Miodrag D. Peri!

Tehni"ka kola, Svrljig

OSAMOSTALJIVANJE SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U ODNOSU NA CARIGRADSKU PATRIJARIJU (1831 - 1879)

U diplomatskoj borbi rukovodstva srpske drave da Srbija me!unarodno pravno dobije status de facto autonomnu kneevinu od velikog su zna"aja Bukureki ugovor, sklopljen #6/28. maja #8#2. godine izme!u Turske i Rusije, Akermanska konvencija, zaklju"ena 25. septembra #826. godine izme!u Rusije i Turske i jedrenski mir zaklju"en izme!u njih 2. septembra #829. godine. Tako, osmi "lan Bugarskog ugovora odnosi se na Srbiju. Porta je ovim ugovorom obe$ala da $e Srbima koji su u"estvovali u Prvom srpskom ustanku dati potpunu amnestiju i da $e im dati # unutranju samoupravu koju su uivali njeni podanici na arhipelakim ostrvima. Ali, koriste$i nove me!unarodne politi"ke prilike koje su nastale sa anga"ovanjem Rusije u ratu protiv Napoleona, Porta je odlu"ila ispunjenje obaveza prema Srbima na osnovu "lana 8. Bukurekog mira #8#2. godine. Bez obzira to sultan nije ispunio obaveze prema Srbima, "lan 8. Bukurekog ugovora je predstavljao relevantnu osnovu u daljoj borbi vodstva srpske drave za regulisanje pravnog statusa Srbije. Zna"ajan korak u pravcu priznanja pune autonomije Srba predstavlja Akermanska konvencija iz #826. godine, koja je pod presijom ruskog cara Nikole I zaklju"ena izme!u Turske i Rusije. %lanom 5. Akermanske konvencije Porta se obavezala da odmah ispuni obaveze po "lanu 8. Bukurekog ugovora i da $e najkasnije u roku od #8 meseci zajedno sa srpskim 2 deputatima odrediti mere na osnovu kojih $e Srbi uivati povlastice. Uz Akermansku konvenciju naknadno je priloen poseban akt u kome su decidirano ozna"ena pitanja koja Porta treba da rei u korist Srba, kao to su: sloboda vere, izbor srpskih stareina, nezavisnost unutranje uprave, povratak oduzetih nahija od Srbije, skup svih ranijih poreza u jedno, ustupanje Srbima uprave nad muslimanskim imanjima pod uslovom da prihod od njih pla$aju zajedno sa dankom, sloboda trgovine, dozvola srpskim trgovcima da mogu putovati po turskim zemljama sa svojim sopstvenim pasoima, podizanje bolnica, kola i tamparija, i 3 naposletku, zabrana muslimanima koji ne pripadaju garnizonima da se nastane u Srbiji.
# 2

G. Jaki$, Evropa i vaskrs Srbije (#804 #834), Beograd, #927, 4#3. D. Jankovi$, Istorija drave i prava Srbije #9. veka, Beograd, #960, 52. 3 G. Jaki$, nav. delo, 4#4.

Osamostaljivanje srpske pravoslavne crkve u odnosu na carigradsku patrijariju (1831 - 1879) 91 Sve do poraza Turske carevine u ratu protiv Rusije od maja #828. godine do septembra #829. godine i sklapanja Jedrenskog ugovora odloene od strane Porte preuzete obaveze prema Srbima iz Akermanske konvencije, posle poraza od Rusije. %lanom 6. Jedrenskog ugovora Turska se obavezala da odmah u duhu odredbe Odelitskog akta priloenom "lanu 5. Akermanske 4 konvencije, prizna punu autonomiju Srbije i da $e odmah Srbiji vratiti est nahija. Najzad, posle uporne diplomatske borbe vo!a srpske drave uz pomo$ Rusije za regulisanja njenog pravnog poloaja, sultan je bio prinu!en posle Jedrenskog mira #829. godine da izda hatierif kojim je Srbija dobila potpunu unutranju autonomiju. Sultanovim hatierifom od 30. septembra #829. godine odre!eno je beogradskom veziru da odmah pristupi izvrenju obavezaTurske Carevine preuzetih "lanom 6. Jedrenskog mira #829. godine o ispunjenju 5 odredaba Odelitskog akta priloenog "lanu 5. Akermanske konvencije. Sultanov hatierif od 28. avgusta #830. godine ima veliki zna"aj za dravnost srpskog naroda. Sa donoenjem hatierifa od #830. godine regulisan je status srpske drave kojim je Srbija 6 de iure priznata kao vazalna kneevina sa nezavisnom unutranjom upravom. Paralelno sa regulisanjem politi"kog statusa kneevine Srbije, okon"ano je i stvaranje autonomne Srpske crkve. Jo od samog po"etka drugog srpskog ustanka knez Milo Obrenovi$je pridavao dosta panje crkvenoj politici s tendencijom da vrh jerarhije bude sastavljen od Srba. U cilju ostvarenja ambicija na crkvenom planu knez Milo Obrenovi$je ispoljio smiljenu i upornu aktivnost. Tokom II srpskog ustanka srpsko svetenstvo je uzelo u"e$e u borbi protiv turske vlasti. Poseban zna"aj u borbi za crkvenu autonomiju i nacionalnu viu jerarhiju ima potvrda molbe Narodne skuptine u Kragujevcu od januara #827. godine turskom sultanu da Srbiji da mitropolita Srbina. U vreme sticanja crkvene autonomije Srbije #83#.godine na "elu srpske crkve stajao je Melentije Pavlovi$(#83##833), koji je uivao veliko poverenje kod Miloa Obrenovi$a zbog zapaenog u"e$a u borbi protiv Turaka za vreme II srpskog ustanka. Uivaju$i veliki ugled kao kneev savetnik, arhimandrit manastira Vra$evnice Melentije Pavlovi$je posle ustanovljenja Sveteni"kog suda ili konzistorije osetno postigao autoritet. Od osnivanja konzistorije #822. 7 godine, "iji je predsednik bio, on je jedna od najzna"ajnijih li"nosti srpske crkve. Hatierifom od #830. godine priznata je srpskom narodu u Kneevini Srbiji sloboda vere u njegovim crkvama. U tom smislu dolo je do nastojanja Kneevine Srbije da od Vaseljenske patrijarije dobije crkvenu autonomiju u "emu je na izvestan na"in podravana od Rusije. Vaseljenskoj patrijariji u na"elu nije bilo po volji izdvajanje crkve u Kneevini Srbiji. Me!utim, pred "estim zahtevima Miloa Obrenovi$a, propra$enim podrkom Rusije, Vaseljenska patrijarija se pomirila sa delimi"nim izdvajanjem crkve u Srbiji. Carigradski patrijarh Konstantin I je #8. avgusta #83#. godine posvetio arhimandrita manastira Vra$evnice Melentija Pavlovi$a za beogradskog mitropolita, a #9. avgusta #83#. godine arhimandrita manastira Sretenje Ni$ifora Maksimovi$a za ui"kog episkopa. Tako je posle ukidanja Pe$ke patrijarije uspostavljena prva nacionalna via jerarhija u Srbiji.8 Ve$ smo rekli da posve$ivanje srpske vie jerarhije od strane patrijarha Vaseljenske patrijarije nije zna"ilo kona"no sticanje sopstvene crkvene autonomije, nego samo korak ka dobijanju crkvene autonomije Kneevine Srbije. Crkvenu autonomiju Kneevini Srbiji je dala Carigradska patrijarija, konkordatom potpisanim u septembru #83#. godine. Neki raniji istori"ari Srpske pravoslavne crkve, kao to su Ni$ifor Du"i$i Radoslav Gruji$, zastupali su miljenje da je konkordat potpisan u januaru #832. godine. Istori"ar Pavle vabi$je osporio Du"i$evo i Gruji$evo miljenje i dokazao da je konkordat potpisan septembra #83#. godine, ali nije odmah poslat u
4 5

Isto, 4#5. D. Jankovi$ , nav. delo, 53. 6 Isto, 54. 7 R. Ljui$, Kneevina Srbija (#830 #839), Beograd, #986, 423 8 R.L.Veselinovi$, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knj. II , (#766 #945), Beograd, #966, ##5.

92

Miodrag D. Peri!

Srbiju. Miljenje da je konkordat potpisan septembra #83#. godine prihvataju u svojim delima i drugi istori"ari, te i jedan od mla!ih srpskih istori"ara Rado Ljui$u svome delu Kneevina Srbija (#830#839). Prihvatam miljenje istori"ara da je konkordat potpisan septembra #83#. godine. Konkordatom koji je potpisao patrijarh Konstantin regulisani su odnosi izme!u Vaseljenske patrijarije i pravoslavne crkve Srbije. Srpski narod na "elu sa knezom je imao isklju"ivo pravo da iz redova srpskog svetenstva, nezavisno od Patrijarije bira mitropolita i episkope autonomne Srpske crkve. U skladu sa kanonima pravoslavne crkve srpski narod i knez imali su obavezu da obaveste patrijarha o svakom izboru mitropolita, a patrijarh je imao obavezu da odmah da odobrenje. Episkope Srpske pravoslavne crkve posve$uje mitropolit, a patrijarh posle toga daje odobrenje i blagoslov. Nakon izbora mitropolita koji je nosio titulu mitropolita cele Srbije, za posve$enje daje se carigradskom patrijarhu 300 carskih dukata, a za posve$enje episkopa Srpske crkve nije bilo potrebno ispuniti neke materijalne obaveze prema Carigradskoj patrijariji. Autonomna Srpska crkva je imala obavezu pla$anja godinjeg poreza Carigradskoj 9 patrijariji. Godinji porez patrijariji za beogradsku i ui"ku episkopiju iznosio je 6.000 groa. U regulisanju odnosa izme!u Carigradske patrijarije i pravoslavne crkve u Srbiji u sferi liturgije o"igledno je uspostavljena duhovna hijerarhija izme!u Carigradske patrijarije i autonomne Srpske crkve. Pri bogosluenje, mitropolit Srbije spominja$e ime carigradskog patrijarha, a srpski #0 episkopi ime mitropolita. Posle dobijanja crkvene autonomije u Kneevini Srbiji mitropoliti Melentije Pavlovi$(#83# #833) i Petar Jovanovi$(#833#859) usmerili su svoju aktivnost na organizovanju crkvenog ivota u Kneevini Srbiji. Posle pripajanja est nahija Kneevini Srbiji #833. godine za vreme mitropolita Petra Jovanovi$a organizovana je timo"ka eparhija koja je obuhvatala teritoriju est prisajedinjenih krajeva Kneevini Srbiji. Posle donoenja Sretenjskog ustava Kneevine Srbije #835. godine kojim se predvi!a organizacija duhovne vlasti, a ve$#836. godine u narodnoj skuptini u Kragujevcu donesen je za autonomnu Srpsku crkvu Kneevine Srbije prvi crkveni ustav Na"ertanije o duhovnim vlastima knjaestva srpskog kojim je pravno regulisano ure!enje ## autonomne Srpske pravoslavne srkve. Paralelno sa dobijanjem prvog crkvenog ustava osnovana je #836. godine i Beogradska bogoslovija to je bilo od posebnog zna"aja za obrazovanje i #2 vaspitanje svetenika Srpske crkve. Do aktueliziranja pitanja poloaja Kneevine Srbije je dolo kada je Ruskoturski rat (#877 #878) formalno zavren 3. marta #878. godine, odnosno kada je u San Stefanu, gradi$u udaljenom desetak kilometara od Carigrada, izme!u Rusije i Turske zaklju"en preliminarni Sanstefanski mirovni ugovor. Sanstefanski mirovni ugovor izme!u ostalog predvi!ao je stvaranje Velike Bugarske "ije bi granice obuhvatale celu Makedoniju i delova Srbije naseljene u velikoj ve$ini #3 srpskim stanovnitvom. Tre$i "lan Sanstefanskog mirovnog ugovora predvi!ao je za Kneevinu Srbiju dravnu nezavisnost i izvesno teritorijalno proirenje od oko #50 km2, koje je obuhvatalo Ni, Leskovac i #4 Toplicu, Lab i delove Novopazarske i Mitrovi"ke nahije, ali bez njihovih varoi. Na insistiranje AustroUgarske i Engleske, Rusija je dala pristanak da se sazove kongres velikih evropskih sila u Berlinu od #3. juna do #3. jula #878. godine na kome je revidiran Sanstefanski mirovni ugovor. U radu Berlinskog kongresa su u"estvovali predstavnici Rusije, Italije, Velike Britanije, Turske, Austro-Ugarske, Francuske i Nema"ke, "iji je knez Bizmark izabran za predsedavaju$eg kongresa.

R. Ljui$ , nav. delo, 2#. Isto. ## M. Mirkovi$, Sretenjski ustav i donoenje Na"ertanija o duhovnim vlastima kneevine Srbije, Zbornik #50 godina od donoenja Sretenjskog ustava, Kragujevac, #985, #66. #2 R.L.Veselinovi$, cit. delo, #22 #23. #3 D. Jevti$ D. Popovi$, Istorija drave i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, #99#, #27. #4 Istorija srpskog naroda, knj. V-# , Beograd, #994, 407. (%. Popov).
#0

Osamostaljivanje srpske pravoslavne crkve u odnosu na carigradsku patrijariju (1831 - 1879) 93 Glavno pitanje na Berlinskom kongresu bilo je pitanje novog politi"ko-teritorijalnog krojenja karte Balkanskog poluostrva. Turska je novim prekrojavanjem karte Balkanskog poluostrva na Berlinskom kongresu izgubila vie od polovine teritorija na Balkanu. Za Srbiju su zna"ajni "lanovi XXXIV i XXXV Berlinskog ugovora koji Srbiji priznaju nezavisnost i #5 obavezuju je na davanje pune verske , politi"ke i pravne jednakosti pripadnicima svih religija. Posle me!unarodnog priznanja dravne nezavisnosti Srbije na Berlinskom kongresu #878. godine postojao je kanonski osnov da autonomna Srpska pravoslavna crkva prizna se sa statusom autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Ni$ifor Du"i$je bio u pravu kada je pisao: Srpska crkva u srpskoj nezavisnoj dravi nije mogla ostati zavisna, ma i nominalno, od druge crkvene vlasti #6 izvan Srbije. Dravna samostalnost Srbije je bila glavni motiv za priznavanje (obnovu) autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve u Srbiji. Poznato je da je turski sultan Mustafa III sa fermanom #766. godine ukinuo autokefalnu Pe$ku patrijariju (SPC) prisajedinivi njene eparhije Carigradskoj patrijariji. O novostvorenom stanju morala je Carigradska patrijarija voditi ra"una. Potrebno je bilo da Carigradska patrijarija uvai nacionalno pravo srpskog naroda da ima u svojoj me!unarodno priznatoj dravi Srbiji svoju autokefalnu crkvu, baziraju$i se na #7. kanonu Halkidonskog sabora (45#) koji glasi: Ako je carskom vla$u osnovan novi grad, ili se unaprijed osnuje, u takvome slu"aju razre!enje crkvanih oblasti neka slijedi razre!enju dravnom i #7 gra!anskom , kao i na 38. kanonu Trulskog sabora (69#), koji ponavlja zavrnu naredbu #8 Halkidonskog sabora. Priznanje dravne nezavisnosti Kneevine Srbije imalo je odraza na status Srpske pravoslavne crkve. Na mitropolitskaom poloaju u vreme Berlinskog kongresa nalazio se mitropolit Mihajlo za vreme koga je carigradski patrijarh Joakim III sa sinodom Carigradske patrijarije izdao 20. oktobra #879. godine tomos kojim je autonomna Srpska crkva priznata za #9 nezavisnu pravoslavnu crkvu u Srbiji. U sastav dijeceze autokefalne Srpske pravoslavne crkve u Srbiji ulazila je teritorija Srbije u vreme Berlinskog kongresa uve$ana sa prisajedinjenim krajevima na Berlinskom kongresu koji su u crkvenom pogledu predstavljali eparhije autokefalne Beogradske mitropolije. Obnova autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve #879. godine u Kneevini Srbiji bila je zna"ajna za srpski narod, jer je u svojoj me!unarodno priznatoj srpskoj dravi imao i svoju autokefalnu crkvu. Tako!e, autokefalna Srpska pravoslavna crkva u Srbiji bila je zna"ajna za pravoslavlje uopte zbog saradnje ostalih autokefalnih crkava sa Srpskom pravoslavnom crkvom u Srbiji.

#5 #6

Isto, 4#4 4#6. N. Du"i$, Istorija Srpske pravoslavne crkve, Beograd, #894, 23#. #7 N. Mila, Pravila pravoslavne crkve s tuma"enjima, knj. I, Novi Sad , #895, 369. #8 Isto, 52#. #9 R. L. Veselinovi$, nav. delo, #50.