INTERNACIONALNI UNIVERZITET U TRAVNIKU

EKONOMSKI FAKULTET TRAVNIK

SEMINARSKI RAD

BERZA, LANOVI I TRGOVINA NA BERZAMA

Mentor: Prof. dr. Rajko Kasagi Asistent : Alisa Salki

Student: Selimovi Nejra

Travnik, decembar 2013.

SADRAJ 1............................................................................................................. SADRAJ 2....................................................................................................................UVOD 3..............................................BERZE, LANOVI TRGOVINE NA BERZAMA 4..........................DRUGA UREENA TRITA PAPIRA OD VRIJEDNOSTI 5....................................................................................JAVNA TRINA ROBA 6..............................................................BERZE I BERZANSKO TRGOVANJE 7.......................................................................................MJESTO TRGOVANJA 7................................................................................ KONTROLA TRGOVANJA 8..........................................................................................................RAD BERZI 8. ...................................................................................................VRSTE BERZI 9..............................................................................................DRAVA I BERZA 9..............................................................................SIGURNOST POSLOVANJA 10..........................STATUS OSNIVAA I FUNKCIJA TRGOVCA NA BERZI 10............................................................................PRESTANAK RADA BERZE 11......................................................................................................ZAKLJUAK 12....................................................................................................LITERATURA

1.UVOD
Berza prestavlja institucionalizovano razmjensko mjesto na kojem pojedini lanovi obavljaju robnu razmjenu ili transakcije hartija od vrijednosti, a u cilju sticanja dobiti, i mjesto gdje se na osnovu njihove ponude i tranje vri vrijednovanje hartija od vrijednosti.Drugim rijeima, berza predstavlja prostor na kome se trguje dugoronim finansijskim instrumentima. Porijeklo rijei berza objanjava se u dvije varijante: 1.Rije BERZA1 potie od latinske rei BURSA kesa. Prvobitne berze bile su triste novca, mjesto gde se mijenjao domai novac za novac drugih zemalja. 2. Rije berza potie od sastanka trgovaca iz ratnih krajeva koji su se u 14. vijku sastajali u Belgiji (Briu), u to vrijeme veoma poznate porodice Van der Beurse u ijoj je zgradi obavljana trgovina hartijama od vrednosti.

Danas su berze visoko organizovane institucije, sa specifinim oblikom inkorporacije 2, odnosno one su neprofitne institucije, u vlasnitvu drave, ili uesnika u trgovini. One su ustanove sa javnim ovlaenjima, odnosno mogu donositi obavezujua pravila trgovine za uesnike i vriti kontrolu njihovog ispunjavanja. U tu svrhu, berze donose posebna pravila. Berza je relativno stara institucija trita kapitala, kako finansijskog tako i trita roba, a u novije vrijeme i trita radne snage ( berza rada ), Polazei od organizacije,naina rada, poslovnih aktivnosti i upravljanja, savremena berza predstavlja prema propisima organizovano i regulisano stalno mjesto ( prostor ) na kome se u odreeno vrijeme i na utvren nain obavlja kupovina i prodaja zamjenjive,tipizirane ili standardizovane robe i upravljanja poslovnim transakcijama. Pod robom se podrazumjeva novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine, ukljuujui i usluge. U odnosu na predmet trgovanja,berze se dijele na: berze efekata, novane ( valutne ), robne ( produktne ), berze usluga i mjeovite. U okviru svake od tih vrsta mogu biti opte i specijalizovane.

www.studenti.rs

Inkorporacija-pojam kojim se u pravu vrijednosnih papira oznauje odnos izmeu papira (isprave) i prava koje iz te isprave (papira) proizlazi.

1. BERZE, LANOVI TRGOVINE NA BERZAMA 2.1 BERZE

Prema pravnoj strukturi i odnosu drave postoje, tri tipa berzi. Prvi tip su berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi dionikog drutva. Drugi tip predstavlja berze javnopravnog karaktera osnovane aktom drave koja djelimino participira u kapitalu berze i uestvuje u upravljanju. I trei tip su berze mjeovitog karaktera gdje su osnivai privatnopravna lica, uz obezbjeenje nadzora od strane drave (odreuje komesara za nadzor ).

U naem pravu cjelovitije je zakonski regulisana materija berze efekata ( hartija od vrijednosti ) , a djelimino robna berza. Berza efekta se moe organizovati kao opta , za promet svih vrsta hartija od vrijednosti ili specijalozovana, za promet pojedinih vrsta trgovakih efekata. Berza je subjekt privatnopravnog karaktera i osniva se u formi akcionarskog drutva3. Uz odobrenje komisije, berzu moe osnovati najmanje pet lica sa statusom profesionalnih posrednika ( brokera ) . Berza nije profitna institucija koja dividende isplauje lanovima, nego ih koristi za unapreivanja rada berze. Zakonski minimum osnovnog kapitala za berzu efekta jeste 200.000 KM koji je podijeljen na redovne dionice, na ime, a svaka dionica daje pravo na jedan glas.Dioniari berze su iskljuivo lanovi, sa jednakim brojem akcija, koje ne mogu transfesirati (prenositi) dok traje lanstvo. Inae, lanstvo na berzi moe prestati: dobrovoljno, oduzimanjem dozvole profesionalnog posrednika, iskljuenjem iz lanstva i smru. (ZVP,l. 58 )

Berza obavlja sljedee poslove: organizuje povezivanje ponude i tranje hartija od vrijednosti: osigurava informacije o ponudi, tranji i trinoj vrijednosti papira. Moe obavljati i druge poslove po ovlatenju komisije za vrijednosne papire. Organi berze su: skuptina koju ine svi dioniari ( lanovi berze ), nadzorni odbor i uprava, sa nadlenostima koje inae ti organi imaju kod akcionarskih drutava. Osnovni organizaciono-pravni akt berze je statut. Pored statuta, pravilima berze utvruje se njeno poslovanje. (ZVP, l. 54,72,76 )
3

Akcionarsko drutvo ili deoniarsko drutvo je trgovako drutvo sa osnovnim kapitalom podeljenim na izvjestan broj akcija sa jednakim iznosima

2.2 DRUGA UREENA JAVNA TRITA PAPIRA OD

VRIJEDNOSTI

Profesionalni posrednici mogu ugovorom uspostavljati druga javna trita vrijednosnih papira. Trita posluju po unaprijed utvrenim pravilima koja odobrava komisija za vrijednosne papire, kojoj obavezno dostavljaju izvjetaje o zakljuenim poslovima. Javna trita su obavezna obezbjediti, u domaim dnevnim listovima, pune informacije o vrijednosnim papirima sa kojima se trguje na njima ( ponude za kupovinu i prodaju, podatke o zakljuenim poslovima broju i cijeni papira ). ZVP, l.83

2.3 JAVNA TRITA ROBA

Pored robne berze, koja se formira kao poseban poslovni subjekat, postoje i druga organizovana, javna trita na kojima se prodaju robe u neutralnom stanju. Mogu se organizovati kao posebni pravni subjekti i dijelovi trgovakih drutava, koja obavljaju i druge djelatnosti. Zajedniko za sva ova trita jeste: predstavljaju posebno odreene i opremljene prostore ( mjesta ) na kojima se obavlja kupovina i prodaja roba i vre drugi poslovi. Poslovanje se obavlja po unaprijed utvrenim pravilima ( kuni red, pijani red ) saglasnost na pravila daje nadleni dravni ogran optine, odnosno kantona ( ZOT,l. 22-28 ). Na nekim od njih trgovina se odvija redovno ( svakodnevno ), dok se na drugim obavlja povremeno. Organizovana trita za promet roba su: Aukcije4: na kojima se javno i organizovano vri prodaja robe na aukcijskim mjestima, putem nadmetanja Trnice na veliko i trnice na malo (pijace): na kojima se prodaju, po pravilu, poljoprivredno prehrambeni proizvodi i vre drugi poslovi, uobiajeni u prometu (skladitenje, iznajmljivanje prostora, prevoz ). Mogu biti specijalizovane na kojima se prodaju odreene vrste roba ( rabljeni automobili, tehnika oprema ). Trni centri su organizovana trita za prodaju robe na malo Sajmovi su povremeno organizovana trita na kojima se vri prezentacija roba po sistemu uzroka i vri zakljuivanje poslova. Organizuje se u skladu sa kalendarom sajmova uz kordinaciju privrednih komora ( ZOT ,l 22-29)

Sajmovi
4

Aukcija je najprecizniji postupak odreivanja cijene, budui da se svaka ponuena roba prodaje po najvioj cijeni koju trenutno moe postii na tritu.

2.4. BERZE I BERZANSKO POSLOVANJE

Ciklus trgovine na berzi obuhvata tri osnovne faze. Prva faza se realizuje van berze, u odnosima investitora i berzanskog posrednika-lana berze. Ovaj odnos se uspostavlja otvaranjem rauna hov i rauna novanih sredstava budueg investitora kod berzanskog posrednika, kao i davanjem naloga za kupovinu ili prodaju odreenog finansijskog instrumenta. Druga faza predstavlja realizaciju naloga, odnosno kupovinu ili prodaju finansijskog instrumenta na berzi ili OTC tritu i utvrivanje cijene fin. instrumenta. Trea faza ponovo prenosi ciklus van berze u obraunsku instituciju, gdje se obavlja obraun. Trgovina na berzi, u ranijem periodu, obavljala se neposrednim odnosom buduih investitora i berzanskog posrednika, fizikom razmjenom papira za novac. Savremena trgovina pretpostavlja da investitora koristi raun hartija od vrijdnosti kod berzanskog posrednika. Investitor daje instrukciju berzanskom posredniku da kupi ili proda odreeni finansijski instrument, i ova instrukcija se naziva nalog (Order). Koji e nalog dati, zavisi od investitora, odnosno od njegove investicione strategije. Registracija i dobijanje dozvole za prodaju odnosno kotacija istih na berzi i u okviru zvaninog berzanskog trita je postupak koji je definisan u okviru svake berze. Drugim rijeima, formiranje cijene po kojoj se finansijski instrument prodaje ili kupuje na berzi, polazei od naloga klijenata, zove se kotacija.5 Cilj ovog postupka je da potencijalne investitore zatiti od informacione asimetrije, od lanih informacija koje moe plasirati emitent. Dozvola za prodaju efekata na zvaninom berzanskom tritu izdaje se na pismeni zahtjev emitenta koji se uvijek podnosi zajedno sa odabranom bankom kao posrednikom. Nakon izvrene registracije i izdate dozvole za prodaju, pristupa se uvoenju efekata na berzu.

www.wikipedia.org

2.5 MJESTO TRGOVANJA

Definicija berze sadri tri osnovna elementa: mjesto na kojem se trguje, predmet trgovanja i nain trgovanja. Prvi element, mejsto trgovanja, razvijao se od trnice do globalne elektronske mree. Poetak je bio isti, od antike do novog vijeka, kada su trgovci otvoreni prostor gradskih trgova i sajmita zamjenili prvo gostionicama, a zatim i posebnim zgradama. Sve do pocetka 20. vijeka, za svaku berzu mogla se kao sinonim upotrijebiti adresa zgrade u kojoj je smjetena. Uvijek na istom mjestu i u isto vrijeme, bilo je pravilo koje je pratilo berzansku trgovinu. Nagli razvoj kompjuterske tehnologije dozvolio je, od poetka sedamdesetih godina prolog vijeka, da se pomenuto pravilo pone zamenjivati novim: stalno i svuda. Kako bi svojim lanovima obezbjedile to povojnije uslove za poslovanje, razvijene berze poele su da se povezuju kompjuterskim vezama, koje su dozvolile da se svake od njih moe trgovati na bilo kojoj drugoj berzi koja se nalazi u mrei. Jedna od poznatijih berzanskih mrea je GLOBEX, koju su stvorile dve cikake i po jedna parika i londonska berza, a ciji je pun naziv: Globalna berza, govori sam za sebe o smanjivanju znaaja odreenog mjesta za sadanji stepen razvoja berzanske trgovine.

2.6 KONTROLA TRGOVANjA

Kontrola trgovanja je nastala zbog sigurnosti trgovanja i na njoj dan-danas. Pravila ponaanja na berzi veoma su striktna i obuhvataju svaku pojedinost, od samog isticanja ponude i tranjenje, i zakljuivanja poslova, do etnikog kodeksa posrednika.Nadleni berzanski ogrgani vode rauna o primjenjivanju i potovanju. to se same berze tie, najvea kazna je iskljuenje iz trgovanja, ali zahvaljujui dravi kazna za prestupe na berzi povlai i mnoge otrije mjere za koje su nadleni dravni organi. Arbitraa predstavlja neku vrstu prvostepenog berzanskog suda, ije odluke vae za igrae na berzi. lanove arbitrae obino biraju osnivai berze, a esto su naimenovani i od strane dravnih organa. Kontrola se ne zaustavlja samo na onima koji trguju ve i obuhvata i ono ime se trguje. Sigurnost trgovanja zahtjeva da se tano zna kojeg kvaliteta je ono ime se trguje i za to postoje posebna radna tijela odnosno listing. Na osnovu stava ovih komisija hartije se uvode u trgovanje. Hartije koje izdaju drave uvijek se smatraju najkvalitetnijim i na amerikim berzama se nazivaju "blue chips"6 po plavim etonima.

www.primera.e-sim.org

2.7 RAD BERZE

Organizacija berze slina je koncetrinim krugovima, u ijem centru se nalazi sama berza sa svojim slubama i prateim organizacijama i institucijama, koje su neophodne da bi se ostvario i odrao berzanski nain trgovanja. Od tog centra iri se, krug po krug, razliiti akteri u lancu berzanskog trgovanja. Akteri u krugu najbliem centru najmalobrojni su u odnsu na ostale krugove, ali imaju najvea prava, kada je rije o trgovanju na berzi. Najiri krug predstavlja samo trite na kome je berza iznikla i na kome djeluje. Stepen ovlaenja opada u svakom narednom krugu, onako kako se on udaljava od centra. Kao kada se baci kamen u vodu: talas koji se stvori odmah do kamena je najai i najmanji, a prema periferiji raste u irinu , ali mu snaga opada.

2.8 VRSTE BERZI

Prvo su nastale berze hartije od vrijednosti. Ovo umnoavanje hartija je vezano za velike trgovake poduhvate koji su se finansirali prikupljanjem sredstava preko hartija koje su bile garancija. Kada su se trgovci vratili sa putovanja oni su predloili povjeriocima da im daju kamatu i da podjele sa njima dobit naspram uea i da nastave sa obrtanjem novaca. Poto je to tada bilo vrlo unosno ljudi su pristajali i tako postajali uesnici u preduzeu, a tako se formirala i prva vlasnika hartija od vrijednosti akcija. Robne berze su prve formirale terminske ugovore. BERZE SE DIJELE : 1. prema vrsti artikla kojim se na njima trguje na: a) berze hartije od vrijednosti., (efektne berze) triste kapitala b) devizne berze gdje se usklauje ponuda i tranja deviza i utvruje devizni kurs valuta c) robne ili produktivne berze kao trite odreenih tipiziranih proizvoda d) berze usluga kao trite osiguranja i iznajmljivanja brodskog prostora 2. prema obliku poslovanja na: a) berze za prometne (spot, kasa) poslove i b) berze za terminske i specijalne terminske poslove (fjuersi, svopovi, opcije) 3. prema prisutnosti na: e) berze na kojima su uesnici prisutni f) kompjuterske berze 4. prema sjeditu na: g) inostrane h) domae

2.9 DRAVA I BERZA

Berza je prvobitno nastala bez pomoi drave, ali bez nje nije mogla da se razvija. Drava je omoguila dva kljuna principa sigurnost i povjerenje.U okviru berze drava se pojavljuje dvojako. Preko dravnih i paradravnih formacija, fondova i preduzea ona direktno uestvuje u trgovini i to onim predmetima i u vremenu kada je to kljuno za funkcionisanje privrede u cjelini. U tom nastupu drava svakako uiva mogunosti drukijeg pristupa procesu trgovanja, ali se u osnovi podvrgava osnovnim pravilima berzanskog poslovanja.Drugi nain ulaska drave na berzu je u ulozi kontrolora. Ova djelatnost je postala neophodna jer su dogaanja na berzama poprimila multiplikatorski efekat. Kao to utie na usavravanje okruenja, isto tako su bile mogue negativne pojave koje su prijetile da se proire u koncentrinim talasima na cijelu ekonomiju. Primjer: kraj njujorke berze i britanski zakon Bubble Act kojim drava preuzima na sebe kontrolu.Vremenom odnosi izmeu drave i berze postaju sloeniji to je stvorilo neophodnost formiranja posebnih organa-posrednika izmeu drave i berzi komisije. Njena nadlenost je zatita ireg okruenja od onoga to se deava na berzi, ali i zatitu berze od pretjerane regulacije drave. Postoji prag koji drava ne smje prei a to je autonomnost berze kao institucije koja sama regulie osnovne pojedinane odnose i institucionalizuje ih. Berza i drava su dva sistema koji se prepliu ali ni jedan ne smije da bude hijeararhijski nadreen drugom jer to ugroava njihove osnovne funkcije.

2.10 SIGURNOST POSLOVANJA

U procesu institualizacije sigurnosti mogu se razlikovati dva procesa:

Prvi podrazumjeva napor onih koji su se udruili u berzu da osiguraju svoju djelatnost i netrine rizike svedu na minimum, u tom smislu izgrauju se propratne djelatnosti: provjera emitentovih hartija od vrijednosti, kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe, osiguranje i ugrauju ih u pravila berze. Drugi je vezan za aktivnost drave prema berzi. Velike krize, slomovi, koje su ugroavale berze u samoj njihovoj osnovi, udarajui na povjerenje onih koji igraju na berzi kao i na samu sigurnost poslovanja povukle su dravu da se ukljui u neke oblasti koje su se do tada smatrale domenom autonomnog berzanskog prava. Taj proces je poeo osnivanjem Komisije za hartije od vrijednosti (SEC Securities and Exchange Comission) koja se preslikala u druge nacionalne sisteme.

2.11 STATUS OSNIVAA I FUNKCIJA TRGOVCA NA BERZI

Berza je takva instiucija kod koje je funkcija trgovca-posrednika odvojena i stavljena iznad statusa osnivaa-vlasnika. Kod veine berzi ovo se poklapa, a ako ne status osnivaa stoji u drugom planu. Najvea korist koju neko preduzee kao osniva berze moe da ima je ulazak u prvi krug trgovanja bilo direktno bilo preko ovlaenih igraa. Dividenda7 se rijetko raspodeljuje akcionarima i to takoe podstie drava radi ulaganja u stalni razvoj berzanskog trita koje je od vitalne vanosti za privredu i ekonomiju zemlje. Ukoliko bi se, na osnovu uloge vlasnika, izvlaila korist ovo jednostavno trite bi prestalo da postoji jer jedinu povlasticu koju ono priznaje je umjenost trgovanja i pouzdanost poslovanja. lanu berze je osnovna korist to bolja organizacija trgovanja iz koje on vue dobit za sebe igrajuci na berzi. Ako, znai eli uspjeno da posluje mora da ostvari dobit na berzi i prije godinje podjele dividendi na osnovu posjedovanja akcija berze. Sukob je est izmeu vlasnika i lanova. Prvi uvijek misle da su dividende niske a drugi imaju oseaj da su njihovi poslovni interesi potisnuti u drugi plan. To se deava sve dok se status vlasnika i posrednika ne spoje u jedno.

2.12 PRESTANAK RADA BERZE

Berza moe prestati na vie naina i to je: 1. kada skuptina berze odlui o prestanku berze, 2. kada se broj akcionara smanji ispod zakonom propisanog broja, a berza u roku od 3 mejseca ne ispuni zakonom propisane uslove u pogledu broja akcionara,3. ako organ koji je donio rijeenje o izdavanju dozvole za osnivanje i dozvolu za rad berze, utvrdi da je reenje dato na osnovu lanih podataka i 4. kada se kontrolom poslovanja berze utvrde nepravilnosti u radu, zbog kojih je organ koji je izdao dozvolu za rad berze oduzeo izdatu dozvolu.U navedenim sluajevima, pokree se postupak likvidacije berze, odnosno berza ide u steaj, a u skladu sa Zakonom o prinudnom poravnanju, steaju i likvidaciji8. Iz steajne mase prvo se podmiruju obaveze berze, a ostatak pripada akcionarima srazmjerno njihovom ueu u imovini berze.

Dividenda je dio dobiti dionikom drutvu koji se isplauje vlasnicima dionica, dakle vlasnicima kompanije

Likvidacija je izraz kojim se opisuje postupak prilikom koga prestaje postojati poduzee, a njegova imovina i sredstva se dijele drugim fizikim i pravnim licima.

10

ZAKLJUAK
Da bi se mogle iskoristiti sve prednosti i eliminisati slabosti finansiranja pomou hartija od vrijednosti, potrebno je stvoriti institucionalni okvir. A to se odnosi na postojanje kontinuelnog trita hartija od vrijednosti kako bi se obezbjedila likvidnost hartija od vrijednosti. Organizovano trite kapitala doprinosi da se ograniena dugorona finansijska sredstva lociraju na najbolje raspoloive investicione alternative. Takoe, funkcija berze je i da utvruje i publikuje cijene hartija od vrednosti. Organizovano trite kapitala prua mogunost velikim i progresivnim preduzeima da direktno animiraju tednju pojedinaca, drugih preduzea i i finansijskih institucija za svrhe finansiranja njihovih kapitalnih ulaganja. Naoj zemlji je potreban moderan i efikasan finansijski sistem, koji e bez potekoa komunicirati sa svijetom, ali e istovremeno biti odraz naih potreba i naeg nivoa razvijenosti. Potrebe naih privrednih subjekata e nakon okonanja procesa privatizacije privrede rasti a upotreba hartija od vrijednosti e imati presudan znaaj. Da bi se dostigli pomenuti ciljevi uslovi su stabilan novac, razvijena struktura finansijskih institucija ( komercijalne banke, tedionice i zajedniki fondovi ), finansijske kompanije, raznovrsni brokeri i dileri, institucionalni investitori ( penzioni fondovi ), osiguravajua drutva i sl.

11

LITERATURA:
- Poslovno pravo I dio, N.N autor - www.studenti.rs - www.poslovni.hr - www.wikipedia.org

- www.limun.hr
- www.primera.e-sim.org

12