Fjalt treguese ose mnyra e prpilimit t ligjeve prej teksteve

Hyrje Kjo tem prmban mnyrn e prpilimit t ligjeve t sheriatit nga tekstet Kuranore dhe sunetet Pejgamberike dhe ka interpretohet prej tyre; me fjal tjera: shtjellimi i ksaj teme prmban treguesin e tekstit se far kuptimi ka dhe far dispozite sht . Sipas mendimit t Gazaliut1: kjo sht baza e shkencs s usulit, sepse detyra e muxhtehidinve sht nxjerrja e ligjeve prej rrnjve t tyre. Pr kt arsye krkohet prej muxhtehidit q t kuptoj tekstin dhe t deprtoj n thellsi t tij, sepse ai nuk mund ta nxjerr apo prpiloj dispozitn prej tekstit, prderisa nuk e percepton kuptimin e tij, prderisa nuk e kupton shkndijn e fjals dhe udhzimin e saj dhe prderisa nuk sqaron mnyrn e tregueshmris s tekstit ndaj dispozits, llojin e tregueshmris dhe kategorin e saj. T kuptuarit e tekstit prqendrohet n njohjen e metodave t sqarimit t gjuhs arabe, rrugt treguese t t kuptuarit, ka tregojn fjalt e thjeshta dhe t prbra. Fukahat kan vrejtur se ndonjher fjala prdoret pr kuptim rrnjsor, t cilin kuptim ia kan dhn linguistt, e ndonjher prdoret pr kuptimin t cilin nuk ia kan dhn at domethnie. Ndonjher dallojm shkallt e sqarueshmris. Fjalt nuk jan t s njjts kategori n t sqaruarit e saj dhe t fshehjes s saj. Dispozita ndonjher kuptohet prej shprehjes s qart t tekstit ose nprmjet sinjalizimit t tekstit, i cili sinjal jep t kuptoj domethnien, ose nprmjet rrugs s domosdoshmris s t kuptuarit t tregueshmris s tekstit, pra duke prkufizuar fjaln n at kuptim ka sht e domosdoshme t ket vetm at kuptim; ndonjher teksti mund t ket kuptim t heshtur, apo ajo q quhet t kuptuarit e prputhshmris, i cili ka prparsi ndaj dispozits s qart, t ciln e ka teksti. Prpos ksaj, ndonjher fjala, nga ana tjetr, mund t jet fjal specifike, e specifikuar vetm me nj shtje ose n nj shtje t caktuar, e ndonjher mund t jet fjal gjithprfshirse, e cila n vete prmbledh t gjith personat t cilt jan nn t. Pr kt arsye, dijetart kan vendosur bazat dhe rregullat, t cilat n t vrtet jan bazuar n natyrshmrin e gjuhs arabe, dhe prdorshmrin n dhnien e kuptimit, varsisht prej arsyes q kan vendosur dijetart e linguistiks dhe t cilat jan n prputhshmri t metodologjis s gjuhs arabe. Ato nuk jan rregulla t sheriatit dhe rregulla fetare t veanta, por jan rregulla arabe t formulimit t tematikologjis s tekstit gjuhsor me prbrje substanciale. Pr kt arsye, ato rregulla prdoren pr t kuptuar do tekst t sheriatit ose ligjit, sepse prej tyre shpallja prej Allahut dhe ligji njerzor formulohen me gjuh t caktuar, e cila duhet t kuptohet prej rregullave t asaj gjuhe. Nuk jan t nnshtruar t ngarkuarit vetm me shpallje ose me ligj prderisa nuk u plotsohet atyre mundsia e t kuptuarit t tekstit (legjislativ). Kjo sht ajo q e udhzon mendja dhe q e krkon natyrshmria e t ngarkuarit pr t realizuar shtjen e krkuar. Kjo sht ajo q usulijint e kan ndar kt tematik n dy pjes2:

E para: Tregueshmria e tekstit pr kuptim. N kt mbshtetet njohuria e dispozits s sheriatit nga aspekti i kuptimit t nocionit. Kjo n vete prfshin studimin e fjals specifike, fjals s prgjithshme, fjals me kuptim t dyfisht, fjaln alegorike, fjaln n kuptim t drejt (joalegorik) etj, nga mnyra se far kuptimi sjell ajo fjal. E dyta: Tregueshmria e tekstit pr dispozitn direkte t sheriatit. Kjo prfshin fjaln urdhrore n mnyrn se ajo fjal tregon obligueshmri, fjaln urdhrore n mnyrn se si ajo fjal krkon ndalesn. Vaxhibi (urdhrori) dhe Ndalesa jan dispozita t sheriatit. Usulijint n hulumtimin e ksaj teme i kan zgjedhur dy drejtime. 1. Drejtimi Hanefit dhe 2. Drejtimi i mutekilminve dhe t ktij drejtimi jan shumica absolute e Usulijinve, e prej tyre: Medhhebi Malikij, Shafij dhe Hanbelit. N lidhje me kt shtje do t flasim n dy tema: Tema e par: Drejtimi Hanefit Tema e dyt: Drejtimi i shumics absolute, ose, me fjal t tjera, drejtimi i mutekeliminve.

Tema e par: Drejtimi Hanefit Dijetart e Usulit Hanefit mendojn se3: sqarimi i tekstit, q do t thot zbulimi i kuptimit t tekstit, dispozitave dhe ligjeve, sht pes llojesh: 1.Sqarueshmria fuqiplote. sht vrtetsia e fjals n at mas sa q ndrpren mundsin t ket kuptim alegorik, apo mundsin e specifikimit t asaj fjale. Shembull: Fjala e Zotit t Lartmadhruar : Dhe ran n sexhde melekt q t gjith, n prgjithsi s bashku. Fjala e shumsit, e ajo sht melekt, n vetvete sht fjal e prgjithshme, q do t thot: prfshin q t gjith melekt, duke prmendur q t gjith, q sht ngritur n formn sa q nuk ka mundsi t specifikohet. Shembull tjetr: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Dhe asnj shpend q fluturon me kraht e tij e ka fuqizuar fjaln n at mas sa q nuk lejon mundsin t ket kuptim alegorik, pasi q e ka prmendur me kraht e tij, sepse fjala fluturon mund t prdoret edhe n form alegorike, si f.v. pr letrn postare thuhet; Fluturoi letra pasi q shkoi me shpejtsi ekspresi. Po ashtu, thuhet: Filani fluturon n qllimet e tij, kshtu q fjala fluturon me kraht e tij aq shum fuqizon kuptimin e fjals q t jet faktike, e jo alegorike n mnyr t prer, sa q nuk lejon kurrfar mundsie ti jepet kuptim alegorik. 2. Sqarimi interpretativ : sht fjala sqaruese, q megjithat n vete prmban nj form t leht fshehtsie, ose pr shkak t kuptimit t dyfisht t fjals, ose pr shkak se ka kuptim t globalitetit e t ngjashme. Shembull; Fjala e Zotit t Lartmadhruar: Dhe faleni namazin e jepeni zekatin. Kjo form e fjals sht globale. Nga vet ky kuptim nuk mund

t veprohet asgj. Kuptimi i qllimit varet nga t vepruarit e sigurt t Pejgamberi s.a.v.s., i cili ka sqaruar mnyrn e faljes s namazit dhe mnyrn e dhnies s zekatit. Shembull tjetr: Thnia e Zotit t Lartmadhruar: Vjedhsit dhe vjedhses prejani duart e tyre. Ky ajet sht n mnyr globale, sa i prket pjess s prerjes s dors s atij q vjedh, sepse fjala dor n vetvete nnkupton tr dorn: duke filluar me gjith krahrorin, po ashtu, deri n brryla dhe, gjithashtu, edhe shuplakat e dors. Pastaj vjen n rend suneti, i cili sqaron qllimin, e suneti ka sqaruar se prerja e dors nnkupton vetm prerjen e shuplaks s dors. Vrehet qart se rregullat, t cilat i kan vendosur Usulijint pr t prpiluar dispozitn prej tekstit, jan t ndrlidhura me kt lloj, e ky lloj sht sqarimi i interpretimit

3. Sqarimi i ndryshues sht sqarimi n t ciln fjala ndryshohet prej kuptimit t par baz n kuptim tjetr t qart, nprmjet kushtit apo nprmjet ans prjashtuese, e cila sht e ndrlidhur me fjaln baz. Shembull i kushtit: Kur Ligjruesi thot: Akti sht i plotfuqishm ather kur kryhet prej njerzve q e kan at t drejt. Shembulli i prjashtimit: Thnia e Zotit t Lartmadhruar:Dhe nse i shkurorzoni para se t kontaktoni me ta, u sht br pr ju obligim gjysma e asaj q u ishte br obligim, prpos nse falin ose fal ai n dorn e t cilit sht n dorn e tij akti i kurorzimit.Zoti i Lartmadhruar ua ka br obligim bashkshortve t japin gjysmn e mehrit t krkuar, nse shkurorzojn grat e tyre para se t kryejn aktin seksual. Kjo sht pr t gjitha t shkurorzuarat, e pastaj ka br prjashtim, kur i falet e ather bien nga rregulli q t gjitha, nse u falen. 4. Sqarimi zvendsues sht shfuqizimi. sht anulimi i dispozits s sheriatit me argument t sheriatit t mvonshm, ose me argument pas t pars. Dallimi n mes t zvendsimit dhe ndryshimit sht se zvendsimi apo shfuqizimi sht anulimi i dikajes, pasi q ve ajo ka ekzistuar pr nj koh, pra ku ka qen nj distanc kohore n mes t t shfuqizuars dhe shfuqizuesit. Ndrsa te rasti i ndryshimit, n t nuk ka shfuqizim t dispozits s mhershme, por sht sqarim q nga fillimi i ligjit. Fukahat jan pajtuar se kushti dhe prjashtimi jan q nga fillimi i fjals, e jo q ai kusht apo ai prjashtim t ndodh m von. 5. Sqarimi i domosdoshmris. sht sqarimi i cili ndodh pr shkak t domosdoshmris. sht treguesi joshprehimor, ndryshe edhe quhet sqarimi heshts, i cili pason tregueshmrin e fjals pr t nxjerr dispozitn, si f.v.: T argumentuarit me heshtjen e Ligjvnsit pr nj shtje, e cila ka ndodhur para tij pr tu vendosur ai ligj. E, ather vet heshtja e Ligjvnsit tregon se ajo pr ka ka heshtur sht e ligjshme, sepse Ligjvnsi nuk hesht pr at q sht e jashtligjshme. Ky lloj ndahet n katr forma: E para: Ajo ka sht n dispozitn shqiptuese. Pra q shqiptimi e tregon dispozitn pr t ciln ka heshtur. sht e domosdoshme q e shqiptuara t dij pr dispozitn pr t ciln sht heshtur, e ather fjala sht si zvendsuese e t heshturs. Shembull: Thnia e

Zotit t Lartmadhruar: Dhe nse ai (i vdekuri) nuk ka fmij, por e trashgojn prindrit e tij, ather pr nnn sht nj e treta ( e trashgimis). Kontesti i ajetit tregon se trashgimia sht e prkufizuar vetm te prindrit, ndrsa ajeti shqiptues tregon se nj e treta sht posarisht pr nnn, kurse pjesa shtes sht pr babain, e kjo do t thot se babait i takojn dy t tretat. E heshtur sht pjesa e babait, e cila sht domosdoshmri e s shqiptuars. Kshtu q pjesa e babait bhet sikur t ket qen tekstualisht e prmendur, pasi q jan prmendur prindrit. Kjo sht sikur t kishte thn: Dhe nns i takon nj e treta, ndrsa pjesa tjetr babait. E dyta: Tregueshmria n momentin kur i heshturi e ka pr detyr ta sqaroj. Si f.v.: Heshtja e Pejgamberit s.a.v.s. ndaj nj shtje q e ka par, duke u thn apo duke vepruar, e ai me heshtje e lejon at thnie apo at veprim, pasi q nuk ka reaguar dhe nuk ka kundrshtuar. Nga ktu aprovimi i Pejgamberit s.a.v.s. me heshtje sht pjes e sunetit t tij, sikurse fjala dhe veprimi i tij. Ngjashm me kt: heshtja e vajzs s pamartuar kur kujdestari apo zvendskujdestari krkon leje prej saj pr tu martuar me ndonj person t caktuar, e ajo hesht, ndrsa heshtja tregon se ajo sht e pajtimit, sepse rasti dhe momenti e tregon kt. E treta: Tregueshmria kur heshtsi mnjanon mashtrimin, si f.v.: Babai hesht kur fmija i vogl ka bler dika, e i cili nuk ka imunitetin e shitblerjes. Kjo tregon se ai sht i plqimit dhe e lejon nj shitblerje q ka ndodhur prej tij. Kjo sht pr t penguar mashtrimin n mes t njerzve dhe mnjanimin e dnimit prej tyre. Mnjanimi i dnimit sht vaxhib, ngase Pejgamberi s.a.v.s. ka thn: Mos dmtoni dhe mos u dmtoni4 Shembull tjetr: Heshtja e aksionarit pr t krkuar aksionin kur i mundsohet atij pr t krkuar. Kjo tregon se ai ka hequr dor nga aksioni pr t mnjanuar dnimin nga blersi. E katrta: Tregueshmria e heshtjes pr prcaktimin e numrit pr t ciln njerzit kan njohuri pr at pr ka flasin, e kjo pr t penguar fjalimin e gjat. Shembull: kur ndonjri thot: Filani mi ka mua njqind dinar apo njqind e nj drhem. E heshtura tregon se numrimi fillon prej dinarit apo derhemit t par. Dijetart tan gjithashtu kan thn se: Lidhori sht sqarimi i t pars. Dhe sht prej llojit t lidhorit. Ndarja e fjalve varsisht prej tregueshmris s kuptimit. Hanefijt gjithashtu e kan klasifikuar fjaln, sa i prket asaj se ka tregon, n katr lloje. Kjo ka lidhje me at se ka tregon m par, at q e kan quajtur : Sqarimi i interpretimit , e ato jan: Klasifikimi i par: N baz t vendosjes s fjals pr kuptim. Kjo sht katr llojesh: specifike, gjenerale, dykuptimshe dhe interpretative. Klasifikimi i dyt: N baz t prdorimit t fjals pr kuptim. Edhe kjo sht katr llojesh: alegorik, joalegorik, deklarativ dhe metaforik.

Klasifikimi i tret: N baz t treguesit kuptimor t fjals, varsisht prej qartsis kuptimore t fjals apo fshehtsis s saj. Nivelet e qartsis dhe fshehtsis jan tet llojesh. Katr jan kategorit e qartsis, e ato jan: e qart, tekstual, e komentuar dhe definitiv. Kategorit e fshehtsis jan katr: E fsheht, e turbullt, globale dhe e paqart. Klasifikimi i katrt: N baz t mnyrs s treguesit t fjals pr kuptimin e saj dhe rruga e t kuptuarit t kuptimit dhe qllimit prej fjals. Kjo sht, gjithashtu, katr llojesh: treguesi shprehimor, treguesi sinjalizues, treguesi tregimor dhe treguesi mbshtets (bashkangjits).

Autor: Dr. Vehbetu Zuhejli Prktheu: Dr. Musli Vrbani Shkputur nga: Usuli fikhu islam.