Menadzment Plan Prirodnog I Kulturno-Istorijskog Područja Kotora

MINISTARSTVO KULTURE
PRIJEDLOG
Menadment Plan
PRIRODNOG I KULTURNO - ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
CETINJE, decembar 2011. godine
MINISTARSTVO KULTURE
Menadment Plan
PRIRODNOG I KULTURNO - ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
CETINJE, decembar 2011. godine
MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
SADRAJ
STRANA
11 15 17 17 18 18 19 23 24 24 24 27 31 35 37 37 37 39 42 43 47 49 52 52 52 52 57 59 60 61 61 61 62 63 64 64 68 68 68 68 69 70 72 74 74 75 76
SADRAJ
1. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. SAETAK UVOD STATUS PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA KRITERIJUMI IZUZETNA UNIVERZALNA VRIJEDNOST ZATIENOG PODRUJA INTEGRITET I AUTENTINOST GRANICE PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
3. MENADMENT ZATIENOG PODRUJA 3.1. CILJ MENADMENT PLANA 3.2. STATUS PLANA 3.3. GENEZA IZRADE MENADMENT PLANA 4. VIZIJA 5. OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA ZATIENOG PODRUJA KOTORA 6. RAZVOJ PODRUJA 6.1. ISTORIJSKI RAZVOJ 6.1.1. Praistorija i antika 6.1.2. Srednji vijek 6.1.3. Period izmeu srednjeg vijeka i savremenog doba 6.1.34. XX vijek i poetak XXI vijeka 6.2. EKONOMSKI I DRUTVNI RAZVOJ I NAIN IVOTA 6.3. URBANI RAZVOJ 7. VRIJEDNOSTI ZATIENOG PODRUJA KOTORA 7.1 KULTURNE VRIJEDNOSTI 7.1.1. Nepokretna kulturna batina 7.1.1.1. Kulturno-istorijske cjeline 7.1.1.1.1. Stari grad Kotor 7.1.1.1.2. Perast 7.1.1.1.3. Risan 7.1.1.1.4. Dobrota 7.1.1.1.6. Orahovac 7.1.1.1.7. kaljari 7.1.1.1.8. Muo 7.1.1.1.9. Pranj 7.1.1.1.10. Stoliv 7.1.1.1.11. Kostanjica 7.1.1.1.12. Morinj 7.1.1.1.13. Lipci 7.1.1.1.14. Strp 7.1.2. Kulturno istorijski objekti 7.1.2.1. Period od 3.500 g.p.n.e. do IX vijeka 7.1.2.2. Period od IX do XV vijeka 7.1.2.3. Period od XV do XVII vijeka 7.1.2.4. Period od XVII do XIX vijeka 7.1.2.5. Period od XIX do XX vijeka 7.1.3. Pokretna kulturna batina 7.1.3.1. Knjini fond 7.1.3.2. Tekstilni fond
SADRAJ
STRANA
76 78 78 78 79 80 80 81 82 82 84 84 84 86 86 87 89 91 93 94 97 99 100 101 102 104 106 109 109 112 112 117 118 120 120 120 120 121 121 122 122 122 123 123 124 124 127 127 129 129 130 7.1.4. Nematerijalna kulturna batina 7.1.4.1. Pozorino stvaralatvo 7.1.4.2. Muziko stvaralatvo 7.1.4.3. Knjievno stvaralatvo 7.2. PRIRODNE VRIJEDNOSTI 7.2.1. Floristiko-faunistiki aspekt 7.2.2. Akvatorij 7.2.3. Zona morskog dobra 7.2.4. Zatiena prirodna dobra 7.3. VRIJEDNOSTI I KARAKTERISTIKE KULTURNOG PEJZAA 7.3.1. Integritet i kohezija opte strukture pejzaa 7.3.1.1 Horizontalna struktura 7.3.1.2 Vertikalni profil pejzaa 7.3.2 Vizuelni reperi pejzaa 7.3.3 Specifine zone pejzaa 7.4. ZATIENA OKOLINA 7.4.1. Obuhvat i granice zatiene okoline 8. STANJE PODRUJA I KLJUNA PITANJA MENADMENTA 8.1. POLITIKI, DRUTVENI I PRAVNI OKVIR ZATITE 8.1.1. Normativni okvir 8.1.2. Institucionalni okvir 8.1.3. Saradnja javnog sektora sa privatnim sektorom i nevladinim organizacijama 8.1.4. Pravo svojine i upravljanje 8.1.5. Finansiranje 8.1.6 Realizovani i planirani projekti 8.1.7. Prostorno Planska dokumentacija 8.1.7.1. Negativne promjene u prostoru nastale odsustvom primjene principa integralne zatite Podruja 8.1.7.2. Najtipiniji primjeri devastacije prostora zatienog podruja 8.2. STANJE KULTURNE BATINE 8.2.1. Konzervatorski pristup nakon zemljotresa iz 1979. godine 8.2.2. Stanje kulturne batine u XXI vijeku 8.2.3. Odravanje Podruja 8.3. STANJE PRIRODNE SREDINE U ZATIENOM PODRUJU 8.3.1. Kvalitet vazduha 8.3.2. Kvalitet zemljita 8.3.3. Kvalitet vode 8.3.4. Kvalitet kupalita 8.3.5. Zagaenja prirodne sredine 8.4. INFRASTRUKURA ZATIENOG PODRUJA 8.4.1. Komunalna infrastruktura zatienog podruja 8.4.1.1.Vodosnabdijevanje 8.4.1.2. Otpadne vode 8.4.2. Elektroenergetska infrastruktura 8.4.3.Telekomunikaciona infrastruktura 8.4.4. Saobraajna infrastruktura 8.5. TURIZAM 8.5.1. Menadment u turizmu 8.6. KADROVSKI POTENCIJAL I EDUKACIJA 8.6.1. Kadrovski potencijal 8.6.2. Edukacija
MENADMENT PLAN PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA
SADRAJ
STRANA
131 134 135 137 138 138 139 140 144 145 147 149 149 152 153 154 154 155 155 156 156 156 156 157 158 158 158 159 159 160 160 160 160 160 161 163 163 163 164 165 177 187 9. ODRIVO KORIENJE POTENCIJALA PODRUJA SVJETSKE BATINE 9.1. NAUKA I OBRAZOVANJE 9.2. TURIZAM 9.3. POMORSTVO I SAOBRAAJ 9.4. RIBARSTVO 9.5. MARIKULTURA 10. FAKTORI I RIZICI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI PODRUJA KOTORA 10. 1. FAKTORI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI 10.2. Prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija sa najtipinijim primjerima devastacije prostora 10.2.3. RIZICI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI 11. SMJERNICE, MJERE, REIM I KONCEPT ZATITE KULTURNIH I PRIRODNIH VRIJEDNOSTI 11.1. Odrivi koncept zatite 11.2. Generalne smjernice, mjere i reim zatite kulturne i prirodne batine 11.3. Smjernice za integralnu zatitu 11.3.1. Prirodno i kulturno- istorijsko podruje Kotora 11.3.2. Stari grad Kotor 11.3.3. Dobrota 11.3.4. Orahovac i Drain vrt 11.3.5. Perast 11.3.6. Risan 11.3.7. Strp 11.3.8. Lipci 11.3.9. Morinj 11.3.10. Kostanjica 11.3.11. kaljari 11.3.12. Muo 11.3.13. Pranj 11.3.14. Stoliv 11.3.15. Smjernice za zatitu zatiene okoline Podruja Kotora 11.4. Smjernice za smanjenje rizika 11.4.1.Smanjenje seizmikog rizika 11.4.2. Smanjenje rizika od poara 11.4.3. Smanjenje rizika od poplava 11.4.4.Smanjenje rizika od brodskih havarija i ekolokih akcidenata 12. IMPLEMENTACIJA 12.1. ODGOVORNOST I ADMINISTRACIJA 12.2. UPRAVLJAKO TIJELO 12.3. FINANSIRANJE I SREDSTVA 12.4. REVIZIJA I MONITORING MENADMENT PLANA 13. LOGIKI OKVIR MENADMENT PLANA 14. AKCIONI PLAN LITERATURA
Kotor je ivi muzej, zato njegove spomenike treba sauvati za budue generacije, jer izuzetno malo je mjesta na svijetu gdje se moe nai toliko spomenika kulture kao u ovom gradu. Amadou Mahtar MBow, generalni direktor UNESCO od 1974 do 1987. Boka izgleda kao gomila velikih bisera, koje niko ne moe ukrasti, jer su toliko veliki da se ne mogu sakriti. Dord Gordon Bajron, engeski pjesnik (1788-1824) ...uli smo u Boku Kotorsku, duboko izuvijanu prirodnu luku o kojoj ovjek ita itavog ivota; nalik na norveki fjord, bila je u poreenju s nekim drugim predjelom ono to je balet prema obinom koraku. Rebeka Vest, britansko-irski pisac (1892-1983) Krajevi kao i mnoga bia imaju duu;.....da je ovo najljepi kraj na svijetu, ali mnogi su uza sve divljenje otili sa osjeanjem, da je pejza Boke neovjean....Tuan je ovjek jer tako rijetko osjea pravi glas prirode a njegova se malenkost vidi u tome, to je i preve nastojao da prirodu savlada, dopuni i poljepa. Ima dubokog smisla izreka Bernard Shaw-a da bi ovi predjeli izgubili znaenje, kad bi postali rivijera. Frano Alfirevi, hrvatski pjesnik (19031956)
10
SAETAK
11
12
SAETAK
1. SAETAK
Prirodno i kulturno-istorijsko podruje Kotora je upisano na Listu svjetske batine UNESCO zbog svojih izuzetnih prirodnih i kulturnih vrijednosti. U srednjem vijeku, ova prirodna luka, na obali Jadrana, bila je vano umjetniko i trgovako sredite sa vlastitim uvenim graditeljskim i ikonopisnim kolama. Skladna interakcija istorijskih gradova sa pejzaom i njegov politiki, komercijalni i kulturni znaaj su neki od kriterijuma za definisanje univerzalnog znaaja Podruja. Zatita, ouvanje i razvoj ovog sloenog kulturnog pejzaa je pravi izazov. Status Svetske batine podrazumijeva dugoronu posveenost svih koji su ukljueni u taj proces. Stoga, osnova mora biti zatita i ouvanje izuzetnih univerzalnih vrijednosti na principima odriviog razvoja za sadanje i budue generacije. Glavni cilj Menadment plana je da osigura djelotvornu zatitu i pobolja znaaj podruja Svjetske batine, putem ustanovljenja jednog sveobuhvatnog mehanizma upravljanja. To je prije svega strateki plan, koji postavlja okvir za integrisano i proaktivno upravljanje, koji promovie vrijednosti, resurse batine i njihovo korienje. Menadment plan se bavi identifikacijom, opisom i menadmentom svih aspekata podruja Svjetske batine. Plan identifikuje sve ono to je znaajno u vezi s podrujem, prepoznaje izazove i prijetnje, predlae politike, daje smjernice i mjere u cilju ouvanja i unaprjeenja ovih vrijednosti. Poglavlje 2 sadri status podruja, integritet i autentinost, izuzetnu univerzalnu vrijednost, kao osnovno polazite za koncept zatite podruja Svjetske batine, te granice zatienog podruja. Poglavlje 3 sadri cilj, pravni status plana i proces njegove izrade.
U poglavljima 4 i 5 prezentirana je Vizija za petnaestogodinji period i opti ciljevi upravljanja Podrujem Svjetske batine. Budui razvoj Podruja mogu je putem promocije dinamine, ivue multikulturalne zajednice, koja potuje i unaprjeuje svoje nasljee. Razvoj e biti temeljen na skladnoj interakciji izmeu kulturnog i prirodnog nasljea i savremenog razvoja. Opti ciljevi Menadment plana ukljuuju jaanje pravne i institucionalne infrastrukture i osiguranje njene efikasnosti, integralnu zatitu kulturne i prirodne batine, jaanje kadrovskih potencijala. U Poglavlju 6 opisani su istorijski, drutveno-ekonomski i urbani razvoj Podruja, sa posebnim osvrtom na nain ivota lokalne zajednice. Plan u Poglavlju 7 identifikuje i sistematizuje izuzetne kulturne i prirodne vrijednosti, kulturni pejza i zatienu okolinu, to je osnov za planiranje mjera zatite i prepoznavanje njihovih potencijala za razvoj Podruja. Poglavlje 8 bavi se kljunim pitanjima od kojih zavisi razvoj Podruja. U tom smislu prepoznata su najznaajnija pitanja koja se odnose na politiki, drutveni i pravni okvir, kao i stanje Podruja. Poglavljem 9 date su smjernice za razvoj Podruja kroz odrivo korienje njegovih glavnih potencijala.
13
SAETAK
U Poglavlju 10 identifikovani su trenutni i budui faktori i rizici koji ugroavaju vrijednosti, meu kojima posebno mjesto zauzima nekontrolisana urbanizacija.
Poglavlje 11, najoperativniji dio Menadment plana, definie smjernice, mjere, reim i koncept zatite kulturnih i prirodnih vrijednosti, koji za cilj imaju zatitu, ouvanje i unaprjeenje Podruja, pri emu su, pored odrivog koncepta zatite i generalnih smjernica, date i detaljne smjernice za integralnu zatitu, ime ovo poglavlje ine najznaajnijim dijelom Menadment plana, u smislu opravdanja razloga zbog kojih se pristupilo njegovoj izradi i donoenju. Plan u Poglavlju 12 daje neophodne mehanizme i aktivnosti znaajne za njegovu implementaciju, a u poglavlju 13 dat je logiki okvir Menadment plana. Akcioni plan, Poglavlje 14, sadri prioritetne zadatke i mjere u kratkoronoj, srednjoronoj i dugoronoj perspektivi, sa nosiocima aktivnosti i indikatorima.
14
UVOD
15
16
UVOD
2. UVOD
2.1 STATUS PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA
Izuzetan kvalitet graditeljstva starih gradova i ansambala, brojnih palata i crkava, te vrijednosti arheolokih lokaliteta, na priobalnom prostoru Kotorsko-risanskog zaliva, bili su osnov da srednjevjekovni gradovi Stari grad Kotor i Perast, ve 1948. godine, budu zatieni kao istorijske cjeline, a mnogi pojedinami objekti, kapetanske palate i crkve, u periodu od 1948-1991. godine, dobiju status spomenika kulture, odnosno kulturnog dobra. Prirodno i kulturno-istorijsko podruje Kotora (u daljem tekstu: Podruje Kotora) je zbog izuzetnih prirodnih i kulturnih vrijednosti upisano na Listu svjetske batine UNESCO, 26. oktobra 1979. godine. Upravo, dobijanje meunarodnog statusa, dalo je presudan doprinos da se integritet i autentinost kulturnih dobara, i pored ljudskih devastacija i prirodnih katastrofa, sauva do dananjih dana. Status Svjetske batine podrazumjeva privilegovano mjesto u zajednici 936 podruja, lokaliteta i gradova nae planete, koji posjeduju izuzetne univerzalne kulturne i prirodne vrijednosti, od znaaja za cijelo ovjeanstvo koje ih i batini. Meunarodna organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO) obavlja monitoring stanja, procjenjuje preduzete mjere i mogue posljedice na integritet prirodne i kulturne batine, podnosi izvetaje Meunarodnom izvrnom komitetu i nadlenim dravnim vlastima, prua savjetodavnu pomo imaocima kulturnih dobara pri rjeavanju strunih dilema i metodolokih pitanja. Takav meunarodni status i njegova odrivost poziva i obavezuje sve strukture drutva na primjenu meunarodnih propisa i standarda za zatitu svjetske batine, sadranim u meunarodnim dokumentima, odlukama i preporukama UNESCO, a posebno u konfliktnim situacijama koje prijete da ugroze zatieno svjetsko dobro. Meutim, meunarodni status Podruja Kotora, kao kulturnog dobra Svjetske batine ne znai zauvijek podarenu privilegiju, ve moralnu i civilizacijsku obavezu i ansu sadanjih generacija, potomaka i sljedbenika da doprinesu njegovom ouvanju, unaprjeenju i valorizaciji. Ustanovljavanjem efikasnih mehanizama upravljanja zatienim podrujem i promovisanjem njegovih univerzalnih vrijednosti, status Svjetske batine se koristi kao strateki potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana. Zbog toga, politika upravljanja mora obezbjediti da naslijeena batina postigne aktivnu funkciju u kolektivnom ivotu, da integrie dostignua naeg vremena sa vrijednostima prolosti i prirodnim dobrima.
2.2
KRITERIJUMI
Kriterijum I - Kulturno dobro koje predstavlja jedinstveno umjetniko i estetsko dostignue, remek djelo ovjekovog stvaralakog duha Iako brojni kulturno istorijski objekti i kulturno istorijske cjeline u Kotorsko Risanskom zalivu (crkve, palate, fortifikacije) posjeduju istinske arhitektonske vrijednosti, ni jedan od njih pojedinano ne ispunjava kriterijum izuzetne univerzalne vrijednosti. Njihov poloaj na obali Zaliva, harmonija koju ine sa prostorom, kao i to su dio gradova koji imaju veliki znaaj, je ono to doprinosi i ini ih prihvatljivim za nominaciju izuzetne univerzalne vrijednosti. Kriterijum II - Kulturno dobro koje je izvrilo znaajan uticaj na svjetsku kulturu, na razvoj arhitekture, vajarstva, parkova i uredjenje pejzaa, primijenjenih umjetnosti ili naselja.
17
UVOD
Glavna spona Venecije sa junim dijelom istone obale Jadrana su aristokratski gradovi kapetana, pomoraca i trgovaca. Kotor, gradovi i naselja oko njega vjekovima su predstavljali centar znaajnih kreativnih procesa u regionu. Njihova umjetnost, zlatarske i graditeljske kole ostavile su dubok trag i trajno su uticale na umjetnost podruja jadranske obale. Kriterijum III Jedinstveno, izuzetno rijetko i veoma staro Po uspjenoj harmonizaciji gradova i ambijenta Zaliva, broju, kvalitetu i raznovrsnosti kulturnih dobara i kulturne batine i po izuzetnoj autentinosti i zatiti, ovo podruje se moe smatrati jedinstvenim. Kriterijum IV Kulturno dobro koje je meu najboljim primjerima vrste graevina, koja predstavlja znaajan kulturni, drutveni, umjetniki, nauni, tehnoloki ili industrijski napredak. Kotor i Perast su primjeri jedinstvenog i ouvanog autentinog urbanizma malih gradova, prilagoenog okruenju i sa arhitekturom visokog kvaliteta. Jo od poetka IX vijeka u Kotoru i njegovom okruenju nalaze se zrela arhitektonska rjeenja, evropskog znaaja, koja su izraz kasno-antike tradicije sa rano-vizantijskim uticajima. Naroito je vana romanika umjetnost XII i XIII vijeka, iji najbolji primjeri imaju slinosti sa poznatom apulijskom arhitekturom. Kotor je bio glavni centar preko koga su romanika umjetnika rjeenja dospjela na Balkan, naroito na podruje Rake drave, gdje je stvorena jedinstvena graditeljska kola, dobro upoznata sa vizantijskim stilom.
2.3
IZUZETNA UNIVERZALNA VRIJEDNOST ZATIENOG PODRUJA
Izuzetna univerzalna vrijednost predstavlja sublimat kulturnih i prirodnih vrijednosti koji prevazilazi nacionalne granice i podjednako je znaajan za sadanje i budue generacije cijelog ovjeanstva. Podruje Kotora smjeteno je u impresivno prirodno-kulturno okruenje Boke Kotorske, koje ine etiri meusobno povezana zaliva uokvirena visokim planinama i skoncentrisana oko centralne vizuelne ose koja integrie ove elemente u izuzetan pejzani ansambl. Prema optim principima Konvencije o zatiti svjetske batine, izuzetna univerzalna vrijednost kulturno-istorijskog podruja Kotora sadrana je u kvalitetu njegove arhitekture, uspjeno ostvarenom jedinstvu gradova i naselja sa prirodnim okruenjem zaliva i u jedinstvenom svjedoanstvu uloge koju je podruje imalo u irenju mediteranske kulture na podruje Balkana. Znaajan je i kvalitet umjetnosti zanatstva itave geo-kulturne zone, koje svjedoe o jedinstvenom izrazu, nastalom sjedinjavanjem istone i zapadne kulture. Zona karsta, jedinstvena hidrografija i ekstremne klimatske promjene na vrlo malom podruju od mediteranskih do alpskih, posljedica jedinstvenih morfolokih i morfogenetskih karakteristika podruja, omoguava nastanak mnogobrojnih rijetkih i jedinstvenih vrsta flore i morske faune, to je doprinjelo da se Bokokotorski zaliv svrsta u najljepe zalive svijeta.
2.4
INTEGRITET I AUTENTINOST
Podruje Kotora, kao dio Bokotorskog zaliva, jedan je od najveih zaliva na istonoj obali Jadrana. Ukljuuje istorijski grad Kotor kao centar, grad Perast i Risan i 11 naselja uz obalu Kotorsko-risanskog zaliva, predstavljajui izuzetnu univerzalnu vrijednost, preko jedinstvene i dugorone interakcije izmeu prirodnog fenomena i ljudske djelatnosti. Ova prirodna luka, koja lei izmeu visokih planina Lovena (1749 m) i Orjena (1894 m) i brda Vrmac (340 m) je najua blizu grada Kotora (300 m iroka i 1000m visoka). Kotor je bio
18
UVOD
vaan komercijalni, politiki, kulturni i umjetniki centar tokom dugog vremenskog perioda, sa uvenim graevinama, ikonografskim i zlatarskim kolama od srednjeg vijeka. Ima veliki broj velianstvenih kulturnih dobara, brojne palate i crkve i nekoliko utvrenja meu kojima je najznaajniji Bedemi Kotora. Dugi period interakcije i razmjene izmeu kultura istoka i zapada, na ovoj maloj teritoriji, formirao je autonomni identitet, kakav ne postoji izvan ovog regiona. Poslije velikih oteenja od zemljotresa iz 1979. godine najznaajnija kulturna dobra i kulturno istorijske cjeline paljivo su restaurirane i rekonstruisane pod patronatom UNESCO, na nain kojim se ouvao njihov arhitektonski i urbani integritet i izvornost.
2.5
GRANICE PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
Podruje Kotora obuhvata Kotorsko - Risanski zaliv, sa obroncima planina koje ga fromiraju i morskim basenom, ukljuujui slijedee gradove i naselja: Stari grad Kotor, Dobrotu, Donji Orahovac, dio Gornjeg Orahovca, Drain Vrt, Perast, Risan, Vitoglav, Strp, Lipce, Donji Morinj, Gornji Morinj, Kostanjicu, Donji Stoliv, Gornji Stoliv, Pranj, Muo, kaljare, piljare. Granice prirodnog i kulturno-istorijskog podruja iz 1979. godine, utvrene na osnovu tadanjih parametara, obuhvataju ukupno 12.000 hektara kopna i 2.600 hektara morske povrine, poinju od kote 228 na Trojici i prua se u pravcu sjevera preko kote 524 do kote 768, odakle se prirodnom granicom sputa preko kote 710 do svetionika na Verigama. Granica se sa druge strane Veriga od svetionika prua u pravcu zapada preko kota 614,313,521 i izlazi na kotu 709, odakle skree prema sjeveru i izlazi na kolski put Herceg Novi Crkvice kota 1,045, odakle nastavlja pomenutim putem koji je istovremeno i granica potencijalnog nacionalnog parka Orjen do kote 1.086. Granica se i dalje prua u pravcu istoka pjeakom stazom preko kote 627 i izlazi na kotu 577, nastavlja u istom smjeru, kolskim putem ispod Ledenica do kote 565. Granica ide dalje u pravcu juga preko kota 970, 688, do kota 873, odakle skree u pravcu istoka preko kote 749 i izlazi na kotu 949, odakle nastavlja u pravcu juga preko kota 915,909, 980 i 1.093, do raskrsnice puteva Kotor Cetinje Loven (zvano mjesto Krstac). Granica se od Krsca odvaja u pravcu jugozapada granicom nacionalnog parka Loven do kote 1.385, odakle se u pravcu zapada preko kote 556 sputa na poetnu taku na Trojici kota 228. Granice prirodnog i kulturno-istorijskog podruja, korienjem novih tehnologija, uraene 2010. godine, za potrebe izrade Menadment plana Kotora ukupne povrine 8,620 hektara, od ega je 6,120 hektara kopna i 2,500 hektara morske povrine, poinju graninim parcelama katastarske optine kaljari II, poev od tromee katastarskih optina kaljari II sa K.O: Mirac i K.O. Dub i prua se u pravcu sjevera i sjeverozapada, zapadnim i jugozapadnim granicama graninih parcela katastarskih optina K.O. kaljari, K.O. Muo, K.O. Pranj II, K.O. Stoliv II, odnosno administrativnom granicom optina Kotor i Tivat i sputa se do svjetionika na Verigama. Granica se sa druge strane Veriga, prua u pravcu zapada administrativnom granicom optina Kotor i Herceg Novi, odnosno graninim parcelama katastarskih optina Kostanjica i Morinj, do tromee K.O. Morinj, K.O. lijebi i K.O. Ubli. Od tromee, granica se dalje prua u pravcu istoka i sjevero-istoka, graninim parcelama katastarskih optina K.O.Morinj, K.O. Strp i K.O. Risan II, koje obuhvata u cjelini, a zatim u pravcu jugoistoka se sputa granicom katastarske optine K.O. Risan II prema K.O. Perast do tromee (K.O. Risan II K.O.Perast i K.O. Orahovac II) . Od tromee, granica se nastavlja sjevernom granicom parcele br. 1097 do granice parcele 924 K.O.Orahovac I, zatim sjevernom granicom kat.parc. 924, 925, 926, 927 i prostire se sjeverno, starim kolskim putem i graninom parcelom 1078 do granice sa K.O. Orahovac II. Granica se dalje prua u pravcu juga granicom K.O. Orahovac II do parcele 1554, nastavlja sjevernom stranom ove parcele, a zatim presijeca
19
UVOD
parcelu 1684/1 do trigonometrijske take 141, na granici K.O. Orahovac i K.O. Zalazi. Od trigonometra granica nastavlja juno, graninim parcelama katastarskih optina K.O. Dobrota II i K.O. piljari do tromee (K.O. piljari, K.O. kaljari II i K.O. Njegui). Od tromee se granica prua u pravcu jugozapada, graninim parcelama K.O. kaljari II, koju obuhvata u cjelini, do tromee K.O. kaljari II, K.O. Mirac i K.O. Dub, odakle je i poeo opis Podruja Kotora. Podruje Kotora obuhvata teritoriju katastarskih optina Kotor I (11ha), Kotor II (16ha), Dobrota I (270ha), Dobrota II (546ha), kaljari I (120ha), kaljari II (342ha), piljari (282ha), Muo I (128ha), Muo II (51ha), Pranj I (122ha), Pranj II (272ha), Stoliv I (97ha), Stoliv II (233ha), Morinj (1.271ha), Kostanjica (282ha), Risan I (130ha), Risan II (775ha), Perast (447ha), Strp (277ha), Orahovac I (43ha) i teritoriju dijela katastarske optine Orahovac II (404ha).
20
UVOD
21
22
MENADMENT ZATIENOG PODRUJA
23
3. MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

3.1 CILJ MENADMENT PLANA
Glavni cilj Menadment plana je da valorizuje, zatiti i promovie izuzetnu univerzalnu vrijednost Podruja Kotora, za ta je od stratekog znaaja uspostavljanje ravnotee izmeu ouvanja vrijednosti i razvoja i korienja podruja na principu odrivog razvoja i energetske efikasnosti. Za valorizaciju, zatitu i promociju izuzetne univerzalne vrijednosti Podruja Kotora, Menadment plan daje viziju upravljanja zatienim podrujem za viegodinji period, smjernice za njenu realizaciju, iskazane kroz opte ciljeve i predloene programe aktivnosti, sa prepoznatim mehanizmima i nosiocima aktivnosti, rokovima za njihovu implementaciju, kao i mehanizmima monitoringa.
3.2
STATUS PLANA
Menadment plan je nacionalnim propisima Crne Gore dobio status obavezujueg dokumenta, s obzirom da je Zakonom o zatiti kulturnih dobara (Slubeni list Crne Gore br. 49/10), prepoznat i utvren kao strateki dokument za dugorono upravljanje, zatitu, ouvanje, korienje i prezentaciju kulturno-istorijskih cjelina, lokaliteta i podruja, koji donosi Vlada Crne Gore, na prijedlog Ministarstva kulture. Navedeni Zakon sadri norme kojima je precizirano da se menadment plan obavezno donosi za kulturno dobro koje je upisano na Listu svjetske batine, kao i okvirni sadraj ovog dokumenta. Takav status plana, pored navedenog, oituje se i u regulisanju postupka za izradu planskih dokumenata i prilikom davanja miljenja na ta dokumenta. U tom smislu, Zakonom o zatiti kulturnih dobara, utvreno je da planski dokument mora biti usklaen sa menadment planom.
3.3
GENEZA IZRADE MENADMENT PLANA
Potreba za izradom Menadment plana sadrana je u Izvjetaju UNESCO/ICOMOS Misije, koja je boravila u Kotoru marta 2003. godine, u kom se istie da sve vei pritisak urbanizacije na prostor zatienog prostora moe lako prerasti u problem mnogo vei nego to je obnova graditeljskog fonda, jer se na terenu odvija neadekvatna urbanizacija, koja stvara potpuno suprotne efekte. U mnogim mjestima Kotorsko-risanskog zaliva stepen urbanizacije je dostigao granicu, ijim prelaskom bi vrijednosti zbog kojih je podruje upisano na Listu svjetske batine, mogle biti ozbiljno ugroene. Takoe, aktivnost, koja je predhodila procesu izrade Menadment plana je odravanje Okruglog stola, novembra 2003. godine, na kojem je razmatrana potreba izrade Menadment plana, u skladu sa preporukama UNESCO/ICOMOS Misije (26. mart - 3. april 2003. godine), smjernicama UNESCO i evropskim principima zatite nepokretne kulturne batine. Pravni osnov za izradu Menadment plana, sadran je u: Odluci Komiteta svjetske batine, 27 COM 7A 27, donijete na 27. sjednici, jul 2003. godine. Aktu Vlade Republike Crne Gore, od 27. oktobra 2005. godine; Odluci Skuptine Optine Kotor, od 01. februara 2006. godine; Odluci Komiteta svjetske batine, 32 COM 7B.101, 2-10. juli 2008. godine Zakonu o zatiti kulturnih dobara (Slubeni list Crne Gore br. 49/10).
Nosilac posla za izradu Menadment plana je Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor i Ministarstvo kulture Crne Gore Proces izrade Menadment plana otpoeo je januara 2006. godine, i trajao je do januara 2007.godine, a zavrna faza izrade plana, 2011. godine. Proces izrade Menadment plana (period od 2006-2007) zasnivao se na peporukama eksperata UNESCO i ICOMOS, Smjernicama za upravljanje podrujima Svjetske batine, autora Filden/Jokileto i pozitivnim iskustvima drugih zemalja prilikom izrade menadment planova za mjesta Svjetske
24
batine, a 2011. godine i na odrebama Zakona o zatiti kulturnih dobara i nacionalnom iskustvu na izradi Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja. S ciljem da se doe do to kvalitetnijeg dokumenta, tokom izrade Nacrta realizovane su slijedee aktivnosti: Obuka kadrova za izradu Menadment plana, 09-13 januar 2006. godine, u organizaciji British Council , Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture Kotor, Ministarstva kulture i medija, uz angaovanje eksperata, ICCROM-a Rim i UNESCO ROSTE Venecija. Za izradu Nacrta (2006-2007. godine) formirani su: Koordinacioni tim (9 lanova), Radna grupa (22 lana) sastavljeni od predstavnika relevantnih dravnih i lokalnih institucija, medija i NVO (Regionalni zavod, organi lokalne uprave, Ministarstvo pomorstva i saobraaja, Ministarstvo turizma, Republiki zavod za zatitu prirode, Javno preduzee za upravljanje morskim dobrom, Turistika organizacija Optine Kotor, Institut za biologiju mora, Dravni arhiv, Pomorski muzej Crne Gore, NVO (Expeditio, Drutvo prijatelja Kotora i Perasta), i Skala Radio) i Savjetodavno tijelo (5 lanova) sastavljeno od istaknutih predstavnika nauke, obrazovanja i kulture. Partnerska pomo (januar 2006.godine) - prezentacija iskustava na izradi Menadment plana Ferare-Italija, u suorganizaciji Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture i Provincije Ferara. Studijsko putovanje lanova Koordinacionog tima (septembar 2006. godine)prezentacija iskustava na izradi Menadment plana gradova Ferara i Mostar i zatienog podruja Kotora. Dostavljanje Nacrta Komitetu svjetske batine na razmatranje i miljenje Za ukljuivanje i informisanje javnosti u proces izrade Nacrta Menadment plana realizovane su sljedee aktivnosti: Na lokalnom radiju Skala Radio, jednoasovna emisija U ii, bavila se temom Menadment plana, kroz uee lanova Koordinacionog tima i periodine izvjetaje o procesu izrade plana, ime se obezbjedilo adekvatno informisanje javnosti. Promocija procesa u tampanim medijima. Izrada i distribucija promotivnog materijala (liflet 3000 kom.), koja je obuhvatila sva naselja u zatienom podruju. Aktivnost je realizovana u saradnji sa NVO Eko Centar DELFIN i Potom - Kotor. Liflet je, osim osnovnih informacija o procesu izrade Menadment plana, ciljevima i uesnicima, sadrao i dio sa dva pitanja: 1. Da li smatrate da se u zatienom podruju Kotora grade objekti, koji po vrsti i veliini, ugroavaju prirodnu i kulturnu batinu (navedite primjer)? 2. Koje privredne djelatnosti vidite kao razvojnu ansu zatienog podruja Kotora?. Prezentacija procesa izrade Menadment plana za lokalnu upravu, mjesne zajednice, politike partije, javne ustanove i preduzea iji su osnivai drava i optina, NVO, preduzetnike, ustanove, graani. U okviru prezentacija, prisutnima je distribuiran nacrt Vizije zatienog podruja, kako bi se svim uesnicima omoguilo da daju svoje primjedbe i sugestije, na osnovu kojih je Koordinacioni tim definisao zajedniku Viziju. Evaluacija realizovanih aktivnosti ukljuivanja i informisanja javnosti uraena je koristei sljedee indikatore: broj uesnika u radio emisijama, broj postavljenih pitanja, broj lanaka u tampanim medijima, broj izvjetaja sa sjednica Koordinacionog tima i sastanaka Radne grupe, broj odtampanih i distribuiranih lifleta, broj pristiglih odgovora na postavljena pitanja, broj prisutnih na promocijama procesa izrade Nacrta Menadment plana. Zakljueno je da je na ovaj nain informisano i ukljueno u proces izrade Menadment plana oko 70% stanovnika zatienog podruja. Usvajanjem Zakona o zatiti kulturnih dobara, stvoren je normativni okvir za usvajanje Menadment plana, nakon ega se pristupilo njegovoj daljoj izradi u skladu sa sugestijama UNESCO i Odlukom Komiteta svjetske batine, 32 COM 7B.101, iz 2008. godine. S ciljem da se doe do to kvalitetnijeg dokumenta, pored auriranja podataka, realizovane su sljedee aktivnosti: U organizaciji GTZ i Regionalnog zavoda, odrana je Radionica posveena izradi Nacrta izjave o izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti, koju su vodili prof. dr Juka Jokilehto, prof. dr Katri Lisitzin i prof. dr Todor Krstev, eksperti ICOMOS iz oblasti zatite Svjetske batine;
25
Formirana je Radna grupu (16 lanova), koju ine predstavnici relevantnih dravnih i lokalnih organa i institucija, fakulteta, Optine Kotor i NVO sektora. Pored toga, u navedeni proces ukljuena su i dva eksperta ICOMOS, kao struni konsultanti, te predstavnici Optina Tivat i Herceg Novi, za dio plana, koji se odnosi na zatienu okolinu Podruja Kotora; Kroz izradu Nacrta zakona o zatiti prirodnog i kulturno istorijskog podruja Kotora, definisano Upravljako tijelo (Agencija ili Savjet) koje e se baviti koordinacijom aktivnosti na implementaciji Menadment plana; Uraen Prijedlog zatiene okoline Menadment plan je zasnovan na podacima iz nacionalnih stratekih dokumenata, analiza, izvjetaja, informacija, kao i mnogobrojnih bibliografskih jedinica. Meutim, za neke od tema i oblasti koje su tretirane Menadment planom, nedostajali su relevantni podaci i informacije. Ova injenica oteavala je proces izrade, ali je ujedno i pomogla da se jednom koordiniranom akcijom uesnika u izradi Menadment plana, doe do dijela nedostajuih podataka. To se posebno odnosi na djelove dokumeta, u kojima su opirno opisane vrijednosti zatienog podruja, a koje u vrijeme nominacije i proglaenja podruja, 1979. godine, nijesu bile adekvatno obraene. Takoe, prepoznavanje nedostataka u postojeim stratekim dokumenatima, i preporuka za njihovu doradu ili izradu novih, je jedan od zadataka ovog dokumenta, a u cilju unaprjeenja budueg razvoja zatienog podruja. Finansiranje procesa izrade Menadment plana, obezbijeeno je iz Budeta Crne Gore, Budeta Optine Kotor, UNESCO.
26
VIZIJA
27
VIZIJA
28
VIZIJA
Kotor e promovisati svjetski znaaj zatienog podruja, koristei taj status kao strateki potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana. Podruje svjetske batine Kotora e, sa svijeu o prirodnim i kulturnim vrijednostima koje batini, prosperitet temeljiti na promiljenoj politici upravljanja kulturnom i prirodnom batinom, kako bi se zadovoljile potrebe sadanjih generacija, a buduim generacijama ona predala u svoj svojoj ljepoti, autentinosti i raznolikosti. Razvoj zatienog podruja bazirae se na uravnoteenim i harmoninim odnosima izmeu kulturne i prirodne batine i novih sadraja na prostoru kopna i mora, izmeu socijalnih potreba, ekonomskih aktivnosti i kulturnog i prirodnog okruenja. Zbog izuzetnih kulturnih i prirodnih vrijednosti zatienog podruja Kotora, prostorni razvoj e biti planiran na principima integralne zatite, odnosno potovanja tradicionalnih urbanistikih modela, ouvanju kulturnog pejzaa zatienog podruja i njegove cjelovitosti i autentinosti, uspostavljanjem ravnotee izmeu potreba savremenog ivota i ouvanja univerzalnih vrijednosti, na principima odrivog razvoja. Podruje Kotora e biti atraktivna destinacija za kulturni turizam, jer e se irim drutvenim konsenzusom paljivo brinuti o svim kulturnim dobrima, uz saniranje i vraanje u ivot palata, starih graditeljskih cjelina, kotorskih bedema i drugih utvrenja i ruralnih ansambala. Bogatstvo arheolokih lokaliteta i nalaza bie u funkciji turizma, prezentovani kao arheoloki park, muzej ili atraktivna arheoloka lokacija u podmorju. Zbog svojih jedinstvenih geomorfolokih, klimatskih, biolokih i prirodnih vrijednosti, u zatienom podruju e se briljivo planirati i realizovati ouvanje biodiverziteta. Obezbijedie se stabilnost ekosistema, na osnovu katastra vrsta i poduja (ekosistema) koji se nalaze na Listi zatienih vrsta, uz stalno poboljanje njegovog sastava, strukture i kvaliteta. Pomorstvo, kao tradicionalna privredna grana, bie respektabilna djelatnost, stari zanati obnovljeni, a uslune djelatnosti e dostii nivo evropskih i svjetskih standarda. U duhu tradicije i razvoja, Kotor e biti obrazovni centar, sa fakultetima za sticanje znanja iz oblasti pomorstva, turizma i zatite kulturne i prirodne batine. Kotor i sva naselja u zatienom podruju e uvati, njegovati i afirmisati svoju multikulturalnost, brojne tradicionalne manifestacije i fete, svoju duhovnost i posebnost. Univerzalne vrijednosti Podruja Kotora bie polazite za uspostovljanje saradnje sa susjednim dravama i zemljama regiona, na putu ka evropskim i evro-atlanskim integracijama. Podruje Kotora e i dalje biti ivo podruje, u kojem e skladno i ugodno ivjeti i raditi, svi njegovi itelji. U njemu e se prijatno osjeati svaki graanin svijeta.
29
30
OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA ZATIENOG PODRUJA KOTORA
31
32
Viziju, koja je percipirana na Podruje Kotora za narednih 15 godina, mogue je dostii ostvarenjem sljedeih optih ciljeva: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Jaanje pravne i institucionalne infrastrukture u cilju ouvanja i zatite izuzetne univerzalne vrijednosti podruja Unapreenje saradnje izmeu svih zainteresovanih strana Osiguranje efikasne primjene zakona i planske dokumentacije, radi ouvanja kulturne i prirodne batine od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije Unaprjeenje valorizacije i zatite kulturne i prirodne batine zatienog podruja Integralna zatita kulturne i prirodne batine kroz konstantnu kontrolu lokalnog urbanog razvoja Razvoj zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja Jaanje kadrovskih kapaciteta na svim nivoima, edukacija novog i do-edukacija postojeeg strunog kadra Prezentacija i popularizacija podruja i podizanje nivoa svijesti graana/ki o vrijednostima i znaaju zatienog podruja
Glavne teme, problemi i zadaci Menadment plana prezentovani su u Poglavlju 8, stanje Podruja i kljuna pitanja menadmenta, poglavlju 11, smjernice, mjere, reim i koncept zatite kulturne i prirodne batine i Akcionom planu, Poglavlje 13.
33
34
RAZVOJ PODRUJA
35
RAZVOJ PODRUJA
36
RAZVOJ PODRUJA
6.
6.1
6.1.1.
RAZVOJ PODRUJA
Istorijski razvoj
Praistorija i antika
Na podruju Boke Kotorske tragovi ljudskog postojanja datiraju od najstarijih vremena, koji se mogu pratiti preko arheoloke batine, kao izuzetno znaajnog potencijala za prouavanje istorije jednog prostora. Arheoloka batina Boke Kotorske predstavlja polaznu osnovu za prouavanje kulturno istorijskih epoha, koje su u kontinuitetu ostaviljale svoje, prvenstveno, materijalne tragove u prostoru. Ono nam, prije svega, pomae da rekonstruiemo istorijska dogaanja, kao i njihovu vezu sa prirodnim okruenjem. Povoljni geografski i klimatski uslovi omoguavali su nastanjivanje i prisustvo ovjeka, jo u neolitu. Peine na obroncima brda, sa obiljem vode, pruale su dobru zatitu i od same prirode i od neprijatelja, pa su bile nastanjene i u kasnijim praistorijskim epohama (Spila iznad Perasta, Deletina peina Dobrota, Brtanova peina Risan, okapina Lipci). Kontakt sa morskom obalom i morem takoe je poeo veoma rano, prvenstveno zbog izvora hrane, a kasnije u razvoju pomorstva. Morskim putem su ostvareni prvi kontakti sa civilizacijama mediteranskog podruja, prvenstveno kroz razmjenu dobara. Prihvatanje kulture ogleda se u formiranju naselja u Risnu, koji je u helenistikom periodu, III II vijek prije nae ere, imao grku urbanistiku shemu, sa akropolom i podgraem. Brojni nalazi luksuzne keramike i novca svjedoe da je grka kultura bila prisutna u svakodnevnom ivotu. Jaanje ilirske drave i njeno sve vee prisustvo na Jadranu krajem III i poetkom II vijeka prije nae ere, dovodi do rimsko-ilirskih ratova i porazom Ilira od strane Rima. Uspostavljanjem rimske dominacije i jurisdikcije dolazi do izmjene u nainu ivota, koji se ogleda u novim izgledima naselja i kulturi uopte. Pojava hrianstva zamjenjuje mnogoboake kultove i poinju se graditi bazilikei hramovi centralnog tipa za novu religiju. Ostaci ranohrianskih crkvenih graevina otkriveni su u Kotoru ispod crkve Sv. Marije Koleate i crkve Sv.Mihaila, a u istorijskim izvorima pominje se kotorski episkop/biskup Johanes, kao uesnik Nikejskog sabora, 787. godine, a prvi kotorski biskup, odnosno episkop bio je Pavle, iz VI vijeka. Postojanje krstionice u ranohrianskoj crkvi Sv. Marije Koleate potvruje postojanje episkopije, odnosno biskupije u Kotoru, krajem V i poetkom VI vijeka. Podjela na istono i zapadno rimsko carstvo u Boki i Kotoru ima svoju materijalizaciju izraenu kroz sakralna kulturna dobra i njihovo fresko slikarstvo. Stepen ouvanosti arheolokih lokaliteta koji svjedoe o ovom istorijskom periodu je problematian. Na pojedinim lokalitetima stanje se moe okarakterisati kao alarmantno, primjer je franjevaki samostan i crkva Sv. Petra na uranju, sa izvjesnim antikim nalazima u Kotoru. Pojedini lokaliteti su direktno ugroeni nesavjesnou izvoaa okapina Lipci ugroena izgradnjom puta Risan Grahovo. 6.1.2. Srednji Vijek Vizantijski period Vizantijska vladavina prisutna je na podruju Kotora od propasti Zapadnog rimskog carstva (476.godina) pa do osamostaljenja drave Duklje, pod dinastijom Vojisavljevia (1042.godina), potom podpada pod srpsku srednjevjekovnu dravu Nemanjia (1185. godina). Najznaajniji istorijski izvori koji svjedoe o periodu vizantijskog Kotora su opis u djelu Konstantina Porfirogeneta De administrando imperio i legenda o donoenju motiju Sv. Tripuna u Kotor 13. januara 809. godine.
37
RAZVOJ PODRUJA
Ostaci sakralnih graevina vizantijskog razdoblja iz VI do XI vijeka otkriveni su u temeljnoj zoni srednjovekovnih crkava Sv. Marije Koleate, gdje je pronaena ranovizantijska bazilika sa krstionicom iz VI vijeka, pored temelja romanike Katedrale gdje su konstatovani ostaci prvobitne krstoobrazne crkve Sv. Tripuna iz poetka IX vijeka. Crkva Sv. Mihaila podignuta je nad dijelom prethodne sakralne graevine iz ranovizantijskog perioda, sa mlaom fazom vjerovatno iz XI vijeka. Van starog gradskog jezgra Kotora postoje ranosrednjevjekovna kulturna dobra: crkva Sv. Petra na uranju, crkva Sv. Tome na Pranju kao i brojni fragmenti crkvenog namjetaja i dekorativne plastike sa oznakama preromanike IX - XI vijeka. Krajem XI vijeka podruje Kotora ulo je u sastav kraljevine Duklje, koja se otrgla od vizantijske hegemonije. U Kotoru se pominje dvor kralja Mihaila. Meutim, ve 1166. godine, u vrijeme osveenja katedrale Sv. Tripuna ponovo je u gradu legitimna vizantijska vlast. Period srpske drave Nemanjia U sklopu srpske drave Nemanjia Kotor se nalazio gotovo dva vijeka (1185-1371 godine). Kroz ovo vrijeme imao je status povlaenog grada i ulogu glavne luke srpske drave povezane karavanskim putevima sa zaleem. To mu je stvaralo ekonomsku snagu, omoguavalo drutveni uticaj i razvoj graditeljstva, zanata i umjetnikih djelatnosti. Sa junog primorja i preko Kotora ireni su uticaji na monumentalno graditeljstvo Srbije. U kotorskoj sredini obrazovani su pojedini graditelji sakralnih zdanja rake stilske grupe, meu kojima je najpoznatiji neimar Deana, fra Vita. Uticaj kotorskog graditeljstva ogleda se i u arhitekturi najznaajnih zadubina Nemanjikih vladara, kao to su manastir Moraa, Banjska, Sv. Arhaneli kod Prizrena i drugi. Period od XII do XV vijeka, obuhvata graditeljsko-stilska razdoblja romanike, romano-gotike i rane gotike. Iz tog vremena potie niz sakralnih kulturnih dobara i to trobrodna bazilika katedrala Sv. Tripuna iz 1166. godine, simbol srednjevjekovne autonomne komune, zatim crkve: Sv. Luke, Sv. Marije Koleate, Sv. Ane, Sv. Mihaila, Sv. Pavla. Iz srednjevjekovnog perioda potiu dijelovi kotorskih utvrenja sa starijim gradskim vratima na Gurdiu i prema moru, otkrivenim u okviru bastiona Valijer, kao i potezi zidova u sjeveroistonom i jugo-zapadnom dijelu grada. Znaajni ostaci srednjevjekovnih utvrenja otkriveni su u istraivanjima mletake Citadele. Ustanovljeno je srednjovekovno porijeklo stambenih zgrada sa karakteristikama romanike na oko 50 kua u Kotoru. Meu njima je nekoliko, koje se mogu datovati u period rane romanike XII vijeka, a veina u zrelu romaniku XIII vijeka. Iz perioda prelaznog romanogotikog stila rasprostranjenog u XIV vijeku sauvani su znaajna kulturna dobra stambene arhitekture srednjevjekovnog Kotora, koji je tada dostigao svoj najvei uspon. Meu njima se istiu palate Bua, Bolica, Biskupija i dr. O visokom klesarsko-graditeljskom dometu ostvarenom i na profanim, a ne samo sakralnim gradnjama, svjedoe i fragmenti sabrani u Lapidarijumu ili razasute spolije. Pored srednjevjekovnog grada Kotora, manastirskog kompleksa sa crkvom Sv. Franja na uranju, van gradskih zidina i crkvice Sv. Dujma u kaljarima, ovom periodu pripadaju i srednjevjekovni ostaci u Perastu i ostrvo Sv. ora ispred grada. Ugarski i bosanski period Zatita ugarskog (1371-1378. godine, 1381-1384. godine) i bosanskog kralja (1384- 1391.godine) nudila je podruju Kotora samo privremeno rjeenje. Unutranji ugarski sukobi nisu dozvoljavali pruanje zatite dalekim pograninim gradovima. Teka meunarodna situacija i ratni sukobi ovog perioda oslabili su ekonomsko-politiku snagu kotorske komune.
38
RAZVOJ PODRUJA
Period autonomije Samostalnost Kotora otpoela je 1391. godine, trajala do poetka mletake vladavine (1420. godine) i bila je propraena brojnim tekoama i kompromisima iako su je graani sa ponosom nazivali tempora Catharinorum. Grad se opirao pokuajima osvajanja okolnih velikaa: Balia, Crnojevia i Sandalja Hrania, smatrajui ih nedovoljno sigurnom zatitom, budui da su i oni sami bili u estim meusobnim sukobima. Iznad svega, nije bilo realno da bi oni mogli Kotoru obezbijediti pun zamah trgovine, ekonomsku podrku, kontakte sa svijetom i zatitu od nadiruih Osmanlija. 6.1.3. Period izmeu srednjeg vijeka i savremenog doba Period venecijanske vlasti (1420 - 1797. godine) Mletaka republika je uzela Kotor pod svoju zatitu 1420. godine, poslije nekoliko molbi gradske optine. Meutim, mogue je da se grad ve 1369. godine stavio pod vrhovnu vlast Venecije. U prilog ovoj tezi ide injenica da je u to vrijeme Kotor za biskupa dobio Mleanina Stefana de Nigris, to je bilo pravilo za itavo vrijeme mletake vlasti. Isto tako, u Arheolokom muzeju u Zagrebu sauvan je kotorski novac sa predstavom Sv. Marka na naliju, na kojem je proitana 1369. godina. Uslovi koje su formulisali Kotorani o prihvatanju mletake vlasti nijesu poznati, jer su pred Senatom usmeno izloeni, ali postoji tekst dudevog akta o mletakom pristanku od 15. marta 1420. godine, koji, izmeu ostalog, predvia da sama kotorska optina od carine od soli (gabelae) i drugih, snosi trokove ne samo za mletakog kneza, ve i katelana sa posadom. Iz istih sredstava predvieno je i finansiranje trokova za javne zgrade i radova na fortifikacijama. Kako uglavnom finansijski trokovi odreuju stepen autonomije, jasno je da su Mleani priznali Kotoru, bar u naelu, vrlo iroka prava. Ipak, kako je nosilac vrhovne vlasti u gradu bio mletaki knez, vremenom su se privilegije i autonomija postepeno suavali, a grad ekonomski nazadovao, jer se od privrednog i trgovakog pretvorio u vojno sredite. Meutim, ta injenica je imala za posljedicu porast stratekog znaaja grada i njegove okoline. Knez je odobravao svaki izdatak, a svi vikovi su se troili na utvrenja i vojsku. Otpoeli su veliki fortifikacioni radovi koji su se otegli vjekovima, a Kotor je postajao upravno, vojno i pomorsko sredite i znaajno uporite Republike, iji su posjedi bili zbijeni uz more i sa svih strana okrueni turskom teritorijom. Ne udi s toga konstatacija duda Pjetra Moenigo iz tog vremena (1475. godine) da je Kotor izmeu dragocjenih mletakih gradova najdragocjeniji (inter charos charissimam). Dugotrajno prisustvo Turaka u Boki i lokalne geostrateke pozicije uslovile su uestale zategnutosti i sukobe. Ipak, oni po trajanju i intezitetu, nisu uvijek bili analogni globalnim mletako-turskim odnosima. Poslije ratova i buna u XV vijeku, ustrih intervencija flote Sv. Lige (1538.-39. godine) i kiparskog rata (1570.-73.godine), XVII vijek donio je veoma dugotrajne ratove (kandijski 1645-1669. godine, morejski 1684.1699. godine). Meutim, bilo je perioda kada su Venecija i Turska bile u zvaninom ratu, a da se on u Boki nije osjeao. Isto tako, periodi mira znali su biti na lokalnom nivou naruavani raznim zategnutostima, pljakama i piratskim upadima. Mleani su u periodu od 1684. do 1687. godine oslobodili od Turaka sjeverni dio Boke od Risna do Herceg Novog. Tada je nastupio period velikog ekonomskog prosperiteta Boke, ali i postepenog gubljenje njenog stratekog znaaja. Izuzetna istorijska vrijednost podruja u ovom periodu ogleda se u stratekom znaaju. Naime u sluaju pada Kotora, u ruke Otomanske imperije pala bi itava Boka, i po realnim pokazateljima, iz Boke kao prirodne luke Turci bi ugrozili mletaku trgovinu u mjeri da ni jedan brod nebi mogao proi Otrantom, to bi znailo pad Republike.
39
RAZVOJ PODRUJA
Kada se ova injenica ima u vidu razumljivi su napori Venecije da sauva Boku Kotorsku u svom posjedu, o emu svjedoe i graditeljska ostvarenja ovog perioda. Tada su na podruju Kotora realizovani brojni objekti kulturne batine: crkve, palate, fortifikacije, od kojih neke spadaju u znaajna umjetnika i arhitektonska ostvarenja na irem podruju. Nakon zemljotresa iz 1667. godine i protjerivanja Turaka sa obala Boke, nastupio je period baroknog procvata. Grad Perast zaokruuje svoj urbani izgled gradnjom baroknih palata koje su pripadale najznaajnijim porodicama tog vremena, a meu kojima se istiu palate Zmajevia, Bujovia, Bronza, Smekja, Balovia, Viskovia, kao i kompleks Gospe od krpjela i dr. Oblikuju se i nova barokna naselja, Pranj, Dobrota i niz drugih priobalnih naseobina. U njima nastaju barokna crkvena zdanja ija unutranjost dobija reprezenrtativnu obradu po uzoru na mletake crkve. U to vrijeme zapoeta je gradnja impozantnog Bogorodiinog hrama na Pranju, po projektu mletakog arhitekte Makarucija (Macaruzzi) zatim mlae crkve Sv. Nikole u Perastu, po projektu Beatija i mnoge druge, a stariji objekti su barokizovani. Period izmeu 1797-1814. godine Padom Mletake republike podruje Balkana i istonog dijela Jadranske obale postaje interesna sfera, oko koje se za prevlast bore ili pregovaraju velike evropske sile Austrija, Rusija, Engleska i Francuska. Istorijski kontinuitet moe se pratiti kroz sauvano nepokretnu i pokretnu kulturnu batinu na kojem su sve naredne vlasti ostavljale manje ili vie prepoznatljiv trag. Tako na primjer arhivska graa, tj. javna administracija raznih uprava koje su se smjenjivale nakon mletake (austrijske, ruske, francuske, crnogorske), u Kotoru i Boki, sve do poetka XX vijeka je na italijanskom jeziku, ouvan je mletaki dijalekat, koji je ostao do danas u lokalnom jeziku, kao romanski element. Diskontinuitet je prisutan u privrednom razvoju podruja Kotora i Boke, koji je rezultat s jedne strane tehniko-tehnoloke revolucije u XIX i XX vijeku, a sa druge razliitih razvojnih koncepcija i interesa drava koje su upravljale ovim podrujem. Geostrateki znaaj Kotora i Boke bili su presudni da u mirovnim procesima izmeu velikih sila ovo podruje budu predmet njihovog interesovanja, kao znaajna oblast, gdje bi se teritorijalno ove zemlje proirile. Na diplomatskom popritu Evrope rjeavala se i sudbina Kotora i Boke. Zato su kraj XVIII i poetak XIX vijeka obiljeeni promjenama vladavina nekoliko evropskih zemalja. Period prve austrijske vladavine Na osnovu definitivnog mirovnog sporazuma postignutog, aprila 1797.godine, u Kampoformiju (Campo Formi) u podjeli teritorija izmeu Francuske i Austrije, uz Istru, Dalmaciju i Kvarnerske otoke, Austrija dobija i teritoriju Boke Kotorske. Austrijska vlast u Boki Kotorskoj poinje 22/24. avgusta iste godine dolaskom austrijskog generala Matije Rukavine, a nastavlja se upravom Tome barona de Bradija (Brady). Boka Kotorska je bila posebna provincija koja je bila administrativno nezavisna od vlade u Zadru i direktno potinjena dvorskoj kancelariji u Beu. Ovaj period austrijske vladavine karakterie uspostavljanje vojne vlasti, koja je imala prevagu i, neto kasnije, organizacijom civilne vlasti u Boki. Politike, drutvene i privredne promjene, koje su nastupile dolaskom Austrije, nisu bile podsticajne za kulturni razvoj. Ovaj period su obiljeili sukobi sa Francuzima. U zaleu Kotora se odvijaju procesi jaanja crnogorske drave i irenja uticaja Rusije, dok Francuska kroz diplomatsku djelatnost nastoji da sprijei ekspanziju ruskog uticaja na Balkanu. Ipak, u Perastu se nastavlja izgradnja crkve Sv. Nikole, a na Mulu upne crkve Blaene Marije. Period Ruske vladavine Od marta 1806.godine Kotorom i Bokom upravlja Carska Rusija, koja je uplovila sa svojom eskadrom u Sredozemlje i Boku Kotorsku pod komandom viceadmirala Senjavina, kako bi sprijeili ulazak Francuza. Geostrateki se smatralo da je
40
RAZVOJ PODRUJA
Boka kljuna pozicija za spreavanje napredovanja Francuza na istok. Ovaj period je obiljeen borbama stanovnika iz Boke Kotorske i Crne Gore zajedno sa ruskom vojskom, protiv Napoleonove vojne sile. Postojala je vojna i civilna uprava, koja je bila nadreena vojnoj. Ruska uprava u Kotoru nije mijenjala postojeu strukturu optina i drugih javnih slubi i potovala je navike stanovnitva, obiaje i zateene privilegije. (U Kotoru je sjedite generalne direkcije policije i Carski sud visoke policije za itavu Boku Kotorsku). Period Francuske vladavine Period francuske vladavine traje od 1807. do oktobra 1813. godine. Dekretom generala Marmona formirana je Kraljevska generalna delegacija za Boku, za tri sreza. U Kotorskom srezu je bilo sjedite kraljevskog delegata. Kasnije u vie navrata Francuzi reorganizuju unutranju upravu i od 1809. godine Kotor i Boka ulaze u sastav Ilirske pokrajine, koja je obuhvatila oblasti na Jadranu, od Slovenije do Boke, sa sjeditem u Ljubljani. U svrhu svojih vojnih aspiracija prema Istoku Francuzi su radili puteve (Kotor Budva, dijelove prema lokalitetu Trojica, prema Tivtu). Uticaj francuske revolucije i nove demokratije osjetio se u nainu odijevanja (graansko odijelo umjesto nonje), pokustvu, umjetnikim predmetima koji su nabavljani za kuu ili crkve. Optereenja koja je uvela francuska vlast u vidu poreza, putarina, brodarina, zemljarina, izdravanja vojske, prestanak pomorstva i trgovine i sl. ekonomski su osiromaili Kotor i Boku. Autonomija optina je praktino bila ukinuta. U svrhu organizacije odbrane mnoga kulturno-istorijska i sakralna kulturna dobra su pretvarana u vojna utvrenja (ostrvo Sv. ore kod Perasta, crkve Sv. Pavla iji je samostan sruen, Gospa od Anela, Franjevaki samostan). Period Privremene uprave Ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske Ovaj period poinje 29. oktobra 1813. godine, nakon to su borbe Bokelja i Crnogoraca protiv francuske vlasti potpomognute ulaskom engleske eskadre (zapovjednik Host) oslobodile Boku od francuske vlasti, ali su Francuzi ostali utvreni u Kotoru sve do januara 1814.godine, kada u grad ulaze crnogorske snage. Sjedite vlasti se premjeta iz Dobrote u Kotor. Privremena uprava ponovo vraa organizaciju starih ustanova i privilegije. Ona organizuje i svoje organe vlasti (Vijee i Centralna komisija). U junu 1814. godine, nakon kraih borbi, crnogorski vladika pristaje da se Kotor preda Austriji. Druga austrijska vladavina (1814-1918. godine) U ovom periodu radi se na utvrenju Kotora i Boke koja postaje vana baza za austrijsku mornaricu. Austrijska vlast je povratila optinsku organizaciju sa nekadanjim pravima (comune amministrativo). Radi bojazni od ometanja teritorijalnog proirenja od strane Srbije i Crne Gore, u ovom periodu austrijske vlasti veliku panju poklanjaju utvrivanju svoje teritorije izgradnjom fortifikacija i brojnih pomonih objekata u svom obalnom i kopnenom dijelu, poboljanjem uslova obavjetavanja (radio veze) i sl. Osnivaju i uspostavljaju institucije vojne vlasti sa sjeditem u Kotoru (Sud Zapovjednitva ratne luke). Kotor je i dalje glavno mjesto i sredite razvoja itavog podruja Boke Kotorske, koja osim dananje teritorije obuhvata i Budvu. Trgovaki ugovori se sklapaju sa Crnom Gorom i Srbijom (put Kotor Cetinje 1884. god.). Gradi se i poboljava gradska infrastruktura (acetilenska, plinska i elektrina rasvjeta grada, kanalizacija, vodovod, putevi uz staro gradsko jezgro, izgradnja prigradskih naselja), grade se zdravstvene ustanove (gradska bolnica), rade se planovi i projekti o izgradnji hotela i drugih ugostiteljskih objekata, adaptiraju se zgrade radi otvaranja i smjetaja prosvjetnih, kulturnih i drugih javnih ustanova, rade se precizni katastarski planovi kako starog sredita grada, tako i njegove okoline. Za ilustraciju istorijskog kontinuiteta koji se odravao uprkos estim promjenama dravnog statusa i vladara, moe se navesti nastojanje domicilnog stanovnitva da ouva svoje stare privilegije i tradicionalne obiaje u poznatom Bokeljskom ustanku iz 1869.godine i drugom
41
RAZVOJ PODRUJA
iz 1881. godine. Prouzrokovali su ih austrijski zakoni o optoj vojnoj obavezi i nepristajanje stanovnitva na njih, radi odbrane svojih starih prava i ouvanja nacionalnog identiteta. 6.1.3.4. XX vijek i poetak XXI vijeka Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, (Jugoslavija) Nakon Prvog svjetskog rata, oslobaanjem od Austro-ugarske 1918. godine, Boka je u okviru pravnog podruja Dalmacije i to sve do 1923. godine kada se pripaja Zetskoj oblasti. Formira se Srez bokokotorski u okviru kojeg je bilo 15 optina. Iako ovaj period karakterie teka ekonomska situacija, ipak se mogu pratiti odreene razvojne aktivnosti u Kotoru i njegovom neposrednom okruenju, koje su odrale njegov kontinuitet u istorijskom smislu, u pogledu tradicije i geostratekog znaaja (ureenje gradske trnice, proirenje vodovodne mree, briga Optine Kotor o elektrinoj centrali, izgradnja carinarnice, razvoj turizma: proirenje kafane Dojmi, izgradnja hotela Slavija; gradnja fabrike hemijske industrije i kozmetike Rivijera, parabrodarsko drutvo Zetska plovidba, autobusko drutvo Boka i dr.). Italijanska i njemaka okupacija (Drugi svjetski rat 1941 1944. godina) Od 6. aprila 1941. godine kada je Boka Kotorska bombardovana od strane faistikih formacija, pa do 21. novembra 1944. karakterie vrijeme ratnih operacija, smjene vlasti faistike Italije i potom Njemake. Prema arhivskim podacima spaljeno je i uniteno preko 700 graevina, uz preko 400 pomonih objekata, to je za ono vrijeme i tadanju gustinu naseljenosti Boke Kotorske, predstavljalo veliki gubitak. Period Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (1945 - 1991. godine) To je vrijeme ubrzanog oporavka i izgradnje zemlje, nakon ratnih stradanja. U odnosu na prethodne periode, ovaj predstavlja odreeni diskontinuitet, posebno u drutvenom razvoju i dravno-politikom ustrojstvu. Razvoj Kotora karakterie industralizacija (osnivaju se fabrike za razliite industrijske grane), ali i obnova i uspon pomorstva, a takoe i turizma. Posebno treba istai vrijeme nakon zemljotresa 1979. godine, kada je uslijedila obnova starog gradskog jezgra i okolnog podruja u emu su struno i materijalno participirale sve republike bive Jugoslavije. To je ujedno bila, nakon vie vijekova, vea graditeljska intervencija u Kotoru. Period od 1991- 2006. Godine Nakon raspada SFRJ 1991. godine, razvoj podruja se deava u okviru dva dravna statusa, Savezna Republika Jugoslavija (1991-2003) i Dravna zajednica Srbija i Crna Gora (2003-2006). Od 1997 - 2001. godine, Crna Gora je definisala svoju nacionalnu i dravnu politiku, koja se bazirala na obnavljanju dravnosti. Period nakon obnavljanja dravnosti od maja 2006. godine Jasno iskazanom voljom graana na referendumu, 21 maja 2006. godine, obnovljena je, nakon 88 godina, dravnost Crne Gore. Meunarodnim priznanjem Crna Gora je postala lanica mnogih meunarodnih organizacija i asocijacija, meu kojima i UNESCO (2007), to omoguava efikasnije implementiranje meunarodnih standarda u oblasti ouvanja i zatite Podruja Kotora.
42
RAZVOJ PODRUJA
6.2
EKONOMSKI I DRUTVNI RAZVOJ I NAIN IVOTA
Tu, u Kotoru, Dobroti, Pranju i Perastu, gdje je doekivan kao najroenjiji, Njego je za potvrdu svojih osjeanja i ubjeenja, doivio veliku istinu, koju je izrekao u dvije zavjetne poruke: Brat je mio koje vjere bio i Ne pita se ko se kako krsti, no ija mu krvca grije duu, ije ga je mljeko zadojilo. Tradicija i ivot na ovom podruju stvorili su potreban nivo svijesti kod lokalnog stanovnitva o vrijednosti Podruja, manifestovanoj kroz multietniku, multikonfesionalnu i multikulturalnu toleranciju lokalnog stanovnitva, stvarajui autentian identitet. Svojim poloajem na moru, Kotor je, pored susjednog Dubrovnika, u prolosti predstavljao najvaniju vezu izmedju srednjeg Balkana i Italije. Mnogobrojne notarske knjige, njih oko 190, kao i veliki broj drugih dokumenata nastalih u periodu od XIV do XVIII vijeka, predstavljaju impresivni i nepresuni izvor ogromnog broja podataka o najraznovrsnijim aspektima ivota jednog veoma razvijenog srednjevjekovnog grada - komune, kakav je u to doba bio Kotor. Dvije najstarije sauvane knjige zvanine kancelarije kotorskog gradskog notarijata, pored naslovnih unesaka notara, sadre prepise i ovjere testamenata, brane ugovore, ugovore o gradnji, kupovini, najmu, zalogu ili zamjeni kua, palata ili terena za gradnju i td. Ovaj znaajni materijal oslikava cjelokupni ivot u gradu, koji je kljuao i bujao pod naizgled mirnom povrinom. Sadraj notarskih isprava je izuzetno raznovrstan i obuhvata sve oblasti ivota i drutva srednjevjekovnog Kotora. Zapravo su ti unesci minijaturni isjeci svakodnevnog ivota visoko razvijene gradske komune Kotora u jednom relativno ogranienom periodu, to se poput kockica mozaika moe sloiti u suvisle cjeline da bi se dobila jedinstvena i vieslojna slika ivota svih stalea kotorskog drutva, odnosno, presjek svih vidova i manifestacija ivota u njihovoj ukupnosti. Prouavanjem unesaka notarskih knjiga otvorile su se nove mogunosti cjelovitijeg sagledavanja svih aspekata komunalnog ivota, poev od odluka Vijea od kojih su neke bivale pretoene u odredbe gradskog Statuta, kodifikovanog tokom prve polovine XIV vijeka, pa preko presuda trolanog sudskog vijea, kupoprodajnih ugovora o raznim vrstama roba, ugovora o prometu zemljinih posjeda, najee vinograda ili terena za gradnju drvenih ili kamenih kua, ugovora sa domaim ili stranim majstorima za gradnju, pregradnju ili proirenje plemikih palata, puanskih kua, mostova ili crkava, testamenata ili branih ugovora, tubi za ometanje posjeda, tue posluge, do priznanica o primanju na ispau odreenog broja krupne ili sitne stoke. Podaci za lanove plemikih porodica Kotora mogu se dobiti iitavanjem originalnih latinskih tekstova notarskih unesaka u kojima se kriju brojni, dosada obino neprimjeivani ili zanemarivani podaci o rodbinskim odnosima i stepenu srodstva meu lanovima pojedinih porodica, o svim vidovima aktivnosti za svakog pojedinog lana roda, ali su se i enske pripadnice pojedinih rodova isticale u odreenim oblicima djelatnosti, nastupajui na sudu preko svojih advokata ili zastupnika. Meutim, drutvo u Kotoru nije inila samo vlastela ili predstavnici sakralnih institucija, ve i onaj drugi, vrlo brojan i prisutan puanski sloj zanatlija i trgovaca, koji su se pribliavali predstavnicima vlastele ili ih ak i prevazilazili u bogatstvu, iako su samo isticali ambleme svog zanata, a ne plemike grbove, kao na najstarijem kotorskom Campo santo oko samostana Sv. Franja na uranju iz 1288. godine. Privredni razvoj grada dostigao je u srednjem vijeku svoj vrhunac. Poloaj kotorske luke i relativno dobra povezanost sa zaleem stvorili su od grada jedan od najvanijih punktova u trgovini sa zapadnom Evropom. Karavanska trgovina iz unutranjosti slivala se u luku i morskim putem bila prenoena dalje, prema ostalim lukama na obje obale Jadrana, sa kojima su Kotorani odravali prisne trgovake veze. Obrnutim putem je u unutranjost
43
RAZVOJ PODRUJA
dopremana luksuzna zapadna roba: tkanine, staklo, miroije i slino. Potrebno je jo jednom naglasiti da su Kotorani ve u XII vijeku bili osloboeni takse za sidrenje brodova, takozvanog ankoratika, i takse za zauzimanje prostora na trnici, takozvanog plateatika, u junoitalijanskim apulijskim lukama. Graani Kotora su takoe bili zakupci trgovine solju i metalima iz srpskih srednjevjekovnih rudnika, te zauzimali vane poloaje u aparatu dravne uprave. Na vrhuncu svog uspjeha, Kotorsko zanatstvo je brojalo oko 90 zanatskih radionica. Na osnovu arhivskih izvora, najbrojnije su bile zanatlije zlatara (31) i obuara (25). Njihove radionice su samim tim bile i najbrojnije i uglavnom skoncentrisana u blizini crkava. Sljedei po brojnosti bili su zidari i kamenoresci (22 ), zatim kovai (12), pa krznari, stolari, krojai, koari, klobuari, kljuari, titari, maari, mlinari, pekari, ribari, krmari, slikari i sl. Podaci o zanatlijama, esto su korieni za pisanje stranica kulturne i ekonomske istorije Kotora. Iako najreprezentativniji segment naina ivota lokalne zajednice, uloga srednjevjekovnih zanata nije bila samo proizvodnouslunog karaktera. Djela srednjevjekovnih zanatlija, savremeni jezik prepoznaje kao primijenjenu umjetnost. Sauvana djela srednjevjekovnih zanatlija, bilo ona koja su, klesarskim, kamenorezakim i slikarskim umjeima, ukrasi mnogobrojnih palata i crkava, ili pak ona koja su najljepi primjerci raznih zbirki Pomorskog muzeja Crne Gore u Kotoru i Muzeja u Perastu, umnogome su uticala, da sadanja kulturna batina podruja Kotora, bude prepoznata kao univerzalna vrijednosti ovjeanstva, i kao takva, proglaena Svjetskom kulturnom batinom. Majstori su primali na obuku egrte i kalfe, s tim to su bili duni da ih hrane i odijevaju te da na kraju obuke daju uenicima po jedan komplet alata te struke, a za njih su morali garantovati njihovi srodnici. Pored egrta, postojala je u Kotoru jo jedna kategorija stanovnitva na najnioj drutvenoj ljestvici, sluge i slukinje, koji su sluili plemie ili graane samo za hranu i odjeu, a samo ponekad dobijali neto srebrnih groeva ili koji komad odjee. Meutim, u veem broju notarskih unesaka pominju se robinje, kojima bi ponekad njihov gospodar darivao slobodu, dok se esto prilikom sklapanja branih ugovora, uz precizno navedenu nevjestinsku spremu davala i robinjica. Vlastela, pojedine crkve i slobodni graani imali su znatne zemljine posjede u kotorskom gradskom Distriktu, koji je u posmatranom periodu zahvatao itav bazen Kotorskorisanskog zaliva, zatim zalee Tivta, dio metohije crkve Sv. Arhangela Mihaila, pa plodnu upu Grbalj te oblasti Krtole i Luticu, kao i podruje Bijele i Kruevica, te konano zapadni dio Njegukog polja zvani Ledinac, kao i zaseoke Zalaze i anjev Do iznad Kotora. Tokom iitavanja originalnih notarskih unesaka o raznim vrstama prometa nekretninama, odnosno, o zemljinim posjedima, javlja se itav niz mikrolokaliteta sa nazivima od kojih su se neki i do danas odrali. Na osnovu podataka iz notarskih knjiga moe se formirati neka vrsta katastra zemljinih posjeda graana Kotora kao i povezati vee zemljine cjeline, odnosno, itavi seoski atari, to omoguava potpunije sagledavanje ekonomske moi pojedinih porodica. S druge strane, Kotor je kao razvijena izvozno-uvozna luka irokog zalea jo od veoma ranih vremena uivao odreene povlastice u italijanskim jadranskim lukama oblasti Pulja, posebno u Bariu, gdje kotorski pomorci i trgovci njeisu plaali taksu za sidrenje broda, odnosno, zakupninu za trini prostor. Kroz kotorsku luku iao je znatan protok roba, te je na osnovu podataka iz notarskih knjiga mogue obraditi mjerne i novane jedinice u upotrebi na kotorskom tritu, kao i vrste roba i plovnih sredstava kojima su robe bile transportovane u strane luke ili dopremane u kotorsku luku. Senzibilitet i ekonomska mo stanovnika Kotora ogledala se po izgledu i ureenju njihovih kua, a posebno po prizemljima. Srednjevjekovna kotorska kua razvijena je po vertikali. U prizemlju kue bili su smjeteni magacini ili radionice, na prvom spratu je bio dnevni boravak, na drugom prostorije za spavanje, a u potkrovlju se nalazila kuhinja sa otvorenim
44
RAZVOJ PODRUJA
ognjitem. Ovako izdiferencirane prostorije, po svojoj namjeni i spratnosti, bile su opremljene krajnje funkcionalnim mobilijarom, kojeg su izraivali domai majstori drvodjelci. Mobilijar se najee sastojao od stolica, stolova, klupa, kreveta i krinja. Vrlo je teko zamisliti izgled srednjevjekovnog Kotora u XII i XIII vijeku i to iz vie razloga. Ne samo da nedostaje arhivska graa tog perioda, ve je pod negativnim uticajem zemljotresa koji su u XVI i XVII vijeku ruili ak i do dvije treine zgrada u gradu, potpuno izmijenjena urbana struktura, a s druge strane, upravo je taj rani urbani organizam bio formiran dobrim dijelom od drvenih kua, koje su imale ogranieno vrijeme trajanja. Bilo je i graanskih kua od kamena sa drvenom vienicom (vadrile). Isto tako se esto pominje gradnja veih kamenih objekata kua bogatih puana ili plemikih palata, na mjestu ranijih drvenih kuica, unitenih potresima ili poarima. Tokom XIII i XIV vijeka grad je poeo da dobija svoju prvobitnu urbanu fizionomiju, onaj karakteristini i naizgled nerazmrsivi splet uskih, krivudavih uliica i nepravilnih trgova, koji kao da se ne pokoravaju nikakvim zakonima graevinarstva, koji su stvarani spontano tokom vremena, zavisno od potreba i elja samih graana, ali bez ikakvih urbanistikih planova ili nacrta, po emu se razlikuje od svih gradova na istonoj jadranskoj obali. Brojni zemljotresi kasnijih vjekova znatno su poremetili i izmijenili ovu prvobitnu urbanu shemu, ali je ona ostala makar djelimino vidna ispod ili pored novije mree, a djelimino sakrivena pod malternim oblogama XIX vijeka, koje su uklonjene tek nakon zemljotresa 1979. godine. Tokom skoro etirivjekovne vladavine Venecije (1420 1797) glavna panja graevinara bila je usmjerena na rekonstrukciju i izgradnjiu bedema oko grada i brijega Sveti Ivan (San Govanni), koji svojim perimetrom od oko 4,5 kilometra predstavljaju udo fortifikacione tehnike na Mediteranu, a trebalo je da pretvore Kotor u moni bastion protiv turskog prodiranja na Primorje, to je u krajnjoj liniji imalo za svrhu uvanje mletakih trgovakih pomorskih puteva ka Levantu. Jedan broj palata gotikog perioda ostao je sauvan samo u pojedinim partijama poto su bile krhke strukture i njeisu izdrale zemljotresne udare tokom XVI i XVII vijeka, pa su njihovi djelovi uklopljeni u kasnije barokne graevine ili zgrade graanske arhitekture XIX vijeka. Francuska okupaciona uprava u Napoleonovo doba preduzela je niz urbanistikokomunalnih zahvata to je proizvelo i druge promjene u arhitektonskoj strukturi Kotora, uslovljene stvaranjem jakog graanskog sloja umjesto izumrle aristokratije, zatim doseljavanjem inovnika austrijske uprave, oficirskih porodica i majstora raznih struka za vojne potrebe. To se ogleda u okrupnjavanju stambenih jedinica putem gradnje velikih objekata, koji u sebi obuhvataju po nekoliko manjih starijih zgrada ili nekadanje prazne prostore, vrtove ili ruevine - kuita. Takoe se na nie dvospratne zgrade nadoziuje trei ili ak i etvrti sprat, najee od opeke, pa se radi ujednaavanja te nove fasade presvlae malterom i tako sakrivaju originalne romanike, gotike, renesansne ili barokne fasade. Nestaje pojam: jedna kua - jedna porodica, a pojavljuje se pojam: etana stambena jedinica. Vlasnici se povlae na gornje spratove i potkrovlja, a nekadanji tzv. piano nobile sa salonom i sobama iznajmljuje se inovnicima i oficirima. Kue jo nemaju kupatila i u uglovima soba poinju da se ugrauju mali zidani ormari gdje se kao kada za kupanje koristi tzv. mistio. Nema ni ugraenih dimnjaka, pa se vani prigrauju tzv. komini od opeka za takozvani fornel, loite za pripremu ribe na gradele. Dalja modernizacija stambenih jedinica nastavlja se poetkom XX vijeka nakon dovoenja vodovodnih cijevi sa izvorita u iiima i izgradnje elektrine centrale kod izvora Gurdi, ime je omogueno uvoenje odgovarajuih instalacija u zgrade. Tek poslije Drugog svjetskog rata poinju se ugraivati kupatila sa bojlerima, da bi potpuna modernizacija stambenog fonda bila izvrena tokom obnove i revitalizacije poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine. Jedna od glavnih vrijednosti sa socio-kultorolokog stanovita jeste briga za stanovnitvo, stabilan i uravnoteen prirast, logino vezan za rast i razvoj Podruja, te
45
RAZVOJ PODRUJA
otvorenost prema evropskim prostorima, vrijednostima i standardima. Dominantne i znaajne drutvene aktivnosti i djelovanja prepoznaju se kroz kolektivne oblike izraavanja, individualno djelovanje i rad institucija. Oblici drutvenog ivota razvijani u kontinuitetu tokom prolosti Podruja, danas predstavljaju bogatstvo izraeno u brojnim tradicionalnim manifestacijama i fetama. Zahvaljujui bogatoj kulturnoj batini, na ovom podruju se i danas nastavljaju tradicije umjetnikog, zanatskog i raznovrsnog kulturnog stvaralatva. I u obrazovnom sistemu podruja nastavlja se kolovanje za tradicionalna zvanja i zanimanja, kao to su opte i muziko obrazovanje, oblast pomorstva, pojedine vrste zanata, a u novije vrijeme obrazuju se visokokolski kadrovi za hotelijerstvo i turizam. Kotor je u svojoj dugoj istoriji, kao i u periodima svoje samostalnosti, imao svoje uspone i padove. Vjekovima su periodi ekonomskog zamaha i razvoja bili vezani za pomorstvo. Pomorstvo je utisnulo snaan peat i specifine karakteristike ljudima i naseljima Boke Kotorske. Pomorska trgovina i plovidbeni putevi vijekovima su otvarali vrata Boke prema drugim kulturama i civilizacijama. More i pomorstvo su za stanovnike Podruja Kotora bili tradicionalna privredna grana i izvor prosperiteta i blagostanja. Zahvaljujui pomorskoj djelatnosti, iji je nosilac bilo preduzee Jugooceanija, i preduzea za promet naftom i naftnim derivatima Jugopetrol, tokom 80-ih godina prolog vijeka, Kotor je bio meu najrazvijenijim optinama Crne Gore. To su bili veliki i uspjeni privredni subjekti, sa velikim brojem zaposlenih. Tadanji udio kotorske privrede u rebubliki prihod bio je znaajan i iznosio je 10-12 %. Privredu su karakterisala relativno velika preduzea sa uspjenim poslovanjem i velikim brojem zaposlenih. Broj zaposlenih u Kotorskoj optini kretao se oko 7000 radnika, od ega vie od 5000 u privrednom i oko 1800 u drutvenom sektoru, a 80% ukupnog prihoda u Optini ostvarivali su Jugopetrol i Jugooceanija. Pomorska kompanija Jugooceanija, osnovana 1954.godine, pored ekonomske i razvojne komponente, dala je puni doprinos nastavljanju pomorske tradicije. Period uvoenja sankcija, 90-ih godina prolog vijeka, poklapa se sa periodom transformacije privrede i ovaj, ionako bolan, proces biva dodatno optereen izolovanou zemlje od strane meunarodne zajednice, a ve poljuljana privreda doivaljava kolaps, koji je danas vidan u smislu potpuno druge koncepcije razvoja i novih privrednih snaga i subjekata. Giganti kao: Jugooceanija, Jadran Perast, Riviera, Bokeljka, nestali su sa privredne mape grada. Od velikih firmi ostao je samo Jugopetrol, sa privatizovanom vlasnikom strukturom i sa 550 zaposlenih radnika. Atraktivnostima, specifinostima i jedinstvenim osobinama svog kulturnog pejzaa, Boka Kotorska je veoma rano skrenula panju, najprije znatieljnih putopisaca, a kasnije, znatieljnih putnika i turista. O pojavi turizma, kao masovnom fenomenu, mogue je bilo govoriti nakon uspostavljanja parobrodske veze, 1838. godine, na liniji Trst Kotor, a posebno nakon 1844.godine, uvoenjem broda za prevoz putnika i organizovanje prvih krunih i izletnikih putovanja. Krajem XIX vijeka Kotor je povezan kolskim putem sa Cetinjem, a 1901. godine, Boka eljeznikom prugom uskog kolosjeka sa Sarajevom. I, kao to su prirodni i stvoreni resursi bili pretpostavka razvoju turizma Kotora i njegovog podruja, tako je saobraaj bio pretpostavka realizaciji putovanja vezanih za ove motive. Osnivanje prvih turistikih organizacija vezuje se za poetak masovnijih turistikih kretanja na ovom podruju, Pranju i Morinju 1924. godine, Dobroti 1927. godine, Perastu 1928. godine itd. Na Podruju Kotora, 1930. godine, status turistikog mjesta imali su: Kotor, Risan, Perast, Dobrota, Muo, Pranj i kaljari. U Kotoru je 1935. godine osnovan Jadranski fjord sa zadatkom unapreenja turistike ponude i njene promocije. Sadanje stanje organizovanosti turizma u optini Kotor ostvaruje se preko Lokalne turistike organizacije, kao oblika organizovanja subjekata turistike ponude i lokalne vlasti. Razvoj turizma, ugostiteljskih i drugih usluga dobijaju sve vie na znaaju i uz trgovinsku djelatnost postaju opredjeljujui vidovi privredne djelatnosti. Porodini biznis i mala
46
RAZVOJ PODRUJA
preduzea, sa sezonskim radom, karakteristika su najveeg broja preduzea. Na podruju Optine Kotor, registrovan je veliki broj privrednih i drugih subjekata: trgovina 684, ugostiteljstvo 256, zanatske radnje 73, usluge 25, agencije 370, saobraaj (prevoznici i taxi) 24, advokati 40, banke 10, pote 9, osiguravajua drutva 3, telekomunikacije 12, metalna industrija 1, prehrambena industrija 2, luke usluge i usluge prevoza 2. Prosjena stopa nezaposlenosti u posljednjih nekoliko godina kretala se od 13% do 11,2% u 2010. godini Sa stanovita administracije, znaajno je u narednom periodu uspostaviti i ouvati vrijednosti kulturne batine, jednakost pred zakonima za sve uesnike na tritu, potovanje urbanistikih zadataka, fiskalnu disciplinu, ekoloke programe i odrivi razvoj. Povrina teritorije Optine Kotor iznosi 33500 ha, na kojoj ivi, prema prvim rezultatima popisa stanovnitva, domainstava i stanova iz 2011. godine, 22799 stanovnika. Od ukupnog broja stanovnika koji ive na podruju Optine Kotor, na zatienom podruju ivi 18724 stanovnika, odnosno 82,12%.
6.3
URBANI RAZVOJ
Specifinost prirodnog okruenja, zaliv, pejza, bogatsvo i raznolikost biodiverziteta, u harmoniji sa autentinim vrijednostima svih stvorenih dobara, kako gradskih aglomeracija tako i fragmenata gradskih i naseljskih struktura, daju posebnost itavom podruju i ine ga jedinstvenim. Milenijumska aktivnost niza generacija ostavila je za sobom sinteze prirodnog, ruralnog i urbanog. U dijelu Zaliva sa padinama Vrmca i naseljima Pranj i Stoliv mogu se uoiti osnovni elementi poprenih profila naseobina: akvatorij sa pristanima (mola) i sidritima (mandrai) ispred privatnih kua i ekonomskih zgrada; obalna naselja razvijana od vremena formiranja pomorskih optina; grupacije kamenih kua sa mediteranskim vrtovima, batama i vonjacima agruma; crkve na isturenim poloajima okruene grobljima; osunane padine sa lozom i stablima maslina; grupe starijih seoskih kua na viim kotama sa okunicama ruralne ekonomije; padine iznad njih obrasle travom i makijom za ispau; umski pojas listopada i etinara; planinska golet na vrhu. Ovakav profil razvijen je na obje strane Zaliva, uz razlike proistekle iz reljefa i sastava tla. Na poloajima sa prostranijim poljima, i u ravnici sa blaim padinama, urbana komponenta zahvata veu dubinu. Nasuprot tome, stjenoviti grebeni se sputaju do same obale, razdvajajui susjedna naselja. Neposredna sraslost mora i planinskog okruenja stvara i poseban klimat u kome se proimaju primorski i gorski uticaji. U topografiji grada Kotora unutar utvrenja dominaniraju masivi iskonske prirode neporemeeni djelovanjem ljudi. Strmi obronci Lovena, ogoljeni ili obrasli vegetacijom, sputaju se do uskog pojasa obale. Stari grad Kotor, poiva na stjenovitoj formaciji, odvojenoj rasjedom od gorskog zalea, a koritom kurde i vrelom Gurdia, od susjednog kopna uz more. Takvi topografski odnosi koji su bili uslov za nastanak naselja na spoju planinskog prevoja i morskog zaliva duboko zalog u kopno, osigurali su izdvojenost grada kroz vjekove. I u novije doba, kada je urbanizacija obalnog pojasa zatvorila prsten oko Zaliva, ostala je neporemeena vertikalna projekcija srednjevjekovnog perimetra sa kastelom na vrhu i front bastiona oko naselja uz more. Unutar prostornog trougla tvrave, sauvan je neizgraeni teren, oduvijek posveen odbrani grada. Po njegovim izohipsama trasirani su podzidi za artiljerijske poloaje, povezane serpentinama koje vode do kastela. Kretanjem po njima prema vrhu Sv. Ivan u vidno polje postepeno ulazi gradsko naselje, prvo, ansambli pod tvravom, a potom cjelina obuhvaena bedemima prema kurdi i pristanitu. Sa kote kastela, 260 m nad morem, otvara se kotorski rukavac Boke sa priobalnim naseoljima ispod Vrmca, od Mula preko Pranja do Stoliva. Druge dominantne pozicije sa suprotne obale daju nove aspekte iste panorame sa Dobrotom i Orahovcem, Perastom i Risnom, Morinjem i Kostanjicom.
47
RAZVOJ PODRUJA
Urbani razvoj zatienog podruja Kotora XX vijeka, moe se sagledati kroz tri etape, i to: I. Krupne drutvene promjene nastale sa prvom pojavom industrijalizacije u prvoj polovini XX vijeka, a posebno nakon drugog svjetskog rata, tokom etape socijalistikog razvoja zemlje, nale su svoj odraz u urbanizaciji prostora u naseljima koja predstavljaju kontakt zonu istorijskog grada Kotora, kao i u graditeljskim poduhvatima u naseljima du zaliva. Smjetaj industrije, krupnih poslovnih zgrada, turistikih i infrastrukturnih objekata kao i stambenih gradnji obiljeio je urbanizaciju kaljara, Dobrote, Risna, Perasta i drugih mjesta u priobalju zaliva, u periodu od drugog svjetskog rata do zemljotresa 1979. godine. II. Period poslije zemljotresa karakterie gradnja tri velika stambena naselja, za smjetaj stanovnika Starog grada, koji su ubrzo poslije prirodne stihije bili evakuisani iz svojih stanova i zgrada iz istorijskog jezgra Kotora, radi njegove sanacije i obnove. Savremena naselja izgraena prvih godina poslije zemljotresa, dobila su nazive kaljari, Sveta Vraa i Sveti Stasije. Prvo je smjeteno na padinama Vrmca, naspram Starog grada Kotora, a druga dva zauzimaju povrine iznad najznaajnijih sakralnih kompleksa Dobrote, po kojima su i nazvana. Paralelno sa gradnjom stambenih naselja za kolektivno stanovanje, naglo se iri stambena izgradnja individualnih stambenih zgrada, podstaknuta potrebama domaeg stanovnitva kao i razvojem turizma kao privredne djelatnosti, a koji podrazumijeva izdavanje dijela prostora privatnih kua tokom trajanja turistike sezone. Gradnja individualnih stambenih zgrada, zauzima ne samo prostore izmeu zgrada tradicionalne arhitekture u priobalnom dijelu istorijskih naseobina, ve se iri u vidu novih stambenih zona koje pokrivaju padine brda u zaleu naselja, ili se pak javljaju na prostorima nedirnute prirode du obalnog puta. Nagli razvoj podstie gradnju novih turistikih objekata veih kapaciteta, sezonskih ugostiteljskih objekata na obali, objekata zdravstvenog turizma i infrastrukturnih kapaciteta. Gradnja apartmanskih naselja zapoeta 90-ih godina, svoj novi zamah dobija tokom posljednje decenije podizanjem niza stambenih zgrada tzv. urbanih vila, lociranih na rijetkim preostalim slobodnim prostorima urbanizovanih zona u istorijskim naseljima zatienog podruja Kotora. Period poslije zemljotresa karakterie premjetanje industrije iz kaljara u Grbaljsko polje, kao i probijanje tunela kroz brdo Vrmac, koji novim saobraajnim rjeenjem spaja Kotor sa tranzitnim putem Tivat - Budva. Iseljavanjem industrije, stvorene su nove mogunosti za osmiljeno korienje prostora fabrika socijalistikog razdoblja, kao i fabrika nastalih 30-ih godina XX vijeka, od kojih neke od graevina, imaju znaaj prve pojave industrijalizacije na ovom podruju. III. Najnovija faza zapoela je otvaranjem Crne Gore, koju karakterie dolazak investitora, na ove prostore, kako stranih tako i domaih. Njihovim prisustvom na zatienom podruju enormno se poveao promet nekretnina. Naime, predmet kupovine su zemljite, stare kue i stanovi. Najveu opasnost za zatieno podruje predstavljaju zahtjevi novih vlasnika za gradnjom na neporemeenim zelenim povrinama uz more i na povrinama visoko u brdu, iznad postojeih aglomeracija. Ista pojava prouzrokuje proguavanje postojeeg izgraenog tkiva du obala, kao i poveavanje postojeih kapaciteta nadziivanjem novih spratova ili uklanjanjem zgrada tradicionalne arhitekture da bi se na njihovom mjestu izgradile nove zgrade znatno veih dimenzija. Postepenim gubljenjem djelova tradicionalnih gradnji, mijenja se izgled pejzaa u cjelini, ime se trajno gube njegove karakteristike. Otuda je veoma vano pravovremeno shvatanje vrijednosti svih vrsta elemenata u repertoaru tradicionalnog graditeljstva, jer, iako svaki od elemenata ne predstavlja sam za sebe izuzetnu vrijednost, on zajedno sa ostalim elementima iste vrste i u svom izvornom poretku, ini intergralni dio harmonizovane cjeline, gdje svaki od dijelova predstavlja izraz iste graditeljske logike i graditeljskih ideja prolosti.
48
VRIJEDNOSTI ZATIENOG PODRUJA KOTORA
MENADMENT PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA MENADMENT PLAN PRIRODNOG PLAN I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
49
50
51
7. VRIJEDNOSTI ZATIENOG PODRUJA KOTORA

Detaljna analiza i sistematizacija kulturnih i prirodnih vrijednosti, zbog kojih je Podruje Kotora upisano na Listu svjetske batine, od najvee je vanosti za planiranje mjera zatite i unaprjeenja univerzalne vrijednosti.
7.1. KULTURNE VRIJEDNOSTI

Vrijednosti Podruja Kotora, sadrane u graditeljskim ostvarenjima, umjetnikozanatskim djelima, tradiciji i ljudskim umjeima, izraajima i vjetinama, meusobno se proimaju inei neraskidivo jedinstvo, koje nazivamo kulturnim vrijednostima. Kulturne vrijednosti Podruja Kotora sagledavaju se u vrijednostima nepokretne, pokretne i nematerijalne kulturne batine. 7.1.1. Nepokretna kulturna batina
Na Podruju Kotora nalazi se 386 nepokretnih kulturnih dobara, od ega su graditeljske cjeline Stari grad Kotor, Perast i urbano jezgro Risna i 5 arheolokih lokaliteta (Ostaci antike vile sa mozaicima u Risnu, Carine, podmorje izmeu Rta strpakog i Rta Murove, kompleks samostana Sv. Franjo sa srednjevjekovnim grobljem i praistorijski crtei - Lipci), s tim to i unutar graditeljskih cjelina postoje i pojedinano zatieni objekti. 7.1.1.1. Kulturno istorijske cjeline
7.1.1.1.1. Stari grad Kotor Stari grad Kotor, poiva na stjenovitoj formaciji, odvojenoj rasjedom od gorskog zalea, a koritom kurde i vrelom Gurdia, od susjednog kopna uz more. Takvi topografski odnosi koji su bili uslov za nastanak naselja na spoju planinskog prevoja i morskog zaliva duboko zalog u kopno, osigurali su izdvojenost grada kroz vjekove. Odbrambena svojstva prirodnog reljefa i nepristupanost poloaja korieni su kao elementi primarne zatite naselja. Najstarije fortifikacije bile su ograniene na podizanje zidina prema nedovoljno zaklonjenim poloajima. Nadgradnje su temeljene preko zateene nezaravnjene stjenovite podloge. Izvedene od istog kamena vremenom su srasle i fiziki i vizuelno sa prirodnim fundamentima do te mjere da ih je teko razluiti. Uvoenjem vatrenog oruja dolo je do mjestiminih pregradnji visokih kula u torione i formiranja platformi za artiljeriju. Vlana klima i dugi vremenski period uinili su da se i ovakve robusnije forme i karpirani tereni pokriju patinom i ponegdje obrastu vegetacijom. Potpuni izostanak svih civilnih gradnji i profanih funkcija unutar tvrave, tokom duge istorije do danas, bitno je doprinio ouvanju njenog drevnog i neporemeenog izgleda. Trouglasti oblik gradskog plana rezultat je odnosa prirodnih odrednica zbog kojih je naselje i nastalo na ovom poloaju: obale mora sa vrelom Gurdi, izvorita i korita ponornice kurde, kao i stjenovitog masiva na kojem je Kotor utemeljen. Meu ulicama istie se ona koja je trasirana po izohipsama u podnoju padine. Povezuje gradska vrata kurde i Gurdia, prolazei pored oltarskog dijela Katedrale. Dvije druge vanije ulice priblino su paralelne sa obalnim fortifikacijama. Posebnu panju privlae ulice sa krivolinijskim trasama koje se pruaju izmeu Trga od oruja i Trga Sv. Tripuna, kao i upravna na njih, potom kod palate Drago koja ima dijagonalan poloaj u odnosu na okolni raster.
52
Najstariji nadzemni sloj urbane strukture potie iz razdoblja komune od XII do XIV vijeka. Analize insula i zgrada otkrile su preostale elemente srednjevjekovnog sklopa kakvi se srijeu i u drugim primorskim gradovima. To su unutranja dvorita u sreditu insula (cortile), kratki prilazi zgradama (androna), propisani razmaci izmeu kua (kolovaja). Mnogi su potpuno uniteni kasnijim pregradnjama, drugi su oteeni ili blokirani. Na stjenovitoj padini ispod tvrave, zgrade i parcele slijede reljef tla, du glavne ulice prate trasu, spontano proizalu iz krivulje izohipse, dok se kue u pozadini kaskadno penju. Do njih se dospijeva stepenitima i rampama. Pojedine zgrade dijelom su fundirane na ivoj stijeni koja je dotjerana iznad nivoa parcele. Ovakav sastav i konfiguracija terena ine da se jednom uspostavljen urbani poredak trajno odri, nasuprot pojedinanim gradnjama koje se rue i obnavljaju. Najznaajnija graditeljska ostvarenja sakralne arhitekture sa izuzetnim kulturnim vrijednostima predstavljaju srednjevjekovne crkve: Katedralna crkva u Kotoru posveena Sv. Tripunu, zatitniku grada, svetitelju iji kult je prenesen iz Male Azije u Kotor poetkom IX vijeka, prema sauvanoj povelji o osveenju njena tri oltara, podignuta je 1166. godine, na ostacima starije crkve, posveene istom patronu, koju je prema predanju, 809. godine sagradio kotorski graanin Andrea Saracenis. Katedrala je podignuta kao trobrodna bazilika sa kupolom nad srednjim travejem i tri polukrune apside na istonoj strani. Uz zapadnu fasadu stajala su dva zvonika u obliku visokih kula sa zasvedenom loom izmeu njih. Prva vea pregradnja graevine desila se polovinom XV vijeka po potpadanju Kotora pod mletaku vlast. Gotika pregradnja romanike katedrale izvedena u to vrijeme moe se dovesti u vezu sa graditeljskom djelatnou kotorskog biskupa Marina Kontarena, iz Venecije, koji je obavljao ovu dunost od 1429. do 1453. godine. Najvee promjene svog romanikog lika Katedrala je pretrpjela u radikalnoj restauraciji krajem XVI vijeka (1584 1613).Veliki zemljotres od 1667. godine koji je pogodio Kotor i Dubrovnik izazvao je i teka oteenja Katedrale. U njemu su sruena oba zvonika, zapadno proelje sa bogato ukraenim romanikim portalom i polutravej. U obnovi koja je ubrzo uslijedila iz temelja su podignuti novi zvonici Katedrale i njeno proelje sa zasvedenom loom na ulazu. Na samom poetku XVIII vijeka, u stilu zrelog baroka, ureen je relikvijar Katedrale. Radove je izveo skulptor Franesko Kabjanka iz Venecije. Sredinom XIX vijeka stanje Katedrale zahtijevalo je vee popravke zbog nagnutosti junog zida i trone krovne konstrukcije. Pripreme za restauraciju su trajale oko trideset godina a restauratorski radovi su se odvijali od 1892-1908. godine. Radove koji su obuhvatili i znaajne pregradnje kao to su novi svodovi u bonim brodovima, rekonstrukcija junog zida i gradnja dviju terasa nad istonim dijelom bonih galerija kao i postavljanje novog poda, vodila je Centralna konzervatorska komisija iz Bea. Crkva Sv.Luke predstavlja jednu od pet sauvanih sakralnih graevina Kotora graenih u romanikom stilu. To je jednobrodna graevina sa kupolom krune osnove nad srednjim travejem, polukrunom apsidom na istonoj i portalom na zapadnoj strani. Karakterie je osnova saetog upisanog krsta i romanika obrada fasada sa irokim lukom srpastog oblika na zapadnoj fasadi. Prema sauvanom ktitorskom natpisu na zapadnoj fasadi, crkvu Sv.Luke je podigao Mavro Kazafrangi sa svojom enom Bonom, 1195.godine u vrijeme velikog upana Stefana Nemanje i njegovog sina Vukana.Uz sjevernu fasadu crkve dozidana je kapela Sv.Spiridona. U crkvi se nalaze ostaci fresko-slikarstva, s kraja XII vijeka i konostasom bokokotorske slikarske kole, u okviru kojeg se nalaze ikone tri generacije slikara iz poznate porodice Dimitrijevi-Rafailovi, kao i djela grkih majstora ikonopisa. Crkva Sv. Ane se nalazi u sjeveroistonom dijelu starog gradskog jezgra. O vremenu
53
njene izgradnje nema pouzdanih podataka u poznatim pisanim izvorima, ali se na osnovu stilskih karakteristika moe datovati u kraj XII poetak XIII vijeka. Crkva je prvobitno bila posveena Sv. Martinu, od XV vijeka Sv. Venerandi, a u kasnijem periodu Sv. Ani. Crkva Sv. Ane je sagraena kao jednobrodna kupolna graevina. Njena unutranjost ralanjena je pilastrima i poprenim lucima na tri traveja. Svod je nadvien i prelomljen u tjemenu. Nad srednjim travejem stajala je kupola oslonjena nad kvadratnom osnovom oslonjena na poprene lukove u pravcu sjever jug i ravne lukove koji se oslanjaju na popreene, u pravcu istok zapad. Sa sjeverne strane Sv. Ane, ubrzo po izgradnji crkve dozidana je bona kapela koja je produena prema zapadu u poznijoj pregradnji nakon nekog od zemljotresa u XVI ili XVII vijeku. Tom prilikom u sjevernom zidu crkve otvorena su dva iroka luna otvora tako da je crkva Sv. Ane dobila izgled dvobrodne graevine. Zapadna fasada kapele je zidana od kamena sa neke sruene gotike crkve sa koje je prenesena i mala bifora iznad portala. U velikom zemljotresu od 1667. godine mogla je biti sruena kupola crkve nakon ega nije bila obnovljena. Najvee promjene svog prvobitnog izgleda Sv. Ana je pretrpjela sredinom prolog vijeka kada su uklonjene apside crkve, zidovi su povieni a juna fasada je dobila nove iroke otvore. U to vrijeme na istonoj strani postavljen je novi zidni oltar baroknih oblika a cijela graevina je dobila jedinstveni dvovodni krov. Crkva Sv.Marije od Rijeke (Koleata) je sagraena poetkom tree decenije XIII vijeka, na ostacima starije crkve iz VI vijeka, kao jednobrodna crkva sa kupolom. Po osobinama svoje arhitekture reprezentuje romaniki stil u Kotoru. Uz njen sjeverni zid prvobitno je izgraena jedna prostorija koja je u XV vijeku gradnjom kapele Sv. Ivana, na njenoj zapadnoj strani, produena i izravnata sa crkvom. Zvonik - kula dozidan je na sjeveroistonom uglu 1771. godine. Fasade su izvedene od precizno klesanog kamena u alternaciji redova crvenog i blijedosivog krenjaka, ukraene frizom slijepih arkada na konzolama. Dvojni prozor na apsidi sauvan je u izvornom obliku, dok je bifora sa zapadne fasade zamijenjena rozetom nakon oteenja u velikom zemljotresu od 1667. godine. Crkva Sv. Mihaila u Kotoru je pomenuta u povelji o osveenju Katedrale Sv. Tripuna iz 1166. godine. Kako je dananja crkva istog imena izgraena u romaniko - gotikom stilu, bilo je opravdano pretpostaviti da se ostaci crkve pomenuti u dokumentu iz XII vijeka mogu oekivati ispod kote njenog poda, to su potvrdili rezultati arheolokih istraivanja, sprovedenih 1982/89. godine. Najstarijoj graditeljskoj fazi pripadaju ostaci starohrianske crkve radno datovane u doba Justinijanove obnove (VI vijek) koja je poetkom IX vijeka dobila nov liturgijski namjetaj iji brojni fragmenti su otkriveni tokom istraivanja. U sledeoj fazi podignuta je ranoromanika jednobrodna crkva izduene osnove sa spolja trapezoidnom a unutra polukrunom apsidom. Ranoromanika crkva koja je mogla biti pomenuta u dokumentu iz 1166. godine, sruena je prije gradnje dananjeg Sv. Mihaila ije arhitektonske karakteristike ga svrstavaju u graevine s kraja XIII i poetka XIV vijeka. Crkva Sv. Mihaila je pretrpjela niz promjena svog originalnog izgleda. Najvee promjene nastale su poetkom XIX vijeka kada je izgubila kultnu funkciju pretvaranjem od strane francuskih vlasti u objekat za vojne namjene. Crkva Sv. Mihaila je nakon konzervacije, sprovedene poslije zemljitresa 1979. godine, ureena za novu, savremenu namjenu - prezentaciju pokretnih kulturnih dobara. Crkva Svetog Pavla se nalazi u sredienjem dijelu Kotora, sjeveroistono od crkve Sv. Tripuna. Ogradni zid dvorita crkve izlazi na ulicu Sjever Jug koja je vodila od junih do sjevernih gradskih vrata. Crkvu je podigao 1263. godine Pavle Bari sa enom Dobrom, o emu svjedoi sauvani ktitorski natpis na zapadnoj fasadi. Crkvu i svoju kuu Pavle i Dobra su poklonili dominikancima iz Dubrovnika, a poklon je poveljom izdatom 8. aprila 1266. godine potvrdio kotorski biskup Marko, Dobrin brat, koji se pominje u ktitorskom natpisu.
54
U crkvu 1521. godine dolazi blaena Ozana, koja osniva enski dominikanski samostan III reda. Tada dolazi do proirivanja prvobitne crkve iz XIII vijeka. U XIX vijeku, za vrijeme francuske okupacije Kotora (1807-1814), crkva je pretvorena u kasarnu i magacin. Od tog vremena crkva nije u kultu. Od prvobitne crkve poznat je poloaj sa dijelom poda i zapadne fasade, koji su inkorporirani u crkvu iz 16. vijeka. Romanika crkva je imala orjentaciju slinu crkvama Sv. Luke i Sv. Ane. Na zapadnoj fasadi crkve iz 1263. godine, ispod ulaznog portala, nalazi se arkosolijum sa sarkofagom u kome su, najverovatnije, sahranjeni ktitori Pavle i Dobra. Sa bonih strana arkosolijuma se stepenitem stizalo do portala (kasnije zazidanog). U luneti arkosolijuma se nalaze ostaci fresaka, nastalih, vjerovatno, u poslednjim decenijama XIII vijeka, sa predstavom Deizisa, dok se u potrbuju luka arkosolijuma nalazi ouvana predstava svetog Pavla. Nova crkva je orijentisana duom osom u pravcu sjever-jug. Njena osnova je pravougaona sa polukrunom apsidom prema sjeveru i ulazom na zapadnoj strani. Pilastrima i poprenim lucima podijeljena je na tri traveja iznad kojih su kalotasti svodovi od sige. Na bonoj strani, prema brdu, postojala je bona kapela i isposnice. Trgovi i pjacete. Meu postojeim neizgraenim povrinama javne namjene manji broj ima obiljleja trga po formi, funkciji i okolnim zgradama. Ostali javni prostori oblikovani su kao proirenja ulica, skverovi, platoi ispred pojedinih crkava, ili slobodne povrine nastale ruenjem predhodnih ansambala. Trg Sv.Tripuna, sa Katedralom i Biskupijom, inio je sredite vjerskog ivota i centar crkvene vlasti srednjevjekovne komune. Sluio je za vjerske skupove, a u poetku vjerovatno i kao javna sudnica sa katedrom, u loi izmeu zvonika. Njegova prvobitna kontura, priblino pravougaona, moe se djelimino zakljuiti na osnovu ostataka kua sa karakteristikama romanike, na junoj i zapadnoj strani. Analize okolnih zgrada nijesu otkrile ostatke javnih graevina, kakve su pored katedrala okruavale trgove drugih primorskih gradova. Srednjevjekovna kua sa arkadama, nasuprot junom zvoniku Katedrale, upuuje na pretpostavku da joj je namjena bila neka javna funkcija. Trg od oruja, sudei prema pisanim izvorima, u srednjevjekovnom Kotoru postojao je kao Komunalni trg. S obzirom na osnovnu funkciju, na njemu su se morale nalaziti javne graevine, kakve su postojale u drugim primorskim gradovima (Kneeva palata, Vijenica, Loa). Dosadanje analize postojeeg stanja, nijesu otkrile ostatke zgrada iz tog doba. Najstariji graditeljski slojevi potiu iz razdoblja renesanse, kada je grad ve uveliko bio pod vrhovnom vlau Venecije. Izdueno pravougaoni plato trga zatvoren je razvijenim frontom nekadanje Palate mletakog providura, podignute uz bedeme ka pristanitu. Od javne Loe, koja je trg zatvarala sa june strane, preostao je samo fragment jedne prizemne arkade. Prostor trga bio je dopunjen baroknim ansamblom od koga je sauvana ugaona Sat kula. Sa prestankom mletake vlasti dolazi do veih promjena. Palata providura se nadograuje i koristi kao kasarna. Izmeu nje i bastiona Citadela poetkom XIX vijeka Francuzi otvaraju Teatar u perimetru druge kasarne. Na istom mjestu Austrijanci potom podiu, do sada sauvanu, neostilsku Vijenicu. Njome se zakljuuje niz drutvenih gradnji. Stambene zgrade na istonoj strani trga potiu mahom iz XIX vijeka. Prostor renesansno-baroknog trga povean je na junoj strani ruenjem Loe i crkve Sv. Jakova (Sv. Roka) tokom XIX vijeka.
55
Trg od brana, prostire se na prostoru izmeu dva predhodno opisana trga. Trg je oblika izduenog pravougaonika, nepravilnog na junom kraju. Pravolinijski front zapadne strane ine, proelja tri srednjevjekovne kue povezane u ansambl stare plemike porodice Bua. Na sjevernoj strani do prolog vijeka je postojala crkva mornara, Sv. Nikole, koju je u XIV vijeku podigla ista porodica. I na suprotnoj, junoj strani mogla se nalaziti jedna od zgrada Bua, kojoj je pripadala luneta portala sauvana u Staroj gimnaziji. etvrtu, istonu stranu zatvara najveim dijelom palata Pima, ije starije, sjeverno krilo potie iz perioda renesanse, a postojei oblik iz perioda baroka. Trg Bokeljske mornarice, zauzima centralnu poziciju u sredinjem dijelu grada. Osnova mu je nepravilno razuena. Meu zgradama koje ga okruuju najznaajnija je barokna palata Grgurin, u kojoj je smjeten Pomorski muzej Crne Gore. Trg Sv. Luke, okruen je sakralnim i drutvenim zdanjima: Sv. Luka, Sv. Nikola, Crkveni dom, kua Lombardia. Prvobitni plato ispred Sv. Luke proiren je oslobaanjem okoline crkve ime je omogueno odravanje sabora i vjerskih svetkovina. Podizanjem masivne zgrade Makin poremeen je tradicionalni sklop. Trg od mlijeka (Trg drva, Patrovnica), nalazi se blizu Trga Sv. Luke. Osnova mu je u obliku izduenog pravougaonika ija nepravilna forma proizlazi iz poloaja okolnih kua. Spadao je meu javne prostore za kupoprodaju hrane, u ovom sluaju mlijenih proizvoda i ogrijevnog drveta, donoenih sa brdskog zalea kroz vrata prema kurdi. Trg od salate (Trg povra, Zelena pijaca), ini pandan predhodnom. Formiran je u dijelu grada, koji je preko vrata Gurdia neposrednije spojen sa podrujem kaljara, gdje se gajilo povre. Plato mu je u denivelaciji, nepravilno razuene osnove. Slobodan prostor je povean ruenjem crkve Sv. Marka. Ispred ulaza u pojedine crkve oblikovani su platoi (pjacete) kao proirenja ulica. S obzirom na razliito hronoloko porijeklo postojeih sakralnih graevina i okolnih kua, ovakva praksa je trajala kroz vjekove. Platoi su formirani pred crkvama: Sv. Marije Koleate, Sv. Ane, Sv. Klare, Sv. Nikole, Sv. Josipa, Sv. Franje. Kasnijim ruenjima ansambla izmeu Sv. Marije i gradskih zidina formiran je slobodan prostor pokriven zelenilom, koji nosi naziv trga. Veliki neizgraen prostor sa stablom pokraj crkve Gospe od Anela nalazi se na mjestu nekadanjeg dvorita biveg manastira. Potencijalna kulturna vrijednost urbane cjeline Kotora znatno je vea od zbira oiglednih, materijalno sauvanih podataka. Postojee stanje sadri u sebi matrice davnih rjeenja i sklopova. U trasama perimetra, mrei ulica i regulacijama insula, mogu se postupno iitavati nekadanje granice i struktura naselja i ansambala. Dosadanji rezultati istraivanja urbane cjeline omoguavaju prethodnu valorizaciju ansambala i zgrada unutar perimetra, koja nema ulogu konaog suda, ve sadri pregled i polaznu klasifikaciju prostora i graevina. Potpun kulturno-istorijski i graditeljsko-umjetniki potencijal nije sasvim utvren ni za najvrijednije sakralne graevine, koje su pojedinano ocijenjene kao kulturna dobra. To pogotovo vai za fond profane arhitekture, koji do sada nije bio, uz mali broj izuzetaka, u fokusu sistematskih analiza i komparacija.
56
7.1.1.1.2. Perast Istorijska cjelina Perasta razlikuje se od drugih obalnih naselja kompaktnim sklopom, gustom strukturom i jasnom granicom prema prirodnom okruenju. Mada nikada nija bila omeena zidinama, ova graditeljska formacija ispoljava urbanost koja je sadrana u njenom socijalnom sastavu, dominaciji plemstva, vieg svetenstva i obogaenog graanstva, brodovlasnika i pomoraca. Autonomija komune osvajana je na dvovjekovnoj granici dva svijeta: hriansko- mletakog u Kotoru i islamsko-turskog u susjednom Risnu i Herceg Novom. Svojom geografskom pozicijom na ulazu u kotorski ogranak Boke, flotom, pomorskim iskustvom i svojevrsnom diplomatijom Perast je odluujue doprinosio potiskivanju turske sile u kopno do presudne pobjede Alijanse u drugoj polovini XVII veka. Zatvorenost formacije, jedna je od najbitnijih odlika urbane cjeline Perasta. Na prilazima Kotorsko - risanskim zalivu, bilo morem kroz Verige ili putevima uz obale, panorama Perasta se ukazuje kao centralni motiv urbanog Podruja Kotora. Njeni matini elementi su: ostrvo Sv. ora i ostrvo Gospe od krpjela, barokne palate u obalnom nizu, gusta kaskadna formacija uz strme padine, sa zvonikom u sreditu i utvrenje na vrhu Sv. Ilija. Barokna ekspozicija koja je u drugim mjestima ostvarivana pri gradnji palaca, upnih crkava i manastira, ovdje je proela cjelinu. Osnovne karakteristike prvobitne urbane strukture i razvoja Perasta sauvane do danas predstavljaju najznaajnije kulturno-istorijske, urbanistike i arhitektonsko - ambijentalne vrijednosti Perasta. Sauvana urbanistika matrica grada sa urbanom strukturom, iji najstariji dijelovi potiu iz XIII XV vijeka, predstavlja jednu od najznaajnijih vrijednosti Perasta. Njene osnovne karakteristike ini ulini front zgrada, paralelan liniji obale, ispred koga je stajala prostrana uglavnom neizgraena obala u funkciji pristanita i irokog manipulativnog prostora, koji je imao i vanu odbrambenu ulogu. Niz zgrada ulinog fronta inile su stambene graevine okrenute proeljima prema moru, kao i glavne fasade crkvenih zdanja. Od linije ulinog fronta poinjale su ulice, koje su povezivale obalu sa gornjim kotama naselja, formiranog od nizova i od pojedinanih stambenih, samostanskih i fortifikacionih ansambala. Ove uglavnom upravno postavljene ulice ravale su se u gornjim zonama grada i meusobno inile mreu, koja povezuje cijelo naselje. Najviu i centralno postavljenu taku Perasta predstavlja tvrava, za iji poloaj su vezane pretpostavke o antikom utvrenju, sagraenom na istom mjestu, kao i o crkvi Sv. Krsta iz XI vijeka, najstarijoj u naselju. Najstariji dijelovi stambene arhitekture, koji potiu iz perioda od XIII do XV vijeka, mogu se uoiti na nekoliko znaajnih lokacija u naselju. U prvom redu, to su lokacije u uvalama Luka i Penii, koje su kao najpovoljnije u naselju izgraene u srednjem vijeku. Znaajni ostaci najstarijih stambenih zgrada sauvani su u okviru kompleksa Bronza i Mazarovii. Prema stilskim karakteristikama ovi djelovi starijih zgrada, uklopljeni u pozniju arhitekturu, mogli bi se svrstati u razdoblje od XIII do XV vijeka. Najstarije razdoblje gradskog ivota Perasta, poznato na osnovu istorijskih izvora XIV vijeka, u kojima se pominju zanimanja njegovih stanovnika (laari, bavari, ciglari, kamenari i dr.), svoju potvrdu nalazi upravo u ostacima stambenih gradnji na lokalitetima Luka i Penii, sa povoljnostima koje prua njihov poloaj u dvijema uvalama.
57
Kula Viskovia, pomenuta u istorijskim izvorima iz 1499. godine, sauvana uz manje pregradnje do danas, predstavlja izuzetno znaajano svjedoanstvo stambene i odbrambene arhitekture Perasta, kroz period od nekoliko vjekova. Stambeni kompleks porodice Martinovi, na ijem grbu na fasadi prema Veljoj ulici je zapisana 1547. godina, kao godina koja oznaava najmlau fazu gradnje ove prostrane i u stilsko-hronolokom smislu vrlo sloene i slojevite cjeline, ukazuje da je arhitektura sredine XVI vijeka u Perastu podrazumijevala vrlo razvijenu stambenu kulturu, koja se morala naslanjati na starije etape razvoja grada. U tom smislu, ova palata predstavlja veoma vanu sponu u uspostavljanju linije razvoja grada, budui da u okviru njene arhitekture postoje pouzdani ostaci graditeljskih faza znatno starijih od 1547. godine. Stambena arhitektura Perasta od XVII do XIX vijeka zastupljena je u vidu brojnih kua i palata. Meu najstarijima je stambeni kompleks Markovi-Martinovi, iz 1623. godine, i izmai-tukanovi iz 1621. godine, a najizrazitije primjere tog razdoblja predstavljaju palata Zmajevi iz 1664. godine, palata estokrilovi iz 1691. godine i palata Bujovi iz 1694. godine. Budui da je u mnogima od ovih zgrada sauvan originalni prostorni raspored, unutranja obrada i odnos prema terenu, one svojom dispozicijom, rjeenjem, bogatom arhitektonskom obradom i ukrasom reprezentuju arhitekturu, nain ivota i stambenu kulturu Perasta i Boke Kotorske u XVII vijeka. Stambenu arhitekturu XVIII vijeka reprezentuju palate Viskovi, Smekja, Mazarovi, Balovi, orko, Krilovi i Bronza. Repertoar sauvanih rjeenja, u okviru ovih zgrada, prua veoma znaajan uvid u stambenu arhitekturu zrelog baroka, ije stilske odlike nose ove palate. Stambena arhitektura XIX vijeka zastupljena je u vidu brojnih stambenih zgrada, izgraenih du obale i u viim zonama naselja, koju karakteriu bogate naslijeene vrijednosti tradicionalne arhitekture, skromnija arhitektonska obrada i ukras fasada. Sakralna arhitektura Perasta nastajala je u rasponu od IX vijeka, kada je na ostrvu Sv. ora, uspostavljen benediktinski samostan, do druge polovine XIX vijeka, kada je sagraena crkva Sv. Gospoe, a potom i crkva Sv. Mihovila na groblju. Iako nedovoljno prouena, budui da do sada nijesu sprovedena potrebna arhitektonska istraivanja, sakralna arhitektura Perasta predstavlja zaokruenu i kompaktnu cjelinu, u okviru koje je mogue pratiti njen stilsko-hronoloki razvoj, kroz vie vijekova. Najstarije zgrade sakralne arhitekture su izgraene na ostrvu Sv. ora. Za crkvu Sv. Ane je ustanovljeno da posjeduje gotike stilske karakteristike i da je oslikana najkasnije u XV vijeku. Najstarija kapelica na ostrvu Gospe od krpjela nastala je u prvoj polovini XV vijeka, kada je prema izvorima sagraena i starija crkva Sv. Nikole. Pored arhitektonskih vrijednosti sakralni objekti u Perastu posjeduju izrazit kulturno-istorijski znaaj, budui da su se u okviru njih stvarala, sabirala i uvala raznovrsna umjetnika djela, koja u velikoj mjeri odraavaju razvoj umjetnosti na podruju Boke Kotorske, kroz vie vijekova. Veoma znaajni sakralni objekti su crkve Sv. Ivana Evaneliste, Sv. Marka i Gospe od Karmena, unutar kojih se mogu oekivati ostaci starijih sakralnih graevina, uklopljeni u poznije barokne gradnje.
58
Iznad naselja, visoko u brdu Sv. Ilija, nalazi se crkva posveena Sv. Petki (Sv. Veneranda) koja je oslikana freskama najkasnije poetkom XV vijeka, a neto nie nalazi se novija kapela, posveena Gospi od zdravlja. Znaajnu cjelinu predstavlja samostan Sv. Antuna u ije stambeno- ekonomske zgrade su uklopljene starije zgrade, koje su pripadale porodici Mazarovi. Za prouavanje naina ivota u Perastu veoma su znaajni primjeri porodinih kapela i crkava, koje su pripadale pojedinim bratovtinama, kao to je kapela Otkupitelja koja je pripadala porodici Bronza, crkva Sv. Ivana Evaneliste, sagraena od strane porodice Nikoli, Gospa od Karmena koju su sagradili lanovi porodice Balovi, Crkva Gospe od Rozarija, graena kao mauzolej Andrije Zmajevia. Graditeljsko-panoramska cjelovitost Perasta je kulturna batina najvieg ranga, kome moraju biti podreeni svi budui zahvati. 7.1.1.1.3. Risan U naselju duge tradicije, hronoloki niz sadri ostatke nekoliko osnovnih horizonata. Na vrhu brda, koje nosi naziv Gradina, sauvani su dijelovi ilirsko-helenskog utvrenja, zatienog strmim obroncima i koritom Spile. Rimski kulturni sloj, sa lokalitetom Carine, prostire se do morske obale i pod morem, zbog geolokog i seizmikog utonua obale. O prostranstvu rimskog grada Rizona svjedoe ostaci antike rimske vile sa mozaicima iz II vijeka, na suprotnom kraju dananjeg Risna (blizu bolnice). U srednjem vijeku naselje se vratilo smanjenom opsegu, sa tvravom na Gradini. Turska varo se razvila pod tvravom u ravnici du toka Spile, sa mahalama, arijom i pristanitem. Od malog trga sa ulicom Gabela (Troarina) poinjao je karavanski put ka zaleu. Poslije odlaska Turaka, od kraja XVII do kraja XVIII vijeka, slijedio je mletaki period, koji je ostavio manji fond zgrada sa obiljejima kasnog baroka. U razdoblju austrijske vlasti nastalo je pristanite za parne brodove, a prema njemu na nasutom terenu podignuta je zgrada javne namjene. Uz staro naselje razvio se crkveni kompleks sa grobljem. Ostaci reprezentativne antike graevine, otkriveni 30. godina XX vijeka, nalaze se u jugoistonom dijelu grada. Prostor istraene graevine, dimenzija cca 38m x 30m, presjeen je u jugoistonom uglu lokalnom saobraajnicom. Sastoji se atrijuma i niza prostorija sa podovima obraenim u mozaikoj tehnici. U okviru istorijskog jezgra Risna sa trgom na strani prema moru i ulicom Gabela, crkvenim kompleksom kojeg ine crkva Sv. Arhanela Mihaila i crkva Sv. Petra i Pavla kao i ureeno groblje, nalazi se palata Iveli koja predstavlja reprezentativni primjer barokne stambene arhitekture. Na junoj strani Risna nalazi se manastir Banja sa sauvanom arhitekturom i organizacijom razvijenog manastirkog kompleksa koji potie iz XIV. vijeka. Gornje zone Risna predstavljaju prvorazredni kulturni pejza kojeg ine prostrana feudalna imanja bogatih stanovnika Risna iz turskog i mletakog perioda. Ova imanja sa reprezentativnim stambenim zgradama, dvoritima, ekonomijama, terasastim obradivim parcelama, regulisanim potocima, kaldrmisanim putevima i prilazima, bunarima, gumnima i sauvanom vegetacijom i razvijenim stablima dokumentuju nain ivota i privreivanja imunih risanskih trgovako-pomorskih porodica tokom prolosti.
59
7.1.1.1.4. Dobrota Dobrota obuhvata niz starih naselja, uz obalu od Kotora do Orahovca, na duini od nekoliko kilometara sa neizgraenim prostorima izmeu pojedinih aglomeracija. U fondu naslijeene arhitekture istiu se brojni palaci koje su podizali brodovlasnici, trgovci i kapetani. U ovim prostranim stambenim zgradama proimaju se vrijednosti barokne arhitekture, mobilijara i hortikulture pripadajuih vrova. Arhitektura Dobrote je tipina i za ostala priobalna naselja Boke Kotorske. Profane zgrade i sakralna zdanja podizani su od kamena, sa kamenim okvirima vrata i prozora, balkonima sa konzolama, balkonskim ploama i balustradama od kamena. Glavne fasade su se po kompoziciji, obradi kamena i ukrasu isticale u odnosu na bone i zadnju fasadu. Blokovi za zidanje glavne fasade kao i dekorativni detalji kao to su okviri prozora i vrata, konzole, elementi balkona (kamene balkonske ploe i ograde), stubovi pergola u vrtovima, kamena pila i ukrasni elementi enterijera (umivaonici, ormari) nabavljani su sa Korule i Braa, a kamen za obradu ostalih fasada, podove, plonike dvorita i dr., poticao je iz oblinjih kamenoloma (urii, Lepetani, Orahovac, Drain vrt i dr.). Prvobitna zelena pozadina crkvenih zdanja i stambenih priobalnih kompleksa u Dobroti dio je njihovog istorijskog znaenja, jer su u njoj sadrani elementi karakteristini za organizaciju naselja i njegov razvoj. Zeleni pojas predstavljao je gornje dijelove imanja, koja su izvorno pripadala crkvama i porodicama, ija su se imanja graniila sa posjedima crkava. Izdueni, priblino pravougaoni oblik prvobitnih parcela upravljenih na nizove kua zahvatao je prostor izmeu obale mora i podnoja brda. Palate su nastajale kao izraz najvie ekonomske moi jedne pomorsko-trgovake porodice, iji su se preci naselili u Dobroti i na svojim posjedima, kroz ivot vie generacija, formirali stambene cjeline. Program stambenih cjelina pojedinih porodica, u okviru kojih su graeni i palaci, obuhvatali su ureenu obalu za pristajanje brodova i ukrcaj robe, magacine, vrtove (ardine), stambene zgrade, bistijerne za vodu, kuhinje, ekonomske zgrade za rad na imanju, vonjake i obradive parcele. U okviru takvih ansambala palaci su graeni kao reprezentativne zgrade za stanovanje i drutveni ivot porodice. Najvei uspon i najintenzivniju gradnju Dobrota dostie u razdoblju od XVII do XIX vijeka, u vrijeme procvata pomorske trgovine brodovima na jedra, iji vlasnici su bili stanovnici Dobrote i drugih naselja Bokokotorskog zaliva. U to vrijeme nastale su dobrotske palate Radimiri, Kamenarovii, Miloevii, Tripkovii, Ivanovii i drugi, od kojih su mnoge sauvane do danas. One predstavljaju najizrazitije primjere reprezentativnih zgrada za stanovanje graenih u stilu baroka. Visokovrijedni ansambl sa crkvom Sv. Mateje podignut je pred ulazom u kotorsku luku, nad grebenom ojaanim potpornim bedemom. Organski dio istorijske cjeline jeste pojas visoke vegetacije koja crkveni ansambl odvaja od susjednih grupacija. Crkva na drugom kraju, posveena Sv. Eustahiji (Sv. Stasiji), istie se prilaznim stepenitem na padini otvorenog terena, baroknim proeljem, visokim neostilskim zvonikom i zelenom zonom u obalnom pojasu. Ostale crkve u Dobroti, podignute su formiranjem naselja na obali, tj. poev od sredine XVI vijeka, od kojih neke od njih predstavljaju porodine kapele graene u okviru stambenih kompleksa znaajnih pomorsko-trgovakih porodica. Bitan element cjelokupne organizacije prostora Dobrote je ureenje obale sa sistemom ponti i mandraa za pristajanje manjih brodova i barki, koje su na taj nain bile zatiene od talasa.
60
7.1.1.1.5. Orahovac Ruralno naselje koje, kao i veina drugih mjesta Zaliva, sadri dva dijela. Stariji, kopneni dio, koji se nalazi u plodnoj kotlini udaljenoj nekoliko stotina metara od mora, karakteristian je po grupaciji kamenih kua rustine gradnje koje ukazuju na tradicionalno povezivanje po bratstvima. Naselje uz more, koje prati lunu liniju obale, karakteristino je po potpunom odsustvu bogatijih stilskih elemenata na kuama, koje su uglavnom pripadale porodicama ribara i ratara, a od XVIII vijeka i trgovaca i pomoraca. Nad naseljem dominira freskopisana srednjevjekovna crkva Sv. ora. Gornji Orahovac U zaleu naselja Donji Orahovac nalazi se nekoliko zaselaka u okviru Gornjeg Orahovca. Ruralno podruje sa izrazitim karakteristikama tradicionalne arhitekture gotovo u potpunosti je naputeno. U okviru Gornjeg Orahovca nalazi se nekoliko manjih jednobrodnih crkava ije stanje zahtijeva sanacione mjere i restauraciju. 7.1.1.1.6. kaljari Osnovne vrijednosti prostora kaljara su neporemeeno prirodno okruenje, ispresijecanost terena mnotvom vodotokova, otvoreni vidici prema zalivu, iroki potez morske obale, vegetacija i kulturni pejza na padinama Vrmca. Kulturne vrijednosti kaljara sadrane su u kvalitetima tradicionalne stambene arhitekture, crkvenog graditeljstva, prvoj pojavi industrijske arhitekture i kultivisanom groblju. Materijalne podatke o naselju mogue je pratiti poev od antikog vremena, iz kog potie natpis sa nadgrobnog spomenika, otkrivenog blizu obale, koji prema sauvanom natpisu svojoj supruzi podie STATIUS VINDEMIATOR (Statije vinogradar), preko kasnoantikih graevina, crkve Sv. Petra (VI -IX vijeka) i samostanskog kompleksa Sv. Franja s kraja XIII vijeka do ostataka industrijskih kompleksa. Na fasadi barokne crkve Sv. Marije (Sv. Luke), podignute u centralnom dijelu naselja, u vidu spolija nalaze se dijelovi reljefne dekoracije, karakteristine za period preromanike (luneta iznad portala, reljefni krst na zvoniku), kao i kapitel sa odlikama zrele romanike. U ploniku ove crkve u sekundarnoj funkciji ugraena je mermerna ploa ija je bona strana ukraena troprutom pletenicom. Najnovija istraivanja crkve Sv. Dujma (XIII XIV vijeka), pokazala su da se u okviru njenog prizemlja nalaze ostaci starije graevine, a u zidovima su otkrivene spolije preromanikih stilskih odlika. Kontinuitet naselja, pored sakralnih objekata, potvruje i stambena arhitektura iji oblici, repertoar i karakteristike gradnje odraavaju veoma dugu tradiciju. Najstarije likovne predstave ovog podruja potiu s kraja XVII, a najbrojnije iz XVII i XIX vijeka. Srednjevjekovni izgled kaljara karakteriu krupni feudalni posjedi, na padinama brda Vrmac i ljetnikovcima bogatih porodica, smjetenim u niim zonama naselja, du obale. Ovo naselje ruralnog karaktera, sa guom koncentracijom kua oko Stare crkve, svoj nagli razvoj doivjelo je tek poslije Drugog svjetskog rata. 7.1.1.1.7. Muo Najznaajnije vrijednosti naselja Muo, pored nizova zgrada stambene arhiekture, na obali, i ansambala sa crkvenom arhitekturom, predstavlja neizgraeni prostor na padinama Vrmca, sa karakteristikama kulturnog pejzaa. Objekti stambene arhitekture Mua imaju karakteristike tradicionalnog graenja i ujednanost, to predstavlja najveu vrijednost naselja, budui da su nizovi zgrada koji
61
prate liniju obale postavljeni u poretku koji na najprirodniji nain obezbjeuje korienje svih pogodnosti lokacije. Najznaajnije graevine Mua su sakralni objekti, Kapela Blaenog Gracije, Crkva pomonice krana i Crkva Sv. Kuzme i Damjana, iji kontinuitet gradnje se moe pratiti od sredine XIII do kraja XIX vijeka. Zalee naselja Muo je neizgraen prostor na padinama Vrmca, na kojima se, ispod gustog rastinja, nalaze srednjevjekovna obradiva imanja kotorske vlastele sa maslinjacima, vinogradima, vonjacima i kamenim podzidima. 7.1.1.1.8. Pranj Pranj je sagledljiv iz raznih pravaca i sa okolnih mjesta na suprotnoj strani Zaliva od Perasta i kaljara. Topografija poloaja na strmim stranama Vrmca omoguava da se, od obale mora do vrha brda, vide graditeljske formacije i prirodno zalee. Nizovi kua uz more razvijeni su u panorami duine 3-4 km, sa nekoliko malih zaliva razdijeljenih rtovima. Meu njima dominiraju barokni ansambli na viim kotama sa kamenim stepenitima i razuenim platoima. Centralnu poziciju i ulogu ima Bogorodiin hram, koji se sagledava kao glavni motiv kultnog kompleksa u kome su jo: franjevaki samostan, pravoslavna crkva, kapela i groblje. Ovakve topografske okolnosti i rastvorenost panorame iznad akvatorijuma jesu veliki kvalitet Pranja. Od starije naseobine, Gornjeg Pranja, ouvana je upska crkva, iz 1672. godine, na dominantnoj koti, kao usamljeni simbol starog naselja. Njen zvonik deluje kao kula vidikovac sa koje se imao irok pregled Zaliva i okolnih naselja. U vremenima opte nesigurnosti i estih sukoba, u izboru lokacija veliku ulogu imali su odbrambeni razlozi, zbog kojih je starija naseobina Pranja, kao i druge aglomeracije, zidinama nezatiene, smjetale dalje od obale. Kao i u drugim oblastima, Pranj je i u stambenom graditeljstvu postigao najvie kvalitete tokom XVII i XVIII vijeka, u periodu baroka. Iz tog razdoblja sauvane su brojne kue imunih i poznatih vlasnika, kao i nekoliko ansambala starih bratstava. Reprezentativni primjeri profanih objekata ovoga perioda su Palata Beskua XVIII vijek, Kua Andrije i Filipa Lukovia XVI-XVII vijek, Palata Florio-Lukovi XVIII vijek. U obalnom pojasu, iza kua poznatih porodica podignutih u tom periodu, formirani su vrtovi sa parterima i pergolama okrueni visokim zidovima. Na platoima izmeu kua i mandraa njegovane su zelene oaze sa klupama za odmor. Tome su sluili i kameni banci (piuli) uz proelja kua, osobito prije trasiranja obalnog puta. Najvei broj starih stambenih zgrada pripada tipu tradicionalne kamene kue, kakva je podizana vjekovima, bez velikih promjena rasporeda osnovnih prostorija, sa skromnim stilskim elementima ili bez njih. Najvee graditeljsko djelo u Pranju i jedno od najznaajnijih je sakralnih objekata Boke je Bogorodiin hram (1790. - 1908.
62
godine), koji poloajem i razmjerama podsjea na velike katedralne crkve. Investitor je bila cijela komuna, realizatori poznati arhitekti i graditelji iz vie generacija. Svojom biranom lokacijom, dominantnim poloajem i dimenzijama, baroknom impostacijom i irokim sagledavanjem u oba smjera, graditeljski je simbol nekadanje autonomne pomorske optine. Korpus sakralne arhitekture, pored stare upske crkve i Bogorodinog hrama, ine Crkva Sv. Tome (VIII-IX vijek), Crkva Sv. Ane (XIV vijek), Crkva Sv. Ivana Krstitelja (XIV vijek), Crkva Sv. Antuna (XVII vijek) i Franjevaki samostan (XVIII vijek). Sljedee stilsko - hronoloko razdoblje, XIX i poetak XX vijeka, ostavilo je za sobom manji broj izrazitih primjera, u kojima je ostvaren i ouvan cjelovit izgled, od unutranjeg rasporeda funkcija do obrade enterijera i proelja, sa karakteristikama neostilova koji su vladali u to doba. Vie je kua u kojima se kombinuju retardacije uproenog baroka i skromni odjeci eklektike XIX vijeka. 7.1.1.1.9. Stoliv U antikom razdoblju podruje Stoliva moglo je pripadati distriktu Agruviuma. Na podrujima van utvrenog grada, zastupljeni su agrarno-stambeni ansambli (vilae rusticae) i manje kultne graevine sa nekropolama. U ranom srednjem vijeku graene su manje crkve u agrarnim oblastima (upama), nerijetko i nad ostacima starijih kultnih kompleksa. U pisanim izvorima ponekad se pominju sakralne graevine duge tradicije, koja nije prekinuta ni u kasnijim razdobljima. Tokom srednjeg vijeka, pojedini kotorski plemii imali su posjede na prostorima Vrmca, koji su slino antikim, sadravali zgrade za ekonomiju i sezonski boravak. I na teritoriji Stoliva mogu se oekivati ostaci takvih ansambala. Kraj njih i po zaseocima podizane su manje crkve, od kojih su pojedine opstale do dananjih dana (Sv. Vasilije, Sv. Basilio). Za razliku od susjednog Pranja, koji je ostvario vee domete u podizanju novog naselja i znaajnijih graevina, naputajui potpuno staru lokaciju, Stoliv se drukije fomirao. Staro selo, Gornji Stoliv, nastavio je da postoji i ivi i onda kada je Donji Stoliv sa izvjesnim urbanim atributima dosegao svoj vrhunac. Izmeu njih su se prostirali kompleksi obradive zemlje, kao i maslinjaci i ume pitomog kestena do danas sauvane. Donji Stoliv se obrazovao analogno drugim naseljima du obala Zaliva. Manje, meusobno razdvojene grupacije zauzimale su poloaje oko nevelikih zatona pogodnih za pristane, u ijem se zaleu prostiralo obradivo zemljite. Izmeu ovakvih skupina ostali su iri neizgraeni pojasevi sa poumljenim kosama i koritima bujinih potoka. U centralnom sektoru obalnog podruja nalazi se najvei broj starih kamenih kua, koje pripadaju tradicionalnoj stambenoj gradnji ustaljenih prostornih rjeenja bez stilskih oznaka. Njihovi vlasnici bili su pripadnici niih stalea: ribari, mornari, zemljoradnici, zanatlije i sl. Pored skromnijih rjeenja, postoje razvijeniji ansambli okrueni vrtovima sa proeljima koja pokazuju karakteristike baroknog stila. Posebnom tipu pripada kazada (casada), grupacija kua oko zajednikog dvorita ili du kratke unutranje ulice. Najrazvijeniji ansambli pomorsko-agrarne ekonomije u posjedu pripadnika viih stalea sadravao je tokom XVII i XVIII vijeka, niz funkcionalno-prostornih elemenata. Za pristajane manjih brodova u prirodno zatienim zatonima formirana su kraa mola, temeljena preko kamenog nabaaja. Sa druge strane mola formiran je mandra, basen za barke. Ispred zgrade uspostavljen je prostrani plato sa operativnom obalom za prekrcaj robe u magacine ili obratno. Kua je po pravilu imala prizemlje i dva sprata sa potkrovljem. U prizemlju je esto skladite za robu kojom se trgovalo. Na njemu su bila iroka vrata sa masivnim vratnicama i mali, visoko postavljeni prozori sa reetkama. Pojedine kue imale su i posebna skladita uz njih. Na spratovima se nalazio stan vlasnika. Obe etae su imale sredino postavljene holove, dvorane iz kojih se ulazilo u bono postavljene parove soba. Do prve etae, ponekad i druge, postavljano je kameno stepenite, a do potkrovlja drveno. Vrt je esto obuhvatao zgradu sa tri strane i ograen je visokim zidovima. Iza vrta, na padi-
63
nama brda, izdizale su se parcele obradive zemlje oiene od kamena, koji je korien za podizanje potpornih i ogradnih suvozidova. Na njima su gajene razne kulture: loza, agrumi i masline. Gornji Stoliv Starije naselje formirano je u brdu, jugozapadno u odnosu na centralnu zonu dananjeg priobalnog naselja. Predstavlja kompaktnu cjelinu koju ine nizovi stambenih zgrada sa dvoritima, bistijernama i vrtovima smjetenim po kaskadama formiranim na padini brda. U Gornjem Stolivu se nalazi crkva sv. Ilije sa kulom zvonikom sa satom koji predstavlja dominantu naselja i jedan od karakteristinih elemenata kulturnog pejzaa Boke. Do Gornjeg Stoliva vodi stari put od kamena koji je do danas ouvan. Naselje je u najveem dijelu ostalo bez stanovnika to predstavlja uzrok daljeg propadanja graditeljskih tvorevina koje odlikuju izrazite vrijednosti tradicionalne arhitekture i urbanizma. 7.1.1.1.10. Kostanjica Mozaiki pod otkriven u neposrednoj blizini morske obale u Kostanjici za koji se pretpostavlja da potie iz antikog vremena predstavlja ostatak najstarijeg poznatog graditeljstva u Kostanjici. Tokom srednjeg vijeka, Kostanjica predstavlja prostor sa imanjima imunih feudalnih porodica iz Perasta kao i imanja crkava Sv. ora i Gospe od krpjela. Longitudinalno naselje du obale nastajalo je u mlaim etapama razvoja nakon naputanja grupacija kua formiranih u gornjim zonama okruenim umom kestena. Prostor Kostanjice odlikuje sinteza graditeljstva i prirode. Stambena arhitektura nastajala je u njenom sjevernom dijelu dok je na junoj strani, prema Turskom rtu, formiran niz terasastih imanja sa maslinjacima, vinogradima i vonjacima. U repertoaru stambene arhitekture javljaju se ansambli kua, nizovi kao i pojedinane zgrade (kule) na obali. Karakteristino je ureenje dvorita, vrtova i imanja sa bogatom lepezom rjeenja svojstvenih tradicionalnoj arhitekturi. U Kostanjica se nalazi crkva Sv. Ivana iz druge polovine XIX vijeka i crkva Sv. Gospoe sa poetka XX vijeka. Svojim karakteristikama Kostanjica predstavlja podruje sa izrazitim odlikama kulturnog pejzaa svojstvenog Podruju Kotora. 7.1.1.1.11. Morinj Trajan kvalitet Morinja jeste njegov pejza u kojem se proimaju oblici iskonske prirode i graditeljstvo, kao rezultat vievjekovnih ljudskih aktivnosti. Prostrano polje, u kome se javljaju izvori slatke vode koji, formiraju Morinjsku rijeku predstavlja unikatni prostor Morinja. Potreba da se ovaj podvodni teren preuredi u plodnu zonu traila je vjekovni rad na modelovanju, izgradnji i ureenju prostora. U skladu sa prirodnim karakteristikama i vrijednostima terena stvorena je mrea od vodenih akumulacija (jae) i kanala koji su snabdijevali vie mlinova i sluili za transport barkama. Naselje se razvijalo na padini brda i na nain kakav je postojao i u drugim mjestima Boke. Starije naseobine formirane su u brdu, a mlae u priobalnom prostoru oko puta koji vodi ka gornjim zonama. Nepristupana strma kosina na junoj strani puta nikada nije obraivana. Obrasla samoniklom vegetacijom u neposrednoj blizini stare aglomeracije kaskadno poreanih kamenih kua sa ureenim dvoritima, klupama za odmor, stablima voaka i ogradnim zidovima predstavlja kontrast kakav se sree i izmeu prostranog kaskadnog, kamenim ogradnim zidovima oivienog imanja na junoj padini Svrka i netaknute prirode unaokolo. Morinj je izloen sagledavanjima iz raznih pravaca i okolnih mjesta na suprotnoj obali zaliva od Perasta do Risna, posebno iz raznih pozicija sa mora. Topografske karakteristike Morinja ine njegovu izuzetnu prirodnu vrijednost. Linija obale sa poljem bogatim podvodnim izvorima i kaskadno formirano naselje, na padini du puta koji vodi prema Gornjem
64
65
Morinju, i dalje prema Herceg Novom, istiu se u panorami u kojoj dominiraju zelenilom obrasle padine Orjena i stjenoviti masiv u drugom planu. Nekoliko kua u obalnom pojasu, lanac starih mlinova sa patiniranim fasadama i krovovima, vegetacija svojstvena jezerima i rijekama u proimanju sa mediteranskim vonjacima i arhitekturom naselja te rasko jednog nepreglednog izuvijanog kaskadnog imanja na Svrku, koje u potpunosti prati linije i topografiju terena, ine panoramu Morinja nesagledivom iz jednog ugla i na prvi pogled. iroke vizure prema moru, Perastu i Dobroti, ostrvima ispred Perasta i dalje ka Lovenu pruaju se iz gotovo svih kua-nizova postavljenih du puta u viim zonama naselja, posebno u Svrku. Svaka od kua posjeduje vidikovce u vidu poploanih terasa, dvorita ili gumna, nadnesenih nad kosinu rjenog korita. Mogunost posmatranja zaliva iz gotovo svih ambijenata predstavlja neprevazieni kvalitet Morinja. Tom kvalitetu doprinosi tiina i neporemeena priroda u kojoj su ostvarene mnoge oaze sa kultivisanim vrtovima, vonjacima, maslinjacima i vegetacijom, kao okvirom kua, puteva i crkava. Graditeljska batina Morinja je bogata i raznovrsna. Pored puteva i mostova u Morinju se nalazi razvijena stambena i crkvena arhitektura, arhitektura mlinova i odbrambena arhitektura iz nekoliko istorijskih perioda. Posebnu vrijednost u Morinju predstavljaju vodene povrine sa mlinovima na izvoritu Morinjske rijeke i oblikovana imanja sa terasastim terenima na prostoru Svrka. Stambena arhitektura Morinja se pojavljuje u irikom spektru tradicionalne arhitekture, poev od oblika ruralnog karaktera preko tradicionalne kue svojstvene arhitekturi ireg podruja do razvijenijih oblika karakteristinih za urbane sredine ili pak za ljetnjikovce na feudalnim imanjima du obale. Znaajno mjesto ima i objekat tradicionalne u Smrku, u kome je radila prva kola na narodnom jeziku u Boki (XIX vijek). Sakralna arhitektura Morinja, zastupljena sa crkvama Sv. Tripuna, Sv. Jovana i Sv. Save pokazuje kontinuitet u crkvenom graditeljstvu poev od XIV vijeka do naih dana. Najstarijem periodu pripada starija crkva Sv. Jovana na Svrku. Mlaa crkva Sv. Jovana, nastala u prvoj polovini XVIII vijeka. Crkva Sv. Tripuna, izgraena na stjenovitom terenu u blizini obale mora svojim poloajem i odlikama arhitekture najstarije faze gradnje, za koju se smatra da potie iz XV vijeka, ukazuju da je prvobitno ova crkvica izgraena kao porodina kapela na nekom od srednjovjekovnih imanja vlastele tog doba. Najmlaa sakralna graevina je crkva Sv. Save, podignuta sredinom druge polovine XIX vijeka, izgraena kao kupolna graevina krstoobrazne osnove, u sredinjoj zoni naselja, uz put, na platou koji predstavlja jedan od niza kaskadno postavljenih terena za gradnju na padini koja se sputa prema moru. Gornji Morinj Vie stambenih aglomeracija Gornjeg Morinja smjeteno je u viim zonama Morinja, du puta koji je povezivao naselje sa njegovim zaleem i dalje sa hercegnovskim podrujem. Prema podacima iz katastarskog plana iz 1837. godine Gornji Morinj je inilo vie zaseoka sa grupacijama kua koje su pripadale pojedinim porodicama. Ove aglomeracije su bile okruene obradivim imanjima i umom. Proces naputanja Gornjeg Morinja od strane njegovih stanovnika uslovio je propadanje graditeljskih tvorevina u okviru stambenih zona kao propadanje puteva, ogradnih i potpornih zidova imanja. U Gornjem Morinju se nalazi crkva sv. Tome sa ograenim grobljem. Crkva je nastala u okviru dvije faze gradnje. Pored bavljenja poljoprivredom stanovnici Gornjeg Morinja su bili upueni na pomorstvo.
66
67
7.1.1.1.12. Lipci U sjevernom dijelu Risanskog zaliva smjeteno je naselje Lipci, sa ansamblima kua tradicionalne arhitekture i crkvicom Sv. Ivana. U zaleu aglomeracije, u okviru prirodnog amfiteatra koji je okruen stjenovitim brdima, nalazi se okapina sa praistorijskim crteima, koji prikazuju scene lova na jelene, nekoliko simbolikih predstava izlazeeg sunca (svastike) i jedrenjak sa rairenim jedrima. Crtei su izvedeni kreno-bijelom bojom, direktno na kamenoj podlozi. Smatra se da crtei potiu iz bronzanog doba (1200800 prije nove ere), iako o vremenu njihovog postanka u nauci ima razliitih miljenja. Lokalitet u Lipcima je vjerovatno bio hram pod vedrim nebom, dekorisan kultnim repertoarom i predstavlja najkompletniji ansambl balkanske praistorijske umjetnosti. 7.1.1.1.13. Strp Kao i ostala naselja du obala zaliva i stari Strp je nastao u gornjim zonama padine brda, koja se od visokih stjenovitih brda u pozadini blago sputa ka moru. Mlaem vremenu pripada dananje naselje sa aglomeracijom kua na obali, oko okomito postavljene ulice sa pristanitima za barke na obali i terasastim obradivim povrinama iznad naselja. Arhitekturu Strpa karakterie tradicionalni oblici i organizacija ivota svojstvena stanovnicima koji su se bavili pomorstvom i poljoprivredom. Od sakralnih objekata u Strpu se nalazi jednobrodna zasvedena crkva iz XIX vijeka posveena Sv. Spasu smjetena je, sa okolnim grobljem, iznad priobalnog naselja. 7.1.2. Kulturno istorijski objekti Poseban segment koji kulturno-istorijsko i prirodno podruje Kotora ini dijelom izuzetne, univerzalne vrijednosti svjetskog naslea su djelovi arhitektonskih objekata, arheoloki elementi i strukture i djela primijenjene umjetnosti, slikarstva i vajarstva. Ova djela su najee trajno vezana za odreeni arhitektonski objekat, arheoloku strukturu ili mjesto. 7.1.2.1. Period od 3.500 g.p.n.e. do IX vijeka Brojni su materijalni nalazi koji svjedoe o kontinuitetu ivljenja i stvaranja na prostoru Boke. Meu njima, najstariji predmeti su arheoloki nalazi, koji seu u praistoriju do perioda bronzanog doba i neolita (Peina Spila iznad Perasta, Brtanova peina iznad Risna, Daletina peina iznad Dobrote). Od materijalnih ostataka, koji imaju faktografski znaaj za prouavanje materijalne kulture, najstariji su nalazi Male i Velike grude kod Tivta, lokaliteti koji gravitiraju zatienom podruju, a koji se uvaju i izlau u kotorskom lapidarijumu, u crkvi Sv. Mihaila. Ovi nalazi, keramike zdjele, sjekire od legure zlata, srebra i bakra, zlatne alke za glavu, datiraju se u kulturi tumula, izmeu 3500-2200. godine prije nove ere. Jedinstvenu predstavu iz perioda neolita, na podruju Crne Gore, predstavljaju crtei na okapini u Lipcima. Na njima su predstavljene scene lova na jelene, nekoliko svastika i jedrenjak sa rairenim jedrima. Crtei su izvedeni kreno-bijelom bojom, direktno na kamenoj podlozi. Arheoloka batina ima svoj kontinuitet preko antikih do srednjevjekovnih lokaliteta to nam omoguava da, na ovom prostoru, pratimo civilizacijske tokove i smjenu kulturno istorijskih perioda
68
Uticaj mikenske kulture antike Grke posebno se ogleda na lokalitetu Carine u Risnu, u zidanju ilirskog podgraa i njegovih bedema u tehnici kiklopskih zidova u suhozidu (MOENIA AECIA). Rani kontakti ilirskog stanovnitva sa kulturom stare Grke su rezultirali brojnim keramikim nalazima luksuznih posuda, raznovrsnog repertoara u umjetnikom duhu radionica june Italije (GNATHIA VAZE). Ove posude su inicirale izrade lokalnih kopija i osnivanje zanatskih centara na jadranskoj obali pa i u samom Risnu. Za jedan od najstarijih zanatskih centara smatra se kovnica novca ilirskog kralja Balajosa (II vijek p.n.e.) u Risnu. Brojni primjerci novca naenog u iskopavanjima u Risnu to vie ne dovode u sumnju. Autohtoni ilirski kulturni izraz imamo sauvan na brojnim cipusima i nadgrobnim spomenicima rasutim po Boki Kotorskoj. Na ovim sepulkralnim spomenicima se najbolje sauvao identitet Ilira, gdje dekorativan prikaz iarke na vrhu cipusa simbolizuje dugovjenost zagrobnog ivota. Rimska dominacija na ovim prostorima donosi karakteristike svojih kulturnih i umjetnikih vrijednosti, koje se ogledaju u izgradnji velikih monumentalnih graevina u Risnu, danas posvjedoenim reljefnim arhitravnim gredama, stubovima, kapitelima... Duhovni i umjetniki uticaj naroito se vidi u Rimskoj vili urbani, sa podnim mozaicima, izvedenim u opusu tesselatumu. Mozaici su izvedeni stilizovano. Povrine su podijeljene na stroge i pravilne geometrijske forme. Upotrebljena skala boja: bijela, crna, sivo-plava. Samo je u prostoriji sa figurativnom predstavom upotrebljeno vie vrsta kamena, razliitog tonaliteta. Na njima su prikazane geometrijske i biljne dekoracije, predstavom boga sna Hipnosa u jednoj od prostorija gdje se lijeilo kroz san (incubacio). Scena gigantomahije (borba giganata sa bogovima borba dobra i zla), prikazana na malenoj gemi naenoj u Risnu svjedok je poznavanja i shvatanja antike mitologije. Odraze mediteranskih kulturnih uticaja Stare Grke i Rima imamo u Kotorsko- Risanskom zalivu preko brojnih nalaza, najupeatljivijih kod nadgrobnih spomenika. Primjeri natpisa sa imenom grkog ljekara Eukarposa na lokalitetu Miuli, kao i predstava Atisa boanstva, predstavljenog kao djeaka sa uperenom buktinjom, prema dolje u Centru za kulturu Kotor. 7.1.2.2. Period od IX do XV vijeka Ostaci arhitekture starijih epoha veeg obima su vjerovatno zarobljeni u starom gradskom jezgru Kotora. Izuzetak ini srednjovijekovno gradsko groblje sa ostacima crkve Sv Franja i samostanom na lokalitetu uranj (XIII-XV vijek), kao i benediktinska opatija Sv. Petra. Na ovom lokalitetu su sauvane grobnice kotorskih graana od vlastele do puana, zlatnog doba Kotora (XIV vijek). Ovaj lokalitet je sinonim za kulturne vrijednosti jednog perioda istorije Kotora. Iz doba procvata preromanike, od IX do XI vijeka, treba izdvojiti fragmente kamene plastike i dijelove preromanike oltarne pregrade, pronaene prilikom arheolokih istraivanja u crkvi Sv Mihaila u Kotoru, kao i ostatke starijeg slikarstva na djelovima zidova starije crkve. Od ovog slikarstva vidljivi su samo donji djelovi stojeih svetitelja, naslikani grubo, debelim linijama na okernoj osnovi i plavoj pozadini, rasporeeni sa obje strane biskupske stolice formirane u centru oltara. Ove zidne slike su izvedene u fresko-tehnici i prezentirane in situ na ostacima arhitekture starije crkve Sv. Mihaila, ispod poda stojee crkve, na dubini 1,6 m. Datiraju iz XI vijek. Istovremeno treba pomenuti i brojne ulomke, preromanike i romanike kamene plastike pronaene prilikom arheolokih istraivanja unutar urbanog jezgra Starog grada, posebno prilikom arheolokih istraivanja katedrale Sv. Tripuna. Meu njima nalazimo preplete latinskih natpisa, akantusa i astragala, palmeta, drvea, biljnih lozica sa listovima i plodovima, krinovima, krugovima, rozetama, uetom, kukama i rombovima, dvolanim i trolanim prepletom, ivotinjskim figurama i ljudskim likovima. Potiu s vrata, prozora, gre-
69
da, parapetnih ploa, pregrada, umivaonika i drugih dijelova kamenog namjetaja. Tokom ovih istraivanja pronaeni su i brojni fragmenti srednjevjekovne keramike, stakla, novca. Ovi nalazi su djelimino zatieni i obraeni, ali jo uvijek nijesu prezentovani. Ostaci kotorskog srednjevjekovnog slikarstva sauvani su u crkvi Sv. Luke (ostaci zidnog slikarstva sa kraja XII vijeka), crkvi Sv. Pavla (zidna slika u luneti nad grobnicom Pavla Barija, XIII vijek), u crkvi Sv. Marije (ostaci zidnog slikarstva sa poetka XIV vijeka) i u kotorskoj Katedrali (ostaci zidnih slika iz 1331. godine). Vano je napomenuti da su crkva Sv. Luke u XII vijeku i crkva Sv. Marije u i Katedrala Sv. Tripuna XIV vijeku bile u cjelosti oslikane u unutranjosti. Slikari koji su slikali u ovim crkvama ivjeli su u to vrijeme u Kotoru, o emu svjedoe zapisi u notarskim knjigama u Istorijskom arhivu Kotora, u kojima slikari nazivaju se pictores Graeci. Slikaju u duhu istonog slikarstva i vizantijske tradicije. Njihove slike interpretirane su latinskim natpisima. Ovo je jedna od osobenosti Podruja Kotora, koja svjedoi o multikonfesionalnom duhu. Ova nit se provlai od srednjeg vijeka do danas, kroz sve segmente ivota u ovom podruju. Drvena skulptura koja je imala veliku ulogu u srednjevjekovnoj umjetnosti slabo je sauvana. Treba spomenuti drveno Raspee (XIII vijek), po predanju dar Jelene Kurtnejske, ene Uroa I Nemanjia, samostanu Sv. Franje u Kotoru 1288. godine. Ovo Raspee uva se u Riznici kotorske Katedrale. 7.1.2.3. Period od XV do XVII vijeka Gotika je na ovom podruju stigla u formi romano-gotike. Nala je svoj odraz u monumentalnom ciborijumu nad glavnim oltarom kotorske Katedrale (prva polovina XIV vijeka). Stubii ciborijuma, koji nose krunu uraeni su od roze kamena dok je trospratna kruna izraena od bijelog mermera. Na frizu ciborijuma, u reljefu, prikazane su scene iz ivota patrona crkve Sv. Tripuna. Za raznovrsnost oblika kotorske arhitektonske plastike i skulpture, bogatstvo mate, vjetinu izvoenja svakog ponuenog ikonografskog programa, od veoma plitkog do voluminoznog treba zahvaliti postojanju razvijene klesarske radionice u Kotoru. Kotorske notarske knjige XIV, XV i XVI vijeka, donose brojne podatke o ivoj i konkretnoj djelatnosti desetine kotorskih majstora kamenara i zidara, na mnogim palatama, kuama i crkvama. Generacija kotorskih franjevakih graditelja, na ijem elu stoji mali brat Vita iz Kotora, graditelj Deana, radi u romano-gotikom duhu. Djela kotorskih zidara i klesara uvrtena su u mediteranske tekovine srednjevjekovne monumentalne i primijenjene umjetnosti. Romano-gotiko slikarstvo nalo je svoj prostor na zidovima u crkvi Sv. Mihaila i to na istonom zidu, u oltaru i preko pojedinanih kompozicija na sjevernom i junom zidu. Nosilac nove slikarske aktivnosti u Kotoru bio je Lovro Marinov Dobrievi (1420-1478. godine). Pored crkve Sv. Mihaila, Lovro je naslikao i zidne slike na istonom zidu u crkvi Sv. Ane (Sv. Martina), u ijoj blizini je, kako saznajemo iz arhivskih izvora, i ivio. Lovrov rad na ovom podruju je i slika na drvetu Bogorodica sa Hristom, koja se uva u crkvi Uznesenja Bogorodice na vjetakom ostrvu preko puta Perasta. Ova slika je u narodu poznata kao
70
Gospa od rkpjela. Naslikan je jajanom temperom na drvetu. Njena pozadina je pozlaena i ukraena punciranjem. Predstavlja dobar primjer spoja kulturno-umjetnikih vrijednosti i kvalitetne zanatske izrade. Ima i posebno kultno znaenje. Vjeruje se, da je oko stijene na kojoj je pronaena, sagraeno vjetako ostrvo. Lovro Marinov Dobrievi se u Kotoru oprobao i kao skulptor. Drvena, bojena i pozlaena skulptura Sv. Martina, izraena je u romano-gotikom stilu. Danas je izloena u kotorskoj Katedrali. Sredinom XV vijeka Lovro odlazi u Dubrovnik, gdje je zapamen kao jedan od osnivaa Dubrovake slikarske kole. U vrijeme dok Lovro radi u Kotoru (polovina XV vijeka) oslikana je crkva Sv. Gospoe u Mrepu, u narodu poznata kao Sv. Bazilije u Stolivu. Autor ovog ivopisa nam je ostavio podatke o vremenu nastanka ivopisa i njegovim naruiocima i to u crkvi u vidu fresko zapisa, koji je ispisan italijanskim i slovenskim jezikom, podjednako vjeto izvedenim latinikim i irilikim slovima. Slikar je na zidovima ove crkve izmjetao popularne svetitelje rimokatolike i istono-pravoslavne. Tu je Sv. Tripun sa modelom Kotora u ruci, predstavljen na zapadnjaki nain, dok su odmah do njega Sv. ore, Sv. Dimitrije i Sv. Teodor izvedeni u vizantijskoj tradiciji. Pored pravoslavnih svetitelja Sv. Petke i Sv. Neelje postavljen je popularni zapadni svetac Sv. Franjo. Freske u crkvi Sv. Gospoe u Mrepu se mogu uzeti kao tipian primjer kotorskog srednjevjekovnog slikarstva, slikarstva u kojemu se esto prepliu i saimaju heterogena strujanja tog doba, mjeavina istonih i zapadnih tendencija u kojima, u ovom sluaju, zajedno egzistiraju vizantijski i gotiki elementi. Gotika je svoj trag ostavila i na srebrnoj pozlaenoj oltarskoj pali, iz sredine XV vijeka, na kojoj su predstavljeni likovi 17 svetaca i centralna predstava Hrista na prijestolu. Predstavu Hrista na prijestolu je izradio Johan iz Bazela, a predstave svetaca su rad majstora kotorske zlatarske kole. Pala se uva u kotorskoj Katedrali, a prvi put je postavljena na kameni ciborijum kotorske katedrale, poslije 1453. godine. Rastavljena je u tri zasebne cjeline 1907. godine, a ponovo sastavljena 50-ih godina ovog vijeka. Veliina reljefnih slika je od 49 do 52 cm. Kad je rije o kotorskoj zlatnoj oltarnoj pali, neophodno je kao posebnu cjelinu izdvojiti kotorske zanatlije, a posebno kotorsku zlatarsku kolu, nastalu u periodu izmeu XV i XVIII vijeka. Prvi pisani izvori o kotorskim zanatlijama potiu iz XIII vijeka. U XIV vijeku poznati su radovi kotorskih zlatara Mele i Radoslava. Najvei uspon kotorsko zlatarstvo doivljava u XV i XVI vijeku. Najznaajnije djelo zlatarske kole predstavlja ve pomenuta srebrna pozlaena oltarska pala, na kojoj je rad trajao 10 godina. Radovi kotorskih zlatara sauvani su, najveim dijelom u Relikvijaru kotorske Katedrale (58 relikvija). Meu njima treba izdvojiti srebrnu oplatu za krinju sa motima Sv. Tripuna sa reljefnim prikazom muenitva Sv. Tripuna (XV vijek) i oplatu za relikviju glave Sv. Tripuna Slavna glava iz XIV-XVII vijeka. Na mnogima od ovih relikvija urezani su natpisi. Na veini predmeta svoj peat ostavila su renesansna stremljenja i pokuaji kopiranja mode u okruenju, ili istih takvih predmeta donesenih sa strane. U sagledavanju vrijednosti pokretnih kulturnih dobara Podruja Kotora nezaobilazne su zbirke srebrnih votivnih ploica ex vota. Ove ploice prilagali su pomorci poslije nevolje na moru, kada bi se zavjetovali za spas svoga ivota. Rad su najee kotorskih zlatara. Crkva Gospe od krpjela broji zbirku od 2000 ploica. Veliki broj ploica nalazi se i u crkvi Sv. Mateje i u Bogorodinom Hramu na Pranju. Treba pomenuti i radove kotorskih zanatlija na izradi oruja, puaka i kubura. Zbirke oruja sauvane su u zbirkama Muzeja grada Perasta i Pomorskog muzeja u Kotoru, dok se pojedini predmeti nalaze u privatnim zbirkama. Dio ovog fonda koristila je Bokeljska mornarica prilikom svojih memorijalnih obreda. Istiu se zanatlije koje su se bavile izradom maeva i oklopa. Meu njima poznato je ime Novaka Kovaa i njegovog sina Marka Novakovia, koji se u dokumentima susree sa titulom ser. O znaaju Kovaa, od kraja XIV do poetka XVI vijeka, svjedoi i grb Kovaa iz tog vremena, na groblju samostana Sv. Franja na Gurdiu.
71
Krajem XVI ili na samom poetku XVII vijeka oslikana je mala crkva Sv. ora, na stijeni, iznad Orahovca. U to vrijeme ova teritorija nalazi se pod turskom vlau. Oskudica i nematina odravaju se i na zidnim slikama. Autor ovih zidnih slika bio je zoograf skromnog slikarskog znanja i obrazovanja koji se trudio da to bolje obavi posao koji mu je povjerila siromana seoska sredina. Crkva na visokoj stijeni sa zidnim slikama u unutranjosti predstavlja poseban kulturno-umjetniki i estetski doivljaj. Sama crkva je i taka vizure, hod do nje je izazov, a pogled ispred nje see daleko u Zaliv. Crkva, iako grobljanska, djeluje i kao hodoasnika. Njen poloaj, u vremenu u kojemu je nastala, imao je vjerovatno i odbrambeni i osmatraki znaaj, jer je iz nje i ispred nje mogue sagledati okolinu i ulazak u Zaliv. Napomene radi, renesansa se u Kotoru odrazila fragmentarno u arhitekturi i arhitektonskoj plastici i to najee u prepravkama i popravkama ve postojeih objekata. 7.2.2.4. Period od XVII do XIX vijeka Za razliku od renesanse barok je, tokom XVII i XVIII vijeka, obogatio grad i njegovu okolinu skulptorskim djelima. Karakteristika ovih skulptura je njihov religiozni karakter. U to vrijeme drveni oltari u crkvama, na ovom podruju, zamjenjuju se mermernim. Za nove mermerne oltare oslikavaju se oltarne pale, najee u tehnici ulja na platnu. Stari drveni oltari se sklanjaju ili unitavaju. U Bogorodinom hramu na Pranju sauvana su dva drvena oltara, s kraja XVII vijeka. Ovi oltari su preneseni iz stare parohijske crkve. Izvedeni su u duborezu, obojeni su i pozlaeni. Pripisuju se koli Andrea Brustolana. Predstavljaju vano umjetniko i zanatsko ostvarenje i svjedoanstvo prelomnog momenta u vremenu i stilu, koji sa sobom nosi novu modu i uvodi upotrebu novog materijala. Meu mnogim skulptorima baroka, ija djela se nalaze u Kotoru, Dobroti, Pranju, Perastu, izdvaja se vajar Francesca Pensa, zvani Kabjanka iz Venecije, koji je u periodu izmeu 1704 i 1708. godine ivio i radio u Kotoru. Njegova najznaajnija djela na ovom prostoru su skulptorsko rjeenje relikvijara kotorske Katedrale i glavni oltari u crkvama Sv. Klare i Sv. Josipa. Meu skulptorskim djelima, koja se uvaju u Bogorodinom hramu na Pranju, treba izvojiti drveno Raspee, izraeno 1728. godine, rad Andrea Brustolona, Raspee izraeno u mermeru oko 1720. godine, rad Giovania Piazzetta, kao i anele izraene u mermeru 1746. godine, djelo Giovanni Maria Morlaitera, najveeg predstavnika skulpture venecijanskog rokokoa. Jedna od najveih galerija slika barokne umjetnosti i jedinstveni barokni enterijer je unutranjost crkve Uznesenja Marijinog (Gospe od krpjela), na ostrvu kod Perasta. 68 slika na platnu kojima su obloeni zidovi i svod ove crkve djelo su Peratanina, Tripa Kokolje (1661.-1713.). Sem unutranjosti ove crkve (slika i drvenog enterijera), Tripo Kokolja je oslikao vie slika na platnu i drvetu, koje se uvaju u drugim crkvama na ovom podruju. Izveo je i zidne dekoracije u secco tehnici u dijelu palate Zmajevi (centralnu sobu sa oltarom i lou), u unutranjosti crkve Sv. Ivana u Perastu. Dekorativno je rijeio i unutranjost crkve Sv. Ane iznad Perasta. U ovoj crkvi je u secco tehnici slikao zidani oltar i oltarnu palu na kojoj su predstavljene Sv. Ana sa malom Marijom, Sv. Veneranda, Sv. Lucija i Sv. Katarina. Na ovoj oltarnoj pali se i potpisao u poetskoj varijanti na narodnom jeziku: ...v molitvach tvoiech spomenise od mene grasnica tripo cocoglia pitur molim. Pojava radova Tripa Kokolje u Perastu, krajem XVII i poetkom XVIII vijeka, ima veliko lokalno znaenje. Njegovo slikarstvo i sami radovi, koji traju 10 godina, unose novi duh u ovo malo primorsko mjesto. U to vrijeme, zahvaljujui kapitalu, koji stiu plovei i trgujui na jedrenjacima, pomorci u ovom podruju grade palate za svoje porodice. U palatama najee na prvom spratu formiraju salone i to po uzoru na mletaki princip, etiri sobe i salon (quattro stanze, un salon), sa oslikanim i dekorisanim tavanicama. Danas imamo ostatke zidnih dekoracija salona porodica Viskovi i Mazarovi u Perastu, Tripkovi u Dobroti i Florio Lukovi na Pranju). U salone se unosi namjetaj po modi toga vremena, slike koje
72
odgovaraju namjetaju, ukusu i potrebama vlasnika, zlatom vezene tkanine i razni ukrasni i upotrebni predmeti, najee iz Mletaka. Mobilijar nekih od ovih salona danas je naao svoje mjesto u Pomorskom muzeju u Kotoru i to mobilijar salona porodice Florio Lukovi iz Pranja i porodice Iveli iz Dobrote, a mobilijar salona porodice Viskovi u Muzeju grada Perasta, dok su mnogi naalost rasuti po cijelom svijetu. U to vrijeme kako u salone novih palata tako i u crkve na ovom podruju stie veliki broj slika iz Mletaka, meu kojima i slike Ticijanove i Veronesove kole. U kotorskoj Katedrali uvaju se: oltarska pala Raspee, raena u tehnici ulja na platnu, rad Jakopa da Ponte Basano (1510-1592), slika na drvetu Sv. Bartolomej apostol, Sv. Juraj i Sv. Antonino, Hieronima da Santa Kroe (XVI vijek), oltarska pala Sv. Ursula, rad mletakog slikara Pijetra de Koster (1612-1702). U crkvi Sv. Klare uva se slika panskog slikara Luisa de Moralesa (1509-1586), jedina od tog majstora u naim krajevima. U crkvi Sv. Mateje u Dobroti uva se slika na dasci, Bogorodica sa djetetom, rad Bellinija. Djela Pavla Veronezea, Karla Dolija, Ivana Solimana i Franza Potence nalaze se u crkvi Sv. Eustahija u Dobroti. Meu slikama Bogorodinog hrama na Pranju izdvaja se slika na platnu, rad Domenika Tintoretta (1560-1636.), Molitva Hristova u Getsemanskom vrtu, zatim slika Antonia Balestre (1666-1746.), rtva Adelova. Istovremeno, dok Tripo Kokolja radi slike za crkvu Uznesenja Marijinog na ostrvu Gospe od krpjela, u neposrednoj blizini, u Risnu, poinju da djeluju slikari koji se koncepcijski i stilski oslanjaju na vizantijsku tradiciju, na vizantijske uzore, preuzimaju vizantijske tehniko-tehnoloke karakteristike slikarstva. Oni slikaju na dasci, a uporedo rade i kvalitetne i osobene drvoreze (dveri, nadverja, raspea, djelove deizisnih ploa itd.). Karakteristika njihovih drvoreza je kombinacija primjene boje i to crvene i pozlate. Njihovo slikarstvo je spontano, naivno i djeluje prisno na posmatraa. Bogato je epskim repertoarom, dopadljivim portretima i istim koloritom sa ekspresivnim akcentima. Ova stilski povezana grupa slikara i rezbara djeluje, na ovom podruju, skoro tri vijeka, od XVII do kraja XIX vijeka. Slikarsko i zanatsko umijee prenosi se sa oca na sina. Njihovo dugo trajanje znai na jednoj strani da su bili popularni i da su imali klijentelu, a na drugoj strani ova grupa slikara i rezbara predstavljaju i poseban kulturoloki fenomen. Njihovi radovi sauvani su u crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu, na ikonostasu u crkvi Sv. Luke u Kotoru, u riznici manastira Banja kod Risna, u Zbirci Srpske pravoslavne crkve u Kotoru i u zbirkama mnogih privatnih kolekcionara. U istoriji slikarstva poznati su pod nazivom Bokokotorska slikarska kola. Ikonostas u crkvi Sv. Luke, u sadanjem izgledu predstavlja kanonski loginu improvizaciju od zateenih ikona. Od prvog dokumenta o slubi pravoslavne liturgije u ovoj crkvi, iz 1648. godine, do posljednjih intervencija i konzervatorskih radova izvedenih na ikonama 1984. godine, ikonostas je u vie navrata mijenjao izgled. Najstariji djelovi ikonostasa, Raspee, nadvernik i carske dveri, radovi su slikara Bokokotorske slikarske kole. Raspee sa likovima Bogorodice i Sv. Jovana Bogoslova i nadvernik rad su Dimitrija Daskala (kraj XVII ili sami poetak XVIII vijeka). Prestone ikone na ikonostasu nijesu datirane, ni struno obraene. Ikonostas u kapeli Sv. Spiridona, prezidanoj pri sjevero-istonom uglu crkve Sv. Luke nastao je kada i sama kapela, osamdesetih godina XVIII vijeka. Prilagoen je unutranjem odnosu povrina kapele irini izmeu naosa i oltara. Odreenu posebnost ovog ikonostasa ine jednokrilne carske dveri sa predstavom Hrista, kao velikog Arhijereja. Ikonostas u kapeli Sv. Spiridona predstavlja skladnu i originalnu ikonopisnu cjelinu. Zanatski je dobro uraen. Osoben je i po prikazu predstave Bogorodica izvor ivota. Ova predstava je esta u jadranskom podneblju, ali je skoro nepoznato prikazivanje ove scene u sastavu ikonostasa. O autoru ovog ikonostasa nemamo podataka. Djelo je slikara koji radi u duhu Kritske slikarske kole. Sa tog aspekta ovaj ikonostas, kao cjelina je svjedoanstvo o preplitanju razliitih kulturnih vrijednosti u istom objektu.
73
7.1.2.5. Period od XIX do XX vijeka Tokom XIX vijeka kulturno-umjetniki i zanatski peat ovom podruju dali su lokalni umjetnici. Domai slikar Josip Kljakovi je naslikao slike na svodu crkve Sv. Eustahija u Dobroti. Na ovim slikama prikazan je ivot Sv. Eustahija. Slikar piro uranovi iz uria, krajem XIX vijeka naslikao je ikonostas u ve pomenutoj crkvi Sv. ora iznad Orahovca. uranoviev rad su i slike na platnu na plafonu crkve Sv. Klare unutar starog urbanog jezgra Kotora. U ckrvi Sv. Ilije u Gornjem i Sv. Marije u Donjem Stolivu nalazi se nekoliko slika slovenakog slikara Josipa Tominca. U pravoslavnoj crkvi Roenja Bogorodice (Sv. Gospoa) u Perastu sauvan je originalni enterijer sa ikonostasom, ikonama i horskom galerijom iz druge polovine XIX vijeka. Ikonostas u crkvi Sv. Nikole u Kotoru, u dananjem izgledu formiran je poslije 1907. godine. Ikonostas se sastoji od 26 ikona. Prestone ikone su starije, naslikane su krajem XIX vijeka, rad su Franca Ziglera, ekog slikara, i uklopljene su u novi ikonostas. Prema crteu u boji za prestonu ikonu Sv. Nikole, za ovaj ikonostas (Franca Ziglera), u Veneciji je 1908. godine sloen mozaik. Mozaik je uloen u timpanon nad portalom crkve Sv. Nikole 1909. godine. Ovaj mozaik predstavlja prvi noviji primjer izrade mozaika na ovom podruju. Za razliku od ranije pomenutih rimskih mozaika koji su izvedeni od kamenih kockica ovaj mozaik je izveden od kockica staklene paste. Krajem XX vijeka nastalo je jo nekoliko mozaika, izvedenih kombinacijom kamena i staklene paste i to na zidovima crkve Sv. Eustahija u Dobroti. Rad su hrvatskog slikara Eda Murtia. Osim ovog djela i druga djela savremenog slikarstva, vajarstva i primijenjene umjetnosti nala su mjesto u Podruja Kotora. U Bogorodinom Hramu na Pranju uvaju se djela Ivana Metrovia, Tome Rosandia, Vanje Radaua, Neboje Mitria, Mihaila Tomia, Mila Milunovia i drugih. Bronzana vrata na crkvi Uznesenja Bogorodice na ostrvu krpjelu, preko puta Perasta, izradio je savremeni skulptor Kosta Angeli Radovani. Bronzana vrata na crkvi Sv. Marije u Starom gradu Kotoru, na kojima su predstavljene scene iz ivota Blaene Ozane, izradio je slikar i skulptor Vasko Lipovac. Vitra u kotorskoj Katedrali, na putu prema Relikvijaru djelo je Ivana Dulia. Ova savremena djela svjedoe o kontinuitetu formiranja uslova za odravanje i stvaranje novih vrijednosti Podruja Kotora. 7.1.3. Pokretna kulturna batina Mnoga pokretna kulturna dobra su integralni dijelovi objekata u kojima se nalaze i svojim vrijednostima doprinose znaaju objekata u kojima se uvaju. Najvei dio pokretnog kulturnog fonda, na podruju Kotora, smjeten je u Pomorskom muzeju Crne Gore, Muzeju grada Perasta, Istorijskom arhivu u Kotoru, Biskupskoj biblioteci, Biskupskom arhivu, Franjevakoj biblioteci i Biblioteci i Arhivu Srpske pravoslavne crkve u Kotoru, kao i drugim sakralnim i profanim objektima, u ijem se sastavu nalaze. Istorijski arhiv Kotor, osnovan 1949. godine pod nazivom Dravni arhiv u Kotoru, 1999. godine postao je ,,odjeljenje Dravnog arhiva Crne Gore, podijeljeno na dvije organizacione jedinice: Istorijski arhiv Kotor u ijem je posjedu stara arhivska graa nastala od 1309. do 1944. godine i Arhivsko odjeljenje Kotor, za savremenu arhivsku grau poslije 1945. godine. Najstariji dokument Istorijskog arhiva Kotor je jedan veoma oteen notarski spis (kupoprodajni ugovor) iz 1309. godine, na pergameni, pisan na latinskom jeziku gotikim pismom; pisao ga je zakleti notar kotorske komune Petar Vitin. Najstarija notarska knjiga je iz 1326. godine, takoe na latinskom jeziku i gotikom pismu. Cjelokupna graa Arhiva svrstana je u fondove i zbirke, ustanovljenim po principima provenijencije i hronolokog reda. Osim fondova dravnih organa pojedinanih uprava, ustanova i organizacija, u Arhivu se nalaze i porodini i lini fondovi i zbirke. Uopte, graa Arhiva (oba Odjeljenja Dravnog arhiva Crne Gore u Kotoru) predstavlja bogatu kulturnu batinu Kotora koja se odnosi na sve oblasti ivota i rada. Brojna su nauno-obavjetajna sredstva (inventari, regesta, analitiki indeksi) koja su uraena u Arhivu na osnovu obraene arhivske grae.
74
Optinska javna ustanova Muzeji Kotor broji oko 2 500 muzejskih predmeta koji su podijeljeni u etiri zbirke i to istorijsko-umjetniku, etnografsku, pomorsku i memorijalnu zbirku porodice Viskovi. Arhiv Muzeja grada Perasta broji preko 1500 naslova i sadri: arhiv optine Perast od 1441-1945 godine, arhiv osnovne kole Perast od 1871-1950 godine, porodini arhiv Viskovi od 1457-1927.godine, biblioteka porodice Balovi, biblioteka porodice Krklec, biblioteka don Antona Miloevia, biblioteka Muzeja grada Perasta). Istorijski muzej broji oko 1000 muzejskih predmeta od 3500 godine p.n.e. do kraja Drugog svjetskog rata. Dio ovih predmeta je izloen kao stalna postavka Kotorskog lapidarijuma u crkvi Sv. Mihaila u Kotoru. Galerija solidarnosti raspolae fondom od 382 umjetnika djela (ulja na platnu, grafike, crtei, mozaici, skulpture, tapiserije i umjetnike fotografije), koji je nastao putem poklona upuenih Crnoj Gori od strane samih umjetnika, nakon zemljotresa od 1979. godine. Fond Pomorskog muzeja Crne Gore sistematizovan je u etri zbirke: pomorskotehniku (157 predmeta), umjetniku (370 predmeta), narodne nonje, nakita i oruja (472 predmeta) i narodnog pokustva i posua (402 predmeta). Muzej izdaje Godinjak Pomorskog muzeja Kotor. 7.1.3.1. Knjini fond Papir je najbrojniji, a i jedan od najvrijednijih, segmenata kulturnih vrijednosti pokretne batine Podruja Kotora. ine ga arhivski dokumenti, spisi, diplome, fotografije, knjige, slike na papiru i drugo. Najvrjedniji dio ovog fonda uva se u Istorijskom arhivu u Kotoru, Biskupskoj biblioteci, Biskupskom arhivu, Franjevakoj biblioteci i Biblioteci i Arhivu Srpske pravoslavne crkve u Kotoru. Dokumenti koji se uvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru datiraju od 1309. godine u hronolokom rasponu do dananjih dana. Najstariji dokument je pergamena iz 1309. godine. Pisana je latinskim jezikom gotikim slovima. Pisao ga je notar kotorske komune Petar Vitin. Dokument ima kulturne vrijednosti zbog: oblika i rasporeda slova, naina na koji su naneseni znaci i djeluje kao crte. Fondovi i zbirke arhivske grae u Istorijskom arhivu Kotora tretiraju sljedeu problematiku: upravu, pravosue, vojsku, prosvjetu, kulturu i nauku, socijalne i zdravstvene ustanove, privredu i bankarstvo, drutveno - politike organizacije, drutva i udruenja, crkve, porodine i line arhivske fondove, zbirke i ostalo. U vlasnitvu Biskupskog Ordinarijata, u Biskupskoj biblioteci i Biskupskom Arhivu, sauvane su veoma vrijedne knjige i arhivalije. Knjini fond ine knjige od XVI do XX vijeka, meu njima zbirka od 500 rukopisnih knjiga. Veliki broj knjiga, koji se odnosi na period od XVI do XIX vijeka, su unikatna izdanja ili bibliofilski rariteti. Ovaj dio fonda kvalitetno i gotovo kompletno je zastupljen u temama koje obrauju lokalnu problematiku iz istoriografije, likovne umjetnosti, knjievnosti, folklora, nauno-tehnike misli itd. Biskupski arhiv ini arhivski fond, duine 100 m. Datira od 1434. godine u kontinuitetu do dananjih dana. Franjevaka biblioteka ima fond od preko 100 inkunabula (XV vijek) i veliki broj starih latinskih knjiga. Radi se u prvom redu o djelima klasika teoloke misli
75
80-tih i 90-tih godina XV vijeka (Augustin, Bernard, Bonaventura, Petrarka), zatim o medicinskim knjigama, knjigama iz muzikologije i dr. Znaajno je istai da se u ovoj biblioteci uva knjiga kotorskog teologa i pisca prve polovine XVI vijeka, Dominika Bue. Knjige su uglavnom pisane na latinskom jeziku, slova su gotika, najee velike grafike ljepote, esto velikog formata (ak i preko 30x2 cm), perfektne umjetnike i zanatske izrade, ponekad sa raskonim inicijalima koji su presvueni listiima zlata. Najznaajniji knjini fond Srpske pravoslavne crkve ini biblioteka sa 10.000 knjiga, dijelom teoloka, a pokriva izdavaku djelatnost na teritoriji bive Jugoslavije, tokom XVIII i XIX vijeka. Biblioteka sadri dvije kvaziinkunabule, veliki broj bibliostilskih vrijednosti i zbirku rijetkih vrijednih asopisa. Posebnu cjelinu ini kompletna biblioteka episkopa Gerasima Petranovia sa oko 400 rariteta. Arhiv Srpske pravoslavne crkve ini 14 fondova sa 379 fascikli, 163 pomone knjige i 23 kutije neobraenog materijala. Arhivski materijal datira od 1811. godine i odnosi se na podatke o Boki i Dalmaciji, preteno crkvenog i istorijskog karaktera. Posebnu vrijednost predstavljaju spisi i muzkalije SPD Jedinstvo, muzikalije Srpske muzike, spisi Drutva Sv. ore kao i spisi Srpske muke i Srpske enske fondacionalne kole. Dio fonda sainjavaju i biblioteke Pomorskog muzeja i Muzeja grada Perasta, a vaan kulturno segment ovih fondova ine diplome, povelje, brodske knjige, isprave i spisi, kao i crtei i slike jedrenjaka na papiru i zbirke fotografija, najee prezentovani kao muzejski predmeti. 7.1.3.2. Tekstilni fond Vez i tkanje je jedna od veoma starih djelatnosti na podruju Kotora. Posebno mjesto po svojoj umjetnikoj vrijednosti ima ipka, naroito zbirka dobrotske ipke u crkvi Sv. Eustahija u Dobroti. Ova zbirka se sastoji od 52 predmeta i prikazuje razvoj bijelog tekstilnog dekora od XVI do sredine XIX vijeka. To su oltari, runici, misne koulje i nekoliko fragmenata visoke ipke. Ni zbirka od 30 primjeraka sauvana u crkvi Sv. Nikole u Perastu, po ljepoti i znaaju ne zaostaje mnogo za poznatom dobrotskom ipkom. U katedrali Sv. Tripuna uva se desetak vrijednih primjeraka ipki, dok crkva Bogorodiin hram na Pranju posjeduje tri kvalitetne albe (dvije briselske ipke s kraja XVIII vijeka i jednu venecijansku ipku (Punto di Burano iz XVII vijeka) i etiri oltarnjaka sa veoma vrijednom ipkom. Osim navedenih primjeraka u crkvama Biskupskog ordinarijata sauvan je i vei broj votivnih predmeta etnografskog karaktera, dijelovi narodne nonje, procesionalni baldahini, kao i vei broj manjih dijelova crkvene odede, koji imaju ogromnu zanatsku vrijednost, a od kojih mnogi zbog runog veza i izrade imaju znatnu umjetniku vrijednost. Tekstilni fond zbirki Pomorskog muzeja i Muzeja grada Perasta sainjavaju nonje i dijelovi nonji, ratne i druge zastave kao i pojedinani primjerci tekstilnih predmeta. Sa aspekta kulturnih vrijednosti znaajni tekstilni fond ine nonje Bokeljske mornarice koje su mornari i oficiri ove organizacije koristili prilikom obreda. Tekstilni fond Srpske pravoslavne crkve nije veliki po broju primjeraka ali je veoma znaajan po svojoj istorijskoj, zanatskoj i umjetnikoj vrijednosti i ine ga primjerci crkvene odede iz perioda od XVII do XIX vijeka, zastave i sl. 7.1.4. Nematerijalna kulturna batina Jedan od bitnih segmenata vrijednosti Podruja Kotora ine brojna ljudska umjea, izraaji, vjetine, izvoenja i kulturne manifestacije, koje se smatraju nematerijalnom kulturnom batinom Podruja Kotora. Tipini mediteranski grad Kotor, vezan brojnim ekonomsko-kulturnim vezama sa italijanskim, grkim, levatinskim i panskim gradovima, jo od ranih vremena naslijedio je tradiciju pukih zabava koje su se odvijale na ulicama i trgovima. U kotorskim dokumenti-
76
ma od XV vijeka nalazimo pojam korizma, to je vezano za pojam mesopust i karnevalske fete, u vezi sa tim strogim uskrnjim postom. Na improvizovanim scenama po gradskim pjacetama gostovale su grupe stranih ili domaih zabavljaa, sviraa, pjevaa i glumaca u izvodjenju tipinih srednjevjekovnih prikazanja legendi uz baklje. Vrhunac godinjih slavlja predstavljala je povorka zakrabuljenih maski, najee po italijanskim uzorima, sa centralnom figurom karnevalskog tipa - Krnjom, u kome su bila sublimirana i akcentirana sva zla i nedae, koje su morile graane tokom protekle godine. Tokom XIX vijeka pa sve do Prvog svjetskog rata, po zapisima gradskog hroniara, majstora Romea Fiorellia, odravane su redovne karnevalske sveanosti sa povorkom maski, Krnjom i njegovom udovicom, koja ga je oplakivala, te sudijama, tuiocem i advokatom, ije su uloge bile jasno naglaene. U periodu izmeu dva svjetska rata karnevalske fete su poele postepeno da dobijaju satirino-politiki karakter. Tradicija karnevalskih feta, prekinuta u periodu Drugog svjetskog rata, nastavljena je poetkom 60-ih godina i traje sve do danas. Svake godine se radi nova figura Krnje i pie novi scenario suenja, a tradicionalne karnevalske fete u Kotoru su izrasle u najveu manifestaciju ove vrste u Crnoj Gori. Gospa od krpjela, vjetako ostrvce ispred Perasta, sa istoimenom crkvom, nastalo je nasipanjem kamenja i potapanjem starih i zaplijenjenih brodova natovarenih kamenom oko morske stijene, hridi (u narodu - krpijel). Obiaj nasipanja ostrva zadrao se i danas u vidu procesije amaca, svakog 22. jula - fainada, kad lokalno stanovnitvo istovaruje kamenje i proiruje povrinu ostrva. Tripundan je najznaajnija religijska sveanost u Boki, koja se odrava jo od devetog vijeka, a vezana je za kult svetog Tripuna, koji je umro muenikom smru u vrijeme rimskog cara Decija, u treem vijeku. Kult svetog Tripuna je veoma snaan u Kotoru, Boki i Bariju, a dao je posebno obiljeje Kotoru. Moti svetog Tripuna donesene su u Kotor 809. godine, pa ovaj grad dobija svete moti prije Dubrovnika, Zadra i Barija. Predanje govori da je Kotorska mornarica uestvovala u doeku broda sa motima sveca, 13. januara 809. godine, a njeno uee u proslavi zadralo se do danas. Kotorski plemi, Andrija Saracenus poetkom IX vijeka podigao je Tripunu u ast crkvu o kojoj svjedoi vizantijski car-pisac Konstantin Porfirogenet, a nakon zemljotresa 1979. godine, u toku istraivanja Katedrale, naeni su njeni arheoloki ostaci. Tripundanske sveanosti poele su u Kotoru 27. januara lodama - pohvalama svetom Tripunu, zatitniku Kotora i kotorske Biskupije, koje bi proitao mladi admiral Bokeljske mornarice. Tog dana, uz zvuke kola svetog Tripuna, podignuta je na jarbol katedrale 1192. godine, prvi put bijela zastava sa likom sveca. Proslave su poinjale u februaru svetom misom u kotorskoj Katedrali i blagoslovom sveca, te sveanim prenosom relikvijara i kadenjem svetih moti. Bokeljska mornarica je drevna organizaciona struktura, koja je nadivjela duboke i burne drutveno-ekonomske i politike promjene i smjene uprava, ostajui XIII vijekova vezana za more, pomorce i tradiciju. Uklapala se u srednjevjekovni nain ivota grada, od Vizantije do danas, opstajala i ivjela po svojim statutarnim normama kroz sve istorijske mijene. U njoj, ili u saradnji s njom, strujao je veliki dio ivota Kotora, kroz brojne oblike cehovsko - pomorskih djelatnosti, ive trgovako-privredne aktivnosti, raznih podviga, antipiratskih akcija, uz konstantno njegovanje narodne nonje i kola, kao i bratske povezanosti njenih lanova. Fides et Honor znak Bokeljske mornarice, predstavlja znak dugog trajanja i kontinuiteta, znak raspoznavanja kulturnog identita Boke Kotorske.
77
7.1.4.1. Pozorino stvaralatvo Prvi poeci pozorinog ivota, zabiljeeni su jo u srednjem vijeku. U Kotoru su, kao i u veini evrpskih gradova toga vremena, poetkom XV vijeka, u vrijeme crkvenih praznika, prikazivane pozorine predstave religioznog karaktera ispred katedrali Sv. Tripuna. Ali, prvo svjetovno pozorite Kotor dobija tek 1808. godine, kada za tu namjenu dobija vlastitu zgradu od francuskih okupacionih vlasti. Nakon 1814. godine i okupacije Boke Kotorske od strane Austrije predstave u pozoritu su najee bile izvoene na njemakom, a zatim na italijanskom jeziku. Od 1860. godine one su se igrale na narodnom jeziku. 7.1.4.2. Muziko stvaralatvo Arhivski podaci o kotorskim orguljama iz 1488. i Oktoih, Psaltir i druge crkvene knjige, tampane na Cetinju ili Obodu izmedju 1494. i 1496. najstariji su znaajni tragovi muzike kulture u Crnoj Gori. Sedam velikih liturgijskih inkunabula venecijanskog izdavaca L. A. Djunte s kraja XV i poetka XVI vijeka, sauvanih u samostanu Sv. Klare u Kotoru, kao i 15 orgulja gradjenih kasnije na Crnogorskom primorju, ukazuju na kontinuiranu crkvenu muziku praksu u naim krajevima. Osnivanje franjevake kole pjevanja u XIX vijeku u Kotoru, uslovilo je i prve pokuaje stvaranja na podruju duhovne muzike. I pored njegovanja horske muzike i povremenog okupljanja grupa tamburaa i duvaa, svjetovna muzika praksa gotovo do polovine XIX vijeka najvie ivi u narodnoj pjesmi i igri. Veliki doprinos muzikoj kulturi grada i okoline daju, kroz dugi period, Srpsko pjevako drutvo Jedinstvo, Crkveno pjevaki zbor Sv. Tripun, Gradska muzika Kotor, Muzika kola, Hor Nikola urkovi, crkveni horovi, klape i klapsko pjevanje. 7.1.4.3. Knjievno stvaralatvo Prvi knjievni zapisi na podruju Kotora potiu iz IX vijeka i to su Andrijacijeva povelja o izgradnji crkve svetog Tripuna i Legenda o prenosu motiju Sv. Tripuna. Ova dva zapisa su ustvari prepisi nastali najvjerovatnije poetkom mletake vladavine ovim podrujem. Zapis episkopa Grimoalda nastao izmeu 1090. i 1124. godine, u vrijeme dok se on nalazio na elu Kotorske episkopije pokazuje kako se u nekim vidovima odvijao crkveni, ali i svakodnevni ivot tokom ranog srednjeg vijeka u Kotoru. Za politiku i drutvenoekonomsku istoriju srednjevjekovnog Kotora izmeu 1166. i 1200. godine, vani su dokument o posveenju katedrale Sv. Tripuna iz 1166. godine, zapis o izgradnji crkve Sv. Luke iz 1195. godine, koji je uklesan nad portalom ove crkve kao i Isprava o obuzdavanju zelenakih kamatnih stopa iz 1200. godine. Ova isprava istovremeno predstavlja i jednu od najstarijih notarskih isprava grada Kotora. Meu brojnim zapisima na kamenu treba izdvojiti one koji su nastali tokom XIII i XIV vijeka koji nose vane podatke o istorijskom razvoju grada ili njene poetske poruke o kojima se moze govoriti kao o prvim lirskim zapisima. Sve kotorske srednjevjekovne crkve u svojim zidovima ili podovima nose neku uklesanu poruku, a ove poruke predstavljaju istovremeno i fragmente srednjevjekovnog knjievnog stvaralatva. Treba podsjetiti da se mnogobrojni knjievni zapisi nalaze i meu sauvanim dokumentima kotorskog arhiva. Poetkom XIV vijeka nastao je Statut grada Kotora, jedno od najznaajnijih pravnoistorijskih djela, meu izvorima te vrste na istonoj obali Jadranskog mora. On je podijeljen na 439 poglavlja, od kojih je 90 datirano.
78
Vano je spomenuti i natpise na zidnim slikama od kojih tokom XV vijeka treba izdvojiti trojezini natpis (staroslovenski, italijanski i grki), ispisan 1451. godine, u unutranjosti crkve Svete Gospoe u Mrepu i natpis ispisan na narodnom jeziku u isto vrijeme ispod predstava Svetog Martina i Svete Katarine u crkvi Sv. Ane u starom gradu Kotoru. Ova pojava u Kotoru tokom XV vijeka nije rijetka. Podatke o odravanju slube na slovenskom jeziku po latinskom obiaju nalazimo i u arhivski dokumentima. Krajem XV vijeka u Veneciji radi tampar Andrija Paltai (kotoranin), koji iako okruen snanim uticajem italijanske humanistiko-renesansne kulture ostaje privren Kotoru i Boki. Na knjigama koje tampa potpisuje se kao Andrija, sin Jakovljev iz Kotora. Time je ljubiteljima knjige irom Zapada skretao panju na postojanje jednog malog grada na slovenskom jugu. Poetkom XVI vijeka, Renesansa je dala burne podsticaje i rad na knjizi, prvenstveno poetskoj i teolokoj razvio se u ovoj maloj sredini vie nego to se moglo oekivati. U Kotoru se za relativno kratko vrijeme javila prava plejada pjesnika, ali su se svi odreda, i u svemu to je bilo vano, povodili za biranim uzorima rimske ili italijanske knjievnosti, ak i stvarajui ne na svom, narodnom, slovenskom, ve na ovim, formalno stranim jezicima, koji za njih ipak nijesu bili strani. Najznaajniji kotorski pjesnici renesansnog XVI stoljea, koji ine svojevrsan triptihon itavim nizom meusobno bliskih ili zajednikih obiljeja, jesu ore Bizanti, Ljudevit Paskvali i Ivan Bona Bolica (spjev Opis zaliva i grada Kotora). Ovi pjesnici ogledali su se na dva uslovno reena strana jezika, latinski i italijanski i u dva osnovna poetska tipa, u lirici i epici. U XVII vijeku sve vidniju ulogu u knjievnosti uz Kotor dobijaju i ostala mjesta Boke Kotorske, Perast, Pranj, Dobrota, na primjer, kojima ostvareni ekonomski uslovi, dostignuti stepen drutvenih odnosa i kulturne prilike omoguavaju da postanu mala sredita civilizovanog ivota i da daju svoj vidan i osobenim bojama obojen doprinos. U to vrijeme nastaju najraniji umjetniki stihovi na narodnom jeziku U Perastu su tokom XVII i XVIII vijeka nastali rukopisi znaajni za prouavanje ovog podruja. U XVIII vijeku, jedna od najznamenitijih i najintrigantnijih osoba kulturnog ivota bio je Peratanin Vicko Zmajevi (svetenik, pisac, polemiar). U novom svijetu, tokom XIX vijeka Kotor i Boka se u knjievnosti tretiraju vie kao mjesta inspiracija knjievnika izvanjaca nego kao duhovne take oslonaca domaih stvaraoca.
7.2. PRIRODNE vrijednosti

Podruje unutranjeg Bokokotorskog zaliva svojim geografskim poloajem pripada jugoistonom dijelu Jadranskog primorja, a jugozapadnom dijelu Crne Gore i obuhvata povrinu od oko 470 km2. Od spoljanjeg dijela Zaliva (topljansko tivatskog), odvojeno je grebenom Devesilje na sjeverozapadu i Vrmcem na jugoistoku. Prodorom Verige, koji od sjeverozapada prema jugoistoku presjeca devesiljsko-vrmaki greben, ova dva zaliva spojena su u jedinstven splet zaliva i prodora iji su pravci pruanja upravni jedni na druge. Sa geomorfolokog aspekta Kotorsko risanski zaliv je veoma razgranat. Njega sainjavaju tri manja zaliva od kojih se Morinjski i Risanski nalaze na sjeverozapadu, a Kotorski na njegovom jugoistonom dijelu. Prva dva zaliva ne zalaze duboko u kopno, dok trei, Kotorski, zalazi veoma duboko u karstnu masu zalea. Proirenje prema Orahovcu daje ovom zalivu izgled trougla ija se tjemena mogu
79
oznaiti na sjeverozapadu linijom koja spaja Verige i Perast, na jugoistoku Kotorom, a na sjeverozapadu Orahovcem. Osim u horizontalnom, ovo podruje je naroito ralanjeno u vertikalnom pravcu. Idui od jugozapada ka sjeveroistoku visina udolina stalno se poveava a naroito u tim pravcima raste visina okolnih grebena i odsjeka kojima je zaliv oivien sa svih strana. Tako njegovu sjevernu granicu predstavlja odsjek i greben koji se pruaju od zapada ka istoku. Sa grebena se die Radotak (1446 m) i Kason (873 m) te se po njima moe nazvati radotako-kasonskim. Juno od ovog odsjeka lei morinjsko-kamenska udolina koja se takoe prua od zapada ka istoku. Prema istoku zaliv je ogranien odsjekom iznad kojeg lei Njeguka povr visoka 909 do 920 m. Sa nje se, kao najvea uzvienja, diu Plonik (1228 m) i Mravinjak (1339 m). Juno od morinjsko-kamenske udoline prua se Svetonikoljski greben, koji se preko vie vrhova (Varda 613 m, Jeremino brdo 716 m i Rid 558 m), strmo sputa preme Verigama, dok se istono od ovog prodora nastavlja greben Vrmca sa vrhovima Boljun (487 m), Velji vrh (712 m), Vrmac (765 m) i isti vrh (616 m) koji zatvaraju Kotorski zaliv sa june i jugoistone strane. Sa pomenutih visova sputaju se strmi odsjeci gotovo do same obale mora. 7.2.1. Floristiko-faunistiki aspekt S obzirom na dominantni uticaj mediteranske klime u floristikom i vegetacijskom pogledu Bokokotorski zaliv predstavlja veoma raznovrsno i specifino podruje, ne samo u Crnoj Gori, ve i ire u odnosu na istonu obalu Jadranskog mora. Floristike specifinosti ovog podruja jo su naglaenije usljed visokih planina koje ograniavaju Bokokotorski zaliv. To dalje uslovljava vertikalnu stratifikaciju flornih i vegetacijskih elemenata od nivoa mora do najveih vrhova okolnih planina. U biljnom i geografskom pogledu, podruje Boke Kotorske, nalazi se na prelazu izmeu zone eumediteranske zimzelene vegetacije i zone termofilne submediteranske listopadne vegetacije. Takav poloaj kao i veoma raznorodni fiziografski uslovi, doprinijeli su da se na ovom, relativno malom prostoru, razvije vei broj biljnih zajednica, kao i raznolike rijetke floristike vrste, meu kojima su najznaajnije fitocenuza lovora (Laurus Nobilis), rijetko prirodna stanita oleandera (Nerium oleander) i fitocenuza bora, munika (Pinus leuceodernis) Floristiki sastav ovih zajednica i njihovo stanje, odnosno stepen ouvanosti ili degradacije, je veoma heterogen. U veini sluajeva, zbog intenzivnog antropozoogenog djelovanja u toku dugog vremenskog perioda, erozivnih sila i drugih faktora, ove zajednice su danas zastupljene u svojim degradacionim oblicima. Ukupan broj vrsta i podvrsta je 834, to predstavlja 27% ili od cjelokupne flore Crne Gore. U taksonomskom spektru najzastupljenije su familije Fabaceae (10.75%), Poaceae (10.17%), Asteraceae (9.47%), Lamiaceae (5.31%), Brassicaceae (4.39%) i Apiaceae (4.27%). Najzastupljeniji rodovi su: Trifolium (2.66%), Vicia (1.62%), Euphorbia (1.62%), Carex (1.39%), Satureja (1.39%) i Medicago (1.27%). Od endemskih vrsta faune najkarakeristiniji je pu Clausilia Chatharensis, koji ivi na Bedemima Kotora. 7.2.2. Akvatorij Podruje Kotorsko-risanskog zaliva obuhvata unutranji dio Bokokotorskog zaliv, koji predstavlja posebnost na Mediteranu, dok se akvatorij Kotorsko-risanskog zaliva, po svojim specifinim biohemijskim svojstvima razlikuje i od spoljanjeg dijela Zaliva i od otvorenog mora. Ukupna povrina Bokokotorskog zaliva iznosi 87,33 km2 od toga Kotorskog 16, 3 km2 a Risanskog 8.05 km2. Duina obalne linije Bokokotorskoga zaliva je 105.7 km, od ega obalna linija Kotorskog zaliva iznosi 25 km, a Risanskog 12.6 km. Ovom najuvuenijem dijelu zaliva pripada 644.085.782 m3 vodene mase, to predstavlja priblino 27% od ukupnog volumena Bokokotorskog zaliva. Prosjena dubina Kotorskog zaliva iznosi 26 m (max. 52 m), a Risan-
80
skog 25,7m (max. 36m). Okruen je relativno visokim planinama, koje se proteu du obale. Zalee ovog dijela zaliva predstavlja region sa najveom koliinom padavina u Evropi (5000-5500mm/godinje). Padavine su rasporeene tipino mediteranski, sa maksimumom u zimskom periodu i minimumom u ljetnjem. Geografski poloaj zaliva uslovio je da je more uglavnom tiho, ali sa izvanredno raznolikim i specifinim ivotom, koji je uslovljen velikim brojem izvora, vrulja, potoka, i manjih rjeica koje se ulijevaju u njega. Ovi faktori dovode do intenzivne dinamike vodenih masa, ali samo u povrinskom sloju, do oko 5m dubine, to je najvie izraeno u vrijeme maksimalnih dotoka slatke vode (zima i proljee, kada su padavine najobimnije). Kina sezona poinje u novembru i traje do kraja aprila. U tom periodu dominiraju juni vjetrovi, no u periodu od januara do marta zna da duva bura, sjeverni vjetar. Zbog zatvorenosti, odnosno velike usjeenosti u kopno u Zalivu, naroito Kotorskom, se ne mogu razviti veliki talasi. Vrijednosti temperature, saliniteta i gustine morske vode su pod velikim uticajem hidrometeorolokih parametara, koji su specifini i podloni estim lokalnim promjenama. Maksimalne vrijednosti temperatura biljee se u julu mjesecu (max 29.9 0C u Kotorskom i 28.380C u Risanskom) dok se minimamlne vrijednosti T biljee u februaru mjesecu (min 7.4 0C za Kotorski i 6.85C za Risanski zaliv). Vrijednosti saliniteta u vodi Zaliva variraju izmeu 8.48 i 38.80 x 10-3. S obzirom na strukturu i vertikalno pruanje obalnog dijela, moe se rei da u itavom Kotorskom (izuzev jednog manjeg uzanog pojasa na istonoj strani) i Risanskom dijelu zaliva nema ni ala, ve se od same povrine mora sputaju kameniti obronci strmih strana, tako da se u tim djelovima strma kontinentska povrina prostire do samog dna tih zaliva. Samo dno Zaliva uglavnom je prekriveno debelim naslagama finog mulja, dok je neposredno ispred Risna zastupljena pjeskovita glina. Fizika svojstva morskog dna su jedan od osnovnih inilaca rasprostranjenja bentonskih ivotinja. Nauna institucija odgovorna za prouavanje marinskog podruja Crne Gore je Institut za biologiju mora u Kotoru. Institut vri monitoring kvaliteta morske vode i stanja flore i faune, kao i procjenu kapaciteta morskih resursa, kroz projekte koje realizuje na naciona-lnom i internacionalnom nivou. Specifian geografski poloaj i splet abiotikih i biotikih faktora sredine uslovljavaju da se ekoloki uslovi u Bokokotorskom zalivu u mnogom razlikuju od uslova na otvo-renom moru, pa samim tim od njega ini i poseban biotop. Ribolov i aktivnosti vezane za korienje organizama iz mora u ishrani lokalnog stanovnitva, na podruju Kotorsko-risanskog zaliva imaju tradicionalan karakter, i datiraju jo iz XII vijeka. Zatiene i ugroene vrste na podruju Kotorsko-risanskog zaliva (akvatorij) su: Magnoliophyta - Posidonia oceanica, Zostera noltii, Phaeophyta - Cystosira spinosa, Porifera - Geodia cydonium, Mollusca - Lithophaga lithophaga, Luria lurida, Pinna nobilis, Tonna galea. Zbog prisustva rijetkih i zatienih vrsta morske flore i faune specifino na potezu Drain Vrt-Perast i oko perakih ostrva, ovo podruje u narednom periodu treba staviti pod poseban reim zatite biodiverziteta. To podrazumijeva zabranu bilo kakve intervencije na obalnom dijelu, strogu zabranu nasipanja plaa i sidrenja plovnih objekata na dubini manjoj od 30 metara. 7.2.3. Zona morskog dobra Definisanjem zone morskog dobra, Zakonom iz 1992. godine, kao dio teritorije od posebne vrijednosti za Crnu Goru, prepoznala se i potreba da se ovom zonom upravlja na nain da se obezbijedi maksimalna zatita, ureenje i korienje morskog dobra.
81
Morskim dobrom, smatraju se morska obala, luke, lukobrani,navozi, nasipi, sprudovi, kupalita, hridi, limani, grebeni, vrulje, izvori, i vrela na obali, ua rijeka koje se ulivaju u more, kanali spojeni sa morem, morske vode i teritorijalno more, iva i neiva bogatstva u njima kao i iva i neiva bogatstva epikontinentalnog pojasa. Prema zvaninim podacima ukupna povrina kopnenog dijela zone morskog dobra na podruju optine Kotor iznosi 215,9 ha, to je 3,73% od ukupne povrine prostora koji zahvata Optina Kotor. 7.2.4. Zatiena prirodna dobra Rjeenjem o stavljanju pod zatitu rijetkih, prorijeenih, endeminih i ugroenih biljnih vrsta, u Crnoj Gori zatieno je 52 biljne vrste od kojih se na prioblanom dijelu Crnogorskog primorja nalazi 15, a na zatienom podruju sljedee: 1. Hermodactylus tuberosus (L.) Mill. sabljica, zastupljena na podruju Boke Kotorske, zatiena kao rijekta i dekorativna vrsta i 2. Rod Ophrys L. pelice zastupljen je sa 20 tak vrsta i zatiene su kao rijetke i dekorativne vrste. Od 1968.godine, Republiki zavod za zatitu prirode stavlja objekte prirode pod poseban reim zatite. Na zatienom podruju to se odnosi na: 1. Hrast medunac (Quercus pubescens) u Donjem Orahovcu, na udaljenosti oko 10 m od mora. Procjenjuje se da je stablo staro oko 500 godina, visine je oko 25 m, obima na prsnoj visini 4,70 m, a prsnog prenika 1,50 m. 2. Sastojina lovora (Laurus nobilis) i oleandra (Nerium oleander) koja se nalazi iznad vrela Sopot kod Risna i zahvata porvrinu od 40ha. Na ovom lokalitetu je evidentirano 57 biljnih vrsta, i ovaj objekat prirode ima nauno-istraivaki karakter.
7.3.
Vrijednosti i karakteristike kulturnog pejzaa
Podruje Kotora je integralno dobro, naslijeenih prirodnih i kulturnih vrijednosti, u kojem je raznovrsna i bogata kulturna batina proeta sa prirodom i neodvojiva od nje. Zbog te karakteristike, odnosno proimanja graditeljskih ostvarenja i prirode, cijelo zatieno podruje posjeduje sve karakteristike kulturnog pejzaa, u kome su neraskidivo povezani istorija, kontinuitet kulturnih tradicija, drutvene vrijednosti i tenje. Termin kulturni prejza definisan je i kao raznolikost iskazivanja interakcije izmeu ljudske vrste i njenog prirodnog okruenja. Kulturni pejza nastaje meusobnim odnosom kulture i prirode, koji oblikuju okruenje tokom vremena, razvijajui ga i transformiui i dajui pejza dananjice. Postignuti sklad izmeu graditeljstva i prirodnog okruenja u zatienom podruju Kotora, nastao je kao rezultat duge tradicije u vie ljudskih djelatnosti. Obrada zemlje na svim povrinama pogodnim za gajenje raznih kultura, razvijena gradnja u kamenu, razvijeno pomorstvo, zanatstvo, umjetnost i razgranata trgovina, ve po sebi su podrazumijevali visok
82
83
stepen drutvene organizacije. U takvoj klimi su tokom svih epoha prolosti, racionalnost, razvijanje znanja i kreativnost, nalazili pogodno tlo za stvaranje i usavravanje. Neke od osnovnih karakteristika kulturnog pejzaa Prirodno i kulturno-istorijskog podruja Kotora, koji povezuje homogenost cjeline, isti graditeljski rjenik, zajednika kulturna istorija, su: 7.1.1. Integritet i kohezija opte strukture pejzaa Prirodno i kulturno-istorijsko podruje Kotora je integralni dio impresivnog zaliva Boke Kotorske koje ine etiri meusobno povezana zaliva uokvirena visokim planinama i skoncentrisana oko centralne vizuelne ose koja integrie ove elemente u izuzetan pejzani ansambl. Sem Kotorskog i Risanskog zaliva, koji obuhvataju zatieno Podruje, Boku ine jo i Tivatski i Hercegnovski zaliv. Ova etiri zaliva i njihova kulturna dobra predstavljaju integralnu cjelinu. Cijelo podruje Boke Kotorske predstavlja cjelinu kako u prirodnom, geografskom, istorijskom, kulturnom smislu. Integritetu i koheziji opte strukture pejzaa doprinosi i vizuelna osa sjever-jug, koja povezuje Perast preko Veriga sa arhipelagom Tivatskog zaliva i sa poluostrvom Lutica, a koja igra ulogu integratora kulturnog pejzaa. 7.1.1.1 Horizontalna struktura Jedna od osnovnih karakteristika, kako zatienog Podruja Kotora tako i cijelog zaliva Boke Kotorske, jeste njegova specifina horizontalna struktura. Du obale zaliva, prirodno veoma sloene forme, razvila su se naselja u nizu, meusobno odvojena obradivim povrinama ili stjenovitim iskonskim pejzaem. Mnoga od priobalnih naselja i sama imaju isti karakter jer su formirana od odvojenih grupacija kua sa imanjima i obradivim povrinama izmeu. Na alost, proces intenzivne urbanizacije je uticao da se spajanjem izvorno odvojenih cjelina, u mnogim zonama ova karakteristika Podruja skoro izgubi. Sem naselja u obalnom dijelu postoji i mrea naselja u gornjim zonama zaliva. Neka od ovih naselja, kao u primjeru Stoliva prethodila su nastanku naselja na obali. Naselja uz obalu kao i ova u gornjim zonama povezana su sa zaleem mreom starih puteva i staza. 7.1.1.2 Vertikalni profil pejzaa Osnova karakteristika koja daje posebnu specifinost Podruju Kotora jeste vertikalni profil pejzaa. Prirodno strme padine koje imaju specifinu vertikalnu strukturu uticale su na razvoj karakteristinog presjeka koji ine sljedee zone: naselja u priobalnoj zoni sa grupacijama u nizu i izgraenom obalom, sistemom ponti i mandraa obradiva imanja, terasasti vrtovi, na viim kotama stariji sloj naselja ili prvobitna naselja u gornjoj zoni, danas uglavnom naputena terasasti vrtovi u gornjoj zoni padine brda sa umama ili stjenovitim pejzaem sve zone povezane su mreom starih puteva/staza Sistem ponti i mandraa u Dobroti, Perastu, na Mulu, Pranju, Stolivu i u drugim mjestima, karakteriu originalni nain ureenja obale, to predstavlja posebno znaajan element kulturnog pejzaa i svjedoanstvo o nainu ivota i kulturi stanovanja u priobalju zatienog podruja. Karakteristini nain ureenja prostora ispred zgrada tradicionalne arhitekture, su odrine sa lozom ili glicinijama. Njih u istorijskom ambijentu, gotovo uvijek prate poploana dvorita, terase sa klupama, krune bunara, denivelisani platoi, staze sa pergo-
84
85
lama na stubovima i drugi elementi iz bogatog inventara kulturnog nasljea vezanog za ureenje slobodnih prostora. U svim priobalnim naseljima, sa obradivim imanjima u gornjim zonama iznad nizova kua, karakteristine su prostorno-funkcionalne jedinice, formirane u vidu uzdunih parcela. Obradive parcele podrazumijevale su gradnju kamenih podzida, zidanih u suvomei, to je karakteristino za cijeli Mediteran. Humusni sloj, kojim su pokrivene povrine na padinama brda, rezultat je vjekovnog truda. Vinogradi, maslinjaci i vonjaci na padinama Vrmca, pominju se u mnogim srednjovjekovnim i mletakim arhivskim izvorima. Rad domaih ljudi na imanjima, karakterisao je prolost podruja, njegovu privredu i nain ivota. Pejza Boke u cjelini, pa time i pejza obala Kotorsko-risanskog zaliva, je sve do sredine XX vijeka zadrao izgled, kakav je postojao i u starijim vjekovima. Dijelovi kulturnog pejzaa su ume kestenja, lovorike i hrastova, grupacije borova, empresa, oleandera i pitosfora. Istoj kategoriji pripadaju i staze, koje vode do malih crkvenih zdanja na udaljenim kotama iznad naselja. Stambene cjeline u obalnoj zoni imaju slijedee elemente: kua, niz ili grupacija, u neposrednoj blizini obale koja svojom orjentacijom prati njenu liniju prednje poploano dvorite ispred kue - avlija ponta sa mandraem koja se nastavlja na dvorite kaskadni terasasti vrtovi sa obradivim povrinama i vonjacima iza kue, prema brdu 7.1.2 Vizuelni reperi pejzaa Veoma znaajni elementi kulturnog pejzaa Prirodno i kulturno-istorijskog podruja Kotora su vizelni reperi koji formiraju vane vizuelne prespektive. Vizuelni reperi nastali na prirodno pogodnim lokacijama najee su istovremeno i znaajna kulturna dobra. To su na primjer: crkveni kompleksi ili zvonici crkava, kule, ostrva... 7.1.3 Specifine zone pejzaa U okviru ukupnog kulturnog pejzaa Podruja Kotora izdvajaju se i mnoge pojedinane cjeline sa izuzetnim karakteristikama. Samo neki od tih specifinih pojedinanih primjera su meu ostalima: Vjetako ostrvo Gospe od krpjela, koje je formirano oko manje hridi u moru naspram Perasta, jedan je od najizrazitijih oblika kulturnog pejzaa. Tvrava iznad Kotora, u kojoj se prirodne odlike stjenovitog terena proimaju sa kamenim zidinama, bastionima, kulama, stazama, stepenitima i prostorima sa crkvenim zdanjima, jedan je od najkarakteristinijih izraza graditeljstva nastalog vjekovnom simbiozom ljudskih djelatnosti i iskonske prirode Zona sa slatkovodnim izvorima i mlinovima u Morinju. Detaljna analiza i sistematizacija kulturnih i prirodnih vrijednosti, zbog kojih je Podruje Kotora upisano na Listu svjetske batine, od najvee je vanosti za planiranje mjera zatite i unaprjeenja univerzalne vrijednosti.
86
7.4.
ZATIENA OKOLINA
Za ouvanje izuzetne univerzalne vrijednosti Podruja svjetske batine Kotora potrebni su efikasni i djelotvorni mehanizmi zatite, meu kojima je, kako shodno nacionalnom zakonodavstvu tako i meunarodnim propisima, utvrivanje zatiene okoline tog podruja, kao neophodnog instrumenta zatite. Zatiena okolina Podruja svjetske batine Kotora odreena je polazei od injenice da Boka Kotorska predstavlja nedjeljiv region, jedinstvenu cjelinu sa brojnim kohezionim faktorima: Bokokotorskim zalivom sa etiri povezana manja zaliva, kao geografskom odrednicom, njegovim zaleem slinih prirodnih karakteristika, zajednikom istorijom, tradicijom i batinom. Podruje svjetske batine Kotora obuhvata istini dio ovog cjelovitog pejzaa, kao njegov najouvaniji dio. Prilikom definisanja obuhvata i granica zatiene okoline uzeti su u obzir slijedei kriterijumi i aspekti: geografska povezanost istorijska i kulturna povezanost podruja unutar granica zatiene okoline sa podrujem Svjetske batine vizuelni aspekt u obuhvat zatiene okoline ukljueno je podruje koje ulazi u vizure/vidno polje zaliva gledano sa mora administrativni aspekt granica zatiene okoline uvaava granice sa susjednim optinama Cetinje i Budva kontakt sa drugim zatienim podrujima: Nacionalni park Loven i Nacionalni park Orjen (u predlogu) Zatiena okolina Prirodnog i kulturno istorijskog podruja Kotora obuhvata dio akvatorijuma Bokokotorskog zaliva sa Tivatskim zalivom, Kumborskim tjesnacem i Hercegnovskim zalivom ukljuujui i ulaz u Bokokotorski zaliv sa ostrvom Mamula, anjicama, rtom Arza i poluostrvom Ponta Otra, Poluostrvo Lutica,Tivat i naselja du obale Tivatskog zaliva, Tivatski arhipelag ( poluostrvo Prevlaka, ostrvo Sv. Marka, ostrvo Gospe od Milosti), zapadnu stranu poluostrva Vrmac, Herceg Novi i naselja du obale Hercegnovskog zaliva, padine Orjena sa selima ( Ratievina, Trebesin, Kameno, Podi, Suepan, Sutorina, Malta, Luii), Kruevice, Ubli, Donji i Gornji Grbalj, zalee Risna (Ledenice i Crkvice), Gornji Orahovac i Zalaze. U okviru zatiene okoline nalazi se veliki broj kulturnih dobara, kao i pojedinanih objekata, graditeljskih cjelina i specifinih kulturnih predjela, koji posjeduju kulturne vrijednosti. Na teritoriji Optine Kotor posebno se mogu izdvojiti, kao cjeline sa prepoznatim kulturnim vrijdnostima Grbalj (sa mreom sela, sakralnim kulturnim dobrima i tumulima); Zalee Risna ( Ledenice i Crkvice); Gornji Orahovac i Zalazi. U Optini Tivat nalaze se znaajni segmenti kulturne batine:Tivatski arhipelag sa vrijednim arheolokim nasledjem u podmorju, na poluostrvu Prevlaci, na ostrvu Stradioti (sv. Marko, sv. Gabrijel, Sv. Gavrilo) i na ostrvu Gospe od Otoka (Gospe od Milosti); Solila - podruje slanih movara na uu rijeka Odoljentice (iroka rijeka) i Kolounj; Priobalni prostor na obalama Tivatskog zaliva sa srednjovjekovnim imanjima i ljetnjikovcima kotorske vlastele Bua, Bizanti, Vrakjen; Zapadnu stranu brda Vrmac sa ruralnim naseobinama i karakteristinim kulturnim pejzaem (sela, crkveni kompleksi, putevi, potoci...). Takoe, tu se nalaze i sakralne cjeline: Crkva sv. Petra u Bogdaiima sa fresko-slikarstvom u junoj kapeli koje potie iz XIII vijeka; Crkva sv. Vida na vrhu brda iznad Gornje Lastve - prostorna dominant; Crkva sv. Sra sa natpisom iz 11. vijeka kao i vrijedne primjere profane arhitekture: Palata Verona; Kompleks Bua-Lukovi sa kulom iz 15. vijeka; Ostaci ljetnjikovca Bizanti na upi;
87
Kompleks Pima Paskvali sa crkvom sv. Antona, XIV vijek, Belane ali i vrijedno nasljee u vidu 13 ambijentalnih cjelina (Lepetane, Donja Lastva, Gornja Lastva, Kostii, Radovii, Goii, Bogiii...). U okviru zatiene okoline nalazi se podruje Solila, zatieno kao specijalni rezervat prirode. Na teritoriji optine Herceg Novi, u obuhvatu zatiene okoline mogu se posebno izdvojiti slijedea kulturna dobra: Stari grad Herceg Novi; Manastirski kompleks Savina; Tvrava panjola; Ostrvo Mamula sa utvrenjem; utvrenje Arza; Ostrvo anjice sa manastirskim kompleksom iz XIV XV vijeka. Takoe, u okviru ovog podruja nalazi se i: ruralno nasljee na padinama Orjena (Ratievina, Trebesin, Kameno, Podi, Suepan, Sutorina, Malta, Luii); rezervati Kruevice i Ubli; naselja Topla, Igalo, Meljine sa Lazaretom i tradicionalnom arhitekturom, Kumbor sa arheolokim potencijalom iz antikog vremena, Baoii i Djenovii sa tradicionalnom arhitekturom, naselje Bijela na obali i u brdu, Kamenari, Joica i rt sv. Neelje ali i Bijelske Kruevice, Repaji, Kalimo. Na ovoj teritoriji nalaze se jo i
88
Crkva Rize Bogorodice u Bijeloj sa fresko slikarstvom s kraja XII vijeka, Crkva sv. Sergija i Vakha, Podi; XV vijek , Crkva sv. Nedjelje u Kumboru, XVI v. sa slikarstvom Tripa Kokolje (po. XVIII v.) Od posebnog je znaaja poluostrvo Lutica sa sauvanim srednjovjekovnim kulturnim pejzaom. Na cijeloj teritoriji zatiene okoline i samog podruja svjetske batine Kotora posebno se istie mrea utrvrenja iz Austro-Ugarskog perioda. 7.4.1. Obuhvat i granice zatiene okoline Zatiena okolina Prirodnog i kulturno istorijskog podruja Kotora obuhvata teritoriju katastarskih optina: Mirac, iii, Prijeradi, Gorovii, Lastva, Glavati, Vinjevo, Krimovice, Zagora, Kovai, Glavatiii, Kubasi, Pobre, Vranovii, Ljeevii, Sutvara, Kava, Pelinovo, Naljeii, Dub, Sutvara u cjelosti i djelove katastarskih optina Ledenice Donje, Ledenice Gornje, Krivoije Gornje, Krivoije Donje, Orahovac II i Zalazi na podruju Optine Kotor; Bogiii, Djuraevii, Lepetani, Milovii, Mrevac, Gornja Lastva, Goii, Nikovii, Bogdaii, Kraii, Donja Lastva, Radovii i Tivat u cjelosti na podruju optine Tivat; Babunci, Brguli, Zabre, Rose, Mrkovi, Radovanii, Mojde, Ratievina, Mokrine, Trebesin, Topla, Herceg Novi, Podi, Sasovii, Kuti, Kumbor, enovii, Baoii, Bijela, Joice, urii, Bijelske Kruevice, Kameno, lijeb, Ubli u cjelosti i djelove katastarskih optina Sutorina i Kruevice na podruju optine Herceg Novi. Granica zatienog podruja ide graninim parcelama katastarske optine piljari, poev od tromee katastarskih optina Dobrota II sa K.O.piljari i K.O. Njegui i prua se u pravcu juga i jugoistoka, istonim i sjeveroistonim granicama graninih parcela K.O. piljari, K.O. kaljari, K.O. Mirac, K.O. iii, K.O.Prijeradi, K.O. Gorovii, K.O. Glavati, K.O. Vinjevo do granice sa jadranskim morem. Granica nastavlja linijom mora do jugozapadne granice sa kat. parc. 5969 K.O.Sutorina na podruju optine Herceg Novi. Na K.O. Sutorina, granina linija se dalje prua u pravcu zapada, dijelom administrativne granice Optine Herceg Novi, sijee parcelu 5762/1, 5977, 3001/1, 5976, prelazei sa jedne na drugu stranu puta.Granica se dalje prua u pravcu sjevera i sjeverozapada granicom parcela 3051, 3052, 3053, zatim sjee put oznaen kao kat.parc. 5970, nastavlja u pravcu sjeveroistoka graninom linijom parcela 4187, 4186, skree u pravcu zapada granicnom linijom parcela 4182, 4163, 4162, 4158, 4150, 4151, 4132, 4131, 4130, 4126, 4125, 4115, 4112, 4109, 4082, 4083, 4063, 4062, 4061. Granica se zatim prua u pravcu sjeverozapada granicom parcele 5981, koju sijee i nastavlja u pravcu sjeveroistoka granicama parcela 3211, 3212, 3213, 3217, skree u pravcu sjeverozapada granicom parcele 3216, 3215 gdje sjee put oznaen kao kat. parc. 3221 i prelazi sa jedne na drugu stranu puta nastavljajui u pravcu sjevera i sjeveroistoka granicom parcele 3229. Granica se dalje prua u pravcu sjeverozapada i ide graninom linijom parcela 2343, 2345/1, 2347, 2348, 2361, 2362, 2075, 2014, 2015, dijelom granicom parcele 2016 gdje sjee put oznaen kao parcela 2021 i prelazi sa jedne na drugu stranu puta nastavljajui granicom parcela 2029, 2028, 2027, 2026, 2049, 2050, 2051, 2056, 2057, 2059, 2069, 2071, 2072. Granina linija dalje sijee put oznaen kao parcela 2090 prelazei sa jedne na drugu stranu puta i nastavlja granicom parcela 2076, 2302, a zatim sijee parcelu oznaenu kao 2305 .Granina linija ide teritorijom K.O. Bjelske Kruevice nastavljajui u pravcu sjeveroistoka graninom linijom parcela 4770, 3094, 4783, 4784, 4785/2, 3063, 3065, 3059, 2970, 2972, 4815, 4818, 4830, 4832, 4872, 4875, 4879, 4881, 4885, 2091, 4992, 4989, 4996, 5002, 5005, 5009/1, 5010/1, 5016/1 , 5017/1, 5017/3. 5017/2, 4966, 4965, 4964, 4963, 4961, 4957, 5065, 5064, 5086/2, 5094, 5088, 5236, 5235, 5283, 5284, 5276, 5275, 5270, 5259, 5260, 5263, 5452/1, 5435/1, 5453, 5447,sijee parcelu 4094/1 i nastavlja graninim linijama parcela 4092, 4091, 6234, 3702, 3693, 3691, 3690, 3689, 3687, 1016, 986, 3683, 4098, 4099, 3675, 3670, 3672, 4102, 621, 623/1, 623/2, 617, 618, 636, 616, 615, 614, 613, 612, 611, 391, 390, 387, 386, 382, 379, 376, 375, 367, 366, 363, 362, 359, 358, 357, 356, 355, 354, 353, 3156, 3150, 31573164, 3165, 3166 I 3167 gdje
89
prelazi na podruje Optine Kotor, K.O. Krivoije Gornje du parcele 3095 i K.O.Krivoije Donje graninom linijom parcela 3099, 3100, 3101, 3102, 3103, 3104, 3105, 3106, 3107, 3110, 3111, 3112, 3114, 3115, dijelom 3201, koju sijee i prelazi sa jedne na drugu stranu puta nastavljajui granicom parcela 3202, 3208, 3216, 3217, 3224, 3226, 3227, 3228, zatim nastavlja u pravcu istoka graninom linijom parcele oznaene kao put 1015 kojeg sijee i prostire se dalje u pravcu juga graninom linijom parcela 3234,a zatim u pravcu istoka junom granicom parcela 3232, 3233, jugoistonom stranom parcela 3435, 3436. Granina linija nastavlja u pravcu istoka graninom linijom parcela 636, 691, 637, 672, 673, 674, 675, 718, 724. Granina linija se dalje prua du teritorije K.O.Ledenice Gornje sijee parcelu 1198, nastavljajui u pravcu jugoistoka i juga graninom linijom parcela 1129, 1186, 1187, 1190, 1192, 1194, 1196, 1197, 1239, 1236, zatim sijee put oznaen kao parcela 1716/1 i nastavlja graninom linijom parcela 1266, 1273/1, 1274/2, 1277, 1278, sijee put oznaen kao parcela 1718 prelazei sa jedne na drugu stranu puta i dalje se prua graninom linijom parcela 1596, 1593, 1594, 1610, 1614, 1611, 1618, 1581, nastavlja u pravcu sjeveroistoka i sijee parcelu 1664, prelazei na teritoriju K.O.Ledenice Donje, gdje se sputa u pravcu jugoistoka do granine linije parcele 126 i nastavlja graninim linijama parcela 117, 118, 120, 173 i 171, dalje ide du teritorije K.O. Orahovac II graninim linijama parcela 1645, dijelom graninom linijom parcele 121, a zatim sijee parcelu 1684/1, dalje nastavlja u pravcu istoka i jugoistoka na teritoriji K.O. Zalazi ,graninim linijama parcela 1371,1379, 1376, 1378, 1368, 2094, 1405, 1444, sijee parcelu 2094 i sputa se u pravcu juga djelimino obuhvatajui granicu parcela 179, 1669 i nastavlja graninom linijom parcela do tromee K.O.Dobrota II. K.O. piljari i K.O. Njegui.
90
STANJE PODRUJA I KLJUNA PITANJA MENADMENTA
MENADMENT PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA MENADMENT PLAN PRIRODNOG PLAN I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA
91
92
8. STANJE PODRUJA I KLJUNA PITANJA MENADMENTA

Zatita podruja Svjetske batine UNESCO primarno se postie kroz sistem pravne i institucionalne zatite, odnosno preko lokalnog, nacionalnog i meunarodnog sistema zaite. Za uspjeno upravljanje podrujem Svjetske batine, neophodno je dobro poznavanje njegovih kulturnih i prirodnih vrijednosti, stanja, osjetljivih taaka i rizika, prednosti koje prua status Svjetske batine i potpuno poznavanje resursa koje posjeduje Podruje. Podruje svjetske batine je osjetljivo na svaku promjenu i rast, ali su oboje neizbjeni i poeljni za razvoj i ivot Podruja Kotora. Meutim, nekontrolisana i neprimjerena promjena karaktera i sutine zatienog podruja moe postati opasnost za same vrijednosti, zbog kojih je podruje upisano na Listu svjetske batine. Naroita opasnost za Podruje Kotora moe postati prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija, koja je od strane Misije UNESCO ve prepoznata kao rizik i koja bi mogla ugroziti njegovu univerzalnu vrijednost. Nasuprot tome, kontrolisana izgradnja utie na promjene koje mogu unaprijediti podruja Svjetske batine. Neophodno je obezbijediti da mehanizmi adekvatne zatite i upravljana budu u funkciji izbjegavanja promjena koje bi bile tetne za podruje Svjetske batine. Da bi subjekti u sistemu zatite podruja mogli pratiti i kontrolisati promjene radi ouvanja univerzalnih vrijednosti podruja Svjetske batine, neophodna je adekvatna politika u toj oblasti, pravna i institucionalna infrastruktura, te saradnja politikih, strunih, privatnih i civilnih struktura. Pitanja koja su prezentovana u ovom poglavlju i poglavljima 11. Smjernice, mjere, reim i koncept zatite kulturnih i prirodnih dobara i 9 Odrivo korienje potencija Podruja svjetske batine, su kljuna za ouvanje i razvoj podruja Svjetske batine, jer posredno ili neposredno, utiu na upravljanje podrujem i na zatitu univerzalnih vrijednosti podruja.
8.1. POLITIKI, DRUTVENI I PRAVNI OKVIR ZATITE

Svijest o znaaju podruja i o potrebi njegove zatite, izraava se od vremena donoenja Statuta Grada Kotora, kao znaajnog pravnog dokumenta iz XIV vijeka, do savremenih pravnih akata o zatiti ovog podruja donesenih kako prije stavljanja Kotora na Listu svjetske batine UNESCO, tako i nakon dobijanja tog statusa. Za adekvatnu zatitu i uspjeno upravljanje podrujem Svjetske batine od presudnog je znaaja politika i ekonomska stabilnost drave i ostvarivanje svih njenih funkcija. Crna Gora je devedesetih godina prolog vijeka bila u ratnom okruenju, sa politikom i ekonomskom nestabilnou i enormnom inflacijom, sa sankcijama meunarodne zajednice i velikim brojem izbjeglica iz susjednih drava. To je period siromatva itavog drutva i ugroenih ljudskih, moralnih i kulturnih vrijednosti. Takvo stanje nije omoguavalo ostvarivanje funkcija drave u svim njenim segmentima, to se odrazilo i na funkcionisanje pravnog sistema, a samim tim i na zatitu kulturne i prirodne batine. Poetkom ovog vijeka poinje oporavak Crne Gore i njeno otvaranje prema svijetu, a obnavljanjem dravnoti i meunarodnim priznajem 2006. godine, ubrzava se proces ekonomske i politike stabilnosti, demokratizacija drutva i prioritetni dravni projekat-Proces evropskih i evroatlanskih integracija. Usklaeni su mnogi sistemski i drugi zakoni sa evropskim zakonodavstvom i taj proces i dalje tee uz reformu kljunih dravnih resora, osposobljavanjem i jaanjem administrativnih kapaciteta. Postignuti nivo dravne stabilnosti i napredak u procesu pribliavanja Crne Gore Evropskoj uniji, a posebno dobijanje statusa kandidata za lanstvo u zajednici evropskih drava, decembra 2010. godine, doprinjeli su stvaranju stabilnog politikog i ekonomskog ambijenta za uspostavljanje i voenje adekvatne politike.
93
8.1.1. Normativni okvir Neposredna briga o kulturnj batini Crne Gore, kroz pravnu regulativu novije istorije, zapoela je poslije Drugog svjetskog rata, donoenjem Zakona o zatiti spomenika kulture i prirodnih vrijednosti, 1945. godine, a potom Zakonom iz 1949. godine. Od tada je pravna zatita kulturnih dobara bila regulisana veim brojem propisa i podzakonskih akata. Aktualni odnos drave prema kulturnoj batini iskazan je Ustavom Crne Gore, iz 2007. godine, kojim je utvreno da drava titi prirodnu i kulturnu batinu i da je svako duan da uva prirodnu i kulturnu batinu od opteg interesa. Takvo odreenje predstavlja adekvatan ustavni okvir za zatitu kulturnih i prirodnih dobara, od nacionalnog i meunarodnog znaaja, a samim tim i ustavni osnov za dalje ureenje te zatite propisima. Pravna zatita Podruja Kotora regulisana je propisima i drugim pravnim aktima dravnih i lokalnih organa uprave, te meunarodnim propisima i dokumentima koji reguliu zatitu Svjetske batine. Kulturna batina Podruja Kotora je, u skladu sa vaeim propisima, relativno dobro snimljena i dokumentovana kao totalitet, kulturno - istorijske cjeline, kompleksi i kao pojedina kulturna dobra. Cjelokupna dokumentacija, koja se nalazi u Regionalnom Zavodu za zatitu spomenika kulture Kotor, dostupna je na uvid svim zainteresovanim graanima. Nakon zemljotresa iz 1979. godine Podruje je u velikom dijelu bilo devastirano. Pred lokalnom zajednicom i dravom je bio teak i ozbiljan zadatak, kako sanirati posljedice katastrofalnog zemljotresa u kojem je najvei dio graditeljstva bio znaajno oteen. Iste godine podruje Kotora je upisano na Listu Svjetske batine, to je u praksi umnogome uticalo na ustanovljavanje standarda za kvalitetnu konzervaciju. Najvei dio konzervatorskih radova u zatienom podruju realizovan je u narednoj deceniji, a svi principi zatite su se bazirali na preporukama iz meunarodnih konvencija i propisa. Meutim, deavanja iz devedesetih godina uticala su da se propisi, kojima se regulie zatita kulturnih dobara i zatienog podruja ne primjenjuju dosljedno, a planska dokumenta ne sprovode u potpunosti, ime je ouvanje izuzetnih vrijednosti postalo veoma oteano. Sam pravni sistem, ma kako bio dobar, ne moe obezbjediti potpunu zatitu koju zahtijeva Podruja Kotora, posebno kada je ono tako specifino i kompleksno kao to je podruje Kotora. Propise je potrebno primjenjivati zajedno sa principima planiranja, baziranim na studijama i analizama, te mjerama za smanjenje identifikovnih faktora i rizika, koji prijete ugroavanju vrijednosti zatienog podruja. U tom smislu neophodno je i podizanje svijesti o vrijednostima i znaaju podruja, te saradnja i koordinacija aktivnosti svih aktera u sistemu zatite Podruja Kotora. Osnovni propis koji je regulisao oblast kulturne batine, do 2010. godine, bio je Zakon o zatiti spomenika kulture iz 1991. godine, koji, i pored toga to je prepoznao i dao poseban znaaj kulturnim dobrima sa Liste svjetske batine, nije predstavljao adekvatan pravni okvir za zatitu, ouvanje, prezentaciju i korienje Podruja Kotora. Poseban propis koji se odnosi na zatitu Podruja Kotora je Zakon o obnovi spomenikog podruja Kotora, iz 1991. godine, koji je dao dobar osnov nastavku procesa obnove Kotora, kako u normativnom tako i finansijskom smislu, ali je zastario i neprimjenjiv u mnogim svojim odredbama, zbog ega se pristupilo izradi novog propisa - Zakon o zatiti prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora, iji je Nacrt u postupku usvajanja. Usvajanjem Zakona o zatiti kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore, br. 49/10), avgusta 2010. godine, obezbjeen je adekvatan pravni okvir za zatitu kulturnih dobara, usklaen sa evropskim i meunarodnim standardima, u kom su kulturna dobra od meunarodnog znaaja na odgovarajui nain tretirana, sa posebnim mjerama za njihovu zatitu i ouvanje. Ovim Zakonom osnov zatite kulturnih dobara je definisan u skladu sa ustavnom odrednicom da je svako duan da uva kulturnu batinu od opteg interesa, a
94
drava da je titi (lan 78 Ustava Crne Gore). Kulturna dobra su najvrjedniji segment kulturne batine i zato je Zakonom propisano da su ona od opteg interesa i da su zatiena bez obzira na vrijeme, mjesto i nain stvaranja, ko ih je stvorio, u ijem su vlasnitvu, bez obzira na svjetovni ili vjerski karakter i kojoj konfesiji pripadaju. Pored toga, ovaj Zakon uvodi kulturni pejza i nematerijalnu batinu, kao nove vrste kulturnih dobara. Drugi propisi koji obezbjeuju zatitu: Nacionalna legislativa: Zakona o zatiti kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore, br. 49/10, 2011. godina); Zakon o muzejskoj djelatnosti (Sl. list Crne Gore, br. 49/10, 2011. godina); Zakon o arhivskoj djelatnosti (Sl. list Crne Gore, br. 49/10, 2011. godina); Zakon o bibliotekoj djelatnosti (Sl. list Crne Gore, br. 49/10, 2011. godina); Zakon o kulturi (Sl. list Crne Gore, br. 49/08, 2008. godina); Zakon o ureenju prostora i izgadnji objekata(Sl. list Crne Gore, br. 51/08, 2011. godina); Zakon o zatiti prirode (Sl. list Crne Gore, br. 51/08, 2008. godine); Zakon o zatiti ivotne sredine (Sl. list Crne Gore, br. 45/08, 2008. godine); Zakon o morskom dobru (Sl. list Crne Gore, br. 51/08, 1998. godine); Zakon o morskom ribarstvu i marikulturi (Sl. list Crne Gore, br. 56/09, 2009. godine); Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. list Crne Gore, br. 88/09, 2009. godine); Zakon o dravnoj imovini (Sl. list Crne Gore, br. 21/09, 2009. godina); Zakon o moru (Sl.list CGbr.17/07, 2007. godina); Podzakonski propisi: Pravilnik o Registru kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011.godina); Pravilnik o bliim uslovima za obavljanje poslova konzervatorske djelatnosti (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011. godina); Pravilnik o bliim uslovima za izdavanje i oduzimanje konzervatorske licence (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011.godina); Pravilnik o bliim uslovima za izdavanje i oduzimanje istraivake licence, (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011.godina); Pravilnik o bliim kriterijumima i postupku za utvrivanje kulturne vrijednosti dobara (Sl. list Crne Gore, br. 41/11, 2011. godina); Pravilnik o vrstama, uslovima i nainu vrenja istraivanja, vrstama i sadrini dokumentacije o istraivanjima i sadraju Elaborata istraivanja i zatite kulturnih dobara (Sl. list Crne Gore, br. 41/11, 2011. godina); Pravilnik o bliim uslovima za obavljanje muzejske djelatnosti (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011. godina); Pravilnik o sadraju i voenju Registra muzeja (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011. godina); Pravilnik o nainu, postupku i rokovima revizije muzejskog materijala (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011. godina); Pravilnik o sadrini i nainu voenja Registra muzejskih kopija i obrascu sertifikata muzejske kopije (Sl. list Crne Gore, br. 19/11, 2011. godina); Pravilnik o sadraju i nainu voenja registra biblioteke (Sl. list Crne Gore, br. 20/11, 2011. godina); Pravilnik o postupku, rokovima i nainu vrenja revizije bibliotekih fondova (Sl. list Crne Gore, br. 20/11, 2011. godina); Pravilnik o voenju evidencije i biblioteke dokumentacije
95
(Sl. list Crne Gore, br. 29/11, 2011. godina); Pravilnik o uvanju i zatiti biblioteke grae (Sl. list Crne Gore, br. 25/11, 2011. godina); Pravilnik o reviziji i otpisu biblioteke grae (Sl. list Crne Gore, br. 20/11, 2011. godina); Pravilnik o bliim uslovima za obavljanje djelatnosti specijalnog arhiva (Sl. list Crne Gore, br. 41/11, 2011. godina); Pravilnik o evidencijama u arhivima (Sl. list Crne Gore, br. 41/11, 2011. godina); Pravilnik o nainu i uslovima korienja arhivske grae (Sl. list Crne Gore, br. 41/11, 2011. godina).
Lokalni propisi: Statut Optine Kotor (2011. godine); Odluka o proglaenju Kotora i njegovog podruja za prirodno i kulturno istorijsko dobro od posebnog znaaja (14.juna 1979. godine); Odluka o optim uslovima za izvoenje radova na objektima u zatienom prirodnom i kulturno-istorijskom podruju Kotora (1981. godine); Odluka o ureenju grada i naselja Optine Kotor (2006. godine); Odluka o kunom redu i spoljanjem izgledu zgrada (2006. godine). Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu - UNESCO Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanih sukoba (Hag, 14. maj 1954. godine); Konvencija o mjerama za zabranu i spreavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa svojine nad kulturnim dobrima (Pariz, 14. novembar 1970. godine); Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine (Pariz, 16. novembar 1972. godine); Konvencija o zatiti nematerijalne kulturne batine (Pariz, 17. oktobar 2003. godine); Konvencija o zatiti i promociji raznolikosti kulturnih izraza (Pariz, 20. oktobar 2005. godine); Konvencija o zatiti podvodne kulturne batine (Pariz, 2. novembar 2001. godine); Preporuka o meunarodnim principima koje bi trebalo primjenjivati pri arheolokim iskopavanjima (Nju Delhi, 5. decembar 1956. godine); ICOM CC Konzervatorski kodeks (Kopenhagen, 26. oktobar 1984. godine); Venecijanska povelja (Carta del Restauro) iz 1972. godine, dopunjena Poveljom konzervacije i restauracije umjetnikih i kulturnih dobara iz 1987. godine; Konvencija o zatiti morske sredine i priobalnog podruja Sredozemlja (Barselona 1995. godine); Konvencija o biodiverzitetu (Rio de eneiro 1992. godine).
SAVJET EVROPE Evropska konvencija o zatiti arheoloke batine (London, 6. maj 1969. godine); Evropska konvencija o zatiti arhitektonske batine (Granada, 3. oktobar 1985. godine); Evropska konvencija o kulturi (1954. godine); Evropska konvencija za zatitu arhitektonskog nasljea Evrope (1985. godine) Evropska konvencija o krivinim djelima u vezi s kulturnim dobrima
96
(Delhi, 23. jun 1985. godine); Evropska konvencija o zatiti arheoloke batine (revidirana,Valeta 16. januar 1992. godine); Helsinka deklaracija o politikoj dimenziji ouvanja kulturnog nasljea u Evropi (Helsinki, 30. maj 1996); Evropska konvencija o predjelu (Firenca, 20. oktobar 2000. godine); Evropska konvencija o zatiti audiovizuelne batine (Strazbur, 8. novembar 2001. godine); Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne batine za drutvo (Faro, 27. oktobar 2005. godine).
EVROPSKA UNIJA 32003G611(1), Rezolucija Savjeta, od 26. maja 2003. godine, o horizontalnim aspektima kulture: poveanje sinergija s drugim sektorima i aktivnostima Zajednice u smislu razmjene dobrih praksi u odnosu na drutvene i privredne dimenzije kulture; 31993L000, Direktiva Savjeta 93/7/EEZ, od 15. marta 1993. godine, o povratu nezakonito izmjetanih kulturnih predmeta s teritorije drave-lanice; 32001L0038, Direktiva Savjeta 2001/38/EZ Evropskog Parlamenta i Savjeta, od 5. juna 2001. godine, kojom se mijenja i dopunjuje Direktiva Savjeta 93/7/EES, od 15. marta 1993. godine, o povratu nezakonito izmjetanih kulturnih predmeta s teritorije drave-lanice; 31992R3911, Uredba Savjeta 3911, od 9. decembra 1992. godine, o izvozu kulturnih dobara; Uredba Komisije br. 656/2004, od 7. april 2004. godine, kojom se vre izmjene i dopune Uredbe EEC br. 752/93, kojom se propisuju odredbe za primjenu Uredbe Savjeta br. 3911/92 o izvozu kulturnih dobara; 31997Y0205(1), Rezolucija Savjeta, od 20. januara 1997. godine, o integraciji kulturnih aspekata u aktivnosti Zajednice (97/C 36/04); 32002G0205(1), Rezolucija Savjeta, od 21. januara 2002. godine, o kulturi i drutvu znanja;
8.1.2. Institucionalni okvir Prve sauvane pisane podatke o zatiti kulturnih dobara u Kotoru nalazimo poetkom XV vijeka u Statutu grada Kotora. U ovom dokumentu, na vie mjesta precizira se obaveza odvajanja dijela sredstava (3 %) od oporuka i legata za popravku, izgradnju ili ukraavanje crkve Sv. Tripuna. U to vrijeme u Kotoru i u Perastu postoji vie formiranih zbirki kulturnih dobara i to u crkvama kotorskih i perakih bratovtina (bratovtina Sv. Kria, bratovtina mesara, bratovtina koara, bratovtina Gospe od Karmena, bratovtina Gospe od Rozarija, bratovtina Sv. Nikole, bratovtina krojaa, bratovtina Sv. Roka i td.) Bratovtine na jednoj strani predstavljaju formu preko koje graani organizuju svoj rad, vjerski i drutveni ivot i utiu na vlast ali istovremeno, u njihovim crkvama i na njihovim oltarima formiraju se prve zbirke kulturnih dobara. Radi se o predmetima koji imaju svoju vjersku funkciju, koje prilau bratimi i o kojima se stara bratovtina. Iz ovakvih zbirki formiran je i relikvijar katedrale Sv. Tripuna koji, napomene radi, kako saznajemo iz njegovog prvog sauvanog popisa iz 1515. godine, te godine ima 40 relikvija u srebru. Kada govorimo o razvijenoj svijesti o potrebi ouvanja kulturnih dobara treba svakako istai primjer Andrije Zmajevia koji krajem XVII vijeka sakuplja natpise u kamenu
97
sa podruja Boke i ugrauje ih u zidove svoje palate koju gradi u Perastu (palata Zmajevi) i u zidove sakritije crkve Sv. Nikole u Perastu. Prvi organizovani konzervatorski radovi na podruju Kotora deavaju se tokom XIX vijeka. U to vrijeme Kotor se nalazi pod vlau Austrije. U Beu se 1850. godine, formira Sredinje povjerenstvo za istraivanje i odravanje graevinskih spomenika. Imenuju se konzervatori za odreena podruja. Vano je naglasiti da se izrauje konzervatorska dokumentacija, pa je tako, primjera radi za izradu studije o izvornom poloaju krova i o stanju brodova katedrale Sv. Tripuna u Kotoru, te za ispitivanja na licu mjesta, zaduen Alois Hauser, arhitekt, konzervator i glavni i izvjestitelj za Dalmaciju. injenica da se u Kotoru u drugoj polovini XIX vijeka izvode organizovana konzervatorska istraivanja govori o tome da na ovom podruju istorijat savremene konzervatorske struke traje vie od 150 godina. Krajem XIX vijeka (od 1897. do 1907. godine) izvode se obimni sanacioni i konzervatorski i restauratorski radovi na kotorskoj katedrali. Tokom ovih radova pronalazi se veliki broj fragmenata kamene plastike ( djelovi arhitektonske plastike i liturgijskog namjetaja). Od ovih fragmenata se 1906. godine, formira kotorski lapidarijum, prva organizovana muzejska postavka u Kotoru. Lapidarijum je bio smjeten u crkvi Gospe od Rozarija (u okviru Dominikanskog samostana). Iste godine osniva se Bokeljsko starinarsko drutvo koje je za cilj imalo Istraivanje, sabiranje, nabavljanje i izdavanje starih spomenika, koji se tiu prolosti Boke. Arhivska graa Kotora uvala se briljivo na vie mjesta tokom vjekova. Za najdragocjenije arhivalije, smatrala se najsigurnijom velika drvena krinja, u riznici katedrale Sv. Tripuna, koju su zvali katastik. Tu su se uvale povelje srednjevjekovnih vladara, oporuke, inventari, dokazi posjeda i sl. Istorijski Arhiv Kotora, onovan je 1949. godine i to je prva arhivska organizacija nastala u SR Crnoj Gori. Reorganizacijom arhivske slube u Crnoj Gori 1992. godine, Istorijski Arhiv Kotora postaje jedna od pet organizacionih jedinica, novoformiranog jedinstvenog subjekta za obavljanje arhivske djelatnosti, Dravnog arhiva Crne Gore. Prva muzejska postavka u Perastu osniva se 1937. godine. Te godine Gradsko vijee Perasta osniva Zaviajni muzej u Perastu. Naziv ove institucije je poslije drugog svjetskog rata promijenjen u Muzej grada Perasta. Postavka je bila izloena u zgradi perake optine do 1954. godine,. kada je preseljena u baroknu palatu Bujovi. Ova institucija egzistira samostalno do 1992. godine, kada je ula u sastav Osnovne Javne Ustanove Muzej Kotor. Javna Ustanova Muzej Kotor je osnovana odlukom Skuptine optine Kotor 1992. godine sa ciljem da uva i prezentira istorijsku i umjetniku batinu sa podruja optine Kotor. Ovu ustanovu danas sainjavaju tri organizacione jedinice i to: Muzej grada Perasta, Istorijski muzej i Galerija solidarnosti. Pomorski muzej Crne Gore je specijalizovana muzejska ustanova osnovana 1955. godine, od strane drave sa ciljem da batini bogatu pomorsku tradiciju Crne Gore. Muzej je smjeten u baroknoj palati porodice Grgurina iz XVIII vijeka. Poslije katastrofalnog zemljotresa 1979. godine, Podruje Kotora proglaeno je za podruje Svjetske batine UNESCO. Iz tog razloga je 1980. godine, osnovan Optinski zavod za zatitu spomenika kulture Kotor. Uviajui potrebu uspostavljanja ire zone zatite ova institucija 1992. godine, dobija status regionalne institucije i prerasta u Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor sa ciljem organizovanja djelatnosti zatite kulturnih dobara na teritoriji optina Kotor, Tivat i Herceg Novi. Od 1992. godine do 2010. godine, Zavod je prouavao, evidentirao, prikupljao i uvao dokumentaciju o kulturnim dobrima; uestvovao u postupcima drutvenog planiranja sa stanovita zatite, obnove i upotrebe kulturnih dobara i davanja miljenja na planska dokumenta; vodio registar spomenika kulture; vodio evidenciju objekata i predmeta koji uivaju prethodnu zatitu; izdavao konzervatorske uslove i davao saglasnost na projektnu dokumentaciju za sve vrste radova na nepokretnim kulturnim dobrima; izraivao projekte i izvodio radove na konzervaciji i restauraciji kulturnim dobrima, vodio struni nadzor nad vrenjem arheolokih istraivanja
98
SAETAK STANJE PODRUJA I KLJUNA PITANJA MENADMENTA
i iskopavanja; vrio neposredni konzervatorski nadzor nad izvoenjem radova na kulturnim dobrima, izraivao programe zatite kulturnih dobara i utvrivao prioritete u obnovi zatita kulturnih dobara. Novim zakonskim rjeenjem (Zakon o zatiti kultirnih dobara) Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture transformie se u dvije organizacione jedinice i to odeljenje Uprave za zatitu kulturnih dobara i odeljenje Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore. Nadlene institucije i organi uprave: Optina Kotor Ministarvo kulture Ministarstvo turizma i odrivog razvoja Ministarstvo saobraaja pomorstva i telekomunikacija Uprava za zatitu kulturnih dobara Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore Dravni arhiv Crne Gore Agencija za zatitu ivotne sredine Javno preduzee za upravljanje morskim dobro Pomorski muzej Crne Gore Republiki zavod za zatitu prirode Institut za biologiju mora OJU Muzej Kotor
Saniranje posljedica katasrofalnog zemljotresa iz 1979. godine, ouvanje i zatita Prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora, upisanog na Listu svjetske batine UNESCO, iste godine, postavili su pred cijelo drutvo, kako tada tako i danas, veoma zahtijevne i odgovorne poslove. Po prirodi stvari, specifino i veoma znaajno mjesto pripadalo je i pripada Optini Kotor. Ouvati i zatititi vrijednosti zbog kojih je Podruje Kotora dio batine ovjeanstva, od mnogih prijetnji i rizika, u periodu dugom 32 godine, rezultat je posveenog rada lokalne uprave u saradnji sa svim subjektima zatite Podruja, a posebno sa Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture Kotor. Sadanje vrijeme zahtijeva od Optine Kotor, usklaivanje potreba za lokalnim razvojem i brojne inicijative investitora, sa principima zatite svjetske batine, to je veliki izazov. Uvaavajui da je najvea odgovornost na lokalnoj upravi, neophodno je da svi resori, na nacionalnom i lokalnom nivou, daju punu podrku i doprinos u realizaciji zahtjevnih poslova koje sa sobom nosi upravljanje mjestom Svjetske batine. 8.1.3. Saradnja javnog sektora sa privatnim sektorom i nevladinim organizacijama Van institucionalnog sistema zatite bitan segment u procesu brige o nasljeu je i uee graana prije svega kroz organizacije civilnog drutva - nevladine organizacije. Nevladin sektor u Crnoj Gori, u obliku u kojem danas postoji, razvija se od 1999. godine kada je donijet Zakon o nevladinim organizacijama. Meutim, jo u prvoj polovini XX vijeka nastala su udruenja graana koja su se bavila problemima ouvanja nasljea i tradicije pojedinih gradova. U Perastu je u periodu od 1930 do 1941 djelovalo Drutvo za unapreenje grada i promet stranaca koje svojim aktivnostima doprinostilo ureenju Perasta i poboljanju uslova ivota u njemu. Nevladine organizacije na podruju Optine Kotor, kojih trenutno ima vie od 50, bave se pitanjima iz svih oblasti ivota i rada i njihovo prisustvo u ukupnom drutvenom ivotu zajednice se sve vie zapaa i uvaava. Znaajan dio ovih organizacija djeluje na
99
polju kulturnog nasljea.Svojim djelovanjem, na zatienom podruju Kotora, posebno u oblasti ouvanja i zatite kulturne batine, zatite ivotne sredine, ouvanja tradicije, organizovanju i ouvanju tradicionalnih autentninih manifestacija, ove organizacije su postale veoma znaajan segment drutva i pomo u ouvanju i zatiti kulturnih vrijednosti. Podruje djelovanja nevladinih organizacija na teritoriji Kotora ide od onih koje se bave zaviajnom tradicijom, njegovanjem i uvanjem posebnih obiaja i tradicija pojednih mjesta, do usko specijalizovanih nevladinih organizacija iji rad se odonosi na specifine probleme uvanja, unaprijeenja i prezentacije kulturne batine. Poseban status u Optini Kotor imaju tri organizacije sa dugom tradicijom: Bokeljska mornarica, Srpsko pjevako drutvo Jedinstvo i Gradska muzika Kotor. Nevladine organizacije su kroz dosadanji rad dale znaajan doprinos uvanju kulturne batine na zatienom podruju Kotora, kroz mnogobrojne projekte i akcije kao to su organizovanje strunih skupova i okruglih stolova vezanih za problematiku kulturnog nasljea. Preduzete su i konkretne akcije na zatiti kulturne batine: volonterski radni kampovi restauracije i saniranje ugroenih spomenika kulture, studentski istraivaki projekti, promotivne kampanje, oivljavanje starih obiaja i pokretanje manifestacija koje njeguju tradiciju Boke, ukljuujui i karnevale i lokalne bokeljske fete, prikupljanje sredstava za obnovu spomenika kulture i sama obnova manjih objekata, lobiranje kod meunarodnih institucija i obezbjeivanje donatora za posebno zahtjevne operacije zatite pokretnog i nepokretnog kulturnog blaga. Takoe izdat je, na naem i engleskom jeziku, znaajan broj publikacija, broura i ostalog tampanog materijala vezanog za nasljedje Boke Kotorske i pokrenuti mnogi web-sajtovi koji promoviu kulturnu batini ovog podruja. Saradnja lokalnih vlasti i javnih slubi sa nevladinim sektorom je sve prisutnija, i u nekim oblastima se sve ee uspostavlja i partnerski odnos ova dva sektora, to bi trebalo da bude praksa i u budunosti. 8.1.4. Pravo svojine i upravljanje Svojinski odnosi sutinski su transformisani, devedesetih godina, usljed sveobuhvatnih strukturalnih promjena drutveno-ekonomskog i politikog sistema. Njegova osnovna karakteristika je prelazak iz veinske drutvene svojine u dravnu i privatnu svojinu. Prema vaeem nacionalnom zakonodavstvu kulturno dobro (nepokretno, pokretno i nematerijalno) moe biti u dravnoj i privatnoj svojini. Za pokretna dobra koja se nau u zemlji i vodi, kao i ona izvaena iz zemlje i vode poslije 31. jula 1945. godine, za koje se pouzdano vjeruje da imaju kulturne vrijednosti, smatraju se dravnom svojinom. Na Podruju Kotora prisutne su obje vrste svojine na kulturnim dobrima. Zemljite u irem prioblanom pojasu je veinski u privatnoj svojini, gdje dominiraju manje zemljine parcele, dok je manji dio zemljita svojina Optine, a neznatni u svojini pravoslavne i rimokatolike crkve. Stambeni objekti su u privatnoj svojini, a stambeni objekti sa kolektivnim stanovanjem su u etanoj privatnoj svojini, dok je samo mali broj stambenih objekata u crkvenoj svojini. Javni objekti i fortifikacioni objekti su u dravnoj svojini, a sakralni u svojini pravoslavne i katolike crkve. Dio zatienog podruja, koji obuhvata prostor na viim kotama sve do vrhova brda, gdje je i granica zatienog podruja, je u svojini drave, odnosno Optine Kotor. Nepokretno kulturno dobro u dravnoj svojini ne moe se otuiti, ali se moe dati na korienje putem koncesije, a pokretno kulturno dobro moe biti predmet otuenja samo pod uslovima utvrenim Zakonom o kulturnim dobrima. Kulturna dobra u privatnoj svojini su u slobodnom prometu, odnosno mogu se pro-
100
dati putem neposredne pogodbe ili aukcije, s tim to drava ima pree pravo kupovine. U predhodnom periodu, nakon otvaranja Crne Gore prema svijetu i obnavljanjem dravnosti, Crna Gora, a posebno crnogorsko primorje, pa tako i zatieno podruje, postaju prepoznati kao nove turistike destinacije i privlani za ulaganja i nove investicije. To je doprinijelo izuzetnom porastu prometa nepokretnosti na zatienom podruju, to je pored znaajnih ekonomskih efekata, za lokalnu zajednicu i njene stanovnike, donijelo i odreene rizike. U tom smislu, pored rizika od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije, kada je zemljite u pitanju, postaje veoma aktuelno i osjetljivo pitanje istorijskih gradova Starog grada Kotora, Risna i Perasta, s aspekta ouvanja ivota u njima, odnosno njihove duhovnosti, naina ivota i njegovanje tradicionalnih obiaja, koji zajedno sa graditeljskim nasljeem predstavljaju vrijednosti kulturnog identiteta. Na upravljanje kulturnim dobrom primjenjuje se opti princip po kome kulturnim dobrom upravlja njegov vlasnik, s tim da to svoje pravo moe prenijeti na drugi subjekt, odnosno lice. Za upravljanje kulturnim dobrom u dravnoj svojini Vlada, odnosno nadleni organ optine duni su odrediti subjekat koji e njime upravljati. Kulturnim dobrom u privatnoj svojini upravlja vlasnik, koji moe pravo upravljanja prenijeti na drugo lice. Podruje Kotora, koje obuhvata relativno veliki prostor, sa bogatom i raznovrsnom kulturnom batinom, sa prisustvom obje vrste svojine, nema adekvatnog upravljaa, sa definisa-nim mehanizmima upravljanja. Poslove upravljanja zatienim podrujem, kao jedinstvenim kulturnim dobrom, u okviru svojih nadlenosti, obavljaju relevantni dravni i lokalni organi, institucije kulture i druge javne ustanove i preduzea. Imajui u vidu da je u pitanju Svjetska batina, te smjernice i preporuke UNESCO, preporuuju obavezu osnivanja tijela za zatitu i upravljanje, sa prioritenim zadatkom koordinacije aktivnosti svih subjekata zaduenih za zatitu i razvoj Podruja Kotora. 8.1.5. Finansiranje Nakon zemljotresa iz 1979. godine, nastradalo podruje, dobilo je finansijsku pomo republika koje su bile u sastavu tadanje SFRJ. Finansijska sredstva, koja su se tada nazivala, Solidarni doprinos za postradalo podruje, bila su tolika, da se od tih sredstava sanirao gotovo itav Stari grad Kotor, rekonstruisala i nadogradila Lua (gradsko pristanite, riva), jedan dio sakralnih objekata na zatienom podruju i realizovali investicioni projekti, koji su bili pretpostavka za razvoj grada, kao svjetskog kulturnog dobra. Posebno je vano preseljenje industrijskih pogona (3 fabrike) iz neposredne blizine Starog grada, u Grbaljsko polje, odnosno van zatienog podruja. Finansiranje zatite Podruja Kotora obezbjeuje se, uglavnom, iz Budeta Crne Gore, kako za finansiranje djelatnosti Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture, Pomorskog muzeja Kotor, Odjeljenje Dravnog arhiva Crne Gore u Kotoru, tako i za sanaciju i rekonstrukciju znaajnih kulturnih dobara. Lokalna zajednica nema utvrena i obezbjeena sredstva u Budetu Optine, za zatitu, ouvanje i prezentaciju kulturne batine, odnosno nema utvrene stalne izvore prihoda za tu svrhu. Iako je ranijim propisima (do 2010. godine), Optina imala ovlaenje za ubiranje prihoda po osnovu korienja kulturnih dobara (spomenika renta), taj instrument, nedovoljno regulisan, nije u potpunosti zaivio. Iz budetskih sredstava Optine, finansiraju se brojni projekti vezani za infrastrukturno opremanje podruja, odnosno rjeavanje pitanja od vitalnog interesa za lokalno stanovnitvo i posjetioce, to daje znaajan doprinos njegovom unapreenju i razvoju. Optina finansira ili uestvuje u finansiranju javnih preduzea iz oblasti komunalnih djelatnosti, Slube zatite i spaavanja, Lokalnog javnog servisa Radio Kotor, Lokalne
101
turistike organizacije, OJU Muzeji Perast i Kulturnog centra, sa Gradskom bibliotekom, ali i projekata koji su u funkciji obnove i zatite pojedinanih kulturnih dobara (objekti sa javnom funkcijom i arheoloki lokaliteti). Trokove uvanja i redovnog odravanja pojedinanog kulturnog dobra obavezan je snositi vlasnik objekta, s tim to ima pravo na besplatnu strunu pomo institucija zatite. Radi ouvanja i odravanja kulturnih dobara, aktualni propisi sadre rjeenja za finansijsku podrku i olakice njihovim vlasnicima, to se posebno odnosi na preduzimanje poslova koji prelaze obim redovnog odravanja, te smanjenje komunalnih, carinskih i poreskih izdataka. Posljednjih godina je na Podruju Kotora,od strane Optine Kotor i relevantnih javnih dravnih i lokalnih preduzea i ustanova, preduzeto niz investicionih aktivnosti vezanih za poboljanje infrastrukturnog opremanja, ureenje javnih i drugih povrina, arheolokih lokaliteta. Meu realizovanim projektima, s aspekta ouvanja i unaprijeenja zatienog podruja, posebno su znaajni: - Istraivako-konzervatorski radovi na arheolokom lokalitetu Sv. Franjo u Kotoru (predstavlja najznaajni korak ka osposobljavanju ovog lokaliteta za prezentaciju i turistiku valorizaciju) - Konzervatorski radovi na arheolokom lokalitetu Ostaci antike vile sa rimskim mozaicima u Risnu - Rekonstrukcija i ureenje kontakt zone Starog grada (zamjena podzemnih instalacija i poploavanje i postavljanje urbanog mobilijara) - ienje gradskih bedema u priobalnom dijelu i sanacija dijela staze i kamenog zida na bedemima Kotorske tvrave - Ureenje dijelova obale i priobalnih etnih staza u Dobroti, Risnu, kaljarima (Maceo), Perastu i Morinju - Rekonstrukcija znatnog broja ponti u svim naseljima zatienog podruja - Ureenje i rekonstrukcija parka u Starom gradu (kod crkve Blaene Ozane) i gradskog parka u Risnu - Integrisani i odrivi saobraajni sistem u Perastu, realizovan kao pilot projekat, kojim se uspostavlja saobraaj bez upotrebe goriva, uvoenjem vozila na elektrini pogon, bicikla i sigwya, u vrijeme turistike sezone 8.1.6 Realizovani i planirani projekti Od projekata preduzetih radi poboljanja stanja saobraajne i komunalne infrastrukture izdvajaju se: - Rekonstrukcija dijelova putne mree - Sanacija i izgradnja dijelova mree za odvoenje atmosferskih i otpadnih voda u Dobroti, Risnu i Mulu - Izgradnja prikljuka vodovodnog sistema Kotora na Regionalni vodovod crnogorskog primorja I faza - Izgradnja tranzitnog cjevovoda: OrahovacRisan i izgradnja hlorinatora u Risnu Pored planiranih projekata kojima se nastavljaju aktivnosti na sanaciji i zgradnji kanalizacione i vodovodne infrastrukture, ureenje i sanacija obale i ponti, koji su veoma znaajni za poboljanje uslova ivota graana i boravka turista, s aspekta ouvanja kulturnih vrijednosti i njihove turistike valorizacije, od izuzetne vanosti su planirani projekti vezani za brdo Sv. Ivan i Kotorsku tvravu: Izgradnja lifta do vrha brda Sv. Ivan, iznad Starog grada- zavren glavni projekat i Sanacija i revitalizacija dijela tvrave Sv.Ivan. Prilikom izbora lifta kao najpovoljnijeg rjeenja za omoguavanje pristupa bedemima i tvrdjavi Sv. Ivan, u cilju njihove revitalizacije prezentacije i turistike valorizacije,
102
presudni su bili razlozi maksimalnog ouvanja i zatite prirodnog okruenja i svojstava kulturnog pejzaa. Planirana izgradnja lifta do vrha brda Sv. Ivan i sanacija i revitalizacija 10 objekata na vrhu tvrave Sv. Ivan, sa ugostiteljskom, kulturnom i turistikom namjenom, predstavljaju, nesporno, jedne od najznaajnijih odrivih razvojnih projekata Kotora. Naime, s obzirom da su Kotorski bedemi odavno postali znak prepoznatljivosti Kotora, te velike zainteresovanosti posjetilaca za njihov obilazak i tvrave na vrhu brda Sv. Ivan, realizacija ovih projekata znai veliki doprinos razvoju podruja, kao destinacije kulturnog turizma. Ekonomska valorizacija ovog prostora omoguie i preduzimanje mjera na konsolidaciji kompletnog fortifikacionog sistema Kotora. Viegodinje nezadovoljavajue stanje saobraaja, posebno u blizini Starog grada, u ljetnim mjesecima, doprinijelo je da Optina Kotor (2007. godine), aktuelizira ideju o izgradnji zaobilaznice, staru vie decenija, i u tom smislu sprovela niz aktivnosti na polju izrade projektne dokumentacije. Trasa zaobilaznice, u okviru planiranog koridora, planirana je i projektovana, sa mostom od 148 m, tunelom ispod Starog grada duine 1016 m, mostom preko izvorita kurde duine 60 m i tunelom duine 337 m. Komitet svjetske batine UNESCO je Odlukom iz 2009. godine izrazio ogromnu zabrinutost zbog planirane zaobilaznice i zatraio od Crne Gore da zaustavi sva dalja planiranja dok se ne ustanove adekvatni mehanizmi zatite ( bafer zona, upravljanje...). Shodno tome, uraen je Elaborat o procjeni uticaja na ivotnu sredinu izgradnje zaobilaznice Kotora. U planskoj dokumentaciji pojedinanih naselja u okviru Podruja Kotora planirana je gradnja turistikih naselja na sljedeim lokacijama: Uvala na sjevernoj strani naselja Muo Uvala Glavati Lekovina Imanje porodice Lazari na sjevernoj strani Pranja Vie lokacija u Stolivu Potez Kostanjica-Verige U priobalnom dijelu na sjevernoj strani Kostanjice U priobalnom dijelu Morinja morinjsko polje U sredinjem dijelu gornje zone Risna Na junoj strani Risna Na Drain vrtu, potez oko Bajove kule U gornjoj zoni Orahovca, jugozapadno od crkve Sv. ora Na lokaciji Rakov brijeg u Dobroti Na lokaciji Auto-kamp u Dobroti Na Vrmcu, uz utvrenje Vrmac Regionalni zavod je ocijenio prihvatljivim za gradnju lokacije Lekovine, Rakovog brijega, Auto-kampa u Dobroti i lokacije na Vrmcu, dok je za ostale lokacije zatraio korigovanje planiranih kapaciteta, kako vrijednosti Podruja Kotora ne bi bile devastirane prekomjernom urbanizacijom . Na prostoru savremenog hotela Fjord ija dispozicija i arhitektura su zbog neusklaenosti sa ambijentom i barijere koju ovaj masivni objekat predstavlja u vizurama na Kotor ocijenjeni kao negativnost prostora u neposrednoj blizini Starog grada Kotora, u okviru Dravne studije lokacije za podruje Sektor 16, predviena je gradnja novog hotelskog kompleksa kao i objekata nove marine. U smjernicama za izradu planske dokumentacije za Sektor 16 naglaen je princip po kome, zbog neposredne blizine grada, ovaj prostor treba i u funkcionalnom i u vizuelnom smislu harmonino povezati sa Starim gradom Kotorom. Naglaeno je i da se gradnjom na obali, u neposrednoj blizini grada ne smiju izazvati krupne promjene istorijskog okvira u kojem se grad Kotor razvijao. Usvojenim planskim dokumentom (februar 2011. godine) predvieno je ruenje hotela Fjord i izgradnja novog hotel-
103
skog kompleksa spratnosti od P+1 do P+4, gradnja marine za 150 vezova, te smjetajnih i servisnih objekata za potrebe marine, spratnosti P + 1 do P+2 + Pk, to predstavlja gustu koncentraciju novih objekata na predmetnoj lokaciji. Gradnja novog hotelskog kompleksa predviena je na lokaciji biveg Ugostiteljskorekreacionog centra (Sektor 15), na obali izmeu Benova i Dobrote, sjeverno od Starog grada Kotora. Konzervatorskim smjernicama naglaeno je da je planiranju u neposrednoj blizini Starog grada Kotora potrebno primijeniti odgovarajui metodoloki pristup, jer je ovaj prostor saglediv sa mora, na prilazima Kotoru i sa naspramnih obala zaliva. Takoe, istaknuto je da kapacitet same lokacije ne omoguuje planiranje objekata ija veliina i nain korienja nisu u skladu sa vrijednostima Starog grada Kotora. Nakon usaglaavanja planerskih rjeenja sa Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture i Ministarstvom kulture, u periodu od 2008 2011.godine, usvojeno je rjeenje sa objektima maksimalne spratnosti od P+1 do P+2+Pk, odnosno P+3. Ukoliko se budu potovali uslovi dati za konkursno rjeenje, budua gradnja ne bi trebala predstavljati barijeru u vizurama na Stari grad i njegove bedeme. 8.1.7. Prostorno Planska dokumentacija Znaajni korak u prostorno- urbanistikom planiranju prostora uinjen je planom Juni Jadran. Ovaj planski elaborat uraen je uz pomo Ujedinjenih nacija i usvojen je 1969. godine, na osnovu kojeg je vreno urbano planiranje podruja. Do 1979. godine, ovaj planski dokument sprovodio se u prostoru direktno i na osnovu njega donijetih parcijalnih urbanistikih projekata, za pojedina naselja. Nakon zemljotresa, za potrebe sanacije postradalih podruja, pristupilo se intenzivnoj prostorno planskoj aktivnosti, te je kao prioritetan donijet Urbanistiki projekat starog urbanog jezgra grada Kotora (1984. godine). Dalja planska aktivnost bila je usmjerena na izradi Prostornog plana optine (PPO),
104
stratekg plana najvieg reda, koji obuhvata teritoriju cijele optine, i na izradi Genera-lnog urbanistikog plana (GUP), koji obuhvata teritoriju dijela Kotorskog zaliva, odnosno Stari grad, kaljari, Muo i Dobrotu. Ovaj plan dao je razvojne smjernice, na osnovu koga su donijeti detaljni urbanistiki planovi u njegovom obuhvatu. Ova dva planska dokumenta usvojena su 1987. godine predstavljali su polaznu plansku osnovu za dalju urbanizaciju, odnosno detaljnu razradu.Tako su u periodu do 1998. godine, donijeti planovi detaljne razrade za Dobrotu, kaljare, Muo, Donji Stoliv, Pranj, Risan, Orahovac i Drain Vrt, za podruje Strpa, Lipaca i Kostanjice 1991. godine i Morinja 1980. godine. Planska dokumenta tretirala su zatitu kulturne batine, kroz posebne segmente planova, a za potrebe izrade najveeg broja planova, graditeljsko nasljee je obraeno kroz posebne studije. Iako je Podruja Kotora potpuno pokriveno planskim dokumentima, za dalji urbani razvoj i unaprijeenje nasljeenih vrijednosti, planovi su predstavljali neku vrstu ogranienja. Da bi se taj problem donekle prevaziao, lokalna uprava je pokrenula postupke izmjena postojeih planskih dokumenata, za promjene na pojedinim lokacijama, te tako ula u veliku opasnost od urbanistike devastacije prostora, jer se parcijalnim izmjenama prostor ne sagledava i tretira kao cjelini. Za podruje morskog dobra, to za zatieno podruje predstavlja obuhvat uskog priobalnog pojasa, od morske obale do magistralnog puta, uraen je Prostorni plan podruja posebne namjene morskog dobra, kao dravni dokument, koji daje smjernice za razvoj i unaprijeenje podruja u njegovom obuhvatu. U novom planskom ciklusu, potujui hijerarhijski red planskih dokumenata, shodno vaeim propisima o ureenju prostora, bilo je neophodno pristupiti izradi Prostornourbanistikog plana Optine, kao stratekog planskog dokumenta, najvieg ranga lokalne zajednice. Meutim, umjesto izrade i donoenja krovnog planskog dokumenta za podruje Optine, a samim tim i za zatieno podruje, posljednjih godina, preduzete su aktivnosti na izradi i donoenju planskih dokumenata nieg reda, za sva naselja u zatienom podruju, kao i izmjene Generalnog i Prostornog urbanistikog plan za pojedina naselja ili lokacije. Ovakav pristup u planiranju intervencija u prostoru, nesumnjivo predstavlja rizik za vrijednosti zatienog podruja, jer onemoguava sagledavanje i planiranje podruja kao totalita i njegove ukupne prostorne izdrljivosti. Na Podruje Kotora primjenjuju se, odnosno sprovode novi dravni i lokalni planski dokumenti i to: - Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine - Prostorni plan podruja posebne namjene za morsko dobro - Dravna studija lokacije Sektor 15 obuhvat plana je zona morskog dobra od URC do Sv.Matija - Dravna studija lokacije Sektor 16 - obuhvat plana je zona morskog dobra od Luke kapetanije do Peluzice - Izmjene i dopune DUP-a kaljari - Izmjene i dopune GUP-a Kotor za podruje Dobrote, za podruje kaljara, za lokalitet Autokamp, lokalitet Rakov Brijeg- Ljuta, lokalitet Proizvodno pogon Muo Izmjene i dopune PPO Kotor za podruje Vrmca Izmjene i dopune DUP a Stoliv, DUP Morinj i DUP Kostanjice - Lokalna studija lokacije za podruje Vrmca - Lokalna studija lokacije za podruje u obuhvatu bate kafane Dojmi Nastavak aktivnosti na izradi planskih dokumenata obuhvata izradu: - Prostorno urbanistikog plana Optine Kotor
105
- Izmjene i dopune Detaljnih urbanistikih planova za naselja Risan, Pranj i Orahovac i Drain vrt - Izmjene i dopune GUP-a Kotor za podruje Mua - Nacrt izmjena i dopuna Prostornog plana Optine Kotor za podruje Kostanjica-Verige - Nacrt lokalne studije lokacije za podruje Kostanjica-Verige - Urbanistiki projekat grada Perasta - Urbanistiki projekat poslovno-stambene zone kaljari - Lokalna studije lokacije Glavati-Pranj - Prostorno urbanistiki plan Optine Kotor Proces izrade planskih dokumenata nije tekao u skladu sa utvrenim rokovima, jer obraivai tih dokumenata nisu u dovoljnoj mjeri uvaavali smjernice i miljenja Zavoda, odnosno Ministarstva kulture, kao ni studije zatite graditeljskog nasljea, uraene u predhodnom period u ( od 1985- 2008) za sva naselja u okviru zatienog podruja. U procesu izrade planskih dokumenata bilo je kanjenja u izdavanju smjernica i miljenja od strane Regionalnog zavoda, odnosno Ministarstva kulture, utemeljenog u objektivnom razlogu nedostatka strunih kadrova u Regionalnom zavodu i injenice istovremenog procesa izrade vie dravnih i lokalnih planskih dokumenata na teritorije optina Kotor, Tivat i Herceg Novi. Razlozi za to sadrani su u sljedeem: planovi se ne baziraju na valorizaciji prostora i strunim dokumentima neadekvatna kompetentnost planerskih i projektanskih kua za planiranje na zatienom podruju u proceduri izbora planera ili projektanta, kompetentnost, odnosno njegove referense, za naruioca posla, nisu najvaniji kriterijumi, ve najpovoljnija ponuena cijena uvaavanje konzervatorskih principa i pravila struke tretira se kao barijera za razvoj planovi i razvojni projekti se ne baziraju na konceptu odrivog razvoja, s obzirom da se za najvei dio prostornih resursa stavlja u promet, bez obzira na prostornu izdrljivost i odrivost. 8.1.7.1. Negativne promjene u prostoru nastale odsustvom primjene principa integralne zatite Podruja
Nepoznavanje i nedovoljno uvaavanje injenice, da se na Listi svjetske kulturne batine nalazi cijeli prostor unutar granica zatienog podruja, a ne samo Stari grad Kotor, te da su reimom zatite Svjetske batine obuhvaeni svi dijelovi zatienog podruja, bilo da je rije o graevinama, kulturnom pejzau ili samonikloj prirodi, za posljedicu ima neprimjerenu plansku dokumentaciju. Dokumentacija koja nije usklaena sa principima zatite Svjetske kulturne batine, sa jedne strane, kao i obim intervencija, izgled i kapacitet novih graevina, mijenjanje autentinog pejzaa, sa druge strane, prijete da ugroze osnovne vrijednosti zatienog podruja. Kotor Kotor karakteriu neporemeene pejzane vrijednosti Starog grada i uzoran tretman urbanistikih i arhitektonskih vrijednosti, sauvanih unutar gradskih zidina. Meutim, savremenom urbanizacijom zahvaen je prostor u neposrednoj blizini njegovih prirodnih granica sa sjeverne i june strane, to ugroava vrijednosti istorijske cjeline grada i njegovu okolinu.
106
Dobrota Uslijed naglog razvoja koji karakterie socijalistiki period, irenje grada se odvijalo u slobodnim zonama, koje su najblie istorijskom jezgru grada. Juni dio Dobrote je ve prije zemljotresa iz 1979. godine, poprimao izgled i funkcije sekundarnog centra Kotora sa brojnim savremenim gradnjama (Plagenti i Zlatne njive), lociranim izmeu dva puta, kao i na padinama brda. Izuzetne povoljnosti naselja za stanovanje i potrebe grada, nastale nakon zemljotresa u kome je oteen postojei stambeni fond, doprinijele su novom talasu urbanizacije u kojoj prevagu nose individualne kue, zatim stambena naselja, zgrade za kolektivno stanovanje, objekti zdravstva, kolstva, saobraaja i turizma. Novogradnjama se popunjavaju slobodni prostori izmeu pripobalnih zgrada i palata, prostori izmeu starog priobalnog puta i magistralne ceste, kao i padina brda. Naselje, koje su karakterisale grupacije kua sa palatama du obale, crkveni kompleksi na istaknutim pozicijama i prostrani neizgraeni prostori do podnoja brda, poprima linearni karakter sa gusto izgraenim tkivom, u kome se gubi originalna struktura naselja, autentini izgled i izraziti kvalitet pejzaa. Orahovac U godinama poslije zemljotresa, javila se spontana gradnja na povrinama obradive zemlje i u neporemeenom prirodnom okruenju starog zaseoka. U okviru gornjeg dijela naselja, kao i u priobalnoj zoni, nastale su nove kue ija je arhitektura najee neprilagoena principima tradicionalne gradnje. U tom smislu, zgrada modernog hotela, u centralnom dijelu naselja, predstavlja jedan od najnovijih primjera. Najvea povreda pejzaa nastala je gradnjom novih kua u neposrednoj blizini srednjevjekove crkve Sv. ora, iji izolovani poloaj na stijeni iznad naselja, predstavlja najvrijedniji motiv Orahovca. Perast Urbanizacija istorijskog jezgra Perasta dogodila se 70-ih godina prolog vijeka, sa izgradnjom hale konfekcije Jadran, koja je nastala na mjestu pet sruenih kua u centralnom dijelu grada. Osim proelja, koje je obloeno kamenom, sve ostale fasade i krov hale izgraeni su sa karakteristikama industrijske arhitekture. Prolaskom savremene saobraajnice iznad naselja izazvani su novi poremeaji urbane strukture, jer su gornje parcele grada, kao i tvrava Sv. Krsta, presjeene gradnjom puta i fiziki odvojene od cjeline, kojoj pripadaju. Brigom strunih slubi zatite kulturnih dobara i optinskih organa stavljeno je pod kontrolu irenje grada uz novu saobraajnicu. Takoe, sauvana je imaginarna granica naselja zajedno sa izvornom urbanistikom matricom grada. Risan Istorijski grad Risan u pogledu urbanizacije preivljava sline faze razvoja. Izmeu dva rata sagraena je moderna zgrada bolnice na dominantnom poloaju na junoj strani grada i Narodni dom ispred trga u istorijskom jezgru. Socijalistiki period karakterie izgradnja fabrikog kompleksa Ljekobilje, koji svojom veliinom, modernim strukturama i poloajem uz priobalni put, unosi nove forme u tradicionalni koncept ureenja ovog naselja. Urbanizacija grada izazvana stanjem poslije zemljotresa, unosi tri nove vrste poremeaja urbane strukture grada. U prvom redu to je gradnja hotela Teuta, na obali mora, ispred arheolokog lokaliteta Carine i gradnja Doma kulture u centralnom dijelu. Drugi poremeaj nastupio je gradnjom grupacija novih stambenih zgrada na poloaju stare Slanice i uz put prema Gorici. Trea vrsta savremenih gradnji odnosi se na stambene zgrade individualnih vlasnika koje zauzimaju najpogodnije terene uz more, kao to je arheoloki lokalitet Carine, zatim slobodne prostore na padini Gorice i naselja Mahala.
107
Strp, Lipci, Morinj, Kostanjica Izgradnjom rezervoara za tena goriva izmeu Morinja i Strpa, odnosno u Lipcima, stvoren je tehniki kompleks koji funkcijom, industrijskim oblicima i dejstvom na okolinu ini suprotnost strategiji ouvanja zatienog podruja. Ambijentalna cjelina Morinja, smjetenog u dubokoj uvali sa oniskom, movarnom obalom, sauvana je od pretjerane urbanizacije, koja se do danas uglavnom odnosila na izgradnju savremenih kua, to ne znai da se realizacijom novog planskog dokumenta ovo stanje nee promjeniti. Topografske okolnosti i uska obala nad kojom se uzdie strm teren, nisu omoguili prostorni razvoj Kostanjice. Zahvati su se do sada uglavnom svodili na sanacije oteenih zgrada i revitalizaciju zastarjelih prostornih rjeenja kua. U novije vrijeme javljaju se zahtjevi za gradnju reprezentativnih kua, na prostoru izmeu priobalnog puta i obale, to je u suprotnosti sa naelima utvrenim odlukama optine, donesenim nakon proglaenja podruja za dobro Svjetske batine. kaljari Haotinost u izgledu naselja, nastala kao rezultat stihijskog planiranja u toku vie etapa razvoja, tokom prolog vijeka, kada je formiran stambeni kompleks Rakite, nastavljena je i u periodu nakon upisa podruja Kotora na Listu svjetske batine. Heterogenost funkcija, neusklaenost savremene stambene arhitekture sa uslovima zatite, nedefinisanost buduih namjena terena naputenih fabrika, problem permanentnih promjena u izgradnji na obali, kao i nepotovanje prirodnih odlika naselja, ine konzervatorske i urbanistike probleme ovog prostora najkompleksnijim u okviru cijelog podruja. Muo Savremeno doba se u razvoju ovog naselja, odraava kroz popunjavanje slobodnih prostora gradnjom savremenih kua za stanovanje, kao i kroz dograivanje brojnih aneksa na zadnjoj strani postojeih zgrada, ime se naruavaju vrijednosti grupacija i nizova tradicionalne arhitekture, karakteristinih za priobalni prostor naselja. Meu savremenim kuama nameu se voluminozne i brojnim otvorima rastvorene zgrade, koje gutaju prostor neophodan za dvorita, bate i zelenilo. Izgraena je i grupacija zgrada sa stanovima za prodaju, smjetena u junom dijelu naselja. Njihovom izgradnjom naruena je postojea struktura naselja i urbanistiki koncept, predvien vaeim urbanistikim planom. Pranj Uporedo sa saniranjem starih zgrada i obnovom ivota poslije zemljotresa, podizane su u sve veem broju novogradnje za stalno i povremeno stanovanje, odmor i turizam, drutveni standard i zdravstvo. Porodine zgrade su locirane u obalnom pojasu izmeu starih kamenih kua, kao i u zaleu na terasastim nizovima parcela, koje su u prolosti formirane za gajenje mediteranskih kultura. Na viim kotama i u izdvojenim zonama graene su vikendice. Po obimu novogradnji i izboru lokacije koja se negativno odraava u vizurama prema Pranju, kao i negativnom odnosu prema graditeljskom nasljeu, posebno se izdvajaju savremena naselja Panevako i arena gomila. U novije vrijeme,slobodni prostor uz gotiku palatu Tri sestre, koju je karakterisao usamljen poloaj uz obalu, ispunjen je novogradnjama, iji kapaciteti i izgled ugroavaju, kako ovu palatu, tako i naslijeene vrijednosti Pranja. Stoliv U Stolivu je podignut vei broj kua za stalno stanovanje ili za odmor, kako kraj obale, tako i na viim kotama zalea. Grupisanje je raznoliko: linearno du puta i kaskadno na strmom terenu, u manjim ansamblima gueg rasporeda.
108
Rezultati uklapanja u okruenje i tradicionalnu graditeljsku cijelinu su nejednaki. Djeluju najmanje uspjelo jednospratne kue sa potkrovljem, podignute uz sam rub puta, posebno zbog neizbjenih betonskih garaa, nad kojima su terase. Ponavljanjem istog rjeenja na vie susjednih estica, stvoren je koridor tvrdih graevinskih linija, neprilagoen oblicima stare arhitekture i okolne prirode. U istom, obalnom pojasu znatno povoljnije djeluju kue sa batama na prirodnim platoima, iznad nivoa mora. Na poloajima gdje je teren u blagom padu sa terasastim parcelama obradive zemlje, kue su najbolje uklopljene u pejza: neglomazni volumeni porodinih zgrada; praenje izohipsi; korienje prirodnih zaravni umjesto formiranja betonskih terasa; zadravanje razvijenih stabala smokve, nara i osobito masline koje sporo raste; podizanje odrina sa lozom; ouvanje kamenih potpora parcela i staza. Ideja i praksa podizanja apartamanskih naselja u ovim krajevima po prvi put je realizovana u Stolivu, kroz gradnju naselja Pobeda. Rezultati neprihvatanja vaeih naela zatite graditeljskog nasljea odraavaju se u velikoj mjeri u izgledu i funkcionisanju samog naselja, kao i u nepovezanosti sa istorijskim tkivom. 8.1.7.2. Najtipiniji primjeri devastacije prostora zatienog podruja
Urbanizacija zatienog podruja zapoeta sredinom prolog vijeka, naroito je intenzivirana izgradnjom novih savremenih naselja, za smjetaj stanovnitva poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine, novogradnjama porodinih zgrada, kao i gradnjom novih turistikih, zdravstvenih i drugih objekata. Najkrupnije promjene u prostoru, izazvane savremenom urbanizacijom, prouzrokovala je gradnja savremenih stambenih naselja kaljari, Sveta Vraa i Sveti Stasije, kao i gradnja apartmanskog naselja Pobedau Stolivu. Stepen promjena u prostoru zatienog podruja, izazvan navedenim savremenim gradnjama moe se okarakterisati kao prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija. Novo naselje kaljari Naselje zahvata irok prostor naspram grada Kotora i neizbjean je u vizurama sa gradskih vrata, gradske rive, pijace uz gradske bedeme. Njegovom gradnjom trajno je izmijenjen pejza, naspram grada Kotora, svojstven ovom podneblju u kome je obrada zemlje na terasastim parcelama tokom prolosti predstavljala znaajan oblik privreivanja. Gradnjom savremenog naselja izgubljene su granice izmeu starog naselja kaljari i susjednog naselja Muo, a novoizgraena struktura u vizuelnom smislu stapa u cjelinu ove dvije meusobno razliite aglomeracije. Sa druge strane, ovo naselje je uspjelo za relativno kratko vrijeme od etvrt vijeka da oformi svoj identitet, iji je najznaajniji pokazatelj injenica da su njegovi stanovnici izabrali da ostanu u njemu u vrijeme kada su po zavrenoj sanaciji Starog urbanog jezgra Kotora, bili u prilici da se vrate u svoje stare stanove. Naselje Sveta Vraa Novo naselje je smjeteno na jednoj od najvrijednijih lokacija Dobrote. Ono presjeca zamiljenu osu izmeu crkvenog kompleksa Sv. Matije, na obali mora, i crkve Sv. Vrae, sagraene na viim kotama zelenog pojasa. Po svojim kapacitetima spada u najvea savremena naselja na ovom podruju, a u odluci da se ono izgradi na ovom mjestu sadrana je i namjera da se ono sakrije u prostoru ispod samog brda, odnosno, to vie udalji od priobalne zone kako se ne bi nametalo svojom arhitekturom, koja predstavlja atak na ambijent. Meutim, s obzirom da se u naseljima du obala Bokokotorskog zaliva, vizure pruaju od povrine mora do vrha brda, pokazuje da analizi lokacije za gradnju ovog naselja nije bila posveena odgovarajua panja niti su sagledani uticaji koje e novoizgraeno naselje imati na iri prostor.
109
Pratei sadraji izgraeni u okviru naselja obezbjeuju, da ono funkcionie relativno zasebno, ime se jo vie naglaava njegova izolovanost prouzrokovana nepodudarnou njegovih robustnih fizikih struktura sa karakteristikama istorijskog ambijenta (saobraajnice, arhitektura, instalacije). Izgradnjom naselja na podruju Sv. Vrae naruen je istorijski kontekst prostora, u kome crkva Sv. Mateja sa svojom okolinom, zauzima izuzetno znaajno mjesto. Naselje Sveti Stasije Za lokaciju novog naselja, graenog za stanovnike starog urbanog jezgra Kotora, koji su iseljeni zbog potrebe temeljne rekonstrukcije i seizmike sanacije grada poslije zemljotresa iz 1979. godine, izabran je zeleni pojas u zaleu crkve Sv. Eustahija (Sv. Stasije), u Dobroti. Kao i u sluaju naselja Sv. Vraa, i ovo savremeno naselje u Dobroti nazvano je imenom najistaknutije istorijske graevine koja tu postoji. Zona zahvaena gradnjom obuhvatila je terene na viim kotama iznad crkve Sv. Stasije, ija silueta sa zvonikom, kao prostornom dominantom, se do izgradnje savremenog naselja u panorami Dobrote, isticala kao jedan od najvrijednijih elemenata njene kompozicije. Zelena pozadina crkve Sv. Stasija, dio je njenog istorijskog znaenja, jer su u njoj sadrani elementi karakteristini za organizaciju naselja i njegov razvoj. Naselje Sveti Stasije je izgraeno u skladu sa savremenim principima organizacije stanovanja, to se ogleda kako u strukturi naselja, tako i u rjeenju saobraaja, koncipiranog prema savremenom urbanistikom modelu. U oblikovanju zgrada pribliilo se tradicionalnoj arhitekturi, ali elementi kao to su dvovodni krovovi, tip manjih balkona, proporcije otvora, odnos punog i praznog u rjeenju fasada, javljaju se istovremeno sa elementima karakteristinim sa savremenu stambenu arhtekturu. Karakteristike terena grubo su naruene usjecanjem saobraajnice u tkivo terena, mijenjajui njegove topografske karakteristike, reljef i vegetaciju. Umjerenije dejstvo ovog naselja na panoramu Dobrote i ukupan pejza, u odnosu na naselje Sveta Vraa, postignuto je manjim kapacitetima naselja, manjom spratnou i ozelenjenim slobodnim prostorima izmeu zgrada. Naselje Pobeda u Stolivu Na prostoru dananjeg apartmanskog naselja Pobeda u Donjem Stolivu, nalazio se rijetko sauvani primjer ograenog posjeda, imune pomorsko-trgovake porodice, sa svim elementima organizacije ivota i kulture stanovanja, karakteristinim za razdoblje od 17 - 19. vijeka, kada su takva imanja formirana na padinama Vrmca. Nastanak apartmanskog naselja Pobeda, korespondira sa pojavom ideje o planiranju i gradnji stambenih kompleksa sa stanovima za prodaju namijenjenim za sekundarno stanovanje, sezonski boravak, odmor i turizam. Konzervatorski uslovi za gradnju navedenog kompleksa, izdati od strane Zavoda za zatitu spomenika kulture Kotor, nalagali su ouvanje i prezentaciju arhitektonskih i ambijentalnih vrijednosti postojee stambene cjeline, uz poseban naglasak na ouvanju vrtnog rjeenja, a za gradnju u viim zonama potovanje uslova terena, postojee parcelizacije i u skladu sa prostornim mogunostima lokacije.Odnos prema naslijeenoj arhitekturi u gradnji ovog naselja, pokazuje injenica da se konzervatorski uslovi nisu potovali. Umjesto kraih nizova nie spratnosti postavljenih paralelno sa izohipsama, nastali su dugaki nizovi postavljeni upravno na izohipse. Predvieni kapaciteti znatno nadmauju prostorne mogunosti
110
lokacije. Bez obzira to su zgrade oblikovane uz korienje pojedinih elemenata tradicionalne arhitekture, ukupan pristup dao je rezultat u vidu heterogenih rjeenja i haotinog izgleda cjeline. Novogradnje porodinih zgrada U zatienom podruju Kotora, savremena urbanizacija zahvata slobodne prostore svih priobalnih naselja gradnjama u okviru starijih parcela na obali, kao i pokrivajui neizgraene parcele u viim zonama. Najizraenija je savremena gradnja porodinih stambenih zgrada, koje su locirane u obalnom pojasu, izmeu starih kamenih kua, kao i u zaleu na terasastim nizovima parcela, koje su u prolosti formirane za gajenje mediteranskih kultura. Na viim kotama, i u izdvojenim zonama graene su vikendice. Pejza sa nizovima obradivih parcela, postepeno se urbanizovao i pokrivao gradnjama. estice agrara, postajale su dvorita, a prilazni putevi pretvarani u stambene ulice. Na pojedinim mjestima formirani su parkinzi, podizane garae i druge pratee zgrade. Najprihvatljivije djeluju one kue koje su bliske u rasporedu i formatu starim gradnjama. Imaju pravilan gabarit pravougaone osnove, dvoslivan krov pokriven kanalicama, svijetlo obojene fasade, grilje na prozorima, korienje okolnog terena za formiranje platoa, terasa, vidikovaca, obzirno postupanje sa zateenim razvijenim stablima. U slijedeu grupaciju mogu se staviti kue sa vie stambenih jedinica pod istim krovom sa razuenim traktovima, velikim loama-balkonima, na sve strane i po svaku cijenu, sa traenim efektima i raznovrsnim materijalima. Na dnu skale su kreacije samoukih vlasnika-graditelja, koji uprkos uslovima, savjetima ili zabranama, presauju svoj privatni ukus u ambijente gde je stoljeima vladala kultura sinteze prirode i graenja. Popunjavanjem prostora novogradnjama u priobalnom dijelu podruja, gube se granice izmeu naselja, od kojih svako posjeduje svoju autentinost. Takoe, gube se odlike urbanistike matrice pojedinanih naselja, jer se u okviru stare parcelacije javljaju nove gradnje, koje naruavaju izvornu prostornu organizaciju, u okviru tradicionalne cjeline. Turistiki i zdravtsveni objekti, drutvene i poslovne zgrade Gradnja turistikih objekata u zatienom podruju izaziva najvee poremeaje u prostoru. Savremeni koncept razvoja turizma, koji podrazumijeva zgrade znatnih kapaciteta i odgovarajua tehnoloka rjeenja, predstavlja opasnost za ouvanje tradicionalne arhitekture i vrijednosti pejzaa. Turizam zahtijeva gradnju na najatraktivnijim lokacijama pored obale, ije prirodne karakteristike i zateene izgraene formacije, podreuje komercijalnim potrebama. Prvi hotel u zatienom podruju, Slavija, izgraen je krajem XIX vijeka, u okviru prostranog ureenog parka, u blizini Starog grada. Ovaj hotel sruen je nakon zemljotresa, da bi na njegovom mjestu bio podignut dananji hotel Fjord sa prateim sadrajima. Svojim volumenima, oblicima i spratnou, hotel Fjord predstavlja barijeru u vizurama, kako sa mora prema brdima na junoj strani, tako i prema zalivu sa prilaza Kotoru. Prilikom realizacije planskog rjeenja za izgradnju novog hotelskog kompleksa, ne bi se smjele ponoviti iste greke. Sedamdesetih godina prolog vijeka razvoj turizma u Kotoru obiljeio je hotel, koji se takoe zvao Fjord, smjeten na obali mora na samom poetku Dobrote. Svojom arhitekturom sa odlikama vremena u kojem je egzistirao, liio je na oblinje zgrade, koje su dale peat tom vremenu. Zbog oteenja u zemljotresu hotel je sruen, a na njegovom mjestu sagraen je Ugostiteljsko-rekreacioni centar. Nakon dvije decenije ovo zdanje je srueno, a na ovom prostoru planirana je gradnja luksuznog hotela. U sjevernom dijelu Risna, na obalnom dijelu arheolokog lokaliteta Carine poetkom 80-ih godina XX vijeka sagraen je hotel Teuta. Po svom poloaju, veliini i arhitektonskim karakteristikama, ovaj hotel je potpuno neuklopljen u prostor istorijskog jezgra Risna.
111
Na prostoru Markovog rta na Pranju, podignut je stacionar zdravstvenog turizma sa bungalovima. Stacionar je graen krajem 80-ih godina, u maniru tog vremena. Zajedno sa objektima na obali, koji su pripadali starijem zdanju istog kompleksa i ureenim terenima za odmor i rekreaciju, objekat zauzima najistaknutiji dio priobalnog prostora na sjevernom dijelu Pranja. Ovaj objekat predstavlja primjer naruavanja karaktera i autentinosti kulturne batine. U neposrednoj blizini grada, u drugoj polovini prolog vijeka, podignute su poslovne zgrade Jugooceanije i Jugopetrola, zgrada SDK i Osnovnog suda. One su smjetene na istaknutim lokacijama u priobalnom prostoru, u neposrednoj blizini Starog grada. Analizom principa kojima se rukovodilo u urbanistikom planiranju tog vremena, zakljuuje se, da principi uklapanja savremenih objekata u istorijski kontekst prostora i njegov pejza, nijesu postavljani kao preduslov uspjenosti arhitektonskih ostvarenja.
8.2. STANJE KULTURNE BATINE

8.2.1. Konzervatorski pristup nakon zemljotresa iz 1979. godine Urbane strukture Nakon zemljotresa 1979.godine, zbog stepena oteenosti i iseljavanja stanovnitva iz Starog grada, akcenat je stavljen na obnovu istorijskog jezgra Kotora, a obnova drugih naselja traje u kontinuitetu do danas. Zemljotres je zatekao Stari grad Kotor sa mnogim zaputenim zgradama, dotrajalim instalacijama i poremeenim funkcijama. Krajnji cilj kompleksne obnove urbane cjeline bila je obnova kua, drutvenih zdanja, sakralnih graevina i javnih prostora sa podizanjem graevinsko-tehnikog standarda. Sprovedena aseizmika sanacija predstavljala je prvi korak i preduslov trajnijeg ozdravljenja. Slijedei poduhvat bilo je uvoenje savremenih kunih instalacija, a posebno komunalne infrastrukture. Zbog toga su izvedeni obimni i kompleksni radovi. U podzemne armirano-betonske galerije, postavljeni su glavni ogranci vodovoda, kanalizacije, struje, telefona i dr. To je, ulini prostor i proelja, rasteretilo kablova i olakalo popravke bez raskopavanja trgova i ulica. Na mjesto izlivanja otpadnih voda, preko lokalnih kanala u zaliv, ostvarena je izrada kolektora sa crpnim stanicama do otvorenog mora.Time je bitno unaprijeena ekoloka situacija. Omogueno je stvaranje zdrave ivotne sredine, pogodne za stanovanje i razvoj turizma. Najstariji urbani horizonti Kotora, nalaze se ispod nivoa mora i pod temeljima zgrada. Njihovo otkrivanje i prouavanje, suoeno je sa velikim ogranienjima i tekoama. Arheoloke sonde doprle su do neporemeenih slojeva i ostataka sakralnih graevina in situ, iz ranovizantijske epohe. Iz dubljih naslaga urbane stratigrafije, potiu izolovane iskopine koje se eventualno mogu razvrstati predmetno i hronoloki, ali bez saznanja jesu li naene na izvornim lokacijama, ili kasnijim sluajnim mjestima. Najraniji graditeljski slojevi nad zemljom potiu iz razdoblja srednjovekovne komune. Terenske analize izvrene su po graevinskim blokovima (insulama), kao elijama gradskog tkiva, u kojima su pojedinane zgrade meusobno srasle. To je bilo od posebnog znaaja na mjestima sakralnih graevina, koje su se sukcesivno transformisale putem proirenja ili redukcija, kao i kod stambenih ansambala, koji su esto narastali povezivanjem susjednih kua u prostorno-vlasnike cjeline patricija. Obavljena terenska istraivanja i analize gradnji intra muros svih insula i pojedinanih zgrada, ustanovljeno je, da je najvei broj zgrada nastao kao zbir nekoliko faza sa elementima razliite stilsko-hronoloke pripadnosti. Jednima je sauvan primarni sklop, a promijenjeni fasadni otvori ili obrada proelja, a drugima je povean broj etaa ili je poremeen unutranji raspored. Ratna razaranja i kataklizme stvorili su paralelno svojevrsnu hronologiju degra-
112
dacije. Mnoge promjene urbanog tkiva duguju svoj nastanak, ne toliko spontanom djelovanju ivota, koliko nenadanim havarijama. One su sudbinski odreivale genezu grada i ostavljale dubokog traga na njegovim graditeljskim formacijama. Njima se mogu objasniti prostorne praznine i vremenske cezure, kakve se ne zapaaju u drugim gradovima uporedive istorije, ali staloenije evolucije. Sakralne graevine Sinteza sistematskih istraivanja i ustanovljenih konzervatorskih principa, uspostavili su optimalnu ravnoteu izmeu namjeravanog i mogueg, na grupi srednjovekovnih crkava koje su obnovljene poslije zemljotresa (Katedrala Sv. Tripuna, Sv. Luka, Sv. Marija, Sv. Ana). Postavljeni cilj, da se izvede restauracija oteenih ili unitenih elemenata izvorne arhitekture, ostvaren je u znatnom stepenu. Poduhvat je temeljen na pouzdanim materijalnim ostacima i tragovima originalnih rjeenja, preostalim poslije davnih havarija. Komparativna analiza, izvornog i zateenog, nije stvarala velike dileme. Primat je dobijalo uspostavljanje integriteta prvobitnog i unikatnog, pred relativnim vrijednostima poznijeg i standardnog. Restauracija izvornog, zaustavljala se na granici koja odvaja pouzdano od hipotetinog. Zbog toga je izostala obnova pojedinih vitalnih dijelova prvobitne arhitekture. Ovakvim konzervatorskim stavovima i zahvatima dat je i trajan prilog produbljenoj spoznaji originalnih rjeenja srednjovekovnih crkava Kotora. Istovremeno, novootkrivenim podacima trajno su otklonjene neke neutemeljene tvrdnje o arhitektonskim rjeenjima pojedinih tipova sakralne arhitekture. Restauracija kulturnog integriteta u nekim sluajevima se postie ve samom eliminacijom bezvrijednih naslaga i pregradnji, ispod kojih je ouvana izvorna arhitektura. Poslije toga gotovo da nema potrebe za fizikom obnovom elemenata prvobitnog rjeenja. Izraziti primjer za to je crkva Sv. Pavla gdje je, cjelovito sauvan naos, bio ispregraen na stambene elije. Upadljiva degradacija monumentalnog prostornog rjeenja, izvedena je bez veeg razaranja zasvedenih kamenih konstrukcija. Za razliku od prethodnih crkava ovdje nema nikakvih dilema oko odnosa prema izvornom i naknadnom, kao to ne postoje vee tekoe da se pouzdano obnove oteeni dijelovi sauvanih sklopova. Najkompleksniji rezultati postignuti su na Katedrali Sv. Tripuna, gdje su otkrivene strukture izvornog rjeenja, a da pritom nisu eliminisani vitalni dijelovi posljednjih faza gradnje.
113
Uspostavljanje izvornih rjeenja struktura stambenih zgrada U sklopu obnove naslijeene arhitekture, jedan od ciljeva je bio uspostavljanje izvornih reprezentatativnih sklopova. Takvom poduhvatu stoje na putu dva ogranienja. Prvo, ini nestanak mnogih elemenata prvobitne arhitektonske obrade, osobito na ansamblima najstarijeg porijekla u stilsko - hronolokom rasponu romanika-gotika-renesansa. Drugo, prepreku postavljaju vlasnici zgrada, koji ne ele da smanje korisni prostor eliminacijom naknadnih etaa i aneksa, kojima su poremeena prvobitna rjeenja. Opseg i vrste intervencija na srednjovekovnim stambenim zgradama, uslovljeni su vrijednou arhitekture i stepenom sauvanosti izvornih rjeenja. Kod primjera gdje je znaajno graditeljsko ostvarenje zadralo originalni sklop, mogunosti promjena su dosljedno redukovane. Zahvati su mahom ogranieni na aseizmiko ojaanje konstrukcija i nove instalacije. U rasponu izmeu optimalnog i realnog, nalazi se srednje rjeenje, kojim se zadrava postojei volumen, a starije faze se istiu na proeljima, osloboenim malternih obloga. Unutranji sklop se prilagoava zahtjevima savremenog ivota. Ponegdje se pomjeraju pregradni zidovi na trase nekadanjih, posebno ako se time uspostavlja prostranost glavnih odaja originalnog sklopa. Uspostavljanje preanjih oblika, postaje mogue, samo na pojedinim dijelovima zateene strukture, gdje su izvorni elementi sauvani ispod kasnijih naslaga. Palata Drago, sanirana poslije zemljotresa, radi smetaja Zavoda za zatitu spomenika kulture Kotora, je upeatljiv primjer takvog pristupa. U njenom starijem, gotikom krilu, raspored radnih jedinica podeen je prema tradicionalnoj podjeli i poloajima originalnih fasadnih otvora. U poznijem, baroknom krilu, sauvana je cjelovitost dvorana sa drvenim tavanicama. Barokne palate sadre mnogo vie sauvanih izvornih elemenata neophodnih za pouzdanu restauraciju prvobitnih dispozicija. Palata Grgurin, podignuta poslije zemljotresa iz 1667. godine, sauvala je originalnu jedinstvenost baroknog rjeenja. Poslije neophodne sanacije, u njoj je izloena stalna postavka Pomorskog muzeja Crne Gore. Time je omogueno razgledanje jednog, od nekoliko vrijednih, enterijera, koji su mahom nepristupani javnosti. U ansamblu Pima, koji je izbjegao degradaciju poslije propasti Venecije, odrala se izvorna artikulacija prostora. Ona e biti nastavljena injenicom, da je palata u posjedu jedne porodice, koja je koristi u cjelini. Za obnovu su najpovoljniji unutranji sklopovi onih palata, gdje su promjene nastale ubaciva-njem novih pregrada ili dogradnjom aneksa, ali bez unitenja starih konstrukcija. Nasuprot ovakvoj pogodnosti, stoji prepreka zateenih funkcija i podjela, kojima su isparcelisane stare arhitektonske cjeline. Na graevinama poput palate Bizanti, gdje je poremeena izvorna struktura unutranjim pregradama i parcelacijom dvorana na vie soba, arhitektonski je lako ostvariva integracija baroknog sklopa. Kod ovog i slinih sluajeva, zahtjevi slube zatite, svojim opsegom, nadmauju planove korisnika. Enterijer Globalne terenske analize, izvrene 1980. i 1981. godine, bile su dopunjene djeliminim otkrivanjem enterijera u vrlo ogranienom broju kua. Skidanje malternih obloga i mjestimina sondiranja, dale su nove
114
podatke, vane za genezu zgrada. U mnogim kuama tek predstoji otkrivanje i ouvanje unutranjih oblika zidanih konstrukcija (kameni svodovi nad prizemljem, fragmenti plonika i elementi unitenih drvenih tavanica sa prosanim konzolama). Moe se oekivati, da buduim istraivanjima, budu pronaene zazidane nie, fragmentovana pila i niz razliitih spolija u zidovima mlaeg porijekla. Mada su esto skromni, ovakvi nalazi su veoma korisni, jer doprinose detaljnijoj i pouzdanijoj restituciji izvornih oblika mnogih profanih gradnji. Poneki od njih mogu biti restaurirani (nie, kamena pila), ili izvaeni iz zidova i postavljeni u enterijeru (spolije kamene plastike). Eksterijer Geneza mnogih istorijskih graevina, a preko njih i urbane cjeline Kotora, iitava se u velikoj mjeri na fasadama. Rijetke su stilski i hronoloki homogene zgrade. Veina je pretrpjela nekoliko pregradnji, koje su se ispoljile na fasadama kroz promjene otvora i tehnike zidanja. Fazna slojevitost esto je skrivena malternim oblogama, koje po pravilu pripadaju nekom kasnijem razdoblju. Njihovim djeliminim skidanjem u toku istraivanja, ili potpunim uklanjanjem tokom sanacije, dolo se do vanih podataka. Oni dokumentuju, da je porijeklo graevina znatno starije od dosada poznatog i, arhitektonska obrada po pravilu bogatija od zateene i neposredno sagledljivija. Stilsko-hronoloke atribucije kua, izvedene su prvenstveno na osnovu terenskih analiza fasada, zbog relativnog obilja i pristupanosti podataka koje posjeduju. Uslovi za obnovu zgrada sadre u veini sluajeva i trajno oslobaanje kamenih proelja od naknadnih malternih obloga, kojima su zarobljene preostale vitalne odrednice arhitekture. Nastojanje da se ovaj svojevrsni istorijski arhiv u kamenu, uini sagledljivim, posebno je vano u Kotoru, koji je tokom XIX I XX vijeka, pretrpio oblaganje malterom mnogih starih proelja. Novi podaci otkriveni na eksterijerima, postaju iroko pristupani optoj spoznaji i daljim prouavanjima. Takvim brojnim istorijskim i graditeljskim pojedinostima, postupno se formira realnija slika o prolosti i kulturnom potencijalu Kotora. Skidanjem malternih obloga, otkriva se razlog njihovog davnog postavljanja. One su inile masku preko starih proelja, koja su dobila otvore novih oblika i rasporeda, nerijetko na mjestima prethodnih ili izvornih. Novootkrivena slika esto sadri aglomerat tehnika, oteenja, pregradnji i spolija. Izvorno visok kvalitet klesarsko-zidarskih radova, esto je bio degradiran prepravkama i irokim namazima preko uskih spojeva klesanih kvadera. Takav manir ponovljen je i prilikom posljednje obnove, posebno na starim kuama gdje su radovi izvoeni u privatnoj reiji sa nestrunim radnicima. Najmanju mjeru potrebnih zahvata na kamenim proeljima, ini ienje oslabljenih spojnica i fugovanje, na osnovu tragova izvornih tehnika. To je postizano na zgradama gdje je obnova fasada izvoena uz precizne uslove i struni nadzor slube zatite. Od posebne vanosti, bilo je odreivanje receptura maltera za fugovanje, sa primjenom gaenog krea i mljevenog kamena uz ogranienje cementa, ili bez njega. Kvalitet i trajnost postizani su primjenom tradicionalne tehnike, briljivim nanoenjem malterne smjese, viednevnim vlaenjem i glaanjem spojnica tokom suenja i poetnog vezivanja. Vei stepen restauracije, ostvaren je na nekoliko zgrada, gdje su sauvani fragmenti
115
omoguili pouzdanu obnovu izvornih okvira otvora, vjenaca i kamene plastike. Ovakav postupak se pokazao kao efikasan, na graevinama iji su otvori bili izmijenjeni, ali je sauvano originalno zidanje okolnih dijelova fasada sa fragmentima prvobitnih okvira. Povratak izvornosti cjeline, nije izazivao dileme, jer su raniji otvori inili organski dio stilske kompozicije, a kasniji su mahom bili atipini, svedeni na fizike funkcije osvjetljavanja i provjetravanja. Na mnogim zgradama, koje su nastajale u XIX vijeku, kao potpune novogradnje, primjenjivan je mjeovit materijal u loijoj tehnici. To je iziskivalo oblaganje ravnih fasadnih polja izmeu otvora, ali takoe i okvira i vijenaca, kada su raeni od opeka. Razdvajanje ravnih i profilisanih elemenata naglaavano je i polihromijom. Kod obnova izvoenih poslije 1979. godine, zadran je opisani postupak, kao nerazdvojni element izvorne arhitektonske obrade. Restauracija eksterijera u sklopu obnove izvornog oblika, izvedena je najpotpunije na srednjovekovnim crkvama, uz primjenu izvornih materijala i tehnika, a rezultati su veinom publikovani. Izloena polazita, sa tehnologijom obnove i revitalizacije istorijskog jezgra Kotora, u znaajnoj mjeri, su primjenljiva i na tradicionalna naselja u priobalju akvatorija. Ono, to ove ini drugaijim, jeste simbioza prirode i graditeljstva, rastresitost aglomeracija, prelazni oblici ruralnog i urbanog u arhitekturi, razvijenost okunica mjeovite ekonomije, povrine kultivisanog zemljita u alternaciji sa masivima autohtone prirode. Metode aseizmikog ojaanja Poslije zemljotresa, na osnovu propisane metodologije, izvren je pregled svih zgrada, sa analizom stanja konstrukcija, kategorizacijom oteenja i procjenom sredstava potrebnih za sanaciju. Za Stari grad Kotor, formiran je poseban elaborat sa prikazom svih objekata, koji sadri sve relevantne podatke. Na zatienom podruju, najprije su izvoeni hitni sanacioni radovi, koji su sadrali aseizmika ojaanja starih kamenih struktura, prema standardnim tehnikim propisima. Ve tokom prvih realizacija, pokazalo se, da su neke metode aseizmikih ojaanja neprihvatljive, pogotovo na graevinama istorijskog znaaja i arhitektonskih kvaliteta. Jedna od primijenjenih metoda, sastojala se u izradi armirano-betonskih tavanica, sa masivnim elementima ubaenim u kamene zidove, serklaima i ugaonim stubovima. Formiranje takvog armirano-betonskog sklopa, iziskivalo je velika usjecanja i slabljenja kamenih zidova, upravo na mjestima najvee otpornosti, na uglovima sa prevezom monolitnih blokova. Matinu ulogu je, potom, preuzimao novougraeni kruti korpus. Kako su pokazala iskustva iz razliitih regiona, prilikom kasnijih zemljotresa, na tako saniranim zgradama dolazilo je do daljih oteenja kamenih zidova. To se dogaalo upravo zbog neposrednog djelovanja robusnih armirano-betonskih sklopova, koji su sami odolijevali zemljotresu, prenosei razorne sile na kamene zidove isjeene i oslabljene loim zahvatima. Drugi tehniki postupak, koji je izazvao rezerve i otpore istraivaa i konzervatora graditeljskog nasljea, jeste armirani torkret beton, kojim su oblagani kameni zidovi, fasadni sa jedne, a unutranji konstruktivni sa obje strane. Obloge su povezivane sa armiranobetonskim tavanicama. U sklopu sanacije nekoliko znaajnih sakralnih graevina, primjenjena je metoda saniranja zidanih kamenih struktura, koja je ranijih godina koriena u meunarodnoj praksi. Ona sadri kombinovan postupak injektiranja i armiranja. Ovakva metoda posjeduje veliku prednost u sanaciji kulturnih dobara, jer se njome postie ojaanje starih konstrukcija,
116
bez demontae i preziivanja, a uz ouvanje izvornog opusa zidova, lukova i svodova, time i njihovih kulturnih svojstava. 8.2.2. Stanje kulturne batine u XXI vijeku Nakon konstruktivne sanacije i opremanja infrastrukturom, koji su trajali desetak godina nakon zemljotresa, objekti profalne arhitekture privedeni su predvienim namjenama, a sakralni objekti u okviru urbane cjeline privedeni kultu. Procesom revitalizacije urbane cjeline, koji je, u najveem dijelu, zavren devedesetih godina prolog vijeka, uspostavljen je kontinuitet vjekovnog ivljenja. Posljednjih deset godina karakteriu intervencije na objektima u urbanoj cjelini Starog grada. U postupku sprovoenja urbanistikih planova definisane namjene se mijenjaju, a evidentna je pojava favorizovanja jednolinih poslovnih sadraja (ugostiteljsto, trgovina). Paralelno sa tim odvija se i proces izmjene vrste stanovanja. Ureenje javnih povrina, trgova i ulica na kojima su postavljene terase ugostiteljskih objekata, koje svojom povrinom, mobilijarom i nadstrenicama remete i ugroavaju komunikacije i vizure gradskih jezgara, predstavljaju poseban vid devastacija. Naruavanje graditeljskog nasljea nelegalno izvedenim investiconim radovima, na pojedinim objektima, ogleda se u zamjeni drvene stolarije bravarijom, zamjeni podova prizemlja od kamenih ploa drugim materijalima (keramika, laminat), instaliranju klima ureaja, satelitskih antena i drugih instalacija na fasadama. U objektima profane arhitekture u procesu revitalizacije, koja je uslijedila nakon zemljotresa, izvrene su odreene prenamjene i adaptiranja, shodno novim namjenama i savremenim nainom korienja. Spoljanji izgled objekata i fasada, uglavnom, su ouvani, ali je unutranjost izmijenjena i preoblikovana. Funkcionalno i tehniko prilagoavanje ovih objekata je u ekspanziji posljednjih 15 godina. Prilikom sanacije sakralnih ulturnih dobara, najee je saradnja vlasnika kulturnih dobara sa institucijama zatite, bila na korektnom nivou, a konzervatorsko-restauratorski radovi uraeni na visokom strunim nivou. U sluajevima, gdje je saradnja izostala prilikom obnove sakralnih objekata, nepotovanjem konzervatorskih principa i planskih dokumenata, dolo je do devastacije kulturnog dobra. Arheoloki lokaliteti jo uvijek nijesu sistematski istraeni, a samo jedan (Risanski mozaici), je turistiki valorizovan. Pojedini arheoloki lokaliteti su devastirani neovlaenim izronjavanjem (Podmorje Rta Strpakog i Rta Murovina Risan). Sistematska istraivanja obavljaju se u Risnu na ostacima antike rimske vile i na Carinama. Prvi put rekognosciranje podmorja Rta Strpakog i Rta Murovina u Risanskom zavilu, obavljeno je 2004.godine, a posljednje dvije godine u saradnji sa fondacijom RPM Nautikal sa Floride, snimljeno je podmorje Boke Kotrske i locirani podvodni arheoloki lokaliteti. Stanje kulturne batine na Podruja Kotora je rezultat uticaja razliitih faktora, naroito: Kulturna dobra, koja nijesu privedena namjeni, nalaze se u potpuno zaputenom ili ruevnom stanju i, zbog odsustva organizovane i osmiljene zatitarske aktivnosti prema njima, preputeni su neposrednom i neminovnom uticaju zuba vremena i vandalskom odnosu pojedinaca. Fizika lica, kao vlasnici kulturnih dobara, zatiti svojih objekata, sve ee pretpostavljaju komercijalne interese, pri emu kulturna svojstva i zatieni status objekata ne vide kao vrijednost i potencijal razvoja, ve kao nepotrebno ogranienje prava svojine. Struktura slube zatite i njegova kadrovska i tehnika osposobljenost nijesu adekvatni potrebama ouvanja i zatite kulturnih dobara. Dokumentacija o kulturnim dobrima, koja se nalazi kod institucija zatite, sadri znaajne nedostatke koji utiu na njenu validnost, a dokumentacija o arheolokim istraivanjima i arheolokom materijalu nije formirana, a poseban problem predstavlja to nije izvreno rekognosciranje terena i izraena Arheoloka karta Crne Gore Pri tome, neo-
117
phodno je stvoriti uslove da se dokumentaciona baza podataka radi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima, u ovoj oblasti. Neadekvatan odnos organa lokalne vlasti prema nepokretnoj kulturnoj batini ispoljava se naroito kroz proces izrade urbanistikih planova, koji ne uvaavajui principe zatite, uglavnom nameu rjeenja za legalizaciju bespravne gradnje, neprimjerene dogradnje i nadgradnje objekata, a infrastrukturna i druga razvojna rjeenja naselja sa zatienim cjelinama ili kulturnim dobrima pretpostavljaju njihovom ambijentalnom izgledu i skladu. Nadleni inspekcijski organi, ne kontroliu legalnost radova i njihovih izvoaa na kulturnim dobrima. Na zatitu pojednih kulturnih dobara, a naroito sakralnih objekata i arheolokih lokaliteta, nepovoljno utie to to nijesu odreene granice njihove zatiene okoline. Utvrivanje svojinskih prava vreno je iskljuivo na osnovu stanja prethodnog dravinskog upisa. Nepostojanje zabiljeke u evidenciji nepokretnosti da je odreeni objekat ili lokalitet kulturno dobro, negativno utie na tretman tog objekta prilikom promjene prava svojine, privoenja namjeni i preduzimanja investicionih aktivnosti. Odravanje kulturnih dobara (tekue i investiciono) primarna je obaveza njihovih vlasnika i korisnika i zasniva se na principu ostvarenih prihoda od kulturnog dobra.. Praksa, a i stanje kulturnih dobara, pokazuju da se ovo zakonsko rjeenje nije potvrdilo i da se, realno, nije moglo ni primijeniti. Ranija zakonska rjeenja u pogledu obaveze odravanja kulturnih dobara, po osnovu ostvarenih prihoda i finansiranja djelatnosti Zavoda iz dravnog Budeta, ne predstavljaju cjelinu potrebnog finansiranja ukupnog sistema zatite. Iz navedenih razloga, pored ostalog, nije zaivjelo ranije zakonsko rjeenje i obaveza da optine, odnosno njihovi nadleni organi, preuzimaju brigu o kulturnim dobrima koji se ne odravaju ili se nenamjenski koriste. Operativne nadlenosti Zavoda, a posebno obustava nelegalnih radova i radnji kojima se moe otetiti kulturno dobro i povraaj objekta u prvobitno stanje, nijesu bile ranijim propisima precizno regulisane. Zbog nedostatka inspekcijskog nadzora u oblasti zatite kulturne batine, bez specifinih ovlaenja i mjera, sistem zatite kulturne batine uskraen je za kljuni operativni i preventivni segment i podloan je devijacijama, koje su se i ostvarile. Kulturni pejza, kao posebni segment nepokretne kulturne batine, do 2010. godine Zakonom nije bio definisan i zatien. Posebnu i najveu opasnost i nadolazei problem za nepokretnu kulturnu batinu, Podruja Kotora, predstavlja sve vea i nekontrolisana urbanizacija, koja moe da ugrozi vrijednosti zbog kojih je Kotor uvrten na Listu svjetske kulturne batine. Zbog opasnosti od urbanizacije za zatieno podruje Kotora, pristupilo se i izradi Menadent plana. Uvaavajui bogatstvo pokretne kulturne batine Podruja, kao i oklonost da Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture nije raspolagao adekvatnim brojem kadrovskih kapaciteta za poslove normativne i dokumentacione zatite, moe se zakljuiti da se ne raspolae sa tanim podacima o broju i stanju pokretnih kulturnih dobara. Kako prostor za izlaganje velikog broja muzejskih predmeta jo uvijek nije obezbijeen, dio muzejskog materijala nalazi se u neuslovnim depoima, a jedan broj u Regionalnom zavodu za zatitu spomenika kulture u Kotoru. Iako je respektibilan broj arheolokih nalaza iz Risna konzerviran i spreman za prezentaciju, trenutno ne postoji prostor za njegovo izlaganje i trajnu zatitu. Najvei dio je, takoe, smjeten u neuslovnim depoima. 8.2.3. Odravanje Podruja Odravanje dijelova graditeljskog tkiva, koji su najee skloni propadanju, a samim tim i esto promjenljivi, u drugaijim drutvenim uslovima u odnosu na drutveni kontekst
118
prolosti, nosi rizik od postepenog gubljenja originalnih karakteristika pojedinih elemenata, kao i od trajnog nestajanja tradicionalnih materijala, oblika i tehnika gradnje. To se u prvom redu odnosi na krovne pokrivae, obradu spojnica na kamenim fasadama, izgled prozora i vrata kao i na poploavanje ulica i trgova, a u manjoj mjeri i na druge elemente urbanog dizajna. Stariji format primorske kanalice koja predstavlja najzastupljeniju vrstu krovnog pokrivaa u tradicionalnoj arhitekturi, zamjenjuje se kanalicom novog formata, iji se ukupan izgled u velikoj mjeri razlikuju od izgleda starih krovova, pokrivenih originalnom patiniranom kanalicom tamnocrvene boje. Nerijetko, stara kanalica se zamjenjuje srodnim pokrivaima (meridijan, meridijal i sl.), ime se unose sasvim nove vrste u istorijsko tkivo zatienog podruja, to je u suprotnosti sa konzervatorskim principima. Prilikom odravanja kamenih fasada postoji rizik od temeljitog uklanjanja originalnih spojnica od maltera ije tehnike, zajedno sa tehnikama obrade kamenih blokova i nainom zidanja, sadre podatke o porijeklu i genezi graevina, neophodne za datovanje. Stoga se u praksi preporuuje zadravanje zdravih originalnih spojnica i dopuna na mjestima oteenja. Za recepture maltera preporuuju se produni malteri, tonski prilagoeni boji originalnog patiniranog maltera. Za odravanje zaputenih kamenih fasada preporuuje se pranje mlazom vode pod pritiskom i premazivanje zatitnim sredstvima,uz provjeru da li se sa njihovim nanoenjem stvara tanki sjajni film, to se iskljuuje. Takoe, se iskljuuje i tokovanje kamena, kao vid obnove fasada, jer se na taj nain gube podaci o originalnoj obradi kamena. Kod odravanja vrata i prozora u tradicionalnoj arhitekturi preporuuje se uvanje zdrave stolarije uz potrebne konzervatorske intervencije i bojenje, po uzoru na originalne boje za koje se ispitivanjem utvruje da su prvobitne. U konzervatorskim smjernicama za odravanje graevina iskljuuje se upotreba plastificirane stolarije vrata i prozora. Meutim, mnogi vlasnici ignoriu ta uputstva i originalnu drvenu stolariju zamjenjuju ovim savremenim proizvodom, navodei njegove tehnoloke karakteristike, kao primarne u odnosu na karakteristike originalne stolarije, koje ine jednu graevinu kulturnim dobrom. Kotorsko podruje se istie raznovrsnou i kvalitetom kamenih plonika, ije odravanje je i ovdje kao i u drugim podrujima predmet zajednike brige. Plonici u Kotoru su izraivani od kamena krenjakog sastava, koji se tokom niza vijekova vadio u kamenolomu urii iznad Kamenara. Ovaj kamen je vrlo pogodan za obradu, a nijansiran je u crvenoj, sivkastoj i oker boji. Dekorativni slogovi plonika ovog podruja se razlikuju meu sobom, ali najvie ih ima geometrijskih. Kameni plonici predstavljaju veoma znaajno svojstvo urbane arhitekture i kulture, stoga se njihovoj obnovi poklanja posebna panja, nastojanjem da se prilikom popravki ili zamjene oteenih partija sve njihove karakteristike zadre. O odravanju javnih povrina zatienog podruja stara se Javno komunalno preduzee Kotor. Sakupljanje otpada vri se u kontejnerima, rasporeenim na nekoliko punktova u Starom gradu Kotoru, Perastu i Risnu, kao i na punktovima du priobalnog puta i na drugim mjestima u ostalim naseljima. Komunalni otpad se, do prije dvije godine, doponovao na privremenu sanitarnu deponijuLovanja ( za Optine Kotor, Tivat i Budva), van zatienog podruja, i od tada dravni i lokalni organi preduzimaju aktivnosti na pronalaenju adekvatne lokacije za tu namjenu. Javno komunalno preduzee posjeduje komunalna vozila kompaktore za skupljanje i transport otpada, kao i vozila za ienje ulica sa vakum sistemom. Kontejneri najee naruavaju ambijentalne i arhitektonske vrijednosti prostora, jer su postavljeni na istaknutim lokacijama, u istorijskim gradovima, pored puteva i na obali mora. Komunalnim odravanjem nisu obuhvaeni kompleksi kao to su kotorska tvrava, istoni dio grada (prema brdu), tvrava Sv. Kria u Perastu i niz drugih znaajnih lokaliteta.
119
Podruje Kotora zahtijeva bolje odravanje komunalne higijene i u pogledu ienja, naina odlaganja i transporta, kao i proirenje zona odravanja na kompletno zatieno podruje. Posebno je vano da se kontejneri dislociraju iz starih urbanih cjelina, na manje vidna mjesta, to je neophodno primjeniti i za ostala naselja zatienog podruja.
8.3. STANJE PRIRODNE SREDINE U ZATIENOM PODRUJU

Podruje Kotorsko-risanskog zaliva predstavlja niz veoma osjetljivih ekosistema, gdje je veoma izraen antropogeni faktor. Na kvalitet prirodnih vrijednosti utie gotovo svaka intervencija u prostoru i mnoge vrste ljudskih djelatnosti, koje sa sobom nose opasnosti po ekosistem mora i kopna. 8.3.1. Kvalitet vazduha Na podruju Crnogorskog primorja, a samim tim i na zatienom podruju, nema veih zagaivaa vazduha. Lokalno zagaenje, u najveoj mjeri, potie od saobraaja. On je najdinaminiji u ljetnjoj sezoni i nepovoljni efekti se mogu osjetiti na malom prostoru, uz frekventne saobraajnice i u gradskim jezgrima. Kontrola kvaliteta vazduha u Kotoru vrena je od strane Centra za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore, na lokaciji Luka kapetanija, Institut za biologiju mora i Riva, u periodu od 1999.-2009. godine. Stacionarna stanica za mjerenje imisije osnovnih i specifinih zagaujuih materija u Kotoru, je tokom 2009. godine, locirana u krugu Instituta za biologiju mora. Rezultati navedenih mjerenja osnovnih i specifinih zagaujuih materija pokazali su prisustvo zagaivaa ispod zakonom propisanih normi, odnosno da je vazduh u Kotoru dobrog kvaliteta, sa izuzetkom kotorske Rive i to samo u picu turistike sezone. 8.3.2. Kvalitet zemljita Resorno ministarstvo za zatitu ivotne sredine je u posljednjih 7 godina, sprovelo Program ispitivanja tetnih materija na lokacijama koje su najvie izloene zagaivanju. Na osnovu rezultata dobijenih analizom 40 parametara, konstatovano je stanje zemljita, sa aspekta prisustva opasnih i tetnih materija. Na podruju optine Kotor, analizirano je zemljite na 10 lokacija, iji rezultati pokazuju da je zagaenost zemljita u granicama dozvoljenog, izuzev prostora pored manjih komunalnih deponija i u blizini najprometnijih saobraajnica. 8.3.3. Kvalitet vode U veem dijelu godine (8-9 mjeseci) lokalna izvorita na podruju Optine su dovoljne izdanosti i dobrog kvaliteta vode za pie. Meutim, stanje infrastrukturnih objekata i ureaja za vodosnabdijevanje, koji su najveim dijelom izgraeni prije 30-40 godina, je, uglavnom, nezadovoljavajue, to prouzrokuje gubitak velikih koliina vode u sistemima. Pored toga, u Kotoru, ve nekoliko decenija, postoji prirodni fenomen, povlaenja izvorita kurda, to prouzrokuje ulivanje morske vode u sistem za vodosnabdijevanje. Ova pojava je u zimskom periodu kratkotrajna, ali je posebno izraena u ljetnjem periodu, naroito kod duih sunih perioda, kada prouzrokuje velike probleme stanovnitvu i ukupnoj komunalnoj infrastrukturi. Prikljuivanjem kotorskog vodovodnog sistema na izgraeni sistem Regionalnog vodovoda za crnogorsko primorje, avgusta 2010. godine, stvoreni su uslovi za obezbjeenje nedostajuih koliina vode dobrog kvaliteta , u kritinom ljetnjem periodu.
120
U cilju osiguranja kvalitetne i sanitarno ispravne vode za pie, na svim lokalnim izvoritima ugraena je adekvatna oprema za kontrolisano hlorisanje, a formirane su i sanitarne zone, to e uz planiranu obnovu i sanaciju sistema vodosnabdijevanja, omoguiti lokalnom stanovnitvu, posjetiocima i turistima redovno snabdjevanje vodom dobrog kvaliteta. 8.3.4. Kvalitet kupalita Kako su pjeane plae rijetke na podruju Optine Kotor, kupalini prostor se nadomjeuje korienjem ponti i mandraa, koji su izvorno imali funkciju veza i zaklona, za barke i brodice. Jedna od djelatnosti Javnog preduzea Morsko dobro, je unaprijeenje kvaliteta organizacije i usluga na ureenim kupalitima i za dio djelimino ureenih kupalita obezbijedi svu neophodnu infrastrukturu, koja zadovoljava potrebe turista. Meutim, imajui u vidu specifinost izgraene obale u Kotorsko-risanskom zalivu (ponte i mandrai), od kojih veliki broj ima i svoju kulturno istorijsku vrijednost, to se ova infrastruktura mora zadrati u svom autentinom i originalnom obliku. Neizgraeni dijelovi obale (Kostanjica, dio izmeu Perasta i Risna i dio Risna i Perasta) predstavljaju stjenovito - kamenitu obalu, sa velikim brojem podvodnih izvora, i kao takvi su vrijednost biodiverziteta akvatorija, pa zbog toga na ovim potezima ne bi trebalo ureivati kupalita, ve zadrati njihovo korienje u izvornom divljem obliku. 8.3.5. Zagaenja prirodne sredine a) Zagaenje bukom
Ispitivanja zagaenja bukom u Crnoj Gori vre se u kontinuitetu od 2004. godine, ali u Informaciji o stanju ivotne sredine nema podataka o zagaenju bukom na konkretnim lokacijama u optini Kotor. Meutim, evidentno je, tokom ljetnje sezone u posljednjih nekoliko godina, da je nivo buke ispred ugostiteljskih objekata i na plaama, u skoro svim primorskim optinama, prelazio maksimalno dozvoljene granice. b) Zagaenje mora
Kvalitet morske vode u akvatorijumu Kotorsko-risanskog zaliva, kontrolie i prati Javno preduzee za upravljanje morskim dobrom, od 1996.godine, na vie od 10 lokacija. Na svim lokacijama, shodno vaeim propisima, analizirani su parametri morske vode i to: mikrobioloki-ukupne koliformne bakterije (TC/100ml) i fekalne koliformne bakterije (FC/100ml); fiziko-hemijski - temperatura, salinitet, gustina, koncentracija kiseonika, zasienje kiseonikom, koncentracija vodonikovih jona (pH), providnost mora, boja mora, mineralna ulja i tragovi masnoe i plivajui vrsti otpad. Prema analizama raenim u ljeto 2010. godine, morska voda, na mjernim mjestima na podruju Optine Kotor, je uglavnom zadovoljavajueg kvaliteta za kupanje i rekreaciju (II klasa), osim povremeno na nekim lokacijama (kupalite hotela Amfora u Orahovcu, Pirate bar u Perastu, Alibaba Sv. Matija u Dobroti). Glavni uzrok zagaenja je nerijeen problem isputanja kanalizacije u more, gdje usljed spore cirkulacije vode, dolazi do razvoja bakterija i pojave eutrofikacije. Nastavkom, odnosno zavretkom investicionih poslova na aktiviranju kanalizacionog sistema Kotor-Trate, na koji se vri prikljuak svih otpadnih voda iz Kotorsko-risanskog zaliva, otklonie se rizik od zagaenja mora otpadnim vodama. Meutim, proces antropogene eutrofikacije (obogaivanja mora hranljivim solima djelovanjem ovjekovih aktivnosti sa kopna), je danas generalno jedan od najeih faktora zagaivanja priobalnog mora. Posljedice antropogene eutrofikacije su: poveanje organske
121
produkcije, promjene u sastavu i odnosima meu vrstama u planktonu i bentosu, smanjenje providnosti, promjena boje mora, trend opadanja kiseonika u slojevima pri dnu, uz istovremeno poveanje kiseonika na dubinama, kao i pojava uestalih cvjetanja fitoplanktona. Bokokotorski zaliv je veoma osjetljivo podruje sa aspekta antropogene eutrofikacije, a naroito je ugroen njegov najplii dio - Kotorski zaliv. S tim u vezi, ovom problemu se treba posvetiti vrlo ozbiljno, te se iz tih razloga i poeo realizovati program monitoringa mora, koji Institit za biologiju mora u saradnji sa Centrom za ekotoksikoloka ispitivanja, radi za potrebe Agencije za zatitu ivotne sredine. Takoe, u pripremi je projekat evidentiranja liste zagaivaa u Zalivu, to e pomoi da se navedeni problemi sistematski i trajno rijee.
8.4. INFRASTRUKURA ZATIENOG PODRUJA

Znaajan segment u ouvanju, zatiti i daljem razvoju jednog podruja jeste njegova infrastrukturna opremljenost. Ona stvara osnovne preduslove za normalan ivot svake sredine, pa se esto pojavljuje kao limitirajui ili pak temeljni faktor za budui razvoj. Infrastruktura je najee polazite i opredjeljujui element za sva planiranja u prostoru, polazite razvojnih planova i projekata. 8.4.1. Komunalna infrastruktura zatienog podruja 8.4.1.1.Vodosnabdijevanje Vodosnabdijevanje na podruju Optine Kotor povjereno je Javnom preduzeu Vodovod i kanalizacija, koje je uspjelo da uz pomo osnivaa i investicionih aktivnosti obezbjedi, uglavnom, uredno snabdjevanje potroaa prikljuenih na vodovodni sistem, tokom cijele godine. Glavna izvorita su: Izvorite kurda predstavlja najvanije izvorite, zato to u najveem dijelu godine ima dovoljne koliine vode, a izvorite se nalazi u neposrednoj blizini Starog grada. Kvalitet vode je dobar, osim u ljetnjem periodu, kada voda zaslani. Izvorite u tunelu Vrmac se nalazi u neposrednoj blizini naselja kaljari, koje je do prole godine funkcionisalo sa privremenim, tehniki neuslovnim sistemom preuzimanja vode. Tokom 2010. godine, ovo izvorite je opremljeno savremenom opremom i crpnom stanicom, koja omoguava kontrolu i preuzimanje vode iz sistema Regionalnog vodovoda. Izvorita u Orahovcu je sezonskog karaktera sa varijabilnim kvalitetom vode, ali veoma znaajno za ljetni period kada zaslani izvorite kurda, nakon ega se na ovom izvoritu pojavljuje znatna koliina pitke vode. Na izvoritu je, 2006. godine, izgraena crpna stanica sa pet novih pumpnih agregata, sa pripadajuom savremenom opremom. Izvorite Spila u Risnu ima promjenljivu izdanost i kvalitet vode, zbog ega se voda sa ovog izvorita povremeno koristi. Na izvoritu je ugraena crpna stanica sa pripadajuom opremom za regulaciju i hlorisanje. Gornjegrbaljska izvorita - Ponikve i Simi su dva odvojena izvorita, kaptirana prije vie od 100 godina. S obzirom da se nalaze se na relativno velikim visinama, voda se do potroaa transportuje gravitaciono. Ovim izvorima gravitira ruralno podruje, tako da se voda uglavnom koristi za snabdijevanje ovih naselja, osim zimi, kada se viak vode gravitaciono dovodi do gornjih kaljara, Vidikovca, Prica, Kava i Privredne zone. Pored navedenih izvorita i crpnih stanica vodovodni sistem raspolae i sa 4 prepumpne stanice i to: rezervoara kaljari, Sveta Vraa, Risan i Morinj.
122
8.4.1.2. Otpadne vode Prema usvojenom konceptu, od prije 20-ak godina planirano je da se sve otpadne vode, sa obje strane Kotorsko- risanskog zaliva, sakupe u crpnu stanicu Kotor, koja je locirana u kaljarima, a preko nje u sistem za odvoenje otpadnih voda Kotor Trate. Ovaj sistem omoguava odvoenje otpadnih voda daleko od naselja zatienog podruja. Meutim, iako je izgraen krajem 90-ih godina XX vijeka, sistem funkcionie samo u pojedinim dijelovima podruja. Kako se gotovo sva industrija, koja je godinama bila skoncentrisana u najuem dijelu Zaliva, premjestila van zatienog podruja, to je i problem isputanja industrijskih otpadnih voda uklonjen, ali ne i zagaenje otpadnim vodama iz drugih izvora. Zbog toga je realizacija nevedenog koncepta za odvoenje otpadnih voda iz zaliva od izuzetne vanosti za poboljanje kvaliteta ivota i graana i posjetilaca. Odvoenje otpadnih voda iz Kotorsko-risanskog zaliva predvia se sljedeim planiranim rjeenjima, koja se fazno realizaciju: - Otpadne vode sa poteza Orahovac-Ljuta-Dobrota-Stari grad-kaljariMuo-Pranj i Stoliv, posredstvom prepumpnih stanica, dovode na glavnu kanalizacionu crpnu stanicu u kaljarima, odakle se otpremaju u otvoreno more. U skladu sa tim, izgraen je i stavljen u funkciju kanalizacioni sistem na potezu Auto-kamp Dobrota prema Starom gradu, najvei dio donjeg dijela Starog grada, podruje kaljara, na potezu od Doma kulture- Rakita- Novog naselja. - Naredne godine realizovae se, ve ugovoreno, planirano proirenje kanalizacionog sistema od Auto-kampa do Sv.Stasija, sanacija sekundarne kanalizacione mree od Tabaine do Auto-kampa, izgradnja sistema na potezu Peluzica-Muo-Stoliv, dok e se otpadne vode Perasta i Risna preiavati u lokalnom autonomnom sistemu. - Sljedea faza e obuhvatiti izgradnju zajednikog postrojenja, na prostoru Solila, za preradu otpadnih voda za Optine Kotor i Tivat 8.4.2. Elektroenergetska infrastruktura Zatieno podruje Kotora je pokriveno elektroenergetskom mreom. Meutim razne neracionalnosti u korienju elektrine energije i niska energetska efikasnost postojeih ureaja, kao i este vremenske nepogode, oteavaju elektroenergetsku situaciju. Iz tih razloga, u toku godine vrlo esto se deavaju prekidi u snabdijevanju elektrinom energijom, ime su najvie pogoena naselja Muo i Pranj. Problem energetike vie nije samo problem energetskih potencijala, njihove eksploatacije, transformacije i korienja, ve i meusobne zavisnosti izmeu tri E: (Energetike, Ekologije i Ekonomije). Zato su danas EEE u Crnoj Gori, kao u ostalom i na najirem meunarodnom planu, postali jedan od najbitnijih, jedinstvenih i viedimenzionalnih problema razvoja. Tome treba dodati i probleme sa prenosnom mreom (konfiguracija terena, este vremenske nepogode, dotrajalost i slaba propusna mo vodova na nekim podrujima koji uzrokuju este kvarove i ispade iz sistema). Elektronergetsku infrastrukturu je potrebno razvijati kroz funkcionalno i prostorno objedinjene sisteme: proizvodnja elektrine energije, prenos, transformacija i distribucija, i dr. Sve planove i druge razvojne dokumente u ovoj oblasti treba praviti polazei od saznanja o tome da Crna Gora raspolae ogranienim energetskim resursima, te da korienje treba da bude racionalno i efikasno. Prioritet ima obnavljanje, rehabilitacija i osavremenjavanje i ekoloka sanacija postojeih postrojenja, uvoenjem savremenih tehnolokih, proizvodnih, prenosnih i distributivnih sistema u ovoj oblasti, sa ciljem da se sistem prilagodi potrebama privrede i domainstava.
123
Pri obnavljanju i unapreenju uvog sistema neophodno je elektroenergetsku infrastrukturu udruivati sa drugim infrastrukturnim koridorima. Na Podruju Kotora, prednost treba dati kablovskim vodovima. Sa usvajanjem novih tehnologija na podruju prenosa i distribucije elektrine energije, treba maksimalno iskoristiti postojee trase i infrastrukturne koridore, a nove planirati tamo gdje nema drugih moguih rjeenja. Prilikom planiranja svih intervencija na unaprijeenju stanja u ovoj oblasti potrebno je primjeniti principe za poveanje energetske efikasnosti, sa uvoenjem energetskog menadmenta, kao i intezivirati korienje obnovljivih izvora energije. Pritom, sve navedene mjere unaprijeenja stanja potrebno je uskladiti sa konzervatorskim naelima zatite i ouvanja pejzanih i arhitektonsko-ambijetalnih vrijednosti zatienog podruja. 8.4.3.Telekomunikaciona infrastruktura Djelatnost telekomunikacija obavljaju javni telekomunikacioni sistemi, dvije regulatorne agencije (Agencija za telekomunikacije i Agencija za radio-difuziju) i Pota Crne Gore, u oblasti: - Fiksne telefonije (jedan operator) - Mobilne telefonije (tri operatera:Telenor, T-mobile i M:tel) - Radio-difuzije (javni servisi i privatni emiteri) - Internet (postoji dominantni operator) i funkcionalni telekomunikacioni sistemi Povezivanje svih mrenih grupa oslanja se na fiber-optiku infrastrukturu, koja je izuzetno kvalitetan i pouzdan transmisioni sistem, sa postojanjem velikih rezervi za dalje proirenje kapaciteta, a to je ostvarivo intervencijom samo na perifernoj opremi. Takoe, na toj osnovi ostvarene su veze sa zemljama u okruenju, Srbijom, Bosnom i Hercegovinom, Hrvatskom i Albanijom. Interkonekcioni kapaciteti prema operatorima mobilne telefonije i prema telekomunikacionim resursima EPCG, takoe, su realizovani na bazi fiber-optikih kablova i potpuno su usaglaeni sa aktuelnim zahtjevima. Veina lokalnih mrea realizovana je u proteklih desetak godina na bazi savremenih bakarnih kablova. Trenutno postoje tri operatora mobilne telefonije (Telenor, T-mobile i M:tel). Operatori imaju sline karakteristike u pogledu broja korisnika i strukture mobilne telefonije. Dominantni internet provajder je T-com. Internet se oslanja se na transmisionu infrastrukturu Telekoma CG, a raspoloiv je i beini pristup Internetu. Radio-difuzni centar vri usluge prenosa i distribucije signala radija i TV za potrebe Javnog servisa RTV CrneGore. Potanski i telegrafski saobraaj vri Pota Crne Gore, a karakterie ga dobro razvijena mrea, dobra informatika podrka i dominantna uloga i uee na tritu potanskih i srodnih usluga. 8.4.4. Saobraajna infrastruktura Jedan od velikih izazova sa kojima se susree zatieno podruje i koji zahtijeva dugorono rjeenje predstavlja problem saobraaja i transporta u granicama Prirodno i kulturno-istorijskog podruja Kotora. Pitanje saobraajnog koncepta unutar zatienog podruja se, zbog prirode infrastrukturnih sistema, ne moe posmatrati izolovan i nezavisno od regionalnog, dravnog i meunarodnog nivoa. Postojei saobraajni podsistemi u Crnoj Gori razvijali su se nezavisno, tako da sada funkcioniu manje ili vie nezavisno. Naime, u postojeem stanju razliiti saobraajni podsistemi ne funkcioniu u cjelini kao jedinstven transportni sistem sa tehniko-tehnolokog i organizacionog aspekta. Pozitivni izuzetak ini tehnoloka povezanost razliitih vidova transporta u morskim lukama.
124
Generalni okvir za formulisanje i sprovoenje saobraajne politike u Crnoj Gori je tenja da se ostvari dobra prohodnost, uz to manju povredu prostora, smanjivanje negativnih uticaja saobraaja na ivotnu sredinu i poveanje bezbjednosti. Strategijom razvoja saobraaja Crne Gore meu 25 prioritetnih projekata predvidjena je izgradnja Jadransko-Jonskog autoputa, kao naina ukljuivanja Crne Gore u TEN-T mreu. Ovim projektom predvia se rekonstrukcija Jadranske magistrale, izgradnja zaobilaznica oko gradova na Jadranskoj magistrali, izgradnja treih traka i sanacija. Plovni putevi, prekomorski, obalni i luki u obalnom pojasu u Bokotorskom zaliva, imaju ukupnu duinu od 16 Nm (29,6 km). Za obezbjeenje i funkcionisanje plovnih puteva u Zalivu postoji niz infrastrukturnih objekata. U smislu izgraenosti luke infrastrukture, vrste i nivoa pruanja usluga, izgraena luko-operativna obala se moe kategorisati na sljedei nain: ponte, mandrai, privezita, marine i luke. Na podruju Kotorsko-risanskog zaliva, karakteristine su ponte, mandrai i privezita, tradicionalni objekti za pristajanje i vezivanje, uglavnom manjih amaca. Ponte su prostori na izgraenoj obali koji slue za izvlaenje ribarskih mrea. U odnosu na podruje cijele Crnogorske obale, ponte su uglavnom zastupljene u Boki Kotorskoj. Sluba zatite kulturnih dobara i postojea planska dokumentacija, preporuuju njihovo ouvanje u izvornom obliku. Mandrai su vjetaki ograeni dijelovi mora, koji svojom povrinom i dubinom akvatorija omoguavaju vez i zatitu od nevremena plovilima, koji ih dimenzijama i gazom mogu koristiti. Nainom gradnje i materijalom korienim za gradnju (kamen) predstavljaju specifinu ambijentalno-arhitektonsku karakteristiku Boke Kotorske u kojoj su gotovo iskljuivo zastupljeni. Privezita u odnosu na ukupnu duinu Crnogorske obale iskazuju visoku prostornu koncentraciju u zalivu Boke Kotorske (oko 90% ukupne privezine obale). U zatienom podruju aktivna su pristanita Sv. Matija, Orahovac, Perast, Risan, Stoliv, Pranj i Muo i privezite u Risnu. Na prostoru akvatorija zatienog podruja postoje dvije, ve izgraene, marine: Luka Kotor i Kordi u Pranju, a planirana je izgradnja nove marine kapaciteta 150 vezova, na potezu Fjord- Peluzica. Aktiviranjem kratkih pomorskih linija redovnog saobraaja podigla bi se upotrebna vrijednost ovih pristanita i umanjila saobraajna guva i problem parkinga, posebno u ljetnjim mjesecima. Povezivanje lokaliteta na Podruju Kotora, integracija jedinstvenog turistikog proizvoda i ekonomski efekti, koji bi logino proistekli iz navedenog, bila bi mogua afirmacijom lokalne plovidbe. To bi istovremeno znailo i oivljavanje i ukljuivanje zapostavljenih tradicionalnih resursa u turistiku ponudu, kao i lokalnog stanovnitva, koje mora biti nosilac razvoja turizma u destinaciji. Aerodrom Tivat ima poletno-sletnu stazu duine 2500m, irine 45m. Osnovna staza je iroka 150m i njeno proirenje na 300 m nije mogue zbog ve izgraenih objekata u pristaninom dijelu aerodroma (putnika zgrada, kontrolni toranj, itd.). Da bi se perspektivno rijeio problem odgovarajue irine osnovne staze, predloena je izgradnja nove poletno-sletne staze, koja bi bila dovoljno udaljena od objekata. Broj putnika na aerodromu Tivat je u posljednje tri godine u konstantnom porastu. Ovaj aerodrom je, zbog svoje blizine (oko 4 km), Podruju Kotora veoma znaajan za unaprijeenje i razvoj podruja, a posebno s aspekta obezbjeenja uslova za razvoj turizma, na ovoj turistikoj destinaciji. Zbog injenice, da je postojea glavna drumska saobraajnica (jadranska magistrala E65) kroz zatieno podruje projektovana i graena na saobraajnom konceptu od prije skoro jednog vijeka znaajnije mjere za unaprjeenje saobraajnog koncepta pokazale su se kao neminovnost, uz potovanje jednog od snovnih ciljeva stratekog razvoja saobraajnog sistema minimiziranje negativnog uticaja razvoja transporta i saobraajne infrastrukture na ivotnu sredinu i drutvo ukupno.
125
Prije razmatranja planova za budui saobraajni koncept u Boko-Kotorskom zalivu potrebno je istai da se i postojei saobraajni koncept (lokalne saobraajnice i Jadranska magistrala E65) moe ocjeniti kao neadekvatan sa aspekta ouvanja vrijednosti prirodnokulturno istorijskog regiona Kotora. Velika koncentracija vozila (posebno u ljetnjim mjesecima) i redovne guve na Jadranskoj magistrali, koja prolazi du zidina starih gradova Kotora i Perasta, ve sada direktno i indirektno ugroavaju kulturnoprirodne vrijednosti bilo emisijama buke, tetnih gasova i vibracija putnikog i teretnog saobraaja bilo sve uestalijim i neminovnim parcijalnim intervencijama na saniranju postojee putne mree (dodatna proirenja puta, novi potporni zidovi i sl.) Sadanji saobraajni planovi Crne Gore dokumentovani su u Prostornom planu CrneGore do 2020. godine, koji, izmeu ostalog, prikazuje obimne infrastrukturne mjere za izgradnju, proirenje i rekonstrukciju putnog sistema Crne Gore. Jedan od velikih izazova pri njegovoj izradi bilo je utvrivanje koncepta saobraaja i transporta u granicama priprodno i kulturno istorijskog podruja Kotora. U okviru razvojnih planova Crne Gore Jadransko-Jonski autoput (JJA) je od stratekog znaaja,kako sa ekonomskog i socijalnog aspekta, tako i sa aspekta visokostandardne drumske povezanosti Crne Gore sa zemljama u okruenju. Trasa JJA od Trsta do Klamate u duini od 1500 km prolazi kroz Italiju, Sloveniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Albaniju i Grku, povezujui svih 7 zemalja Jadransko- Jonske inicijative (JJI), koje su zainteresovane za realizaciju ovog projekta. Predloena trasa kroz Crnu Goru, ide uglavnom brdsko planinskim krajem, veoma malo naseljenim, uglavnom dravnim zemljitem to je sa stanovita eksproprijacije veoma povoljno. Takoe, Prostornim planom Crne Gore do 2020 godine, ako i Strategijom razvoja saobraaja Crne Gore predviena je izgradnja Brze saobraajnice du crnogorskog primorja, od granice sa Republikom Hrvatskom do granice sa Republikom Albanijom u duini od 110 km. Planirana brza saobraajnica ima za cilj da prihvati kako tranzitni-teretni saobraa, kako iz Bokokotorskog zaliva tako i iz ostalih gradova na crnogorskom primorju. Osim to bi poboljala lokalnu povezanost, omoguila bi savremen, kontinuiran i ekonomian saobraaj gravitirajuih podruja za putnike i robu, servisirala bi potrebe turizma, izmjestila bi postojee tokove iz primorskih gradova obilazei ih i imala bi znaajne pozitivne efekte u zatiti okoline. Tek sa izgradnjom savremenih saobraajnica valorizovae se turistiki potencijali crnogorske obale, a samim tim i Kotora. Planirani prelaz preko Bokokotorskog zaliva dobija u tom planskom projektu kljunu funkciju, jer treba da omogui direktan prelazak Tjesnaca Verige u pravcu Sjever-Jug koji je potreban u okviru ovog planskog projekta. U okviru projekta Brze saobraajnice neophodno je rijeiti prelaz preko Bokokotorskog zaliva-varijantno rjeenje tunela ili mosta, u skladu sa Zakljukom Vlade Crne Gore br. 03-2385 od 01.04.2010. godine, shodno preporukama Studije vizuelnog uticaja mosta Verige na bokokotorski zaliv. Za sam postojei glavni obalni put E 65, Jadranska magistrala, predviene su mjere saniranja, Izmeu ostalog je, u okviru tih mjera, planirana i obilaznica Kotora koja ide od tunela Vrmac preko naselja kaljari, preko Starog grada Kotora i izvorita rijeke kurde i preko naselja Dobrote do rijeke Ljute. Utvrena trasa obilaznice ide iznad Dobrote obroncima tamonjih planinskih masiva. Predvien je tunel ispod istorijskog utvrenja Kotora u visini centra grada Kotora, koji za cilj ima stvaranje kratkog spajanja u pravcu tunela Vrmac, kao i da omogui planirano prikljuenje na obalni put koji vodi od Tivta do Budve. Budui da je utvrena trasa zaobilaznice ocijenjena kao prijetnja univerzalnim vrijednostima Podruja Kotora neophodna je dodatna analiza trase. Prilikom razmatranja saobraajnih koncepta na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou, Podruje Kotora mora imati izdvojen status, od generalno predloenog, te da se u procesu planiranja i izrade projektne dokumentacije za saobraajnu infrastruk-
126
turu moraju ispitati i uvaiti sve mogue alternative, koje omoguuju smanjenje uticaja na univerzalne vrijednosti, to do sada, nije bio sluaj.
8.5. TURIZAM
Karakter turistikog prometa Kotora, njegove turistike ponude, ilustruju sljedei statistiki podaci. Crnu Goru je, prema podacima Republikog zavoda za statistiku MONSTAT, 2009. godine, posjetilo 1.207.694 turista, od ega 1.044.014 ili 88,66% stranih, koji su ostvarili 7.552.006 noenja, od ega strani gosti 88,66%. Prosjean boravak turista iznosio je 6,25 dana. Kotor je 2009. godine posjetilo 54.887 turista, od ega 50.206 stranih, ili 91,47%, to je 4,83% vie od prosjeka Crne Gore. Ostvareni broj noenja iznosio je 316.130, od ega su 299.596 noenja ostvarili inostrani turisti, to je za 6,16% vie od prosjeka u Crnoj Gori. Prosjean boravak turista u Kotoru iznosi 6,25 dana, koliko i na nivou Crne Gore. Uee turista u prometu Crne Gore iznosi 4,54% a njihovih noenja 4,18%. Razloge relativno malom ueu Kotora u turistikom prometu Crne Gore treba traiti u specifinosti karaktera ponude i veliini segmenta turista zainteresovanih za nju, ali i nedostatku odgovarajuih smjetajnih kapaciteta, prije svega hotelskih. Za rast turistikog prometa, postojeih 20 hotela (18 manjih i 2 vea) sa 1.425 leajeva i 2.420 kreveta u registrovanom privatnom smjetaju, koliko ih ima na podruju Optine, nisu dovoljni za razvoj turizma. Izostavljen je znaajan receptivni potencijal, koji bi se mogao osposobiti adaptacijom starih kamenih kua u naseljima du razuene obale i smjetajem u domainstvima, a koji bi obezbjeivao jedan poseban kvalitet u smislu promovisanja etnosocijalnih vrijednosti prostora, kao nezamjenljivog u promovisanju kulturnog turizma. To je ansa za afirmaciju porodinog biznisa i aktivno ukljuivanje lokalnog stanovnitva. Specifinost Kotora jeste razvoj nautikog turizma, kruzinga i jahtinga, koji biljei stalni uspon. Tako je u kotorsku luku, 2010.godine uplovilo 309 kruzera sa 145.185 uesnika. Iste godine je u ovoj luci boravilo 1.018 jahti sa 5.007 korisnika. Navedeni vidovi turizma produili su turistiku sezonu na period mart novembar, to je jo jedna specifinost turizma Kotora. Kroz izletnike programe, tokom 2010. godine, Kotor je posjetilo 200.850 posjetilaca, to je za 26% vie u odnosu na 2009. godinu. 8.5.1. Menadment u turizmu Prvi zahtjev upravljanja zatienim podrujem je zatita njegovih kulturnih dobara koja imaju poseban drutveni interes. Kada se ovaj zahtjev ispuni, zatieno podruje se moe koristiti kroz turistiku valorizaciju. Turizam je dinamina grana privrede i njegov razvoj je neophodno planirati tako da kapaciteti zatienog podruja i njegove infrastrukture ne budu prekoraeni. Da bi se ostvarili ciljevi odrivog turizma, koji moe da bude pouzdani oslonac lokalnog razvoja, potrebno je paljivo planirati i pri planiranju uzeti u obzir sljedee aspekte: potrebe lokalnog stanovnitva, potrebe turista i posjetilaca, marketing, menadment posjeta. Potrebe lokalnog stanovnitva Pored poveanog broja radnih mjesta i ekonomskog prosperiteta lokalne zajednice, poveani broj turista nosi sa sobom znatne negativne uticaje. S obzirom na to, da je jedan od imperativa u ouvanju vrijednosti zatienog podruja i ouvanje tradicionalnog naina ivota lokalnog stanovnitva, treba im pri planiranju menadmenta posjeta dati prednost. To se prije svega odnosi na saobraajni pristup stambenim zonama, poslovnim objektima u kojima su zaposleni, trgovinskim mjestima, servisima, parkinzima, kupalitima. Takoe, lokalno stanovnitvo, ne smije biti ugroeno
127
prekomjernom bukom, zagaenjima mora i vazduha. Ovo se odnosi na stanovnike svih naselja zatienog podruja, a naroito na stanovnike Starog grada Kotora i Perasta. Potrebe turista i posjetilaca Zadovoljavanje potreba turista i posjetilaca odnosi se prije svega na adekvatan smjetaj, saobraajni transport, parkiralita, raznolikost ponude ugostiteljskih objekata, raznovrsnu ponudu trgovinskih radnji, komunalnom higijenom, komunalnim redom, adekvatnim kupalitima, kvalitetom morske vode i raznovrsnim zabavnim i rekreativnim programima. Saradnja sa ekspertima za turizam iz drugih podruja Svjetske batine, posjete, prezentacija i marketing, moe biti od velike pomoi kod definisanja ciljne populacije i prepoznavanje njenih interesovanja. Ankete sprovedene meu posjetiocima, pomoi e da se utvrdi razlog posjete, odakle dolaze, nain na koji su saznali za ovu destinaciju, koliko ostaju, primjedbe, sugestije i da li bi se ponovo vratili. Prikupljene informacije su vid monitoringa menadmenta u turizmu i bie od koristi kod sastavljanja Programa aktivnosti za naredni period. Marketing Podruja Kotora, o svojoj istoriji moe da ispria vie od jedne prie, preko graditeljskog nasljea, kulture predhodnih civilizacija, te tradicije i obiaja ljudi koji ive na ovom prostoru. Savremeni turisti trae to vie informacija o mjestu koje posjeuju i obino se opredjeljuju za destinacije o kojima znaju najvie. Te informacije odnose se na istorijat i opis znamenitosti podruja, ali i na hotele, restorane, prevoz, razonodu, infrastrukturu, i slino. Dostupnost veeg broja informacija moe doprinijeti izboru turista za boravak ili posjetu ovom podruju. Primarni vid marketinga su turistiki sajmovi i berze za tur operatore. Sekundarni vid informisanja za potenciijalnog turistu su najee, mediji, Internet, exploreri i turistike publikacije. Definisanje ciljne publike i prepoznavanje njenih interesovanja je nezaobilazan indikator kojim se rukovode struni timovi, zadueni za promotivne materijale. U promotivnim materijalima Ministarstva turizma, podruje Kotora je preporueno upravo kao dio Svjetske kulturne batine. Turistika organizacija Kotora, u saradnji sa lokalnom upravom, Regionalnim zavodom za zatitu spomenika kulture, Pomorskim muzejem Crne Gore, udruenjima vodia, NVO i lokalnim medijima, realizuje aktivnosti na promociji i prezentaciji zatienog podruja. Prezentacija se takoe realizuje preko: vodia i predavaa; mapa, broura, info panoa i audio-vizuelnih prezentacija. Mnoge mape, broure i drugi informativni materijal, u dijelu kojim se saoptavaju znaajni podaci o istoriji i drugim znaajnim vrijednostima podruja, nijesu u skladu sa naunim saznanjima o podruju. Prilikom izdavanja promo materijala, neophodno je saraivati sa strunim institucijama, koje se bave zatitom, prouavanjem i valorizacijom kulturne batine podruja. Menadment posjeta Turizam moe sa sobom donijeti brojne negativne posljedice po zatieno podruje Kotora. Jedna od potencijalnih opasnosti je pritisak velikog broja posjetilaca u Starom gradu prilikom odravanja tradicionalnih manifestacija, koje okupljaju nekoliko desetina hiljada posjetilaca. Zatieno podruje je atraktivna destinacija za snimanje filmova i kao takav do sada je bio inspiracija mnogim poznatim reiserima. Bez obzira na to to takvo interesovanje moe donijeti publicitet ovom podruju, neophodna su precizna upustva filmskim radnicima i TV ekipama, kako bi se sprijeilo da se nepanjom nanese teta zatienom podruju. Stari grad Kotor je destinacija koja privlai najvei broj turista, posebno u ljetnim
128
mjesecima, to pored drugih uslova pretpostavlja i obezbjeenje adekvatnih parking prostora. Nedostatak parking prostora je jedan od velikih problema lokalne zajednice. Novim urbanistikim planovima, neophodno je predvidjeti dodatne lokacije za tu namjenu, kako bi se kontakt zona Starog grada rasteretila pritiska velikog broja automobila, ime bi se kontrolisalo i zagaenje vazduha i sauvale okolne zelene povrine. Novi, udaljeni parking prostori, podrazumijevaju i obezbjeenje posebnih staza za starije i hendikepirane osobe. Sa ciljem da se negativnosti kontroliu i svedu na najmanju moguu mjeru, neophodno je uraditi menadment ponude, kojim bi se planirao odrivi razvoj turizma. Da bi se zatitilo podruje i unaprijedila turistika ponuda, neophodno je uraditi detaljnu analizu uticaja razvoja turistikih kapaciteta na zatieno podruje, kao i izradu procjene uticaja pritiska masovnih turistikih manifestacija na zatieno podruje u odnosu na kapacitet i ogranienja. Analize pomenutih procjena pruie potrebne informacije pri izradi Programa aktivnosti menadmenta u turizmu, zasnovanih na potrebama, mogunostima i ogranienjima zatienog podruja.
8.6. KADROVSKI POTENCIJAL I EDUKACIJA

8.6.1. Kadrovski potencijal Podruje Kotora moe se ouvati i odravati samo ako postoji dovoljan broj strunog i obuenog kadra, svjesnog vrijednosti podruja, Ovo se odnosi kako na struni potencijal u organima lokalne uprave, slubi zatite i tijelima za implementaciju Menadment plana, tako i na razliite profile zanatlija. Ukupni kadrovski potencijal, kojim raspolae Podruje Kotora, teko moe odgovoriti tako zahtijevnom zadatku, kao to su zatita univerzalnih vrijednosti i proces upravljanja podrujem. Naime, postojei potencijal nije adekvatan sa aspekta profila odgovarajuih zanimanja, za koje je potrebno visoko obrazovanje, odnosno zanatska obuka, ali ni sa aspekta njihovog brojanog kapaciteta. Pored toga, neophodno je da svi struni kadrovi budu specijalizovani u svojim oblastima za rad na kulturnoj i prirodnoj batini. To se prvenstveno odnosi na istoriare, arheologe, arhitekte, pejzane arhitekte, graevinske inenjere, istoriare umjetnosti, etnologe, pravnike, ekonomiste, arhiviste, muzeologe, bibliotekare, ekologe, biologe i dr. Specijalizacija je, takoe, neophodna i za izvoae radova na kulturnim dobrima. Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor, ija je djelatnost zatita kulturnih dobara ima propisima utvren profil kadrova, ali, ve dugi niz godina, nedovoljan broj izvrilaca, s obzirom da djelatnost obavlja na podruju Optina Kotor, Tivat i Herceg Novi, te da vodi brigu o zatiti podruja koje ima status Svjetske batine. Arhitektonski atelje Zavoda osposobljen je i opremljen za arhitektonska istraivanja, prouavanje, izradu programa, studija i projekata zatite i unapreivanja stanja arhitektonske batine podruja. U okviru Zavoda formiran je i Slikarsko-konzervatorski atelje osposobljen i opremljen za poslove istraivanja, konzervaciju i restauraciju djela likovnih umjetnosti (fresko slikarstvo, slike na platnu, slike na drvenom nosau i dr.) U Centru za dokumentaciju Zavoda uva se, evidentira, obrauje i prouava neophodna dokumentacija za kulturnu batinu Podruja, u okviru koje je i tehnika i foto-dokumentacija. Ostale ustanove kulture, iz oblasti muzejske i arhivske djelatnosti, kadrovski su osposobljene za obavljanje svojih poslova. U okviru lokalne samouprave formiran je organ za zatitu prirodne i kulturne batine,
129
meutim kadrove koji su direktno ukljueni u zatitu i ouvanje prirodne i kulturne batine Podruja neophodno je permanentno edukovati. Kotor je vijekovima bio i ostao grad pomorstva i pomoraca. Kadrovski potencijal svih pomorskih struka, formira se u kontinuitetu kolovanjem u Srednjoj nautikoj koli, Vioj pomorskoj koli, a sada i na Fakultetu za pomorstvo, predstavlja veoma znaajan preduslov za oivljavanje pomorske privrede, kao strateke razvojne grane lokalne zajednice. Pored toga, osnivanjem Fakulteta za turizam i hotelijerstvo, a predhodno postojanjem Odsjeka za turizam, u okviru Vie pomorske kole, obezbjedio se odgovarajui kadrovski potencijal u toj oblasti, sa trendom razvoja visokostrunog kadra svih profila. Ovo predstavlja uslov za razvoj svih oblika turizma, u kojem lokalna vlast i stanovnitvo vidi razvojnu ansu. 8.6.2. Edukacija Jedno od kljunih pitanja za zatitu Podruja Kotora je potreban nivo svijesti o vrijednostima podruja kod svih politikih i graanskih struktura, lokalne i dravne zajednice, kako bi se pravilno mogle procijeniti potrebe i mogunosti razvoja podruja, u odnosu na njegove vrijednosti. Zbog nedovoljne svjesnosti o izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti zatieng podruja, onih koji vre vlast i odluuju, vlasnika i korisnika objekata i prostora, lokalnog stanovnitva i posjetilaca, na Podruju Kotora izraena je potreba za edukacijom. Nedovoljno znanje o vrijednostima Podruja Kotora proizilazi, pored ostalog, iz injenice to u obrazovnim programima za kole osnovnog i srednjeg obrazovanja, dugo nije postojala adekvatna nastava o kulturnoj batini. Meutim, odreena znanja, odnosno osnovne informacije o zatienom podruju, uenici osnovnih i srednjih kola dobijaju kroz organizovane posjete institucijama kulture (Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor, Pomorski muzej Crne Gore Kotor, Istorijski arhiv Kotor i Muzej u Perastu), zahvaljujui entuzijazmu pojedinih nastavnika i spremnosti tih institucija da se angauju u tom smislu. Pored toga, organizovano je nekoliko radnih kampova u Perastu, u okviru kojih su se studenti arhitekture i lanovi NVO iz Crne Gore, susjednih i evropskih drava, bavili izuavanjem kulturne batine i neposredno izvodili konzervatorsko - restauratorske radove. Odreeni vid edukacije ire javnosti postie se redovnim izvjetavanjem o preduzetim radovima na zatienom podruju u svim medijima, objavljivanjem strunih radova, organizovanjem izlobi, naunih i strunih skupova i seminara, kao i putem tampanja publikacija i knjiga, vezanih za istoriju, kulturu i prezentaciju kulturno-istorijskih vrijednosti zatienog prostora. Pored nedovoljne svijesti o istorijskim, prirodnim, kulturnim, urbanistikim, arhitektonskim i drutveno-ekonomskim vrijednostima podruja, prisutno je i nedovljno znanje o statusu i znaaju Svjetske batine, odnosno mogunosti korienja tog statusa za unapreenje i razvoj podruja, kao i poboljanje uslova ivota lokalnog stanovnitva. U dravnim i lokalnim organima i institucijama kulture neophodno je zapoeti aktivnosti za stvaranje preduslova za ukljuivanje tema iz oblasti kulturne batine u nastavne programe. Takoe, potrebno je unaprijediti njihovu saradnju sa obrazovnim ustanovama. Analizom razloga nedovoljne iskoritenosti naunih i obrazovnih potencijala Podruja Kotora, namee se potreba za preduzimanjem adekvatnih aktivnosti, koje podrazumijevaju, prije svega, saradnju Ministarstva prosvjete i sporta, Ministarstva nauke, Ministarstva kulture, Zavoda za kolstvo, u cilju dopune nastavnih planova i programa i publikovanjem udbenika sa temama znaaja i vrijednosti Podruja Kotora i unaprjeenje saradnje lokalnih obrazovnih institucija sa institucijama kulture.
130
ODRIVO KORIENJE POTENCIJALA PODRUJA SVJETSKE BATINE
131
132
9. ODRIVO KORIENJE POTENCIJALA PODRUJA SVJETSKE BATINE

Kulturni pejza jedinstvene estetike, kao simbioza viemilenijumskog djelovanja ovjeka i prirode, svojim udesnim kontrastima, karakteristikama, bogatstvom i raznovrsnou prirodne i kulturne batine, uspjenosti graditeljskih i umjetnikih ostvarenja i ouvanju njihove autentinosti, te klimatskim karakteristikama, predstavljaju strateki potencijal za savremeni ekonomski razvoj kulture, nauke i obrazovanja, turizma, pomorstva i saobraaja, ribarstva i marikulture. Razvoj podruja treba da bude oznaen kroz jedninstveno geografsko podruje, promovisan kao jedinstvena cjelina, kao autentini identitet, koristei prefiks UNESCO brenda. Kulturna batina, prezentovana starim zatienim urbanim cjelinama Kotora, Perasta i Risna, gradske zidine, arheoloka nalazita, kompleksi zgrada, pojedinane zgrade, su najznaajniji potencijal materijalne kulturne batine, njene specifinosti i razliitosti, poev od peinskih nalazita iz mlaeg kamenog doba, Spila iznad Perasta, i peinskih crtea u Lipcima, iz mlaeg bronzanog doba, do kasnog baroka, u kontinuitetu pet milenijuma. To je svojevrstan muzej na otvorenom prostoru: arheologije, urbanizma, arhitekture, simbioze uticaja i meusobnog proimanja Zapada i Istoka. To je kulturni potencijal materijalnih dobara, turistiki resurs, na kome se zasniva kulturni turizam i njemu korespodentni: urbani, vjerski, nautiki, kongresni. Kulturna batina, kao proizvod ljudske kreacije, umijea, vjetina, izraza, tradicije, danas ouvana u: Istorijskom arhivu, Biskupskom arhivu, Franjevakoj biblioteci, Pomorskoj biblioteci, Institutu za biologiju mora, Pomorskom muzeju, Muzeju sakralne umjetnosti, Muzeju grada Perasta, Arheoloko-etnolokom muzeju Gospe od krpjela, Zbirci ikona, rijetkim umjetnikim ostvarenjima poput ciborijuma Katedrale, pozlaene oltarske pale, poznate kotorske zlatarske kole, slikarskog stvaralatva Tripa Kokolje u Gospi od krpjela, nazvanoj Plovea galerija, do savremenih umjetnikih ostvarenja u crkvi Roenja Bogorodice na Pranju, Svetom Eustahiji u Dobroti, zbirke poznate dobrotske ipke, sve ovo propraeno sa dvanaest vjekova stare Bokeljske mornarice, jedne od najstarijih pomorskih organizacija u svijetu, u ijem su obredu sauvani nonja i oruje kao proizvod umjea i vjetina, jezik u komandam, obiaji, poznato kolo. Bogatstvo, originalnost, visoka umjetnika, kulturna i nauna vrijednost, te istorijsko trajanje osnovne su karakteristike nematerijalne kulturne batine Podruja Kotora, koje su posebno prepoznatljive u tradicionalnim sveanostima i manifestacijama, ali i u novim savremenim programima: - Tradicionalne sveanosti vezane za proslavu Sv. Tripuna patrona grada Kotora, uz uee u bogosluenju pripadnika katolike i pravoslavne provinijencije, kao izraz vjekovnog suivota u razliitostima. - Tradicionlna manifestacija na moru, Bokeljska no i Karnevalske sveanosti, proizvod su ljudske mate, umjea i vjetina, po kojima je Kotor nadaleko prepoznat. - Fainada, povorka amaca punih kamenja, koji svake godine 22. jula, potapanjem kamenja oko ostrva Gospe od krpjela, simbolie njegov postanak, unikatnost, neponovljivost, istorijsko trajanje. - Dani kamelije posveeni uspomeni prenoenja ovog cvijeta iz Istone Azije od strane pomoraca.
133
- Festival Kotor Art, ostvarenje vrhunskih umjetnika, Kotorski festival pozorita za djecu, Don Brankovi dani muzike, Kotor arTeatar i Pjaca od filozofa glavna su obiljeja savremenog Kotora u ljetnjem periodu. - Puke zabave sa karakteristikama tradicionalnih folklornih obiaja i gastronomije.
9.1. NAUKA I OBRAZOVANJE

Malo je gradova na svijetu, u kojima je civilizacija tako rano poela, preko kulture i obrazovanja, da kri sebi put ka dostizanju najveih vijednosti ljudskog postojanja, duhovnoj kulturi jednog naroda. Postoje brojna svjedoanstva o vievjekovnoj tradiciji obrazovanja u Kotoru. Najstarija obrazovna ustanova u Kotoru je Stara srednja kola Gimnazija, osnovana u XIII vijeku. Kao i u drugim kulturnim gradovima evropskih zremalja, ona je tokom vie vjekova objedinjavala osnovnu i srednju nastavu. U XV i XVI vijeku, u doba humanizma i renesanse, radila je kao gramatikalno-humanistika kola, u kojoj se pored ostalog, predavala poetika i retorika. U tom periodu, mnogi mladi Kotorani, nakon zavrene gimnazije u Kotoru, odlaze na univerzitete u Italiju, najee u Padovu, gdje stiu visokokolsko obrazovanje. S padom Mletake Republike, nakon pet vjekova rada, Gimnazija prestaje sa radom. Ovaj prekid je trajao 50 godina, sve do 1864. godine, kada se otvara dananja Gimnazija Stefan Mitrov Ljubia, koja nastavlja ivot petovjekovne srednje kole. Prema tome, tradicija srednjokolskog obrazovanja u Kotoru traje skoro sedam vjekova i svrstava se u najstarije srednje kole u Evropi. Kroz vievjekovnu slavnu pomorsku tradiciju zatienog podruja Kotora, postojale su, i danas postoje, kolske ustanove za obrazovanje pomoraca. Prva meu njima osnovana je 1637. godine, u Perastu, u kojoj su pomorske vjetine sticali i uveni pomorci svjetskog glasa, Marko Martinovi i Matija Zmajevi. U Perastu je 1698. godine, Marko Martinovi, osnovao pomorsku kolu, koja je kolovala generacije poznatih pomoraca iz lokalnih mjesta, ali i pomorce iz mnogih evropskih zemalja. Posebno potovanje, ova kola je uivala u carskoj Rusiji, u vrijeme Petra Velikog, koji je na pomorsko obrazovanje u Perast slao ak i svoje kneeve. U slavu uvenog pomorca, 1849. godine, osnovana je srednja pomorska kola Kapetan Marko Martinovi, kada je osnovana i nautika kola u Kotoru. Via pomorska kola, osnovana jer 1959. godine, a Fakultet za pomorstvo poinje sa radom 1981. godine, u okviru Univerziteta Crne Gore. Bogatstvo dokumentacionog i knjinog fonda arhiva, muzeja i drugih institucija kulture, bogati fundus crkvenih biblioteka i arhiva, uz Fakultet za turizam i hotelijerstvo i Fakultet za pomorstvo predstavljaju znaajan nauno-obrazovni potencijal Podruja Kotora za istraivanja u oblasti istorije, arheologije, arhitekture, etnologije, istorije umjetnosti. Ova istraivanja mogu se vriti kroz: Istraivanje Istorijskog arhiva Kotora Istraivanje Biblioteke Franjevakog samostana Sv. Klare u Kotoru Istraivanje Arhiva upnog ureda u Perastu Istraivanje arhiva i biblioteke Srpske pravoslavne crkve u Kotoru Istraivanje Biskupskog arhiva u Kotoru Istraivanje zbirke dosadanjih istraivanja (Regionalni zavod Kotor) Terenska istraivanja Saradnju sa drugim istorijskim arhivima (u Veneciji, Beu, Zadru i Splitu) Svakako jedna od najznaajnijih institucija je Istorijski arhiv u Kotoru, koja batini izuzetno vrijednu grau za nauna istraivanja, kako zatienog podruja Kotora, Crne Gore, tako i grau za istraivanje prolosti i drugih zemalja u Regionu. Na osnovu arhivske grae Arhiva u Kotoru napisano je oko 2000 studija i lanaka i 80 knjiga. Grau istrauju nauni
134
istraivai i sami arhivisti Arhiva. itav fond Istorijskog arhiva Kotor je popisan. Postoje razne vrste izraenih nauno-informativnih sredstava. Za cjelokupne fondove i zbirke objavljen je Vodi kroz arhivsku grau Arhiva u Kotoru. Arhiv objavljuje zbirke dokumenata, nauno-strune radove, izlobe, CD prezentacije i predavanja. U obrazovnom smislu, funkcionalna vrijednost zatienog podruja, sa aspekta prirodnog okruenja, ogleda se i kroz organizovanje kongresnog turizma za edukaciju strunog i naunog kadra na valorizaciji prirodnih vrijednosti, kao i edukaciju kolske i univerzitetske populacije kroz organizovanje kola u prirodi, ljetnjih kola, kurseva i sl. Faunistikofloristike vrijednosti, kao prirodna batina zatienog podruja Kotora, predstavljaju dobar potencijal za razvoja botanike, zoologije, zoogeografije, medicine, farmacije i sl. Vrijednosti zatienog Podruja predstavljaju izvanredan potencijal za razvoj saradnje sa renomiranim domaim i svjetskim institutima i univerzitetima u oblasti prouavanja, zatite i revitalizacije kulturne batine.
9.2. TURIZAM
Polazei od globalnih i regionalnih turistikih trendova koji ukazuju, izmeu ostalog, na specifinost i autentinost ponude, kao suprotnosti globalizaciji i stapanju kultura i zahtjeva turistike tranje za unikatnim prostorima, razvoj turizma na podruju Kotora treba da ide u tom smjeru. Autentinost prirodnog i kulturnog prostora mora biti objedinjena u jedinstvenu turistiku ponudu, koja se mora kreirati u skladu sa konceptom odrivog razvoja turizma. Precizna diverzifikacija ciljnih grupa turista i kreiranje konkretnih turistikih proizvoda u skladu sa njihovim interesovanjima, obezbijedili bi izbjegavanje problema koji neminovno donosi masovni turizam, a istovremeno i okretanje stabilnim, cjelogodinjim turistikim prihodima, koji se mogu obezbijediti kroz ponudu selektivnih vidova turizma. Prioritet budueg razvoja mora biti afirmacija kulturnog turizma. Turistika kretanja prema Kotoru, motivisana antropogenim vrijednostima, su indikativna i ako ne moemo govoriti o egzaktnim podacima koji se ostvaruju u gradu po tom osnovu. Imajui u vidu znaaj Starog gradskog jezgra, neophodno je insistirati na postojanju loko-vodia, koji su licencirani za voenje grupa kroz grad, to je praksa razvijenih turistikih destinacija u prostorima poput ovog. Uvoenje lokalnih vodia, u mjeri da iskljuivo oni mogu provesti turista kroz staro gradsko jezgro, obezbijedilo bi kako preciznu evidenciju broja turista, tako i mogunost za organizovanje kompletne turistike ponude, to bi dovelo do viestrukih ekonomskih efekata. Povezivanje lokaliteta na Podruju Kotora, integracija jedinstvenog turistikog proizvoda i ekonomski efekti koji bi logino proistekli iz navedenog, bila bi mogua afirmacijom lokalne plovidbe. Uvoenjem tematskih itinerera po zalivu, uz adekvatnu posadu i lokalne vodie, obezbijedila bi se raznovrsna, kvalitetna turistika ponuda i jedinstven turistiki doivljaj. To bi istovremeno znailo i ukljuivanje zapostavljenih resursa u turistiku ponudu, kao i lokalnog stanovniva koje mora biti nosilac razvoja turizma u destinaciji. Pritisak koji trpi Stari grad Kotor bi bio manji, a turisti bi se ravnomjernije rasporedili po prostoru.
135
Manifestacije kao afirmacija etno-socijalnih vrijednosti prostora, kako postojee, tako i budue treba da budu u funkciji stvaranja stabilnog cjelogodinjeg turistikog proizvoda. Poslednjih godina se biljei kontinuiran rast turistikog prometa kruzing turista, ali se moramo zapitati da li taj porast broja turista podravamo sa kvalitetnim i raznovrsnim turistikim programima i adekvatnom promotivnom i propagandnom aktivnou. Receptivni kapaciteti na Podruju Kotora su nedovoljni i neadekvatni. Master planom razvoja turizma Crne Gore klaster 3, kojem pripada Boka, sa pravom je prepoznat kao prostor koji ima najvie potencijala za razvoj cjelogodinjeg turizma. Blizina aerodroma u Tivtu i ilipi u Dubrovniku, obezbjeuje dodatni kvalitet avio povezanosti, ali i mogunost za regionalnu saradnju i kooperaciju. Predvien je porast receptivnih kapaciteta u domenu vrhunskog hotelijerstva i malih porodinih hotela od 3 do 5 zvjezdica. Izostavljen je znaajan receptivni potencijal koji bi se mogao osposobiti adaptacijom starih kamenih kua u naseljima du razuene obale i smjetajem u domainstvima, a koji bi obezbjeivao jedan poseban kvalitet u smislu promovisanja etnosocijalnih vrijednosti prostora, kao nezamjenljivog u promovisanju kulturnog turizma. To je ansa za afirmaciju porodinog biznisa i aktivno ukljuivanje lokalnog stanovnitva. More predstavlja prirodnu komunikaciju sa svijetom, preko njega su na ovo Podruje stizali razliiti kulturni uticaji, ali, i sa ovog prostora odlazili u svijet. I danas je more izuzetno vana komunikacija kojom stiu turisti, nautiari, uesnici kruzing i jahting turizma, koji Kotoru daje ulogu tree luke na Jadranu, po ostvarenom prometu ove kategorije turista. Mirna povrina zatienog dijela morskog akvatorija, 24 km2, zbog svojih maritimnih karakteristika, 214 dana u godini bez talasa i 140 dana u godini sa temperaturom mora i vazduha iznad 180 C, prua izvanredne uslove za sportove na mirnim vodama i za kupanje. Vertikalna razuenost reljefa, u kome 75,7 km2 ili 20,5%, pripada planinskom dijelu, tj. visokom iznad 500 metara nadmorske visine, govori ne samo o vizuelnim karakteristikama koje asociraju na fjord, ve i na uticaj na mikro klimu koja ima karakteristike prirodnog faktora lijeenja nespecifinih plunih bolesti. Navedenim karakteristikama pejzaa ovjek se vjekovima prilagoavao svojim nainom ivota, zanimanjem, korienja prostora, njegovom zatitom. More je doivljavao kao dio toga prostora i tako se odnosio prema njemu. Za Podruje Kotora veoma su znaajne kontakt zone, koje zbog svoje atraktivnosti pruaju mogunosti rekreacije, sporta, avanture i vizuelnih doivljaja, a posebno: - Stari karavanski put Kotor Krstac Njegui, koji znatnim dijelom vodi kroz kanjon rijeke kurde do zalea Kotora, nadmorske visine 900 m. - Pjeaka i biciklistika staza na brdu Vrmac, vodi do vrha ove planine, visine 768 metara, i nastavlja du itavog planinskog vijenca do naselja Donja Lastva u Tivatskom zalivu . - Krivoije planinsko zalee Risanskog zaliva poznato po fenomenu, preko 5 500 mm godinjih padavina, austrougarskim utvrenjima i objektima, te velikim umskim povrinama. - Izletnike dnevne i none brodske ture po Bokokotorskom zalivu, autobuske veze sa Cetinjem, Budvom, Herceg Novim i Dubrovnikom - U perspektivi iara Kotor (Dub) Loven Cetinje i lift Kotor - brdo Sv. Ivan Navedeni projekti predstavljaju motivacionu osnovu, ali i uslove za zadovoljenje razliitih potreba turista: kulturnih, naunih, kongresnih, obrazovnih, vjerskih, zabavnih, manifestacionih, zdravstvenih, sportskih, rekreacionih i avanturistikih. Ovo je realna osnova za razvoj navedenih vidova turizma. Da bi se ona realizovala do nivoa turistikog proizvoda, karaktera i imida prostora, koji pripada Svjetskoj batini, potrebno je stvarati materijalnu osnovu, infra i suprastrukturu, za navedene vidove turizma.
136
Na taj nain zatieno podruje Kotora, karakteristikama svoje ponude, bilo bi specifino po svojoj turistikoj ponudi i izvan konkurencije ostalih turistikih destinacija u Crnoj Gori i regionu.
9.3. POMORSTVO I SAOBRAAJ

Saobraajna povezenost (kopnena, morska i vazduna) Podruja Kotora unutar Crne Gore, sa regionom i svjetskim centrima je jedan od bitnih preduslova za korienje i ekonomsku valorizaciju potencijala. Postojei saobraajni sistem je u vrijeme izgradnje, poetak XX vijeka, izazvao velike promjene u prostoru, ali s vremenom je postao sastavni dio kulturnog pejzaa Podruja. Do izgradnje priobalog puta, du obale itavog Bokokotorskog zaliva, lokalni saobraaj obavljao se, uglavnom, morskim putem. Prolazak ove saobraajnice znatno je izmjenio dotadanji nain ivota i navike lokalnog stanovnitva. Kada je podruje Kotora 1979. godine, upisano na Listu svjetske batine, odnos izgraenih struktura i prirodnog pejzaa ocijenjen je kao dobro od svjetskog znaaja, odnosno da postojei infrastrukturni koridori ne ugroavaju ambijentalne i druge vrijednosti zatienog podruja. Generalni okvir za formulisanje i sprovoenje saobraajne politike u Crnoj Gori je tenja da se ostvari dobra prohodnost, uz to manju povredu prostora, smanjivanje negativnih uticaja saobraaja na ivotnu sredinu i poveanje bezbjednosti. Najznaajnija investicija u funkciji unaprjeenja drumskog saobraaja, bila je poetkom 90-ih godina prolog vijeka, izgradnjom vienamjenskog tunela kroz brdo Vrmac. Stavljanjem u funkciju navedenog tunela, pored znatno olakanog pristupa zatienom podruju, ovaj infrastrukturni objekat je doprinio i poboljanju vodosnabdijevanja podruja. Osim glavnog magistralnog puta, drumski saobraaj na zatienom podruju odvija se i lokalnim putevima: priobalni put, du cijelog naselja Dobrota, dijelom priobalja Orahovca i priobalni put kroz Perast. Osim priobalnih lokalnih puteva, u funkciji su stari put kroz naselje kaljari i magistralni put Kotor Trojica. Pomorski saobraaj se odvija preko dvije meunarodne luke: Luka Kotor i Luka Risan. Luka Kotor je savremena putniko-turistika i nautika luka za brodove u linijskom putnikom saobraaju i brodove na izletnikim i krunim putovanjima. Smjetena na krajnjem unutranjem dijelu Bokokotorskog zaliva, posluje u meunarodnom pomorskom saobraaju u prevozu putnika i robe i posebno kao odredite nautikih turista, brodova i jahti na krunim putovanjima. Luka Risan ima znaajno manji opseg usluga, koje moe pruati korienjem sopstvenih resursa. Aktiviranjem kratkih pomorskih linija redovnog saobraaja podigla bi se upotrebna vrijednost ovih pristanita i umanjila saobraajna guva i problem parkinga, posebno u ljetnjim mjesecima. Povezivanje lokaliteta na Podruju Kotora, integracija jedinstvenog turistikog proizvoda i ekonomski efekti, koji bi logino proistekli iz navedenog, bila bi mogua afirmacijom lokalne plovidbe. To bi istovremeno znailo i oivljavanje i ukljuivanje zapostavljenih tradicionalnih resursa u turistiku ponudu, kao i lokalnog stanovnitva, koje mora biti nosilac razvoja turizma u destinaciji. Povezanost vazdunim saobraajem Podruja Kotora sa regionalnim, evropskim, i preko njih, svjetskim centrima, obezbjeuje blizina aerodroma: Tivat, Podgorica i ilipi.
137
9.4. RIBARSTVO
Poetkom prolog vijeka, jedna od znaajnih tradicionalnih privrednih grana u Kotorsko- Risanskom zalivu bilo je ribarstvo, o emu svjedoe podaci o postojanju fabrike za preradu ribe. Kotorski zaliv kao dio Bokokotorskog zaliva i danas raspolae odreenim ribljim fondom, od kojega se love uglavnom ekonomski manje vrijedne vrste, kao to su, mala plava riba, inun, sardela, bukva, lonkarda i palamida. Pored ovih vrsta manje je zastupljen ribolov na ekonomski isplative vrste riba, kao to su bukva, par ali i najcjenjenija vrsta riba brancin, zubatac, orada, arbun, ombra itd. Intenzivnijeg komercijalnog ribolova navedenih vrsta (koarenje) u Zalivu nema, jer je vaeim propisima koarenje zabranjeno. Meutim, obezbjeivanjem sigurnog trita za plasman brojnije, a jeftinije vrste riba, stekli bi se uslovi za oivljavanje ovog tradicionalnog zanimanja. To bi bilo od viestruke koristi za razliite oblasti razvoja Podruja Kotora. Omoguilo bi se upoljavanje veeg broja ljudi, unaprijedila turistiku ponudu sa tradicionalnim ribljim jelima i doprinijelo promociji ovog podruja. Stavljanjem pod zatitu djelova obale Bokokotorskog zaliva na kojima se izvlae ribarske mree potegae, tzv. ribarske poste, pored ouvanja ovog jedinstvenog naina ribolova, uz tradicionalni nain uvanja ribe soljenjem, doprinosi se promociji i valorizaciji vjekovnih kulturnih i gastronomskih vrijednosti Boke, odnosno prepoznatljivog stila ivljenja na obalama Zaliva.
9.5. MARIKULTURA
Marikultura kao dio akvakulture, podrazumijeva vjetaki ciljni uzgoj morskih organizama u djelimino ili potpuno kontrolisanim uslovima. U tom kontekstu je uzgoj trino interesantnih vrsta riba i drugih morskih organizama, strateko pitanje za svaku dravu koja hoe da zatiti svoje prirodne resurse. I pored toga to je uzgoj jestivnih koljki posebno dagnji i ostriga jedna od najstarijih, najbolje savladanih i najsigurnijih marikulturnih djelatnosti, Crnogorsko primorje je do sada najmanje koriteno u tu svrhu u cijelom mediteranskom basenu. Razlozi su viestruki, ali i bez njihove analize treba istai da ne lee u nepogodnosti prirodne sredine za razvoj kako ove tako i ostalih marikulturnih aktivnosti. Rezultati dugogodinjih eksperimentalnih, naunih i strunih istraivanja Instituta za biologiju mora pokazuju da je gotovo itava naa obala pogodna za proizvodnju zdrave hrane iz mora kao i da zadovoljava sve neophodne preduslove za trinu proizvodnju: Prostorni plan podruja posebne namjene za morsko dobro (2007. godina) i Zakon o morskom ribarstvu i marikulturi predvia u Bokokotorskom zalivu zone pogodne za marikulturu. One se uglavnom nalaze na mjestu dotoka slatkih voda u Zaliv, bilo rijekama, bilo vruljama. U Kotorskom zalivu naroito je znaajan lokalitet Orahovac, gdje se uliva rijeka Ljuta. Trenutno u Kotorsko-risanskom zalivu postoji 15-ak uzgajalita koljki, dagnji Mitilus galloprovincialis, jedno i prvo uzgajalite kamenica, Ostrea edulis, Orahovac, kao i dva uzgajalita ribe, orada, Sparus aurata i brancin, Dicentrachus labrus. S obzirom da kapaciteti Bokokotorskog zaliva omoguavaju proizvodnju oko 600 tona koljki, neophodno je, to hitnije, preduzeti sistemske mjere za njen dalji razvoj. Marikultura, kao resurs razvoja, ima nesumljive prednosti, kao to su : ouvanje bioloke raznovrsnosti ostvarivanje pozitivnih ekonomskih efekata kroz proizvodnju kvalitetne hrane u moru
138
FAKTORI I RIZICI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI PODRUJA KOTORA
10
139
10
140
10
10. FAKTORI I RIZICI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI PODRUJA KOTORA

Normativni i institucionalni okvir Zastarjelost i neusaglaenost Zakona o zatiti spomenike cjeline Kotora sa novim Zakonom o zatiti kulturnih dobara i drugim sistemskim zakonima Nedostatak zakonske obaveze za izradu studija vizuelnog uticaja na prirodne i kulturne vrijednosti Podruja Kotora u procesu izrade planske i projektne dokumentacije Nepostojanje Menadment plana Podruja Nedovoljno korienje mehanizama Zakona o procjeni uticaja na ivotnu sredinu, Zakona o zatiti prirode Saradnja izmeu zainteresovanih strana Nedovoljna koordinacija meu subjektima u sistemu zatite i upravljanja Implementacija zakona i planske dokumentacije Nepotovanje zakona i podzakonskih akata Nedovoljan struni i inspekcijski nadzor za sprijeavanje nelegalne gradnje i radova Nepostojanje Upravljakog tijela u skladu sa smjernicama UNESCO (agencija, savjeti i sl.) Nepostojanje upravljaa za zatitu podruja kao prirodnog dobra Neadekvatan monitoring cjelokupnih aktivnosti na zatienom podruju i neposrednom okruenju Nesprovoenje normativne i dokumentacione zatite pokretne, nepokretne i nematerijalne kulturne batine, propisane zakonom Neubiranje pripadajuih prihoda po osnovu korienja prirodnih i kulturnih dobara Valorizacija i zatita nepokretne kulturne batine Nedovoljna istraenost, struna valorizacija prostora, nepostojanje studija zatite kulturnih dobara za sva naselja Podruja, kao i nedefinisana zatiena okolina Podruja Nepostojanje studije kulturnog pejzaa Podruja i Boke Kotorske Nedovoljna valorizacija odreenih segmenata nepokretne kulturne batine zatienog podruja (tradicionalna i ruralna arhitektura, austro-ugarske fortifikacije, industrijsko nasljee, arhitektura XX vijeka) Nedovoljna i neadekvatna valorizacija kulturnog pejzaa zatienog podruja Nelegalni i nestruni radovi na kulturnim dobrima i nepotovanja principa zatite Nedovoljna briga i odravanje kulturnih dobara od strane vlasnika i korisnika Valorizacija i zatita pokretne i nematerijalne batine Opasnost od nebrige, nestrunosti i neznanja u pogledu zatite, obrade, prezentacije i valorizacije pokretnog spomenikog fonda i nematerijalne batine Nedostatak prostora za uvanje, zatitu i prezentaciju pokretnih kulturnih dobara, posebno arheolokih nalaza sa Podruju Kotora Neadekvatna fizika zatita kulturnih dobara na kopnu i u podmorju to za posljedicu posebno ima nelegalno vaenje arheolokih predmeta iz podmorja Neadekvatni uslovi za ouvanje zidnih slika, ikonostasa i slika na platnu i drvetu u unutranjosti crkava Neadekvatni muzejski prostori i depoi za bezbjedno uvanje muzejskih predmeta i njihovu zatitu od krae, vandalizma, vatre i drugih tetnih uticaja koji se mogu
141
10
predvidjeti, kao i neblagovremeno i neadekvatno sprovoenje konzervatorskog tretmana muzejskog materijala Nepostojanje zakonskih pretpostavki za utvrivanje statusa nematerijalne batina
Prirodne vrijednosti zatienog podruja i zatita ivotne sredine Nedovoljna istraenost prirodne batine i nepostojanja studija zatite Nepostojanje upravljaa za zatitu podruja kao prirodnog dobra Nekontrolisana eksploatacija biljnih vrsta, ime se unitavaju stanita mnogih vrsta, mijenja se izgled pejzaa i uslovi ivota biljaka i ivotinja Nestruni i nelegalni radovi, vezani za nasipanje i proirenje prirodnih plaa i obalne linije vjetakim kamenom i rekonstrukciju ponti betonom i drugim savremenim materijalima, kojima se unitavaju se ekosistemi priobalnog mora Isputanje komunalnih otpadnih voda u more Nedovoljna kontola ispusta sa velikih brodova i kruzera Nedostatak specijalnog broda za ienje morske povrine Nasipanje uta i drugog graevinskog otpada u more Nekontrolisana izgradnja u priobalnom dijelu Prekomjerni ulov ribe Integralna zatita Zastarjela urbanistiko-planska dokumenta, posebno planova najvieg ranga za obuhvat Optine Kotor (PPO i GUP), odnosno nedonoenje Prostorno urbanistikog plana Optine Neusklaen redosled izrade i donoenja planskih dokumenata Nepodudaranje standardnih planerskih koncepata unapreenja stanja naslijeene batine sa propisanim kriterijumima zatite principi potovanja vrijednosti tradi - cionalne arhitekture Nepodudaranje razvojnih koncepata sa prostornim potencijalima zatienog podruja i ogranienjima koja postavljaju kriterijumi zatite (krupni turistiki kompleksi, saobraajna infrastruktura, infrastrukturne tehnologije: postrojenja, stanice, rezervoari, skladita) Nepostojanje Prostornog plana posebne namjene za Podruje Kotora Odrivo korienje potencijala podruja Nepostojanje stalnih izvora i kontinuiranog naina sticanja sredstava za zatitu i unapreenje stanja kulturne batine Neadvaktne mjere stimulacije za vlasnike kulturnih dobara za uvanje, odravanje i sprovoenje mjera zatite Turizam Nedovoljno jasna strateka vizija razvoja turizma Podruja Kotora i neadekvatna turistika valorizacija kulturnih dobara Nedostatak smjetajnih - hotelskih kapaciteta Infrastruktura Nedovoljno i neblagovremeno ulaganje u infrastrukturu Nezadovoljavajue stanje saobraajne infrastrukture, nedovoljni kapaciteti parking prostora i nedovoljno korienje akvatorijuma za redovan prevoz lokalnog stanovnitva i turista u Kotorsko-Risanskom zalivu Nedovoljna prilagoenost infrastrukture za osobe sa invaliditetom
142
10
Kadrovski kapaciteti i edukacija Nedostatak kadrovskih kapaciteta, nedostak jasne strateke kadrovske politike i nepostojanje specijalizovanih obrazovnih institucija za kolovanje i obuku kadrova iz oblasti kulturne batine Nedovoljni struni kapaciteti u poslovima prouavanja, zatite, konzervacije i restauracije kulturnih dobara Nedovoljna obuenost strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova za prostore sa visokom koncentracijm kulturnih dobara Nedovoljni struni kapaciteti za izvoenje radova u tradicionalnim tehnikama Izumiranje starih zanata Prezentacija i popularizacija podruja Nedovoljno razvijena svijest o vrijednostima zatienog podruja kao potencijalima razvoja Nedovoljna informisanost lokalnog stanovnitva o obuhvatu, vrijednostima i znaaju podruja Svjetske batine Kotora Nedovoljna i neadekvatna edukacija posebno kolske populacije o vrijednostima i potencijalima zatienog podruja Nepostojanje promotivnog materijala za zatieno podruje (mape, lifleti, publikacije, web prezentacije) Nedovoljna popularizacija vrijednosti zatienog podruja Nepostojanje Informativnog punkta (Centra za posjetioce) zatienog podruja Ostalo Migracija stanovnitva izazvana prodajom nekretnina Neadekvatno upravljanje prostorom Negativni globalni uticaji
143
10
10.2. Prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija sa najtipinijim primjerima devastacije prostora

I pored proklamovanih naela, u pogledu zatite prostora Svjetske batine Podruja Kotora od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije, sadranih u Nacrtu Menadment plana Kotora, i uprkos injenici da je taj Plan raen sa ciljem sprjeavanja ove pojave koja se u ciklusima javljala nekoliko puta u toku posljednjih stotinu godina, period od januara 2007. godine do danas karakterie upravo novi talas novogradnji. Moe se rei da u odnosu na susjedne optine Tivat i Herceg Novi, iji prostor nema status Svjetske batine, Podruje Kotora nije pretrpjelo manji stepen urbanizacije. Investitorski bum se u vremenskom smislu poklapa sa proteklim periodom od izrada Nacrta Menadment plana do danas. Gradnja stambenih kompleksa, najee su to stanovi za sezonski boravak i odmor, predviala je niz zasebnih objekata uniformne i tipske arhitekture. Lokacije su odreivane u zavisnosti od planom predvienih mogunosti i atraktivnosti u pogledu blizine morske obale, saobraajnih pogodnosti, izolovanosti u odnosu na ve postojea naselja i sl. Ovaj period karakterie i izuzetna dinamika u izradi novih planova. Jednovremeno su izraeni planovi za gotovo sva naselja u zatienom podruju, a da prethodno nije donesen Prostorno urbanistiki plan Optine. Planovi koji predviaju gradnju turistikih naselja, stambenih kompleksa i novih saobraajnica ne zasnivaju se na valorizaciji prostora niti su usklaeni sa principima ouvanja i zatite urbanistikih, arhitektonskih i pejzanih vrijednosti Podruja Kotora. Realizovani kompleksi za stanovanje i turizam takasto su rasporeeni du obale i to poev od Mua preko Pranja i Stoliva, sa jedne strane, i od Dobrote preko Orahovca, Drain vrta, Risna i Strpa, Morinja i Kostanjice sa druge strane zaliva.
144
10
10. 3. RIZICI KOJI UGROAVAJU VRIJEDNOSTI

U cijeloj Crnoj Gori, ljudi i njihova imovina, kao i sva ostala dobra, stalno su izloeni dejstvu manjih i srednje jakih zemljotresa, a povremeno i dejstvu razornih zemljotresa velike magnitude. Kao izrazito seizmiki aktivan prostor Crne Gore, je dio Crnogorskog primorja, koji pored ostalih podruja obuhvata seizmogenu zonu Boke Kotorske, a samim tim i Podruje Kotora, koje karakterie mogui maksimalni intenzitet zemljotresa od IX stepeni po (EMS981); Poslije katastrofalnog zemljotresa iz 1979. godine, na osnovu pregleda i analiza svih oteenih objekata definisan je koncept integralnog razmatranja i kontrole seizmikog rizika. Meutim, izostankom odgovarajueg institucionalnog sistema, kao i nepotovanje donijetih prostornih i urbanistikih planova nieg reda, propisanih mjera aseizmike zatite, nivo seizmikog rizika se poveao u odnosu na rani postzemljotresni period. Ovdje su naroito nepovoljno uticali bespravna izgradnja, nelegalno i nestruno izvedeni konzervatorsko-restauratorski radovi na kulturnim dobrima, kao i nekontrolisana i prekomjerna urbanizacija. U tim okvirima, ostaje otvoreno pitanje koliko je Podruje Kotora, izuzev stare graditeljske cijeline Kotora, sigurno u seizmikom pogledu. Podruje je izloeno riziku i od drugih akcidenata, kao to su poari, poplave i havarije na moru. Poari se na Crnogorskom primorju, pa i zatienom podruju, deavaju uglavnom u ljetnjem periodu, kao posljedica velikih vruina ili neodgovornog ponaanja pojedinaca, ali i dotrajale ili neispravne elektroinstalacije, to je posebno opasno za muzeje, arhive i druge objekte u kojima se uvaju pokretna kulturna dobra. Podruje Kotora, odnosno pojedini njegovi dijelovi ili pojedinana kulturna dobra izloeni su i riziku od poplava. S obzirom da je u okviru zatienog podruja i cijeli akvatorijum Kotorsko-risanskog zaliva, to su floristiko-faunistike vrijednosti izloene riziku od raznih brodskih havarija i ekolokih akcidenata.
145
146
SMJERNICE, MJERE, REIM I KONCEPT ZATITE KULTURNIH I PRIRODNIH VRIJEDNOSTI SAETAK
11
147
11
SMJERNICE, MJERE, REIM I KONCEPT ZATITE KULTURNIH I PRIRODNIH VRIJEDNOSTI
148
11
11. SMJERNICE, MJERE, REIM I KONCEPT ZATITE KULTURNIH I PRIRODNIH VRIJEDNOSTI

Menadment planom definie se koncept reima, mjera i preporuka zatite kulturne batine koji za cilja imaju zatitu ouvanje i unaprijeenje Prirodnog i kulturno istorijskog podruja Kotora, kao i preliminarne mjere integralne zatite njegove okoline. Smjernicama za implementaciju i sprovodjenje Menadment plana preciziraju se principi, posebni uslovi i mjere zatite koje je potrebno sprovoditi kroz planove nieg reda. Pri tom je potrebno potovati osnovne konzervatorske principe koji ouvanje kulturnih, ambijentalnih i ostalih vrijednosti obezbjedjuju prvenstveno kroz maksimalno ouvanje prvobitnog, odnosno zateenog stanja, pa je shodno tome, nakon detaljnog uvida i valorizacije zateenog stanja potrebno formulisati i potrebne mjere zatite kao i eventualne programe rehabilitacije podruja u kojima je dolo do degradacija prvobitnih vrijednosti. 11.1. Odrivi koncept zatite Koncept zatite kulturne i prirodne batine, glavnog repera u planiranju prostornog razvoja Podruja Kotora podrazumjeva: Ouvanje, zatitu i unapredjenje kulturne batine, a pogotovo kulturnih dobara i njihove sinergije sa okolinom, kao osnove razvoja odrivog turizma na podruju optine Definisanje i ouvanje zatiene okoline kulturnih dobara Ouvanje zateenih, odnosno prvobitnih prostornih odnosa, te kulturnih i kulturno-istorijskih vrijednosti naselja, ambijentalnih cjelina i ostalih segmenata tradicionalne arhitekture i prirodnih vrijednosti karakteristinih za ovo podruje Uvaavanje vrijednosti i integritet svakog naselja ili cjeline pojedinano, ali i uticaj koji svaka zasebna cjelina ima na cjelokupno zatieno Prirodno i kulturno- istorijsko podruje Kotora i na njegove vanredne vrijednosti koje ga ine dijelom Svjetskog kulturnog nasljea Valorizaciju zateenog stanja cijelog podruja i njegove zatiene okoline radi izricanja odgovarajuih mjera zatite i programa rehabilitacije u cilju usklaivanja recentnih, esto nestrunih intervencija (i odredjenih intervencija nastalih usljed realizacije razvojnih projekata), sa principima struke, odnosno kriterijumima zatite nepokretne kulturne batine Revalorizaciju postojeih kulturnih dobara, u skladu sa odredbama Zakona o zatiti kulturnih dobara; evidentiranje potencijalnih kulturnih dobara i pokretanje inicijative za proglaenje novih kulturnih dobara Koordinaciju rada svih subjekata sa nadlenim slubama zatite, kako bi se obezbijedila adekvatna zatita i pravilno upravljanje kulturnom batinom, te koncipiranje razvojnih i konkretnih projekata, uz pravilnu valorizaciju kulturnog nasljedja.
11.2. Generalne smjernice, mjere i reim zatite kulturne i prirodne batine Smjernice i mjere za zatitu kulturnih i prirodnih vrijednosti Podruja Kotora obuhvataju:
Normativni i institucionalni okvir Stvaranje uslova za formiranje upravljakog tijela zatienim podrujem Usvajanje novog Zakona o zatiti Podruja Kotora Izrada Prostorno urbanistikog plana Optine Kotor
149
11
Preciziranje zakonske regulative u dijelu propisivanja strune kompetentnosti za planiranje, projektovanje i realizaciju gradnji na zatienom podruju Saradnja izmeu zainteresovanih strana Podsticanje meuinstitucionalne saradnje izmeu institucija koje se bave istraivanjem, uvanjem, odravanjem, edukacijom, prezentacijom I popularizacijom kulturnih dobara isaradnje sa vlasnicima i draocima kulturnih dobara, nevladinim organizacijama i drugim subjektima Stvaranje uslova za povezivanje institucija sistema, vjerskih zajednica, nevladinog sektora i svih aktera Implementacija zakona i planske dokumentacije Implementaciju i potovanje vaee zakonske regulative iz oblasti zatite kulturnih dobara Aktiviranje kontrole sprovoenja vaee zakonske regulative (inspekcijski nadzor, kaznene odredbe...) Jaanje institucionalne zatite podruja Stvaranje uslova za primjenu vaee zakonske regulative Stvaranje uslova za kontinuirani monitoring svih aktivnosti u zatienom podruju i neposrednom okruenju Valorizacija i zatita nepokretne kulturne batine Inteziviranje sistematskih istraivanja prostora i kulturnih dobara sa ciljem boljeg poznavanja i prouavanja Podruja, karakteristika istorijskih epoha I njihovih vrijednosti Arheoloko rekognosciranje Podruja i kontaktne zone Arheoloko rekognosciranje podmorja (unutranje vode, teritorijalno more) Formiranje dokumentacije o objektima i predmetima za koje se pouzdano vjeruje da imaju kulturnu vrijednost u skladu sa Zakonom Formiranje dokumentacije o ljudskim umijeima, izraajima, vjetinama ili izvoenjima, predmetima, rukotvorinama, instrumentima ili prostorima koji su sa tim povezani a koje zajednice, grupe ili pojedinci u okviru zastienog podruja i kontaktne zone prepoznaju kao dio svoje kulturne batine Odreivanje granica zatiene okoline nepokretnih kulturnih dobara Formiranje dokumentacije o kulturnim dobrima od lokalnog znaaja Definisanje lokaliteta ili podruja koja imaju svojstva kulturnog pejzaa Izrada programa sanacionih mjera za nestruno i nelegalo izvedene radove na kulturnim dobrima Analizu savremenih arhitektonskih kompleksa i objekata, izrada programa njihove sanacije i rekultivacije pejzaa, ako je koji je njihovom izgradnjom uniten Valorizacija i zatita pokretne i nematerijalne batine Prirodne vrijednosti zatienog podruja i zatita ivotne sredine Obezbjeivanje potovanja zakonske regulative pri sakupljanju ljekovitog bilja i korienju prirodnh vrijednosti (nekontrolisano krenje vegetacije, prekomjerni ulov ribe, kontola ulova rijetkih vrsta ptica i ivotinjskih vrsta) Obezbjeivanje potovanja zakonke regulative prilikom sprovoenja graevinskih radova, agrotehnikih mjera i drugih intervencija Obezbjeivanje uslova za istraivanje akvatorijuma i kontakt zone
150
11
Obezbjeivanje sprovoenja zakonske kontrole svih radova u priobalnom moru i kontaktnoj zoni (nelegalna gradnja, proirenje prirodnih plaa i obalne linije, rekonstrukcija ponti i mandraa neadekvatnim savremenim materijalima, nasipi uta, graevinskog otpada i smea) Obezbjeivanje sprovoenja zakonske regulative za rjeenje i kontrolu kanalizacionih voda (odvodi, ienje, odravanje kanalizacionih sistema...) Obezbjeivanje sprovoenja zakonske regulative za kontrolu ispusta brodova i njihovo odravanje u lukama Obezbjeivanje i realizacija tehniki izvodljivog, ekonomski i ekoloki opravdanog i odrivog rjeenja za zatitu od poplava Primjena odgovarajuih mjera iz oblasti zatite od poara u postupak prostornog i urbanitikog planiranja, pri projektovanju naselja, stambenih blokova, viespratnica i sl, te pri rekonstrukcijama i sanacijama muzeja, arhiva, crkvenih riznica i drugih objekata gdje se uvaju pokretna kulturna dobra Stvaranje uslova za ouvanje tradicionalnog naina ribarenja, kao naina ivota i ouvanje tradicionalnih ribarskih alata (srdele, potegae) i ribarskih posta u zalivu Stvaranje uslova za razvoj marikulture (uzgoj koljki) kao podrka razvoju turizma Uspostavljanje Regionalnog centra za ouvanje marinskog biodiverziteta, autohtonih vrsta i njihovih populacija Integralna zatita Izradu strategije razvoja zatienog podruja i kontakt zone u skladu sa prepoznatim optim ciljevima Menadzment plana i u skladu sa kriterijumima zatite (institucije kulture, obrazovne institucije, turistiki kompleksi, infrastruktura, tehnoloka postrojenja, stanice, rezervoari, skladita, i sl.) Izradu studija zatite nepokretnih kulturnih dobara za sva naselja u zatienom podruju (Muo, kaljari, Morinj, Vitoglav, Strp, Lipci, Kostanjica, Pranj, Stoliv, Gornji Stoliv) Odrivo korienje potencijala podruja Stvaranje uslova za obezbjeivanje stalnih izvora prihoda za zatitu i ouvanje kulturnih dobara u skladu sa zakonom (vlasnici i draoci, budet Crne Gore, renta za ouvanje kulturnih dobara, budet optina, donacije, drugi izvori prihoda). Aktivirati mehanizme finansijske podrke vlasnicima kulturnih dobara za odravanje kulturnih dobara i za sprovoenje konzervatorskih mjera Turizam Izrada strategije razvoja turizma u zatienom podruju i neposrednom okruenju (hotelski kapaciteti, privatni smjetaj, turistike manifestacije, valorizacija kulturnih dobara u turistike svrhe) Stvaranje uslova za obnovu starih zanata i njihovu primjenu u turizmu u smislu stvaranja autentinog turistikog proizvoda i turistikog Brenda Ouvanje, zatita i unapreenje kulturne batine, a pogotovo nepokretnih kulturnih dobara i njihove sinergije sa okolinom, kao osnove razvoja odrivog turizma na podruju Infrastruktura Stvaranje uslova za kontinuirano ulaganje u infrastrukturu (analiza saobraajnih rjeenja, pomorski saobraaj, vazduni saobraaj, prilagoavanje infrastrukture licima sa posebnim potrebama
151
11
Kadrovski kapaciteti i edukacija Stvaranje uslova za kontinuiranu edukaciju strunog kadra za zatitu i menadment Podruja koristei nauno-obrazovne vrijednosti podruja kao potencijal razvoj Obezbjeivanje mehanizama permanentnog obrazovanja za strune profile vane za ouvanje kulturnih dobara; (studijski boravci, specijalizacije, struni seminari, konferencije, okrugli stolovi, izdavaka djelatnost, struni asopisi, namjenski kursevi i obuke) Podsticanje edukacije strunjaka za zatitu kulturnih dobara (arhitektonki fakultet, likovna akademija, filozofski fakultet, formiranje odsjeka za zatitu kulturnih dobara na fakultet za turizam u Kotoru u saradnji sa srodnim visokokolskim institucijama) Obuka strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju Edukacija planera koji rade u zatienom podruju o vrijednostima podruja i nainima unapreenja stanja kulturnih dobara tokom izrade planske dokumentacije Stvaranje uslova za obnovu starih zanata u cilju primjene tradicionalnih tehnika, zanata i materijala prilikom provoenja konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima Prezentacija i popularizacija podruja Stvaranje uslova za permanentnu edukaciju graanstva tj. ire javnosti o vrijednostima zatienog podruja kao potencijalu razvoja Iniciranje nastave o kulturnim dobrima kroz obrazovne programe u kolama za osnovno i srednje obrazovanje Iniciranje rada sa djecom u predkolskom uzrastu na temu zatite kulturnih dobara, kroz igru Osmiljavanje strategije permanentne edukacije graanstva, tj. ire javnosti o vrijednostima kulturne batine i potrebi njene zatite i prezentacije (mediji, izlobe, publikacije...) 11.3. Smjernice za integralnu zatitu Meunarodni znaaj i status Prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora, nalau poseban oprez u procesu planiranja i projektovanja, na ovom prostoru. Osnovna mjera zatite kulturno istorijskih i prirodnih vrijednosti zasniva se na potrebi uvaavanja uobiajenih konzervatorskih principa, koji se odnose na analizu, valorizaciju, zatitu i unapredjenje zateenih vrijednosti. Uz neophodnost uvaavanja realnih prostornih kapaciteta ovog prostora, potrebno je obezbijediti hitno suspendovanje prakse usvajanja planskih dokumenata bez predhodne konzervatorske saglasnosti, odnosno saglasnosti slube zatite. Pri izradi planskih dokumenata koji obrauju ovo podruje, potrebno je predvidjeti zadravanje planerskog kontinuiteta odnosno potovanje prostorno programskih elemenata datih u okviru planskog dokumenta PPO Kotor. Ovi elementi detaljno propisuju naine izgradnje i revitalizacije u zonama Prirodno i kulturno-istorijskog podruja Kotora, kao i principe urbanizacije, i to kroz opte i posebne uslove. Osnovni konzervatorski princip podrazumjeva ouvanje vizura itavog zaliva, to se odnosi ouvanje postojeeg graditeljskog nasljea, kontakt zona kulturnih dobara, karakteristinih objekata i pojedinanih naselja, kao i ouvanje morfologije terena, zelenih povrina i razvijene vegetacije. Pri koncipiranju planskog rjeenja potrebno je zateene vrijednosti prihvatiti kao osnovnu vrijednost, a ne ograniavajui faktor S tim u vezi, nije mogue planirati rjeenja
152
11
koja podrazumijevaju maksimalnu eksploataciju prostora, ili ne potuju morfologiju terena. U zoni zaliva novu izgradnju je mogue planirati jedino u segmentima, uz zadravanje morfologije postojeih naselja, bez tendencije njihovog spajanja i izgradnje u zonama izmedju njih. U tom cilju, pri planiranju novih objekata, potrebno je predvidjeti grupisanje manjih objekata na nain koji ne predstavlja stvaranje vizuelne barijere, a pogotovo ne naruava integritet i vizure prema objektima koji markiraju fizionomiju odredjenih djelova zaliva i zaliva kao cjeline Spratnost novoprojektovanih objekata po pravilu treba biti usklaena sa Posebnim uslovima iz PPO Kotor koji nalau da je potrebno sve planirane objekte projektovati do visina P+2+Pk odnosno nie u zavisnosti od nasleenog okruenja. Kao jedan od primarnih zadataka potrebno je usvojiti ouvanje urbanistike matrice naselja i njihovog istorijskog konteksta Arhitektonska rjeenja u podrujima sa ambijentalno vrijednim objektima potrebno je planirati tako i samo na nain da su novi objekti prilagodjeni zateenoj arhitekturi i ambijentalnim vrijednostima, a u arhitektonski izraz novih objekata potrebno je ugraditi vrijednosti tradicionalnog graditeljstva i tradicionalne organizacije prostora Potrebno je predvidjeti izradu projekata rehabilitacije i sanacije prostora sa degradiranim kulturno- istorijskim i prorodnim vrijednostima Potrebno je predvidjeti izradu planske dokumentacije Podruja u skladu sa zakonskom regulativom Potrebno je predvidjeti izradu studija zatite nepokretnih kulturnih dobara za sva naselja u zatienom podruju i bafer zoni (Muo, kaljari, Morinj, Vitoglav, Strp, Lipce, Kostanjica, Pranj, Stoliv, Gornji Stoliv + kontaktna zona) koje e ukljuiti i analize potencijalnih arheolokih lokaliteta i prostora sa izraenim ambijentalnim vrijednostima i propisivanje mjera njihove zatite Posebno je potrebno predvidjeti podsticanje saradnje izmeu organa Optine zaduenog za urbano planiranje i nadlene Slube zatite, te obuku strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju, te edukaciju planera koji rade u zatienom podruju o vrijednostima podruja i nainima unapreenja stanja kulturnih dobara tokom izrade planske dokumentacije Potrebno je obezbjediti integralni pristup smanjenju seizmikog rizika prilikom izrade prostornih i urbanistikih planova i prilikom sanacija, nadgradnji i rekonstrukcija objekata u zatienom podruju Pri izradi planskih dokumenata koji obradjuju ovo podruje, potrebno je posebno predvidjeti sljedee: 11.3.1. Prirodno i kulturno- istorijsko podruje Kotora Sauvati iskonski pejza kojim je uokviren Kotorsko-Risanski zaliv sa istorijskim gradovima (Kotor, Risan i Perast) i naseljima (Dobrota, Pranj, Stoliv, Morinj, Kostanjica, Orahovac i Drain vrt, Muo i kaljari) Sauvati imaginarne granice priobalnih naselja bez meusobnog spajanja Sauvati strukturu pojedinanih naselja sa priobalnim aglomeracijama, izgraenom obalom i obradivim imanjima na viim kotama Sauvati bez poremeaja savremenom gradnjom istorijske vizure na najznaajnije graditeljske tvorevine i karakteristine prostorne repere u pejzau (Tvrava Sv. Ivana u Kotoru, Stari grad Kotor, ostrva ispred Perasta, Perast, Bogorodiin hram na Pranju, Gornji Stoliv, crkva Sv. ora iznad Orahovca, palata Zmajevi sa crkvom Gospe od Rozarija i zvonikom, Tvrava Sv. Krsta u Perastu, crkva Sv. Eustahija (Sv.Stasije) u Dobroti i crkva Sv. Matije u Dobroti,
153
11
zvonik crkve Sv. Nikole u Perastu i dr.) Sauvati uz mjere revitalizacije ruralno nasljee gornjih zona priobalnih naselja Sauvati karakteristike kulturnog pejzaa sa starom parcelacijom kultivisanih imanja, putevima, regulisanim potocima, podzidima, sauvanim starim kamenim kuama i pomonim zgradama, maslinjacima, starim zasadima i ostalim elementima ruralne arhitekture. Predvidjeti njihovu obnovu u skladu sa konzervatorskim principima. Predvidjeti mjere oivljavanja poljoprivredne djelatnosti kao najprirodnijeg naina za revitalizaciju kulturnog pejzaa Predvidjeti obnovu i revitalizaciju starih naputenih aglomeracija, ansambala i kua, tek kada budu stavljene u funkciju sve stare ruevine razmatrati mogunost savremene gradnje Sauvati karakteristike izgraene obale sa pontama i mandraima Obnoviti morski saobraaj plovilima uz korienje starih pristanita Obnoviti mreu starih puteva Obnoviti zaputene vodotokove i kamene mostove U pogledu novogradnji slijediti naslijeene urbanistike karakteristike prostora i konfiguraciju terena; u okviru studijskog postupka ispitati najpovoljnija rjeenja u odnosu na oblikovanje, upotrebu materijala, tehnike gradnje i ureenje terena kao i transponovanjem tradicionalne stambene arhitekture u pogledu volumena, ritma, spratnosti, oblika krovova, odnosa puno-prazno i dr. Ukloniti tehnika postrojenja koja naruavaju vrijednosti pejzaa (Lipci) i graevine neusklaene sa ambijentom Predvidjeti mjere ublaavanja posledica izazvanih u pejzau probijanjem novog puta Risan-Grahovo-abljak
11.3.2. Stari grad Kotor Ouvati neporemeene povrine prirodnog okruenja, stjenovitih masiva, samonikle vegetacije i drugih svojstava pejzaa koji ini pozadinu srednjovekovnog grada. Svaka povreda povrinskog sloja terena ili vegetacije, kao i pojava tehnikih elemenata i novogradnji, ak i malog volumena, ozbiljno bi poremetila snaan utisak sraslosti iskonske prirode i drevnog graditeljstva. Nastaviti otkrivanje urbane hronologije putem arheolokih i arhitektonskih istraivanja i prouavanjem pisanih izvora Ouvati urbanistiku matricu grada Ouvati vrijednosti gradskih fortifikacija Restauraciju sakralnih graevina zasnovanti na sistematskim istraivanjima Uspostavljati izvorna rjeenja stambenih zgrada uz zadravanje osnovnih materijala za gradnju konstrukcija, otvora vrata i prozora, stolariju i krovni pokriva Primjenjivati specifine metode sanacije istorijskih graevina korienjem izvornih materijala i tehnika Restauraciju enterijera zasnovati na podacima o njihovom izvornom izgledu Obradu eksterijera uz restauraciju izvornih elemenata fasada predvidjeti u skladu sa konzervatorskim principima Obradu slobodnih prostora zasnivati na podacima o izvornim rjeenjima i primjenom originalnih materijala i tehnika obrade
11.3.3. Dobrota Ouvati i zatititi urbanistike, arhitektonske, ambijentalne i pejzane vrijednosti naselja Ouvati i zatititi urbanistike i arhitektonsko-ambijentalne vrijednosti
154
11
prostorno-funkcionalnih cjelina koje su pripadale istaknutim pomorsko-trgovakim porodicama iz Dobrote (Miloevi, Radonii, Kamenarovi, Ivanovi, Dabinovi, Radimiri i dr.) Ouvati i zatititi vrijednosti crkvenih kompleksa Sv. Matije, Sv. Eustahija (Sv. Stasije) i crkava Sv. Ilije, crkva Sv. Ivana, Sv. Vrae, Sv. Mihovila i dr. kao i njihovog prirodnog okvira Ouvati vrijednosti i karakteristike originalnog ureenja obale sa karakteristinim sistemom ponti i mandraa. Ouvati i zatititi prirodne vrijednosti kulturnog pejzaa Dobrote
11.3.4. Orahovac i Drain vrt Sauvati iskonsku prirodu koja okruuje naselje Sauvati vizure na crkvu Sv. ora koja predstavlja prostornu dominantu i jedan od najznaajnijih vizuelnih repera Boke Sauvati strukturu naselja sa izgraenom aglomeracijanma tradicionalne stambene arhitekture u priobalnom prostoru i ruralnim nasleem u viim zonama Sauvati karakteristike ureenja obale Na osnovu rezultata Studije kulturnog pejzaa odrediti zone u kojima je mogua novogradnja Sauvati komplekse uma na sjevernoj strani i vegetaciju Bajove kule Predvidjeti mjere poboljanja izgleda grupacija novogradnji u sjeveroistonom dijelu naselja Sprijeiti irenje novogradnji u blizini Bajove kule
11.3.5. Perast Ouvati imaginarne granice naselja kao jedne od najznaajnijih odlika urbane cjeline Perasta Ouvati urbanistiku matricu grada sa originalnom mreom ulica, puteva i stepenita Predvidjeti nastavak arhitektonskih istraivanja Obnoviti stambene cjeline istaknutih perakih porodica (Zmajevi, Bronza, Mazarovi; Viskovi, Burovi, izmai - tukanovi, orko itd.) Sprovesti restauraciju ruevnih palata (Krilovi, Martinovi...) Sprovesti revitalizaciju tvrave Sv. Krsta Ouvati vrijednosti ostrva Sv. ora i Gospe od krpjela uz potrebne mjere zatite Obnoviti crkvene graevine u Perastu i u brdu iznad grada (crkva Sv. Ane, crkva Gospe od zdravlja) Predvidjeti asanaciju i adaptaciju prostora konfekcije Jadran Obnoviti originalni zastor ulica i trgova Predvidjeti ureenje slobodnih prostora (dvorita, vrtovi, pjacete ispred crkava i dr.) Obnoviti fasada i enterijer zgrada tradicionalne arhitekture Ouvati karakteristike obale Ukloniti recentne neadekvatne dogradnje Poboljati izgled graevina neusklaenih sa ambijentom Ouvanti zeleni prostor izmeu Perasta i Risna, na jednoj i Perasta, Drain vrta i Orahovca na drugoj strani, kao trajno neizgradiv Sauvati ostrva naspram Perasta i njihov prirodni okvir
155
11
11.3.6. Risan Sauvati iskonski pejza kojim je uokviren amfiteatar unutar kojeg se razvijao Risan, grad duge istorije i irokog hronolokog spektra Sauvati urbanistiku matricu grada Predvidjeti revitalizaciju podruja ulice Gabela u skladu sa principima zatite istorijskih urbanih cjelina Predvidjeti nastavak arheolokih istraivanja i prezentaciju arheolokog naslea Risna Sauvati imanja u gornjim zonama Risna sa reprezentativnim stambenim zgradama, dvoritima, ekonomijama, terasastim obradivim parcelama, regulisanim potocima, kaldrmisanim putevima i prilazima, bunarima, gumnima, sauvanom vegetacijom i razvijenim stablima Sauvati vrijednosti sakralnog kompleksa crkve Sv. Pavla i njene okoline Predvidjeti obnovu zadubine Ljubatovi na Rtcu uz uspostavljanje nove savremene namjene Savremenu gradnju planirati u skladu sa rezultatima Studije kulturnog pejzaa
11.3.7. Strp Sauvati strukturu naselja sa izgraenom aglomeracijama tradicionalne stambene arhitekture u priobalnom prostoru i ruralnim nasleem u viim zonama Sauvati karakteristike ureenja obale Predvidjeti mjere poboljanja izgleda grupacija novogradnji u zapadnom dijelu naselja Sprijeiti stihijno irenje novogradnji Na osnovu rezultata Studije kulturnog pejzaa odrediti zone u kojima je mogua novogradnja
11.3.8. Lipci Ukloniti tehniki kompleks sa rezervoarima za tena goriva koji svojom namjenom, oblicima i djelovanjem na okolinu predstavlja suprotnost principima ouvanja vrijednosti Podruja Kotora Urediti pristupnu stazu do okapine peine Lipci sa praistorijskim crteima kao i njenu neposrednu okolinu Preduzeti mjere za ublaavanje povreda pejzaa izazvanih probijanjem puta Lipci Grahovo- abljak Preduzeti mjere za sanaciju kamenoloma na raskrsnici puta Lipci - Grahovo abljak Ouvati stare aglomeracije naselja sa crkvom Sv. Ivana Preduzeti mjere za zaustavljanje stihijnog irenja naselja
11.3.9. Morinj Obnoviti trasu starog puta preko Polja, Pjace i dalje prema sjeveru zajedno sa Velikim i Malim mostom, kao i stari put koji od mosta kod Vojvodia mlina preko Pjace vodi u gornje zone Morinja i dalje prema Herceg Novom zajedno sa mreom puteva Obnoviti naruene elemenata unikatnog predjela sa izvoritem rijeke Trn Zaustaviti svaku dalju stambenu gradnju u Polju kojom se naruava jedinstveni prostor izmeu dvije rijeke Paljivim odabirom savremenih funkcija kompatibilnim sa izvornom arhitekturom i uz mjere konzervacije i restauracije revitalizovati sistem mlinova
156
11
sa akumulacijama (jae) i kanalima. Obnoviti kanale za prilaz mlinovima i puteve Obnoviti ansamble stambene arhitekture sa stambenim i pomonim zgradama, originalnim elementima ureenja dvorita i vrtova Obnoviti obradiva terasasta imanja sa ogradnim i potpornim zidovima, regulacijama potoka i prolazima. Predvidjeti mjere unapreenja poljoprivredne djelatnosti kao najprirodnijeg oblika revitalizacije prostora Predvidjeti mjere obnove sakralnih obkjekata u skladu sa principima i metodologijom zatite sgraditeljske batine Novogradnje zonirati na osnovu paljive analize slobodnog prostora na sjevernoj strani naselja, u okviru nove stambene zone i na lokacijama pogodnim za gradnju na padini sjeverno od trase novog puta Zaustaviti val novogradnji du trase novog puta prema Gornjem Morinju za koji se ve moe utvrditi da rasporedom, volumenima, oblicima i raznolikou graditeljskih ukusa remeti naslijeene prostorne odnose i prirodno okruenje Morinja Iskljuiti mogunost gradnje novih kua za turizam sa june trase starog puta prema Gornjem Morinju jer se na toj strani nalaze najvredniji stambeni ansambli sa oblikovanim obradivim povrinama ijom revitalizacijom treba obnoviti istorijski prostor u cjelini Predvidjeti mjere uklapanja izgleda postojeih novogradnji sa karakteristikama arhitekture podruja Predvidjeti uklanjanje naselja montanih zgrada sa terena na sjevernoj strani crkve Sv. Tripuna. Prostor treba da ostane neizgraen a njegova savremena namjena treba da bude prilagoena potrebama obnove istorijskih karakteristika prostora Predvidjeti mjere za uklanjanje recentnih dogradnji podignutih uz zgrade tradicionalne arhitekture i mjere uklapanja u ambijent Obnoviti elemente kulturnog pejzaa (mee, puteve, regulacije potoka) na mjestima gdje su usled zaputenosti i nedovoljnog odravanja pokriveni nanosima i vegetacijom U skladu sa preporukama nadlenih institucija za zatitu prirode sanirati stanje nastalo nasipanjem terena na izvoritu Velike rijeke Sauvati postojeu vegetaciju vrtova i vonjaka kao i razvijena stabla karakteristine repere u prostoru (hrast na zapadnoj strani Vojvodia mlina, empres na jugozapadnom uglu crkve Sv. Tripuna, ukrasno stablo u dvoritu crkve Sv. Save...) Sauvati unikatni prostor polja u Morinju sa slatkovodnim izvorima i mlinovima.
11.3.10. Kostanjica Sauvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kua i crkvom Sv. Ivana, starim aglomeracijama u brdu, izgraenom i prirodnom obalom, obradivim imanjima i kompleksima zelenila sa stablima kestena Sauvati kao trajno neizgradiv prostor na junoj strani naselja zajedno sa rtom Verige. Ovaj vjekovima obraivani prostor smatra se veoma znaajnim segmentom kulturne batine i podlee kriterijumima zatite budui da predstavlja kategoriju kulturnog pejzaa. Njegovo ouvanje podrazumijeva obnovu graditeljskih tvorevina i uspostavljanje prvobitnog naina korienja. Tako obnovljen prostor bi predstavljao kulturoloki i ekonomski poduhvat u skladu sa kriterijumima za unapreenje stanja Svjetske batine Sauvati od naruavanja savremenom gradnjom istorijske vizure iz Perasta prema Kostanjici i tjesnacu Verige Sauvati od naruavanja prirodni zeleni okvir perakim ostrvima Sv. ora i Gospe od krpjela koja su meu najvrjednijim kulturnim dobrima
157
11
zatienog podruja i jedan od simbola Boke Kotorske. Naruavanjem pejzanih karakteristika Kostanjice ne bi se naruile samo njene vrijednosti ve i jedna od najatraktivnijih vizura Boke
11.3.11. kaljari Sauvati strukturu starih aglomeracija tradicionalne arhitekture u sredinjem dijelu naselja uz crkvu Sv. Luke, u ulici Put prvoborca kao i grupacije ispod brda u jugoistonom dijelu (izmeu arheolokog lokaliteta i autobuske stanice) Zadrati strukturu Njegoeve ulice koja svojom arhitekturom odraava dva razdoblja u razvoju naselja (period izmeu dva rata i gradnju prvih decenija poslijeratnog perioda) uz potrebne adaptacije i ureenje slobodnih prostora Predvidjeti zatitu i prezentaciju arheolokog lokaliteta na Gurdiu koji predstavlja ostatke crkve i samostana Sv. Franja iz 1288. godine sa srednjevjekovnim grobljem Kotora. Potrebe daljih arheolokih istraivanja ovog sakralnog kompleksa podrazumijevaju uklanjanje zgrade samoposluge Vraar, uklanjanje nanosa u izvoritu potoka u kojem se nalaze ostaci crkve Sv. Petra iz IX vijeka, uklanjanje prizemne zgrade u podnoju brda kao i ispitivanje mogunosti ruenja zgrade Socijalnog osiguranja kako bi se prostor neposredne blizine Kotora uredio kao arheoloki park Predvidjeti ouvanje crkve Sv. Dujma i karakteristika okolnog pejzaa Predvidjeti obnovu i revitalizaciju stambenog kompleksa porodice Zifra sa crkvom Sv. Vinenca Najstarije sauvane zgrade fabrike sapuna Rivijera i dimnjak iz perioda 1926-1938 godine adaptirati za nove poslovnokomercijalne ili kulturne sadraje Nove gradnje na prostoru bivih fabrika predvidjeti slijedei naslijeene urbanistike karakteristike prostora sa manjim kubusima zgrada okruenim zelenilom Predvidjeti uspostavljanje postojeih vodotokova kao bitne karakteristike prostora Sauvati karakteristike obale bez nasipanja
11.3.12. Muo Ouvati karakteristike originalne strukture naselja sa priobalnim nizom kua, padinom brda sa terasastim imanjima te crkvenim zdanjima okruenim zelenilom Ouvati komplekse zemljita obrasle vegetacijom u gornjoj zoni naselja Sauvati karakteristino ureenje obale sa pontama i mandraima Obnoviti stari put koji vodi prema tvravi na Vrmcu Sauvati stari put koji od obale vodi prema crkvi Sv. Kuzme i Damjana i starom groblju Sauvati postojee prirodne karakteristike prostora na sjevernoj strani naselja, na granici sa Glavatima, uz obnovu postojeih objekata (kasarna, magacin) Sauvati karakteristike kulturnog pejzaa sa podzidima, ogradnim zidovima i starim zasadima, stambenim cjelinama ruralnog karaktera kao i starim komunikacijama u kamenu Lokacije za novogradnje predvidjeti na osnovu rezultata Studije kulturnog pejzaa
11.3.13. Pranj Sauvati karakteristike strukture istorijskog naselja sa priobalnim stambenim cjelinama, ureenom obalom i obradivim imanjima u gornjim zonama Sauvati vizure na centralni dio istorijskog naselja iju prostornu dominantu i najznaajniju graditeljsku tvorevinu predstavlja Bogorodiin hram Kao trajno neizgradiv prostor ouvati vizuelnu osu izmeu sakralnog kompleksa na obali i Stare upne crkve
158
11
Zbog izrazitih vrijednosti kulturnog pejzaa neophodno jer sauvati staru parcelaciju sa kultivisanim obradivim imanjima, ogradne kamene zidove, sauvane kamene kue i pomone objekte, puteve, maslinjake i ostale elemente ruralne arhitekture. Predvidjeti njihovu obnovu u skladu sa konzervatorskim principima Predvidjeti obnovu starog puta koji od Velje rijeke vodi do Stoliva Predvidjeti ouvanje i obnovu puta koji od obale vodi prema Staroj upnoj crkvi Novogradnje predvidjeti jedino na mjestima koja e odrediti Studija kulturnog pejzaa
11.3.14. Stoliv Sauvati strukturu naselja sa dispozicijom grupacija priobalnih kua i crkvom Sv. Marije, i obradivim imanjima u gornjoj zoni Sauvati karakteristike obale sa smjenjivanjem izgraenih djelova sa pontama i mandraima, uvale i zatoni Sauvati odlike naselja Gornji Stoliv uz mjere sanacije i revitalizacije u skladu sa metodologijom rada na zatiti istorijskih cjelina Sauvati i obnoviti put koji od obale u centralnom dijelu naselja vodi u gornji Stoliv Sauvati komplekse kestenove ume, staru parcelaciju obradivih imanja imanja, podzide, ogradne zidove, stare zasade, maslinjake, kue i pomone zgrade ruralne arhitekture u gornjoj zoni naselja Novogradnje planirati na prostoru odreenom u Studiji kulturnog pejzaa kojoj je prethodila valorizacija prostora na osnovu ijih rezultata je mogue odreivanje zona u okviru kojih su intervencije mogue kao i zona u kojima, zbog zatite postojeih vrijednosti prostora, intervencije nisu mogue Predvidjeti mjere kojima bi se ublaile posljedice stihijske gradnje koja ugroava prirodnu i graditeljsku batinu naselja Smjernice za zatitu zatiene okoline Podruja Kotora
11.3.15.
Sauvati iskonski pejza koji ini okvir zaliva Boke Kotorske Sauvati bez prekida i poremeaja vizuelnu osu koja povezuje etiri zaliva u jedinstveni prostor Boke Sauvati prirodne karakteristike obale Sauvati i naslee starih gradova (Herceg Novi) i graditeljske vrijednosti tradicionalnih naselja du obale Sauvati nasljee sela i seoskih cjelina (Grbalj, Lutica, Krtole, Vrmac, Orjen...) Sauvati karakter kulturnog pejzaa Tivatskog zaliva sa strednjovjekovnim imanjima kotorske vlastele i letnjikovcima na obali Sauvati karakter i fizionomiju prostora Tivatskog arhipelaga sa poluostrvom Prevlaka i ostrvima Sv. Marko i Gospa od Milosti Sauvati i unaprijediti prostor srednjevjekovnih solana u Krtoljskom zalivu sa uem rijeka Odoljentice i Kolounja Sauvati strukturu naselja du zaliva, njihovu morfologiju i imaginarne granice Obnoviti pomorski saobraaj uz korienje i obnovu starih pristanita Sauvati ruralno naslee u gornjim zonama naselja sa starim terasastim imanjima i njihovom parcelacijom, regulacijama potoka, putevima, starim kuama i pomonim objektima, maslinjacima, vinogradima i drugim elementima tradicionalnog naina ivota Sauvati i obnoviti stara utvrenja na vrhovima brda i predvidjeti marrute za njihove obilaske; obnoviti stare komunikacije fortifikacionog sistema kao i pratee
159
11
objekte (bistijerne, magacini, kasarne...) Sauvati, bez poremeaja njihovog prirodnog okruenja, karakteristine vizure na prostorne dominante i repere (Savina, rt sa crkvom Sv. Neelje, crkva Sv. Vida, Gornja Lastva, crkva Sv. Luke, Goii...) Predvidjeti mjere kojima e se ublaiti povrede pejzaa nastale usled eksploatacije prostora (kamenolomi u iiima, Ljeeviima, Vinjevi, Oblatnom, Lipcima, Kamenom iznad Herceg Novog...) Predvidjeti mjere kojima e se ublaiti posledice pretjerane urbanizacije pojedinih naselja Ukloniti tehnika postrojenja ija namjena i nain korienja su u suprotnosti sa principima ouvanja i zatite prirodnih vrijednosti pejzaa
11.4. Smjernice za smanjenje rizika

11.4.1.Smanjenje seizmikog rizika Uvoenje aseizmikog upravljanja fondom postojeih objekata (u smislu dijagnoze njihove seizmike sigurnosti) neophodno je za standardno urbanistiko planiranje. Naznaena problematika mora predstavljati podruje sutinske i dugorone brige drutvene zajednice, na svim nivoima, uz primjenu integralnog pristupa, pri emu je neophodno hitno, organizovano i efikasno djelovanje. U tom smislu potrebno je obezbjediti adekvatan pravni, tehniki i planski okvir, primjeren savremenim konceptima seizmike evaluacije i aseizmikog ojaanja objekata. 11.4.2. Smanjenje rizika od poara Za smanjenje rizika od poara neophodno je da se: Obezbjedi adekvatan pravni okvir iz oblasti protivpoarne zatite U postupak prostorno-urbanistikog planiranja i pri projektovanju rekonstrukcije i sanacije nepokretnih kulturnih dobara i objekata u kojima se uvaju pokretna kulturna, dobra, ukljue struna lica iz oblasti zatite od poara Pojaa inspekcijska kontrola postavljanja i ispravnosti protivpoarnih ureaja Pri izradi planova zatite od poara umskih kompleksa neophodno je obezbjediti prosijecanje i pravljenje poarnih puteva, te parcelisanje u smislu poarnih prepreka i sprijeavanja irenja poara na itave komplekse 11.4.3. Smanjenje rizika od poplava Specifian sluaj potrebe zatite od voda predstavlja Kotor, koji je za vrijeme izuzetnih kia i juga, djelimino pod vodom, jer je visina njegovog plonika 96 cm iznad mora, a gornja taka amplitude plime dostie 130 cm. Iz tog razloga potrebno je da se mjere za smanjenje rizika od poplava realizuju integralnim i cjelovitim rjeenjima, definisanim na nivou Optine. Samo na taj nain moe da se definie tehniki izvodljivo, ekonomski i ekoloki opravdano i odrivo rjeenje zatite od poplava. 11.4.4.Smanjenje rizika od brodskih havarija i ekolokih akcidenata Smanjenje rizika od brodskih havarija i ekolokih akcidenata bie jedino mogue ako se pristupi integralnom rjeenju za itav Bokokotorski zaliv. To prije svega podrazumijeva jasnu pravnu regulativu i inspekcijsku kontrolu svih brodova radi sprjeavanja havarija, odnosno otklanjanja tetnih posljedica i sprijeavanja isputanja tetnih materija u akvatorijum Bokokotorskog zaliva.
160
IMPLEMENTACIJA
12
161
12
IMPLEMENTACIJA
162
IMPLEMENTACIJA
12
12. IMPLEMENTACIJA
Ovaj dio Menadment plana bavi se preporuenim mehanizmima i resursima koji su neophodni za njegovu uspjenu implementaciju. Izazovi novog oblika organizacije upravljanja, imaju za cilj zajedniki rad na implementaciji Menadment plana. Implementacija Menadment plana e obezbijediti kontinuiranu zajedniku saradnju svih subjekata, od kojih se oekuje preuzimanje odgovornosti i usklaivanje aktivnosti sa ciljevima Menadment plana. Na taj nain e se prepoznati subjekti, koji e imati lidersku ulogu u implementaciji Menadment plana.
12.1. ODGOVORNOST I ADMINISTRACIJA

Za uspjenu implementaciju Menadment plana od predsudnog znaaja, u procesu upravljanja, je ukljuivanje lokalne zajednice, kao i dravnih organa, institucuja i NVO koji su na direktan ili indirektan nain ukljueni u zatitu i ouvanje Podruja Kotora. Mehanizam za nadgledanje i koordiniranje implementacije Menadment plana je upravljako tijelo. S obzirom da je status upravljakog tijela veoma znaajan za zatitu i upravljanje Podrujem, neophodno je da ono bude nazavisno i struno, sa potrebnim ovlatenjima to bi se moglo postii osnivanjem agencije ili javne ustanove. Meutim, mogue je, kao prelazno rjeenje, osnovati, odnosno formirati savjet ili slino tijelo za zatitu i upravljanje zatienim podrujem. Upravljako tijelo moe, prema potrebi, formirati ekspertske radne grupe sastavljene od strunjaka raznih profila u zavisnosti od specifinosti teme, zbog koje se obrazuje.
12.2. UPRAVLJAKO TIJELO

Upravljako tijelo je sastavljeno od predstavnika relevantnih lokalnih i dravnih organa uprave i institucija, NVO i UNESCO. Obaveze Upravljakog tijela su da: 1) promovie znaaj univerzalnih prirodnih i kulturnih vrijednosti Podruja Kotora, kao Svjetske batine; 2) koordinira izradu, reviziju i sprovoenje Menadment plana; 3) inicira i prati realizaciju projekata i aktivnosti koji su predvieni Menadment planom; 4) daje miljenje na inicijative, programe, projekte i planska dokumenta koja se odnose na Podruje Kotora i njegovu zatienu okolinu, radi njihovog usklaivanja sa Menadment planom; 5) podstie i usmjerava realizaciju aktivnosti i projekata koji doprinose unapreenju zatite, ouvanja i razvoja Podruja Kotora; 6) vri monitorig stanja Podruja Kotora, i zahtijeva od pojedinih subjekta preduzimanje odgovarajuih mjera iz njihovih nadlenosti; 7) priprema Godinji izvjetaj o sprovoenju Menadment plana i stanju Podruja Kotora; 8) priprema godinje i periodine izvjetaje o stanju Svjetske batine UNESCO.
12.3. FINANSIRANJE I SREDSTVA

Za aktivnosti predloene Akcionim planom Menadment plana predvieni su razliiti nosioci aktivnosti koji e za njihovi realizaciju planirati neophodna sredstva. Neke aktivnosti e zahtijevati minimalna sredstva, a neke, poput infrastrukturnih ulaganja, znaajna sredstva.
163
12
IMPLEMENTACIJA
12.4. REVIZIJA I MONITORING MENADMENT PLANA

Menadment plan raen je za period od 15 godina, iako e najvaniji elementi Plana biti relevantni i nakon toga. U cilju relevantnosti dokumenta revizija Menadment plana vrie e se svake tri godine. Reviziju Menadment plana sprovodi Upravljako tijelo, na osnovu auriranih podataka o implementaciji Akcionog plana Menadment plana. Revidirani Menadment plan usvaja Vlada Crne Gore Monitoring implementacije Akcionog plana Menadment plana sprovodi se na osnovu mjerljivih indikatora koji su dati Akcionim planom. Rezultati monitoringa, koji se sprovodi analizom indikatora ospjeha, su osnov za izradu Godinjeg programa uspjenosti implementacije Menadment plana.
164
LOGIKI OKVIR MENADMENT PLANA
165
Normativni i institucionalni okvir
Saradnja izmeu zainteresovanih strana
166
Prioritetni zadaci Smjernice, mjere i reimi zatite Aktivnosti
Teme
Faktori
Ciljevi
Usvajanje Zakona o zatiti prirodnog i Formiranje upravljakog tijela zatienim

kulturno-istorijskog podruja Kotora

Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine
1. Jaanje pravne i institucionalne infrastrukture u cilju ouvanja i zatite izuzetne univerzalne vrijednosti podruja
Zastarjelost i neusaglaenost Zakona o zatiti spomenike cjeline Kotora sa novim Zakonom o zatiti kulturnih dobara i drugim sistemskim zakonima Nedostatak zakonske obaveze za izradu studija vizuelnog uticaja na prirodne i kulturne vrijednosti Podruja Kotora u procesu izrade planske i projektne dokumentacije Nepostojanje Menadment plana Podruja Nedovoljno korienje mehanizama Zakona o procjeni uticaja na ivotnu sredinu,Zakona o zatiti prirode Stvaranje uslova za formiranje upravljakog tijela zatienim podrujem Usvajanje novog Zakona o zatiti Podruja Kotora Izrada Prostorno urbanistikog plana Optine Kotor Preciziranje zakonske regulative u dijelu propisivanja strune kompetentnosti za planiranje, projektovanje i realizaciju gradnji na zatienom podruju
podrujem i stvaranje uslova za njegov rad (Agencije, Savjeta ili drugog tijela) Obezbjeivanje i jaanje institucionalne zatite Podruja Kotora sa sjeditem na samom Podruju Izmjena poreskih propisa u cilju implementacije Zakonom o zatiti kulturnih dobara u segmentu koji se odnosi na rentu za ouvanje kulturnih dobara Implementacija Zakona o obnovi spomenikog podruja Kotora u dijelu spomenike rente Utvrivanje zakonske obaveze za izradu studija vizuelnog uticaja kroz Zakon o zatiti prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora Zakonom o zatiti prirodnog i kulturnoistorijskog podruja Kotora predvidjeti obavezu izrade procjene uticaja na ivotnu sredinu Uspostaviti efikasan sistem upravljanja prirodnim podrujem u skladu sa IUCN kategorijama

Uspostavljanje efikasne meuinstitucionalne i meusektorske saradnje na lokalnom i nacionalnom nivoumeuinstitucionalne i meusektorske saradnje na lokalnom i nacionalnom nivou Podsticanje meuinstitucionalne saradnje izmeu institucija koje se bave istraivanjem, uvanjem, odravanjem, edukacijom, prezentacijom I popularizacijom kulturnih dobara isaradnje sa vlasnicima i draocima kulturnih dobara, nevladinim organizacijama i drugim subjektima Stvaranje uslova za povezivanje institucija sistema, vjerskih zajednica, nevladinog sektora i svih aktera
Nedovoljna koordinacija meu subjektima u sistemu zatite i upravljanja
2. Unapreenje saradnje izmeu svih zainteresovanih strana
Podsticanje meuinstitucionalne saradnje izmeu institucija koje se bave istraivanjem, uvanjem, odravanjem, edukacijom, prezentacijom i popularizacijom kulturnih dobara i saradnje sa vlasnicima i draocima kulturnih dobara, nevladinim organizacijama i drugim subjektima civilnog drutva Intenziviranje saradnje izmeu dravnih i lokalnih organa i institucija zaduenih za planiranje i zatitu kulturnih dobara
Teme
Faktori
Ciljevi
Prioritetni zadaci
Smjernice, mjere i reimi zatite Aktivnosti
Implementiranje zakona i podzakonskih Dosljedna primjena Zakona o zatiti

akata u oblasti zatite kulturnih dobara
3. Osiguranje efikasne primjene zakona i planske dokumentacije, radi ouvanja kulturne i prirodne batine od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije
Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine (posebno vezano za sprjeavanje devastacija u zatienom podruju)
Implementaciju i potovanje vaee zakonske regulative iz oblasti zatite kulturnih dobara Aktiviranje kontrole sprovoenja vaee zakonske regulative (inspekcijski nadzor, kaznene odredbe...) Jaanje institucionalne zatite podruja Stvaranje uslova za primjenu vaee zakonske regulative Stvaranje uslova za kontinuirani monitoring svih aktivnosti u zatienom podruju i neposrednom okruenju
Implementacija zakona i planske dokumentacije
Nepotovanje zakona i podzakonskih akata Nedovoljan struni i inspekcijski nadzor za sprijeavanje nelegalne gradnje i radova Nepostojanje Upravljakog tijela u skladu sa smjernicama UNESCO (agencija, savjeti i sl.) Nepostojanje upravljaa za zatitu podruja kao prirodnog dobra Neadekvatan monitoring cjelokupnih aktivnosti na zatienom podruju I neposrednom okruenju Nesprovoenje normativne i dokumentacione zatite pokretne, nepokretne i nematerijalne kulturne batine, propisane zakonom Neubiranje pripadajuih komunalnih prihoda po osnovu korienja prirodnih i kulturnih dobara
kulturnih dobara prilikom prijektovanja i izvoenja graevinskih radova i drugih intervencija na zatienom podruju Stvaranje uslova za kontinuirani monitoring svih aktivnosti u zatienom podruju i neposrednom okruenju kroz Upravljako tijelo Aktiviranje kontrole sprovoenja vaee zakonske i podzakonske regulative (inspekcijski nadzor, kaznene odredbe) Obezbjediti rezidentnost graevinskog, ekolokog i inspektora za zatitu kulturnih dobara na zatienom podruju Implementacija zakona u oblasti zatite prirode Donoenje podzakonskog akta o bliem sadraju i nainu izrade ocjene prihvatljivosti za planirane projekte, radnje i aktivnosti u zatienim prirodnim dobrima (shodno Zakonu o zatiti prirode) Implementacija zakona kojima se regulie rjeavanje i kontrola kanalizacionih voda Implementacija zakonske regulative za kontrolu ispusta brodova Stvoriti uslove za obnovu starih zanata u cilju primjene tradicionalnih tehnika, zanata i materijala prilikom sprovoenja konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima
167
Valorizacija i zatita kulturne i prirodne batine - nepokretna kulturna batina
168
Teme
Faktori
Ciljevi
Revalorizacija kulturnih dobara koja su Inteziviranje sistematskih istraivanja

po ranijim propisima imala ovaj status

Evidentiranje, dokumentovanje, valorizacija i prezentacija nepokretne kulturne batine zatienog podruja i zatiene okoline
4. Unaprjeenje valorizacije i zatite kulturne i prirodne batine zatienog podruja i zatiene okoline

Inteziviranje sistematskih istraivanja prostora i kulturnih dobara sa ciljem boljeg poznavanja i prouavanja Podruja, karakteristika istorijskih epoha I njihovih vrijednosti Arheoloko rekognosciranje Podruja i kontaktne zone Arheoloko rekognosciranje podmorja (unutranje vode, teritorijalno more) Formiranje dokumentacije o objektima i predmetima za koje se pouzdano vjeruje da imaju kulturnu vrijednost u skladu sa Zakonom Formiranje dokumentacije o ljudskim umijeima, izraajima, vjetinama ili izvoenjima, predmetima, rukotvorinama, instrumentima ili prostorima koji su sa tim povezani a koje zajednice, grupe ili pojedinci u okviru zastienog podruja i kontaktne zone prepoznaju kao dio svoje kulturne batine Odreivanje granica zatiene okoline nepokretnih kulturnih dobara Formiranje dokumentacije o kulturnim dobrima od lokalnog znaaja Definisanje lokaliteta ili podruja koja imaju svojstva kulturnog pejzaa Izrada programa sanacionih mjera za nestruno i nelegalo izvedene radove na kulturnim dobrima Analizu savremenih arhitektonskih kompleksa i objekata, izrada programa njihove sanacije i rekultivacije pejzaa, ako je koji je njihovom izgradnjom uniten i prouavanja vrijednosti prostora i pojedinanih kulturnih dobara Arheoloko rekognosciranje Podruja Kotora, zatiene okoline ukljuujui i podmorje Izrada Arheoloke katre zatienog podruja sa njegovom zatienom okolinom Odreivanje granica zatiene okoline nepokretnih kulturnih dobara Identifikacija i formiranje dokumentacije o nepokretnim objektima i pokretnim predmetima za koje se pouzdano vjeruje da imaju kulturnu vrijednost u cilju utivanja statusa kulturnog dobra Identifikacija lokaliteta ili podruja koja imaju svojstva kulturnog pejzaa i izrada dokumentacije u cilju utvrivanja statusa kulturno dobro Izrada i auriranje javnosti dostupne baze podataka kulturnih dobara Izrada i auriranje javnosti dostupne baze podataka i dokumenata od znaaja za zatitu, ouvanje i razvoj Podruja Kotora Izrada programa sanacije i rekultivacije pejzaa degradiranog savremenom urbanizacijom Izrada programa konzervatorskih mjera za devastirana kulturna dobra koja su valorizovana i revalorizovana Izrada planova odravanja kulturnih dobara u skladu sa Zakonom Izrada godinjeg programa zatite i ouvanja kulturnih dobara Podruja Kotora
Nedovoljna istraenost, struna valorizacija prostora, nepostojanje studija zatite kulturnih dobara za sva naselja Podruja, kao i nedefinisana zatiena okolina Podruja Nepostojanje studije kulturnog pejzaa Podruja i Boke Kotorske Nedovoljna valorizacija odreenih segmenata nepokretne kulturne batine zatienog podruja (tradicionalna i ruralna arhitektura, austro-ugarske fortifikacije, industrijsko nasljee, arhitektura XX vijeka) Nedovoljna i neadekvatna valorizacija kulturnog pejzaa zatienog podruja Nelegalni i nestruni radovi na kulturnim dobrima i nepotovanja principa zatite Nedovoljna briga i odravanje kulturnih dobara od strane vlasnika i korisnika
Teme
Faktori
Ciljevi
Prioritetni zadaci
Obezbjeivanje adekvatnih
Obezbjeivanje adekvatnih prostora
Evidentiranje, dokumentovanje, valorizacija i prezentacija pokretne i nematerijalne kulturne batine
4. Unaprjeenje valorizacije i zatite kulturne i prirodne batine zatienog podruja i zatiene okoline prostora za uvanje, zatitu i prezentaciju pokretnih kulturnih dobara, kulturnih predmeta i arheolokih nalaza Identifikacija i formiranje dokumentacije o nematerijalnoj kulturnoj batini radi utvrivanja statusa kulturno dobro
za uvanje, zatitu i prezentaciju pokretnih kulturnih dobara, kulturnih predmeta i arheolokih nalaza Identifikacija i formiranje dokumentacije o nematerijalnoj kulturnoj batini radi utvrivanja statusa kulturno dobro
Valorizacija i zatita kulturne i prirodne batine pokretna i nematerijalna batine
Opasnost od nebrige, nestrunosti i neznanja u pogledu zatite, obrade, prezentacije i valorizacije pokretnog spomenikog fonda i nematerijalne batine Nedostatak prostora za uvanje, zatitu i prezentaciju pokretnih kulturnih dobara, posebno arheolokih nalaza sa Podruju Kotora Neadekvatna fizika zatita kulturnih dobara na kopnu i u podmorju to za posljedicu posebno ima nelegalno vaenje arheolokih predmeta iz podmorja Neadekvatni uslovi za ouvanje zidnih slika, ikonostasa i slika na platnu i drvetu u unutranjosti crkava Neadekvatni muzejski prostori i depoi za bezbjedno uvanje muzejskih predmeta i njihovu zatitu od krae, vandalizma, vatre i drugih tetnih uticaja koji se mogu predvidjeti, kao i neblagovremeno i neadekvatno sprovoenje konzervatorskog tretmana muzejskog materijala Nepostojanje zakonskih pretpostavki za utvrivanje statusa nematerijalne batina
169
Prirodne vrijednosti zatienog podruja
170
Ciljevi Prioritetni zadaci Smjernice, mjere i reimi zatite Aktivnosti
Teme
Faktori
Obezbjeivanje potovanja zakonske regulative pri
4. Unaprjeenje valorizacije i zatite kulturne i prirodne batine zatienog podruja i zatiene okoline Valorizacija i zatita prirodnih vrijednosti zatienog podruja i zatiene okoline
Izrada Studija zatite prirodnih vrijednosti zatienog podruja i njegove zatiene okoline Obezbjeivanje i realizacija tehniki izvodljivog, ekonomski i ekoloki opravdanog i odrivog rjeenja za zatitu od poplava u Kotoru Uspostavljanje Regionalnog centra za ouvanje marinskog biodiverziteta, autohtonih vrsta i njihovih populacija

sakupljanju ljekovitog bilja i korienju prirodnh vrijednosti (nekontrolisano krenje vegetacije, prekomjerni ulov ribe, kontola ulova rijetkih vrsta ptica i ivotinjskih vrsta) Obezbjeivanje potovanja zakonke regulative prilikom sprovoenja graevinskih radova, agrotehnikih mjera i drugih intervencija Obezbjeivanje uslova za istraivanje akvatorijuma i kontakt zone Obezbjeivanje sprovoenja zakonske kontrole svih radova u priobalnom moru i kontaktnoj zoni (nelegalna gradnja, proirenje prirodnih plaa i obalne linije, rekonstrukcija ponti i mandraa neadekvatnim savremenim materijalima, nasipi uta, graevinskog otpada i smea) Obezbjeivanje sprovoenja zakonske regulative za rjeenje i kontrolu kanalizacionih voda (odvodi, ienje, odravanje kanalizacionih sistema...) Obezbjeivanje sprovoenja zakonske regulative za kontrolu ispusta brodova i njihovo odravanje u lukama Obezbjeivanje i realizacija tehniki izvodljivog, ekonomski i ekoloki opravdanog i odrivog rjeenja za zatitu od poplava Primjena odgovarajuih mjera iz oblasti zatite od poara u postupak prostornog i urbanitikog planiranja, pri projektovanju naselja, stambenih blokova, viespratnica i sl, te pri rekonstrukcijama i sanacijama muzeja, arhiva, crkvenih riznica i drugih objekata gdje se uvaju pokretna kulturna dobra Stvaranje uslova za ouvanje tradicionalnog naina ribarenja, kao naina ivota i ouvanje tradicionalnih ribarskih alata (srdele, potegae) i ribarskih posta u zalivu Stvaranje uslova za razvoj marikulture (uzgoj koljki) kao podrka razvoju turizma Uspostavljanje Regionalnog centra za ouvanje marinskog biodiverziteta, autohtonih vrsta i njihovih populacija
Nedovoljna istraenost prirodne batine i nepostojanja studija zatite Nepostojanje upravljaa za zatitu podruja kao prirodnog dobra Nekontrolisana eksploatacija biljnih vrsta, ime se unitavaju stanita mnogih vrsta, mijenja se izgled pejzaa i uslovi ivota biljaka i ivotinja Nestruni i nelegalni radovi, vezani za nasipanje i proirenje prirodnih plaa I obalne linije vjetakim kamenom i rekonstrukciju ponti betonom i drugim savremenim materijalima, kojima se unitavaju se ekosistemi priobalnog mora Isputanje komunalnih otpadnih voda u more Nedovoljna kontola ispusta sa velikih brodova i kruzera Nedostatak specijalnog broda za ienje morske povrine Nasipanje uta i drugog graevinskog otpada u more Nekontrolisana izgradnja u priobalnom dijelu Prekomjerni ulov ribe
Faktori
Ciljevi
Prioritetni zadaci
Izrada Studije zatite
5. Integralna zatita kulturne i prirodne batine kroz konstantnu kontrolu lokalnog urbanog razvoja Obezbjeivanje integralne zatite zatienog podruja kroz prostorno planska dokumenta
Izradu strategije razvoja zatienog podruja i kontakt zone u skladu sa prepoznatim optim ciljevima Menadzment plana i u skladu sa kriterijumima zatite (institucije kulture, obrazovne institucije, turistiki kompleksi, infrastruktura, tehnoloka postrojenja, stanice, rezervoari, skladita, i sl.) Izradu studija zatite nepokretnih kulturnih dobara za sva naselja u zatienom podruju (Muo, kaljari, Morinj, Vitoglav, Strp, Lipce, Kostanjica, Pranj, Stoliv, Gornji Stoliv)
kulturnih dobara Podruja Kotora Izrada i/ili revizija studija zatite kulturnih dobara za sva naselja u zatienom podruju Izrada procjene kulturnog pejzaa zatienog podruja Izrada Studija zatite prirodnih vrijednosti zatienog podruja i njegove zatiene okoline Izrada Prostornourbanistikog plana Optine Kotor Izrada Stratekog plana razvoja Optine Kotor Izrada Programa razvoja kulture Optine Kotor
Integralna zatita
Zastarjela urbanistiko-planska dokumenta, posebno planova najvieg ranga za obuhvat Optine Kotor (PPO i GUP), odnosno nedonoenje Prostorno urbanistikog plana Optine Neusklaen redosled izrade i donoenja planskih dokumenata Nepodudaranje standardnih planerskih koncepata unapreenja stanja naslijeene batine sa propisanim kriterijumima zatite principi potovanja vrijednosti tradicionalne arhitekture Nepodudaranje razvojnih koncepata sa prostornim potencijalima zatienog podruja i ogranienjima koja postavljaju kriterijumi zatite (krupni turistiki kompleksi, saobraajna infrastruktura, infrastrukturne tehnologije: postrojenja, stanice, rezervoari, skladita) Nepostojanje Prostornog plana posebne namjene za Podruje Kotora
171
Odrivo korienje potencijala podruja
172
Teme
Faktori
Ciljevi
Obezbjeivanje stalnih izvora prihoda za Obezbjeenje donacija za zatitu i Stvaranje uslova za obezbjeivanje stalnih
zatitu i ouvanje kulturnih dobara
Aktivirati dodatne mehanizme
ouvanje prirodne i kulturne batine

Razvoj projekata i aktivnosti koji doprinose odrivom korienju potencijala Podruja izvora prihoda za zatitu i ouvanje kulturnih dobara u skladu sa zakonom (vlasnici i draoci, budet Crne Gore, renta za ouvanje kulturnih dobara, budet optina, donacije, drugi izvori prihoda). Aktivirati mehanizme finansijske podrke vlasnicima kulturnih dobara za odravanje kulturnih dobara i za sprovoenje konzervatorskih mjera finansijske podrke vlasnicima kulturnih dobara za odravanje kulturnih dobara i za sprovoenje konzervatorskih mjera Izrada strategije razvoja poljoprivrede zasnovane na tradicionalnim nainima obrade zemljita i proizvodnje s ciljem regeneracije kulturnog pejzaa Stvaranje uslova za ouvanje tradicionalnog ribarstva Stvaranje uslova za razvoj marikulture (uzgoj koljki) Obezbjeivanje i realizacija tehniki izvodljivog, ekonomski i ekoloki opravdanog i odrivog rjeenja za zatitu od poplava u Kotoru Uspostavljanje Regionalnog centra za ouvanje marinskog biodiverziteta, autohtonih vrsta i njihovih populacija
Nepostojanje stalnih izvora i kontinuiranog naina sticanja sredstava za zatitu i unapreenje stanja kulturne batine Neadvaktne mjere stimulacije za vlasnike kulturnih dobara za uvanje, odravanje i sprovoenje mjera zatite
6. Razvoj zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja
Izradu strategije razvoja turizma u Izrada strategije razvoja turizma Unaprjeivanje kulturnog turizma Izrada procjene uticaja pritiska
u zatienom podruju masovnog turizma na zatieno podruje u odnosu na kapacitet i organienja u zatienom podruju

Razvoj projekata i aktivnosti koji doprinose odrivom korienju potencijala Podruja
Odrivo korienje potencijala podruja /
Nedovoljno jasna strateka vizija razvoja turizma Podruja Kotora i neadekvatna turistika valorizacija kulturnih dobara Nedostatak smjetajnih hotelskih kapaciteta
6. Razvoj zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja
zatienom podruju i neposrednom okruenju (hotelski kapaciteti, privatni smjetaj, turistike manifestacije, valorizacija kulturnih dobara u turistike svrhe) Stvaranje uslova za obnovu starih zanata i njihovu primjenu u turizmu u smislu stvaranja autentinog turistikog proizvoda i turistikog Brenda Ouvanje, zatita i unapreenje kulturne batine, a pogotovo nepokretnih kulturnih dobara i njihove sinergije sa okolinom, kao osnove razvoja odrivog turizma na podruju
Obnova i sanacija sistema za Rekonstrukcija i izgradnja Unapreenje sistema za Stvaranje uslova za kontinuirano ulaganje
u infrastrukturu (analiza saobraajnih rjeenja, pomorski saobraaj, vazduni saobraaj, prilagoavanje infrastructure licima sa posebnim potrebama kanalizacionih sistema 6. Razvoj zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja Poboljati infrastrukturu kao preduslov za kvalitetniji ivot lokalnog stanovnitva i kvalitetniju turistiku ponudu vodosnabdijevanje
Unapreenje snabdijevanja
odvoenje otpadnih voda
Odrivo korienje potencijala podruja / Infrastruktura
Nedovoljno i neblagovremeno ulaganje u infrastrukturu Nezadovoljavajue stanje saobraajne infrastrukture, nedovoljni kapaciteti parking prostora i nedovoljno korienje akvatorijuma za redovan prevoz lokalnog stanovnitva i turista u Kotorsko-Risanskom zalivu Nedovoljna prilagoenost infrastrukture za osobe sa invaliditetom
zatienog podruja elektroenergijom Unapreenje saobraajne infrastrukture zatienog podruja - analiza saobraajnih rjeenja (drumskog, pomorskog, vazdunog) Uvoenje lokalnog pomorskog saobraaja Prilagoavanje infrastrukture osobama sa invaliditetom
173
Kadrovski kapaciteti i edukacija
174
Teme
Faktori
Ciljevi
Stvaranje uslova za kontinuiranu edukaciju
Kontinuirana edukacija strunog kadra za
7. Jaanje kadrovskih kapaciteta na svim nivoima, edukacija novog i do-edukacija postojeeg strunog kadra Stvaranje uslova za kontinuiranu edukaciju i doedukacija strunog kadra za zatitu i menadment kulturne batine

zatitu i upravljanje zatienim podrujem (specijalizacije, studijski boravci, struni seminari, konferencije, okrugli stolovi, izdavaka djelatnost, struni asopisi, namjenski kursevi i obuke) Obezbijediti mehanizme za formiranje specijalizovanih visoko obrazovnih institucija za permanentno obrazovanje strunih kadrova iz oblasti kulturne batine (arheologija, istorija umjetnosti, konzervacija, etnologija) Podsticati do-edukaciju razliitih strunih profila za oblast zatite nepokretnih kulturnih dobara (ahitekte, graevinski inenjeri, prostorni planeri, pejzane arhitekte, turizmolozi, ekonomisti, menaderi, pravnici,..) Edukacija i do-edukacija zanatlija za tradicionale tehnike i zanate strunog kadra za zatitu i menadment Podruja koristei nauno-obrazovne vrijednosti podruja kao potencijal razvoj Obezbjeivanje mehanizama permanentnog obrazovanja za strune profile vane za ouvanje kulturnih dobara; (studijski boravci, specijalizacije, struni seminari, konferencije, okrugli stolovi, izdavaka djelatnost, struni asopisi, namjenski kursevi i obuke) Podsticanje edukacije strunjaka za zatitu kulturnih dobara (arhitektonki fakultet, likovna akademija, filozofski fakultet, formiranje odsjeka za zatitu kulturnih dobara na fakultet za turizam u Kotoru u saradnji sa srodnim visokokolskim institucijama) Obuku strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova u zatienom podruju Edukaciju planera koji rade u zatienom podruju o vrijednostima podruja i nainima unapreenja stanja kulturnih dobara tokom izrade planske dokumentacije Stvaranje uslova za obnovu starih zanata u cilju primjene tradicionalnih tehnika, zanata i materijala prilikom provoenja konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima
Nedostatak kadrovskih kapaciteta, nedostak jasne strateke kadrovske politike i nepostojanje specijalizovanih obrazovnih institucija za kolovanje i obuku kadrova iz oblasti kulturne batine Nedovoljni struni kapaciteti u poslovima prouavanja, zatite, konzervacije i restauracije kulturnih dobara Nedovoljna obuenost strunih profila za poslove planiranja, projektovanja i izvoenja radova za prostore sa visokom koncentracijm kulturnih dobara Nedovoljni struni kapaciteti za izvoenje radova u tradicionalnim tehnikama Izumiranje starih zanata
Poveanje nivoa informisanosti i svijesti
Stvaranje uslova za permanentnu
8. Unapreenje prezentacije zatienog podruja i podizanje nivoa svijesti graana/nki o njegovim vrijednostima i znaaju Prezentacija i popularizacija podruja i podizanje nivoa svijesti graana/nki o vrijednostima i znaaju zatienog podruja
edukaciju graanstva tj. ire javnosti o vrijednostima zatienog podruja kao potencijalu razvoja Iniciranje nastave o kulturnim dobrima kroz obrazovne programe u kolama za osnovno i srednje obrazovanje Iniciranje rada sa djecom u predkolskom uzrastu na temu zatite kulturnih dobara, kroz igru Osmiljavanje strategije permanentne edukacije graanstva, tj. ire javnosti o vrijednostima kulturne batine i potrebi njene zatite i prezentacije (mediji, izlobe, publikacije...)
Prezentacija i popularizacija podruja
Nedovoljno razvijena svijest o vrijednostima zatienog podruja kao potencijalima razvoja Nedovoljna informisanost lokalnog stanovnitva o obuhvatu, vrijednostima i znaaju podruja Svjetske batine Kotora Nedovoljna i neadekvatna edukacija posebno kolske populacije o vrijednostima i potencijalima zatienog podruja Nepostojanje promotivnog materijala za zatieno podruje (mape, lifleti, publikacije, web prezentacije) Nedovoljna popularizacija vrijednosti zatienog podruja Nepostojanje Informativnog punkta (Centra za posjetioce) zatienog podruja
lokalnog stanovnitva o obuhvatu, vrijednostima i znaaju podruja Svjetske batine kroz kampanje kao i izradu i distribuciju promotivnog materijala o zatienom podruju Prezentacija i popularizacija zatienog podruja kroz izradu i distribuciju promotivnog materijala (mape, lifleti, publikacije, web prezentacije) Sveobuhvatna turistika promocija i prezentacija Svjetske batine podruja Kotora, kroz aktivno uee na sajmovima turizma u inostranstvu Osmisliti strategiju permanentne edukacije svih struktura zajednice o vrijednostima kulturne batine i potrebi njene zatite i prezentacije Kontinuirana edukacija o kulturnoj batini kroz obrazovne programe u kolama Kontinuirana edukacija djece predkolskog uzrasta o vrijednostima zatienog podruja Iniciranje osnivanja Informativnog punkta (Centra za posjetioce) zatienog podruja
175
176
AKCIONI PLAN
177
178 AKCIONI PLAN

Rok
K K MK i OK MK
Cilj 1 - Jaanje pravne i institucionalne infrastrukture u cilju ouvanja i zatite izuzetne univerzalne vrijednosti podruja
Zakonodavni i institucionalni okvir
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Nosioci aktivnosti
Indikatori
Usvojen zakon Osnovano upravljako tijelo
Usvajanje Zakona o zatiti prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora
Formiranje upravljakog tijela zatienim podrujem i stvaranje uslova za njegov rad (Agencije, Savjeta ili drugog tijela) kontinuitet K
Obezbjeivanje i jaanje institucionalne zatite Podruja Kotora sa sjeditem na samom Podruju
UZKD I CKA MF Izmijenjeni poreski propisi
Izmjena poreskih propisa u cilju implementacije Zakonom o zatiti kulturnih dobara u segmentu koji se odnosi na rentu za ouvanje kulturnih dobara
Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine
K k
Implementacija Zakona o obnovi spomenikog podruja Kotora u dijelu spomenike rente
kontinuitet
OK MK MK
Finansijska sredstva ostvarena ubiranjem ovog namjenskog sredstva Zakonom utvrena obaveza Zakonom utvrena obaveza

K IBM, AZZS, MORT, RZZZP Broj organizovanih sistema upravljanja prema IUCN kategorijama
Utvrivanje zakonske obaveze za izradu studija vizuelnog uticaja kroz Zakon o zatiti prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora
Zakonom o zatiti prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora predvidjeti obavezu izrade procjene uticaja na ivotnu sredinu
Uspostaviti efikasan sistem upravljanja prirodnim podrujem u skladu sa IUCN kategorijama
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Rok
Nosioci aktivnosti Indikatori
Upostavljanje efikasne meuinstitucionalne i meusektorske saradnje na lokalnom i nacionalnom nivou

Kontinuitet MORT, MK, UZKD, CKA, AZZS, IBM, RZZZP, OK, UT
Podsticanje meuinstitucionalne saradnje izmeu institucija koje se bave istraivanjem, uvanjem, odravanjem, edukacijom, prezentacijom i popularizacijom kulturnih dobara i saradnje sa vlasnicima i draocima kulturnih dobara, nevladinim organizacijama i drugim subjektima civilnog drutva Kontinuitet Broj zajednikih realizovanih projekata i aktivnosti
MK, MORT, UZKD, RZZZP, CKA, AZZS, IBM, TO, OK, NVO, PMCG, NMCG, UT
Intenziviranje saradnje izmeu dravnih i lokalnih organa i institucija zaduenih za planiranje i zatitu kulturnih dobara
Efikasno sprovedena dinamika izrade i implementacije planskih dokumenata
K=1-3 godine(kratkoroni), S=3-5 godina (srednjoroni), D=5+ godina (dugoroni)
AKCIONI PLAN
179
180
Rok
kontinuitet Svi subjekti prepoznati Zakonom Stanje kulturnih dobara kroz izvjetaj o stanju
Cilj 2 - Osiguranje efikasne primjene zakona i planske dokumentacije, radi ouvanja i unaprjeenja stanja kulturne i prirodne batine
Zakonodavni i institucionalni okvir Nosioci aktivnosti Indikatori
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
AKCIONI PLAN
Implementiranje zakona i podzakonskih akata u oblasti zatite kulturnih dobara
Dosljedna primjena Zakona o zatiti kulturnih dobara prilikom prijektovanja i izvoenja graevinskih radova i drugih intervencija na zatienom podruju kontinuitet OK, MORT, UT UZKD, CKA i MK
Broj uraenih i realizovanih konzervatorskih projekatau skladu sa Zakonom; rezultati komparativne analize broja novoizgraenih objekata u skladu sa studijama zatite kulturnih dobara Osnovano Upravljako tijelo Broj izvrenih kontrola I sprijeenih devastacija Broj rezidentnih inspektora Izvjetaj o stanju prirodne batine
Stvaranje uslova za kontinuirani monitoring svih aktivnosti u zatienom podruju i neposrednom okruenju kroz Upravljako tijelo K K k kontinuitet VCG I OK
Aktiviranje kontrole sprovoenja vaee zakonske i podzakonske regulative (inspekcijski nadzor, kaznene odredbe)
OK, UZKD , MORT i MK, MD AZZS, MORT i UZKD AZZS, RZZZP, MORT, IBM, JPMD i OK
Obezbjediti rezidentnost graevinskog, ekolokog i inspektora za zatitu kulturnih dobara na zatienom podruju
Implementacija zakona u oblasti zatite prirode
Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zatitu i ouvanje kulturne i prirodne batine (posebno vezano za sprijeavanje devastacija u zatienom podruju i bafer zoni)
k MORT kontinuitet
Donoenje podzakonskog akta o bliem sadraju i nainu izrade ocjene prihvatljivosti za planirane projekte, radnje i aktivnosti u zatienim prirodnim dobrima (shodno Zakonu o zatiti prirode)
Doneen podzakonski akt
Implementacija zakona kojima se regulie rjeavanje i kontrola kanalizacionih voda
JPVK, OK, AZZS, JPMD
Unaprjeenje stanja

K MSP, UPS Broj izvrenih kontrola i broj izreenih kazni K MK, MPS, OK, CKA Broj obnovljenih zanata
Implementacija zakonske regulative za kontrolu ispusta brodova
Stvoriti uslove za obnovu starih zanata u cilju primjene tradicionalnih tehnika, zanata i materijala prilikom sprovoenja konzervatorskih mjera na kulturnim dobrima
Cilj 3 - Unaprjeenje valorizacije i zatite kulturne i prirodne batine

Rok
K kontinuitet K-S K K UZKD CKA, UZKD CKA CKA, UZKD, PMCG, NMCG UZKD
Valorizacija i zatita kulturne i prirodne batine Nosioci aktivnosti Indikatori

Broj revalorizovanih kulturnih dobara Broj realizovanih istraivanja Broj rekognosciranih lokaliteta Uraena arheoloka karta Broj utvrenih granica
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Revalorizacija kulturnih dobara koja su po ranijim propisima imala ovaj status
Inteziviranje sistematskih istraivanja i prouavanja vrijednosti prostora i pojedinanih kulturnih dobara
Arheoloko rekognosciranje Podruja Kotora, zatiene okoline ukljuujui i podmorje
Izrada Arheoloke katre zatienog podruja sa njegovom zatienom okolinom
Odreivanje granica zatiene okoline nepokretnih kulturnih dobara
Identifikacija i formiranje dokumentacije o nepokretnim objektima i pokretnim predmetima za koje se pouzdano vjeruje da imaju kulturnu vrijednost u cilju utivanja statusa kulturnog dobra kontinuitet UZKD
Broj uraenih elaborata
Identifikacija lokaliteta ili podruja koja imaju svojstva kulturnog pejzaa i izrada dokumentacije u cilju utvrivanja statusa kulturno dobro K K K
kontinuitet
UZKD MK, UZKD OK UZKD, MORT, AZZS, JPMD i OK
Broj uraenih elaborata Formirana baza podataka Formirana baza podataka Izraen program sanacije
Evidentiranje, dokumentovanje, valorizacija i prezentacija kulturne i prirodne batine zatienog podruja i zatiene okoline
K
Izrada i auriranje javnosti dostupne baze podataka kulturnih dobara Izrada i auriranje javnosti dostupne baze podataka i dokumenata od znaaja za zatitu, ouvanje i razvoj Podruja Kotora Izrada programa sanacije i rekultivacije pejzaa degradiranog savremenom urbanizacijom
Izrada programa konzervatorskih mjera za devastirana kulturna dobra koja su valorizovana i revalorizovana
UZKD
Izraen program konzervatorskih mjera

K UZKD, CKA i OK kontinuitet OK
AKCIONI PLAN
Izrada planova odravanja kulturnih dobara u skladu sa Zakonom
Broj izraenih planova odravanja Izraen godinji program
Izrada godinjeg programa zatite i ouvanja kulturnih dobara Podruja Kotora
181
182 AKCIONI PLAN

K-S OK, CKA, institucije kulture sa Podruja Kotora Broj prostora sa adekvatnim uslovima kontinuitet UZKD, NMCG, PMCG, OJU Muzeji Broj uraenih elaborata
Obezbjeivanje adekvatnih prostora za uvanje, zatitu i prezentaciju pokretnih kulturnih dobara, kulturnih predmeta i arheolokih nalaza
Identifikacija i formiranje dokumentacije o nematerijalnoj kulturnoj batini radi utvrivanja statusa kulturno dobro
Cilj 4 - Integralna zatita kulturne i prirodne batine kroz konstantnu kontrolu lokalnog urbanog razvoja
Integralna zatita Rok

K K K-S K K K K
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Nosioci aktivnosti
UZKD, OK UZKD, OK UZKD RZZZP, AZZS, OK OK OK OK, institucije kulture Optina, NVO
Indikatori
Uraena studija Broj izraenih studija Uraena procjena kulturnog pejzaa Izraena Studija Donesen plan Donijeta strategija Donijeta strategija
Izrada Studije zatite kulturnih dobara Podruja Kotora
Izrada i/ili revizija studija zatite kulturnih dobara za sva naselja u zatienom podruju
Izrada procjene kulturnog pejzaa zatienog podruja
Obezbjeivanje integralne zatite zatienog podruja kroz prostorno planska dokumenta
Izrada Studija zatite prirodnih vrijednosti zatienog podruja i njegove zatiene okoline
Izrada Prostorno-urbanistikog plana Optine Kotor
Izrada Stratekog plana razvoja Optine Kotor
Izrada Programa razvoja kulture Optine Kotor
Cilj 5 - Razvoj zatienog podruja kroz korienje potencijala na principima odrivog razvoja
Odrivo korienje potencijala podruja Rok

VCG, OK, UT kontinuitet MK, MORT, MF, ME, MPRR, OK, UT, NVO MK, MF, ME, OK, UT
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Nosioci aktivnosti
Indikatori
Obezbjeeni stalni izvori prihoda Iznos obezbijeenih sredstava Uspostavljen sistem
Obezbjeivanje stalnih izvora prihoda za zatitu i ouvanje kulturnih dobara
Obezbjeenje donacija za zatitu i ouvanje prirodne i kulturne batine
Aktivirati dodatne mehanizme finansijske podrke vlasnicima kulturnih dobara za odravanje kulturnih dobara i za sprovoenje konzervatorskih mjera K
Izrada strategije razvoja poljoprivrede zasnovane na tradicionalnim nainima obrade zemljita i proizvodnje s ciljem regeneracije kulturnog pejzaa K-S K-S K-S kontinuitet K-S K kontinuitet K
MPRR, UZKD
Izraena Strategija
Stvaranje uslova za ouvanje tradicionalnog ribarstva
IBM, MPRR IBM, MPRR MORT, OK, AZZS, JPVK MN, IBM NTO, MORT, OK, TO, UZKD, RZZZP, UT NTO, TO Kotor, OK, NVO NTO, TO Kotor
Ouvano tradicionalno ribarstvo
Razvoj projekata i aktivnosti koji doprinose odrivom korienju potencijala Podruja
Stvaranje uslova za razvoj marikulture (uzgoj koljki)
Obezbjeivanje i realizacija tehniki izvodljivog, ekonomski i ekoloki opravdanog i odrivog rjeenja za zatitu od poplava u Kotoru
Realizovano rjeenje Osnovan Regionalni centar Donijeta strategija Broj turista, realizovanih aktivnosti i projekata Uraen elaborat
Uspostavljanje Regionalnog centra za ouvanje marinskog biodiverziteta, autohtonih vrsta i njihovih populacija
Izrada strategije razvoja turizma u zatienom podruju
Unaprjeivanje kulturnog turizma u zatienom podruju
AKCIONI PLAN
Izrada procjene uticaja pritiska masovnog turizma na zatieno podruje u odnosu na kapacitet i organienja
183
184
K-D S S JPVK, OK, Regionalni vodovod, Vodacom EPCG, EDK, OK JPVK, OK JPVK, OK, Regionalni vodovod, Vodacom
Obnova i sanacija sistema za vodosnabdijevanje
Rekonstrukcija i izgradnja kanalizacionih sistema
AKCIONI PLAN
Unapreenje sistema za odvoenje otpadnih voda
% saniranog vododnog sistema % rekonstruisanog kanalizacionog sistema Stanje sistema odvoenja otpadnih voda % rekonstrukcije i osavremenjavanja postojeeg sistema % rekonstrukcije i osavremenjavanja Aktiviran lokalni pomorski saobraaj
Poboljati infrastrukturu kao preduslov za kvalitetniji ivot lokalnog stanovnitva i kvalitetniju turistiku ponudu
kontinuitet K-D K-S OK MS, OK
Unapreenje snabdijevanja elektrinom energijom, na principima energetske efikasnosti i uz korienje obnovljivih izvora energije
Unapreenje saobraajne infrastrukture zatienog podruja - analiza saobraajnih rjeenja (drumskog, pomorskog, vazdunog)
Uvoenje lokalnog pomorskog saobraaja
Cilj 6 - Jaanje kadrovskih kapaciteta na svim nivoima, edukacija novog i do-edukacija postojeeg strunog kadra
Kadrovski kapaciteti i edukacija Rok Nosioci aktivnosti Indikatori
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Kontinuirana edukacija strunog kadra za zatitu i upravljanje zatienim podrujem (specijalizacije, studijski boravci, struni seminari, konferencije, okrugli stolovi, izdavaka djelatnost, struni asopisi, namjenski kursevi i obuke) K-S K
MK, institucije culture, OK, NVO
Broj odranih edukativnih programa i broj uesnika/ca

UCG, MN, MK, MPS Formirani studiji i studijski programi kontinuitet MK, MN, UCG, MPS, OK Broj obuenih kadrova K-S Privredna komora, Zanatska komora, CZK Broj obuenih zanatlija
Obezbijediti mehanizme za formiranje specijalizovanih visoko obrazovnih institucija za permanentno obrazovanje strunih kadrova iz oblasti kulturne batine (arheologija, istorija umjetnosti, konzervacija, etnologija)
Podsticati do-edukaciju razliitih strunih profila za oblast zatite nepokretnih kulturnih dobara (ahitekte, graevinski inenjeri, prostorni planeri, pejzane arhitekte, turizmolozi, ekonomisti, menaderi, pravnici,..)
Edukacija i do-edukacija zanatlija za tradicionale tehnike i zanate
Cilj 7 - Prezentacija i popularizacija podruja i podizanje nivoa svijesti graana/nki o vrijednostima i znaaju zatienog podruja
Prezentacija i popularizacija podruja Rok

kontinuitet UZKD, CZK, OK, NVO
Prioritetni zadatak
Aktivnosti/Mjere
Nosioci aktivnosti
Indikatori
Broj odranih promocija i prezentacija
Poveanje nivoa informisanosti i svijesti lokalnog stanovnitva o obuhvatu, vrijednostima i znaaju podruja Svjetske batine kroz kampanje kao i izradu i distribuciju promotivnog materijala o zatienom podruju
Prezentacija i popularizacija zatienog podruja kroz izradu i distribuciju promotivnog materijala (mape, lifleti, publikacije, web prezentacije) kontinuitet
UZKD, CZK, OK, NVO
Broj realizovanog promotivnog materijala
Sveobuhvatna turistika promocija i prezentacija Svjetske batine podruja Kotora, kroz aktivno uee na sajmovima turizma u inostranstvu kontinuitet K
OK, UT, MORT, MK, TO, NTO, NVO
Broj odranih promocija i prezentacija Uraena strategija
Osmisliti strategiju permanentne edukacije svih struktura zajednice o vrijednostima kulturne batine i potrebi njene zatite i prezentacije
MK, MN, OK, UCG, MPS, TO, UT, NVO MPS, UZKD, OK, UT
Kontinuirana edukacija o kulturnoj batini kroz obrazovne programe u kolama
kontinuitet
Broj odranih predavanja kontinuitet Predkolske ustanove, MPS, UZKD, OK, UT, TO, NVO K OK Broj odranih predavanja Formiran Centar za posjetioce
Kontinuirana edukacija djece predkolskog uzrasta o vrijednostima zatienog podruja
Iniciranje osnivanja Informativnog punkta (Centra za posjetioce) zatienog podruja
AKCIONI PLAN
NAPOMENA: Aktivnosti predviene Akcionim planom e biti realizovane uz ukljuivanje nevladinog sektora.
185
LISTA SKRAENICA VCG Vlada Crne Gore OK Optina Kotor MK - Ministarstvo kulture MPS - Ministarstvo prosvjete i sporta MN Ministasrtvo nauke MORT - Ministarstvo odrivog razvoja i turizma ME - Ministarstvo ekonomije MSP Ministarstvo saobraaja i pomorstva MPRR Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja UZKD - Uprava za zatitu kulturnih dobara CKA- Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore JPMD - Javno preduzee za upravlljanje morskim dobrom Crne Gore IBM - Institut za biologiju mora AZZS Agencija za zatitu ivotne sredine UT- Upravljako tijelo UPS Uprava pomorske sigurnosti RZZZP - Republiki zavod za zatitu prirode NMCG - Narodni muzej Crne Gore PMCG - Pomorski muzej Crne Gore OJU OJU Muzej IAK Istorijski arhiv Kotor NTO Nacionalna turistika organizacija TO - Turistika organizacija Kotor JPVK - Javno preduzee Vodovod i kanalizacija Kotor NVO - Nevladine organizacije
186
LITERATURA
14
187
188
LITERATURA
LITERATURA
1. Akcioni plan primjene evropskih standarda u zatiti ivotne sredine za Optinu Kotor. Kotor: LEAP, Eko Centar DELFIN, 2005. 2. Antovi, Darko. Kotorsko pozorite u XIX vijeku. Podgorica: CID: Crnogorsko narodno pozorite, 1998. 3. Antovi, Darko. Prilog prouavanju istorije dramske knjievnosti. Jedna sakralna drama nepoznatog perakog autora XVII vijeka (...). Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti god. 23 (2003). 4. Antovi, Jelena. (autor kataloga izlobe): Zanati srednjevjekovnog Kotora. Kotor: Dravni arhiv Crne Gore, Istorijski arhiv Kotor, 1993. 5. Antovi, Jelena. Statut Bratovtine Svetog Duha u Kotoru sa posebnim osvrtom na dokumente o Novaku Kovau. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. XLI-XLII (19931994). 6. Arhiv i nauka: kulturno blago Crne Gore: Izloba dokumenata Istorijskog arhiva. Beograd: [s.n.], 1980. 7. Belan, Anton. Sveti Tripun i njegova Katedrala, Kotor: Gospa od krpjela, 2002. 8. Blehova-elebi, Lenka. Hrianstvo u Boki: 1200-1500: kotorski distrikt. Podgorica: Pobjeda, Istorijski institut; Cetinje: Narodni muzej Crne Gore, 2006. 9. Blehova-elebi, Lenka. Rimska kurija i Kotor krajem srednjeg vijeka. Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti god. 25 (2005). 10. Boi, Ivan. Nemirno pomorje XV veka. Beograd: Srpska knjievna zadruga, 1979. 11. Brajkovi, Gracija i Branko Sbutega. Gospa od krpjela. Perast: Uprava Gospe od krpjela; Zagreb: Turistkomerc, 1988. 12. Brajkovi, G, A. Tomi, M. Miloevi, Z. Radimir. Neki manje prouavani primjeri graanske i crkvene arhitekture spomenikog karaktera u Kotorskoj optini. Godinjak PomorskogMuzeja u Kotoru god. XXXV-XXXVI (1987-1988). 13. Budak, V., V. Mai, G. Anakov, Lj. Mai. Lekovite biljke u flori brda Sv. Ivan iznad Kotora, kao prirodni resursi. U Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zatita : plenarni referati i izvodi iz saoptenja sa naunogskupa. abljak, 20-23. septembar 2001. 14. Butorac, Pavao. Gospa od krpjela, Kotor 1928. 15. Butorac, Pavao. Kulturna povijest grada Perasta, Perast 1999. 16. Constantini Porphyrogeneti de administrando imperio (ed. Franjo Raki), Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridionalium, vol. VII, Zagreb, 1877. 17. Cornelius Flaminius, Catharus Dalmatia e civitas, Patavii, 1759. 18. Crkva svetog Luke kroz vjekove : nauni skup povodom 800-godinjice Crkve sv. Luke u Kotoru, Kotor, 20-22. oktobra 1995 : zbornik radova. Kotor: Srpska pravoslavna crkvena optina, 1997. 19. Crkveni arhivi i biblioteke: meunarodna iskustva u zatiti, valorizaciji, obradi i prezentaciji kulturnog blaga koje se uva u ovim institucijama: zbornik radova sa Meunarodne konferencije odrane u Kotoru 17 -18. aprila 2002. Kotor : Centar za njegovanje i prezentaciju dokumentarnog nasljea Kotoa (CDK) Notar; [s.n.] : Meunarodni arhivski savjet Sekcija za crkvene arhive i arhive vjerskih zajednica (ICA/SKR), 2004. 20. anak-Medi, M. Novi pogledi na graditeljsko naslee i njihov mogui odraz na savremenu arhitekturu. De re Aedificatoria, 1990. 21. anak-Medi, Milka: nekim pitanjima metodologije istraivanjasakralnih graevina. Glasnik Drutva konzervatora Srbije br. 10(1986). 22. anak-Medi, Milka i Zorica ubrovi. Katedrala Svetog Tripuna u Kotoru : istorija, arhitektura, arhitektonska plastika i liturgijski namjetaj. Kotor : Bokeljska mornarica, 2010. (rukopis knjige) 23. anak-Medi, Milka. Istraivanja i restauracija 1983 2000.
189
LITERATURA
24. ipan, Boris Budunost arhitekture prolosti. De re Aedificatoria, 1990. 25. remonik, Gregor. Kotorski dukali i druge listine. Glasnik zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, 1922. 26. ubrovi, Zorica. Rezultati arhitektonskih istraivanja crkve Sv. Mateja u Dobroti. Godinjak Pomorskog Muzeja u Kotoru god. XXXV-XXXVI (1987-1988). 27. ubrovi, Zorica. Crkva Sv. Ane u Perastu, Perast, 2000. 28. uli, Gracijela. Antroponimija Boke Kotorske: (od prvih pisanih spomenika do kraja XIX vijeka). Podgorica: Univerzitet Crne Gore; Kotor: Fakultet za pomorstvo, 1996. 29. Dabinovi, Anton. Kotor pod Mletakom republikom : (1420-1797) : teza Antona St. Dabinovia. Zagreb: Union, 1934. 30. Doklesti, Olivera. Fuzzy model zatite Bokokotorskog zaliva. Beograd . Zadubina Andrejevi, 2007. 31. Dokumentacija o pokretnom spomenikom fondu Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture, Kotor. 32. 12 [Dvanaest] vijekova Bokeljske mornarice. Beograd: MONOS, 1972. 33. akonovi, F. Ekolke karakteristike priobalnog dela unutranjeg Boko Kotorskog zaliva. Glasnik umarskog fakulteta, br. 52(1977). 34. orevi, Ivan M. Novootkriveni fragmenti fresaka u crkvi Sv. Ane iznad Perasta (Boka Kotorska), Zograf br. 29 (2003). 35. uri, Vojislav J. Jezici i pisma na srednjevjekovnim fresko-natpisima u Boki Kotorskoj: znaaj za kulturu i umjetnost . U Crkva svetog Luke kroz vjekove : nauni skup povodom 800-godinjice Crkve sv. Luke u Kotoru, Kotor, 20-22. oktobra 1995 : zbornik radova. Kotor : Srpska pravoslavna crkvena optina, 1997 36. Farlati, D., Coletti, J. Illiricum Sacrum, VI. Venecija, 1800. 37. Filden, Bernard M. i Juka Jokileto. Smjernice za upravljanje podrujima svjetskog kulturnog nasljea, Podgorica: Ministarstvo kulture i medija Republike Crne Gore; Tivat: PROJEKTOR, 2005. 38. Fiskovi, Cvito. O umetnikim spomenicima grada Kotora. Spomenik SAN br. 103 (1953). 39. Gelcich, G. Storia documentata della Marinarezza bocchese. Ragusa, 1889. 40. Gelcich, G. Memorie storiche sulle Bocche di Cattaro. Zara, 1880. 41. Grassi, Massimo De. Venecijanska skulptura u Boki Kotorskoj. Podgorica : Montenegro mobil art fondacija, 2001. 42. Grgurevi, Jasminka. Mozaik nad portalom crkve Sv. Nikole u Kotoru. Godinjak Pomorskog Muzeja u Kotoru god. XLIII-XLVI (1995-1998). 43. Grgurevi, Jasminka. Obrada enterijera u sakralnoj i stambenoj arhitekturi Perasta, Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti god. 24 (2004). 44. Horvati, S. Biljnogeografski poloaj i ralanjenje naeg Primorja u svjetlosti suvremenih fitocenolokih istraivanja. Acta botanica croatica god. XXII (1963). 45. Karaman, V. Flora istonog dela Bokokotorskog zaliva. Magistarski rad, Bioloki fakultet Univerziteta u Beogradu, 1997. 46. Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Boka, god. XCIII, decembar 2000.- januar 2001. godine. 47. Knjievnost Crne Gore od XII do XIX vijeka 1. Pisci srednjovjekovnog latiniteta. Cetinje: Obod, 1996. 48. Kora, Vojislav. O monumentalnoj arhitekturi srednjovekovnog Kotora. Spomenik SAN br. 105 (1956). 49. Kordi, Stevan i Sneana Pejovi. Manuskripti u Franjevakoj biblioteci samostana s. Klare u Kotoru. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. L (2002). 50. Kotor (monografija). Zagreb: Grafiki zavod Hrvatske, 1970. 51. Kotor i Mediteran (Okrugli sto). Ekonomska politika, 15.08.1994
190
LITERATURA
52. Kotorski spomenici : druga knjiga kotorskih notara : god. 1939, 1332-1337. Zagreb: JAZU; Titograd: CANU, 1981. 53. Kovaevi, Jovan. Srednjevjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske. Spomenik SAN, CIII, (1953). 54. Kovaevi, Jovan. Srednjevjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske II. Spomenik SAN, (1956). 55. Kovaevi, Vilma. Novi nalazi providurskih grobova na lokaciji Dojmi. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. LV-LVI (2008). 56. Kulturna batina Balkana i seizmiki problemi. Radovi sa naunog skupa, Budva 15.i 16. IV 1982, Titograd: CANU, 1983. 57. Laloevi, Ilija. Kotorska tvrava : prouavanje, zatita i revitalizacija = Kotor Fortress : studies, conservation and revitalisation. Kotor: Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture, 2003. 58. Lepeti, Vladimir. Sastav i sezonska dinamika ihtiobentosa i jestivih avertebrata u bokokotorskom zalivu i mogunosti njihove eksploatacije = Composition and Seasonal Dynamics of Ichthyobenthos and Edible Invertebrata in Bay of Boka Kotorska and Possibilities of their Exploitation. Kotor: Zavod za biologiju mora, 1965. 59. Lepeti, Vladimir. Stanje, zatita i stepen mogue racionalne eksploatacije bentoske ihtiofaune u teritorijalnim vodama junog Jadrana: (preliminarna studija-elaborat povodom pregovora sa Italijom o oportunosti i realnosti ustupanja za eksploataciju ribolovnih zona u naim teritorijalnim vodama). SANU, 1987. 60. Lukovi, Niko. Bogorodiin hram na Pranju: ilustrovani kulturno-istorijski prikaz. Kotor [i. e.] Pranj: Crkovinarstvo parohijske crkve, 1965. 61. Lukovi, Niko. Zadubina pomoraca. Godinjak pomorskog muzeja u Kotoru god. X (1962). 62. Majer, Antun. Kotorski spomenici : prva knjiga kotorskih notara : od god. 1326-1335. Zagreb: Jugoslavenska akademija nauka i umjetnosti, 1951. 63. Mijovi, Pavle. Acruvium-Decatera-Kotor u svetlu novih arheolokih otkria. U Starinar, god. 31-32 (1962-1963). 64. Mijovi, Pavle. Bokokotorska slikarska kola XVII-XIX vijeka 1, Zograf daskal Dimitrije. Titograd: Istorijski institut NR Crne Gore, 1960. 65. Mijovi, Pavle: Umjetniko blago Crne Gore. Beograd: Jugoslovenska knjiga; Titograd: Pobjeda, 1980 66. Mijovi, Pavle. Ozloglaseno nasljedje. Cetinje: Obod, 1971. 67. Mijovi, Pavle. O kasnoantikim i srednjovjekovnim grobljima Kotora. Boka: zbornik za kulturu, nauku i umjetnost, god. 15-16 (1984). 68. Mijukovi, Slavko. Iz zbirke Kotorski dukati i druge listine. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru, god. V (1956). 69. Mijukovi, Slavko. Kotorska mornarica. Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 1994 70. Mijukovi, Slavko (uvod, prevod i komentar). Ljetopis popa Dukljanina. Titograd: Grafiki zavod, 1967. 71. Mijukovi, Slavko. Natpisi katedrale Sv.Tripuna. Starine Crne Gore: godinjak Zavoda za zatitu spomenika kulture Crne Gore = Annuaire de l`Institut pour protection des monuments historiques du Montngro (1966). 72. Mijukovi, Slavko.O rimskoj cesti kroz Boku Kotorsku. Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnostit, god. 1(1969). 73. Mijukovi, Slavko: Spomenici kulture u Boki Kotorskoj i nunost njihove zatite, Starine Crne Gore : godinjak Zavoda za zatitu spomenika kulture Crne Gore = Annuaire de l`Institut pourprotection des monuments historiques du Montngro (1979). 74. Markovi, edomir i Rajko Vujii. Spomenici kulture Crne Gore = The cultural monu-
191
LITERATURA
ments of Montenegro. Novi Sad : Presmedij ; Cetinje : Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, 1997 75. Martinovi, Jovan. Najstariji sakralni objekti u Kotoru. U Glasnik Odjeljenjaumjetnosti CANU br. 11 (1992). 76. Martinovi, Jovan. Zanatlijski podmadlak u Kotoru prve polovine XIV vijeka. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. XLI-XLII (1993-1994). 77. Martinovi, Jovan. Sto kotorskih dragulja. Rijeka Crnojevica: Obodsko slovo, 1995. 78. Martinovi, Jovan. Graditeljska djelatnost u Kotoru prve polovine XIV vijeka. Godinjek Pomorskog muzeja god. XXXIII-XXXIV(1985-1986). 79. Martinovi, Jovan. Pokuaj ubikacije nestalih kotorskih crkava srednjeg vijeka. U Zbornik biskupa Iva Gugia, 1996. 80. Master plan razvoja turizma Crne Gore, 2002. 81. Mileusni, Slobodan. Ikonostas u kapeli Svetog Spiridona u Kotoru. U Crkva svetog Luke kroz vjekove : nauni skup povodom 800-godinjice Crkve sv. Luke u Kotoru, Kotor, 20-22. oktobra 1995 : zbornik radova. Kotor : Srpska pravoslavna crkvena optina, 1997. 82. Miloevi, Milo: Arhivska istraivanja o slikaru Tripu Kokolji. Stvaranje, (1968). 83. Miloevi, Milo. Freske u kotorskoj Katedrali. Zograf: asopis za srednovekovnu umetnost (1966). 84. Miloevi, Milo. Pomorski trgovci, ratnici i mecene : studije o Boki Kotorskoj XVXIX stoljea. Podgorica: CID; Beograd: Equilibrium, 2003. 85. Miloevi Milo. Barocco in Italia e nei paesi slavi del sud, Firenze, 1983. 86. Miloevi, Milo. Freske u kotorskoj katedrali. Zograf: asopis za srednjovekovnu umetnost Galerije fresaka (1966). 87. Miloevi, Milo. Kotorske ponude Veneciji za preuzimanje vlasti (1396-1420). Glasnik cetinjskih muzeja (1973). 88. Miloevi, Milo. Nosioci pomorske privrede Kotora prve polovine XVII vijeka. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. IX (1960). 89. Miloevi, Milo. Odjeci ilirskog pokreta u Boki Kotorskoj (1835-1848), Zadarska revija (1987). 90. Miloevi, Milo. Studije iz knjievne i kulturne prolosti, Titograd: Pobjeda, 1987. 91. Miloevi, Milo. Tempore Catharinorum (600 godina od poetka samostalnosti Kotora kao grada-drave 1391-1420). Boka: list Socijalistikog saveza radnog naroda Boke Kotorske 92. Miloevi, Milo. Granica Boke Kotorske za vrijeme mletake vladavine (14201797). Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. XXII(1974). 93. Miloevi Milo. Boka Kotorska, Bar i Ulcinj u Kiparskom ratu (1570-1573). Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti god. 4 (1972). 94. Prostorni plani Crne Gore do 2020. godine 95. Strategija odrivog razvoja Crne Gore. 96. 800 [Osamsto] godina katedrale Sv. Tripuna u Kotoru (1166-1966). Kotor: Republiki odbor za proslavu 800-godinjice Katedrale Sv. Tripuna, 1966. 97. Panti, Miroslav. Knjievnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do XIII veka. Beograd: Srpska knjievna zadruga, 1990. 98. Pasinovi, Milenko M. Kotor, vjekovi sauvani za budunost. Kotor: SIZ za turizam; Zagreb: Turistkomerc, 1989. 99. Pasinovi, Milenko M. Podruje Kotora na listi svjetske prirodne i kulturne batine UNESCO. Kotor: Fakultet za turizam i hotelijerstvo, 2001. 100. Pasinovi, Milenko. Kotor - Svetska kulturna batina. Zemlja i ljudi : popularno
192
LISTA SKRAENICA
nauni zbornik, br. 39 (1989) 101. Pasinovi, Milenko. Odrivi turizam u Crnoj Gori. Bar: Fakultet za turizam, hotelijerstvo i trgovinu; Podgorica: Univerzitet Mediteran, 2008. 102. Pasinovi, Milenko. Menadment prirodnih i kulturnih resursa. Bar: Fakultet za turizam, hotelijerstvo i trgovinu, 2006. 103. Pasinovi, Milenko. Socioetnoloki prag kao element odrivog razvoja i posljedica imigraciono-emigracionih procesa i turizma, na primjeru starih gradova Kotora i Perasta. U Etnologija grada u Crnoj Gori : radovi sa okruglog stola, Podgorica, 16. novembar 2006, Podgorica : Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 2009. 104. Pejovi, Sneana i Bauk Sanja. Priprema arhivske grae iz kotorskih crkvenih arhiva za eksportovanje na INTERNET. Arhivska praksa= Archival practice (2005). 105. Pejovi, Sneana. Jedan znaajan projekat digitalizacije kulturnog blaga Kotora. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god.LII (2004). 106. Petrovi, urica. Bokokotorsko oruarstvo u prolim vekovima. Boka: zbornik iz nauke, kulture i umjetnosti god. 18 (1986). 107. Petrovi, Zoran B. Tragajui za arhitekturom. Beograd: Graevinska knjiga, 1991. 108. Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave, Podgorica, 2000. 109. Prelog, Milan. Planiranje novog i staro. Arhitektura, 1967. 110. Prelog, Milan. Poslije planova. Arhitektura, 1971. 111. Prijatelj, Kruno. Slikar Tripo Kokolja. Zagreb: JAZU, 1952. 112. Protocol concerning specially protected areas and biological diversity in the Mediterranean: Anex II, List of endangered or threatened species. 113. Pui, Ilija. Preromanska dekorativna plastika u Kotoru. Boka: zbornik iz nauke, kulture i umjetnosti br. 3 (1971). 114. Roganovi, D., Diversity of the bark beetles (Scolytidae, Coleoptera) on Whitebark Pine Pinus heldreichii Christ.) on Mt. ar Planina (Serbia and Montenegro). Bulletin of the Republic Institution for the protection of Nature in Podgorica, 2004. 115. Saulai, Marija. Pokuaj razvitka svilarstva na Pranju u drugoj polovini XIX stoljea. U Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. XLI-XLII (1993-1994). 116. Sindik Ilija. Komunalno ureenje Kotora: od druge polovine XII do poetka XV stolea. Beograd: Nauna knjiga, 1950. 117. Smiiklas, Tode. Codex Diplomaticus 118. Stanje kulturne batine Crne Gore. Podgorica: Ministarstvo kulture i medija, 2006. 119. Stjepevi, Ivo. Arhivska istraivanja Boke Kotorske. Perast : Gospa od krpjela ; Kotor : Hrvatska gospodarska komora ; Gornja Lastva : Kulturno zaviajno drutvo Napredak, 2003 120. Stjepevi, Ivo. Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru. Split: Novo doba, 1938. 121. Stjepevi, Ivo. Kotor i Grabalj : historijski pregled : (sa 1 kartom). Split: Novo doba, 1941. 122. Stjepevi, Jovan. [Ekologija dagnje (mytilus galloprovincialis lamk.) i kamenice (ostrea edulis l.) u gajilitima Bokokotorskog zaliva = Ecology of mussel (mytilus galloproviniales lamk.) and oyster (ostrea edulis l.) in cultures of Boka kotorska bay. Titograd : Univerzitet Veljko Vlahovi : Institut za bioloka i medicinska istraivanja u SR Crnoj Gori ; Kotor : Zavod za biologiju mora i oceanografiju, 1974 123. Stjepevi, J., Parenzan P., Golfo delle Bocche di Cattaro-condicioni generali e biocenosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne. Studia Marina, 1980. 124. Strategija razvoja saobraaja Crne Gore, 2006. (www.minsaob.gov.me). 125. erovi, Petar. Prilozi prouavanju narodnog ivota u Boki Kotorskoj u XVIII
193
LITERATURA
vijeku. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu god. 24 (1961). 126. Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske : 1813-1814. godine : zbirka dokumenata. [Knj.] 1. Podgorica : Istorijski institut Crne Gore, 1998 127. UNESCO World Heritage Sites in Montenegro. Podgorica: Ministry of Culture and Media of the Republic of Montenegro, 2005. 128. Veljkovi, V., i T. Nikoloski. Prirodno obnavljanje munike na ari i Prokletijama. U Simpozijum o munici 04.-07.IX 1972. Zbornik radova god. 39-44 (1975). 129. Vievi, Vesna. Zagurovii i Crnojevii. Arhivski zapisi br. 2 (1994). 130. Vodi kroz arhivsku grau: sa sumarnim inventarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki. Kotor: Istorijski arhiv, 1977. 131. Vuenovi, Svetislav. Urbana i arhitektonska konzervacija Tom 2, Svet Jugoslavija (rukopis knjige). 132. Vuenovi, Svetislav. Zatita i obnova graditeljskog naslea na podruju optine Kotor. Godinjak Pomorskog Muzeja u Kotoru, god. XXXV-XXXVI (1987-1988). 133. Vujii, Rajko: Studije iz crnogorske istorije umjetnosti. Cetinje: Centralna narodna biblioteka Republike Crne Gore ure Crnojevi, 1999. 134. Vujii, Rajko. Zidno slikarstvo u Boki Kotorskoj i neki aspekti njegove prezentacije, Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, god. 18 (1986). 135. Vujii, Rajko. Sveti Tripun osvrt na kult, ikonografiju i neke narodne obiaje. Godinjak Pomorskog muzeja u Kotoru god. L (2002). 136. Vuji, A., S. imi, S. Radenkovi. Predlog za zatitu Morinjskog zaliva. U Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zatita : plenarni referati i izvodi iz saoptenja sa naunog skupa, abljak, 20-23. septembar 2001. Kotor [etc.]: Institut za biologiju mora [etc.] , 2001. 137. Vujoevi-Pejakovi, Mileva. Zbirka oruja iz XVIII vijeka Pomorskog muzeja Crne Gore Kotor u ponudi kulturnog turizma : magistarski rad. Kotor: Fakultet za turizam i hotelijerstvo, 2007. 138. Vulovi, Sreko. Gospa od krpjela. Gospa od krpjela: povjestne crtice o udotvornoj slici Blaene Djevice od krpjela i njenom hramu na otoiu prama Perastu. [s.l. : s.n.], 1887 (Zadar : Kat. hrv. tisk). 139. Zlokovi, Ignjatije. Bokeljsko pomorstvo u napoleonsko doba. Zagreb : [s. n.], 1962. 140. Zlokovi, Maksim. Brodogradilita u Boki Kotorskoj. Nae more br.3 (1957). 141. ivkovi, V. Zidno slikarstvo u crkvi Svete Marije Koleate u Kotoru. Boka: zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti god. 21 (1999). 142. V. Mako, Barokni elementi u estetici okruenja Perasta, Perast, 1999.
194
195
ANEX
Spisak lanova Koordinacionog tima i Radne grupe za izradu Nacrta (2006. 2007. godine) i Nacrta (2011. godine) Menadment plana Prirodnog i kulturno-istorijskog podruja Kotora
Koordinatori procesom Izrade Menadment plana:

Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor Ruica Ivanovi, dipl. pravnik Ministarstvo kulture: Lidija Ljesar, dipl. konzervator - restaurator
U izradi Nacrta 2006.-2007. uestvovali:

Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor: Zorica ubrovi, arhitekta konzervator dr Ilija Laloevi, arhitekta konzervator Zorana Miloevi,arhitekta konzervator Jasminka Grgurevi, dipl. konzervator - restaurator Vilma Kovaevi, dipl.arheolog Vanja Konjevi, dipl. pravnik Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora: Vesna Rakevi, dipl.ing.arhitekture Optina Kotor: Radmila Muck Radievi, dipl. pravnik Milo Deverdanovi, dipl. ekonomista Safet Lukovi, dipl.politikolog Zoran Mihaliek, dipl.ing.arhitekture NVO Eko centar Delfin: Ljiljana Radunovi, nastavnik predk. vaspitanja NVO Projektor: Katarina Nikoli, arhitekta konzervator Ministarstvo pomorstva, saobraaja i telekomunikacija Olja estovi, dipl.pravnik Ministarstvo turizma Alma Heni-Strahinja, istoriar umjetnosti Republiki zavod zavod za zatitu spomenika kulture Cetinje Svetlana ugi, arhitekta konzervator Republiki zavod za zatitu prirode dr Dragan Roganovi, dipl. biolog Javno preduzee za upravljanje morskim dobrom dr Aleksandra Ivanovi, dipl.biolog mora Pomorski muzej Crne Gore Milica Vujovi, dipl. konzervator - restaurator Institut za biologiju mora mr Slavica Kaelan, dipl. biolog Istorijski arhiv Kotor Sneana Pejovi, profesor knjievnosti Centar za arheoloka istraivanja Crne Gore Lenka Bulatovi, dipl.arheolog Turistika organizacija Kotor Zoran ivkovi, akademski slikar i dipl.pravnik
196
kolski centar Kotor Tatjana Zambata, profesor Skala radio Kotor Slavko Mandi, novinar NVO Expeditio Kotor Sandra Kapetanovi, arhitekta konzervator NVO Drutvo prijatelja Kotora i Perasta Boidar-Mao Markovi, pravnik, Marina Brainovi, dipl. pravnik
U izradi Menadment plana 2011. uestvovali:

Regionalni zavod za zatitu spomenika kulture Kotor: mr Zorica ubrovi, arhitekta konzervator Jasminka Grgurevi, dipl. konzervator - restaurator Vanja Konjevi, dipl. pravnik mr Milo Petrievi, dipl.arheolog Ministarstvo kulture: Nemanja avlovi, arheolog-istoriar umjetnosti Ministarstvo odrivog razvoja i turizma Novak aenovi, dipl. ekolog za zatitu ivotne sredine Optina Kotor Tvrtko Crepulja,dipl.ing. mainstva Danijela Jablan, dipl. prostorni planer Insitut za biologiju mora dr Aleksandar Joksimovi, dipl. biolog Univerzitet Crne Gore dr Tatjana Stanovi, dipl.ekonomista dr Ilija Laloevi, arhitekta konzervator Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Cetinje i ICOMOS za Crnu Goru mr Snjeana Simovi, arhitekta konzervator NVO EXPEDITIO Kotor Aleksandra Kapetanovi, arhitekta konzervator Biljana Gligori, dipl. ing. arhitekture Optine Herceg Novi Zorica Ili, dipl. ing. arhitekture Optine Tivat Bose Radonji, dipl. pravnik
Struni konsultanti na izradi Menadment plana su:

prof. dr Todor Krestev, ICOMOS, Sofija, Bugarska prof. dr Katri Lisicin, ICOMOS, Upsala, vedska prof. dr Juka Jokileto, ICOMOS, Rim, Italija arh. Svetislav Vuenovi prof. dr Rajko Vujii dr Milo Miloevi prof. dr Milenko Pasinovi prof. dr Gracijela uli mr Vesna Vievi mr Jovica Martinovi Prelom i grafiki dizajn Radmila Bea Radulovi
197
198

Menadzment Plan Prirodnog I Kulturno-Istorijskog Područja Kotora

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Menadzment Plan Prirodnog I Kulturno-Istorijskog Područja Kotora

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Menadzment Plan Prirodnog I Kulturno-Istorijskog Područja Kotora

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTARSTVO KULTURE

CETINJE, decembar 2011. godine

CETINJE, decembar 2011. godine

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PODRUJA SVJETSKE BATINE KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

IZUZETNA UNIVERZALNA VRIJEDNOST ZATIENOG PODRUJA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

GRANICE PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

3. MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

GENEZA IZRADE MENADMENT PLANA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT ZATIENOG PODRUJA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA ZATIENOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA ZATIENOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

OPTI CILJEVI MENADMENT PLANA ZATIENOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

EKONOMSKI I DRUTVNI RAZVOJ I NAIN IVOTA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA

MENADMENT PLAN PRIRODNOG I KULTURNO-ISTORIJSKOG PODRUJA KOTORA