulintan"an 4$ 21$ 40$ *,$ ,2 lla!!us +4 L&w K&k =n 2 ma%lis perkahwinan 21 makhluk halus !&/& 12 .andi Bedak 21 masakan tradisi&nal 40$ 44 mas/arakat Ba%au *$ ,$11#13 mas/arakat Bisa/a a"ama dan keperca/aan 4* latar !elakan" 44 pen"islaman 4* tradisi&nal *2$ **$ ,1$ ,4$ 104 mas/arakat 3ranun 124$ 12+$ 130$ 13,$ 14, mas/arakat Kada(an Penampan" kewu%udan alam r&h 2* mas/arakat tradisi&nal 2* sistem pentad!iran tradisi&nal 24 mas/arakat 8un"us kun& ++ .as/arakat suku B&n""i adat resam dan pantan" laran" 11,#22 a"ama pa"an 11-#1* !ahasa .&l!&" 11+ keperca/aan animisme 11* makanan 11pakaian 11rumah tradisi&nal 112 sistem ek&n&mi 11+ mawas 12 merisik 1,$ 32$ 3-$ *nama r&"&n +, n"atur pen&n"&t 1*#20 n"elente 24 n&pun" 32#34 &lluma"an -1 =m!&h Dilaut 2 &suk&d +4 &urt makanan tradisi&nal 11176 pakaian tradisi&nal suku Bisa/a Ku!am!an ,0$ 101 Pisan""ul ,0 a%uk ,0 Pandai 1+$ 12+$ 12-$ 12,#131$ 134 pantan" laran" pertunan"an 32$ 33$ 3+ Pa/un" %umlah lin"karan 1+0 tanda kematian 1+0 pemu%aan tempa/an antik 114$ 11* pen"antin lelaki 21#24$ 42$ 144 pen"antin perempuan 22$ 42$ *,$ 14+$ 14pen/edsa" 130 peranan !!&!!&lli(an +-$ -3 persiapan untuk hari perkahwinan 3* pert&l&n"an Kin&rin"an +, pes&r&n" mend& 1*$ 1, Piruai @selusuhA *1 Pulau Ban""i 110$ 114 rentak dunsai 43#44$ +0 suma(au 4-$ 44 8inampun" ** ritual :men/apu: 4+$ +0 Hum&nt&" 44 m&"inum --$ -4 m&"ukas 34$ 44$ +0 m&mis&k 4-$ 44 r&"&n +-$+4$ +,$ -2$ -rumah pan%an" 24$ +2$ +4 rumah tradisi&nal suku B&n""i 112#14 rus&d +* )an"kap#san"kap ,4$ 101 )edekah 3dup ,4 serimpak 21 sim!&lik memi%ak !atu asah 3, upacara mi&h&n pinisiP 40
Indeks sistem pentad!iran tradisi&nal 24 s&"it 13$ 34$ 3+$ 44$ 121 suku Ba%au 2$ 4$ * suku Bisa/a 3$ 44$ 4* suku B&n""i 10,$ 110$ 114$ 11*$ 120 suku 3ranun +$ -$ 124$ 12+ suku kada(andusun 1$ 2$ 4#, suku 8un"us +$ +2$ +3$ ++#+,$ -+# -4 sum!ul -4$ 41$ 121 )uminundu 2* su<an" sam!a/an" +4 tadan" 34$ 3* awa" 20 tem!uni *3$ 131#33 tempat tidur arwah !an"kai#!an"kaian 2-$ 104$ 1+2 tenunan mu"ah siam!atan terendak 40 til&u#til&u idaan 1, tuhan suku 8un"us .inaman"un 2*$ ++$ -2$ -4 tu%uh %enis tum!uhan 3, upacara keselamatan suku 8un"us +* manahak&i 4+$ 4* manatak d& pu&d 4, men/em!ah r&"&n -2 mi&h&n pinisiP 40 mi<a(a 3*$ 42 m&m&kis 3*$ 3, m&mu"a 2, ritual 24$ 2*$ 3, usunan 144 <&(&&n +4 wakil Kin&rin"an +wakil tuhan llumaa" ++#+4$ +* sam!a<&n ++#+4$ -2 177 >an"ka!atak @1nak HantuA +,

Adat Resam Dan Pantang Larang Suku Kaum Di Sabah

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adat Resam Dan Pantang Larang Suku Kaum Di Sabah

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KAUM DI SABAH

ADAT RESAM DAN PANTANG LARANG SUKU KAUM DI SABAH

Dewan Bahasa dan Pustaka Kuala Lumpur 2013

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' *.+ :9untin" umur: atau !ercukur ram!ut.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' *. * Persandin"an Pen"antin Ba%au )ama.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' -.+ 5pacara 4o4-1a. S-4be+ 7ncik Crancis 9. =ti"il.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' -.* Sala6a: atau Celepa. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' -.- Perundin"an pertunan"an. S-4be+ Cik 7milda 7<&n.

am(a' -.0 Bun"kusan atau kirai.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' -.15pacara 4o4-h- 3o .i-01. S-4be+ >a/asan Bahasa Kada(andusun.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' -.* Mo4oho0*o12 h-4o0*o1. S-4be+ >a/asan Bahasa Kada(andusun.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 0.+ 8umah Pan%an".

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 0.* Keadaan dalam 8umah Pan%an".

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 0.- Pakaian )uku Kaum 8un"us.

am(a' 0.0 Pa03i01 S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 0.1 Sa0a01 atau Sa03a01a-. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.

am(a' 0.4 Sa03a01a-. S-4be+ 6a!atan .u(ium )a!ah.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 1.+ Pelamin Bisa/a.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 1.* Pasan"an pen"antin !erpakaian tradisi&nal Bisa/a.

Adat Resam dan Pantang Larang Suku Kaum di Sabah

am(a' 1.- Perhiasan kepala pen"antin lelaki.

am(a' 1.0 Perhiasan kepala pen"antin wanita Bisa/a.

am(a' . Persandin"an Pen"antin Ba%au )ama.

am(a' -.* Mo4oho0o12 h-4o0o1. S-4be+ >a/asan Bahasa Kada(andusun.

Sala4a* Pa0=a01 -4-+ Pala0i1 Pa0,a2i Ka 4a.+i2 Ka 4a1+ib Ka *a6a2.i0a Ka ba3a2.i0a