Mapa Resursa - Crne Gore

Vlada Crne Gore MINISTARSTVO EKONOMIJE
MAPA RESURSA koja obuhvata prirodne i kulturne karakteristike, geografski poloaj, ljudske i druge resurse sa procjenom optimalnih pravaca specijalizacije regiona Crne Gore
Avgust 2011
Mapa resursa Crne Gore
SADRAJ 1. UVOD ............................................................................................................................................................................ 8 1.1. Koncepcija studije i mape resursa, potencijala i specijalizacije regiona ................................................................. 8 1.2. Nacionalna strateka i zakonska osnova ................................................................................................................ 9 1.3. EU perspektiva ...................................................................................................................................................... 10 2. ANALIZA RESURSA ................................................................................................................................................. 11 2.1. Uvod u resursnu osnovu ....................................................................................................................................... 11 2.2. Prostorni resursi ................................................................................................................................................... 11 2.2.1. Prirodna dobra .............................................................................................................................................. 12 2.2.2. Turistiki resursi ............................................................................................................................................ 20 2.2.3. Energetski potencijali ..................................................................................................................................... 25 2.2.4. Poljoprivredni resursi ..................................................................................................................................... 30 2.2.5. Ribarstvo ........................................................................................................................................................ 37 2.2.6. Kulturno-istorijska dobra ............................................................................................................................... 41 2.3. Tehnika infrastruktura ......................................................................................................................................... 45 2.3.1 Saobraajna infrastruktura ............................................................................................................................. 45 2.3.2. Elektroenergetska infrastruktura ................................................................................................................... 52 2.3.3. Vodovodna i komunalna infrastruktura ......................................................................................................... 54 2.3.4. Upravljanje otpadom ..................................................................................................................................... 56 2.3.5.Telekomunikaciona infrastruktura .................................................................................................................. 58 2.4. Preduzetnika infrastruktura ................................................................................................................................. 59 2.4.1. Privatni sektor ................................................................................................................................................ 59 2.4.2. Podrka razvoju preduzetnitva ..................................................................................................................... 64 2.4.3. Biznis zone...................................................................................................................................................... 66 2.5. Ljudski kapital ........................................................................................................................................................ 69 2.5.1. Stanovnitvo................................................................................................................................................... 69 2.5.2. Obrazovanje i nauna djelatnost ................................................................................................................... 75 2.6. Administrativni kapaciteti optina......................................................................................................................... 77 2.6.1. Izraene strategije i planovi ........................................................................................................................... 78 2.6.2. Zaposleni u jedinicama lokalne samouprave ................................................................................................. 79 2.6.3. Poreska regulativa i izvori finansiranja JLS ..................................................................................................... 80 2.7. Izvori sredstava za finansiranje razvoja ................................................................................................................. 81 3. POTENCIJAL I SPECIJALIZACIJA REGIONA ..................................................................................................... 88 3.1. Stvaranje BDP ........................................................................................................................................................ 88 3.2. Spoljnotrgovinska razmjena .................................................................................................................................. 90 3.3. Osvrt na dosadanji razvoj regiona i upotrebu raspoloivih resursa ..................................................................... 92 3.3.1. Primorski region ............................................................................................................................................. 93 3.3.2. Sredinji region............................................................................................................................................... 94 3.3.3. Sjeverni region ............................................................................................................................................... 96 4. SWOT ANALIZA ........................................................................................................................................................ 98 5. SMJERNICE I PREPORUKE ................................................................................................................................ 103 6. MAPA RESURSA .................................................................................................................................................... 106 7. PRILOZI .................................................................................................................................................................... 107 8. LITERATURA ............................................................................................................................................ 150
Skraenice
AD ADSL BDP BiH CANU CANU CBCG CEFTA CG CO2 DOO DPP DSL DUP EBRD EIB EPCG EU EUR GEF GIZ GUP HE HMZCG IBA IGD IP IPA IRF JLS JU KV LSL MHC mHE MMSP MONSTAT MSP MZ NP NRP NV NVO PPCG PPPN PTT PUP RCG RDC SDI SFRJ SG Akcionarsko drutvo Asimetrina digitalna pretplatnika linija (Asymmetric Digital Subscriber Line) Bruto domai proizvod Bosna i Hercegovina Crnogorska akademija nauka i umjetnosti Crnogorska akademija nauka i umjetnosti Centralna banka Crne Gore Centralnoevropski ugovor o slobodnoj trgovini Crna Gora Ugljen dioksid Drutvo sa ogranienom odgovornou Detaljni prostorni plan Dravna studija lokacije Detaljni urbanistiki plan Evropska banka za obnovu i razvoj Evropska investiciona banka Elektroprivreda Crne Gore Evropska unija Euro Globalni fond za ivotnu sredinu Njemaka organizacija za razvojnu saradnju Generalni urbanistiki plan Hidroelektrana Hidrometeoroloki zavod Crne Gore Podruje od znaaja za ptice (Important Bird Area) Istona geografska duina Internet protokol Instrument pretpristupne pomoi Investiciono razvojni fond Crne Gore Jedinica lokalne samouprave Javna ustanova kablovski vodovi Lokalna studija lokacije Mala hidrocentrala Mala hidroelektrana Mikro, mala i srednja preduzea Zavod za statistiku Crne Gore Mala i srednja preduzea Mjesna zajednica Nacionalni park Nacionalni razvojni plan nadzemni vodovi Nevladina organizacija Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine Prostorni plan posebne namjene Pota, telefon, telegraf Prostorni urbanistiki plan Republika Crna Gora Radio-difuzni centar Strane direktne investicije Savezna Federativna Republika Jugoslavija Sjeverna geografska irina
3
SMTK SPR SRR SWOT TE TEN TS TSA TVCG UCG UDG UM UN UNDP UNESCO UP USAID
Standardna meunarodna trgovinska klasifikacija Strateki plan razvoja Strategija regionalnog razvoja Crne Gore, 2010-2014 Snage, slabosti, anse i prijetnje Termoelektrana Trans evropske mree (Trans-European Networks) Trafostanica Satelitski rauni u turizmu (Tourism Satelite Account) Televizija Crne Gore Univerzitet Crne Gore Univerzitet Donja Gorica Univerzitet Mediteran Ujedinjene nacije Razvojni program Ujedinjenih nacija Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu Ujedinjenih nacija Urbanistiki projekat Agencija Sjedinjenih Amerikih Drava za meunarodni razvoj
Oznake
$ GWh ha hm3 Hz km km2 kV l l/s m m/s m3 mnm MVA MW Pi Q st/km2 t dolar euro gigavat as hektar hektometar kubni herc kilometar kilometar kvadratni kilovolt litar litar u sekundi metar metar u sekundi metar kubni metara nadmorske visine megavolt amper megavat fi (prenik) instalisana snaga koliina stanovnika na kilometar kvadratni tona
Tabele
Tabela 1: Pregled namjene povrina u ha Tabela 2: Pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina Tabela 3: Pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske djelatnosti po optinama Tabela 4: Povrina i struktura uma po regionima Tabela 5: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Tabela 6: Pregled postojeih meunarodno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Tabela 7: Kapaciteti za smjetaj po regionima i optinama Tabela 8: Raspoloivi resursi za proizvodnju elektrine energije u Crnoj Gori Tabela 9: Grupe vodotoka po optinama i rijekama Tabela 10: Podaci o raspoloivom poljoprivrednom zemljitu Tabela 11: Osnovni statistiki podaci o proizvodnji poljoprivrednih gazdinstava Tabela 12: Ulov slatkovodne ribe po vrstama u posljednjih pet godina (t) Tabela 13: Ulov morske ribe po vrstama i njihovim podkategorijama u posljednjih pet godina (t) Tabela 14: Pregled kulturno-istorijskih spomenika po regionima Tabela 15: Duina dalekovodne mree po regionima (u km) Tabela 16: Pregled instalisanih TS na prenosnom sistemu Tabela 17: Osnovni podaci o upravljanju otpadom po optinama Tabela 18: Fiksne telefonske linije po regionima Tabela 19: Internet korisnici po optinama Tabela 20: Struktura preduzea po veliini pregled po regionima Tabela 21: Struktura preduzea po djelatnosti koju obavljaju Tabela 22: Struktura nezaposlenih prema kvalifikacionoj strukturi po regionima Tabela 23: Nezaposleni prema starosnoj strukturi po regionima Tabela 24: Osnovni pokazatelji kretanja stanovnitva po regionima Tabela 25: Starosna struktura stanovnitva Tabela 26: Struktura stanovnitva po aktivnosti i polu Tabela 27: Obrazovna struktura stanovnitva Tabela 28: Prostorni raspored obrazovnih ustanova po optinama Tabela 29: Postojea prostorno-planska i strateka dokumenta po optinama Tabela 30: Iznos kapitalnog budeta Crne Gore Tabela 31: Izvori sredstava za Crnu Goru iz IPA fondova (u milionima EUR) Tabela 32: Kretanje BDP-a u periodu 2003-2009 Tabela 33: Robna razmjena prema SMTK u 2010. godini
Grafici
Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore Grafik 2: Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata Grafik 3: Struktura unutranje turistike potronje po proizvodima, 2009 Grafik 4: Odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u Crnoj Gori (u GWh) Grafik 5: Struktura preduzea po veliini Grafik 6: Raspored preduzea po regionima Grafik 7: Kretanje ukupnog broja zaposlenih po sektorima Grafik 8: Kretanje stope nezaposlenosti u periodu 2003-2010 (%) Grafik 9: Kretanje broja dugorono i kratkorono nezaposlenih lica u periodu 2003-2010 Grafik 10: Struktura broja nezaposlenih po regionima u ukupnom broju nezaposlenih Grafik 11: Uee kratkorone i drugorone nezaposlenosti Grafik 12: Kretanje vitalnog indeksa (ivoroeni na 100 umrlih) u periodu 2005-2010. godine Grafik 13: Struktura bruto dodate vrijednosti i sektora usluga u 2009. godini Grafik 14: Spoljnotrgovinski promet Crne Gore u periodu 2005-2010
Slike
Slika 1. Karta vodotoka koji su predmet koncesije Slika 2: Stanice i ostala slubena mjesta na mrei pruga Crne Gore i sistem elektifikacije Slika 3:Saobraajna infrastruktura, postojee stanje Slika 4: Prostorni raspored postojeih i planiranih biznis zona u Crnoj Gori Slika 5: Primorski region Slika 6: Sredinji region Slika 7: Sjeverni region
Prilozi
Prilog 1: Pregled raspoloivih mineralnih sirovina po regionima, izvor PPCG Prilog 2: Pregled turistikih resursa/potencijala po regionima i optinama, izvor PPCG i optine Prilog 3: Povrina i struktrura uma po optinama Prilog 4: Osnovni podaci o poljoprivrednom zemljitu i njegovoj strukturi korienja po optinama Prilog 5: Kulturno-istorijsko nasljee po optinama Prilog 6: Pregled duine putne mree magistralnih i regionalnih puteva po sekcijama Prilog 7: Pregled duine putne mree lokalih puteva po optinama Prilog 8: Proizvodnja elektrine energije u Crnoj Gori po obimu i tipu (u GWh) Prilog 9: Pregled broja i instalisanih snaga u distributivnoj mrei (EPCG FC Distribucija) Prilog 10a: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - primorski i sredinji region Prilog 10b: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - sjeverni region Prilog 11a: Fiksne telefonske linije po optinama Prilog 11b: Internet korisnici po optinama Prilog 12: Pregled informacija o postojeim i planiranim privrednim zonama po optinama Prilog 13: Osnovni demografski pokazatelji razvoja stanovnitva Prilog 14: Osnovni pokazatelji obrazovne strukture i aktivnosti stanovnitva po optinama Prilog 15: Pregled visokokolskih ustanova i programa
1. UVOD
Termin konkurentnost najee se odnosi na poslovnu arenu u kojoj uestvuju privredni subjekti. Meutim, u posljednje vrijeme se ovaj termin sve vie upotrebljava za poreenje ekonomskih performansi zemalja i regiona. Regionalna konkurentnost se odnosi na sposobnost regiona da kreira visoke vrijednosti u oblastima zaposlenosti, standarda i kvaliteta ivota, te da omogui odrivost tih vrijednosti kroz stvaranje ekonomskih prilika i mogunosti svim svojim graanima, u uslovima dananje intenzivno globalne ekonomije1. Glavni indikator konkurentnosti je bruto domai proizvod per capita, meutim, i drugi faktori koji utiu na ekonomsko postignue sve ee su predmet analiza. Ovi faktori obuhvataju: fiziku i drutvenu infrastrukturu, dostupnost lokacije/regiona, kvalitet radne snage, pozitivan okvir za inovacije, kao i efikasnu javnu administraciju i institucije. Vanost navedenog potvruju strateka dokumenta Evropske Unije poput Lisabonske strategije2, koja uvodi niz strukturnih indikatora za praenje ekonomskog i drutvenog razvoja, kao i razvoja ivotne sredine. Ovi indikatori razvrstani su u est cjelina i odnose se na: opte ekonomsko okruenje, zaposlenost, inovacije i istraivanje, ekonomske reforme, drutvenu koheziju i ivotnu sredinu. Konkurentnost je postala vaan segment politika, pa se obrauje i teorijski. U zavisnosti od teorije regionalnog razvoja3, razlikuju se donekle i kljune pretpostavke, odluujui faktori, te implikacije na (regionalnu) konkurentnost. Koncept konkurentnosti je vieslojan i obuhvata iroku lepezu meusobno povezanih politika, to ukljuuje, izmeu ostalog, preduzetnitvo, istraivanje i razvoj, kao i inovativnost i ljudski potencijal (politike obrazovanja i zapoljavanja). Vano je primijetiti mjeru do koje je privredni rast na svim nivoima obiljeen istim ili slinim uslovima, tako da se rjeenja za poboljanje nacionalne konkurentnosti mogu u velikoj mjeri primijeniti i povezana su sa poboljanom konkurentnou na regionalnom i lokalnom nivou. Dosadanji regionalni razvoj u Crnoj Gori karakterie izraena nejednakost, koja je uslovljena relativno neadekvatnim pristupom zasnovanim na planskoj ekonomiji, a prati je kontinuirana migracija stanovnitva iz sjevernog prema sredinjem i primorskom dijelu zemlje. Kao najmanje razvijen, sjeverni region Crne Gore karakteriu znatno nepovoljniji ekonomski indikatori, koji se prvenstveno odnose na nie prihode per capita i veu nezaposlenost u odnosu na ostala dva regiona. Nasuprot oekivanjima, upravo najnerazvijeniji region zemlje obiluje realnim resursima koji nisu adekvatno valorizovani.
1.1.
Koncepcija studije i mape resursa, potencijala i specijalizacije regiona
Prelaz sa centralno planske na trinu ekonomiju, ratovi u okruenju i sankcije devedesetih godina uslovili su stagnaciju i kolaps velikih fabrika u Crnoj Gori, naroito u sjevernom dijelu zemlje, koje se nisu brzo i dovoljno oporavile kroz proces privatizacije. Znaajan kontigent radne snage, sa specijalizovanim tehnikim znanjima i vjetinama, ostao je neupoljen, a teko se nalazio nain njihove prekvalifkacije za angaovanje u sektoru turizma, koji je dominirao u ogranienom razvoju posljednjih godina. Preostali dio privrede, uglavnom u kategoriji malih i mikro preduzea, karakterie nedovoljni tehnoloki razvoj, nedostatak standarda u poslovanju, kao i nepovoljna starosna i struna struktura radne snage. Bez stratekog pristupa planiranju i razvoju, u ovakvim uslovima, prisutna je, sa jedne strane, neracionalna eksploatacija resursa koja prijeti da trajno ugrozi razvoj pojedinih djelova zemlje, dok sa druge strane postoje brojni neiskorieni resursi. U posljednjoj deceniji, crnogorsku ekonomiju karakterie pozitivan realni ekonomski rast. U 2008. godini, po paritetu kupovne moi stanovnitva, Crna Gora je bila na nivou od 46% prosjeka EU-27, i prednjaila je u odnosu na najnerazvijenije lanice EU. Meutim, rast privredne aktivnosti na nivou nacionalne privrede nije se reflektovao podjednako na sve regione. Regionalne razlike su znaajno izraene, pri emu sjeverni region zaostaje u gotovo svim makroekonomskim indikatorima. U poreenju sa ostala dva regiona, sjeverni region Crne Gore ima ogroman razvojni potencijal, zahvaljujui ouvanim prirodnim resursima - prvenstveno poljoprivrednom zemljitu, drvnom i stonom fondu, i dobrim uslovima za zimski i eko-turizam. Za razliku od
1
Izvor: Cambridge Econometrics, A Study on the Factors of Regional Competitiveness, A final report for the European Commission Directorate-General Regional Policy, Novembar 2003 2 Izvor: European Commission, Lisbon Strategy for Growth and Jobs, http://ec.europa.eu/archives/growthandjobs_2009/ 3 Klasina teorija, Neoklasina teorija, Kejnzijanska ekonomska teorija, Ekonomija razvoja, Nova ekonomska teorija rasta i Nova trgovinska teorija. 8
sjevernog regiona, sredinji i primorski region su u prethodnom periodu u velikoj mjeri koristili svoje razvojne potencijale, koji jo uvijek nisu u potpunosti iskorieni. S obzirom na ogranienost raspoloivog prostora, znaajne posljedice dugogodinje neplanske gradnje i razvoja naselja, potrebno je paljivo planiranje preostalih raspoloivih resursa i korienje u cilju odrivog razvoja. Prepoznajui niz izazova od kojih su neki spomenuti, sa ciljem njihovog razrjeenja, pristupilo se izradi studije pod nazivom Mapa resursa koja obuhvata prirodne i kulturne karakteristike, geografski poloaj, ljudske i druge resurse sa procjenom optimalnih pravaca specijalizacije regiona Crne Gore (u daljem tekstu Mapa resursa). Mapom resursa definiu se polazne osnove za upravljanje resursima, analizira konkurentnost regiona sa aspekta raspoloivih resursa i potencijala razvoja i ogranienja u njihovoj realizaciji. Zajedno sa sektorskim strategijama, Mapa resursa treba da poslui kao osnova za strateko planiranje razvoja na nivou jedinica lokalnih samouprava, te privlaenje investicija institucijama na lokalnom i nacionalnom nivou. Izrada Mape resursa zasnivala se na korienju raspoloivih, generisanju novih i analizi prikupljenih podataka u kontekstu razvoja i podizanja nivoa konkurentnosti Crne Gore i pojedinih njenih regiona. Prilikom izrade Mape resursa analizirana su najvanija postojea, vaea strateka dokumenta Crne Gore koja, u velikom broju sluajeva, sadre kvalitetan opis stanja. Ovo je od posebne koristi za resurse koji nisu podloni promjenama u duem vremenskom roku (prirodna dobra, kulturna batina, infrastruktura i suprastruktura i sl). U kontekstu odreivanja specijalizacije regiona, obavljeni su razgovori sa predstavnicima jedinica lokalne samouprave, te nadlenih ministarstava, sa posebnim akcentom na razumijevanje ogranienja u valorizaciji. Sastavni dio Mape resursa, pored same studije, ine matrica resursa (Excel dokument sa podacima na nivou optina) i e-mapa resursa (interaktivna web stranica iji glavni dio predstavlja google mapa na kojoj su unijete geografske granice optina i raspoloivi resursi u okviru samih optina).
1.2.
Nacionalna strateka i zakonska osnova
U prethodnom periodu, politika regionalnog razvoja realizovana je kroz programske aktivnosti razliitih institucija (ministarstva, direkcije, zavodi i druge institucije).Izostanak adekvatnog upravljanja, odnosno koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja, uzrokovao je neravnomjerno ulaganje u osnovnu i poslovnu infrastrukturu u Crnoj Gori. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-20144(SRR) prvi je korak sistematizovanog pristupa politici regionalnog razvoja Crne Gore. SRR definie razvojne ciljeve usmjerene kao socio-ekonomskom razvoju Crne Gore, smanjenju regionalnih razlika i jaanju potencijala onih djelova zemlje koji zaostaju u razvoju. Usvajanjem Zakona o regionalnom razvoju5 (Sl. list 20/2011) formiran je jedinstveni pravni okvir koji regulie cjelokupnu materiju regionalnog razvoja, ime se stvara osnov za odgovarajui sistem planiranja i upravljanja politikom regionalnog razvoja. Ovaj Zakon doprinosi stvaranju koherentnog i istovremeno dovoljno fleksibilnog pravnog okvira koji e omoguiti sprovoenje novih mjera regionalne razvojne politike. Takoe, primjena Zakona e unaprijediti koordinaciju izmeu razliitih aktera regionalne politike i jasno odrediti njihove pojedinane uloge u procesu; takoe e regulisati opte ciljeve i naela upravljanja regionalnim razvojem u Crnoj Gori, te postaviti osnove institucionalnog razvoja i povezivanja sistema upravljanja politikom regionalnog razvoja. Primjenu Zakona prati izrada podzakonskih akata, kojima se, izmeu ostalog, propisuje i metodologija za izradu stratekih planova razvoja jedinica lokalne samouprave. Zbog odustva sistematskog pristupa u prethodnom periodu, regionalna konkurentnost nije dobila adekvatno mjesto u okviru IPA programa za finansijsku perspektivu 2007-2013, meutim, pojedini elementi koji utiu na regionalnu konkurentnost predmet su realizacije projekata u okviru operativnih programa za prekograninu
4
Dokument usvojen krajem jula 2010. godine; dostupan na internet prezentaciji Ministarstva ekonomije, www.minekon.gov.me. 5 Dostupan na internet prezentaciji http://www.sllistcg.me 9
saradnju. Vano je napomenuti da je prepoznat znaaj klastera za regionalni razvoj i da e mogunosti razvoja crnogorske privrede biti analizirane iz ugla formiranja i razvoja klastera6. Izrada Mape resursa predviena je Strategijom regionalnog razvoja, kao jedna od aktivnosti koja treba da poslui: (i) u definisanju polazne osnove za upravljanje resursima; (ii) u analizi konkurentnosti regiona sa aspekta raspoloivih resursa i potencijala razvoja Crne Gore; i (iii) kao osnova za privlaenje investicija institucijama na lokalnom i nacionalnom nivou. Dokument sadri nekoliko cjelina. Nakon uvoda, u okviru cjeline Analiza resursa predstavljeni su raspoloivi resursi pratei sektorski pristup, sa osvrtom na regione (primorski, sredinji i sjeverni) tamo gdje je to bilo od posebne vanosti. Analiza svakog resursa zavrava se rezimeom i ogranienjima koje treba imati u vidu prilikom planiranja valorizacije resursa o kojem je rije. U treem dijelu data je analiza dosadanjeg razvoja regiona i upotrebe raspoloivih resursa, sa preporukama za specijalizaciju po regionima. Za svaki region pojedinano, u kontekstu preporuene specijalizacije, dat je osvrt na eventualna ogranienja. Slijedi SWOT analiza regiona, nakon ega slijedi pregled smjernica i preporuka za dalju specijalizaciju regiona i valorizaciju raspoloivih resursa. U okviru projekta, uraen je i elektronski zapis raspoloivih resursa o emu je vie detalja dato u dijelu Mapa resursa. U prilozima se nalaze pojedinosti o analiziranim resursima na nivou pojedinanih optina i jednako ih preporuujemo panji italaca.
1.3.
EU perspektiva
Evropska komisija definisala je regionalnu konkurentnost kao sposobnost regiona da proizvede robu i usluge koji e biti konkurentni na svjetskom tritu. Paralelno sa formiranjem jednog, globalnog trita, svijet danas sve vie postaje zasnovan na specijalizaciji, a nova vrsta konkurentnosti globalne ekonomije zasnovana je na razvoju i razliitosti regiona. Na dananjem intenzivno mobilnom i konkurentnom tritu, regioni se takmie u privlaenju i zadravanju: preduzetnika, stranih investicija, stanovnika, radnika, kapitala, pa i javnih fondova (ukljuujui fondove Evropske Unije i fondove dostupne na nacionalnom nivou). Regionalna konkurentnost postala je vana zato to regioni ubrzano postaju pokretai razvoja globalne ekonomije, dok postojei ekonomski koncepti i modeli imaju umanjenu efikasnost. Sve je prisutniji trend decentralizacije odluivanja i kapitala, a investicije i radna mjesta kao i jaanje preduzetnike infrastrukture predstavljaju fokus djelovanja. Modernizovanje infrastrukture, privlaenje privatnih investicija, stvaranje ambijenta koji e biti stimulativan za mala i srednja preduzea, kao i za tek pokrenute biznise, te podrka trans-evropskim mreama7, predstavljaju srce svih razvojnih strategija regiona koji zaostaju u razvoju ili imaju strukturne potekoe. U isto vrijeme, projekti koji se odnose na prethodno navedeno predmet su finansiranja sredstvima iz Strukturnih fondova, koji e Crnoj Gori biti dostupni u narednom periodu. O znaaju regionalne politike u EU najbolje govori podatak da je u finansijskoj perspektivi 2007-2013, skoro 350 milijardi EUR opredijeljeno za sprovoenje regionalne politike, sve sa ciljem smanjenja razlika izmeu EU regiona i pruanju podrke ubrzanom razvoju. Ovo potvruje i strateki cilj Evropske Unije, definisan u martu 2000. godine, koji glasi: Cilj je da EU do 2010. godine postane najdinaminije i najkonkurentnije drutvo svijeta, sposobno za odrivi razvoj, zasnovano na znanju, sposobno da ponudi brojnija i bolja radna mjesta, te drutvo koje karakterie drutvena kohezija i ouvana ivotna sredina8.
Programom rada Vlade Crne Gore za 2011. godinu, predvieno je zaduenje Ministarstva ekonomije da izradi Strategiju razvoja klastera. 7 Koncept trans-evropskih mrea (Trans-European Networks - TEN) osmiljen je jo 1957. Rimskim sporazumom Evropske Unije, lanovima 154-156, sa ciljem stvaranja internog trita i jaanja ekonomske i drutvene kohezije. inilo se da nema smisla govoriti o velikom tritu EU, koje karakterie slobodno kretanje dobara, ljudi i usluga, ukoliko razliiti regioni i nacionalne mree koji ine to trite nisu meusobno adekvatno povezani modernom i efikasnom infrastrukturom. Tako su nastale tri klase trans/evropskih mrea i to za: transport, energetiku i telekomunikacije. 8 Izvor: Conclusions European Council, Lisabon, 23-24. mart, 2000. 10
6
2. ANALIZA RESURSA 2.1. Uvod u resursnu osnovu
Resursna osnova predstavlja temelj na kojem poiva cjelokupna nacionalna privreda. Termin resursi oznaava opti naziv za prirodne i proizvedene stvari, ljudsko znanje, sposobnosti kojima se moe koristiti kao sredstvima za zadovoljenja potreba neposredno u potronji ili posredno u proizvodnji. Drugim rijeima, to 9 su sredstva koja se mogu privesti korisnoj svrsi .U slobodnijem opisu, strateki resursi predstavljaju odreene koliine dostupnih faktora koje jedno drutvo ili privreda kontrolie ili posjeduje. Koritenjem irokog raspona djelatnosti/aktivnosti, resursi se pretvaraju u konane proizvode i usluge. Raznim sektorskim politikama, te angaovanjem preduzea i kroz njihove organizacione procese, vri se upoljavanje resursa. Klasifikacija resursa vri se na razliite naine, pa se govori o opipljivim i neopipljivim resursima. Neki autori razlikuju resurse fizikog kapitala, ljudskog i organizacionog kapitala, dok drugi navode finansijske, fizike, upravljake, ljudske, organizacione i tehnoloke resurse. Na kraju, postoji i podjela na klase: resursi zasnovani na znanju i resursi zasnovani na posjedovanju (property). Mnogi resursi su veoma specifini za pojedina drutva/privrede, pa nisu lako pokretljivi i ne mogu se oponaati. Upravo zato drutva i privrede razlikuju se prema svojim resursima. Ta razliitost u resursnoj osnovi predstavlja potencijalni izvor konkurentske prednosti koja omoguava natprosjeni rast privrede, odnosno njenog bruto domaeg proizvoda (BDP). Za potrebe Mape resursa, analiziraemo resursnu osnovu Crne Gore iz ugla sljedeih faktora koji utiu na rast i razvoj jedne privrede: prostorni resursi, ljudski kapital, aspekt vremena i okruenja, i raspoloiva sredstva za finansiranje tog razvoja. Uravnoteenost ovih faktora vodi uravnoteenom razvoju, to je suprotnost stihijskom razvoju koji elimo da izbjegnemo jer vodi neadekvatnoj valorizaciji resursa, i neispunjenom potencijalu privrede, kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou.
2.2.
Prostorni resursi
Prostor i prirodno izobilje Crne Gore predstavljaju njenu osnovnu razvojnu ansu. Crna Gora ne obiluje vrijednostima klasinih urbanih aglomeracija, sa mnotvom objekata stilskih i istorijskih vrijednosti, pa se ne moe uporeivati sa urbanim nasljeem turistiki razvijenih zemalja poput: Italije, panije, Austrije, Grke. Prednost Crne Gore su njene autentine urbane i ruralne cjeline, arhaine vrijednosti, koje ne treba ni porediti sa klasinim kvalitetima evropskih gradova. Jo uvijek nepotroeni i ambijentalno vrijedni prostor postaje najprofitabilniji resurs, koji, istovremeno, sve vie nedostaje preistraenoj i industrijalizovanoj Evropi. U tom smislu, Crna Gora u Evropi predstavlja jedinstveno, potencijalno izdano i bogato, alii zaputeno i neiskoriteno imanje koje pripada relativno malom broju graana.10 Kako je prikazano tabelom 1 i grafikom 1, u strukturi raspodjele namjene teritorije Crne Gore dominiraju ume i poljoprivredno zemljite, sa znaajnim ueem neobradivog poljoprivrednog zemljita. I pored relativno malog prostora koji je na raspolaganju, Crna Gora obiluje znaajnim prostornim resursima, koji najee nisu adekvatno valorizovani. Slijedi pregled najvanijih prostornih resursa kojima raspolae Crna Gora.
10
Izvor: Ekonomski leksikon, 1995 Predavanje arh. Miodraga Burzana, Odriva arhitektura, www.mrt.gov.me 11
Tabela 1: Pregled namjene povrina u ha Obradivo poljoprivredno zemljite 189.126 Neobradivo poljoprivredno zemljite ume Urbana naselja (GUP) Ruralna naselja Putevi i ostala tehnika infrastruktura Vodene povrine (jezera i rijeke) Neobraslo umsko zemljite Kamenjar UKUPNO 325.375 622.571 66.345 14.363 11.000 30.650 115.292 6.478 1.381.200
Izvor: Prostorni Prosto plan Crne Gore do 2020. godine (PPCG)
Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore
Izvor: Prostorni Prosto plan Crne Gore do 2020. godine
2.2.1.
Prirodna dobra
2.2.1.1. Mineralne sirovine Rudarstvo je temeljna djelatnost privrede, koja obuhvata radove na istraivanju i eksploataciji mineralnih sirovina. Osiguranje i racionalno iskoriavanje mineralnih sirovina esto predstavlja temelj emelj razvoja privrede svake drave. Crna Gora se ne moe svrstati u red zemalja bogatih rudnim blagom, pa rudarska djelatnost uestvuje u ukupnom bruto domaem proizvodu sa svega 0,5% (2009, kategorija vaenje rude i kamena u poreenju sa ueem od 1,1% BDP u 2008. godini) godini 11. Ipak, rudarska djelatnost je osnov znaajnog dijela preraivake industrije, odnosno proizvodnje aluminijuma koja predstavlja znaajnu stavku crnogorskog izvoza12. Uprkos injenici da Crna Gora nije izrazito bogata nalazitima mineralnih sirovina, potencijal za razvoj predstavlja proizvodnja energetske mineralne miner sirovine ugljovodonika (ugalj, a za oekivati je i proizvodnja nafte i gasa u crnogorskom podmorju), te proizvodnje rude crvenog boksita i nemetalinih mineralnih sirovina. Vei je broj povrinskih kopova, posebno, nemetali nemet nih sirovina (arhitektonsko graevinskog i tehniko - graevinskog kamena, ljunka i pijeska glacijalnog porijekla).
11 12
Izvor: MONSTAT, www.monstat.org Aluminijum i proizvodi od aluminijuma ine 40,5% ukupnog crnogorskog izvoza. Izvor: CBCG Izvjetaj glavnog ekonomiste. 12
Leita mineralnih sirovina nisu ravnomjerno rasporeena na teritoriji Crne Gore. Neravnomjernost raspodjele je u najveoj mjeri posljedica geoloke grae Crne Gore. Takoe, u znatnoj mjeri zavisi od prostornih planova, odnosno, od stava nadlenog dravnog organa za prostorno planiranje, te od stava lokalnih samouprava prema rudarskoj djelatnosti i eksploataciji mineralnih sirovina. Ukupna povrina svih leita koja su data pod koncesiju zauzima vrlo mali procenat od ukupne povrine Crne Gore, ne raunajui pri tome povrinu buduih eksploatacionih polja ugljovodonika u epikontinentalnom pojasu Jadranskog mora. U praksi preovlauju koncesije za korienje nemetalinih mineralnih sirovina tehniko-graevinskog i arhitektonsko graevinskog kamena, pijeska i ljunka glacijalnog porijekla. Utvrene rezerve nemetalinih mineralnih sirovina i drugih vrstih mineralnih sirovina, izuzev barita, bentonitne gline, opekarske gline, kvarcnog pijeska i bijelih boksita, imaju stalnu tendenciju rasta. U Crnoj Gori ve godinama nema proizvodnje bentonitne gline i barita, a u skoranje vrijeme je ponovo otvoren rudnik olova i cinka uplja stijena, a krajem 2010. godine data je koncesija za detaljna geoloka istraivanja i eksploataciju rude olova i cinka na prostoru biveg rudnika Brskovo. Proizvodnja crvenog boksita je u padu. Dosadanjim istraivanjima je u terenima Crne Gore otkriveno 28 vrsta mineralnih sirovina, od kojih je do sada 15 eksploatisano. Procjena je da su 23 mineralne sirovine od ekonomskog znaaja. Od znaaja su metaline i nemetaline mineralne sirovine, ugljevi, morska so, podzemna voda, dok su nafta i gas u fazi istraivanja. Tabela 2 sadri pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina kojima raspolae Crna Gora. Tabela 2:Pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina Kategorija
A+B+C1 B+C1 C1 Tvrdi mrki ugalj A+B+C1 C1 C1 + C2 Treset Polutreset Crveni boksit Procjena Procjena A+B+C1 B+C1 C1 C2+D1 Bijeli boksit Bilansne rezerve Vanilansne rezerve Perspektivne Olovo i cink B+C1 C1 C2 C2+D1 Bakar iva Arhitektonski ukrasni kamen C1 C2 Procijenjene (perspektivne) A+B+C1 B+C1 Perspektivne
Vrsta mineralne sirovine Ugalj - mrkolignit
Rezerve (u 103) 80.976 t 123.640 t 27.928 t 16.700 t 22.546 t 103.000 t 31.000 m3 8.000 m3 37.000 t 3.156 t 6.951 t 48.960 t 250 t 1.400 t 2.900 t 17.549 t 5.685 t 5.000 t 46.330 t 5.297 t 2.041 t Metala ive 5.430 t 1.000 m3 860 m3 21.704 m3
13
Bigar Tehniko-graevinski kamen
Stijenske mase (SM) Perspektivne rezerve SM Praktino neograniene koliine A+B+C1 - kr B+C1 - vul
400 m3 150 m3 38.000 m3 650 m3 1.300 t 15.000 t > 100.000 93.000 t 78.000 t 81.000 t 32.000 t 344,85 t 66,5 t 36 t 2.430 t 25 t 1.400 t 1.210 t 7.136 t
ljunak i pijesak Opekarske gline
Nisu raunate rezerve. Djelimino obnovljive (deluvium i aluvium) B+C1 B+C1(+C1) Perspektivne
Cementni laporac Dolomit
A+B+C1 Procijenjene Praktino neograniene koliine A+B+C1 C1
Barit
A+B+C1 C1 Perspektivne
Bentonit
A+B+C1 C2 Procijenjene (perspektivne)
Roac Kvarcni pijesak Morska so Nafta i gas Podzemne vode
C1 C2
Morska voda je sirovina. Rezerve, odnosno eksploatacija zavisi od prirodne i industrijske proizvodnje. Ukupni naftni potencijal podmorja (matine stijene je proraunat na 12,5x109 t). Za kontinentalni dio to nije raunato. Podzemne vode (kao mineralna sirovina), statike i dinamike rezerve u terenima Crne Gore do danas nisu raunate.
Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine
U nastavku je dat prostorni koncept razvoja industrije i rudarstva, uz napomenu da rast i razvoj industrijskih i rudarskih kapaciteta mora pratiti usklaenost razvojnih potreba sa naelima i kriterijumima ekoloke i prostorne zatite13. Shodno navedenom, tabela 3 sadri pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske 14 djelatnosti po optinama . Tabela 3: Pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske djelatnosti po optinama Optina Mineralna sirovina preporuena za eksploataciju Andrijevica Graevinski i ukrasni kamen Bar Graevinski kamen Berane Ugalj, graevinski kamen Bijelo Polje Graevinski kamen i pijesak
13
Napomena: za buduu eksploataciju mineralnih sirovina, povrine treba da se zatite od korienja u druge svrhe, kako ne bi dolo do ometanja eksploatacije ili do kontradiktornosti u predvienoj upotrebi. Zbog nedostatka tanih podataka, tane lokacije za eksploataciju i rudarske djelatnosti moraju se definisati u odgovarajuem sektoru i u detaljnijim prostorno-planskim dokumentima; na podrujima koja su definisana na ovaj nain moraju se zabraniti bilo kakve druge vrste graevinskih djelatnosti. 14 U prilogu 1, dat je pregled mineralnih sirovina po regionima i optinama sa podacima koji su preuzeti iz Prostornog plana Crne Gore do 2020. godine uz napomenu da ove podatke zbog mjerenja koja su vrena prije 20-30 godina treba uzeti sa rezervom. U toku je izrada Dravnog plana eksploatacije mineralnih sirovina do 2020. godine koji e dati jasniji pregled postojeeg stanja. Donoenje ovog plana oekuje se sredinom 2012. godine. 14
Cetinje Danilovgrad Herceg Novi Kolain Mojkovac Niki Plav Pljevlja Pluine Podgorica avnik Tivat Ulcinj abljak
Izvor: PPCG
Bijeli boksit i graevinski kamen Ukrasni i graevinski kamen, opekarske gline i krenjak Graevinski kamen, tehniki kamen, kameni agregati, ukrasni kamen Graevinski kamen, ukrasni kamen, opekarske gline i pijesak Graevinski kamen i pijesak Boksit, graevinski kamen, ukrasni kamen i pijesak Graevinski kamen Ugalj, cink, olovo, antimon, barit, gips, kvarc, opekarske gline, laporac i drugi graevinski materijali Graevinski kamen Ukrasni kamen i pijesak Graevinski kamen, ukrasni kamen Ukrasni kamen Graevinski i ukrasni kamen, silicijumski pijesak Graevinski kamen i ljunak
Rezime
Crna Gora raspolae raznovrsnom resursnom osnovom kada su u pitanju mineralne sirovine, koje su neravnomjerno rasporeene irom zemlje. Od ukupno 28 prepoznatih mineralnih sirovina, 23 su od ekonomskog znaaja, dok je samo 15 eksploatisano do sada. Preovladavaju koncesije za korienje nemetalinih mineralnih sirovina tehniko-graevinskog i arhitektonsko graevinskog kamena, pijeska i ljunka glacijalnog porijekla. Potencijal za razvoj su energetske mineralne sirovine prije svega ugljovodonik, te mogua nalazita nafte i gasa u crnogorskom podmorju.
Ogranienja Razvoj rudarske djelatnosti ogranien je sadanjim prostornim planiranjem, jer Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine nije dao tu mogunost.
Zbog izostanka adekvatne regulacije i nadzora, izraena je nelegalna eksploatacija mineralnih sirovina. U Prostornom planu Crne Gore do 2020. godine definisana su samo leita odreenih mineralnih sirovina koja su utvrena prije 30 i vie godina. Razvoj geologije kroz finansiranje geolokih istraivanja iz Budeta od znaaja za Crnu Goru, znatno je proirio mineralni resurs, koji je sada i raznovrsniji. Meutim, taj resurs nije planski definisan, tako da je dolo do problema u njegovoj valorizaciji, odnosno, dolo je do konflikta planske dokumentacije i plana eksploatacije.Ministarstvo ekonomije je, da bi se rijeio ovaj problem i planski definisala leita, dostavilo svim optinama, na ijim teritorijama se ista nalaze, smjernice za izradu Prostornog plana, u skladu sa zakonom. Smjernice su prihvaene i dostavljene obraivaima koji su postupili u skladu sa istim. Meutim, mali broj planova je donijet. Veina koncesionara ne moe da ue u II fazu koncesije (u eksploataciju), s obzirom da nadleno ministarstvo za prostorno planiranje odbija zahtjeve koncesionara za dobijanje urbanistiko-tehnikih uslova, jer planovi nisu donijeti, iako su leita u nacrte istih definisana. Ovo je veliki problem, koji bi trebalo rijeiti u domenu prelaznog rjeenja do donoenja prostornih planova. U protivnom, oko 30 koncesija se nee realizovati, tako da e Crne Gora imati leita u eksploataciji ista ona kao i prije 15 30-40 i vie godina . Usljed prethodno navedenog, postoji opasnost od poveanja nivoa nelegalne eksploatacije.
15
Izvor: Ministarstvo ekonomije 15
2.2.1.2. umski resursi ume imaju veliki drutveni, ekonomski i socijalni znaaj za razvoj Crne Gore. umski ekosistemi su veoma vani u svim segmentima privrede: znaajni proizvoai biomase, izvori zdravog i visokokvalitetnog umskog voa, ljekovitog bilja i peurki, vano stanite divljih vrsta ivotinja, glavni faktor za ouvanje i regulisanje sistema voda, pruaju zatitu od klizita i erozije, vezuju znaajne koliine ugljenika i glavni su preista vazduha. Osim toga, umski ekosistemi su veoma vani za razvoj lokalne privrede.U Crnoj Gori zahvataju povrinu od oko 738.000 ha, ili oko 53.4% ukupne povrine. Od toga, pod umskom vegetacijom nalazi se 622.000 ha, to ini da umovitost iznosi 45%. Po stepenu umovitosti, Crna Gora je jedna od najumovitijih zemalja u Evropi sa velikim potencijalom za rekreaciju i turizam. ume i umsko zemljite u dravnom vlasnitvu pokrivaju 500.000 ha ili 67%, dok ume i umsko zemljite u privatnom vlasnitvu ine 244.000 ha 16 ili 33% ukupne povrine. Tabela 4: Povrina i struktura uma po regionima
Povrina umskog zemljita (ha) Povrina privrednih uma ha % 11,330 59,068 202,093 272,491 4.2% 21.7% 74.2% Drvna zapremina (m3) 1,238,218 10,023,189 47,736,991
17
Struktura uma (m3) liari (m3) 933,539 7,385,391 23,182,577 % 3.0% 23.4% 73.6% etinari (m3) 304,679 2,637,798 24,554,414 27,496,891 % 1.1% 9.6% 89.3%
Primorski Sredinji Sjeverni Crna Gora
28,774 109,637 122,942 261,353
58,998,398 31,501,507 Izvor: Uprava za ume Crne Gore
Primorski region ume junog umskog podruja, koje ine ume na primorju i kru, imaju nepovoljnu strukturu po uzgojnom obliku (73% su izdanake ume, ikare, ibljaci i makije) i preteno su izdvojene u kategoriju zatitne ume. Juno (primorsko) umsko podruje obuhvata ume na teritoriji optina: Kotor, Herceg Novi, Tivat, Budva, Bar i Ulcinj. Prostiru se na planinskim masivima Orjena, Rumije i u primorskom pojasu. Ove ume uglavnom imaju zatitnu ulogu. Sredinji region Struktura uma sredinjeg regiona je po svojoj strukturi dosta slina strukturi uma primorskog regiona, naroito na podruju Cetinja, Podgorice i Danilovgrada, dok je kvalitet strukture na podruju Nikia znatno povoljniji i po svojoj strukturi je sliniji umama sjevernog podruja. Sjeverni region Struktura uma u sjevernom umskom podruju je znatno povoljnija od junog podruja (visoke ume u ovom podruju uestvuju sa 65%) i u njemu se nalaze najkvalitetniji i najproduktivniji umski ekosistemi koji ine znaajne sirovinske resurse. Sjeverno umsko podruje obuhvata ume na teritoriji optina: Plav, Andrijevica, Berane, Roaje, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolain, avnik, Pluine, abljak i Pljevlja. Pored dominantnih, istih i mjeovitih zajednica bukve, smre i jele, ovdje se javljaju i reliktne i endemine zajednice molike i munike. ume ovog podruja prostiru se u regiji visokih planina i povri na planinama: Durmitoru, Sinjajevini, Ljubinji, Kovau, Smiljevici, Hajli, Magliu, Bjelasici, Prokletijama, Komovima i drugim planinama. Sjeverno podruje sa svojim kvalitetnim umama i optimalnim ekolokim uslovima za uzgoj uma ima prioritetnu proizvodnu namjenu na najveoj povrini uma. Najvei dio ovih uma prostire se u kanjonima rijeka Lima, Tare, ehotine, Pive i dr, i na gornjoj granici umske vegetacije.
16 17
Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine U prilogu 3 data je tabela sa povrinom i strukturom uma po optinama. 16
umski ekosistemi su izloeni viestrukim pritiscima koji prijete da dovedu do neodrivog korienja, prije svega kroz nekontrolisane, neplanske aktivnosti i prekomjerne eksploatacije prirodnih resursa. Najznaajniji problemi koji imaju negativan uticaj na stanje uma predstavlju: - nepostojanje integralnog upravljanja umskim ekosistemima, - dotrajala i neprilagoena sredstva za eksploataciju uma, - slaba ili neadekvatna otvorenost uma, - nekorienje visokokvalitetne vrste za obnavljanje uma, - neadekvatan sistem protivpoarne zatite
Rezime
Crna Gora spada u jednu od najumovitijih zemalja u Evropi, sa 45% ukupne povrine pokrivene umom, to je posebna povoljnost sa aspekta zatite ivotne sredine. U dravnom vlasnitvu je 67% povrine svih uma i umaskog zemljita, od ega 70% ima karakter privredne ume.Ipak, kvalitetna struktura uma nije povoljna, s obzirom da je uee niskoproduktivnih uma 54% (ikare, makije, ibljaci). Godinji mogui obim sjea u svim umama iznosi oko 800.000m3. Najznaajniji sirovinski resursi nalaze se u sjevernom regionu. Crna Gora raspolae znaajnim kapacitetima za preradu drveta, a ova proizvodna grana prepoznata je kao jedna od stratekih odrednica razvoja. S obzirom na lociranost sirovinske osnove, drvoprerada ima znaajan ne samo ekonomski ve i lokalni i regionalni znaaj. Uz to, u pitanju je industrija koja minimalno zagauje ivotnu sredinu, i ima veliki neto efekat na spoljotrgovinski saldo, s obzirom da su uvozne komponente u proizvodnom lancu iskljuivo svode na uvoz opreme. Crnogorska drvoprerada ima znaajan izvozni potencijal, pogotovo ako se ima u vidu kvalitet 18 sirovine .
Ogranienja Dugogodinji period izolacije i sankcije, uticale su na propast velikih drvopreraivakih kapaciteta, koji su se, kroz proces privatizacije, sporo oporavljali i restrukturirali. U poreenju sa periodom prije 1989. godine, izuzev par izuzetaka (npr Vektra Jaki koja nakon restrukturiranja poinje sa radom), veina proizvodnih pogona danas ima znaajno manje kapacitete. Sadanju strukturu proizvodnje u drvopreradi karakterie usitnjena proizvodnja, relativno malo uee polufinalne i finalne prerade, dok se najvei dio sirovinske baze direktno izvozi, ime se uskrauje kreiranje dodane vrijednosti u Crnoj Gori. Znaajno prisustvo sive ekonomije, pogotovo u dijelu izvoza sirovinske osnove. Nedostatak adekvatnog kadra za polufinalnu i finalnu preradu.
2.2.1.3. Zatiena prirodna podruja
Nacionalno zatiena prirodna dobra - podruja Po osnovu nacionalnog zakonodavstva, u Crnoj Gori je stavljen pod zatitu veliki broj prirodnih dobara, od kojih mnoga omoguavaju zatitu najznaajnijih komponenti biolokog diverziteta. Uspostavljanje Nacionalne mree zatienih podruja prirode koju sainjavaju postojea i planirana podruja za zatitu, sastavni je dio politike Vlade Crne Gore koji ima za cilj da obezbjedi zatitu svih reprezentativnih tipova stanita, ekosistema i biljnih i ivotinjskih vrsta.
Nacionalna mrea zatienih podruja prirode trenutno pokriva 125.496 ha, ili 9,08% teritorije Crne Gore, od ega najvee uee (79,78% = 100.130ha) imaju pet nacionalnih parkova: Durmitor, Skadarsko jezero,
18
Izvor: Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea, projekat Poveanje konkurentske sposobnosti preduzea drven industrije Crne Gore, 2005. 17
Loven, Biogradska gora i Prokletije. Ostatak ini preko 40 zatienih podruja unutar kategorija: spomenik prirode; predio posebnih prirodnih odlika i (opti i posebni) rezervati19. Zakonom o zatiti prirode, obezbijeeno je stavljanje pod zatitu endeminih, rijetkih i ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta. Na poetku 1968. godine, pod zatitu su stavljene samo 6 biljnih vrsta, da bi kasnije 1982. godine pod zatitu bile stavljene 52 biljne i 314 ivotinjskih vrsta. Uporedo sa novim saznanjima o ugroenosti pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta, rastao je i broj zatienih vrsta tako da je danas pod reim zatite stavljeno 415 biljnih i 430 ivotinjskih vrsta. Zatita rijetkih, znaajnih monumentalnih stabala je tradicionalno sastavni dio aktivnosti na zatiti biolokog diverziteta, tako da je tokom vremena pod zatitu stavljen vei broj stabala masline, duba, hrasta i drugog drvea.
Meunarodno zatiena prirodna dobra Po osnovu primjene meunarodnih ugovora (konvencije, protokoli) u oblasti zatite biodiverziteta koje je Crna Gora ratifikovala ili sukscesijom preuzela od prethodnih federacija / zajednikih drava, pod zatitom se nalaze sljedea podruja: Nacionalni park Skadarsko jezero (40.000 ha) je zatieno kao Ramsarsko podruje od 25.decembra 1995.godine, kada je upisano na Listu wetland podruja od meunarodnog znaaja posebno kao stanite vodenih ptica (Ramsar lista), sa Ramsarskom konvencijom (Konvencija o zatiti wetland podruja od meunarodnog znaaja posebno kao stanite vodenih ptica). Razlog za upis NP Skadarsko jezero na Ramsar listu je bogatstvo i diverzitet ornitofaune. Ovo podruje je od 1989. godine prepoznato i kao Podruje od znaaja za ptice (Important Bird Area - IBA). Albanski dio Skadarskog jezera takoe je zatien kao Ramsarsko podruje od 2. februara 2006. godine. Nacionalni park Durmitor sa kanjonom Tare (33.895 ha) zatien je od 1980. kao Svjetsko prirodno nasljee (UNESCO-va Lista Svjetskog prirodnog i kulturnog nasljea), po osnovu ispunjenja kriterijuma Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Posebna vrijednost ovog zatienog podruja su zone sa posebnim reimom upravljanja, od kojih su dvije sa strogim reimom zatite (kanjon rijeke Tare i umski rezervat "Crna Poda"). Slivno podruje rijeke Tare (182.899 ha) je zatieno kao Svjetski rezervat biosfere (Program ovjek i biosfera - M&B, UNESCO, od 17 januara 1977. godine), po osnovu Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Kotorsko Risanski zaliv (15.000 ha) zatieno je kao prirodno i kulturno dobro od Svjetskog znaaja (UNESCO-va Lista Svjetskog prirodnog i kulturnog nasljea) od 26. oktobra 1979, po osnovu odredbi Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Prije stavljanja pod meunarodnu zatitu, ovo podruje je zatieno na osnovu nacionalnog zakonodavstva.
Pored prethodno navedenih podruja, u Crnoj Gori postoje i mnoga druga podruja prirode sa znaajnim i vrijednim biolokim diverzitetom koja zadovoljavaju kriterijume kako prethodno pomenutih tako i drugih meunarodnih ugovora u kojima je Crna Gora Ugovorna strana (lanica). Takva je Konvencija o zatiti Sredozemnog mora (Barselonska konvencija) i njen Protokol za specijalno zatiena podruja u Sredozemlju, koji omoguavaju stavljanje pod zatitu morskih zatienih podruja. Do sada u crnogorskim vodama nije proglaeno nijedno zatieno morsko podruje. Izbjegavajui dupliranje i preklapanje, nacionalno (125.496 ha) i meunarodno (237.899 ha) zatiena prirodna dobra (zatiena podruja prirode), ine ukupnu povrinu podruja stavljenih pod zatitu koja iznosi 360.395 ha, to predstavlja 26,3% dravne teritorije.
19
Iako su Prostornim planom Crne Gore utvreni prijedlozi za stavljanje pod zatitu vie podruja u kategoriju Regionalni park, odnosno Park, do sada nije ustanovljeno nijedno zatieno podruje u toj kategoriji. 18
Tabela 5: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Skadarsko jezero Loven Nacionalni park Durmitor Biogradska gora Prokletije Rezervati prirode u NP Skadarsko jezero: Manastirska tapija, Paneva oka, Crni ar, Grmour i Omerova gorica u NP Durmitor: Crna Poda Tivatska solila Spomenici prirode alovia klisura Peine: Lipska, Magara, Globoica, Spila kod Trnova / Virpazar, Babatua. Novakovia peina kod Tomaeva Jama Duboki do, u Njeguima Kanjon rijeke Pive i kanjon rijeke Komarnice Zajednice bora krivulja na Ljubinji (1.000ha), Durmitoru (5.200ha) i Bjelasici (400ha) Zajednice bora munike na Orjenu (300ha), Lovenu (300ha) i Rumiji (100ha) Pojedinani dendroloki objekti: stablo skadarskog duba, na uriocu kod Danilovgrada, stablo hrasta medunca, u Orahovcu kod Kotora, stabla masline na Mirovici, Stari Bar i Ivanoviima, Budva Plae na obali Skadarskog jezera Plae : Velika Ulcinjska plaa, Mala Ulcinjska plaa, Valdanos, Velji pijesak, Topolica Bar, Sutomore, Luica, Petrovac, anj, Pein, Buljarica, Petrovaka plaa, Drobni pijesak, Sveti Stefan , Miloer, Beika, Slovenska plaa, Mogren, Jaz, Prno Savinska Dubrava u Herceg Novom Botaniki rezervat lovora i oleander, iznad vrela Sopot kod Risna Botanika bata planinske flore u Kolainu Botanika bata generala Kovaevia u Grahovu Park 13 jul i Njegoev park na Cetinju Park kod hotela Boka u Herceg Novom Gradski park, u Tivtu Park Dvorca na Topolici Predjeli posebnih prirodnih odlika Brdo Spas iznad Budve Poluostrvo Ratac sa ukotrljicom Ostrvo Stari Ulcinj Brdo Trebjesa u Nikiu Podruja zatiena optinskim Kotorsko Risanski zaliv - Optina Kotor odlukama Tabela 6: Pregled postojeih meunarodno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Skadarsko jezero 40.000m2
Ramsarsko podruje (Lista wetland podruja od meunarodnog znaaja, posebno kao stanite vodenih ptica)
UNESCO-va Svjetska prirodna i kulturna batina
Kotorsko Risanski zaliv, Optina Kotor NP Durmitor sa Kanjonom Tare 33.895m2 M&B UNESCO Rezervati Biosfere Slivno podruje rijeke Tare Izvor: Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 20092014
19
Rezime i ogranienja S obzirom na relativno malu povrinu, Crna Gora ima znaajnu teritoriju pod odreenim vidom zatite, gdje dominiraju nacionalni parkovi kao forma najveeg nivoa zatite. Bogatstvo flore i faune na crnogorskoj teritoriji obezbjeuje mogunosti razvoja turizma zasnovanog na prirodi. Razvoj potencijalnih prekograninih parkova i rezervata u saradnji sa Bosnom i Hercegovinom i Albanijom, uticae na dodatnu promociju Crne Gore u meunarodnim krugovima. Dugogodinja kampanja turistike ponude Crne Gore pod sloganom Wild beauty (Divlja ljepota) u kontekstu je promocije prirodnih bogatstava kao turistike atrakcije Crne Gore. Sa rastom prihoda u Evropi, a pogotovo u Centralnoj i Istonoj Evropi, rastu i aspiracije graana za putovanjem. Za oekivati je da e, u tim uslovima, Crna Gora privui znaajan broj turista koji preferiraju mogunosti za rekreaciju poput ribolova, hiking-a, kampovanja, posmatranja prirode i fotografisanja. Izazovi sa kojima se Crna Gora suoava kada su u pitanju zatiena podruja obuhvataju: neodrivu upotrebu resursa, slabu saradnju sa lokalnom zajednicom, odustvo sistematskog pristupa upravljanju zatienih podruja, nedostatak informacija i istraivanja, slabu komunikaciju izmeu kljunih stejkholdera, lokalne zajednice i upravljaa zatienim podrujima, kao i ilegalnu upotrebu resursa i nedozvoljenu gradnju. I pored brojnih obuka koje se organizuju za upravljae zatienim podrujima, tek nedavno je 20 pokrenuti studijski program pod nazivom Upravljanje zatienim podrujima i ruralni razvoj namijenjen zaposlenim u institucijama koje upravljaju zatienim podrujima sa ciljem sticanja potrebnih vjetina koje e omoguiti valorizaciju raspoloivih resursa, na odrivi nain.
2.2.2. Turistiki resursi
Turistiki resursi su prirodna ili antropogena dobra koja se mogu iskoristiti za razvoj privrede, to znai da moraju imati visok stepen privlanosti za turiste da posjete destinaciju u kojoj se oni nalaze. Turistiki resursi predstavljaju dio ukupnih resursa jedne privrede i ini ih: - turistika atrakcijska osnova (potencijalne i realne turistike atrakcije)21, - ostali direktni turistiki resursi (obuhvataju: turistiko-ugostiteljske objekte, pratei turistiki sadraj, trustike kadrove, turistike zone zone komercijalnog turizma, turistika mjesta, turistike destinacije, turistike agencije, turistiku organizovanost turistike zajednice i sl, turistike informacije i promotivni materijal, sistem turistikog informisanja, turistiku edukaciju lokalnog stanovnitva, pa i turistiku atraktivnost susjednih destinacija) - indirektni turistiki resursi (ouvana ivotna sredina, geografski poloaj, saobraajna povezanost, komunalna infrastruktura i objekti drutvenog standarda, kvalitet organizacije prostora, oblikovanje 22 objekata, spoljnih ureaja i zelenih povrina, politika stabilnost, ostali resursi). Strateki cilj razvoja turizma u Crnoj Gori je stvaranje visokokvalitetne turistike destinacije zasnovane na principima odrivog razvoja. Za dostizanje ovog cilja potrebno je prepoznati i valorizovati resurse koji imaju potencijal za razvoj turizma.Na relativno malom prostoru, sa povoljnim geografskim poloajem i povoljnim klimatskim uslovima, Crna Gora raspolae jedinstvenom kombinacijom prirodnih vrijednosti koje omoguavaju razvoj i ljetnjeg i zimskog turizma, kao i znaajnim kulturno-istorijskim nasljeem. Imajui u vidu sadanju situaciju, projekte koji su u toku i ija je realizacija najavljena, Crna Gora je prepoznata za najbre rastuu turistiku industriju u svijetu. Posmatrano po regionima, turizam vidno zaostaje u sjevernom regionu, iako postoje prirodni potencijali za razvoj ljetnjeg i zimskog planinskog turizma, kao i za brojne vidove alternativnog turizma. Alternativni vidovi turizma nisu dovoljno razvijeni, a posebno kulturni, religiozni, nautiki, ruralni i dr.
Postdiplomski program u okviru Univerziteta Donja Gorica (UDG) Realne turistike atrakcije su sve one kojima je smiljenom intervencijom osigurana turistika pristupanost, tj. omoguava se njihovo turistiko korienje; ukljuene su u neki oblik turistike ponude i predmet su marketing planiranja. Potencijalne turistike atrakcije su sve one kojima za sada jo nije osugurana turistika dostupnost. 22 Izvor: E. Kuen, Turistika atrakcijska osnova, Institut za turizam Zagreb, 2002
21
20
20
U tabeli 8 dat je pregled raspoloivih smjetajnih kapaciteta po regionima i optinama, iz kojeg se vidi da je vie od dvije treine smjetajnih objekata (72,8%) locirano u primorskom regionu, 11% je u sredinjem, a 16,2% u sjevernom regionu. Kada se analizira broj soba i leajeva, uee se pomjera u korist primorskog regiona, pa se tako 96% soba i 96,3% leajeva nalazi u primorskom regionu, gdje je takoe i veina domainstava (99,4%) koja pruaju usluge smjetaja u svojim privatnim objektima.U korist primorskog regiona je i statistika dolazaka i noenja gostiju, pa se tako 81,23% dolazaka i 91,96% noenja ostvaruje u optinama primorskog regiona, dok se 8,34% dolazaka i 3,07% ukupnog broja noenja realizuje u Glavnom 23 gradu . Tabela 7: Kapaciteti za smjetaj po regionima i optinama
Region/ Optina Primorski region
Bar Budva Kotor Tivat Ulcinj Herceg Novi
Broj 24 objekata
225 39 90 23 22 20 31 34 25 2 2 5 50 11 9 4 1 4 2 4 3 4 6 2
Broj soba
66569 8110 29655 3379 4023 7727 13675 1201 726 21 227 227 1549 459 454 58 20 110 47 73 51 96 126 55
Broj leaja Ukupno

160063 19362 68429 8278 10011 19333 34650 2639 1648 44 587 360 3586 1156 1014 145 45 226 92 157 102 234 274 141
Stalni
137418 17005 61175 6934 8476 15800 28028 2483 1562 42 531 348 3374 1030 998 135 45 220 82 157 102 210 254 141
Pomoni
22645 2357 7254 1344 1535 3533 6622 156 86 2 56 12 212 126 16 10 0 6 10 0 0 24 20 0
Broj domainstava koja turistima iznajmljuju privatne sobe, stanove/kue 11602

1219 5010 631 860 1369 2513 0
Sredinji region
Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki
Sjeverni region
abljak Kolain Plav Pluine Roaje avnik Bijelo Polje Berane Mojkovac Pljevlja Andrijevica
73 12 35
1 10 8 1
UKUPNO
309
69319
166288
143275
23013
11675
Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org
Od ukupnog broja hotela, sedamdeset ima kategorizaciju sa 5* i 4* (4 i 66 hotela, respektivno), u kojima je skoro treina registrovanih soba (370 u kategoriji sa 5* i 3667 u kategoriji sa 4*, grafik 2).
23 24
Izvor: MONSTAT, www.monstat.org, podaci se odnose na prvih 6 mjeseci 2011. godine. Od ukupnog broja objekata za kolektivni smjetaj (309), 226 se odnosi na hotele kategorizacije od 1 do 5 zvjezdica. 21
Grafik 2: : Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata

40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 3,1% 1,8% 7,4% 6,2% 31,2% 29,2% 38,1% 30,9% 27,3% 24,8% Broj hotela Broj soba
5*
4*
3*
2*
1*
Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org
U 2010. godini, Crna Gora zabiljeila je rekordan iznos prihoda od turizma (oko 630 miliona EUR, ili oko 20% BDP), a za 2011. godinu oekuje se rast od 3-5%. 3 Od ukupnog broja posjetilaca, 24% dolazi iz zemalja Evropske Unije, dok je broj turista iz Njemake i Velike Britanije povean za 20% u 2010 2010. Eksperimentalni 25 podaci pilot projekta Izrada satelitskih rauna u turizmu pokazuje da se najvei dio pri ihoda ostvaruje po osnovu usluga smjetaja (39%), dok za usluge hrane i pia ide 19% ukupne turistike potronje. Za usluge iz oblasti kulture i sporta i rekreacije izdvaja se tek 3% odnosno 6% ukupne turistike potronje, respektivno (grafik 3). Grafik 3: : Struktura unutranje turistike potronje po proizvodima, 2009
Izvor: MONSTAT, Izrada satelitskih rauna u turizmu, eksperimentalni podaci, , www.monstat.org
Primorski region Primorski region ima potencijala za razvoj planog turizma, kulturno-istorijskog kulturn istorijskog turizma, sportsko sportskorekreativnog, zdravstvenog i wellness, nautikog kao i ruralnog turizma. Plani turizam je najrazvijeniji u Budvansko-petrova Budvansko kom primorju, sa poznatim kupalinim mjestima, kao to su Budva i Beii, i u Barsko-ulcinjskom m primorju, sa Adom Bojanom koja predstavlja veliki razvojni potencijal
25
Izvor: MONSTAT, pilot projekat Satelitski rauni u turizmu (TSA) za 2009. godinu, www.monstat.org 22
turizma. Bokokotorski zaliv je najpogodniji za razvoj visokokvalitetne i diverzifikovane ponude (nautiki turizam, golf tereni, bogato kulturno-istorijsko naslijee i ostalo). Zdravstveni i wellness turizam razvija se u okviru programa "Sunana obala zdravlja26. Predviene lokacije za razvoj ovog vida turizma su Igalo, Pranj, Petrovac sa perspektivom razvoja ovih vidova turizma u oblasti 27 Solila (ukoliko je ovo u skladu sa strogim reimima zatite) i Ulcinj . Potencijal za stvaranje novih turistikih zona predstavlja pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone. Posebna panja usmjerena je na pretvaranje bivih vojnih i industrijskih kapaciteta, kao i devastiranih oblasti u marine, ime se podstie razvoj nautikog turizma (u toku je realizacija projekta Porto Montenegro). Takoe, prostornim planovima prepoznata je potreba stvaranja lokacija za razvoj turistikog smjetaja u primorskim optinama u cilju poveanja i poboljanja smjetajnih kapaciteta. Manifestacioni turizam je vrlo znaajan za sadrajno obogaivanje ljetnje ponude ali i za ivot grada van glavne ljetnje sezone. U ljetnjoj sezoni je potrebno uvesti nove manifestacije kulturno-zabavnog i sportskorekreativnog sadraja radi obagaivanja ponude. Sredinji region U sredinjem regionu razvijen je tranzitni i izletniki turizam, dok postoji veliki potencijal za razvoj kulturnog i vjerskog turizma. Tranzitni i izletniki turizam u sredinjem regionu, naroito na Cetinju i podruju oko Skadarskog jezera treba zamijeniti ostalim vidovima turizma, koji vode do produenog boravka turista u ovom regionu. Kulturni i rekreativni turizam imaju veliki potencijal da se razvijaju na Cetinju i Skadarskom jezeru. Bogato istorijsko nasljee sredinjeg regiona moe se vidjeti: u selu Njegui, podnoju Lovena, u staroj prijestonici Cetinju, na Rijeci Crnojevia, u malom utvrenju abljak i na obalama Skadarskog jezera (tvrave, manastiri, ambijentale cijeline/ribarska naselja). U Glavnom gradu Podgorici postoji potencijal za razvoj kongresnog turizma. Vjerski turizam je potrebno dalje razvijati, a meu napoznatijim lokacijama su: manastir Ostrog, Cetinjski manastir, manastiri i crkve na arhipelagu i obali Skadarskog jezera i dr. U okviru Nacionalog parka Skadarsko jezero razvija se eko turizam, koji je izletnikog karaktera. Prepoznatljiva turistika ponuda Nacionalog parka Skadarsko jezero je: posmatranje ptica, spotrski ribolov, krstarenje jezerom, istorijske i botanike ture, pjeaenje i biciklizam, jedrenje itd. Tranzitni i izletniki turizam stvara manje prihoda u regionu nego turizam koji se bazira na smjetaju. Sjeverni region Sjeverni region ima potencijala za razvoj ruralnog i eko turizma, planinskog i sportsko-rekreativnog turizma, kao i wellness turizma. Sportsko-rekreativni turzam se razvija na podruju planinskih predjela Durmitora, Sinjajevine, Bjelasice, Komova i Prokletija. Na podruju Durmitora i Sinjajevine u planu je dalja podrka razvoju skijakog turizma, sa naglaskom na padine Sljeme i Ivice (prema Bukovici) kao i na podruja Mali tuoc, Savin Kuk, Javorovaa. Takoe, skijaki turizam promovisae se na podruju Bjelasice i Komova i na crnogorskih Prokletija (na lokacijama: Cmiljevicu Turjak, Roaje Hajla tedin, Plav-Gusinje, Veruu-Mokro).
26
Program "Sunana obala zdravlja", koji osim pruanja zdravstvenih i usluga podmlaivanja, podrazumijeva: komfor, ambijent, lake aktivnosti, kulturnu ponudu, a za goste iz Skandinavije i terene za golf. 27 Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine 23
U sjevernom regionu, postoji veliki potencijal za razvoj planinskog turizma, posebno pjeaenja i planinarenja, mountain biking-a (planinski biciklizam), Activ & Extreme (npr. u NP Durmitor i rijeka Tara). Za razvoj planinskog turizma, posebno je atraktivan rafting na Tari i Limu i kanjoni i obilazak peina (alovia peina). Podruje Bjelasica i Komova je pogodno za razvoj wellness turizma. Ruralni turizam (npr. u podruju Pive Komarnice) se razvoja na eko-katunima, u etno i eko selima. Potencijali za razvoj ljetnjeg turzima posebno su razvijeni u nacionalnim parkovima (Durmitor, Biogradska gora i Prokletije), s obzirom na autentinost prirodnih vrijednosti, raznovrsnost biodiverziteta i ekolokih specifinosti ovih podruja. Vjerski turizam mogue je razvijati s obzirom na kulturno-istorijsko nasljee koje postoji u sjevernoj oblasti: manastir Piva, Dobrilovina i Pljevlja, Husein Paina damija, crkva Ruica na Sinjajevini, Manastir Moraa i dr. U prilogu 2 dat je pregled turistikih resursa/potencijala po regionima i optinama sa osvrtom na mogunosti poveanja atraktivnosti realnih turistikih resursa, i pretvaranja potencijalnih u realne turistike atrakcije. Takoe, dat je osvrt na potencijalne barijere za valorizaciju prepoznatih resursa.
Rezime
Turizam predstavlja jedan od razvojnih prioriteta Crne Gore, a prema Svjetskom savjetu za turizam i putovanja, u narednih deset godina, Crna Gora e biti najbre rastua turistika destinacija. Ipak, raspoloivi turistiki potencijali u zemlji u najveoj mjeri nisu iskoriteni. U fokusu ponude je ljetnji i plani turizam, sa postepenim razvojem planinskog turizma, ljetnjeg i zimskog. Turistika sezona je ograniena na period od maja do oktobra. Postoji nesklad izmeu izgraenih smjetajnih kapaciteta i nedovoljne razvijenosti vanpansionske ponude. Uz to, razvoj smjetajnih kapaciteta nije praen potrebnim razvojem tehnike infrastrukture, u prvom redu vodovodne i putne, a ne postoji ureen sistem kanalisanja i tretmana i isputanja otpadnih voda. Takoe, turistika ponuda nije dovoljno razgranata, s obzirom na turistike resurse koji postoje.
Ogranienja
Primorski region
Ogranienja turistikih potencijala odnose se prije svega na tehniku infrastrukturu (neadekvatno rijeen saobraaj, nerijeeno pitanje odvoda i kanalizacije, koje utie na kvalitet vode itd). Pored toga, potencijalnu prijetnju punom iskoriavanju vrijednosti turistikih potencijala predstavlja neplanska izgradnja sa neadekvatnim stepenom brige o spomenicima kulture, tradiciji i stilu gradnje, odnosno naruavanje ambijentalnog okruenja.
Sredinji region
Ogranienja u daljem razvoju turizma predstavljaju nezadovoljavajua turistika infrastruktura i nepostojanje raznolike turistike ponude, dok je glavna opasnost daljeg razvoja ekspanzija neplanske gradnje.
Sjeverni region
Ogranienja turistikih potencijala odnose se prije svega na kompletnu turistiku infrastrukturu koja je nedovoljna, a takoe ni tehnika infastruktura nije na zadovoljavajuem nivou (putna infastruktura, snabdjevanje elektrinom energijom). Rafting programi sprovode se jo uvijek nestandardizovano i nekontrolisano. Potencijalnu prijetnju punom iskoriavanju vrijednosti turistikih potencijala predstavlja neplanska izgradnja (posebno na abljaku), sa neadekvatnim stepenom brige o stilu gradnje, odnosno naruavanju ambijentalnog okruenja.
24
U sjevernom dijelu, veina vlasnika v privatnih smjetajnih kapaciteta (domainstva) nije u potpunosti svjesna potrebe da se pobolja standard i/ili nije dovoljno informisana kakva je tranja sa najvanijih emitivnih trita. 2.2.3. Energetski potencijali U gotovo svim ekonomskim studijama, energetski sektor je prepoznat kao jedan od glavnih pokretakih snaga crnogorske ekonomije. Kao element privredne infrastrukture, energetski sistem predstavlja razvojnu bazu kompletnog ekonomskog djelovanja. Od suficita koji je ostvarivan osamdesetih godina, sa razvojem privrede, poveanjem broja domainstava i bez izgradnje novih proizvodnih objekata, Crna Gora je prela u deficit elektrine energije (grafik 4 pokazuje odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u Crnoj Gori u posljednje tri godine, ukljuujui 201128). Grafik 4: Odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u Crnoj Gori (u GWh) 5000 4000 3000 2000 1000 0 2009 2010 2011
Proizvodnja Potronja
Izvor: zvor: Energetski bilans Crne Gore za 2011
Na osnovu raspoloivih podataka, zakljuujemo da Crna Gora posjeduje dobre uslove za razvoj hidro i termalne proizvodnje elektrine energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora (solarna solarna energija, energija na bazi vjetra i energija na bazi biomase, biomase, tabela 8). Tabela 8: : Raspoloivi resursi za proizvodnju elektrine energije u Crnoj Gori
Leita uglja Eksploatacione rezerve uglja Raspoloivi (teorijski) hidropotencijal na glavnim vodotocima Ukupni tehniko-raspoloivi hidroenergetski potencijal koji se moe realizovati ili je ve realizovan sa HE objektima na i van teritorije CG Povrina istranog podruja za otkrivanje leita nafte i prirodnog gasa Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu istraivanja i mjerenja) Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu indirektnih procjena) Energija sunevog zraenja Biomasa Vjetropotencijal Komunalni otpad Izvor: PPCG
28
216.516.242t 200.557.014t 9864 864 GWh/god 5219 GWh/god
21.500km2 (od ega cca 13.000km2 na kopnu i cca 8500km2 u podmorju) 599,2 GWh 358 GWh Prosjena suma globalnog zraenja u podruju Crne Gore kree se izmeu 3.500 i 4.450 Wh/m2 dnevno 150-200.000m3 godinje drvana masa koju ini otpad u umi eksploatacijom uma 3.000MW (procjena) 200-250.000t vrstog otpada godinje
Podaci za 2011 predstavljaju plan, za 2010. 010. procjenu ostvarenih, a za 2009. ostvarene proizvodnju i potronju. 25
Najznaajni dio potencijala za razvoj energetskog sektora se nalazi u sjevernom regionu, dok je potencijal primorskog i sredinjeg regiona znatno manji. Primorski region Primorski region ne raspolae velikim energetskim potencijalima. Od energetskih potenicijala izdvajaju se: energetski potencijal vjetra i potencijal sunevog zraenja. Prema studiji Procjena potencijala obnovljivih izvora energije , priobalni pojas predstavlja najatraktivniju lokaciju za iskoriavanje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori. Najvee brzine vjetra u zemlji izmjerene su u oblasti Rumije, uzimajui u obzir tehnika, ekonomska i ekoloka ogranienja. Jo jedno interesantno podruje su brda u zaleu Petrovca (ovo podruje se nalazi u blizini glavnih saobraajnica i mree od 220 kV). Ako se izuzme planina Loven zbog nepristupanosti, ostale pogodne lokacije mogle bi 30 biti u planinskim zonama u zaleu Herceg Novog i Orahovca . U svim ovim oblastima srednja brzina vjetra iznosi preko 6 m/s. U okviru studije izvrena je i procjena energetskog potencijala sunevog zraenja u dva najperspektivnija sektora, tj. korienje solarne energije za potrebe u domainstvima i za potrebe u turistikom sektoru. Procjena je uglavnom fokusirana na priobalno podruje, koje predstavlja oblast sa najveim prilivom turista.31 Sredinji region Za razliku od primorskog regiona, sredinji region posjeduje raznovrsnije potencijale za proizvodnju energije. Pored ve pomenutih potencijala vjetra i sunevog zraenja, u sredinjem regionu postoji i hidropotencijal, kao i mogunost proizvodnje elektrine energije na bazi otpada.
29
Hidropotencijal se prvenstveno zasniva na izgradnji malih hidroelektana na vodotocima Zaslapnica, Zeta (Zeta sa kotom uspora do kote donje vode mHE Glava Zete), Graanica (Akumulacija Liverovii, uvaavajui Projekat optimizacije HE "Peruica" i vodotok Graanica uzvodno od akumulacije) i Grahovsko jezero (Akumulacija Grahovo, uvaavajui postojee stanje na pravo korienja).32
Prema procjenama ve pomenute studije, pored priobalnog pojasa znaajan potencijal vjetra je prisutan na lokacijama brda oko Nikia. Ovu oblast karakterie srednja brzina vjetra u opsegu od 5,5-6,5 m/s. Pored toga, postojea infrastruktura puteva i elektrine mree obezbjeuje dobru osnovu za razvoj projekata za korienje energetskog potencijala vjetra. Korienje komunalnog otpada, kao obnovljivog izvora energije, u zemljama Evrope poprima sve vei znaaj. Eventualna bojazan da e ovaj vid korienja komunalnog otpada dodatno poveati emisiju tetnih gasova i poveati i druga zagaenja ivotne sredine nisu opravdana upravo zbog provjerenih tehnolokih rjeenja i rezultata mjerenja koncentracije zagaivaa i poreenja sa evropskim normama. Na prostoru Crne Gore se procjenjuje godinje formiranje 200.000 do 250.000 tona vrstog komunalnog otpada, to znai mogunost izgradnje 3 do 5 industrijskih postrojenja za njegovo spaljivanje, u zavisnosti od kapaciteta. Potencijalne lokacije za takva postrojenja su u blizini veih gradova (Podgorica i Niki). Sjeverni region Sjeverni region je najperspektivniji region za razvoj energetike i raspolae sa najveim potencijalima za prozvodnju elektrine energije i to prije svega termopotencijal i hidropotencijal, kao i zavidan nivo za proizvodnju elektrine energije na bazi biomase.
Izvor: Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora Republike Italije Nakon uspjeno sprovedenih tenderskih procesa, u postupku su pripreme za izgradnju prvih vjetroelektrana na Mouri i Krnovu. 31 Vie na http://www.oie-cg.me/srp/Izvori_Sunceva_energija.asp 32 Vie na http://www.oie-cg.me/doc/JP_Opis_vodotoka.pdf
30
29
26
Termopotencijal se prije svega odnosi na eksploataciju leita uglja u Pljevljima i Beranama. Dalji razvoj proizvodnje energije korienjem rapoloivog termopotencijala se moe obezbijediti kroz: - Izgradnju Blok II Termoelektrane Pljevlja" - Izgradnjom bloka I Termoelektrane Pljevlja" uraeni su i znaajni investicioni radovi i za blok II snage 210/225 MW (deponija uglja, akumulaciono jezero, HPV, dimnjak i dr.), to svakako daje prioritet za izgradnju novog izvora energije iz uglja u pljevaljskom podruju, i to za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne energije. - Termoelektrana Berane - za Berane, ve izdata koncesija za korienje rudnika uglja ukljuuje i funkcionisanje termoelektrane. Konkretne odluke moraju se donijeti u detaljnoj prostorno-planskoj i sektorskoj dokumentaciji pri emu je potrebno definisati preduslove za eksploataciju rezervi uglja u pljevaljskom i maokom basenu.
Za optimalno korienje hidroenergetskog potencijala i izgradnju potrebnih objekata za potencijalne hidrocentrale, prostor treba sauvati od bilo kojih drugih zahtjeva i korienja koji su u suprotnosti ili ometaju predvienu upotrebu. U skladu sa Strategijom razvoja energetike do 202533 definisane su i grafiki prikazane lokacije elektrana na Morai i Komarnici, dok su za Pivu i Bileko jezero potrebna dodatna istraivanja. Prema procjenama, Crna Gora koristi samo 17% teoretskog vodnog potencijala, to znai da postoji znatan prostor za unapreenje ovog sektora. Svakako, znaajan faktor za razvoj ovog sektora predstavlja i razvoj prenosne i distributivne mree.
Projekat izgradnje HE na Morai (Optine Podgorica i Kolain) Projektom izgradnje hidroelektana na Morai predviena je izdradnja etiri hidroelektane du rijeke i to: HE Andrijevo, HE Raslovii, HE Milunovii i HE Zlatica. Projektom su predviena dva tehnika rjeenja koja se razlikuju samo po brani HE Andrijevo. - Osnovno tehniko rjeenje i predvia izgradnju hidroelektrana ukupne instalisane snage 238,4 MW i prosjene godinje proizvodnje elektrine energije 721 GWh, sa maksimalnim nivoom akumulacije HE Andrijevo od 285 mnm i zapreminom akumulacije od 250hm. - Osnovno tehniko rjeenje II predvia izgradnju hidroelektrana ukupne instalisane snage 238,4 MW i prosjene godinje proizvodnje elektrine energije 616 GWh, sa maksimalnim nivoom akumulacije HE Andrijevo od 250 mnm i zapreminom akumulacije od 100hm. Projekat izgradnje HE Komarnica (Optine Pluine i avnik) Prema postojeoj dokumentaciji, HE Komarnica bi bila eona hidroelektrana i akumulacija u slivu rijeke Pive. Lokacija brane se nalazi na kraju uspora postojee akumulacije HE Piva. Planirana je izgradnja lune betonske brane visine 176 m. Mainska hala hidroelektrane bi bila pribranska, sa dva agregata instalisane snage 168 MW i godinje proizvodnje od 232 GWh. Kota uspora akumulacije ograniena je poloajem grada avnika (818 mnm). Izgradnja hidroelektrane Komarnica je nesporna u prostornim i vodoprivrednim planovima Crne Gore i nema prepreka za njenu realizaciju. Nema industrijskih kapaciteta, saobraajnica, privrednih objekata i domainstava koji bi bili ugroeni, ve bi akumulacija potopila samo kanjon, nenaseljeno i neplodno podruje.
Odgovarajue lokacije za male hidrocentrale (MHC - kapaciteta <10 MW) se definiu detaljnijim prostornoplanskim dokumentima u skladu sa smjernicama Prostornog plana Crne Gore do 2020 i aktivnostima definisanih Strategijom razvoja energetike Crne Gore do 2025 i Strategije razvoja mini hidroelektrana34.Izbor vodotoka koji se koriste kao predmet koncesije tokom dosadanjih javnih nadmetanja uraen je na osnovu Strategije energetike Crne Gore do 2025. godine uzimajui u obzir postojea mjerenja, istraivanja kao i postojee studije. Predmet javnog nadmetanja 2009 2010 godine bili su vodotoci na kojima je HMZCG radio mjerenja i istraivanja hidropotencijala.
33 34
Izvor: Ministarstvo ekonomije, www.mek.gov.me Izvor: Ministarstvo ekonomije, www.mek.gov.me 27
Vodotoci su odabrani na osnovu dosadanih istraivanja, studija, projekata, idejnih rjeenja, pojedinanih inicijativa zainteresovanih investitora i ukupnih strunih sagledavanja o raspoloivim potencijalima za istraivanja i izgradnju malih HE. Prethodno su provedene analize sa aspekta usaglaenosti vodotoka sa: prostornim planom, Vodoprivrednom osnovom Crne Gore, odnosno planom korienja vodnog energetskog potencijala za proizvodnju elektrine energije, tehnikim uslovima, normativima i standardima za projektovanje i izgradnju malih HE i propisima iz oblasti zatite ivotne sredine, kao i mogunosti prikljuenja na elektroenergetski sistem. Opis pojedinih vodotoka sa relevantnim karakteristikama i ogranienjima za korienje, koja proistiu iz prostorno planske, vodne, ekoloke i druge relevantne dokumentacije nalazi se u Prilogu-Opis vodotoka i Karta Crne Gore sa vodotocima35. U tabeli koja slijedi dat je pregled grupa vodotoka po optinama i rijekama. Iz navedenog se vidi da je najvei potencijal u sjevernom regionu Crne Gore. Tabela 9: Grupe vodotoka po optinama i rijekama Plav Lim Berane i Andrijevica Lim Bijelo Polje Lim Kolain Moraa Kolain i Mojkovac Tara avnik Komarnica
Izvor: www.oie-cg-me
35
Vie na http://www.oie-cg.me/doc/JP_Opis_vodotoka.pdf 28
Slika 1. Karta vodotoka koji su predmet koncesije
Izvor: www.oie-cg.me
Energetski potencijal biomase Rezultati istraivanja pokazali su da Crna Gora ima znaajne potencijale biomase (drvne i druge) koju bi najracionalnije bilo upotrijebiti za proizvodnju energije. Ukupno procijenjena energija je u nivou 4.200 GWh. Najvei potencijal energetske biomase je u sektoru umarstva ija je sadanja produkcija duplo manja od prirodnog potencijala, pa u toj sferi postoje znaajne produkcione rezerve. Posebno bi bilo vano podizanje plantaa brzorastuih vrsta drvea-iskljuivo za energetske potrebe, za koje postoje zemljini i drugi uslovi. Mogui iskazani efekti kroz koliinu energije ukazuju na velike ekonomske benifite od ovakve proizvodnje36.
36
Vie na http://www.oie-cg.me/srp/Izvori_Biomasa.asp 29
Rezime
Nakon viedecenijskog perioda koji je obiljeio privredni razvoj i rast broja domainstava, Crna Gora danas biljei deficit elektrine energije koji se nadoknauje iz uvoza. U pojedinim godinama (2002) ostvarena proizvodnja pokrivala je svega 52% ukupne potronje. Crna Gora raspolae znaajnim energetskim resursima koji u najveoj mjeri nisu iskoriteni, a odnose se na razvoj hidro i termalne proizvodnje elektrine energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora (solarna energija, energija na bazi vjetra i energija na bazi biomase). Stratekim dokumentima, prije svega Strategijom razvoja energetike do 2025. godine, predviena je valorizacija raspoloivih resursa. U pripremi su znaajni projekti koji treba da omogue korienje hidro i termo potencijala, te obnovljivih izvora energije prije svega vjetra, kao i projekti koji e poveati kapacitete distributivnog i prenosnog sistema.
Ogranienja Pojedine odluke koje su vane za realizaciju projekata valorizacije raspoloivih energetskih potencijala donose se sporo. Globalna finansijska kriza dodatno je odloila realizaciju pojedinih projekata u ovoj oblasti. Razvoj energetike usko je povezan sa razumijevanjem ekonomskog razvoja zemlje, ali i zatite ivotne sredine, o emu se mora voditi rauna. Eventualni seizmiki rizik mora biti posebno analiziran pri valorizaciji hidroenergetskog potencijala. Bez obzira na dodijeljene koncesije, izgradnja mHE ne odvija se oekivanom dinamikom na ta utie globalna finansijska kriza, ali i vjetine i znanja kompanija koje su korisnici koncesija. Kao glavna ogranienja pri realizaciji u proizvodnji energije na bazi biomase moe se javiti nedovoljna istraenost, dravna regulativa, tehnoloka zaostalost u umarskom sektoru i finansijska ogranienja. Slaba platena mo, ali i nedovoljna svijest graana, utie na sporiju valorizaciju suneve energije.
2.2.4. Poljoprivredni resursi U veini stratekih razvojnih dokumenata, poljoprivreda u Crnoj Gori, zajedno sa turizmom, prepoznata je kao prioritetni pravac razvoja. Imajui u vidu raznolikost klimatskih uslova pogodnih za razvoj razliitih 37 poljoprivrednih aktivnosti, kao i raspoloive resurse, sadanje uee poljoprivrede u BDP od 8% ne moe se smatrati zadovoljavajuim, pogotovo ako se uzme u obzir znaajan uvoz hrane i pie kojim se snabdijeva crnogorsko trite. Ukupna povrina raspoloivog zemljita u Crnoj Gori iznosi 309.240,7ha, od ega se 95,2% odnosi na porodina poljoprivredna gazdinstva, dok ostatak pripada poslovnim subjektima. Poljoprivredno zemljite zauzima povrinu od 254.509,7ha, dok se na povrini od ukupno 11.513,1ha prostire neplodno zemljite38. Na teritoriji Crne Gore registrovano je ukupno 48.824 poljoprivrednih gazdinstava. Shodno distribuciji poljoprivrednog zemljita, veina je nastanjena u sjevernom regionu, meutim, u manjem procentu u odnosu na uee poljoprivrednog zemljita, to je, prije svega, posljedica depopulacije sjevernog regiona (tabela 10).
37 38
Podatak se odnosi na 2009. godinu, izvor MONSTAT, www.monstat.org. Izvor: Popis poljoprivrede 2010 30
Tabela 10: Podaci o raspoloivom poljoprivrednom zemljitu Ukupno raspoloivo Poljoprivredno zemljite zemljite ha N ha Primorski region Sredinji region Sjeverni region 4.3% 27.7% 68.0% 9.8% 37.0% 53.2% 3.4% 21.6% 74.9%
9.7% 36.9% 53.4%
Izvor: Popis poljoprivrede 2010, MONSTAT
U odnosu na Popis stanovnitva 2003, broj poljoprivrednih gazdinstava je umanjen za skoro 20%; dolo je do daljeg usitnjavanja posjeda, a znaajne povrine poljoprivrednog zemljita ne koriste se za ostvarivanje prihoda. Takoe, promijenjena je struktura zemljita tako da su smanjenje oranine povrine i pretvorene u livade, a livade u panjake. Investicioni i graevinski bum uticao je na prenamjenu poljoprivrednog zemljita, npr. za stambenu izgradnju, naroito nakon povraaja zemljita vlasnicima. U primorskom regionu, oko Skadarskog jezera i posebno na sjeveru, znaajne povrine zemljita prodate su stranim dravljanima, nakon ega je uslijedila agresivna gradnja smjetajnih objekata. Rijetko koja optina ima politiku zemljine politike, a prethodno navedeno ima i druge negativne posljedice poput: erozije zemljita, zagaenja prirodne okoline i posebno smanjenja atraktivnosti pojedinih podruja. Poljoprivredna gazdinstva u Crnoj Gori bave se: stoarstvom, biljnom proizvodnjom, ili kombinacijom ova dva vida poljoprivrede. Njihovi osnovni statistiki pokazatelji, do kojih se dolo Popisom poljoprivrede 2010 godine, dati su u tabeli 11. Tabela 11: Osnovni statistiki podaci o proizvodnji poljoprivrednih gazdinstava Broj gazdinstava/povrina, osnovne vrste
32.675 (ovce, koze, svinje, ivina i pele) 3.662 (na povrini 764,3ha, to ini 18,9% ukupne oranine povrine; lubenica, paprika, kupus) 456 (na ukupno 47,5ha, 1,2% ukupne oranine povrine; paprika, paradajz, krastavac) 5.328 (breskva, ljiva, jabuka, kruke, trenje, nar) 184 (na ukupnoj povrini 77,1ha; 97,5% masline za proizvodnju ulja; 2,5% masline za konzum)) 736 (na 228,7ha; 72% su plantani zasadi; mandarina, pomoranda, limun) 10,5 miliona zasada okota vinove loze, od ega se 13,3% nalazi u posjedu porodinih poljoprivrednih gazdinstava
Izvor: Popis poljoprivrede 2010, MONSTAT
Tip poljoprivredne proizvodnje Stoarstvo Povre na otvorenom
Povre u zatienom prostoru Uzgoj voa Uzgoj masline Citrusi Vinova loza
Najvea koncentracija poljoprivredne proizvodnje locirana je u Polimskoj, Pivskoj i Zetsko-bjelopavlikoj zoni (33,1%, 14% i 12,8% poljoprivrednog zemljita, respektivno). Detaljan prikaz poljoprivrednih resursa, i struktura korienja po optinama dat je u prilogu 4. Primorski region Poljoprivredna proizvodnja primorskog regiona uglavnom je fokusirana na biljnu proizvodnju, u prvom redu na proizvodnju agruma, ranog povra, maslina, ljekovitog bilja, i sadnog materijala suptropskih kultura, a pri emu je zastupljena i plastenika proizvodnja. U Boko-Kotorskom primorju, agrumi, maslinarstvo, pelarstvo i vinova loza su bazine poljoprivredne djelatnosti. Posebno se istie mogunost za razvoj maslinarstva, mada je neophodno izvriti revilatizaciju starih stabla masline, to je sluaj i sa Budvansko-petrovakim primorjem. U Baru i Ulcinju, poljoprivredna proizvodnja oslanja se na gajenje agruma, maslinarstvo, a dijelom i pelarstvo i vinogradarstvo. U Ulcinju se
31
nalaze znaajni kompleksi plodnog poljoprivrednog zemljita ukljuujui vrijedne komplekse maslinjaka. U Baru su takoe zastupljene znaajne poljoprivredne povrine pod maslinjacima, kao i plantae pomorandi i mandarina, dok je vinova loza uglavnom locirana na podruju Virpazara. U Baru funkcioniu brojna udruenja poljoprivrednika (stoara, pelara, maslinara, vinogradara isl.) Iako u ovoj regiji postoji dobra osnova, saradnja sektora poljoprivrede i turizma nije dovoljno snana i trino potvrena. Pored toga, barijere za dalji razvoj poljoprivrede su sljedee: - Zastarjelost tehnologije i kapaciteta za poljoprivrednu proizvodnju, ukljuujui i obradu i pakovanje proizvoda, - Nedostatak standardizacije proizvoda i loa konkurentnost, - Usitnjenost posjeda i nepostojanje institucionalne saradnje meu poljoprivrednim proizvoaima, - Takoe, alternativni izvori prihoda, prije svega od izdavanja privatnog smjetaja turistima, uticali su na smanjenu motivisanost lokalnog stanovnitva da se bavi poljoprivredom. Sredinji region Zahvaljujui brojnosti stanovnitva, te raspoloivom poljoprivrednom zemljitu, poljoprivredna proizvodnja u sredinjem regionu prilino je raznovrsna i podrazumijeva proizvodnju raznih sorti kontinentalnog voa i povra, rasadnikog materijala i cvijea, dijelom i sakupljanje ljekovitog bilja i umskih plodova. Prisutna je i plastenika proizvodnja. Zetsko-bjelopavlika zona je jedna od najznaajnijih, a karakteriu je stoarstvo i biljna proizvodnja, koja se odnosi na kontinentalno voe i povre, sadni materijal i cvjearstvo su oblici poljoprivrede koji su zastupljeni u ovoj regiji. U Zeti i Podhumu nalazi se izuzetno plodno zemljite, brojni plantani kompleksi vonjaka i plastenici s povrtnim kulturama. U Danilovgradu je takoe zastupljena plastenika proizvodnja, dok znaajan broj gazdinstava posjeduje stoarske farme (svinjogojska, ivinarska i dr.). U ratarsko-povrtlarskoj proizvodnji vodee kulture su: lubenica i dinja, paradajz i paprika. Uee Podgorice u posaenim povrinama pod ovim kulturama, u odnosu na Crnu Goru, se kree od 67% za lubenicu i dinju, do 40% za paradajz. Vinova loza je najzastupljenija u Podgorici sa 81% ukupnog broja okota vinove loze u Crnoj Gori, pri emu najvei dio okota pripada Akcionarskom drutvu "13 jul - Plantae" Podgorica. Obod Skadarskog jezera takoe je pogodan za uzgoj vinove loze. Stoarstvo se razvija na prirodnim livadama i panjacima koje zauzimaju oko tri etvrtine ukupnih poljoprivrednih povrina Podgorice. Meutim, postojee brojno stanje stonog fonda je nepovoljno za povrine koje se mogu koristiti za stoarstvo. Na podruju Danilovgradske optine, znaajan dio poljoprivredne proizvodnje odvija se u zatienom prostoru plastenicima, koji su u veem broju opremljeni sistemima za navodnjavanje kap po kap, kao i sistemima za zagrijevanje. U plastenicima se najvie uzgajaju paprika, krastavac, paradajz i zelena salata. Proizvodnju povra bi trebalo skoncentrisati u dolini rijeke Zete (odmah iza plavne zone) i na onim zemljitima koja imaju siguran i stalan izvor vode za navodnjavanje. Kada su itarice u pitanju, u ovoj optini su zastupljene sljedee: penica, jeam, kukuruz i vrlo malo rai. Vonjaci su uglavnom mjeoviti. U ljetnjem periodu ovdje se zasauju iskljuivo zimske sorte jabuke. Za ostale vone vrste (kruka, dunja, ljiva, trenja, vinja, breskva, kajsija, smokva, ipak, kivi, orah, ljenik, jagodasto voe i dr.) trebalo bi planirati novu povrinu na boljim zemljitima, kao i na dijelu prelaska ravnice u brdoviti dio. Najbolje uslove za vinogradarstvo pruaju tereni po obodu ravnice, na 200 do 400 m nadmorske visine, kao i ljunkovito i pjeskovito zemljite u ravniarskom dijelu. Takoe, prirodni uslovi, po obodu bjelopavlike ravnice, pogoduju gajenju ljekovitog bilja, koje bi moglo predstavljati realnu razvojnu ansu optine Danilovgrad. Zastupljene su sljedee biljne vrste: alfija, matinjak, kamilica, majina duica, vrijesak, mirodjija, mora, korijender, naut, cikorija, kantarion, ruzmarin, lavanda i ostalo. Planinska podruja se koriste za razvoj stoarstva, mada bi ovaj vid proizvodnje trebalo razvijati u ravniarskom dijelu. To se prvenstveno odnosi na tradicionalne grane stoarstva (govedarstvo, ovarstvo,
32
kozarstvo, pelarstvo) dok svinjarstvo, ivinarstvo i netradicionalne grane treba vie vezati za ravnicu i rijeku Zetu. Nikika zona raspolae znaajnim povrinama poljoprivrednog zemljita. Zastupljena je rasadnika proizvodnja i ljekobilje, kao i stoarstvo, koje se posljednjih godina orjentie na organsku komponentu, emu pogoduje lokacija mljekare u ovoj optini koja raspolae asortimanom organskih mlijenih proizvoda. Sjeverni region Poljoprivredna proizvodnja u sjevernom regionu uglavnom je fokusirana na stoarstvo, tj proizvodnju mlijenih proizvoda, mesa i vune, kao i na biljnu proizvodnju, u prvom redu na proizvodnju krompira i sakupljanje umskih plodova. Znaajni kompleksi poljoprivrednog zemljita locirani su na prostoru doline rijeke Lima i Ljubovie, u podruju Plavsko-gusinjske kotline, na podruju Ibarske doline, kao i na Pljevaljskoj povri i podruju Kosanice. Podruja gornje Tare, Polimlja, Plavsko - gusinjske kotline i doline Ibra i ehotine, posebno pogoduju razvoju organske poljoprivrede. Na podruju Gornjeg i srednjeg Potarja se nalaze znaajni kompleksi kvalitetnih planinskih panjaka u neposrednom gravitacionom podruju i sauvano obradivo zemljite u dolinama Tare i njenih pritoka. Otuda je poljoprivreda orijentisana na razvoj stoarstva, posebno ovarstva i govedarstva, kao i na specifinu ratarsku proizvodnju, u najveem obimu sjemenski krompir. Meutim, prepoznatljivi proizvodi ovoga kraja titariki lisnati sir, kao i razliite vrste rakija, nisu brendirani. U strukturi poljoprivrednih povrina u Mojkovcu dominiraju panjaci i livade, pa je poljoprivreda zastupljena u domenu ratarstva sa povrtarstvom, voarstva i stoarstva koje ujedno predstavlja primarnu privrednu granu. Planina Sinjajevina, sa povrinom panjaka od 120.000 ha, spada meu najbogatije panjako stoarske planine na Balkanu. Razvoj stoarske proizvodnje ograniava otkup mlijeka u smislu da mljekare kasne s isplatom kooperantima. Nadalje, jagnjee meso koje se proizvodi, iako dobrog kvaliteta, otkupljuje se po niskoj cijeni. U dijelu pelarstva, moe se istai da 50 proizvoaa, lanova udruenja, proizvode 10t do 50t meda. Na ovom podruju postoje realni potencijali za organsku pelarsku proizvodnju. Kada je voarstvo u pitanju, bitno je napomenuti fabriku za preradu voa Flores, koja iako s malim kapacitetima moe da bude podsticaj lokalnom stanovnitvu da se posveti ovom vidu proizvodnje. Ljekovito bilje i umski plodovi su izuzetno zastupljeni na ovom podruju, ali se u potpunosti ne iskoriavaju. U Kolainu je zastupljeno bavljenje govedarstvom, kozarstvom, a naroito ovarstvom. Procenjuje se da se koristi svega 20% kapaciteta raspoloivih panjaka. Stoarstvo se preteno odvija na manjim farmama i u privatnom vlasnitvu. Glavni problem predstavlja nedovoljno organizovan otkup poljoprivrednih proizvoda. Kompanije Goranovi i Franca povremeno otkupljuju krupnu stoku, dok je otkup sitne stoke naroito problematian. Ne postoji fabrika za preradu mlijeka i proizvodnju mlijenih proizvoda. Pogodno podruje za uzgoj voa locirano je u sljedeim podrujima: Manastir Moraa, urevina i Gornja Moraa, Jabuka i okolina Kolaina, a za ratarstvo je posebno pogodan vasojeviki kraj. U dijelu povrtlarstva, posebno je zastupljena proizvodnja krompira. Plastenika proizvodnja je zastupljena na lokaciji Moraa i Kolain, ali je za njeno inteziviranje potrebno poraditi na organizaciji otkupa. Bjelasica, morake i rovake planine obiluju ljekovitim biljem i umskim plodovima. U pitanju su peurke, borovnica, umske jagode, brusnice i sl. Trenutno je problematian otkup ovih plodova. Ranije se izvozilo, a sada jedino firma Flores na podruju Mojkovca vri preradu ljekovitog bilja. Prepoznatljivi proizvodi sa ovog podruja (krompir i sir) nisu brendirani. Generalno, nedostaje industrija za preradu i pakovanje poljoprivrednih proizvoda (sokovi, demovi, marmelade, med). Polimska zona raspolae znaajnim kompleksima kvalitetnih planinskih panjaka pa je poljoprivreda orijentisana na razvoj stoarstva, posebno ovarstva i govedarstva, ali je zastupljeno i voarstvo posebno u beranskoj optini.
33
Zemljoradnja u optini Bijelo Polje je zastupljena, ali postoje brojne barijere za njen dalji razvoj: usitnjenost posjeda,nedovoljan otkup proizvoda, znaajan dio poljoprivrednog zemljita je neiskorien, potrebne su posebne agrotehnike mjere, nedostaje potrebna mehanizacija. Voarstvo je prilino razvijeno, i to uzgoj jabuke, kruke i ljive. U domenu povra dominira kupus i paprika. U dijelu ratarskih kultura, Bijelo Polje prednjai u odnosu na ostale crnogorske optine. Otkup voa i povra vri preduzee Eko Meduza, koje i samo posjeduje zasade na 70ha. Stoarstvo je prilino zastupljeno, pri emu je prisutna kako krupna, tako i sitna stoka. U dijelu prerade mesa, posluje kompanija Mesopromet koja se bavi se proizvodnjom, preradom i prometom mesa i mesnih preraevina. Meutim, od plasmana mesa, stoarima je problematiniji plasman mlijeka, pri emu se istie niska otkupna cijena, male subvencije. Problem za dalji razvoj ove poljoprivredne grane predstavlja nedostatak finansijskih sredstava za podrku proizvodnji i loa putna infrastruktura. Optina Berane raspolae s kvalitetnim poljoprivrednim zemljitem, pa je proizvodnja usmjerena na uzgoj stoke, a dijelom i voarstvo. Zastupljeno je gajenje kontinentalnog voa i povra, kao i itarica, silanog kukuruza. Najzastupljenije vrste kontinentalonog voa su ljiva, jabuka, kruka. Na lokaciji Bue nalazi se pogon za preradu voa i za proizvodnju vonih sokova, meutim jo nije puten u rad, usljed neizmirenih obaveza prema EPCG. Plantano voarstvo je malo zastupljeno, a glavni problem predstavlja nedostatak otkupa. U dijelu umskih plodova i ljekovitog bilja dominira borovnica, lincura, peurke, umska jagoda.Otkup borovnice je prilino organizovan od strane lokalnih otkupljivaa. Inae, optina palnira izgradnju distributivnog centra koji e sluiti za ogranizovaniji otkup i dalju preradu umskih plodova. Trenutno su otkupne cijene relativno niske, a prerade i finalizacije proizvodnje nema, pa se glavna sirovina izvozi. Kako u strukturi poljoprivrednih povrina dominiraju prirodne livade i panjaci, stoarstvo predstavlja najvaniji vid poljoprivredne proizvodnje. Uglavnom je rije o ovarstvu i govedarstvu. Bitno je napomenuti da mljekara Zora nakon prekida rada par mjeseci ponovo radi, to je vaan podsticaj za lokalno stanovnitvo da se bave stoarstvom, pa je dolo je do ekspanzije minifarmerstva. Meutim, daljem razvoju stoarstva prijeti migracija stanovnitva sa sela u grad, kao i slaba finansijska podrka jaanju proizvodnje. Za biljnu proizvodnju na teritoriji optine Plav je naroito interesantna dolina Ljue, koja je u prostornom planu predviena za proizvodnju zdrave hrane. Prostire se na 750 ha, od ega je 300 ha movarni dio. Nakon melioracije dolina bi predstavljala najvei poljoprivredni kompleks alumvijalnog tipa u Crnoj Gori. Ovaj tip zemljita pogodan je za povrtarstvo i voarstvo, posebno za krompir. Dolinu je neophodno mjestimino meliorisati, a nedostatak poljoprivredne proizvodnje i sredstava za investiranje problemi su sa kojim je suoena ova oblast. Plav je poznat po velikom broju kvalitetnih biljnih vrsta i umskih plodova. Tereni pod borovnicom su dosta ouvani, a kvalitet borovnice je izuzetan. Prema istraivanjima Instituta iz Beograda koliina suve materije u ovoj borovnici je mnogo vea nego u bilo kojoj drugoj, pa otuda i predlozi da se ova borovnica posebno brendira. Ono to predstavlja konicu zapaenijem razvoju ovog poljoprivrednog sektora, jeste loa putna infrastruktura, odsustvo prerade i finalizacije proizvodnje, a dijelom i otean plasman. U ruralnim podrujima optine Pljevlja poljoprivreda je esto glavni, ponekad i jedini generator zapoljavanja i dohotka. Meutim, nizak nivo produktivnosti, nepovoljni klimatski i pedoloki uslovi, razruenost i usitnjenost kapaciteta u primarnom sektoru i njegova neorganizovanost sa jedne strane, neorganizovan otkup, nedostatak preraivakih kapaciteta, plasman poljoprivrednih proizvoda, nedostupni i nepovoljni krediti za poljoprivredu sa druge strane, predstavljaju ogranienja za razvoj poljoprivrede u optini Pljevlja. Prirodni uslovi, a naroito struktura korienja poljoprivrednih povrina na prostoru optine Pljevlja, uticali su da stoarstvo (prvenstveno govedarstvo i ovarstvo) postane vodea i najvanija grana poljoprivredne proizvodnje. Meu zonama za intenzivniji razvoj stoarstva izdvaja se podruje Kosanice. Stoarstvo uglavnom karakterie proizvodnja mlijeka, koje se dalje prerauje u uveni pljevaljski sir, i mesa (posebno jagnjeeg). Inae, Pljevlja su optina koja raspolae najveim stonim fondom u Crnoj Gori, koji se posljednjih godina intezivira, kroz osnivanje farmi s veim kapacitetima, 10-20 grla stoke. U tom pogledu je veoma znaajno postojanje mljekara koje vre otkup od lokalnih proizvoaa. Takoe je bitno napomenuti da na terenima povoljnim za poljoprivredu postoje znaajne rezerve uglja, to dodatno ograniava orjentaciju
34
na poljoprivredu. Isto tako nedovoljno kvalitetna i brza rekultivacija zamljita utie ograniavajue na uslove za vraanje poljoprivrednog zemljita njegovoj osnovnoj namjeni. Na podruju optine Pljevlja pelarstvo ima dugu i bogatu tradiciju. Velike povrine prirodnih livada i panjaka sa bogatom florom i obiljem medonosnog bilja, uslovili su povoljne prirodne uslove za razvoj pelarstva. Pored pljevaljskog sira, med je proizvod koji bi mogao primjenom sertifikacionih ema ui u proces zatite geografskog porijekla kao visokovrijedan i specifian proizvod optine. U Pljevaljskoj zoni postoje uslovi za uzgoj ratarskih proizvoda. Vee povrine plodnog zemljita nalaze se u basenu Pljevalja, Vrulje, Mataruga i Kosanice. Klimatske karakteristike ograniavaju gajenje voa, pa i ozimih ita na uski pojas niih terena i doline rijeke Tare i ehotine. Priomjetna je tendencija rasta proizvodnje heljde, jema, ovsa i rai. Pritom, raspoloivo poljoprivredno zemljite osim u uoj zoni grada relativno je ekoloki ouvano te zadovoljava standarde za organsku proizvodnju, pa je na podruju MZ Kosanica u selu Glibai registrovan prvi proizvoa u organskoj proizvodnji itarica-heljde. U domenu voarstva i povrtlarstva, zastupljeni su zasadi ljive, jabuke, kruke, mada proizvodnja nije u dovoljnoj mjeri komercijalizovana. Kupus i krompir imaju perspektivu vee proizvodnje. Veliki problem u ovoj proizvodnji predstavlja neodgovarajui sortiment, nedovoljan nivo znanja proizvoaa, visok stepen zastupljenosti starih i virusom arke zaraenih zasada, prvenstveno ljiva. Postoji potencijal za sadnju i uzgoj sitnog voa (malina, kupina, borovnica i dr.), prije svega zbog kasnog cvjetanja i izbjegavanja ranog proljenjeg mraza. Takoe prisutna su podruja za sakupljanje umskog i ljekovitog bilja, a kako je koncesije za ume dobila kompanija Vektra Jaki, samim tim ima i pravo na korienje umskog bilja. Generalno, problem je u slabom otkupu. Na podruju Roajske zone nalaze znaajni kompleksi kvalitetnih planinskih panjaka, pa je i poljoprivreda fokusirana na stoarstvo, u prvom redu ovarstvo i govedarstvo, kao i na sakupljanje ljekovitog bilja. Po pitanju uslova za bavljenja stoarstvom, lokalna vlast preduzima izvjesne aktivnosti u dijelu razvoja ove poljoprivredne grane. Meutim konicu daljeg razvoja, predstavlja loa putna infrastruktura u ruralnim predjelima, oteano snabdijevanje elektrinom energijom, nedovoljan stepen ulaganja u razvoj mini farmi, kao i neorganizovan otkup poljoprivrednih proizvoda. U Roajama postoji fabrika mesa i mesnih preraevina (Gradina), kao i manja mljekara (Ami prom). Posljednjih godina je osnovano nekoliko mini farmi. Kada su umski plodovi u pitanju, koliine borovnica prvenstveno, ali i peuraka i raznih vrsta ljekovitog bilja koje uspijevaju i raaju na teritoriji optine su ogromne. Procenjuje se da na ovom podruju uspijeva oko trista biljnih vrsta, to Roaje po ovom kriterijumu pozicionira na prvo mjesto u Crnoj Gori. Zemljoradnika zadruga Agrobisernica, locirana u ovoj optini koja u svom vlasnitvu ima oko 350 ha zemljita, pogodna je lokacija za skladitenje plodova, ali i tek za neznatan otkup. Voarstvo je slabije zastupljeno, pri emu je obino rije o starijim zasadima, dok se nove plantae ne podiu. Najzastupljenije su ljive, jabuke i kruke, a postoji odlian potencijal za uzgoj malina i kupina. Od ostalih biljnih kultura, gaje se one kojima pogoduju visoke nadmorske visine, a to su najee krompir i pasulj, a dijelom je zastupljena i proizvodnja itarica, posebno jema i rai. Dalji razvoj ogranien je postojanjem usitnjenih posjeda, problemom otkupa, malim ulaganjima, kad-kad i udaljenou poljoprivrednih posjeda, kao i nezainteresovanou lokalnog stanovnitva za ovaj vid poljoprivrede.
Rezime Osnovne karakteristike poljoprivrednog sektora Crne Gore su sljedee: znaajna uloga poljoprivrede u privrednom i drutvenom razvoju, pogotovo u ruralnim djelovima zemlje gdje nerijetko predstavlja jedini izvor prihoda domainstava; ouvana ivotna sredina i bogatstvo biodiverziteta koji su dobra osnova za dalji razvoj poljoprivrede, a posebno njene organske komponente; usitnjenost primarne proizvodnje; niska produktivnost poljoprivredne proizvodnje, kao posljedica relativno niske tehnike opremljenosti,
35
negativna demografska kretanja, odnosno depopulacija ruralnih podruja, nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura poljoprivrednog stanovnitva (poljoprivredom se uglavnom bave starije osobe nieg stepena obrazovanja), loa infrastruktura u veini ruralnih podruja, slabo razvijen prehrambeno-preraivaki sektor, mala budetska podrka poljoprivredi u poreenju sa nivoom EU), vano mjesto u agrarnoj politici ima politika ruralnog razvoja; nedovoljno iskorieni potencijali, to rezultira neto uvozom hrane.
Ogranienja
Primorski region
Bez obzira na povoljne klimatske uslove i raspoloivost kvalitetnog poljoprivrednog zemljita, razvoj poljoprivrede u primorskom regionu je ogranien zbog nezainteresovanosti lokalnog stanovnitva i alternativnih izvora prihoda koji su mu dostupni.
Sredinji region
Otkup poljoprivrednih proizvoda nije dobro organizovan, a poljoprivredni proizvoai se esto ale na nivo otkupnih cijena; ne postoje preraivaki kapaciteti; Ogranienja daljem razvoju poljoprivrede u danilovgradskoj optini predstavlja zasienost poljoprivrednog zemljita vodama, slaba zainteresovanost lokalnog stanovnitva za poljoprivredu, usitnjenost posjeda, nedostatak investicija, nepostojanje otkupa poljoprivrednih vikova, neizgraeni preraivaki kapaciteti, kao i neadekvatno korienje postojeih potencijalno obradivih povrina. U buduem periodu bi trebalo poraditi na ukrupnjavanju parcela, odraditi melioracijske mjere odvodnjavanja i navodnjavanja, primjeniti visok nivo agrotehnike, raditi na primjeni i doradi sadanjih propisa i zakona o zatiti poljoprivrednog zemljita. U Nikikom polju, upi i Grahovskom polju, stepen iskorienosti raspoloivog zemljita jako je mali u odnosu na potencijale koji su na raspolaganju. Kao najznaajnije barijere razvoju poljoprivrede istiu se negativna demografska kretanja, kao i nedostatak interesovanja lokalnog stanovnitva za bavljenje poljoprivrednom proizvodnjom.
Sjeverni region
Nedostaci ove regije koji usporavaju razvoj poljoprivrede odnose se na usitnjenost posjeda, nedostatak investicija, nepostojanje otkupa poljoprivrednih vikova, nedovoljno preraivakih kapaciteta, loe vodosnabdijevanje, nepokrivenost sa signalom mree mobilne telefonije, lou mehanizaciju i putnu infrastrukturu. Otkup je slabo organizovan, a nerijetko ga vre kompanije iz inostranstva (uglavnom iz Italije); nestruna berba umskih plodova rezultira devastiranjem biljnog fonda, odsustvo finalizacije proizvodnje i sl. Postoji potencijal za brendiranje pojedinih proizvoda kao i potencijal za organsku proizvodnju. Meutim, nema dovoljno znanja i sredstava da se pristupi tim procesima. Region karakterie depopulacija, i sve manje mladih ljudi koji ostaju na selu.
36
2.2.5.Ribarstvo Ribarstvo se posmatra kroz dva sektora: slatkovodno i morsko ribarstvo.
Slatkovodne ribolovne vode u Crnoj Gori svojim kapacitetima i istom i kiseonikom bogatom vodom predstavljaju veliki potencijal za uzgoj ribe, posebno pastrmke, kao i za razvoj ribolovnog turizma. Sektor akvakulture, odnosno uzgoj pastrmke zbog starog matinog stoka, zbog uzgoja sa sporim prirastom, te zbog gubitka vode na uzgajalitima nije dovoljno efikasan. Slatkovodno ribarstvo u Crnoj Gori se zasniva na potencijalima mree manjih potoka, rjeica, rijeka, nizijskih i planinskih jezera i akumulacije. Osnovni pokazatelji potencijala za ribarstvo su sljedei39: Ukupna duina tekuica iznosi 1.715 km. Ove vode usljed neracionalnog gazdovanja i zagaenosti daju izuzetno male koliine ribe u odosu na realni potencijal. Povrina planinskih jezera koja su nastanjena ribom iznosi ukupno 547 ha, a bare, trstici i ribnjaci se prostiru na 995 ha. Crna Gora raspolae i sa nekoliko akumulacija, ija je povrina pri srednjem vodostaju oko 2.000 ha. Skadarsko i asko jezero su nizijska jezera bogata ribljim fondom. U ribnjacima i kaveznim sistemima vri se uzgoj pastrmki.
U tabeli koja slijedi, dat je pregled ulova slatkovodne ribe po vrstama za posljednjih pet godina za koje su dostupni statistiki podaci. Tabela 12: Ulov slatkovodne ribe po vrstama u posljednjih pet godina (t) Vrsta ribe 2005 2006 2007 2008 2009 Pastrmka 231 253 200 212 263 aran 410 410 82 452 350 Jegulja 4 6 1 1 6 Ukljeva 30 30 88 112 100 Ostale 117 87 70 64 168 Ukupno 792 786 441 841 887
Izvor: MONSTAT, Statistiki godinjak 2010. godine
Slijedi da je aran najdominantnija slatkovodna riba, iji ulov posljednjih godina biljei blagi trend rasta. Pastrmka i ukljeva su takoe zastupljene, dok su ostale vrste prisutne u neto manjim koliinama.
Morsko ribarstvo karakterie raznovrsnost ribnog fonda. U tabeli koja slijedi, dat je pregled ulova morske ribe po vrstama (i njihovim podkategorijama) za posljednjih pet godina za koje su dostupni statistiki podaci40.
Tabela 13: Ulov morske ribe po vrstama i njihovim podkategorijama u posljednjih pet godina (t) Vrsta ribe 2005 2006 2007 2008 2009 Plava riba 158 163 196 241 199 Sardela 43 21 23 32 30 Papalina 35 30 49 48 38 Inun 2 23 15 15 19 Skua 8 10 11 12 10 Plavica 4 6 12 21 12 njur 12 20 13 17 13 Tuna 7 4 1 9 14 Ostala plava riba 47 49 72 87 63 Ostale ribe 224 304 245 273 291 Osli 16 26 25 34 24
39 40
Izvor: PPCG Od 1997. godine Institut za biologiju mora prati resurse morskog ribarstva i predlae kvote za izlov.
Nacrt
Trlja Zubatac Cipal Jegulja Gira Bukva Salpa Pas Maka Raa Ostale vrste ribe Glavonoci Lignja Sipa Hobotnica Muzgavac koljke Rakovi UKUPNO
9 8 26 2 19 28 6 4 1 10 95 38 17 8 9 4 7 16 443
16 8 22 2 18 28 9 6 2 13 154 68 15 15 20 18 174 29 738
17 9 30 2 14 23 5 9 4 6 101 67 17 18 19 13 156 25 689
21 10 39 1 16 27 11 7 10 13 84 78 19 15 23 21 205 41 838
14 4 34 1 15 30 7 5 5 9 143 47 10 7 15 15 215 21 773
Izvor: MONSTAT, Statistiki godinjak 2010. godine
Papalina i sardela su najzastuplenije iz kategorije plave ribe, a od ostalih vrsta (sem plave) najvie je zastupljen cipal i bukva. koljke su takoe veoma zastupljene, dok su glavonoci i rakovi zastupljeni tek u manjem obimu. Ulov morske ribe, posebno plave, ispod je mogueg, bez posljedica izlovljavanja. Prema podacima iz Prostornog plana Crne Gore za period do 2020 godine, ribarsku flotu, koja je prilino tehniki zaostala, ine 14 ribarskih brodova i 170 motornih amaca. Morskim ribarstvom se bavi 7 preduzea, odnosno zadruga i 84 individualna ribara. Komercijalnu ribarsku flotu za izlov bentoske ribekoarenjem ini 17 brodova i amaca, dok flota za izlov pleaginih resursa, faktiki ne postoji, to upuuje na realnu mogunost za razvoj ovog naina ribolova. Primorski region Obala Crne Gore duga je 294 km. Glavna ribarska luka je Bar, a postoji i nekoliko manjih: Herceg Novi, Budva, Kotor i Tivat. U ovom regionu postoji oko 700 sportsko-rekreativnih ribolovaca, a veina njih je na podruju Herceg Novog. Ribarsku flotu ine koe i plivariari. Flota se bavi lovom u teritorijalnim vodama. Ovo obuhvata i dirigovano ribarenje koama unutar linije od 3 milje u periodu od januara do aprila, kada se plovilima dozvoljava lov na tigraste gambore. Vei dio koarske aktivnosti se odvija na potezu od Budve do Bara, gdje je dno pjeskovito, a dubina se kree od 80 do 200m. Na udaljenosti van linije od 12nm nema nikakvih aktivnosti domae ribarske flote. Riba ulovljena koama izvozi se preko lokalnog feribot terminala u Italiju kao svjea, okirana i na ledu, a samo manji dio ulova se prodaje na lokalnom tritu. U Kotoru i Tivtu postoje distributivni centri morskih proizvoda. Specifini problemi vezani za oblast ribolova uglavnom su sljedei: Ribari nerado investiraju u svoje brodove. Aktivnosti brodova su, usljed njihove starosti i slabe tehnike opremljenosti, ograniene na priobalne vode. Nedostatak kvalifikovane radne snage (ne postoji ribarska obuka i polaganje ribarskog ispita). Remont brodova je vrlo esto problematian, jer u Crnoj Gori postoji samo jedno mjesto za remont. Sistem evidentiranja izlovljene koliine ribe nije dobar. Nedostatak adekvatnih ribarskih luka, to stvara probleme za vezivanje brodova naroito u ljetnjim mjesecima. Nepostojanje specijalizovanih prodavnica za prodaju ribarskih alata i opreme za privredni ribolov.
38
Bokokotorski zaliv predstavlja veliku zatienu oblast mora duboko uvuenu u kopno koja pokriva oko 87 km2,sa dobrim uslovima za uzgoj dagnji korienjem sistema plutajuih bova i konopa. Trenutno u Zalivu postoji 16 uzgajivaa koji se bave uzgojem dagnji ovim sistemom proizvodnje. Svi uzgajivai uglavnom snabdijevaju domae trite. Kada su u pitanju barijere za razvoj uzgoja dagnji u ovom podruju, rije je uglavnom o sljedeem: - Zagaenost Zaliva (oko 0,2% ukupnog sadraja vode Zaliva ine otpadne vode). - Uslovi za izdavanje dozvola za uzgoj su komplikovani. Izmeu ostalog, potrebna je Procjena uticaja uzgoja na ivotnu sredinu i saglasnosti od nekoliko Vladinih organa. Neusklaenost zakona, takoe komplikuje dobijanje dozvole za uzgoj. - Razvijeno je sivo trite dagnji koje se sakupljaju sa obale, to oteava legalnu ponudu. - Tehnologija koja se danas primjenjuje je zaostala. Pletenice sa mlai se ne postavljaju pravilno, to rezultira niskim prinosima, promjenljivim prirastom i srazmjerno tome visokim nivoima sortiranja tokom branja. Tivat raspolae s uzgajalitem na verigama i 4 uzgajalita koljki i mualja, Kotor s uzgajalitem koljki (Ljuta) i uzgajalitem orade i brancina (Drain Vrt). Meutim optine Bokokotorske regije istiu da imaju veoma malu nadlenost za usmjeravanje razvoja ribarstva, uzimajui u obzir da Morsko dobro vri kotrolu u oblasti ribarstva. Takoe kao konicu razvoju ove poljoprivredne grane predstavlja nedovoljna zainteresivanost lokalnog stanovnitva da se bavi ribarstvom. U Barsko-ulcinjskom primorju, podruje ua Bojane i Port Milene, prepoznata su kao potencijalno znaajna mjesta mrijeenja i hranilita mlai ekonomski vanih vrsta riba. Veliki problem je zagaenost Port Milene koja se u javnosti esto oznaava kao ekoloka bomba. Ribolov bi se u ovoj regiji trebao povezati s turizmom, posebno u selima na obali i bliem zaleu Skadarskog jezera (Crmnica), gdje bi se u turistiku ponudu moglo uvrstiti posmatranje eko ribolova u kombinaciji sa smjetajem i etno motivima seoskog turizma. Ribolovni turizam na jezeru je znaajna ansa za razvoj ovih krajeva i uvoenje u zvaninu turistiku ponudu uz ogranienja koja se moraju nametnuti kako bi se zatitile ivotinjske vrste. U Budvansko-petrovakom primorju riblji fond uglavnom ine sljedee vrste: brancin (koji ne naputa obalne predjele i tokom zime), murina, skarpina i ostale riblje vrste.
Sredinji region U Zetsko-bjelopavlikoj zoni posebno se istie kanjon Morae, dug 38 km, dubok 1050m, i predstavlja pogodnu lokaciju za ribolov. Rijeka je bogata solomoidnim (plemenitim vrstama) ribe, potonom pastrmkom, lipljanom i mladicom (posebno kapitalnom). U Cetinjskoj zoni je locirana fabrika za preradu ribe Ribarstvo (Rijeka Crnojevia), koja spada u jednu od pet aktivnih fabrika za konzerviranje na Balkanu. Ova fabrika ima koncesiju za direktan izlov ukljeve u sjevernom dijelu Skadarskog jezera. Sirovinu za proizvodnju fabrika uvozi iz Italije, Hrvatske i Slovenije. Takoe, prerauje se i dimljena jezerska riba (ukljeva i aran). Skadarsko jezero predstavlja vanu oblast u ribarstvu Crne Gore. Na ovom podruju oko 400 ribolovaca ima dozvole za izlov, i oni sa oko 200 runo raenih amaca i uz upotrebu zabodnih mrea, izlovljavaju uglavnom arana. Procjenjuje se da ukupni ulov ribe na Skadarskom jezeru iznosi izmeu 100 i 500tona. Osim arana, izlovljavaju se i ukljeva, kara i jegulja. Oko etiri petine ulovljene ribe, a posebno aran, prodaje se na neformalnom ili lokalnom tritu, a ostatak fabrici za preradu ribe u Rijeci Crnojevia. Potranja za ribom iz Skadarskog jezera na domaem tritu je jako velika. Meutim, ribolov je sam po sebi neefikasan i kao takav ne moe bitno ugroziti raspoloive resurse jezera. Inae pun potencijal izlova nekih ribljih vrsta, posebno ukljeve, nije iskorien, vjerovatno zbog slabe aktivnosti tokom zimskih mjeseci.
39
Zarad odravanja ekoloke ravnotee, na ovom podruju treba voditi rauna o strogoj kontroli ribarstva. Ulov na Jezeru kontroliu uvari Nacionalnog parka. U Nikikoj zoni nalazi se Kapetanovo jezero, izuzetno bogato pastrmkom, i to potonom i zlatovicom.
Sjeverni region Gornje i srednje Potarje, sa podrujima doline Gornje Tare do Mateeva, dijela NP Biogradska Gora" raspolae kvalitetnom vodom za uzgoj ribe. Na ovom podruju su locirana dva ribnjaka koja su u privatnom vlasnitvu (Trebaljevo i Verua). Na podruju Polimske zone, nalazi se Plavsko jezero, koje ukljuujui i Lim, raspolae kvalitetnom vode za uzgoj salmonidnih vrsta riba. Plavsko jezero je bogato pastrmkom (blatnjaa, jezerska), mladicom, maniem-som dera (patuljasta vrsta) i skobaljem. Lim sa pritokama je takoe bogat ribnim fondom. Potencijal se ogleda u sportskom ribolovu. Posebnu brigu o rijekama i ribnom fondu poslednjih godina vodi ribolovako drutvo. U Andrijevici se poslednjih godina radi na promovisanju sportskog ribolova. Postoje zatiene zone, kao i periodi lovostaja, a primijetan je sve vei broj sportskih ribolovaca, koji uglavnom dolaze iz inostranstva. U Pivskoj zoni locirano je Pivsko jezero, gdje je zastupljen sistem kaveznog uzgoja pastrmke. Specifini problemi sektora uzgoja pastrmke su: - Matini stok je veoma star (50 godina). Postoji velika mogunost parenja jedinki u bliskom srodstvu ime se dobija genetski loe potomstvo. - Sadanji naini uzgoja su veoma neefikasni, sa sporim porastom (potrebno je 18 mjeseci u odnosu na dostinih 12). Neadekvatan reim ishrane u uzgoju pastrmke obino dovodi do niskog nivoa proizvodnje. - Matice se mrijeste u novembru/decembru, pa je period tokom kojeg se mla moe obezbijediti jako kratak. - Mada postoji izvjesna mogunost dodatne prodaje na podruju Balkana, prilike za izvoz su ograniene, osim ukoliko se ne pobolja produktivnost i tako se povea konkurentnost crnogorske ponude. Crno jezero, locirano u podruju Durmitora, obiluje raznim ribnim vrstama, posebno (kalifornijska, jezerska, potona, zlatovica). pastrmkom
Otilovii jezero i rijeka ehotina, zatim kanjon Drage su podruja pogodna za ribolov u Pljevaljskoj zoni. Meutim ova grana nije dovoljno razvijena, najee iz razloga slabe dostupnosti odreenim lokacijama, obino zbog loeg kvaliteta lokalnih saobraajnica i njihovog loeg odravanja u zimskom periodu. Na podruju Roajske zone, locirana je rijeka Ibar pogodna za razvoj ribolova.
Rezime
Crna Gora raspolae znaajnim, ali u dovoljnoj mjeri neiskorienim ribarskim potencijalima. Ovaj vid djelatnosti bi trebalo dodatno podsticati, pri emu bi se iskoriavanje ribljih resursa vrilo u skladu s odrivim ekonomskim, ekolokim i socijalnim razvojem. To se postie racionalnijim obavljanjem ribolovne aktivnosti i primjenom principa predostronosti u sprovoenju mjera zatite i ouvanja ivih resursa rijeka, jezera i mora uz ouvanje biolokog diverziteta. Slatkovodno ribarstvo ima razvojnu ansu kao dopunska ponuda sadanjoj turistikoj ponudi (npr u vidu sportskog ribolova), sa znaajnijim potencijalom za ulov, preradu i prodaju ribe iz Skadarskog jezera. Status Nacionalnog parka Skadarskog jezera zahtijeva kontrolisani izlov ribe, uz potrebu za adekvatnom koordinacijom sa albanskom stranom zatite Jezera.
40
Sektor morskog ribarstva i marikulture u mnogim segmentima nije razvijen da bi mogao biti konkurentan evropskom koje nudi proizvode po niim cijenama od onih koje se plaaju na domaem tritu. ansa za morsko ribarstvo je i u formiranju flote velikih i jakih koarskih brodova koji e biti sposobni da eksploatiu resurse na kontinetalnoj padini na dubinama 300-600 metara. Ono na emu takoe treba poraditi odnosi se i na definisanje ribarskih luka, njihovom razvoju, izgradnji kapaciteta za remont ribarskih brodova, izgradnji modernih centara za otkup ribe na vie mjesta na obali. Generalno, crnogorsko ribarstvo karakterie niska produktivnost, pa samim tim i niska konkurentnost ponude.
Ogranienja Zbog neracionalnog gazdovanja i zagaenosti tekuica, ove vode daju izuzetno male koliine ribe u odnosu na potencijal. Zbog nedostatka sredstava, ulove ribe na jezerima nije intenzivan i relativno je mali (oko 250-300 t godinje). Sadanja flota je, zbog starosti i slabe tehnike opremljenosti, ograniena na priobalne vode. Optine Bokokotorske regije istiu da imaju veoma malu nadlenost za usmjeravanje razvoja ribarstva, uzimajui u obzir da Morsko dobro vri kotrolu u oblasti ribarstva. Konicu razvoju ove poljoprivredne grane predstavlja nedovoljna zainteresovanost lokalnog stanovnitva da se bavi ribarstvom. Komplikovane procedure za dobijanje dozvola za uzgoj dagnji. Sivo trite. Nedostatak investicija, loa infrastruktura i devastacija resursa ograniavaju razvoj ribarstva u sjevernom regionu zemlje.
2.2.6. Kulturno-istorijska dobra Prema vaeoj zakonskoj regulativi (Zakon o zatiti spomenika kulture), u Crnoj Gori je evidentirano ukupno 357 spomenika kulture. Obzirom na njihovu kulturno istorijsku vrijednost, svrstani su u tri kategorije: I kategorija - spomenici od izuzetnog znaaja. Ukupno ih je 35, a neki od njih su upisani u Listu svjetske kulturne batine, II kategorija - spomenici od velikog znaaja ukupno 135. III kategorija -spomenici od lokalnog znaaja - ukupno 187. Kada je u pitanju vrsta spomenika, najvei broj njih su sakralni, profani, arheoloki, odnosno fortifikacioni. U neto manjem broju zastupljeni su tehniki, memorijalni i etnoloki, dok je na podruju Crne Gore locirano desetak urbanih cjelina i starih gradova. Najvea koncentracija spomenika kulture (neto vie od polovine njih) nalazi se u primorskoj regiji. U prilogu 5 dat je pregled skoncentrisanosti spomenika kulture po optinama. Tabela 14: Pregled kulturno-istorijskih spomenika po regionima
Region Urbana cjelina Primorski Sredinji Sjeverni Ukupno 7 1 0 8 Stari grad 2 3 0 5 Sakar. spom. 121 57 29 207 Vrsta spomenika kulture Prof. spom. 27 28 3 58 Fortif. spom. 12 12 1 25 Arhe. spom. 10 15 2 27 Etno spom. 2 3 0 5 Tehn. spom. 5 8 2 15 Memo. spom. 3 3 1 7 Spom. kulture po kateg. I II III 15 13 7 35 80 40 14 134 94 77 17 188
41
Generalno, ovi spomenicise nalaze u loem stanju. U velikom broju sluajeva, ugroene su osnovne spomenike vrijednosti, a pojedine spomenike jedinice koje nisu privedene namjeni, nalaze se u potpuno zaputenom ili ruevnom stanju. Brojni su razlozi za ovakvo stanje spomenika kulture u Crnoj Gori, a posebno se istie sljedee: Dokumentaciona osnova i permanentna istraivanja, naroito arheolokih lokaliteta nisu dovoljno razvijeni. Centar za arheoloka istraivanja nije formirao dokumentaciju o arheolokim istraivanjima i arheolokom materijalu, a poseban problem predstavlja to to nije izvreno prepoznavanje terena i izraena arheoloka karta Crne Gore koja, kao strateki dokument, treba da sadri prikaz svih postojeih i potencijalnih arheolokih lokaliteta u Crnoj Gori i na taj nain omogui njihov adekvatan tretman. Nedefinisane granice zatiene okoline nepovoljno utiu na zatitu pojednih spomenikih cjelina, sakralnih objekata i arheolokih lokaliteta. Najznaajniji je primjer Duklje, preko koje prelazi eljeznika pruga Podgorica-Niki, kao i Starog grada Kotora uz ije je zidine provuena Jadranska magistrala. Posebnu opasnost predstavlja sve vea i nekontrolisana urbanizacija koja moe da ugrozi kulturno istorijske vrijednosti podruja koja se urbanizuju. Kulturni pejza, kao posebni segment nepokretne kulturne batine, Zakonom nije definisan i zatien.
Primorski region Najvei broj spomenika lociran je u Kotoru. Najpoznatija je katedrala Sv. Tripuna,starija od mnogih poznatih crkava i katedrala u Evropi. Nalazi se pod zastitom UNESCO-a. Tu je i Crkva Svetog Luke, smjetena u Starom gradu, i znaajna po tome to ima dva oltara, katoliki i pravoslavni. Kada je u pitanju pomorska istorija crnogorskog primorja, najbolje se moe sagledati u kotorskom Pomorskom muzeju. Podruje kotorske optine obuhvata Perast i Risan. Perast predstavlja najbolje ouvanu baroknu cjelinu na crnogorskoj obali. Meu kulturnim spomenicima se istiu se Crkva Sv. Nikole, koja ima bogatu kulturnu riznicu, Parohijalna crkva, Crkva Sv. ordja i Gospa od krpjela (barokna crkva na vjestaki napravljenom ostrvu). U Risnu se nalaze ostaci antike vile sa mozaicima koji su jedinstven primjerak na naoj obali. Budva se smatra za jedno od najstarijih naselja na Jadranu, i raspolae vrijednim spomenicima raznih mediteranskih kultura, meu kojima se istiu katolika Crkva Sv. Petke, Crkva Sv. Ivana iz VII v. sa slikama i ikonama venecijanskih slikara iz XV-XVII vijeka, koja ima biblioteku i arhiv sa sauvanim dragocjenim primjercima starih crkvenih knjiga, zatim Crkva Sv. Marije koju su izgradili Benediktinci, Crkva Sv. Save, koja je podignuta u doba Nemanjia u XIV vijeku, Crkva Sv. Trojice, ispred koje je grob poznatog pisca Stjepana Mitrova Ljubie kao i mnoge druge. Citadela, fortifikacijski objekat iz srednjeg vijeka, takoe je karakteristino obiljeje ovog primorskog grada.
Sveti Stefan u kulturno istorijskom smislu karakterie Crkva Sv. Stefana, po kojoj je sam grad dobio ime, Crkva Aleksandra Nevskog, Crkva Uspenja Bogorodice koja se nalazi na samom ulazu u grad kao i mnogi drugi spomenici kulture. Ostaci antike civilizacije, ostaci kastela i lazareta, nalaze se u Petrovcu.
Herceg Novi obiluje kulturno istorijskim blagom, koje izmeu ostalog ini: Kanli kula, Citadela, tvrava Forte Mare, samostanski kompleks Svetog Antuna-duhovni centar katolianstva ovog kraja, Crkva Sv. Jeronima, Manastir Savina sa tri crkve, zatim sakralni kompleks sa Njegoevom kolom, kao i druge znaajnije institucije poput gradskog arhiva, umjetnike galerije i javne narodne biblioteke. Stari Bar najvea je urbana cjelina u ruevinama u Crnoj Gori. S arijom i podgraem oko bedema, predstavlja svojevrstan etnoloki muzej na otvorenom. Od sakralnih graevina u gradu se nalaze Crkva Sv. ordja, Crkva Sv. Marka iz XIII v i Crkva Sv. Venerande iz XIV v. O turskom uticaju na ovom podruju svjedoe ostaci amama, barutane i sat-kule.
42
Kulturno-istorijsko naslee Tivta posebno karakterie sljedee: kompleks Bua-Lukovi, renesansna cjelina sa znatnim brojem detalja kasne gotike, zatim palata Verona-Bizanti, sistem est austro-ugarskih kula oko Arsenala, sam Arsenal, Crkva Sv. Sra, Crkva Sv. imuna, Crkva Sv. Agate. Nadomak Tivta nalazi se poluostrvo Prevlaka sa ostacima manastira Sv. Arhanela Mihaila. Stari grad Ulcinj je sredite kulturno-istorijskog naslea Ulcinja, karakteristian dijelom i po orijentalnoj arhitekturi. Dijeli se na dva platoa: gornji (citadela, vojne namjene) i donji (civilni dio). Na gornjem platou tvrave, iza sjevernih ulaza, nalazi se muzejski kompleks i najinteresantniji spomenici iz raznih vremenskih perioda. Tamo je i jedinstvena crkva-damija, danas u funkciji Arheolokog muzeja objekat je od znaaja za lokalni kulturni ivot. Posebnu panju zavreuje antiki rtvenik sa natpisom posveenim boginji Artemidi. Ovaj grad krase i Balia kula, pravoslavna Bogorodiina crkva iz XII v, kasnije pretvorena u katoliku crkvu Sv. Marka i mnogi drugi interesantni kulturno istorijski objekti.
Sredinji region Cetinje prednjai po broju spomenika kulture. Uglavnom je rije o sakralnim spomenicima. U ovom gradu nalazi se Vlaka crkva, najstarija zgrada na Cetinju, osnovana oko 1450 godine, zatim Cetinjski manastir sa crkvom Roenja Bogorodice, sjedite svih crnogorskih mitropolita, Manastir Kom Crnojevia sa crkvom Uspenja Bogorodice, ostaci manastira Crnojevica na ipuru i mnogi drugi sakralni objekti. Ovaj grad posebno obiluje zdanjima koja se vezuju za dinastiju Petrovi, meu kojima su posebno znaajna sledea: - Biljarda-memorijalni dom posveen crnogorskom vladici, s reljefom u dvoritu koji predstavlja prikaz nae zemlje nastao u Prvom svjetskom ratu, - Dvorac kralja Nikole, memorijalni dom sa pomenom na ivot kralja Nikole u kome je je smjeten Narodni muzej sa brojnim predmetima dinastije Petrovi, - Njegoev mauzolej koji se nalazi na vrhu planinskog masiva Lovena, - kua Svetog Petra na Rijeci Crnojevia, i - Zetski dom, zgrada kraljevskog pozorista. U Cetinju se nalazi i Vladin dom, danas kulturni, ranije centar politikog djelovanja. Za Podgoricu je prvenstveno karakteristina Duklja, arheoloki lokalitet na mjestu nekada bogatog centra rimske provincije. Na njemu su otkrivena i istraena veina arhitektonskih kompleksa i objekata etverougaoni forum sa bazilikom, nekoliko sakralnih gradjevina (Dijanin hram), terme, vile, ulice sa trijumfalnim slavolukom, nekropole isl. Nedaleko od gradskog jezgra nalazi se i Medun koji predstavlja ostatke ilirskog utvrenog grada. U Podgorici je lociran dvorski kompleks na Kruevcu, rezidencija porodice Petrovi, u kojoj se nalaze galerije i kulturni prostori. Kulturno istorijsko blago Glavnog grada ine i brojni sakralni objekti poput Manastira Dajbabe, Crkva Sv. ora, ali i graevine poput Sahat kule u Staroj varoi. Ova kula iz doba turske vladavine zatitni je znak stare Podgorice. Na teritoriji danilovgradske optine nalazi se manastir Ostrog, jedno od najposjeenijih hrianskih svetinja u Evropi. Gradina Martinii, srednjevjekovno utvrenje sa ostacima crkve iz ranog srednjeg vijeka, kao i bedemi u Spuu su takoe karakteristini kulturno-istorijski spomenici ovog grada. U Nikiu je lociran jedan od najpoznatijih arheolokih lokaliteta na ovim prostorima. U pitanju je peinaCrvena stijena. Takoe, kulturno istorijska blaga ovog grada posebno karakterie Dvorski kompleks Kralja Nikole, Crkva Sv. Petra i Pavla kao i mnogi drugi objekti kulture.
Sjeverni region U kulturno istorijskom smislu, Berane je poznato po Manastiru urevi Stupovi, koji je centar kulturnog ivota ovga kraja, a uvrten je u Svjetsku kulturnu batinu koja je pod zastitom UNESCO-a. Takoe posebno
43
je interesantan i Rimski Castrum-Dolac koji predstavlja izvorite bogatih arheolokih nalaza iz epohe rimske vladavine na ovim prostorima. U Bijelom Polju se nalazi jedan od najstarijih objekata crkvene arhitekture na Balkanu- Crkva Svetog Petra. Crkva Svetog Nikole XVII vijeka je takoe znaajan spomenik kulture ovog grada. U Kolainu se nalazi jedan od najljepih primjera manastirskog slikarstva na ovim prostorima - Manastir Moraa. U ovoj optini je i Vinica Brdo, mjesto sa ruevinama turske barutane, kao i most knjaza Danila na Mrtvici, profani spomenik kulture III kategorije. Najstarija ouvana graevina u Plavu je Kula Redepagia. Crkva Svete Trojice u Brezojevici i Stara dmija su takoe spomenici kulture od znaaja u ovom gradu. Pljevlja u kulturno-istorijskom smislu karakterie Husein-pasina damija iz XVI vijeka sa minaretom visokim 42m. Zatim Manastir Sveta Trojica, s bogatom riznicom-skrivnicom sa brojnim rukopisanim i tampanim knjigama. Na treritoriji optine avnik nalaze se sledei kulturno-istorijski spomenici: manastir Podmalinsko, manastir Svetog ora u Bijeloj, spomen park "Vukovi korijeni" - posveen Vuku Stefanoviu Karadiu u Petnjici, spomen kua Novice Cerovia u Tuinji. U Pluinama je lociran Manstir Piva, jedan od stubova pravoslavlja u Crnoj Gori, a u abljaku je izgraena Crkva Svetog Preobraenja, u Mojkovcu Manastir Sv. ora.
Rezime i ogranienja Crna Gora raspolae sa bogatim kulturno-istorijskim nasleem, od kojih 357 je zatieno vaeom zakonskom regulativom kao spomenici kulture, meu kojima su neki upisani u Listu svjetske kulturne batine Najvei broj spomenika kulture su sakralni, profani, arheoloki i fortifikacioni, u neto manjem broju zastupljeni su tehniki, memorijalni i etnoloki, dok je na podruju Crne Gore locirano desetak urbanih cjelina i starih gradova. Najvea koncentracija spomenika kulture (neto vie od polovine njih) nalazi se u primorskoj regiji. Generalno, spomenici se nalaze u loem stanju, a u velikom broju sluajeva su ugroene osnovne spomenike vrijednosti ili nisu privedene namjeni Dokumentaciona osnova i permanentna istraivanja, naroito arheolokih lokaliteta nisu dovoljno razvijeni. Nije izvreno prepoznavanje terena i izraena arheoloka karta Crne Gore, koja treba da sadri prikaz svih postojeih i potencijalnih arheolokih lokaliteta u Crnoj Gori i na taj nain omogui njihov adekvatan tretman. Nedefinisane granice zatiene okoline nepovoljno utiu na zatitu pojednih spomenikih cjelina, sakralnih objekata i arheolokih lokaliteta. Posebnu opasnost predstavlja sve vea i nekontrolisana urbanizacija koja moe da ugrozi kulturnoistorijske vrijednosti podruja koja se urbanizuju. Kulturni pejza, kao posebni segment nepokretne kulturne batine, Zakonom nije definisan i zatien.
44
2.3. Tehnika infrastruktura

Bez razvijene infrastrukture danas se ne moe zamisliti razvijena privreda. Sam ekonomski razvoj je uslovljen to efikasnijim povezivanjem njenih diverzifikovanih i dislociranih elemenata. Infrastruktura je predmet izuzetne panje u prostornom planiranju, u planiranju razvoja uopte, i predstavlja nezaobilazan element svake ozbiljnije razvojne politike. Kao takva, infrastruktura predstavlja jedan od najvanijih instrumenata za usmjeravanje cjelokupnog razvoja. Tehnika infrastruktura obuhvata saobraajnu, elektroenergetsku, vodovodnu, telekomunikacionu i drugu komunalnu infrastrukturu.
2.3.1 Saobraajna infrastruktura Saobraajna infrastruktura obuhvata razne vidove infrastrukturnih objekata koji omoguavaju promet ljudi i roba. Povoljan geografski poloaj Crne Gore omoguio je razvoj raznih vidova saobraaja: drumski, eljezniki, vazduni i vodni saobraaj. Razvoj saobraaja neminovno prati razvoj infrastrukture. Sadanji saobraajni podsistemi u Crnoj Gori razvijali su se nezavisno tako da u postojeem stanju funkcioniu manje ili vie nezavisno. Putna infrastruktura Putnu infrastrukturu Crne Gore sainjava mrea magistralnih, regionalnih putava i lokanih puteva. Ukupna duina putne mree Crne Gore iznosi preko 7.000 km (917,2 km magistralnih, 930,5 km regionalnih i preko 41 5.000 km lokalnih puteva ). Od ukupno 1.848 km magistralnih i regionalnih puteva asfaltirano je 92%. U okviru ukupne putne mree postoji 312 mostova i 136 tunela, to je posljedica, u saobraajnom smislu, vrlo nepovoljnog reljefa. Gustina magistralnih i regionalnih puteva iznosi 13km na 100 km2. Preko 66% regionalnih i magistralnih puteva starije je od 25 godina. Crna Gora po razvijenosti putne mree spada u red srednje razvijenih drava Evrope42. Poseban problem u odravanju putne infrastrukture, kao i njenoj daljoj rehabilitaciji i rekonstrukciji predstavlja njeno izraeno sezonsko korienje. Naime, u toku ljetnje turistike sezone (jun-septembar) frekvencija saobraaja je i do 20 puta vea od frekvencije u toku ostalog dijela godine. Na odreenim dionicama (Herceg-Novi Kamenari i Budva-Bar) dnevna frekvencija u toku turistike sezone i za vikend prelazi 20.000 vozila. Ovo stvara probleme u smislu ekonomske opravdanosti rekonstrukcije i izgradnje puteva, trajanju graevinske sezone koja se u periodu jun-septembar mora prekinuti i saobraajnih guvi koje se u tom periodu stvaraju. Naroito su optereeni glavni putni pravci, Debeli brijeg (granica sa Hrvatskom) Sukobin (granica sa Albanijom), Budva-Cetinje-Podgorica- Barski Most (granica sa Srbijom), kao i Bar-tunel SozinaPodgorica. Mreu lokanih puteva ine lokani kategorisani i nekategorisani putevi. Razvoj mree i odravanje lokalnih puteva je u nadlenosti lokalnih samouprava. U prilogu 7 je data duina lokalnih puteva kao i njeni glavni pokazatelji stanja: gustina pokrivenost i procenat asfaltiranih puteva kvalitet. Dobra povezanost i kvalitet lokanih puteva je vezana za puteve povezane za gradsko jezgro, dok su putevi u ruralnim podrujima slabiji po pitanju kvaliteta. Naroito u loem stanju se nalaze seoski putevi. Na veini lokalnih puteva nije rijeen sistem odvodnje voda, pa su neophodne intervencije na trupu puta este. Poseban problem predstavlja i razaranje trupa transportom tekim teretnim vozilima koji ni izbliza nisu dimenzionisani za takav vid saobraaja. Ovakav vid je posebno izraen u optinama sjevernog regiona prilikom transporta drvne grae.
41
Lokalni putevi su u nadlenosti lokalnih samouprava. Zbog nepotpunih podataka, data je procjena na osnovu podataka iz Prostornog plana gdje ukupna duina lokalnih puteva iznosi 5.123 km uz rezervu jer se u toku prethodnog perioda od donoenja Plana izgradio odeeni broj puteva. 42 U prilogu 6 dat je pregled duine putne mree magistralnih i regionalnih puteva po sekcijama. 45
eljeznika infrastruktura Ukupna duina eljeznike mree u Crnoj Gori je 331 km, a karakterie je jednokolosjena pruga. Elektrificirano je 168 km otvorene pruge i 70 km staninih kolosjeka i kolosjeka u ukrsnicama, jednofaznim sistemom od 25 KV, 50Hz, dok je neelektrificirano 59,8 km otvorene pruge i 12 km staninih kolosjeka. U dijelu elektrifikacije pruge Niki-Podgorica (56,6 km), elektrifikacija dionice pruge Danilovgrad Podgorica u duini 22,2 km je zavrena u 2010. godini; u toku je dobijanje upotrebne dozvole za ovu dionicu. Na eljeznikoj mrei Crne Gore postoje stanice i saobraajno transportna otpremnitva za utovar i istovar robe, stanice i stajalita za pruanje putnikih usluga i mjeovite stanice. Putnike stanice su opremljene odgovarajuim objektima i opremom za pruanje usluga putnicima i dozvoljen je ulaz i izlaz putnika u putnike vozove. Takoe, u ovim stanicama obuhvaeno je i davanje putnikih informacija (korienje javnog razglasnog sistema) o dolascima i polascima vozova ili neke druge pojedinosti. Na mrei pruga Crne Gore, postoji 49 slubenih mjesta (stanica, ukrsnica i stajalita) zvanino otvorenih za rad sa putnicima. Rampe za utovar, istovar i pretovar tereta se nalaze u sljedeim stanicama: Bar, Sutomore, Virpazar, Golubovci, Podgorica, Kolain, Mojkovac, Bijelo Polje, Tuzi i Niki i u vlasnitvu su eljeznike infrastrukture Crne Gore, a usluge manevrisanja na rampama za utovar, istovar i pretovar tereta obezbjeuje AD Montecargo. Slika 2: Stanice i ostala slubena mjesta na mrei pruga Crne Gore i sistem elektifikacije
Izvor: Izjava o mrei 2011, eljeznika infrastruktura Crne Gore AD- Podgorica
46
Aerodromi Primarnu mreu aerodroma Crne Gore ine aerodrom Podgorica i aerodrom Tivat: - Aerodrom Podgorica ima poletno-sletnu stazu duine 2.500m i irine 45m. Generalna konstatacija je da kompleks aerodroma ima zadovoljavajui prostorni kapacitet za sadanje potrebe. - Aerodrom Tivat ima poletno-sletnu stazu duine 2.500m, irine 45m. Sekundarnu mreu aerodroma ine: - Aerodrom Berane je u periodu od 1961. do 1976. godine korien za javni prevoz u vazdunom saobraaju. Trenutno se koristi samo kao sportski aerodrom. Aerodrom ima izgraenu osnovnu saobraajnu infrastrukturu: poletno-sletnu stazu sa asfaltnim zastorom duine 1.900m, rulnu stazu i platformu, takoe sa asfaltnim zastorom; - Aerodrom Niki (Kapino polje) se koristi kao sportski aerodrom, ima asfaltiranu poletno-sletnu stazu duine 1.450m; - Letilite Ulcinj ima travnatu stazu duine 760m i koristi se za sportske aktivnosti i poljoprivrednu avijaciju. Ogranienje lokacije aerodroma je blizina dravne granice. Na predlog Ministarstva saobraaja i pomorstva, Vlada je usvojila Master plan razvoja aerodroma do 2030. godine. Planom se definie strategija infrastrukturnog razvoja aerodroma Podgorica i Tivat za period od 2011. do 2030. godine, sa ciljem unapreenja kapaciteta i kvaliteta usluge u odnosu na prognozirani saobraaj. Plan podrazumjeva realizaciju niza razvojnih projekata koji se tiu produetka poletno-slijetne staze na oba aerodroma, poveanje prostora putnikih terminala, irenja paltformi, obezbjeivanje novih parking pozicija, itd.
Infrastruktura plovnog saobraaja Vodeni saobraaj u postojeem stanju odvija se u lukama za meunarodni pomorski saobraaj: Luka Bar, Luka Kotor, Luka Zelenika, Luka Risan i Luka Budva, kao i u lukama za domai pomorski saobraaj, marinama i privezitima na morskoj obali. U Luci Bar je izvrena diferencijacija terminala prema karakteristinim vrstama tereta koji je predmet manipulisanja. U domenu aktivnosti Luke Bar su: pretovar tereta, promet putnika, skladitenje tereta, dodatne radnje na teretima, pilotaa, privez i odvez brodova, snabdijevanje brodova, odravanje tehnikih sistema, trgovake aktivnosti, hotelijerstvo i turizam. Luka Kotor je iskljuivo putniko-turistika, za brodove u linijskom putnikom saobraaju i brodove na izletnikim i krunim putovanjima. Luka Zelenika i luka Risan imaju znaajno ui opseg usluga, koje mogu pruati korienjem sopstvenih resursa, u odnosu na Luku Bar. Jedina razlika izmeu njihovih mogunosti je to se u luci Zelenika moe vriti i skladitenje tereta. Luka Budva je nedavno dobila status meunarodne luke prevashodno za nautika plovila. Na prostoru Crnogorskog primorja postoji odreeni broj ve izgraenih marina, kao i znaajan broj projekata za izgradnju novih. Najznaajnije ve izgraene marine su: Sveti Nikola u Baru, marina u Budvi, Kaliman i Porto Montenegro u Tivtu, Luka Kotor, Kordi u Pranju, Gradska luka Herceg Novi, Luica Meljine i privezite u Risnu. Pored pomenute luke infrastrukture treba izdvojiti i Jadransko brodogradilite u Bijeloj koje vri remont i rekonstrukciju brodova i drugih plovila svih vrsta. Infrastrukturu plovnog saobraaja Crne Gore ine luke Bar i Kotor, Jadransko brodogradilite Bijela, marine Bar, Budva, Porto Montenegro Tivat, Gradska luka Herceg Novi, Luka Zelenika, kao i niz privezita du jadranske obale i dva na Skadarskom jezeru na lokacijama Virpazar i Rijeka Crnojevia.
47
Luka Bar Luka bar je smjetena na samom ulazu u Jadran, na 4205 SG i 1905 IGD. Integrisana sa eljeznikom prugom Beograd-Bar i drumskom mreom saobraajnica, Luka Bar predstavlja znaajnu kariku u lancu intermodalnog transporta.
Operativna obala se moe funkcionalno podjeliti na 6 cjelina: - Obala Volujica - duina: 554,40 m; dubina akvatorijuma: do 14 m; kota doka: + 3,00 m; tip konstrukcije: armirano-betonska konstrukcija; fundirana na ipovina; dozvoljeno optereenje po jedinice povrine: 6 t/m2; - Stara obala - duina: 280 m; dubina akvatorijuma: do 6,20 m; kota doka: +2,50 m; tip konstrukcije: betonski gravitacioni zid; - Novi petrolejski vez - osovinski razmak 2 pristana: 66 m; dubina akvatorijuma: 13,5 m; kota doka: +2,50 m; - Vez 26 na Gatu II - duina: 239 m; dubina akvatorijuma: 10,5 m; kota doka: +3,00 m; tip konstrukcije: armirano-betonska konstrukcija; fundirana na ipovina; dozvoljeno optereenje po jedinice povrine: 4 t/m2; - Juna obala Gata III -duina: 135 m; dubina akvatorijuma: 8,10 m; kota doka: +3,00 m; tip konstrukcije: armirano-betonska konstrukcija; fundirana na ipovina; dozvoljeno optereenje po jedinice povrine: 4 t/m2; - Operativna obala na Gatu V - duina: 345 m; dubina akvatorijuma: do 6,5 m; tip konstrukcije: betonski gravitacioni zid; Ostalu luku infrastrukturu Luke Bar ine: - Elektroenergetska mrea - zaseban dio elektroenergetskog sistema, koji je na elektroenergetsku mreu Bara i Crne Gore povezan dvostrukim kablovskim vodom 35 kV. Elektroenegretsku mreu Luke Bar ine vodovi: 35 kV, 10 kV i 0,4 kV. - Trafostanice (TS) - trafostanica 35/10 kV i trafostanice 10/0,4 kV; - Vodovodna mrea - cijevi prenika 60 - 250 mm i rezervoari (dva komada): 600 m3; - Kanalizaciona mrea - cijevi prenika 100 - 1000 mm; - Telekomunikaciona infrastruktura - kablovska infrastruktura; telefonski sistemi; raunarska mrea Luke Bar; sistem radio veza; Suprastruktura: - Otvoreno skladite Volujica povrina: 27.000 m2; - Otvoreno skladite na Gatu III i u zaleu Gata III povrina: 43.453 m2; - Otvoreno skladite tor (ispred Carinarnice) povrina: 20.000 m2; - Kamionski parking povrine: 12.550 m2;
Luka Kotor Luka Kotor se nalazi neposredno uz Jadransku magistralu i njom je povezana sa mjestima uz obalu, kao i sa gradovima u unutranjosti.
Duina operativne obale kojom raspolae Luka Kotor u luci iznosi 665m, od ega se 512m nalazi na zapadnom djelu, dok je 153m okrenuto prema rijeci kurdi. Operativna obala se moe funkcionalno podjeliti na 5 vezova i to: - Riva I, vez u duini od oko 150m. Operativna obala na ovom vezu je opremljena sa 11 bitava. - Riva II, vez u duini od 100m. Uz ovu operativnu obalu postoji samo uska traka sirine od 6 do 9 m koju brodovi mogu koristiti. - Riva III, obuhvata juzni dio rive u duini od oko 250m. - Rijeka I je vez na sjevernom djelu prema rijeci Skurdi u duini od oko 80m. - Rijeka II je vez u duini od oko 70m.
48
Operativna obala Rijeka I i Rijeka II su opremljeni sa 10 bitava. Operativna obala je ukupno opremljena sa 61 gumena bokobrana. Na junom dijelu obale prema moru postoje prikljuci za vodu, telefon i elektrinu energiju koji su na raspolaganju plovilima. Dubina mora uz obalu kree se od 12,8 metara na vrhu operativne obale od 3 metra na kraju dijela obale prema rijeci kudri, odnosno 12,8 metara do 8,6 metara na drugom dijelu operativne obale namijenjene za obavljanje meunarodnog pomorskog saobraaja. Kopneni dio operativne povrine Luke iznosi oko 4.000 m2. Povrina platoa u pojasu irine 6 metara je povrina preko koje se ostvaruju funkcije luke.
Jadransko brodogradilite Bijela Brodogradilite je potpuno opremljeno za remont i rekonstrukciju brodova i drugih plovila svih vrsta i namjena do 120.000 bruto registarskih tona, bez obzira na veliinu oteenja i obim rekonstruktivnog zahvata. Raspolae sa dva plovea doka duine 250, odnosno 184 metra, ima operativnu obalu ukupne duine 1.120 metara, poseduje tri remorkera, veliki broj raznih tipova dizalica nosivosti od 2,5 do 50 tona, obimna i raznovrsna energetska postrojenja, savremena komunikaciona sredstva, kao i sve potrebne radionike kapacitete i opremu.
Pored toga, Brodogradilite je opremljeno i za izradu manjih plovnih objekata kao to su: bare za razne namjene sa i bez vlastitog pogona, pontoni, radne platforme i slino. Takodje, Brodogradilite proizvodi i raznovrsnu pomorsku opremu, poput pilona, cjevovoda prenika od 400 mm pa nadalje, rezervoare i sve vrste elinih konstrukcija, ukljuujui i procesnu opremu.
Marina Bar Marina Bar se nalazi u centru barskog zaliva, na 42 05' SG i 19 05' IGD, ima veoma atraktivan geografski i geoprometni poloaj. Smjetena je u gradskom jezgru, uz samu gradsku plau okruena kvalitetnom infra i supra strukturom koju ine hoteli, restorani, banke, pota, Luka kapetanija. Zbog svog povoljnog geografskog poloaja, Marina Bar je idealna kao polazna luka za plovidbu slikovitom crnogorskom obalom, uvalama i luicama. Njene prednosti su viestruke: sigurnost, tehnika i kadrovska opremljenost, visok nivo sigurnosti i brige za ljude i imovinu, blizina aerodroma, eljeznice.
Kapaciteti marine su: 900 vezova u moru i 250 vezova na kopnu. Povrina koju zahvata marina iznosi 147.911 m2, dok duina operativne obale iznosi 3.703 m. Pratei sadraj marine ine: servisni hangar - Yacht servis i servis brodskih motora, parking prostor za 300 vozila, benzinska stanica, dobijanje informacija za sigurnost plovidbe, redovno snabdijevanje prikljuaka na gatovima vodom i elektrinom strujom, restoran, rent-a-car, pota, a u neposrednoj blizini nalaze se teniski tereni, hotel, megamarketi.
Marina Budva Marina Budva je smjetena na sredinjem dijelu crnogorskog primorja u Budvi (42 16' SG, 18 50' IGD) 2 2 neposredno uz Stari grad Budva. Marina se prostire na 62.000 m od ega 4.000 m na suvom. Marina raspolae sa 330 komercijalnih vezova u moru, koji su podijeljeni u 17 sekcija, oznaenih slovima abecede. Sve sekcije raspolau prikljucima za vodu i struju (18A, 32A, 64A). Pored vezova, marina prua i niz drugih usluga, kao to su: obezbjedjenje marine, video nadzor, odravanje i servisiranje manjih plovila, pomo na moru, catering.
49
Slika 3:Saobraajna infrastruktura, postojee stanje
Izvor: PPCG
50
Rezime i ogranienja
Putna infrastruktura
Kada je u pitanju putna infrastruktura, nedovoljno razvijena putna mrea posljedica je limitirajuih faktora koji oteavaju ili ograniavaju funkcionalno povezivanje unutar Crne Gore, kao i njeno povezivanje sa neposrednim okruenjem. Naime, nepovoljna topografija i geoloka struktura terena, planinski prevoji sa oteanim prelazima, jako izraena sezonska ciklinost u korienju putne infrastrukture, ogranienost budetskih sredstava, kao i nedostatak privatne inicijative u sektoru puteva, uslonjavaju izgradnju i odravanje saobraajne infrastrukture. Poseban problem predstavlja odravanje puteva u koje se godinama nije ulagalo, a nedostaju i sredstva za izgradnju obilaznica, s obzirom da magistralni i regionalni putevi koji prolaze kroz gradove, pogotovo tokom turistike sezone, utiu na stvaranje znaajnih saobraajnih guvi, to generalno usporava saobraaj. Bez obzira na limitirajue faktore po razvoj putne infrastrukture, u proteklom periodu realizovane su mnoge aktivnosti na poboljanju i unapreenju putne mree, podizanju njenog ukupnog kvaliteta i nivoa sigurnosti. Zbog nedostatka finansijskih sredstava i injenice da je, zbog reljefa rije o skupoj investiciji, kasni se sa realizacijom auto puta Bar-Boljare koji bi obezbijedio saobraajnu prohodnost i poveao atraktivnost sjevernog regiona kako za ivot, tako i za razvoj preduzetnitva i investicije.
eljezniki saobraaj
eljezniki saobraaj u Crnoj Gori ni po gustini, ni po kvalitetu mree nije na zadovoljavajuem nivou. S obzirom na povezanost sa Lukom Bar, i lo drumski saobraaj, eljeznica predstavlja vaan faktor razvoja i pozicioniranosti Crne Gore u regionu. U toku su projekti sanacije eljeznike infrastrukture kao i privatizavija operatera.
Vazduni saobraaj
Sadanji kapaciteti aerodroma zadovoljavaju potrebe Crne Gore u ovom trenutku, a definisani su i planovi razvoja. Potrebno je razmotriti i, ukoliko bude realnog interesovanja, aktivirati kroz privatnojavno partnerstvo neke od postojeih, a neaktivnih aerodroma (poput onog u Beranama za koji postoji interesovanje turskih investitora). Mogunost novih avio-linija pogotovo prema sjevernom regionu, uinilo bi turistike atrakcije ovog regiona dostupnijim.Ogranienja su vezana za nedostatak finansijskih sredstava i mogue manje interesovanje investitora s obzirom na aktuelnu finansijsku krizu.
Vodni saobraaj
Sa postojeom infrastrukturom, posebno zbog veze sa eljeznicom, Crna Gora ima razvojnu ansu i kroz upoljavanje lukih kapaciteta, pogotovo Luke Bar. Ogranienje predstavljaju sadanja struktura radne snage u Luci i potreba za modernizacijom opreme. Mogunost za razvoj moe biti aktuelni proces privatizacije, ukoliko se pronae dobar strateki investitor. Sa razvojem marina, a pogotovo realizacijom projekta Porto Montenegro, Crna Gora se upisala u nautiku mapu svijeta, ime se daje znaajan doprinos razvoju elitnog turizma u Crnoj Gori.
51
2.3.2. Elektroenergetska infrastruktura Elektroenergetski sistem Crne Gore se razvijao kao dio jedinstvenog tehniko-tehnolokog elektroenergetskog sistema bive SFRJ, te je u skladu sa njim i graen. Izgraena je osnovna elektroenergetska mrea napona 400 kV, 220 kV i 110 kV i odgovarajua distributivna mrea koja omoguava da se skoro sva naselja u Crnoj Gori (osim teko pristupanih sela u sredinjem i sjevernom dijelu) snabdijevaju elektrinom energijom. Mreom dalekovoda napona 400 kV i 220 kV, sa objektima koji su u pogonu, ukljuene su postojee elektrane, ostvarena je veza sa elektroenergetskim sistemima u okruenju. U tom smislu,izgraen je dalekovod 400 kV Podgorica-Elbasan.
Proizvodni kapaciteti U elektroenergetskom sistemu Crne Gore postoje tri vea proizvoaka kapaciteta i to: dvije hidroelektrane, Peruica instalisane snage 307MW maksimalne proizvodnje 1300 GWh, Piva instalisane snage 360MW maksimalne proizvodnje 1280 GWh i termoelektrana Pljevlja instalisane snage 218,5MW sa maksimalnom proizvodnjom 1.270GWh kao i sedam malih hidroelektrana HE Glava Zete", HE Slap Zete", HE Rijeka Muovia", HE avnik", HE Lijeva Rijeka", HE Podgor" i HE Rijeka Crnojevia", instalisanih snaga (od 0,01MVA do 2,5MVA) koje su maksimum proizvodnje ostvarile u 2010. godini od 28,8 GWh. Podmirivanje potronje iz sopstvenih izvora kretalo se od suficita elektrine energije od 97 GWh u 1980. godini do deficita od 1.324 GWh u 2004. godini koji je nastao prikljuenjem na elektroenergetski sistem druge faze kombinata Aluminijuma43. Prenosna mrea Prenosna mrea elektroenergetskog sistema Crne Gore sastoji se od vodova, transformatorskih stanica i ostale opreme naponskih nivoa 400 kV, 220 kV i 110 kV. Poetkom 2011. godine u pogonu je bilo 283,5 km vodova 400kV, 322,9 km vodova 220 kV i 597,6 km 110 kV vodova. Pet vodova nazivnog napona 110 kV ukupne duine 122,2 km je u pogonu i rade pod 35 kV-nim naponom zbog neizgraenosti transformatorskih stanica, te predstavljaju rezervu u prenosnom sistemu za podruja: abljak, Nedakui-Bijelo Polje, BreznaPluine i Roaje, kao i bolju povezanost sa ajniem - Bosna i Hercegovina. Struktura i prenosne mree po naponskim nivoima i regionima data je u narenim tabelama.
Tabela 15: Duina dalekovodne mree po regionima (u km)
DV 400 kV DV 220 kV DV 110 kV DV 110/(35) kV
Sjeverni region Sredinji region Primorski region 159,3 124,2 0,0 197,0 125,9 0,0 80,6 277,0 149,6 122,2 0,0 0,0 Izvor: Crnogorski elektroprenosni sistem AD
Ukupno 283,5 322,9 507,2 122,2
Ukupna instalisana transformatorska snaga na prenosnom sistemu i prema naponskom nivou iznosi 3.182,5 MVA . Pregled dat je u tabeli koja slijedi. Tabela 16: Pregled instalisanih TS na prenosnom sistemu
Region Optina Mojkovac Bijelo Polje Berane Andrijevica Pljevlja Ukupno Podgorica Cetinje 400/220kV MVA 400/110kV MVA 150 220/110kV MVA 150 110/35 kV MVA 20 40 40 30 60 190 103 51.5 110/10 kV MVA
Sjeverni
800 800
Sredinji
150 600
125 275 300
206
43
U prilogu 8, dat je pregled proizvodnje i potronje elektrine energije u periodu 1998-2010. 52
Primorski
Niki Vilusi Danilovgrad Ukupno Ulcinj Bar Virpazar Budva Tivat Herceg Novi Ukupno
600
300
Crna Gora
800
750
575
219 10 20 403.5 40 80 40 103 40 80 383 976.5
206
206
Distributivna mrea Distributivna mrea u sistemu Elektroprivrede Crne Gore obuhvata vodove srednjeg napona (35; 10 i 6,2kV), transformatorske stanice srednjeg napona TS 35/10 kV i TS 35/6,2 kV, postrojenja 10 kV u transformatorskim stanicama TS 110/10 kV, vodove 10 kV, transformatorske stanice TS 10/0,4 kV i vodove niskog napona 0,4 kV. U sastavu distributivne mree, pored navedenog broja trafostanica, postoji i 6 (est) TS 35/10 kV koja nisu u vlasnitvu Elektrodistribucije Crne Gore i to: TS urmani, Luka Bar, BeiiSplendid, Mratinje, Velimir Jaki i Arsenal, kao i vie trafostanica TS 10/0,4 kV iji su vlasnici privredni subjektii koji nisu obuhvaeni ovim pregledom. Distributivni sistem obuhvata 4.603 TS instalisane snage 2.655 MVA, 18.842 km vodova i 360.000 potroaa na raznim naponskim nivoima koji su dati tabelom u prilogu 9.
Rezime i ogranienja Glavni problemi u razvoju distributivnog sistema predstavljaju neravnomjerni raspored instalisanih kapaciteta transformatorskih jedinica (broj i snaga), naroito u optinama sa preteno ruralnim naseljima. Nagli porast novih potroaa se javlja u sredinjem (Podgorica) i u primorskom regionu, dok se na sjeveru javljaju neiskorieni kapaciteti kako u prenosnom tako i u distributivnom sistemu. Kod potronje energije u Crnoj Gori danas se javljaju visoki gubici na prenosnoj i distributivnoj mrei, kao i nizak nivo energetske efikasnosti. Prethodno pomenuti gubici znaju da budu izuzetno znaajni. Npr. ukupni gubici zabiljeeni u 2004. godini iznosili su 694 GWh, to je tada predstavljalo oko 50% deficita od 1.324 GWh utvrenog 2004. godine. Poslednjih godina, gubici u distributivnom sistemu se smanjuju, dok gubici u prenosu rastu manjim stopama u odnosu na prethodni period44. Uzimajui u obzir i dodatne gubitke" zbog niske energetske efikasnosti, jasno je da se rjeenje za snabdijevanje energijom u Crnoj Gori mora traiti i u poboljanju troenja energije (u smislu smanjenja gubitaka u prenosu i distribuciji, korienju graevinskih materijala koji tede energiju, promjeni stava prema korienju energije i sl). Izradom Strategije razvoja energetike Crne Gore, Vlada je ve reagovala na ovu situaciju.
44
U 2010. godini, procijenjeni gubici u distributivnoj mrei iznosili su 485,3 GWh, a u prenosu 159,7 GWh. Izvor: Energetski bilans Crne Gore za 2011. 53
2.3.3. Vodovodna i komunalna infrastruktura
Vodoprivreda i hidrotehniki sistemi U studiji Vodoprivredna osnova Crne Gore analizirana su razliita rjeenja sa stanovita potreba i interesa pojedinih privrednih grana i korisnika: vodoprivreda, elektroprivreda, turizam, poljoprivreda, industrija. Ovom studijom je posebno obraena i istaknuta vanost uspostavljanja irih zona zatite izvorita i vodozahvata, kao preduslova ouvanja znaajnog resursa vode za pie kojim Crna Gora raspolae. Predmetnim elaboratom je predvieno da bi u cilju zatite ire zone izvorita i vodozahvata bilo potrebno zatititi oko 2.000 km povrine.
Dinamika ostvarivanja razvoja vodovodnog i komunalnog sistema u prethodnom periodu se razliito odvijala. Dok je kod veeg broja optina u sredinjem i sjevernom regionu, razvoj naselja, u manjoj ili veoj mjeri, pratio razvoj sistema za snabdijevanje vodom, u primorskom regionu ranije planirana izgradnja regionalnog vodovodnog sistema je ostvarena sa zakanjenjem, to je predstavljalo konicu breg razvoja tog podruja. Planirani razvoj sistema za odvoenje i preiavanje otpadnih voda jo nije ni priblino zahtjevima i normativima, to s, pored pokrivenosti kanalizacionim mreama, posebno odnosi na preiavanje otpadnih voda, gdje osim postrojenja manjih kapaciteta u Virpazaru i Rijeci Crnojevia, nije izgraeno nijedno novo postrojenje, a neka postojea su van funkcije. Rjeni tokovi i zatitni pojas uz rijeke ugroeni su urbanizacijom i gradnjom objekata i saobraajnica, to bitno mijenja geohidroloke uslove kako za korienje vodotokova tako i za oticanje povrinskih voda. Ve vie godina postoje indikacije o ugroenosti naselja, to je uzrokovano nepotovanjem zatitnih pojaseva uz rijeke (Paii kod Danilovgrada, dolina Lima, ue Morae i Zetska ravnica) i pored toga to su Zakonom o vodama propisane irine zatitnih pojaseva uz rijeke u kojima nije dozvoljena gradnja. Podzemne vode ine statike i dinamike rezerve. Statike rezerve do danas nisu istraivane sa ciljem definisanja njihovih rezervi. Dinamike rezerve su istraivane za pojedina izvorita onoliko koliko je to bilo neophodno za potrebe obezbjeenja vode za pie svih optinskih centara (njih 21) sa nizom prigradskih naselja, manjih naseljenih centara, seoskih naselja i za neke industrijske pogone.
Korienje voda za vodosnabdijevanje Snabdijevanje stanovnitva vodom u Crnoj Gori je 82% preko vodovodnih sistema podzemnim vodama. Samo vodovodni sistem Herceg Novog dijelom koristi povrinske vode Bilekog jezera, a vodovodni sistem Pljevalja koristi povrinske vode Otilovikog jezera. Preostalih 18% stanovnitva se snabdijeva pitkom vodom iz sopstvenih vodovoda, direktno sa izvora i iz bistijerni. Oko 40% seoskog stanovnitva nema kvalitetno snabdijevanje pitkom vodom.
Prema raspoloivim podacima, od ukupnog stanovnitva Crne Gore, 65-70% stanovnitva se snabdijeva vodom preko vodovodnih sistema optinskih centara i znaajnijih lokalnih centara, dok se neto preko 30% stanovnitva u seoskim naseljima snabdijeva putem sopstvenih vodovoda i individualno, korienjem izvora, izradom bunara za zahvat podzemnih voda ili izgradnjom cistijerni za skupljanje atmosferskih voda. Vodovodni sistemi gradova uglavnom opsluuju i druga gradska, prigradska i seoska naselja sa njihovog podruja. Neki od njih se mogu tretirati kao optinski vodovodni sistemi, s obzirom na to da obuhvataju gotovo sva naselja na podruju optine. Gradskim vodovodnim sistemima obuhvaeno je, pored 40 gradskih, jo 174 prigradska i seoska naselja - ukupno 214 naselja.
Korienje voda u industriji Za potrebe industrije i rudarstva, ukljuujui i termoenergetske objekte koji koriste vodu za hlaenje u periodu njihovog najintenzivnijeg razvoja i rada (od 1978 do 1993. godine), koristilo se prosjeno godinje izmeu 60 i 142 miliona m3 vode ili prosjeno oko 97 miliona m3 . Potronja vode za potrebe industrije iz 3 javnih vodovoda u analiziranom periodu kretala se oko 5-12 miliona m /god, prosjeno oko 9,5 miliona 3 m /god, dok se najvei dio obezbjeivao iz sopstvenih izvora (ukljuujui i reciklau iskoriene vode). Usljed ekonomskih sankcija i smanjenog obima proizvodnje mnogih industrijskih grana, ukupna koliina vode koju
Nacrt 54
troe industrijska postrojenja se znatno smanjuje, tako da ve 1996. godine, iznosi oko 55 miliona m /god, od ega 51 milion m3/god, iz sopstvenih izvora.
Zatita voda od zagaivanja Preovladavajua zagaenja su otpadne vode koncentrisanih izvora - naselja i industrija. U poreenju sa klasama kvaliteta koje su predviene Uredbom o kategorizaciji i klasifikaciji voda, utvruje se stanje kvaliteta voda. Kvalitet podzemne vode u prirodnim uslovima, izuzimajui primorske izdani pod uticajem mora, u najveem dijelu godine odgovara I klasi. U kontinentalnom dijelu, prirodni kvalitet voda u vodonosnim izdanima ugroen je na manjem broju lokaliteta, nizvodno od veih naselja i industrije.
Izuzetno loe je stanje u pogledu tretmana upotrijebljenih otpadnih voda, koje se tretiraju propisno samo u naselju Virpazar (Rijeka Crnojevia) i djelimino u Podgorici. Otpadne vode se u primorskom regionu disponiraju u more preko podmorskih ispusta bez prethodnog tretmana. Preiavanje industrijskih otpadnih voda vri se u vrlo malom broju industrijskih pogona, a i u tim sluajevima ne moe se garantovati da se proces obavlja na korektan nain. Kada je rije o vodosnabdijevanju, treba istai da je prosjena potronja u Crnoj Gori izuzetno velika, dva puta vea od potronje u zapadnoj Evropi (gdje se u prosjeku troi oko 150 l po stanovniku na dan). Na veu potronju vode u Crnoj Gori (pored klimatskih uslova) utie nenamjenska potronja vode (naroito u domainstvima, ali i kod potroaa u prigradskim naseljima za zalivanje), kao i nerealno veliki gubici u sisitemima za vodosnabdijevanje. Pored neracionalnog troenja, problemi u oblasti vodosnabdijevanja odnose se na nedostatak vode u djelu primorskog regiona i veem dijelu ruralnih podruja. Industrija se vodom snabdijeva uglavnom iz sopstvenih izvora. Vie od polovine voda koje se troe u industriji su podzemne vode. Isputanje kako komunalnih, tako i industrijskih otpadnih voda u prirodne recipijente, vri se gotovo bez ikakvog preiavanja (izuzetak su neka industrijska postrojenja i dio komunalnih otpadnih voda Podgorice). Dodatni problem predstavlja i nedostatak pred-tretmana industrijskih otpadnih voda koje se isputaju u javne kanalizacione sisteme, emu treba dodati i nizak stepen prikljuenosti stanovnitva na kanalizacione sisteme. Podzemne vode su takoe dobrog kvaliteta ali su ugroene irenjem gradova, neodgovarajuom urbanom komunalnom infrastrukturom, prekomjernom upotrebom hemikalija u poljoprivredi i sl.
Hidrotehnika infrastruktura U oblasti vodosnabdijevanja cilj je snabdijevanje kvalitetnom vodom cjelokupnog gradskog stanovnitva i oko 90% seoskog stanovnitva, putem javnih vodovoda. U tom cilju treba pripremiti koncepte optinskih, odnosno regionalnih sistema vodosnabdijevanja. Vani elementi ovih optinskih, odnosno regionalnih sistema za vodosnabdijevanje jesu mjere za smanjenje gubitaka i racionalizaciju potronje. Neophodno je da najmanje 80% populacije Crne Gore ima omogueno prikljuenje na kanalizacioni sistem. Sva urbana naselja koja imaju vie od 1000 stanovnika treba da imaju mogunost tretmana otpadnih voda. Za manja naselja i zgrade van naselja treba primijeniti decentralizovana rjeenja za tretman kanalizacije (septiki tankovi itd.), atmosferske vode evakuisati iz urbanih naselja kanalizacionim sistemima uz odgovarajue preiavanje prije njihovog otakanja u recipijente.
Izgraenost infrastrukturnih objekata vodovoda i kanalizacije po optinama i regionima data je u tabelama u prilogu 10.
55
Rezime i ogranienja Sprovoenje mjera sanitarne zatite izvorita korienih za snabdijevanje vodom stanovnitva, u skladu sa zakonskim obavezama, u cjelini posmatrano je daleko od potrebnog nivoa. Do sada nisu izvrena zakonom propisana istraivanja i odreivanje zona zatite za veinu vodoizvorita koja su u korienju. Kako pored ovoga nije obraen katastar vodnih objekata, to u ovom trenutku nije mogue izvriti preciznu identifikaciju svih vodoizvorita i zona njihove zatite. U javnu kanalizacionu mreu otpadne vode isputa oko 60% gradskog stanovnitva, ili 37% od cjelokupnog stanovnitva Crne Gore, to se smatra daleko od zadovoljavajueg stanja. Stanje u ovoj oblasti ve dui period karakterie izostanak veih investicionih aktivnosti, to je uzrokovalo navedene probleme i nizak nivo kvaliteta pruenih usluga. Uvaavajui ogranienja kapaciteta sa kojima raspolau jedinice lokalne samouprave i visinu investicija koje je potrebno obezbijediti, s jedne, i neophodnost ouvanja ivotne sredine i smanjenje rizika za zdravlje ljudi s druge strane. Vlada Cme Gore je pripremila dva vana planska dokumenta u oblasti upravljanja otpadnim vodama: Master plan za odvoenje i preiavanje otpadnih voda Crnogorskog primorja i optine Cetinje i Strateki masterplan za kanalizaciju i otpadne vode sredinjeg i sjevernog regiona. Sa stanovita odrivog razvoja, veoma je vano da se postojea zagaenja povrinskih i podzemnih voda (usljed niskog stepena tretmana otpadnih voda i industrije, neadekvatnog odlaganja otpada) efikasno kontroliu i smanje.
2.3.4. Upravljanje otpadom Nastajanje otpada zavisi od stepena industrijskog razvoja, ivotnog standarda, naina ivota, socijalnog okruenja, potronje i drugih parametara svake pojedine zajednice. Koliina nastalog otpada moe se znaajno razlikovati meu dravama, ali i u okviru same drave. U Crnoj Gori, upravljanje otpadom je u nadlenosti jedinica lokalne samouprave, a svi poslovi sakupljanja, transporta i odlaganja otpada organizovani su u okviru javnih komunalnih preduzea. Jedinice lokalne samouprave izvravaju propise koje donosi Drava, obezbjeuju finansijske uslove za obavljanje svojih aktivnosti, usvajaju kratkorone i dugorone programe aktivnosti i obezbjeuju dio sredstava za njihovu realizaciju, odreuju cijene komunanih usluga. U veini gradova u Crnoj Gori veoma je izraen problem odlaganja komunalnog otpada. Postojea gradska odlagalita su neureena i, u najveem dijelu, bez ikakvih prateih objekata i mjera zatite (osim privremene regionalne sanitarne deponije Lovanja i nove sanitarne deponije Livade u Podgorici) i kao takva predstavljaju prava smetlita (imajui u vidu definiciju da deponija predstavlja objekat koji inkorporira niz specifinih tehnikih i sanitarnih zahtjeva, kao i zahtjeva za zatitu ivotne sredine). Jedan od najvanijih instrumenata za planiranje odrive i dugorone implementacije sistema upravljanja vrstim otpadom je dobra baza podataka o trenutnoj situaciji u oblasti proizvodnje otpada i kvalitet otpada. Koliina proizvedenog otpada znatno se razlikuje od koliine sakupljenog, tretiranog i deponovanog otpada. Sadanje stanje o koliinama otpada u Crnoj Gori je veoma teko procijeniti. Osnovni razlog za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada je nepostojanje evidencija o koliinama, sastavu i karakteristikama otpada. U Crnoj Gori podaci o nainu sakupljanja, korienja i odlaganja komunalnog otpada variraju u zavisnosti od osposobljenosti kadrovskih kapaciteta u lokalnim zajednicama i njihovim komunalnim preduzeima i uglavnom su nekonzistentni, nepotpuni, sa razlikama u nainu prikazivanja. Podaci o koliinama se prikazuju u razliitim mjernim jedinicama. Podaci o drugim postupcima obrade komunalnog otpada (osim deponovanja) ne postoje tj. separacija i recikliranje komunanog otpada skoro i da se ne primjenjuju (izuzev u Herceg Novom, Podgorici, Baru, Budvi i Kotoru), dok postrojenja za termiku obradu otpada nisu izgraena. Sakupljeni otpad se direktno transportuje na lokalne slubene deponije, gdje se, uglavnom bez sistematinog pristupa u ispitivanju i posebnog tretmana odlae, bez potovanja, esto i minimalnih, mjera
56
zatite ljudi i ivotne sredine. Izuzetak predstavlja otpad sakupljen na teritoriji optina Kotor, Budva i Tivat, koji se do kraja 2007. godine odlagao na privremenoj sanitarnoj deponiji Lovanja, a kasnije na sanitaroj deponiji Livade u Podgorici. Otpad sakupljen na prostoru Podgorice i Danilovgrada se odlae na sanitarnoj deponiji Livade u Podgorici. U ostalim gradovima, otpad se uglavnom odlae na odlagalitima od kojih su pojedina locirana tako da predstavljaju opasnost po zdravlje stanovnitva i ivotnu sredinu. S malim brojem izuzetaka, ovim deponijama se upravlja veoma loe. Ni jedna od ovih lokacija nije odabrana u skladu sa principima zatite ivotne sredine, niti su sprovedene odgovarajue tehnike mjere zatite (sakupljeni otpad se direktno polae na zemlju, bez ikakvih zatitnih slojeva). Tabela 17: Osnovni podaci o upravljanju otpadom po optinama
Korisnici domain. Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 11.170 6.480 7.443 14.412 41.988 7.526 40.776 640 4.750 14.925 1.747 1.571 5.100 4.826 852 3.000 416 250 995 6.200 3.345 1.645 2.792 176 315 1.003 224 148 560 596 98 300 55 35 110 700 181 Korisnici preduz. 899 367 842 1.689 Mjesto odlaganja otpada Uslovnost mjesta Neuslovno Uslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Uslovno Uslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Neuslovno Sabirne stanice Ne Ne Da Ne Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Recikla dvorite Da Ne Da Da Da Ne Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne 8 0 0 6 Divlje depon 14 0 10-15 10-15 0 0 50 0 35 20 5 25 13 14 3 20 Tranfs. stanice 1 1 1 0 0 0 16 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Ubli Tisova glavica Herceg Novi Reciklano-pretovarna stanica Kotor Midova rupa - Niki Podgorica, Niki, Cetinje Krue - Ulcinj, Livade Podgorica Krue - Ulcinj Livade - Podgorica Livade - Podgorica Vrtijeljka - Cetinje Mislov Do - Niki Podbisce-titarica Mojkovac Bakovii Kolain Kumanica - Bijelo Polje Vasov Do - Berane Sueska - Andrijevica Komoraa beg Plav Mislov Do - Niki Zauglina - avnik Kljetina - abljak Trlica (odlagaliste rudnika uglja) - Pljevlja Negu Roaje
Izvor: Javna komunalna preduzea koja pokrivaju oblast upravljanje otpadom u zavisnosti od organizacije po optinama
Rezime i ogranienja
Na nivou Crne Gore postoji Master plan za rjeavanje problema odlaganja otpada koji podrazumijeva izgradnju regionalnih deponija. Meutim, sa realizacijom se nije odmaklo zbog spora oko pojedinih lokacija, i protivljenja graana da sanitarne deponije budu na definisanim lokacijama. Odlaganje rjeavanja ovog problema u suprotnosti je sa zakonom i ugroava ivotnu sredinu i bezbjednost graana. Takoe, teko da ide u korist razvoja turizma i promovisanja ekoloke drave.
57
2.3.5.Telekomunikaciona infrastruktura Aktuelno stanje u telekomunikacijama determinisano je Zakonom o telekomunikacijama i Zakonom o radiodifuziji kao i djelovanjem dviju regulatornih agencija (Agencija za telekomunikacije i Agencija za radiodifuziju). U navedenom zakonskom okviru razvijaju se javni telekomunikacioni sistemi: fiksna telefonija, mobilna telefonija, radio difuzija i internet.
Fiksna telefonija Na tritu postoji konkurencija 5 operatora sa licencama za pruanje javnih telekomunikacionih servisa putem fiksnog i fiksnog beinog pristupa). Fiksni pristup se oslanja na fiber-optiku infrastrukturu i na bazi savremenih bakarnih kablova, a beini pristup se bazira na WIMAX tehnologiji. Veze sa zemljama u okruenju ostvarene su na bazi fiber-optikih kablova i to sa po dva kabla komparativnog kapaciteta. Dominantni operator na bazi fiksnog pristupa opsluivao je 166.703 korisnika u 2010. godini, dok je ukupan broj fiksnih linija iznosio 170.553.
Tabela 18: Fiksne telefonske linije po regionima
Crnogorski Telekom Primorski region Sredinji region Sjeverni region Ukupno 36.7% 46.0% 17.3% 36.7% M-tel45 19.5% 72.1% 8.4% 19.5% Ukupno 36.1% 46.9% 17.0% 36.1%
Izvor: Agencija za telekomunikacije Crne Gore
Mobilna telefonija Na tritu postoji konkurencija 3 operatora sa odgovarajuim licencama, sa 1.237.319 korisnika. Pokrivenost teritorije servisima mobilne telefonije je priblino ista za sve operatore i iznosi preko 95%. Podatke po optinama nisu dostupni iz razloga to jo nije gotova registracija prepaid korisnika. Radio-difuzija Na tritu postoji konkurencija: dravni javni radio difuzni servisi, lokalni javni radio difuzni servisi, komercijalni emiteri (radio i TV stanice), kabl i beini operatori za distribuciju radio i TV programa do krajnjih korisnika, itd. Usluge prenosa i distribucije signala radija i TV za potrebe javnih radio-difuznih servisa Radio Crne Gore i Televizija Crne Gore vri JP Radio-difuzni centar Crne Gore iju fukcionalnu i poloajnu okosnicu ine radio-relejni punktovi na Lovenu i Bjelasici. Signal Radija Crne Gore (I program) emituje se sa 18 lokacija a signal Radija 98 sa 13 lokacija. Prvi radijski program pokriva oko 97% stanovnitva, dok drugi program pokriva 95% stanovnitva Crne Gore, s tim da je pokrivenost optina na sjeveru, avnika i Pluina, znaajno manja. Prvi i drugi program TVCG emituje se sa 123 lokacije, preko dvije odvojene zemaljske analogne mree. Oba programa imaju nacionalnu pokrivenost i dopiru do oko 93% stanovnitva Crne Gore. Jedan program (kombinacija Prvog i Drugog programa, kao i specijalnih emisija) emituje se preko satelita Hot bird 13 E, za evropsku regiju. Osim toga, dodijeljeno je 8 licenci za kablovsku televiziju.
Radio-difuzni centar posjeduje savremeni digitalni sistem prenosa zasnovan na SDH i PDH mikrotalasnim radio - relejnim vezama , koji je u funkciji od sredine 2008. godine. Kapacitet SDH linkova je minimum 1x STM-1, dok je pristupni interface Gigabit ethernet, tako da pomenuti sistem prenosa u sutini predstavlja jednu IP mreu, dok su routing i switching realizovani pomou CISCO 3560 Layer 3 Switch-eva. Ovaj sistem je realizovan tako da omuguava: - povezivanje velikog broja emisionih lokacija po itavoj Crnoj Gori; - prenos digitalizovanog signala radio i TV programa, buduih digitalnih servisa(DVB-T i DAB), internet servisa kao i prenosa drugih tipova podataka;
45
Za Mtel broj prikljuaka nije odvojeno ko koristi internet, a ko fiksnu telefoniju ili oboje. Dati su sumarno kao i korisnici Cablinga (operatora kablovske televizije iju mreu koristi za pruanje usluga fiksne telefonije i Interneta). 58
realizaciju centralizovanog sistema za nadzor i daljinsko upravljanje elementima mree; obezbeivanje neophodnog kapaciteta mree za trenutne i budue potrebe RDC-a, kao i za ustupanje dijela kapaciteta sistema prenosa drugim korisnicima po komercijalnim uslovima; mogunost jednostavog proirenja, poveanja kapaciteta.
Internet Svi operatori fiksne i mobilne telefonije koji posjeduju licence su potencijalni davaoci Internet servisa i servisa prenosa govora preko Interneta). Za sada je izdato 13 licenci sa ovlaenjem za pruanje Internet servisa. Broj korisnika Internet servisa u 2010. godini je iznosio 175.399. Za pruanje javnog servisa prenosa govora preko mrea baziranih na Internet protokolu (VOIP) dodijeljeno je 5 licenci. Za distribuciju radio i TV programa preko novih tehnolokih platformi IP TV (Internet Protocol Television) i DTH (Direct to Home) dodijeljene su dvije licence.
Tabela 19: Internet korisnici po optinama
ADSL korisnici T-com 2008
Primorski region Sredinji region Sjeverni region 46.8% 41.3% 11.9%
WiMAX korisnici M:Tel 2010 2008

7.6% 83.7% 8.6%
2009
41.0% 46.4% 12.6%
2009
5.8% 82.0% 12.2%
2010
18.1% 72.7% 9.1%
39.5% 46.6% 13.9%
2.4. Preduzetnika infrastruktura

2.4.1. Privatni sektor Prema podacima Monstat-a ukupan broj aktivnih preduzea krajem 2010. godine je iznosio 19.410. U strukturi preduzea najvei udio imaju mikro i mala preduzea koja ine 98,5%, od ukupnog broja registrovanih preduzea na teritoriji Crne Gore, dok ukupan broj velikih preduzea iznosi 42 (0,2%). Od ukupnog broja velikih preduzea, najvie preduzea 29 (69,0%) je u sredinjem regionu od ega 24 u Podgorici i 5 u Nikiu, 12 u promorskom regionu i to: Herceg Novom i Budvi po 4, Baru 3 i jednom u Kotoru, dok se u sjevernom regiona nalzi svega jedno veliko preduzee i to u Pljevljima. Posmatrajuu prostorni raspored preduzea najvei broj preduzea se nalazi u sredinjem regionu 8.557, zatim primorskom 7.891, dok je najmani broj preduzea u sjevernom regionu svega 2.962. Grafik 5: Struktura preduzea po veliini Grafik 6: Raspored preduzea po regionima
15,3% 91,4% 40,7% mikro Primorski mala Sredinji srednja Sjeverni velika 7,1% 1,2% 0,2% 44,1%
Izvor: MONSTAT 2010
59
Tabela 20: Struktura preduzea po veliini pregled po regionima46

mikro Broj pred. % 93,0 90,1 91,1 91,4 mala Broj pred. 479 677 230 1.386 % 6,1 7,9 7,8 7,1 srednja Broj pred. 64 142 32 238 % 0,8 1,7 1,1 1,2 velika Broj pred. 12 29 1 42 % 0,2 0,3 0,0 0,2 ukupno Broj pred. 7.891 8.557 2.962 1.9410
7.336 7.709 2.699 17.744
Izvor: MONSTAT 2010
Posmatrano po strukturi djelatnosti, najvei broj preduzea je iz oblasti usluga i to: trgovine na veliko i malo i opravke (40%), aktivnosti u vezi sa nekretninama (13,4%), hoteli i restorani (9,2%) i dr, dok ukupan broj preduzea iz oblasti preraivake industrije iznosi 8,3%. Posmatrano po regionima struktura preduzea po djelatnostima se znaajno razlikuje i uslovljena je prirodnim i drugim karakteristikama podruja. Pored trgovine na veliko i malo koja predstavlja najzastupljeniju djelatnost preduzea u sva tri regiona, regione karakteriu sljedee djelatnosti: - Primorski region aktivnosti u vezi sa nekretninama (16,8%), hoteli i restorani (14,2%), saobraaj, skladitenje i veze (10,2%) i graevinarstvo (9,3%). - Sredinji region - aktivnosti u vezi sa nekretninama (13,5%), preraivaka industrija (8,5%) i graevinarstvo (7,1%) - Sjeverni region preraivaka industrija (14,8%), saobraaj, skladitenje i veze (11,2%) i hoteli i restorani (7,5%) Tabela 21: Struktura preduzea po djelatnosti koju obavljaju
Primorski Broj pred. Dravna uprava i obav.socijalno osiguranje Finansijsko posredovanje Graevinarstvo Hoteli i restorani Obrazovanje Ostale kom,dru i line usluge Poljoprivreda,umarstvo i vodoprivreda Aktivnosti u vezi sa nekretninama Preraivaka industrija Saobraaj, skladitenje i veze Trgovina na veliko i malo, opravke Vaenje ruda Zdravstveno i socijalno osiguranje Ribarstvo Proizvodnja el.energije Ukupno 29 21 771 1.180 84 381 24 1.397 469 846 2.886 11 174 24 10 8.307 % 0,3 0,3 9,3 14,2 1,0 4,6 0,3 16,8 5,6 10,2 34,7 0,1 2,1 0,3 0,1 100,0 Sredinji Broj pred. 107 107 639 481 153 611 71 1.219 770 494 4.142 30 182 8 22 9.036 % 1,2 1,2 7,1 5,3 1,7 6,8 0,8 13,5 8,5 5,5 45,8 0,3 2,0 0,1 0,2 100,0 Sjeverni Broj pred. 44 5 149 243 122 153 92 145 480 364 1.326 31 85 2 12 3.253 % 1,4 0,2 4,6 7,5 3,8 4,7 2,8 4,5 14,8 11,2 40,8 1,0 2,6 0,1 0,4 100,0 Crna Gora Broj pred. 180 133 1.559 1.904 359 1.145 187 2.761 1.719 1.704 8.354 72 441 34 44 20.596 % 0,9 0,6 7,6 9,2 1,7 5,6 0,9 13,4 8,3 8,3 40,6 0,3 2,1 0,2 0,2 100,0
Izvor: MONSTAT, septembar 2010
46
Monstat, 31.dec.2010 60
2.4.1.1. Trite rada zaposlenosti i nezaposlenost

Nakon decenijskog rasta, u 2010. godini pod uticajem ekonomske krize i pada privredne aktivnosti dolo je do pada zaposlenosti. Ukupan broj zaposlenih, prema administrativnvnim podacima Monstat-a iznosio je 161.142 to predstavlja pad od 7,1% u odnosu na 2009. godinu. Uporedo sa rastom broja preduzea i razvojem uslunog sektora, rastao je broj zaposlenih u ovom sektoru, prije svega u oblasti trgovine, dok je znaajan pad zaposlenih zabiljeen u oblasti preraivake industrije. Grafik 7: Kretanje ukupnog broja zaposlenih po sektorima
40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Poljoprivreda,umarstvo i vodoprivreda Ribarstvo Va enje ruda Prera ivacka industrija Proizvodnja el.energije Gra evinarstvo Trgovina na veliko i malo,opravka Hoteli i restorani Saobraaj,skladitenje i veze Finansijsko posredovanje Aktivnosti u vezi sa nekretninama Dravna uprava i obav.socijalno osiguranje Obrazovanje Zdravstveno i socijalno osiguranje Ostale komunalne,drut i line usluge
Izvor: MONSTAT, www.monstat.org
Tranzicioni proces i neuspjeno restruktruriranje veih proizvodnih sistema, uslovilo je zatvaranje brojnih preraivakih preduzea koja su bila glavna okosnica privrede, posebno u sjevernom regionu. Uporedo sa zatvaranjem preduzea rastao je i broj nezaposlenih, stvarajui vikove koje sektor usluga nije u potpunosti uspio da amortizuje. Ovi procesi su bili naglaeniji u nerazvijenim dijelu Crne Gore, posebno sjevernom gdje su bile locirane radno-intenzivne privredne djelatnosti, u kojima je dolo do gubitka radnih mjesta, to je izazvalo regionalne razlike u nivoima zaposlenosti i nezaposlenosti i dugo vremena prisutna migraciona kretanja iz nerazvijenih ka razvijenim podrujima. Poslije pada stope nezaposlenosti u periodu 2003-2008. godine sa 26,7% na 10,9% koliko je iznosila u 2008, trite rada biljei negativna kretanja od sredine 2008. godine. Poseban problem predstavlja poveanje dugorone nezaposenosti. Grafik 8: Kretanje stope nezaposlenosti u periodu 2003-2010 (%)
30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 26,7 22,5 18,7 14,9 12,2 10,9 11,5 12,1
Grafik 9: Kretanje broja dugorono i kratkorono nezaposlenih lica u periodu 2003-2010

50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Kratkorona
Dugorona
Izvor: Zavod za zapoljavanje Crne Gore 61
Prema podacima Zavoda za zapoljavanje ukupan broj nezaposlenih na kraju 2010. godineje iznosio 30.022, od ega 32% nezaposlenih je na Zavodu due od jedne godine. Posljedica dugorone nezaposlenosti javlja je usljed neskalda izmeu podnude i tranje za odreenim profilima. Grafik 10: Struktura broja nezaposlenih po regionima u ukupnom broju nezaposlenih Grafik 11: Uee kratkorone i drugorone nezaposlenosti
18,1% 36,9% Primorski Kratkorona Sredinji Dugorona Sjeverni 67,1% 45,1% 32,9%
Izvor: Zavod za zapoljavanje Crne Gore, septembar 2010
U kvalifikacionoj strukturi nezaposlenih dominantno mjesto (19.173 ili 59,87%) pripada nezaposlenim sa III, IV i V stepenom obrazovanja (31.12.2009. godine 18.016 ili 59,72%), potom nezaposleni sa I i II stepenom 7.647 ili 23,87%, (31.12.2009. godine 7.573 ili 25,1%) i nezaposleni sa VI, VII i VIII stepenom 5.206 ili 16,26% (31.12.2009. godine 4.580 ili 15,18%). U odnosu na prolu godinu evidentirano je smanjenje uceca nezaposlenih sa niim i srednjim stepenom obrazovanja, a poveanje uceca nezaposlenih sa viim i visokim obrazovanjem u ukupnom broju nezaposlenih, posebno maldih. Tabela 22: Struktura nezaposlenih prema kvalifikacionoj strukturi po regionima
I II 826 2.559 2.758 6.143 429 601 474 1.504 III 1.665 3.519 3.521 8.705 IV 1.498 4.714 3.743 9.955 V 183 249 81 513 VI 357 425 377 1.159 VII 824 2.364 859 4.047 Ukupno 5.782 14.431 11.813 32.026
Izvor: Zavod za zapoljavanje Crne Gore, septembar 2010
U okviru nezaposlenih, dodatno se primjeuje nepovoljna starosna struktura i broj tee zapoljivih lica tj. lica preko 50 godina starosti koja je najizraenija u primorskom regionu. Posebno zabrinjavajue stanje predstavlja visoko uee mladih u sjevernom regionu i male mogunosti zapoljavanja, to u krajnjem moe dovesti do daljeg raseljavanja stanovnitva u potrazi za poslom, to u krajnjem moe uticati na nepovoljnu starosnu strukturu i dalje pogoranje ponude radne snage u ovom regionu. Tabela 23: Nezaposleni prema starosnoj strukturi po regionima
Primorski Br. nezap. % 1,2 13,6 8,6 11,9 22,2 42,5 Sredinji Br. nezap. 151 2.474 1.699 2.274 3.211 4.578 % 1,0 17,2 11,8 15,8 22,3 31,8 Sjeverni Br. nezap. 238 2.179 1.205 1.876 2.774 2.309 % 2,2 20,6 11,4 17,7 26,2 21,8
Do 18 godina Preko 18 do 25 godina Preko 25 do 30 godina Preko 30 do 40 godina Preko 40 do 50 godina Preko 50 godina
74 827 526 724 1.355 2.592
Izvor: Zavod za zapoljavanje Crne Gore, septembar 2010 62
Meu najvanije probleme koje, uprkos znaajnim poboljanjima ostvarenim u proteklom periodu, koje treba prevazilaziti spada strukturna neusklaenost ponude i tranje radne snage. Strukturna neusklaenost ponude i tranje ispoljava se u tri oblika: - na tritu postoji tranja za radnom snagom odreenog profila, ali obrazovni sistem ne produkuje dovoljan broj takvih profila, prvenstveno zbog nezainteresovanosti uenika da se obrazuju po ovim profilima; - na tritu postoji tranja za radnom snagom odreenih profila kao i dovoljna ponuda tih profila, ali se slobodna radna mjesta ne popunjavaju usljed neusklaenosti kvaliteta podnuene i traene radne snage; - na tritu rada postoji ponuda odreenih profila, ali ne postoji dovoljna tranja za radnom snagom tih profila.
Rezime
Poslije niza godina u kojim je crnogorska ekonomija biljeila pozitivne stope rasta, u 2009. godini pod uticajem globane ekonomske krize biljei pad od 5,7%, da bi prema procjenama Ministarstva finansija i Centralne banke Crne Gore u 2010. godini zabiljeila rast izmeu 1 i 2 procenta, koji se jo uvijek nije osjetio na tritu radne snage. Razvoj crnogorske privrede se u najveoj mjeri zasniva na sektoru usluga ije uee u bruto dodajnoj vrijednosti iznosi 59,1%. U strukturi usluga najvee uee imaju trgovina na veliko i malo, saobraaj skladitenje i veze, aktivnosti u vezi sa nekretninama i hoteli i restorani. Glavni pokreta crnogorske ekonomije je sektor malog i srednjeg biznisa. U okviru kojeg najzastupljeniji sektor usluga (trgovina na veliko i malo, saobraaj skladitenje i veze, aktivnosti u vezi sa nekretninama i hoteli i restorani) i mali procenat iz sektora industrijske prozvodnje Pod uticajem tranzicijskih procesa, u naim uslovima pogoravana sankcijama i ratom u okruenju, uslovljavala je gubitak trita, zaostajanje u tehniko-tehnolokom razvoju, finansijsku iscrpljenost preduzea, a kao posljedicu imala je prestanak ili potekoe rada velikih proizvodnih preduzea, pogotovo u sjevernom regionu. Postoji znaajna razlika izmeu broja registrovanih i broja aktivnih MSP i neadekvatno uee MSP sektora u izvozu. Takoe, karakteristine su regionalne disproporcije aktivnih MSP. Uporedo sa zatvaranjem preduzea rastao je i broj nezaposlenih, stvarajui vikove koje sektor usluga nije u potpunosti uspio da amortizuje. Ovi procesi su bili naglaeniji u nerazvijenim dijelu Crne Gore, posebno sjevernom gdje su bile locirane radno-intenzivne privredne djelatnosti, u kojima je dolo do gubitka radnih mjesta Pod uticajem globalne krize 2008. godine dolazi do problema u poslovanju jednog broja preduzea od kojih jedan dio prestaje sa radom, usljed ega se javlja pad broja zaposlenih i rast nezaposlenosti Na tritu rada prisutanje rast broja dugorono nezaposlenih lica i struktruralna nezaposlenost koja se javlja usljed nedostatka adekvatne radne snage ili obuenosti postojee
Ogranienja Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom, Finansijska iscrpljenost preduzea, Visok kreditni rizik, Limitirane mogunosti zajmodavca, Neefikasan sudski sistem u rjeavanju privrednih sporova, Neravnomjerna regionalna razvijenost, Nediverzifikovanost izvoza, Nizak stepen industrijske proizvodnje, Slaba konkurentnost domaih preduzea, Uee prihoda od turizma u ukupnom prilivu sredstava iz inostranstva, Depopulacija ruralnih podruja, Rast nezaposlenosti, Rigidnost trita rada, Nepovoljna struktura nezaposlenih u pogledu starosti i obrazovnih profila, Slabe mogunosti zapoljavanja
63
2.4.2. Podrka razvoju preduzetnitva
Pravni okvir i reforme Zahvaljujui usvajanju novih zakona usklaenih sa EU regulativom, te sprovoenju institucionalne reforme u fiskalnom i finansijskom sistemu, poslovni ambijent u Crnoj Gori je znaajno poboljan. Ipak, preduzetnici se i dalje suoavaju sa potekoama koje izaziva jo uvijek komplikovan regulatorni okvir, dugotrajne i skupe procedure, i posebno nepoznanice na nivou lokalnih samouprava. Izraavajui svoju podrku politikama podrke razvoju preduzetnitva, Vlada CG je usvojila Program eliminisanja barijera za razvoj preduzetnitva, za ije je sprovoenje zaduen Savjet za regulatornu reformu i unapreenje poslovnog ambijenta.
Set poreskih zakona ini da je Crna Gora jedna od najkonkurentnijih destinacija za investicije, sa najniom stopom poreza na dobit kompanija, i relativno niskim porezom na dodatu vrijednost. Bez obzira na krizu, poreske stope nisu mijenjane. Kao rezultat sprovedenih reformi, Crna Gora je poboljala rejting u brojnim meunarodnim izvjetajima. Prema izvjetaju Svjetske banke iz jula 2010. Prekogranino investiranje Crna Gora je jedna od najotvorenijih zemalja u svijetu za strane investicije. Prema Indeksu globalne konkurentnosti iz septembra 2010, Crna Gora zauzima 49. mjesto i napredovala je za trinaest pozicija u odnosu na prethodni izvjetaj, to je najvei napredak meu zemljama regiona. Kanadski Frejzer institut rangirao je Crnu Goru na 66. mjesto po stepenu ekonomskih sloboda, to je 15 mjesta bolje u odnosu na prolu godinu. Po lakoi obavljanja biznisa Crna Gora je zauzela 66. mjesto na listi od 183 zemlje i ostvarila napredak od pet mjesta u odnosu na prethodnu godinu. Crna Gora je od 11 istono-evropskih zemalja koje nisu lanice EU, sa ocjenom 4,19 najblia ispunjenju ciljeva Lisabonske strategije ekonomskih i strukturnih reformi, pokazuje izvjetaj Svjetskog ekonomskog foruma (WEF). Takoe, u ovom izvjetaju Crna Gora je nadmaila i pet najnie rangiranih zemalja lanica EU - Grku, Poljsku, Italiju, Rumuniju i Bugarsku. Ove aktivnosti utiu na graane indirektno kroz vee mogunosti za zapoljavanje i poboljanje ivotnog standarda, dok su efekti na privredu viestruki, prije svega kroz bolju promociju Crne Gore, vee mogunosti priliva novih investicija, a sa njima i novih tehnologija.
Institucionalna podrka Kreiranjem politike za razvoj preduzetnitva i MSP, u Vladi CG, bavi se Ministarstvo ekonomije, Sektor za razvoj industrije i preduzetnitva. Zajedno sa nadlenim ministarstvm, za sprovoenje politika zaduena je Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea. U cilju podrke, Direkcija je oformila mreu od 11 regionalnih/lokalnih biznis centara koje preduzetnicima u biznisu i onima koji razmiljaju da se upuste u preduzetnike vode, pruaju razliite vrste informacija, savjetodavnih i poslovnih usluga, kao i obuka prilagoenih potrebama MSP. Ovi centri su prevashodno locirani na sjeveru Crne Gore.
Aktivnostima Evropskog centra za informacije i inovacije (EIIC), kao dijela Evropske preduzetnike mree (Enterprise Europe Network-EEN), iji koordinator je Direkcija za razvoj MSP, obezbijeeni su uslovi za olakavanje internacionalizacije MSP. Istovremeno, uz direktnu podrku Direkcije za razvoj MSP, otvorena 47 su dva inkubator centra , ime je uspostavljen znaajan segment institucionalne podrke poetnicima u 48 biznisu . Podrku razvoju preduzetnitva posebno prua Investiciono-razvojni fond (IRF) kroz kreditno-garantnu aktivnost, pod uslovima povoljnijim od trinih, a od nedavno i kroz usluge faktoringa. Prednost imaju preduzetniki poduhvati u nerazvijenim podrujima. Zavod za zapoljavanje Crne Gore takoe je aktivan u pruanju podrke razvoju preduzetnitva i to: kroz direktno finansiranje preduzetnikih poduhvata, obukama za poznatog poslodavca, kao i drugim mjerama aktivne politike zapoljavanja. Promociji razvoja i zastupanju interesa MSP u velikoj mjeri doprinose i aktivnosti poslovnih udruenja: PKCG, UPCG, MBA i veliki broj drugih udruenja, odbora, itd. Sektor MSP je podran i od strane
47 48
U Baru, opteg karaktera, i u Podgorici, sa akcentom na informacione tehnologije. Izvor: Strategija za razvoj MSP 2011-2015, www.nasme.me 64
meunarodnih organizacija i kancelarija u Crnoj Gori kroz partnerstva i saradnju na razliitim programima i projektima. Najvaniji partneri su: GIZ, EK, EBRD, USAID, JICA, UNDP, WB, OECD, HELP, SPARK, CHF, ADA i dr. Moemo zakljuiti da institucije javnog, privatnog sektora, kao i meunarodne organizacije u Crnoj Gori, uestvuju u razliitim segmentima i fazama kreiranja i sprovoenja politike MSP. Meutim, taj proces je esto krkterisan nedovoljnom koordincijom resorno odgovornih institucij, s obzirom na nedostatak odgovarajuih instrumenata kojim bi se uticalo na efikasnije i efektivnije sprovoenje politike MSP u svim svojim segmentima.
Olakice na dravnom i lokalnom nivou Na dravnom nivou, raspoloive su sljedee olakice:

a) osloboenje od plaanja poreza na dobit - novoosnovano pravno lice u privredno nedovoljno razvijenim optinama, koje obavlja proizvodnu djelatnost, oslobaa se plaanja poreza na dobit za prve tri godine od poetka obavljanja djelatnosti, na dobit ostvarenu obavljanjem djelatnosti u nedovoljno razvijenoj optini. - poreskom obvezniku koji ostvari dobit u novoosnovanoj poslovnoj jedinici, koja obavlja proizvodnu djelatnost u nedovoljno razvijenim optinama, umanjuje se porez na dobit u trajanju od tri godine srazmjerno ueu tako ostvarene dobiti u ukupnoj dobiti poreskog obveznika. b) poreske olakice za zapoljavanje sljedeih kategorija lica: - lica sa invaliditetom (invalidi rada, kategorisana omladina i drugi invalidi); - lica sa najmanje 50 godina starosti; - lica koje se nalaze na evidenciji Zavoda za zapoljavanje Crne Gore due od pet godina; - lica za ijim je radom prestala potreba - tehno-ekonomski vikovi kod privrednih drutava koja se privatizuju u skladu sa Programom Vlade Crne Gore, a koje sporazumom o preuzimanju prelaza na rad kod drugog poslodavca, odnosno koja se nalaze na evidenciji Zavoda; - nezaposlena lica sa preko 25 godina staa osiguranja, koja su korisnici novane naknade. U ovom sluaju poslodavac ne plaa: - doprinose za obavezno socijalno osiguranje (doprinos za penzijsko invalidsko osiguranje 5,5%, doprinos za zdravstveno osiguranje 3,8%, doprinos za osiguranje od nezaposlenosti 0,5%, doprinos za Fond rada 0,2%) koje preuzima Vlada Crne Gore; - prirez na porez 15,0% (za podruje optina Cetinje i Podgorica) i 13,0% za ostale optine. Iz zarade zaposlenog plaa se: - porez 9,0% - doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje po stopi od 15,0%; - doprinos za zdravstveno osiguranje po stopi od 8,5%; - doprinos za osiguranje od nezaposlenosti po stopi od 0,5%. - ukupni doprinosi 24,0%49. Na lokalnom nivou, korisnicima zona sljeduju: - olakice u dijelu plaanja komunalnih ili drugih nadoknada, - povoljna cijena zakupa/kupovine prosotra za biznis zone, - mogunost definisanja povoljnog modela privatno-javnog partnerstva, - infrastrukturno opremanje na podrujima gdje ne postoji.
Osnovicu za obraunavanje doprinosa ini obraunska bruto zarada zaposlenog. Obraunsku bruto zaradu ini neto zarada zaposlenog uveana za doprinose za obavezno socijalno osiguranje i pripadajui porez iz zarade zaposlenog utvren prema Zakonu o porezu na dohodak fizikih lica ("Slubeni list RCG", br. 65/01, 37/04 i 78/06). Poslodavac uplauje poreze i doprinose prilikom isplate neto zarade zaposlenom. Izvor: Plan razvoja biznis zona u Crnoj Gori. 65
49
Za razliku od olakica na dravnom nivou koje su ve inkorporirane u relevantnu regulativu, o predvienim olakicama na lokalnom nivou jedinice lokalne samouprave pregovaraju sa investitorima.
2.4.3. Biznis zone Pod irim pojmom biznis zona podrazumijeva se dio prostora definisanog za odreene namjene, odnosno za obavljanje odreene privredne djelatnosti. U ovom sluaju, zonom se smatra infrastrukturno ureen prostor za privredne i preduzetnike aktivnosti. Zone se prvenstveno smatraju infrastrukturnim projektom, ali ih sve vie treba posmatrati kao razvojni projekt kroz aspekt zadovoljavanja potreba svih interesnih grupa lokalne zajednice. Postojanje privrednih zona ima viestruke efekte na regionalni razvoj. Praksa pokazuje da preduzetnike zone doprinose: rastu zaposlenosti, rastu broja preduzetnika, podstiu strane direktne investicije, pomau ravnomjeran razvoj lokalnog i regionalnog podruja; pojednostavljuju regulativu i legalnost graenja,` omoguavaju umreavanje privrede, podstiu razvoj novih znanja, podstiu transfere tehnologija, utiu na oblikovanje kadrovske strukture koja razvija kolstvo, daju vrlo mjerljive fiskalne efekte, utiu na optimizaciju i strukturisanje saobraaja, utiu na optimalni raspored energetskih kapaciteta i na taj nain na smanjivanje gubitaka u prenosu energije. Postojee biznis zone u Crnoj Gori nisu u potpunosti funkcionalne. Pored pojedinih koje su popunjene i dobro funkcioniu (najee locirane u primorskom regionu i na teritoriji danilovgradske optine), u veini sluajeva u pitanju je zamisao jedinica lokalne samouprave koja u praksi nije zaivljela. U Crnoj Gori postoji i jedna slobodna zona, odnosno jedan organizacioni dio u Luci Bar koji posluje po reimu slobodne zone, od aprila 2005. godine50. Vlada Crne Gore usvojila je materijal Plan razvoja biznis zona u Crnoj Gori kojim daje podrku jedinicama lokalne samouprave koje se odlue za pokretanje biznis zona na svojoj teritoriji. Ovaj materijal sadri pregled sadanjih i planiranih binis zona, a na slici 4 dat je prikaz njihovog prostornog rasporeda52.Plan razvoja biznis zona posebno je usmjeren na jaanje privrednog razvoja sjevernog, manje razvijenog regiona. Aktuelno stanje govori da je koncentracija biznis zona vea u primorskom regionu, kao i da su u funkciji prije biznis zone na primorju nego na sjeveru drave.
51
50
U dosadanjem period, u Slobodnoj zoni Luka bar zakljueno je 28 ugovora o obavljanju djelatnosti, od ega 8 ugovora podrazumijeva zakup zemljita ili objekata u Luci. Najea djelatnost korisnika usluga Slobodne zone je skladitenje, al ii proizvodnja betona i betonskih elemenata, i proizvodnja laminirane grae. 51 Izvor: Ministarstvo ekonomije, www.mek.gov.me 52 U prilogu 12 dato je vie detalja o namjeni pojedinanih biznis zona, na osnovu informacija iz Plana razvoja biznis zona u Crnoj Gori i direktnog kontakta sa jedinicama lokalne samouprave. 66
Slika 4: Prostorni raspored postojeih i planiranih biznis zona u Crnoj Gori
Izvor: Mapa resursa, elektronski zapis
Korisnici zone mogu ostvariti olakice na dravnom i lokalnom nivou. Da bi se osnovala biznis zona, lokalna samouprava, odnosno vlasnik prostora koji je obuhvaen zonom treba da: - usvoji Pravilnik o utvrivanju kriterijuma i postupaka za dodjelu u zakup prostora zone, - usvoji Pravilnik o nainu korienja prostora zone, - izradi tipski ugovor o odnosima operatora i korisnika zone. Ministarstvo ekonomije u saradnji sa optinama u Crnoj Gori analizira pojedina podruja. Predvieno je da se radi cjelokupna analiza biznis zona, to ukljuuje prikupljanje fotografija zona, nacrta, orto-foto snimaka i slino. Iskustva zemalja u regionu ukazuju na jasan proces izgradnje biznis zone koji podrazumijeva sljedee korake: - izrada potrebne dokumentacije za osnivanje zone, - procjena trenutnog stanja zone SWOT analiza, - procjena vrijednosti zemljita u zoni, - izrada infrastrukture u zoni, - izrada studije izvodljivosti osnivanja i izgradnje zone, - izrada marketing plana, - prodaja/zakup parcela preduzetnicima i investitorima u zoni, - izbor modela za upravljanje zonom, - izgradnja objekata u zoni, - osnivanje i izgradnja prateih sadraja u zoni53.
53
Izvor: Preduzetnike zone u Hrvatskoj, Mladen imunac, MICROgrupa Split. 67
Od posebnog znaaja je promovisanje biznis zona, na nain da se investitori usmjeravaju shodno raspoloivim resursima i specijalizaciji regiona, a ne da se iskljuivo niom cijenom kvadratnog metra, optine utrkuju da privuku investitore.
Rezime i ogranienja Koncept razvoja biznis zona moe biti u snanoj funkciji lokalnog i regionalnog razvoja. U Crnoj Gori je prepoznata vanost biznis zona i efekti njihovog funkcionisanja na lokalni i regionalni razvoj, to potvruje Plan razvoja biznis zona koji je usvojila Vlada Crne Gore, meutim, i ovim Planom potvrena je vanost inicijative lokalne samouprave u formiranju, promovisanju i razvoju biznis zona. Bez obzira na ambiciozne planove, injenica je da postojee biznis zone u Crnoj Gori nisu dovoljno razvijene. Iako su definisane na papiru, u veini sluajeva u njima se ne odvija privredna aktivnost. Najee je razlog neizainteresovanost investitora, nedostatak potrebne infrastrukture ili pak nejasna procedura. Takoe, jedan broj zona nema detaljni urbanistiki plan, to je neophodan element za formiranje zone. ak ni Slobodna zona u Baru ne radi punim kapacitetom. Pored slabe promocije, u jednom periodu je procedura za poetak djelatnosti u zoni bila odbijajui faktor za investitore. Pojedine zone su relativno male povrine to moe biti ogranienje jer su investitori uvijek zainteresovani za potencijal razvoja zone. Zone na sjeveru nerijetko imaju problem neadekvatne putne infrastrukture to takoe smanjuje atraktivnost lokacije i odbija investitore. U Crnoj Gori ne postoji jedinstvena strategija i fisibility studija na nivou drave o razvoju biznis zona, 54 ve je to preputeno jedinicama lokalne samouprave. Znaajno ogranienje za razvoj biznis zona u ovom trenutku moe biti nedostatak sredstava za opremanje predvienih prostora, kao i manje interesovanje investitora za pokretanje novih biznisa. U cilju to efikasnijeg i boljeg privlaenja stranih direktnih investicija, time i breg ekonomskog rasta, neophodno je imati bazu podataka potencijalnih lokacija, koje se mogu ponuditi potencijalnim investitorima.
54
Vlada je usvojila Plan razovja biznis zona u Crnoj Gori, meutim u okviru dokumenta nisu date specifine odrednice
68
razvoja biznis zona
2.5. Ljudski kapital

2.5.1. Stanovnitvo Poslednjih par decenija zabiljeena je promjena u veliini i strukturi stanovnitva. Ovakve promjene se obino povezuju sa ekonomskim i uopte druvenim razvitkom koji je doveo do razvoja privrede, porasta saobraaja, ureenja teritorija, urbanizacije, i sl. Imajui u vidu da su sve promjene djelo ljudskog faktora, demografska analiza predstavlja jedan od kljunih segmenata za sagledavanje bilo kojeg aspekta, posebno razvojnog. U 2011. godini MONSTAT je sproveo redovan Popos stanovnitva, domainstava i stanova. Prema prvim podacima, koji se objavljuju sa ciljem da zadovolje interesovanja korisnika do publikovanja konanih 55 rezultata popisa, u Crnoj Gori ima 625.266 stanovnika, 194.795 domainstava i 316.083 stanova . Bitna napomena je da se radi o rezultatima koji poslije izvrenih kontrola i definitivne obrade mogu pretrpjeti izvjesne korekcije. Krajem jula 2011. godine, od strane Zavoda za statistiku, izdato je Saoptenje - Stanovnitvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etnikoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po optinama u Crnoj Gori. Ovim saoptenjem Zavod za statistiku je zapoeo objavljivanje konanih rezultata Popisa stanovnitva, domainstava i stanova u 2011. godini. Ovi podaci pokazali su znaajna odstupanja od preliminarnih rezultata u broju stanovnika kako na teritoriji Crne Gore, tako i na nivou optina. Prema ovim rezultatima u Crnoj Gori ima 620.029 stanovnika, od ega 313.793 (50,61%) ini enska populacija, a 306.236 (49,39%) muka. Najvei broj stanovnika ima Podgorica i to 185.937, to predstavlja 30% stanovnitva Crne Gore, zatim slijede Niki i Bijelo Polje. U ove tri optine skoncentrisano je oko 50% ukupnog stanovnitva Crne Gore. Optine sa najmanjim brojem stanovnika su avnik 2.070, Pluine 3.246 i abljak 3.56956. Prema podacima sa poslednjeg popisa, gustina naseljenosti na nivou Crne Gore iznosi 44,9 st/km i kree se od 24,3 st/km u sjevernom regionu, 59 st/km u sredinjem do 93,5 st/km koliko iznosi u primorskom regionu. Ovako izraene razlike u gustini naseljenosti posljedica su procesa internih migracija, odnosno stalnog preseljavanja stanovnitva unutar Crne Gore, koji su u dobroj mjeri proistekli iz procesa urbanizacije i kretanja stanovnitva iz sjevernog prema sredinjem i primorskom regionu. Na osnovu istih podataka, veina stanovnitva Crne Gore ivi u urbanim sredinama, oko 63%, dok je ostatak nastanjen u ruralnim, seoskim krajevima. Osnovni pokazatelji kretanja i razvoja stanovnitva daju sliku usporenog rasta, koji je istovremeno praen ukupnim starenjem stanovnitva, u odnosu na prethodne decenije. Demografska kretanja Izmeu dva uzastopna popisa (2003-2011) zabiljeen je neznatan pad broja stanovnika na teritoriji Crne Gore od 116 stanovnika. Gledajui po regionima, rast broja stanovnika je zabiljeen u sredinjem (5%) i primorskom (1,9%) regionu, dok je znaajan pad od 8,7% zabiljeen u sjevernom regionu, to svakako moe predstavljati ogranienje buduem razvoju ovog regiona. Ovakvo kretanje se moe tumaiti kao posljedica ekonomskog razvoja optina sredinjeg regiona, prije svih Podgorice koja predstavlja administrativni, privredni, zdravstveni, kulturni i sportski centar Crne Gore.
55 56
Izvor: Prvi podaci - Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori, Zavod za statistiku Crne Gore Saoptenje - Stanovnitvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etnikoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po optinama u Crnoj Gori 69
Tabela 24: Osnovni pokazatelji kretanja stanovnitva po regionima57

Broj stanovnika
Ukupno 148.683 293.509 177.837 620.029 Urban 86.707 233.640 71.673 392.020 Rural 61.976 59.869 106.164 228.009
Promjena u broju stanovnika 2003/11

Apsol. 2.836 14.090 -17.042 -116 % 1,9 5,0 -8,7 -0,0
Gustina naseljenosti (st/km2)

93,5 59,7 24,3 44,9
Broj domainstava
50.649 90.273 53.273 194.195
Promjene u ukupnom broju stanovnika rezultat su prirodnih i mehanikih (migracionih) kretanja. U ranijim periodima porast stanovnitva uglavnom je zavisio od prirodnog prirataja. Poslednji meupopisni metod potvrdio je da migracioni saldo znaajno utie na ukupan porast stanovnitva. Iako je za itav period prirodni prirataj bio pozitivan, stagnacija u rastu stanovnitva je prouzrokovana negativnim migracionim saldom. Pozitivan prirodni prirataj, na nivou Crne Gore i regiona, govori u prilog pozitivnih demografskih pokazatelja, to pokazuju vrijednosti vitalnog indeksa. Grafik 12: Kretanje vitalnog indeksa (ivoroeni na 100 umrlih) u periodu 2005-2010. godine
180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 2005 2006 Crna Gora 2007 Primorski 2008 Sredinji Sjeverni 2009 2010 125,9 109,5 140,4 144,7 142,4 140,7 141,9 131,0 126,2 126,3 118,7 118,4 114,9 114,3 158,6 167,9 151,8 146,8 147,4 136,8 131,7 127,4 118,1 108,4
Na osnovu ovoga, moe se zakjuiti da je kretanje broja stanovnika na nivou Crne Gore pod snanim uticajem eksternih migracija, dok gledano unutar Crne Gore po regionima, prisutna je izraena komponenta unutranjih migracija iz sjevernog regiona ka sredinjem regionu. Stanje razvijenosti osnovnih demografskih struktura Stanje razvijenosti osnovih demografskih struktura prati se kroz tri tipa pokazatelja i to: starosnu strukturu stanovniva, ekonomsku stukturu stanovnitva i obrazovnu strukturu stanovnitva. Uzimajui u obzir da su odreeni podaci pojedinih demografskih kategorija dobijeni na poslednjem popisu 2011.godine i dalje u fazi
57
Izvor: Prvi podaci - Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori 2011, MONSTAT Saoptenje - Stanovnitvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etnikoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po optinama u Crnoj Gori 2011, MONSTAT 70
obrade, za potrebe analize korieni su zvanini podaci sa prethodnog popisa 2003.godine i Ankete o radnoj snazi (I kvartal 2011. godine). U poreenju sa popisom iz 1991. godine, starosna struktura stanovnitva je izmijenjena, i poraslo je uee stanovnitva starijeg od 60 godina u ukupnom stanovnitvu sa 13,3% (1991) na 16,8% u 2003. godini. Istovremeno, broj stanovnika u dobi od 0 do 19 godina je opao sa 33,9% na 28,8%, dok je procenat stanovnitva starosne dobi od 20 do 59 godina porastao za 1,6%, to ukazuje na starenje stanovnitva. Najbolji pokazatelj budueg kretanja stanovnitva predstavlja indeks starenja koji pokazuje odnos izmeu stare i mlade populacije, koji je najnii u sredinjem regionu (0,55), a najvii u primorskom (0,66). Meutim, usljed nastalih migracija u periodu izmeu 2003. i 2011. godine, za oekivati je da je se ovaj indeks znaajno 58 pogorao u sjevernom regionu koji je bio neto iznad prosjeka Crne Gore . Tabela 25: Starosna struktura stanovnitva
0-20
Ukupno % 28,5 26,7 28,6 29,8
20-60
Ukupno 334.362 79.952 153.852 100.558 % 53,9 54,8 55,1 51,6
60 i vise
Ukupno 103.393 25.693 43.639 34.061 % 16,7 17,6 15,6 17,5
nepoznato
Ukupno 5.542 1.224 2.037 2.281 % 0,9 0,8 0,7 1,2
Indeks starenja
59
Crna Gora Primorski Sredinji Sjeverni
176.848 38.978 79.891 57.979
0,58 0,66 0,55 0,59
Izvor: Popis stanovnitva 2003, MONSTAT
Aktivnost stanovnitva predstavlja pokazatelj raspoloivog radnog kontigenta stanovnitva. Prema podacima Ankete o radnoj snazi za prvi kvartal 2011. godine, ukupni kontigent radno aktivnog stanovnitva je iznosio oko 236 hiljada, to ini stopu aktivnosti od 47,1%. Dodatno, moe se primijetiti polna neuravnoteenost aktivnosti stanovnitva u korist muke populacije, to je posebno izraeno u sjevernom regionu gdje je aktivnost ena svega 29,2%.
Tabela 26: Struktura stanovnitva po aktivnosti i polu
Crna Gora
Uk. Aktivno stanovnitvo (1000) Stanov. staro 15 i vie god. (1000) Lica mlaa od 15 godina (1000) Stopa aktivnosti (%) Uee mlaih od 15 godina u ukupnom stanovnitvu (%) 236,0 501,2 118,8 47,1 19,2 Mu. 133,6 244,4 61,8 54,7 20,2 ene 102,4 256,8 57 39,9 18,2 Uk. 54,3 122,3 26,4 44,4 17,8
Primorski
Mu. 29,9 58,7 13,8 50,9 19,0 ene 24,4 63,5 12,6 38,4 16,6 Uk. 127,5 236,5 56,9 53,9 19,4
Sredinji
Mu. 70,3 114,5 29,6 61,4 20,5 ene 57,2 122 27,3 46,9 18,3 Uk. 54,2 142,4 35,4 38,1 19,9
Sjeverni
Mu. 33,4 71,2 18,3 46,9 20,4 ene 20,8 71,2 17,1 29,2 19,4
Izvor: Anketa o radnoj snazi Prvi kvartal 2011, MONSTAT
Obrazovna struktura stanovnitva ima poseban znaaj u demografskim istraivanjima, s obzirom na uticaj koji ima na prirodno i migraciono kretanje stanovnitva. Struktura stanovnitva prema kolskoj spremi imala je najbru transformaciju u odnosu na transformaciju ostalih struktura, to se naroito odnosi na stanovnitvo sa viim stepenima obrazovanja (srednje, vie i visoko). Sa otvaranjem novih visokoobrazovnih institucija i fakultetskih jedinica irom Crne Gore, stanovnitvu je pruena vea pristupanost daljeg obrazovanja.
58 59
U prilogu 13 dati su osnovni demografski pokazatelji razvoja stanovnitva po optinama. Indeks starenja predstavlja odnos broja stanovnika od 60 i vie godina starosti prema broju ispod 20 godina. Ukoliko je indeks vei, stanovnitvo je starije. 71
Tabela 27: Obrazovna struktura stanovnitva

Crna Gora
bez kolske spreme 1-3 razreda osnovne kole 4-7 razreda osnovne kole osnovno obrazovanje srednje obrazovanje vie obrazovanje visoko obrazovanje uk. % uk. % uk. % uk. % uk. % uk. % uk. %
Primorski
Sredinji
1.350 6,93 611 3,14 3.139 16,12 5.386 27,67 7.498 38,52 660 3,39 823 4,23
Sjeverni
45.545 4,51 14.550 1,44 88.010 8,72 238.693 23,64 495.750 49,10 51.028 5,05 76.011 7,53
53.469 6.574 4,56 4,55 17.440 2.279 1,49 1,58 104.855 13.706 8,93 9,48 282.564 38.485 24,08 26,62 572.657 69.409 48,79 48,01 57.812 6.124 4,93 4,24 84.825 7.991 7,23 5,53 Izvor: Popis stanovnitva 2003, Monstat
Primorski region Popis iz 2011. godine pokazuje nastavak trenda porasta broja stanovnika primorskog regiona. Ukupan broj stanovnika iznosi 148.683, to predstavlja oko 24% ukupnog stanovnitva. Dvije optine ovog regiona se izdvajaju po broju stanovnika, to su Bar i Herceg Novi i one ine skoro 50% ukupnog stanovnitva regiona. U periodu izmeu dva popisa (2003-2011) rast broja stanovnika je zabiljeen u tri optine: Baru, Budvi i Tivtu. Procentualno najvei porast zabiljeila je optina Budva i to 20,8%, dok je najvei pad zabiljeen u Herceg Novom od 6,57%. Paralelno sa rastom stanovnika, izmeu dva popisa (2003-2011) porastao je broj domainstava za 7328. Posebno izraen porast broja domainstava zabiljeen je u optini Budva, za 6.207 domainstava. Broj stanovnika primorskog regiona koji su nastanjeni u urbanom dijelu optina iznosi oko 65%. Izuzetak je optina Bar, gdje 58% stanovnitva ivi u ruralnim podrujima, dok je ekstreman primjer optina Budva gdje ak 83,2% stanovnika ivi u gradu. Gustina naseljenosti u optinama primorskog regiona je relativno visoka. Prema podacima iz 2011.godine, na nivou regiona ona iznosi oko 93,5 st/km. Struktura stanovnitva po polu u primorskom regionu se ne razlikuje mnogo o odnosu na ostale regione u zemlji. Prema podacima popisa iz 2011.godine, broj osoba enskog pola je iznosio 76.121, to ini 51,2% od ukupnog broja stanovnika ovog regiona. Podaci o starosnim grupama su dostupni samo iz 2003. godine. Indeksi starenja stanovnitva primorskog regiona biljee male vrijednosti to ukazuje na povoljnu starosnu strukturu. Najmanji je u optini Budva (0,56) i po tome je ona na etvrtom mjestu u zemlji, a uslovno reeno najstarija optina primorskog regiona je Herceg Novi (0,8). U obrazovnoj strukturi stanovnitva starog 15 i vie godina na podruju primorskog regiona, zavrena srednja kola je najei vid obrazovanja i kree se oko 50%, sa izuzetkom optine Ulcinj gdje iznosi 35%. Prema rezultatima Popisa iz 2003.godine, najvei broj neobrazovanog stanovnitva (bez kolske spreme) zabiljeen je u optini Ulcinj (8,2%), dok na drugoj strani, prema istim podacima, u optinama Kotor (10,1%) i Herceg Novi (9%) je zabiljeen najvei broj graana sa fakutetom.
72
Sredinji region Prema podacima sa popisa iz 2011. godine, ukupan broj stanovnika sredinjeg regiona iznosi 293.509, odnosno 47,3%. Od Drugog svjetskog rata na ovamo primijetan je trend rasta broja stanovnika u ovom regionu. Od popisa iz 1961.g. do poslednjeg iz 2011. godine taj broj se poveao sa neto vie od treine na skoro polovinu ukupnog stanovnitva zemlje. Ekspanzija privrede i povoljan geografski poloaj znaajno su doprinijeli demografskom rastu. Broj stanovnika Glavnog grada Podgorice ini oko 63,3% stanovnitva Sredinjeg regiona, dok na Niki otpada oko 24,7%. Stanovnitvo u Podgorici ini oko 30% od ukupnog broja stanovnika Crne Gore. Priblini odnosi su i kada je broj domainstava u pitanju. Od ukupnog broja domainstava sredinjeg regiona 63,5%, se nalazi u Podgorici, a 24% u Nikiu. Uporeujui podatke sa dva posljednja popisa (2003-2011) najvea promjena u broju stanovnika zabiljeena je u Podgorici, gdje je taj broj povean za 9,94%. Procentualno, najvei rast je zabiljeen u optini Danilovgrad 11,8%, dok je najvei pad stanovnitva zabiljeen u Prijestonici Cetinje. U sredinjem regionu prisutna je koncentracija stanovnitva u gradskim naseljima, ak 80% stanovnitva ivi u urbanim naseljima. Ovaj vid koncentracije je posebno izraen na nivou Podgorice gdje 83,8% stanovnitva ivi na urbanom podruju. Gustina naseljenosti u sredinjem regionu iznosi 59,7 st/km. U Podgorici je ona najvea i iznosi oko 129 st/km. Polna struktura stanovnitva ovog regiona je prilino ujednaena uz neto vee uee enske populacije. Prema podacima sa Popisa iz 2003.godine, odnos izmeu mladog stanovitva (19 i manje godina) i starog stanovnitva (60 i vie godina) u sredinjem regionu iznosi 0,65. Ovakav odnos je posljedica pada nataliteta, a moe se oekivati nastavak starenja stanovnitva, odnosno porast uea starijeg stanovnitva. Najmanji indeks starenja je zabiljeen u Podgorici (0,53). Na podruju sredinjeg regiona, nepismenost je u stalnom smanjenju, a broj stanovnika sa diplomama viih i visokih kola je u porastu. Prema rezultatima Popisa iz 2003.godine, najvei broj stanovnika bez kolske spreme zabiljeen je u Danilovgradu (3,9%) i Podgorici (3,8%). U Glavnom gradu Podgorici zabiljeen je najvei broj graana sa diplomom fakuteta oko 11,3%, dok je najnii procenat takvih graana u optini Danilovgrad (4,3%). U obrazovnoj strukturi stanovnitva, zavrena srednja kola je najei vid obrazovanja i kree se oko 50%.
Sjeverni region Prema podacima sa popisa iz 2011. godine, u sjevernom regionu ivi 177.837 stanovnika, to predstavlja 28,7% ukupnog stanovnitva Crne Gore. Neravnomjeran ekonomski razvoj regiona, gdje sjeverni znaajno zaostaje, uslovio je trend konstantnog opadanja broja stanovnika. Nizak stepen razvoja doveo je do uestalih migracija u druga dva regiona i inostranstvo. U intervalu 2003-2011 godine, zabiljeen je pad stanovnitva sjevernog regiona od 8,74% ili u apslolutnom iznosu 17.042 stanovnika. Od optina u sjevernom regionu po broju stanovnika izdvaja se Bijelo Polje, koja ini neto vie od etvrtine, odnosno 25,9% stanovnitva sjevera. Optine sa najmanje stanovnika su avnik (1,1%), Pluine (1,8%), koje su ujedno i zabiljeile procentualno najvei pad u broju stanovnika izmeu dva posljednja popisa (avnik 29,76%, a Pluine 24,02%). Ipak, najvei pad u apsolutnom iznosu je zabiljeen u Pljevljima (5.020) i Bijelom Polju (4233). Jedina optina koja je zabiljeila poveanje broja stanovnika je Roaje (1,19%). Teritorijalni raspored stanovnitva u sjevernom regionu karakterie dominantno stanovnitvo na ruralnim podrujima. Najvei procenat stanovnitva na ruralnim podrujima je zabiljeen u optinama Andrijevica (79,3%) i avnik (77,2%). Pljevlja su jedina optina na sjeveru ije je stanovnitvo veinski nastanjeno u urbanoj zoni i ini oko 63,3% od ukupnog broja. Polna struktura stanovnitva u sjevernom regionu je prilino ujednaena. Gustina naseljenosti u ovom regionu je mala i iznosi svega 24,3 st/ km. U Pivskoj zoni, odnosno optinama avnik i Pluine, gustina naseljenosti je najmanja i iznosi ispod 4 stanovnika po km.
73
Najvea gustina naseljenosti je u optinama Roaje 53,2 st/km, Bijelo Polje 49,8 st/km i Berane 47,4 st/km. Podaci o indeksu starenja stanovnitva govore u prilog injenici o negativnom kretanju stanovnitva u sjevernom regionu. Odnos izmeu starog i mladog i stanovnitva je najmanji u optini Roaje (0,3) to ukazuje na vrlo mladu strukturu stanovnitva, dok je najvei indeks u optinama avnik (1,18) i Pluine (1,06) to se tumai kao izuzetno negativan pokazatelj i ukazuje na starenje stanovnitva. Prema rezultatima Popisa iz 2003.godine, najvei broj lica bez kolske spreme zabiljeen je u optinama Plav (8,3%) i Pljevlja (7,1%). Broj stanovnika sa osnovnim obrazovanjem, u tom periodu, u veini optina se kretao izmeu 25% i 30%. Najvei broj stanovnika sa osnovnim obrazovanjem zabiljeen je u Roajama (34,2%). Kada je u pitanju viskokolski kadar, Berane prednjai po pitanju broja stanovnika sa diplomom fakuteta u odnosu na ukupno stanovnitvo iznad 15 godina (5,5%). U prilogu 14 dato je vie detalja o osnovnim pokazateljima obrazovne strukture i aktivnosti stanovnitva po optinama.
Rezime
Prema podacima iz Popisa stanovnitva 2011. godine, izmeu dva uzastopna popisa (2003-2011), zabiljeen je neznatan pad broja stanovnika na teritoriji Crne Gore. Posmatrajui po regionima, rast stanovnitva je zabiljeen u sredinjem i primorskom regionu, dok je znaajan pad zabiljeen u sjevernom regionu (u gotovo svim optinama izuzimajui Roaje). Iako je za itav period prirodni prirataj bio pozitivan, stagnacija u rastu stanovnitva je prouzrokovana negativnim migracionim saldom. Kretanje broja stanovnika na nivou Crne Gore je pod snanim uticajem eksternih migracija, dok gledano unutar Crne Gore po regionima je izraena komponenta unutranjih migracija iz sjevernog regiona ka sredinjem regionu. Nastavljen je trend koncentracije stanovnitva u urbanim sredinama i naputanje ruralnih podruja Osnovni pokazatelji kretanja i razvoja stanovnitva daju sliku usporenog rasta, koji je istovremeno praen ukupnim starenjem stanovnitva i niskim stepenom aktivnosti enske populacije.
Ogranienja Depopulacija stanovnitva gotovo svih optina sjevernog regiona (osim Roaja), zatim sredinjeg regiona (Cetinje i Niki) i primorskog regiona (Herceg Novi, Ulcinj i Kotor). Pad prirodnog prirataja u sjevernom regionu usljed pada nataliteta i rasta mortaliteta. Negativan prirodni prirataj, koji je prisutan u svim manjim optinama sjevernog regiona i Pljevljima i to dui niz godina. Snaan uticaj eksternih migracija i raseljavanje stanovnitva van granica Crne Gore Uticaj unutranjih migracija tj. migracija stanovnitva sa sjevernog podruja u sredinji i primorski region, prije svega u Podgoricu. Depopulacija seoskih podruja i pritisak na urbana podruja. Nizak stepen aktivnosti enske populacije koji je izraen u svim regionima, a posebno u sjevernom regionu.
74
2.5.2. Obrazovanje i nauna djelatnost Predkolsko vaspitanje i obrazovanje U prethodnom, skoro desetogodinjem, periodu ostvaren je vei broj promjena nabolje, i to: Povean je ukupan broj predkolskih ustanova i korisnika, dok je istovremeno smanjen broj korisnika po vaspitnom radniku. I pored toga, broj jedinica predkolskih ustanova u Crnoj Gori izuzetno je mali (98) i zbirno nedovoljan, mjereno porastom broja djece na jednu predkolsku ustanovu i stepenom obuhvatnosti ove generacije. Posebno je nedovoljan stepen obuhvaenosti predkolskim vaspitanjem i obrazovanjem djece iznad 3 godine starosti; Najee, objekti predkolskih ustanova locirani su na podrujima veih gradova (Podgorica, Niki, Bijelo Polje i dr.), gradova Primorskog regiona (Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi i dr.) i prigradskih naselja, a rjee u manje razvijenim optinama, na seoskom podruju i u manjim mjestima i naseljima. Izrazit je nedostatak predkolskih ustanova, a tako i nedovoljan prostor u odnosu na potrebe, u pojedinim veim gradskim aglomeracijama (Podgorica, Niki, Bijelo Polje i Bar). Osnovno obrazovanje Prostorni raspored kola, uenika i nastavnika je neravnomjeran, bilo na regionalnom, ili na optinskom nivou. U pogledu regionalnog razmjetaja, budui da je koncentracija stanovnitva najvea u sredinjem regionu, u njemu broj uenika po stanovniku pripadajueg podruja raste, dok opada u sjevernom i primorskom. U posmatranom periodu, uee broja uenika u ukupnom broju znaajno se poveava u sredinjem regionu (sa 40,8% na 44,7%), neznatno u primorskom (sa 22,2% na 22,4%), dok se u sjevernom znatno smanjuje (sa 37,0% na 32,9%). U tom pogledu, nepovoljna kretanja u sjevernom regionu su ve alarmantna, dok se u preostala dva regiona oekuje nastavljanje, pa i intenziviranje navedenih tendencija. Na optinskom nivou, najvea koncentracija kola, uenika i nastavnika je u Podgorici, Bijelom Polju, Nikiu i Pljevljima, a zatim u Baru i Roajama. Srednje obrazovanje U Crnoj Gori postoji 49 kola za redovno srednje obrazovanje, odnosno 1.163 odjeljenja, sa 30.680 uenika i oko 2.000 nastavnika. U Crnoj Gori rade tri srednje kole za specijalno obrazovanje (sa 23 odjeljenja, 183 uenikom i 48 nastavnika), u Podgorici i Kotoru. Rije je o kolama za tjelesno invalidnu, slijepu, mentalno retardiranu, gluvu i nagluvu djecu i djecu sa poremeajima u ponaanju i linosti, koja ne mogu da prate redovne nastavne programe. Za njih je organizovana nastava i boravak u kolama zavodskog tipa, koje pored kole imaju domove za smjetaj i kolske radionice. U njima uenici najee stiu sva tri nivoa obrazovanja (predkolsko, osnovno i srednje). Prostorni razmjetaj srednjih kola je neravnomjeran, posmatrano na regionalnom i optinskom nivou. Najvei broj srednjih kola je u Podgorici (11), Nikiu (5), 60 Beranama (4) i Bijelom Polju, Baru, Kotoru i Cetinju (po tri kole).
60
Statistiki godinjak 2010, Monstat

75
Nacrt
Tabela 28: Prostorni raspored obrazovnih ustanova po optinama

Broj jedinica (vrtia) raunajui i matine
Herceg Novi Tivat 5 3 6 4 8 5 17 4 4 21 1 1 6 3 1 3 1 1 0 3 1
61
Osnovne kole
4 2 5 3 10 4 29 4 4 22 3 5 17 13 2 3 3 3 2 14 10
Srednje kole
1 1 3 1 3 2 11 1 3 5 1 1 3 4 1 1 1 1 1 2 2
Primorski Sredinji Sjeverni
Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje Ukupno
98
162
49
Izvor: Ministarstvo prosvjete i sporta
Poseban segment u srednjem obrazovanju obuhvata srednje struno obrazovanje, kojem treba posvetiti posebnu panju imajui u vidu nezaposlenost i strukturu nezaposlenih. Meu najvanijim problemima, uprkos znaajnim poboljanjima ostvarenim u proteklom periodu, je strukturna neusklaenost ponude i tranje radne snage. Strukturna neusklaenost ponude i tranje ispoljava se u tri oblika: na tritu postoji tranja za radnom snagom odredjenog profila, ali obrazovni sistem ne produkuje dovoljan broj takvih profila, prvenstveno zbog nezainteresovanosti uenika da se obrazuju po ovim profilima; na tritu postoji tranja za radnom snagom odredjenih profila kao i dovoljna ponuda tih profila, ali se slobodna radna mjesta ne popunjavaju; na tritu rada postoji ponuda odredjenih profila, ali ne postoji dovoljna tranja za radnom snagom tih profila. kolsku mreu za realizaciju srednjeg strunog obrazovanja ine 26 strunih i 11 mjeovitih kola. Svake kolske godine se uenicima ponudi oko 80 obrazovnih profila - 35 u trogodinjem i oko 45 u etvorogodinjem trajanju. U strunim kolama ima oko 21.000 uenika, to predstavlja 68% od ukupnog broja uenika u srednjim kolama. Nastavu realizuje oko 2.000 nastavnika. Postojea kolska mrea omoguava prihvat svih uenika koji ele da nastave obrazovanje nakon zavretka osnovne kole, ali jo uvijek odabir obrazovnih profila nije usklaen sa potrebama trita rada i planovima razvoja optina ili regiona.
61
Ministarstvo prosvjete i sporta 76
Nacrt
Posmatrano prema podrujima rada, razliito je interesovanje uenika za pojedina podruja rada, odnosno obrazovne profile. U trogodinjim strunim kolama najvee interesovanje postoji za usluna zanimanja, za odreene profile u oblasti elektrotehnike, saobraaja i administracije, a mnogo manje je interesovanje za oblasti umarstva, mainstva i obrade metala, tekstila, koarstva i graevinarstva. Tendencija smanjenja broja uenika za navedena podruja rada se poveava. U etvorogodinjim strunim kolama najvee interesovanje je za obrazovne profile u podrujima rada medicina, ekonomija i turizam, kod kojih se svake godine za upis prijavljuje vei broj kandidata od broja raspoloivih mjesta. Vei broj prijavljenih kandidata od broja upisnih mjesta postoji i kod obrazovnih profila za podruja rada elektrotehnika i saobraaj. U ostalim podrujima rada broj upisnih mjesta je znatno vei od broja prijavljenih kandidata.62 Vie i visoko obrazovanje Postojeim sistemom redovnog visokokolskog obrazovanja obuhvaen je znaajan broj mlade populacije stanovnitva. kolske godine 2002/2003. obuhvatnost je iznosila 21,0% starosne grupe od 20 do 24 godine, odnosno 74,6% svrenih srednjokolaca. Posljednjih godina nastavni planovi i programi su osavremenjeni. Reforma visokog obrazovanja i reorganizacija univerziteta u Evropi, zapoeta potpisivanjem Bolonjske deklaracije 2003. godine, na ustanovama visokog obrazovanja je poela usvajanjem novog Zakona o visokom obrazovanju (2003), a nastavljena usvajanjem statuta univerziteta i fakulteta (2004) i podzakonskih akata za njihovu implementaciju. Trenutno, u Crnoj Gori visoko obrazovanje stie se na jednom dravnom univerzitetu (Univerzitet Crne Gore), dva privatna univerziteta (Univerzitet Mediteran i Univerzitet Donja Gorica) i 7 samostalnih privatnih fakulteta. U prilogu 15 dat je pregled visokokolskih ustanova i programa na ovim univerzitetima. Razvoj naunih djelatnosti Kao rezultat nepovoljnijih uslova za razvoj nauke, crnogorska nauka znatno zaostaje, u pogledu rairenosti naunoistraivakog rada i naunih rezultata (posebno, u produkciji naunih radova). Osim sveopte krize od kraja osamdesetih godina, nepovoljno je uticala i nestabilnost institucionalnog okvira od poetka procesa tranzicije, koja nije pogodovala uspostavljanju trajno povoljnih uslova za razvoj nauke. Mreu institucija i organizacija u ovoj oblasti ine: - Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU); - Univerzitet Crne Gore i fakulteti i instituti koji mu pripadaju; - Tri nauna instituta (Istorijski institut, Biotehniki institut i Institut za biologiju mora); - Posebni istraivaki centi: IRJ Institut za crnu metalurgiju AD Niki (koji je postao samostalno privredno drutvo, sa definisanim vlasnicima, nakon reorganizacije i restrukturiranja HK eljezara), JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore (koja je u Crnoj Gori jedina sertifikovana i akreditovana institucija za implementaciju propisa Evropske unije u ovoj oblasti), JU Zavod za geoloka istraivanja Crne Gore, JU Seizmoloki zavod Crne Gore i dr. Pored navedenih institucija, u proteklom periodu je i Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, inae registrovana kao NVO, kroz svoju istraivaku i izdavaku djelatnost, ve znaajno doprinijela jaanju naune osnove i kulture u Crnoj Gori.
2.6. Administrativni kapaciteti optina U prethodnom periodu jedinice lokalne samouprave preduzele su brojne aktivnosti na planu pripreme i realizacije znaajnih investicionih projekata, unapreenju pruanja usluga, osposobljavanju javnih slubi da pruaju kvalitetne usluge, poveanju transparentnosti rada i odgovornosti javnih slubi, podsticanju ukljuivanja graana u proces donoenja odluka na lokalnom nivou, jaanju saradnje sa nevladinim sektorom, jaanju kapaciteta lokalnih slubenika i namjetenika i sl.
62
Strategija razvoja strunog obrazovanja u Crnoj Gori

77
Nacrt
Meutim, i dalje je neophodno poboljanje rada lokalnih samouprava posebno u oblasti: efikasnosti naplate sopstvenih prihoda i smanjenja budetskog deficita; kontrole finansijskog poslovanja, nivoa saradnje izmeu lokalnih predstavnika i graana, nivoa transparentnosti rada, broja zaposlenih u organima i slubama lokalne samouprave, komunikacije organa u okviru lokalnih samouprava, smanjenju razlike u pruanju javnih usluga i pristupu javnim uslugama. Takoe, administrativni kapaciteti optina za prihvatanje investicija privatnog sektora nisu na zadovoljavajuem nivou. S toga, u narednom periodu potrebno je poboljati: sposobnost lokalnih samouprava da promoviu i planiraju lokalni ekonomski razvoj, meuoptinsku i prekograninu saradnju izmeu jedinica lokalne samouprave, nivo kvalitata pruanja usluga od strane lokalnih javnih slubi, kao i pojednostaviti i pojeftiniti administrativne procedure63. 2.6.1. Izraene strategije i planovi Vaan pokazatelj razvijenosti lokalnih samouprava je aurnost u donoenju stratekih dokumenta. Ovi indikatori treba da prue uvid u kadrove za planiranje i implementaciju plana optine. Nepostojanje ili zastarjelost dokumenata za planiranje ukazuje na ozbiljan nedostatak srednjorone i dugorone razvojne orjentacije lokalne uprave. Nedovoljna implementacija plana moe ukazati na nedostatak interesovanja za realizaciju dugorone vizije ranije administracije, na nedostatak kvalifikovanog strunog osoblja za implementaciju plana ili na tekoe u finansijskom poloaju optine da se realizuju ambiciozni planovi. Stupanjem na snagu novog Zakona o ureenju prostora i izgradnji objekata (Sl. List CG, br. 51/08) lokalne samouprave imaju obavezu da donesu novi Prostorno-urbanistiki plan lokalne samouprave. Veina optina je u toku izrade i donoenja Prostorno-urbanistikog plana. Prostorno-urbanistiki plan usvojen je etiri optine: Pljevlja, abljak, Mojkovac i Tivat. U okviru projekta Zemljine administracije i upravljanja (LAMP) finansira se izrada prostorno urbanistikih planova za est optina (Bijelo Polje, Danilovgrad, Kolain, Plav, avnik, Niki i Cetinje). Takoe, u toku je priprema PUP-ova za Glavni grad i Ulcinj. Tabela 29: Postojea prostorno-planska i strateka dokumenta po optinama64
Dravni planski dokumenti
Planovi posebne namjene Detaljni prostorn i plan (DPP) Dravna studija lokacije (DSL)
Lokalni planski dokumenti

Prosto-rno urbanistiki plan (PUP) Detaljni urbanist iki planovi (DUP) Urbanisti ki projekat (UP) Lokalna studija lokacije (LSL)
Lokalna strateka dokumeta

Strateki plan razvoja optine Viegod inji investici oni plan optine Ostale lokalne strategije razvoja
Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica

65
1 1 1 1 2 1 1 ne 2 ne
ne ne ne ne ne ne ne ne
1 10 ne 1 5 ne ne ne
ne da ne ne ne ne u izradi ne ne ne
45 9 18 15 20 5 89 1 5 22
13 8 1 11 14 ne 23 ne 3 da
4 ne 5 16 15 2 1 2 1 2
da u izradi da ne ne ne u izradi ne da
ne ne da ne ne ne da ne da
5 2 6 ne 2 ne 4 ne 2
Danilovgrad
Cetinje Niki
63 64
Strategija reforme javne uprave u Crnoj Gori za period 2011-2016. Izvor: Informacije prikupljene u direktnoj komunikaciji sa jedinicama lokalne samouprave 65 Podaci prikupljani posredno, iz razliitih dokumenata Glavnog grada. Nacrt 78
Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje
1 2 1 1 ne 1 da 1 ne ne
ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne ne
ne ne ne ne ne ne 1 ne ne ne ne
da ne ne ne ne ne ne ne da da ne
ne 3 7 14 1 10 1 ne 1 24 5
ne ne 1 1 ne 7 1 ne ne 1 ne
ne da 4 3 ne 5 1 ne 1 2 da
ne da u izradi da da ne u izradi ne da da da
ne da da da da da ne ne ne da da
2 2 1 ne 2 1 1 ne 1 ne 3
Kada je u pitanju strateki plan razvoja, veina JLS je imala strategiju koja se odnosila na period 2004 2008. godinu. Nove strateke planove razvoja lokalne samouprave, donijele su optine: Berane, Bijelo Polje, Kolain, Plav i Niki. Pored ovog osnovnog stratekog dokumenta, postoji potreba za izradom stratekih dokumenata poput: Strategije razvoja turizma optine, Strategije ruralnog razvoja optine, kao i Plana upravljanja prirodnim dobrima. Meutim, u najveem broju JLS nije prepoznata potreba za donoenjem ovih stratekih dokumenata. Nepostojanje stratekih razvojnih planova optine, urbanistikog razvojnog plana, nedovoljne kadrovske podrke sektora za strateko i sektorsko planiranje, ukazuju na ozbiljan nedostatak srednjorone i dugorone razvojne orjentacije optinske uprave. Pozitivnim se moe okarakterisati trenutni rad na urbanistikim razvojnim planovima, ije se donoenje planira u toku ove godine sa rokom primjene od 10 godina. U daljem periodu potrebno je izraditi i usvojiti strateki razvojni plan optine. Takoe u cilju podrke izrade, koordinacije i implementiranja stratekih planova na nivou optine, potrebno je kadrovski znatno ojaati sektor stratekog i sektorskog planiranja.
2.6.2. Zaposleni u jedinicama lokalne samouprave
Indikator broja zaposlenih u organima lokalne samouprave Za potrebe analiziranja rada lokalnih samouprava bitan pokazatelj je broj zaposlenih u jedinicama lokalne samouprave. U tom pogledu, vidljiva su znatna odstupanja. Najvei broj zaposlenih po broju stanovnika ima optina Roaje (110,2 stanovnika po zaposlenom), a najmanji broj zaposlenih optina Budva (28,6 stanovnika po zaposlenom). Kad se posmatraju regioni, najvei broj zaposlenih je u junom regionu sa 44,8 stanovnika po zaposlenom. Broj zaposlenih u organima lokalne uprave i javnim slubama iznosi oko 10.500.
Optimizacija broja zaposlenih i racionalizacija redovnih trokova predstavljaju jedan od izazova jedinica lokalne samouprave u narednom periodu. U saradnji sa Ministarstvom finansija, svaka jedinica lokalne samouprave izvrila je detaljnu analizu potrebnog broja slubenika i namjetenika, broja organa lokalne uprave i javnih slubi i analizu neophodne optimizacije resursa. Procjena je da oko 10% zaposlenih u JLS predstavlja viak radne snage.
Indikator polne strukture lanova skuptine Ovaj indikator treba da pokae do koje mere je polna struktura zaposlenih u lokalnim skuptinama izbalansirana, odnosno da li preovlauje polna neravnotea. Od ukupnog broja (724) odbornika lokalnog parlamenta, 12,7% su ene (92). Najvei procenat zastupljenosti ena u lokalnom parlamentu je 21,8% (u optinama Tivat i Budva), a najmanji 3,2% (Andrijevica). Polna struktura lanova lokalnog parlamenta nije izbalansirana i prisutan je nepovoljan odnos po lanove enskog pola. U narednom periodu potrebno je teiti ka veoj izbalansiranosti odnosa predstavnika oba pola.
Nacrt 79
Razvoj i upravljanje ljudskim resursima Prema Nacionalnoj trening strategiji za lokalnu samoupravu, lokalna uprava mora u svakom trenutku posjedovati kompetentne i motivisane slubenike i funkcionere, koji raspolau najboljim moguim tehnikim uslovima za rad. U tom cilju, obezbijedie se odgovarajui uslovi i mogunost za obuku zaposlenih u upravi, njihovo odgovarajue nagraivanje, kao i mogunost za napredovanje u slubi. Oblast zvanja lokalnih slubenika i namjetenika neophodno je u narednom periodu adekvatnije rijeiti kroz izmjene Zakona o dravnim slubenicima i namjetenicima, koji se primjenjuje i na lokalne slubenike i namjetenike.
2.6.3. Poreska regulativa i izvori finansiranja JLS Zakonom o porezu na dobit pravnih lica, koji se primjenjuje od 1. januara 2002. godine, uvedena je obaveza plaanja poreza na dobit, a poreski obaveznici su rezidentna i nerezidenta pravna lica. Stopa poreza na dobit iznosi 9% i jedna je od najniih stopa u regionu. Stopa PDV-a iznosi 17%, uz primjenu stope od 7% na neke kategorije proizvoda i usluga, dok je porez na lini dohodak 9%. Osim poreza na dravnom niovu, postoje porezi na optinskom nivou koji su propisani aktima optine. Zakonom o finansiranju lokalnih samouprava propisani su sopstveni izvori optine, odnosno optinski porezi kao i rapodjela zajednikih prihoda izmeu drave i lokalne samouprave. Optinski porezi, takse i naknade su: porez na nepokretnosti, prirez porezu na dohodak fizikih lica, lokalne administrativne takse, lokalne komunalne takse, naknada za komunalno opremanje graevinskog zemljita, naknade za korienje optinskih puteva, naknada za zatitu i unapreenje ivotne sredine. Zakonom o finansiranju lokalnih 66 samouprava ukinuti su odreeni porezi kao to je firmarina, porez na potronju (pia) i sl. Meutim, sa druge strane, poslednjih dvije do tri godine uvedena su neka nova optereenja kao to je npr. naknada o korienju kategorisanog i nekategorisanog puta, koja se odnosi na prilaz komercijalnom objektu. Zakon o lokalnim komunalnim taksama67 ureuje osnovne elemente za plaanje lokalnih komunalnih taksi, a lokalne samouprave propisuju visinu takse, taksene olakice i nain plaanja i obraunavanja taksene obaveze. Visina lokalnih komunalnih taksi se odreuje u zavisnosti od vrste djelatnosti, povrine, lokacije, predmeta, odnosno vrste usluge za koje je definisano plaanje takse. Optina moe visinu lokalne komunalne takse usklaivati sa godinjom stopom rasta cijena na malo, prema podacima nadlenog organa za poslove statistike, ako je ta stopa vea od 2%. Zakon o porezu na nepokretnosti ureuje osnovne elemente poreza na nepokretnosti. Ovaj porez uvodi jedinica lokalne samouprave svojim propisom. Prihodi od poreza na nepokretnosti pripadaju jedinici lokalne samouprave na ijoj teritoriji se nalazi nepokretnost. Osnovica poreza na nepokretnosti je trina vrijednost nepokretnosti. Trinu vrijednost nepokretnosti predstavlja vrijednost te nepokretnosti na dan 1. januara godine za koju se porez utvruje. Osnovni kriterijumi za odreivanje trine vrijednosti nepokretnosti su: namjena nepokretnosti, veliina nepokretnosti, mjesto gdje se nepokretnost nalazi, kvalitet nepokretnosti i drugi elementi koji mogu imati uticaja na trinu vrijednost nepokretnosti. Blie kriterijume i metodologiju za odreivanje trine vrijednosti nepokretnosti propisuje Vlada Crne Gore, na predlog Ministarstva finansija. Stopa poreza na nepokretnosti je proporcionalna i moe iznositi od 0,1% do 1% trine vrijednosti nepokretnosti. Jedinica lokalne samouprave moe utvrditi viu poresku stopu od stope utvrene u skladu sa zakonom i to za: poljoprivredno zemljite koje se ne obrauje, sekundarni stambeni objekat, odnosno stan, objekat koji je izgraen suprotno zakonu, ugostiteljski objekat koji se nalazi u zoni prioritetnog turistikog lokaliteta a na osnovu akta Vlade o utvrivanju prioritetnog turistikog lokaliteta, graevinsko zemljite koje nije privedeno namjeni u skladu sa planskom dokumentacijom.
68
66
67 68
Zakon o finansiranju lokalnih samouprava (Sl. list RCG, br. 42/03 i 44/03 i "Sl. list CG", br. 5 /08 i 74 /2010.) Zakon o lokalnim komunalnim taksama ("Sl. list RCG", br. 27/06 od 27.04.2006) Zakon o porezu na nepokretnosti (Sl. list RCG, br. 65/01 i Sl. list CG, br. 75 /2010) 80
Nacrt
2.7. Izvori sredstava za finansiranje razvoja Lokalni i regionalni razvoj moe biti finansiran iz vise razliitih izvora. Uobiajeno je da su ova sredstva ograniena, a finansijska kriza i slabljenje privredne aktivnosti, vre dodatni pritisak na finansiranje planiranih projekata. U narednom periodu, investicije u funkciji lokalnog i regionalnog razvoja mogue je da: - budu finansirane i realizovane od strane drave (EU ili drugih donatora), ako se radi o npr. investicijama u putnu infrastrukturu ili izgradnju regionalnih deponija vrstog otpada; - budu finansirane od strane drave (EU ili drugih donatora), dok e njihova realizacija biti preputena lokalnim samoupravama; - budu finansirane i realizovane od strane lokalnih samouprava69, - budu finansirane i realizovane u nekoj formi javno-privatnog partnerstva. Uzimajui u obzir trenutnu zaduenost lokalnih samouprava, oekivanja su da e u narednom periodu realizacija projekata najvie zavisiti od finansijskih sredstava drave (ukljuujui EU i druge donatore), kao i pomoi drave u realizaciji istih. Nakon pristupanja Crne Gore Evropskoj Uniji, oekivanja su da e projekti biti finansirani i realizovani kroz vee uee jedinica lokalne samouprave, pogotovo u sprovoenju investicija; iako e finansiranje i realizacija od strane drave i dalje biti najzastupljeniji. Trei tip finansiranja i realizacije projekata bie marginalan ali mogu posebno za lokalne samouprave koje nisu previe zaduene. Takoe, sve vie se govori o javno-privatnom partnerstvu kao moguoj formi finansiranja i realizacije projekata, pa u ovaj pregled ukljuujemo i izvore finansiranja za privatni sektor. Prepoznavanje potencijala i resursa za finansiranje privrede, odnosno, projekata na lokalnom i regionalnom nivou odnosi se na mapiranje institucija i programa preko kojih je mogue dobiti neku vrstu finansijske podrke. U potencijalne izvore finansiranja spadaju: - Budet Crne Gore; - Sopstveni izvori jedinica lokalne samouprave; - Fondovi Evropske unije; - Ostali meunarodni izvori finansiranja; - Privatno bankarski sektor i Investiciono-razvojni fond Crne Gore. Budet Crne Gore Finansijska podrka kroz budet Crne Gore mogua je preko kapitalnog budeta. Kapitalni budet odnosi se na izdvajanja za realizaciju kapitalnih projekata. Kapitalni budet moe da obuhvati projekte koji imaju i regionalni znaaj, a ne samo lokalni. U tom smislu je mogua i saradnja izmeu jedinica lokalne samouprave u cilju zajednikog finansiranja i realizacije projekata. Iz kapitalnog budeta najee se finansiraju infrastrukturni projekti u domenu putne infrastrukture i sl. Vrijednost kapitalnog budeta oscilira iz godine u godinu, i do trenutka izbijanja svjetske finansijske krize, kapitalni budet je bio u porastu. U tabeli 30 dat je iznos kapitalnog budeta za period 2007-2011. Tabela 30: Iznos kapitalnog budeta Crne Gore 2007. 2008. 2009. 2010. 33,9 67,4 217,2 120,8
Izvor: Ministarstvo finansija
Godina EUR (mil)
2011. 81,2
Sopstveni izvori jedinica lokalne samouprave Kao to je definisano Ustavom Crne Gore svaka jedinica lokalne samouprave kreira prilive u svom budetu na bazi sopstvenih izvora i izvora od strane dravnog budeta. U sopstvene izvore ubrajaju se sopstveni prihodi, zajedniki prorezi i doprinosi koje uvodi drava, sredstva iz egalizacionog fonda, uslovne dotacije iz budeta drave i ostali prihodi budeta lokalnih samouprava.
69
Izvor: Pravilnik o metodologiji za izradu stratekog plana razvoja jedinica lokalne samouprave, Podgorica, 20. jul 2011. 81
Nacrt
U sopstvene prihode jedinica lokalne samouprave ubrajaju se: lokalni porezi, lokalne takse, lokalne naknade i ostali lokalni prihodi. Ostvareni lokalni prihodi budeta lokalnih samouprava u 2010. godini iznose 133,9 miliona EUR (prosjeno mjeseno 11,2 miliona EUR), i u odnosu na prethodnu godinu (142,0 miliona EUR), manji su za 5,7%. Od navedenog iznosa, na lokalne fiskalne prihode (poreze, takse i naknade) odnosi se 89,0%, a na ostale lokalne prihode (novane kazne i kamate, prihode koje svojom djelatnou ostvare lokalni organi i slube i ostale prihode) 10,97%70. Zajedniki porezi i doprinosi koje uvodi drava obuhvataju prenos odreenog dijela prihoda na jedinice lokalne samouprave tako da 12% prihoda od poreza na dohodak fizikih lica (izuzetak predstavljaju Prijestonica 16% i Glavni grad 13%), 80% prihoda od poreza na promet nepokretnosti i 70% prihoda od koncesionih i drugih naknada (osim za luke 20%, ume 70% i korienje morskog dobra 20%), 30% prihoda od naknade za korienje drumskih motornih vozila (eko-taksa), pripada lokalnoj samoupravi u kojoj se neki od navedenih prihoda ostvari. Budeti lokalnih samouprava (21) su, po osnovu ustupljenih poreza i naknada od strane drave u 2010. godini ostvarili 24,2 milina EUR (prosjeno mjeseno 2,0 miliona EUR) i, u odnosu na prethodnu godinu (26,0 miliona EUR), manji su za 6,9%. U strukturi ustupljenih prihoda, porez na dohodak fizikih lica uestvuje sa 47,6%, porez na promet nepokretnosti 33,9%, koncesione i druge naknade za korienje prirodnih dobara 11,8% i godinja naknada pri registraciji drumskih motornih vozila, traktora i prikljunih 71 vozila sa 6,8% . Egalizacioni fond je namijenjen jedinicama lokalne samouprave koji nisu na dovoljnom nivou razvijenosti. Sredstva Egalizacionog fonda obezbjeuju se iz prihoda od poreza na dohodak fizikih lica u visini od 11%, poreza na promet nepokretnosti u visini od 10%, poreza na upotrebu motornih vozila, plovnih objekata, vazduhoplovnih letilica 100%, koncesionih naknada od igara na sreu od 40% ukupno ostvarenih prihoda po tom osnovu. Sredstva Egalizacionog fonda mogu se obezbijediti i uzimanjem kratkoronih pozajmica iz budeta Drave. Pravo na korienje sredstava Egalizacionog fonda imaju jedinice lokalne samouprave iji je prosjeni fiskalni kapacitet po stanovniku, za posljednje tri fiskalne godine koje prethode godini za koju se vri raspodjela sredstava Fonda, manji od prosjenog fiskalnog kapaciteta po stanovniku svih optina za isti period. Lokalnim samoupravama je u 2010. godini iz sredstava Egalizacionog fonda doznaeno 16,9 miliona EUR (prosjeno mjeseno 1,4 miliona EUR), odnosno 12,9% manje nego u 2009. godini (19,4 miliona EUR). Najvee uee u rasporeenim sredstvima po navedenom osnovu odnosi se na lokalne samouprave: Bijelo 72 Polje, Berane, Pljevlja, Niki i Roaje . Na ime uslovnih dotacija, za realizaciju investicionih projekata iz oblasti komunalne infrastrukture, jedinicama lokalne samouprave je za 2010. godinu iz budeta Crne Gore opredijeljeno 500.000 EUR. Ova sredstva su, na osnovu Odluke Vlade, rasporeena sljedeim lokalnim samoupravama: Andrijevici (60.000 EUR), Danilovgradu (90.000 EUR), abljaku (65.000 EUR), Kolainu (95.000 EUR), Plavu (95.000 EUR) i Roajama (95.000 EUR) i ista su doznaena navedenim lokalnim samoupravama, izuzev JLS abljak, koji nije dostavio Ministarstvu finansija potrebnu dokumentaciju na osnovu koje bi se izvrila uplata sredstava73. Ostali prihodi budeta lokalnih samouprava obuhvataju prihode od prodaje imovine, donacije, pozajmice, prenesena sredstva iz prethodne godine, subvencije i ostale transfere i kredite. Lokalne samouprave su, po ovom osnovu, u 2010. godini ostvarile 63,1 milion EUR, odnosno 31,41% manje nego u 2009. godini (92,0 miliona EUR). U strukturi ostalih prihoda budeta lokalnih samouprava, na prihode od prodate imovine
70 71
Ministarstvo finansija, Realizacija javne potronje za 2010. godinu Isto 72 Isto 73 Isto Nacrt 82
odnosi se 35,4%, pozajmice i kredite 35,1%, prenesena sredstva iz prethodne godine 22,5%, donacije 4,7% i subvencije i ostale transfere 2,3%74. Kao posebnu kategoriju neophodno je prikazati zaduenost jedinica lokalne samouprave, jer dugorono posmatrano, zaduenost lokalnih samouprava predstavlja optereenje za budet istih. Ukupno budetsko zaduenje lokalnih samouprava za period januar decembar 2010. godine iznosilo je 88,32 miliona EUR, to je 2,92% procijenjenog BDPa za 2010. godinu. U strukturi zaduenja, na domai dug odnosi se 41,7 miliona EUR to je 47,2% ukupnog zaduenja, a na inostrani dug 46,7 miliona EUR to ini 52,8% ukupnog zaduenja. U ukupnom zaduenju za period januar - decembar 2010. godine, krediti od domaih finansijskih institucija iznose 41,65 miliona EUR, od ega dugoroni krediti iznose 22,7 miliona EUR. Inostrani krediti se u cjelini odnose na dugorone kredite i ine 1,5% procijenjenog BDPa. Neizmirene obaveze lokalnih samouprava na dan 31. decembar 2010. godine iznosile su 95 miliona EUR ili 3,14% procijenjenog BDPa za 2010. godinu. U strukturi neizmirenih obaveza, najvei dio se odnosi na neizmirene obaveze po osnovu otplate dugova 36,3 miliona EUR, to ini 38,2% ukupnih neizmirenih obaveza. Obaveze za tekue rashode iznosile su 27,7 miliona EUR, dok su obaveze za kapitalne izdatke iznosile 19,2 miliona EUR. Fondovi Evropske unije Od 2007. godine Crnoj Gori su dostupna sredstva IPA programa kao integralni instrument koji je zamijenio program CARDS i predpristupne fondove Phare, ISPA i Sapard. IPA je priprema za korienje sredstava iz strukturnih i kohezionog fonda, koji e Crnoj Gori biti na raspolaganju nakon ulaska u Evropsku uniju. Finansijski okvir za IPA iznosi 11,468 milijardi eura, koliko e zemlje lanice Unije izdvojiti kao pomo zemljama jugoistone Evrope u periodu od 2007. do 2013. godine. Evropska komisija je za period 2007 2010. godine za Crnu Goru opredijelila 131,3 miliona eura, to je u regionu zapadnog Balkana ini dravom sa najveom evropskom pomoi po stanovniku. Trenutno, Crna Gora ima pravo na sredstva iz dvije komponente IPA programa: - Podrka tranziciji i izgradnja institucija i - Regionalna i prekogranina saradnja. Namijenjena sredstva za prve dvije komponente za Crnu Goru po godinama prikazana su narednom tabelom.75 Tabela 31: Izvori sredstava za Crnu Goru iz IPA fondova (u Komponente 2007 2008 2009 Podrka tranziciji i izgradnja institucija 27,4 28,1 28,6 Regionalna i prekogranina saradnja 3,9 4,5 4,7 TOTAL 31,3 32,6 33,3 milionima EUR) 2010 2011 29,2 29,8 4,84 4,85 34,04 34,65
Komponenta koja se odnosi na podrku tranziciji i razvoju institucija je namijenjena ministarstvima i drugim institucijama javne uprave na nacionalnom niovu, dok su korisnici sredstava druge komponente lokalna samouprava, nevladin sektor, neprofitna poslovna udruenja i asocijacije itd. Drave koje imaju status kandidata (Hrvatska, Makedonija, Turska) mogu da koriste preostale tri komponente: regionalni razvoj, razvoj ljudskih resursa i ruralni razvoj. Crna Gora je dobila status kandidata, ali jo uvijek ne moe da koristi sredstva iz preostale tri komponente sve dok se ne izgradi potrebna operativna struktura to podrazumijeva pripremu institucija, struktura i izradu neophodnih dokumenata. Tako je npr. uslov za otpoinjanje pristupnih pregovora u oblasti poljoprivrede neophodno osnivanje akreditovane agencije za plaanja u poljoprivredi. Planirano ja da ova Agencija pone sa radom 1. januara 2012. godine. Njenim osnivanjem stei e se uslovi
74 75
Isto Izvor: Instrument za predpristupnu pomo (IPA) viegodinji indikativni finansijski okvir za 2010 2012. god. 83
Nacrt
da Crna Gora povue bespovratna sredstva od strane Evropske komisije namijenjena ruralnom razvoju u iznosu od 12,9 miliona EUR u periodu 2012- 2013. godine. IPA programom mogue je finansirati projekte tehnike pomoi, investicione projekte i grantove. Prioritet se daje saobraajnoj infrastrukturi, posebno vezi izmeu nacionalnih i trans-evropskih mrea, zatim, projektima u oblasti ivotne sredine (upravljanje otpadom, vodosnabdijevanje, otpadne vode, kvalitet vazduha, obnova zagaenih mjesta i zemljita, odrivi razvoj: energetska efikasnost i obnovljivi izvori energije), kao i aktivnostima koje podstiu regionalnu konkurentnost i produktivnost i podstiu odrivo zapoljavanje. Sredstva pomoi EU dostupna jedinicama lokalnim samoupravama Crne Gore obuhvataju prekogranine programe i transnacionalne programe. Prekogranini programi odnose se na programe koji doprinose saradnji Crne Gore sa zemljama u okruenju (Bosna i Hercegovina, Srbija, Makedonija, Hrvatska i Albanija), dok se transnacionalni programi odnose na saradnju kroz programe Prostor Jugoistone Evrope i MED. IPA sredstva za prekograninu saradnju alocirana za Crnu Goru u periodu 20072011 godinu karakterie sljedea struktura, u milionima EUR: 76 77 78 79 80 2007 2008 2009 2010 2011 IPA II - prekogranina saradnja Jadranski prekogranini program saradnje Program prekogranine saradnje Crna Gora Albanijan 2007-2013 Program prekogranine saradnje Crna Gora - Bosna i Hercegovina 2007-2013 Program prekogranine saradnje Crna Gora -Hrvatska 2007-2013 Program prekogranine saradnje Crna Gora -Srbija 2007-2013 Prostor saradnje jugoistone Evrope (SEES) Mediteranski program (MED) UKUPNO 0,73* 0,6 0,6 1,24 0,6 0,6 1,36 0,6 0,6 1,38 0,6 0,6 1,41 0,6 0,6
0,5 0,6 0,68 0,2 3,9
0,5 0,6 0,74 0,2 4,5
0,5 0,6 0,84 0,2 4,7
0,5 0,6 0,96 0,2 4,84
0,5 0,6 0,94 0,2 4,85
Crna Gora ima mogunost da uestvuje i u drugim programima koje su finansirani iz fondova Evropske unije kao to su programi zajednice, okvirni program za konkurentnost i inovativnost 20072013, sedmi okvirni program za istraivanje, Erasmus Mundus, mladi u akciji. Nakon pristupanja Evropskoj uniji Crna Gora e imati pravo na korienje strukturnih i kohezionih fondova81. Postoje etiri strukturna fonda (Evropski fond za regionalni razvoj, Evropski socijalni fond, Fond za razvoj ribarstva, Evrospki fond za rukovoenje i garancije u poljoprivredi), a osnovni principi njihovog funkcionisanja su: fokusiranost na prioritetne ciljeve razvoja, viegodinje programiranje, partnerstvo izmeu Evropske komisije i vlasti na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou zemlje lanice, kao i sufinansiranje. Kohezioni fond je namjenjen dravama lanicama iji je BDP per capita ispod 90% prosjeka EU. Fondom se finansiraju projekti transevropskih saobraajnih mrea (npr: autoputevi, eljeznice), veliki projekti za zatitu ivotne sredine i projekti iz podruja obnovljivih izvora energije. Koheziona sredstva se dodijeljuju specifinim projektima minimalne veliine 5 miliona EUR. Zahtjevano sufinansiranje uglavnom iznosi od 15% do 20%.
76
Informacije o programima prekogranine i transnacionalne saradnje u kojima uestvuje Crna Gora u okviru instrumenata za predpristupnu podrku IPA, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija 77 Isto 78 Isto 79 Miljenje komisije o viegodinjem indikativnom planskom dokumentu 2009 2011 za Crnu Goru. 80 Isto 81 Evropska komisija Nacrt 84
Da bi se zadovoljio visoki zahtjev minimalne veliine, ulaganja iz vie zasebnih lokalnih ili regionalnih zajednica mogu biti povezana u jedan projekt.
Ostali meunarodni izvori finansiranja U Crnoj Gori radi veliki broj meunarodnih organizacija. Svaka od njih doprinosi razvoju drutva i drave u cjelini kroz projekte koje organizuju u tom cilju, to predstavlja znaajan izvor finansiranja za lokalne samouprave. Meunarodna sredstva dostupna su kroz bilateralnu pomo i pomo meunarodnih organizacija. Bilateralna pomo obuhvata organizacije zemalja koji imaju svoje ambasade u Crnoj Gori, kao i same ambasade u pojedinim sluajevima. Meu najznaajnim se ubrajaju: - Ambasada Sjedinjenih Amerikih Drava finansiranje projekata vezanih za drutveni i ekonomski razvoj ije su ciljne grupe nevladine organizacije82. o USAID Crna Gora finansiranje projekata ije su ciljne grupe mala i srednja preduzea iz sektora turizma i poljoprivrede, kao i 13 jedinica lokalne samouprave sa sjevera Crne 83 Gore . - Norveka ambasada iz Beograda (koja pokriva i Crnu Goru) finansiranje projekata drutvenog i ekonomskog razvoja ije su ciljne grupe mala i srednja preduzea i nevladine organizacije84. - GIZ Crna Gora finansiranje projekata u cilju poboljanja zakonske sigurnosti i unapredjenje lokalnog planiranja i upravljanja na polju korienja zemljita kao resursa ije su ciljne grupe lokalne 85 samouprave u Crnoj Gori . - Crnogorskoaustrijska saradnja Bjelasica i Komovi finansiranje projekata u cilju odrivog regionalni razvoj regiona Bjelasice, Komova i Prokletija. Cilje grupe su lokalne samouprave Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Kolain, Mojkovac i Plav, kao i sva zainteresovana udruenja, organizacije, preduzea i pojedinci iz sektora turizma i poljoprivrede koji se nalaze na teritoriji pomenutih lokalnih samouprava86. Oblik finansiranja navedenih organizacija je projektog tipa. Pomo meunarodnih organizacija vri se i preko: - Svjetske banke - U periodu 20072010 godine Svjetska banka je uloila preko 83 miliona $ kroz kreditnu podrku ili druge oblike finansiranja. Ulaganja su izvrena u zdravstveni sistem Crne Gore, vrsti otpad u turistikoj oblasti, energiju, energetsku efikasnost, zemljinu administraciju, institucionalni razvoj poljoprivrede i u razvoj i integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera. U periodu 20112014 godina je planirano da Svjetska banka preko svoje lanice Meunarodne banka za obnovu i razvoj (IBRD) uloi preko 215 miliona $ u sljedee oblasti87: 2011 godina Finansijski sektor vrsti otpad 2012 godina Finansijski sektor Visoko obrazovanje i inovacije Upravljanje u sluajevima prirodnih katastrofa
82 83
Izvor: www.podgorica.usembassy.gov montenegro.usaid.gov/welcome.4.html 84 www.norveska.org.rs 85 www.giz.de/en/weltweit/europa-kaukasus-zentralasien/18825.htm 86 www.bjelasica-komovi.com/home.php 87 Strategija Svjetske banke za Crnu Goru 20112014 Nacrt 85
2013 godina Ekoloke vrue take 2014 godina Drugi mogui projekti
Evropska banka za obovu i razvoj (EBRD) je do 2010. godine uloila 102,9 miliona EUR u Crnu Goru. Najvei dio novca je uloen u infrastrukturu (70%), finansijski sektor (16%) i MSP sektor (14%). EBRD e nastaviti finansiranje projekata na lokalnom i regionalnom nivou koji imaju za cilj dalji razvoj sektora proizvodnje i usluga povezanih sa turizmom. U tom smislu EBRD namjerava da nastavi ulaganja u dalji razvoj infrastrukture i energetike. Posebno e se fokusirati na saobraaj (putna i eljeznika infrastruktura), energiju (EBRD e raditi sa Vladom Crne Gore na identifikaciji moguih investicija u proizvodnji elektrine energije u skladu sa standardima zatite ivotne sredine Evropske unije), realizaciji lokalnih i regionalnih projekata (regionalni vodovod i sl.), industrija, trgovina i agrobiznis (EBRD e nastojati da proiri svoje investicione aktivnosti u sektorima u kojima crnogorske kompanije imaju relativne izvozne prednosti, ili gde je trenutno zavisna od uvoza), kao i u finansijskom sektoru (EBRD e intenzivirati svoje napore na ponudi proizvode za podjelu rizika koji imaju za cilj da obezbjede dalje kreditiranje realne ekonomije)88. UNDP i druge UN Agencije u Crnoj Gori ima za cilj da promovie odrivi razvoj koji je ekonomski opravdan, drutveno ukljuiv i ekoloki. Svoje aktivnosti UNDP u Crnoj Gori sprovodi kroz razvoj kapaciteta lokalne samouprave ije ciljne grupe ine sve lokalne samouprave u kojima postoje projekti koje podrava UNDP89.
Privatno bankarski sektor i Investiciono-razvojni fond Crne Gore (IRF) Kao poseban izvor finansijskih sredstava privrednim drutvima i lokalnim samoupravama mogu se navesti bankarski sektor i Investiciono razvojni fond Crne Gore (IRF), koji stimuliu razvoj privrede i implementaciju projekata kroz povoljne uslove finansiranja. Finansijska podrka preko bankarskog sektora i IRF mogua je kroz razne vrste kredita koji su dostupni kako privrednim drutvima, tako i lokalnim samoupravama. Bankarski sektor je u periodu 20082010. godina uloio preko 7 milijardi EUR kroz kreditnu podrku raznim 90 privrednim i drugim subjektima. Struktura ulaganja data je u narednoj tabeli (u 000 EUR) : Rb Opis pozicije 2008 2009 2010 1 Poljoprivreda, lov, ribolov, itd 15.419 7.601 9.040 2 Rudarstvo 35.553 35.875 37.185 4 Energetika 9.233 17.247 16.896 5 Graevinarstvo 201.979 187.783 177.378 6 Trgovina 632.747 546.673 503.652 7 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 216.604 179.197 162.165 8 Transport, skladitenje i PTT komunikacije 85.551 61.160 66.325 9 Finansije 68.680 58.094 36.997 10 Trgovina nekretninama 117.984 104.460 66.734 11 Administracija i druge javne usluge 56.684 62.213 67.644 12 Stanovnitvo 1.018.928 919.313 863.590 13 Ostalo 338.171 218.138 192.371 UKUPNO 2.797.533 2.397.754 2.199.976
88 89
Izvor: Evropska banka za obnovi i razvoj, Strategija za Crnu Goru 20102013 www.undp.org.me 90 Izvor: Centralna banka Crne Gore Nacrt 86
Privatno bankarski sektor e i u budue predstavljati jedan od najznaajnih izvora finansiranja kako jedinicama lokalnih samouprava, tako i privrednim subjektima. Posebno privlana, za lokalne samouprave i privredne subjekte, mogu biti sredstava Evropske investicione banke (EIB) i drugih stranih finansijskih institucija koje koja e biti dostupna preko lokalnih banaka u cilju daljeg ekonomskog i drutvenog razvoja Crne Gore. IRF je osnovan krajem 2009. godine. U 2010. godini realizovno je 107 kreditnih zahtjeva usmjerenih prema sektoru malih i srednjih preduzea i preduzetnika. Ukupan iznos sredstava odobrenih u svrhu realizacije ovih projekata iznosi 12,2 miliona EUR, od ega se 9,1 miliona EUR odnosi na kreditna sredstva IRF, dok je 3,1 miliona EUR na sredstva poslovnih banaka. Analitiki posmatrano, 79 projekata realizovano je posredstvom i uz uee poslovnih banaka. Uee IRF u ovim projektima iznosi 6,8 miliona EUR, dok su banke za finansiranje istih izdvojile dodatnih 3,1 miliona EUR. Preostalih 28 projekata realizovano IRF je direktnim 91 kreditnim aranmanima, putem kojih je IRF plasirao 2,3 miliona EUR . Strukturu ulaganja ini: 34% proizvodnja, 26% poljoprivreda i prehrambena industrija, 23% usluge i 17% turizam i ugostiteljstvo. IRF je, trenutno, jedina institucija koja kreditno podrava privredne i infrastrukturne projekte u Crnoj Gori, iji je veinski vlasnik drava Crna Gora. Podrka Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore mogua je kroz finansijsku podku privredi (malim i srednjim preduzeima) i finansijsku podrku infrastrukturnim i ekolokim projektima. Finansijska podrka privredi (malim i srednjim preduzeima) mogua je kroz kratkorone i dugorone kredite i kroz garancije za uredno vraanje kredita. Finansijsku podrku infrastrukturnim i ekolokim projektima namijenjena je prvenstveno jedinicama lokalnim samoupravama. Njihova realizacija zavisie od finansijskog potencijala koji e biti raspoloiv u ove svrhe koji e, prije svega, zavisiti od povrata prethodno odobrenih sredstava. Modeli po kojima e se realizovati ovi projekti bie direktno kreditiranje, kreditiranje posredstvom banaka, dokapitalizacija i otkup emitovanih obveznica. IRF e prilikom realizacije finansijskih mjera podrke posebna panju posvetiti regionalnom aspektu u skladu sa Strategijom regionalnog razvoja Crne Gore 2010 2014. IRF je u asortimanu svojih usluga uveo i usluge faktoringa kao specifinog oblika finansiranja.
91
Izvor: Godinji izvjetaj o radu IRF za 2010. godinu 87
Nacrt
3. POTENCIJAL I SPECIJALIZACIJA REGIONA

U bivoj Jugoslaviji, Crna Gora je tretirana kao nedovoljno razvijena republika, pa je bila korisnica podsticajnih mjera za razvoj. Ovakav podreeni poloaj uticao je i na strukturu privrede: sektori su razvijani i fabrike graene ne na osnovu trinih prilika i perspektive za razvoj, ve na osnovu odluka koje su donoene u kancelarijama. Raspadom zemlje, uruen je ekonomski sistem, ne samo jer su postojea industrijska postrojenja izgubila trite bivih jugoslovenskih republika, ve i zato to su sankcije i izolacija, uticale da se godinama izgubi kontakt sa informacijama, napretkom nauke i tehnologije, i inovacijama, u sektorima koji su moda imali potencijal za razvoj. Sa obnovom nezavisnosti, stekli su se uslovi da, u stabilnim politikim uslovima, Crna Gora samostalno vodi razvojnu politiku. U fokusu te politike naao se razvoj infrastrukture, prije svega saobraajne i komunalne, kako bi se povezali ne samo pojedini regioni unutar zemlje, ve kako bi Crna Gora postala integralni dio regiona kojem pripada, i ukljuila se u trans-evropske mree. Komunalna infrastruktura od posebne je vanosti ako se zna da je Crna Gora proglaena Ekolokom dravom sa jedne, i da raspolae relativno malim prostornim resursima, koji moraju biti ouvani i korieni na odrivi nain, sa druge strane. Imajui u vidu raspoloive resurse, izdvojila su se etiri sektora, za koje je ocijenjeno da Crna Gora ima ili moe ostvariti komparativnu prednost, i to: turizam, zahvaljujui geostratekom poloaju Crne Gore, kao mediteranske zemlje i jedinstvenom spoju turistikih atrakcija za razvoj i zimskog i ljetnjeg turizma; razvoj poljoprivrede, sa posebnim akcentom na proizvodnju zdrave, organske hrane, zahvaljujui relativno ouvanom prirodnom ambijentu i klimatskim uslovima. Razvoj poljoprivrede trebao je da sauva seoska podruja i obezbijedi ravnomjerniji regionalni razvoj, a dodatni potencijal vien je u izvozu proizvedene hrane kroz turizam; skoro vie od 30 godina, Crna Gora nije sagradila ni jedan novi objekat za proizvodnju elektrine energije. S obzirom na znaajan deficit uzrokovan nepromijenjenom proizvodnjom, a izraenim rastom potronje, uz raspoloive hidro i termo potencijale, energetika se nametnula kao jedan od sektora bez kojeg nema razvoja. Poseban potencijal lei u obnovljivim izvorima energije. na kraju, umsko bogatstvo opredijelilo je fokus na razvoj sektora umarstva i drvoprerade, uz potovanje principa odrivog upravljanja umama, i sa poveanim ueem finalne proizvodnje u ukupnoj prodaji. Bilo je potrebno promijeniti i naslijeenu privrednu strukturu i dati prednost i podrku razvoju sektora malih i srednjih preduzea i preduzetnitva. Sve navedeno deava se u okvirima jasne sveukupne politike prema kojoj je Crna Gora dio Evrope, sa jasnom odrednicom u evro-atlanskim integracijama 3.1. Stvaranje BDP Tranzicija ekonomije od centralno planske ka trinoj, jednako kao i ekonomski bum koji je obiljeio period nakon sticanja nezavisnosti, znaajno su promijenili strukturu crnogorske privrede. Period nakon obnove nezavisnosti karakterie poetak intenzivnijih tranzicionih promjena, odnosno kreiranja trine privrede, praen visokim rastom BDP koji je dostigao dvocifrenu vrijednost u Crnoj Gori (2006-2008), a voen je uglavnom direktnim stranim investicijama koje su bile usmjerene u primorske djelove zemlje, ime je dat doprinos rastu turizma, graevinarstva, kao i poslova sa nekretninama, telekomunikacija, ugostiteljstva i ostalih usluga. Poslije gotovo decenijskog rasta, crnogorska ekonomija ozbiljno pogoena globalnom
Nacrt 88
finansijskom i ekonomskom krizom, zabiljeila je pad realnog BDP u 2009. godini za 5,7%, pri emu se industrijska proizvodnja smanjila za oko 32%, slijedei otar pad u rudarstvu i preraivakoj industriji. Prema procjenama Ministarstva finansija, Crna Gora je zabiljeila rast BDP-a u 2010. godini i izala iz recesije, ali je ekonomski rast usporen i suoava se sa brojnim izazovima. Preduzete mjere ekonomske politike tokom prethodne dvije godine su djelimino ublaile uticaj djelovanja krize. Kljuni nosioci oporavka u 2010. godini su bili industrijska proizvodnja, turizam i umarstvo. Procjenjeni BDP u 2010. godini je iznosio 3,02 milijarde eura. Tabela 32: Kretanje BDP-a u periodu 2003-2009
2003 BDP-tekue cijene (u hilj. eura) BDP-stalne cijene (u hilj. eura) BDP per capita Rast BDP (%) 1.510.128 1.394.126 2.435 2,5 2004 1.669.783 1.576.967 2.684 4,4 2005 1.814.994 1.739.590 2.912 4,2 2006 2.148.998 1.970.474 3.443 8,6 2007 2.680.467 4.280 10,7 2008 3.085.621 2.866.025 4.908 6,9 2009 2.980.967 2.911.070 4.720 -5,7
Najznaajnije strukturne promjene u jednoj ekonomiji se odnose na uee pojedinih privrednih sektora u ukupnom bruto domaem proizvodu. Na osnovu uea pojedinih sektora u cjelokupnoj ekonomiji, ocjenjuje se nivo privredne razvijenosti, odnosno, definiu se osnovni trendovi. Naime, u strukturi ekonomije, posmatrano po bruto dodatoj vrijednosti, prema podacima Monstat-a iz 2009. usluge uestvuju sa oko 59,1%. Iako ini samo dio sektora usluga, turizam je kljuna komponenta ekonomije i glavni izvor rasta, naroito na Primorju. Industrijska proizvodnja, predstavlja oko 9,5% ukupne ekonomije. Poljoprivreda ini oko 8,0% ekonomije i predstavlja znaajan izvor prihoda za veliki dio stanovnitva koji ivi u ruralnim podrujima zemlje. Grafik 13: Struktura bruto dodate vrijednosti i sektora usluga u 2009. godini
5,3% 9,5% 8,0%
Usluge Porezi na proizvode minus subvencije na proizvode Poljoprivreda, lov i umarstvo

39,8%
18,3%
Trgovina na veliko i trgovina na malo Aktivnosti u vezi s nekretninama 15,7% Saobraaj, skladitenje i veze Hoteli i restorani
18,1%
59,1% Industrija
Graevinarstvo
7,4%
18,8%
Ostale usluge
Presudan uticaj na stanje i trendove u privredi su imale tranzicione promjene uslovljavajui promjenu privredne strukture. Tranziciona recesija, u naim uslovima pogoravana sankcijama i ratom u okruenju, uslovljavala je gubitak trita, zaostajanje u tehniko-tehnolokom razvoju, finansijsku iscrpljenost preduzea, a kao posljedicu imala je prestanak rada preduzea, pad zaposlenosti i poveanje nezaposlenosti. Smanjenje uea industrije, a poveanje udjela sektora usluga u bruto domaem proizvodu, uslovilo je nedostatak tranje za zanimanjima u industriji, due ekanje na zaposlenje, odnosno dugoronu nezaposlenost sa tipinim karakteristikama strukturne nezaposlenosti. Znaajni industrijski kompleksi, pogotovo u sjevernom regionu, ostali su preputeni zubu vremena, a samo mali dio ranije zaposlenih u tim fabrikama, preorijentisao se za angaovanje u nadolazeem turistikom sektoru.
Nacrt 89
3.2. Spoljnotrgovinska razmjena U 2010. godini je, prema platnobilans tnobilansnim nim podacima, zabiljeeno poboljanje deficita tekueg rauna. Na takvo kretanje deficita tekueg rauna najvei uticaj je imalo kretanje na raunu roba, to jest smanjenje spoljnotrgovinskog deficita, kao i pozitivni rezultati zabiljeeni na raunu usluga, ostvareni prije svega u oblasti turizma, i tekuih transfera koji su ublaili deficit na raunu roba. posljednjih ednjih godina. Neto priliv SDI u 2010. godini je iznosio Treba istai i pad SDI, posle konstantnog rasta posl 552 miliona eura, to je za 48,2% manje ne nego go u 2009. godini. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2009. godini je bio znaajno visok usljed dva razloga: priliva po osnovu privatizacije i dokapitalizacije EPCG u iznosu od 436,1 milion eura i iznosa pretvorenog duga u kapital, akumuliranog iz prethodnog perioda, u vrijednosti od oko 150 miliona eura. Imajui u vidu navedeno stanje, kao i efekte krize i smanjen obim stranih investicija, nuno se namee rjeavanje pitanja u oblasti robne razmjene, koja predstavlja najveu stavku u deficitu plat platnog bilansa Crne Gore. Crnogorsku ekonomiju dugi niz godina karakterie izraen spoljnotrgovinski deficit. Spoljnotrgovinski deficit Crne Gore odraava trend ekonomskog razvoja i zavisnost ekonomije od uvoza kapitalnihi intermedijarnih proizvoda, koje su ujedno i glavni pokretai ekonomskog rasta. Grafik 14: : Spoljnotrgovinski promet Crne Gore u periodu 2005-2010 2005 2010
3.000.000,00 2.500.000,00 2.000.000,00 1.500.000,00 1.000.000,00 500.000,00 -500.000,00 -1.000.000,00 -1.500.000,00 -2.000.000,00 -2.500.000,00
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Uvoz
Izvoz
Trgovinski bilans
Ukupna spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore za 2010. godinu iznosila je 1.987,7 miliona miliona eura to ukazuje na rast od 2,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Za robnu razmjenu Crne Gore sa inostranstvom u 2010. godini karakteristino je smanjenje spoljnotrgovinskog deficita i poveanja izvoza, dok je uvoz imao priblino istu vrijednost kao i u 2009. godini. Analiza robne razmjene prema SMTK (Standardna meunarodna trgovinska klasifikacija) pokazuje da je kod svih kategorija u 2010. godini ostvaren negativan saldo robne razmjene tj. deficit.
Nacrt t
90
Tabela 33: Robna razmjena prema SMTK u 2010. godini

Izvoz Vrijed. hilj. 0 Hrana i ive ivotinje 1 Pie i duvan 2 Sirove mater., sem goriva 3 Mineralna goriva i maziva 4 ivotinjska i biljna ulja i masti 5 Hemijski proizvodi 6 Proizvodi svrstani po materijalu 7 Maine i transportni ureaji 8 Razni gotovi proizvodi Ukupno 23.930 21.109 44.713 33.286 1.288 12.916 157.109 27.047 8.969 330.367 % 7,2 6,4 13,5 10,1 0,4 3,9 47,6 8,2 2,7 100,0 Uvoz Vrijed. hilj. 324.209 63.930 70.243 209.660 12.568 162.956 265.841 340.607 207.315 1.657.329 % 19,6 3,9 4,2 12,7 0,8 9,8 16,0 20,6 12,5 100,0 Trgovinski bilans Vrijed. hilj. (300.279) (42.821) (25.530) (176.374) (11.280) (150.040) (108.732) (313.560) (198.346) (1.326.962)
U 2010. godini izvoz roba, prema podacima Monstat-a, iznosio je 330,4 miliona eura, to predstavlja poveanje od 19,3% ili 53,4 miliona eura. Na poveanje izvoza uglavnom su uticali oporavak i poveanje proizvodnje kod najveih crnogorskih izvoznika, kao i poveanje cijena metala na svjetskom tritu. Proizvod koji se najvie izvozi ve dui niz godina je aluminijum i proizvodi od aluminijuma koji ine 40,5% ukupnog izvoza u 2010. godini. U strukturi izvoza prema SMTK (Standardna meunarodna trgovinska klasifikacija) najvie su zastupljeni proizvodi svrstani prema materijalu (sektor 6) u iznosu od 157,1 milion eura (47,6% izvoza). U okviru ovog sektora najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 130,8 miliona eura i gvoe i elik u iznosu od 19,4 miliona eura. Grupa sirove materije osim goriva (sektor 2) ostvarila je izvoz u iznosu od 44,7 miliona eura (13,5%) u okviru kojeg su najzastupljeniji pluta i drvo od 17,2 miliona eura i mineralne rude i otpaci metala vrjednosti 15 miliona eura. Robni uvoz u 2010. godini, prema podacima Monstat-a, iznosio je 1.657,3 miliona eura, to je na priblino istom nivou kao i u 2009. godini. Za razliku od izvoza, za uvoz je karakteristina vea diverzifikovanost. Jedna od karakteristika crnogorskog uvoza jeste i blago naglaeni sezonski karakter. Dosadanja kretanja pokazuju da dolazi do blagog porasta uvoza u drugom i treem kvartalu. Ovo se moe objasniti poveanom potronjom prije i u toku ljetnje turistike sezone za ta se veliki dio roba uvozi. U strukturi uvoza prema SMTK najvie su zastupljeni proizvodi maine i transportni ureaji (sektor 7) u iznosu od 340,6 miliona eura (20,6%). U okviru ovog sektora najznaajnije stavke su drumska vozila u iznosu od 94,5 miliona eura i elektrine maine, aparati i ureaji u iznosu od 81,2 miliona eura. Proizvoda iz sektora hrana i ive ivotinje uvezeno je u vrijednosti od 324,2 miliona eura (19,6%), meu kojima najznaajnije stavke predstavljaju: meso i prerada mesa (48,7 mil. eur), itarice i proizvodi (40,3 mil eur), mlijeni proizvodi i jaja (31,6 mil. eur) i povre i voe (30,3 mil.eur) Prema strukturi izvoza po grupama zemalja, Crna Gora najvie robe izvozi u zemlje Evropske Unije 55,9% ukupnog izvoza (184,8 miliona eura) i zemlje CEFTA-e 39,5% (130,5 miliona eura). U posmatranom periodu najvie je robe pojedinano izvezeno u Srbiju u iznosu od 74,9 miliona eura (22,7%), zatim Grku 56,4 miliona eura (17,1%) i Italiju 48,8 miliona eura (14,8%). Najvei uvoz, posmatrano po grupacijama zemalja, ostvaren je iz zemalja CEFTA-e u iznosu od 670 miliona eura (40,4%). Iz zemalja EU uvezeno je robe u vrijednosti od 625,2 miliona eura, to ini 37,7% ukupnog uvoza. Posmatrano pojedinano po zemljama, najvie roba uvezeno je iz Srbije 432,6 miliona eura (26,1%), BiH 123,5 miliona (7,5%) i Njemake 117 miliona (7,1%).
Nacrt
91
Rezime
Crnogorsku ekonomiju dugi niz godina karakterie izraen spoljnotrgovinski deficit. Spoljnotrgovinski deficit Crne Gore odraava trend ekonomskog razvoja i zavisnost ekonomije od uvoza kapitalnih i intermedijarnih proizvoda, koje su ujedno i glavni pokretai ekonomskog rasta. U 2010. godini vrijednost izvezene robe je iznosio 330,4 miliona eura, to predstavlja poveanje od 19,3% ili 53,4 miliona eura. Na poveanje izvoza uglavnom su uticali oporavak i poveanje proizvodnje kod najveih crnogorskih izvoznika, kao i poveanje cijena metala na svjetskom tritu. Proizvod koji se najvie izvozi ve dui niz godina je aluminijum i proizvodi od aluminijuma koji ine 40,5% ukupnog izvoza Robni uvoz u 2010. godini, iznosio je 1.657,3 miliona eura, to je na priblino istom nivou kao i u 2009. godini. Jedna od karakteristika crnogorskog uvoza jeste i blago naglaeni sezonski karakter. U strukturi uvoza najvie su zastupljeni proizvodi maine i transportni ureaji (drumska vozila i elektrine maine, aparati i ureaji), hrana i ive ivotinje (meso i prerada mesa, itarice i proizvodi, mlijeni proizvodi i jaja,povre i voe).
Ogranienja Zavisnost ekonomije od uvoza kapitalnih i intermedijarnih proizvoda Nedizerfikovanost izvoznih proizvoda Nizak stepen obrade izvoznih proizvoda (uglavnom sirovine i poluproizvodi) Pad cijena i tranje glavnih izvoznih proizvoda usljed ekonomske krize, Nizak nivo konkurentnosti domaih proizvoda.
3.3. Osvrt na dosadanji razvoj regiona i upotrebu raspoloivih resursa

U smislu statistike nomenklature prostornih jedinica koju je definisao Eurostat, kako bi stvorio jedinstvenu i koherentnu strukturu za teritorijalnu raspodjelu, Crna Gora je definisana kao jedan statistiki region92. Za potrebe voenja regionalne politike, ustaljena je klasifikacija regiona Crne Gore na sjeverni, sredinji i primorski, u skladu sa njihovim geografskim karakteristikama, razmjetaju prirodnih uslova za razvoj, optem nivou razvijenosti i perspektivama za budui razvoj. Slijedi analiza dosadanjeg razvoja regiona, s aspekta upotrebe raspoloivih resursa, mogunosti daljeg razvoja i specijalizacije regiona, te ogranienja.
92
Postoje tri nivoa klasifikacije definisane prema veliini i broju stanovnika na odreenom podruju (NUTS 1, NUTS 2, NUTS 3) koje se koriste za definisanje prihvatljivosti nekog regiona za finansiranje iz instrumenata kohezijske politike. U aprilu 2009. godine, Vlada Crne Gore usvojila je prijedlog Zavoda za statistiku o statistikim regionima u Crnoj Gori koji odgovaraju NUTS regionima prema regulativi EZ-a 1059/2003. U skladu sa tim, Crna Gora je definisana kao jedan region (Crna Gora =NUTS 1=NUTS 2=NUTS 3) 92
Nacrt
3.3.1. Primorski region Resursi Juni region ini oko 11,5% ukupne teritorije Crne Gore i prostire se na teritorijama optina: Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi i Ulcinj. Naseljava ga 23,4% stanovnitva Crne Gore, a u periodu od nezavisnosti zakljuno sa 2010. godinom, ovaj region je godinje privlaio u prosjeku 39% ukupnih stranih direktnih investicija. Ovaj region karakteriu izvanredni resursi za razvoj turizma, pomorske privrede i agrikultura. Dosadanji razvoj U dosadanjem periodu, dominantne privredne djelatnosti primorskog regiona bile su: turizam, ugostiteljstvo, saobraaj, mediteranska poljoprivreda, mala privreda i trgovina. Struktura privrede ovog regiona nije i ne moe biti znaajnije promijenjena. Ono to moe biti promijenjeno odnosi se na razvoj vanpansionske ponude, kao i podizanje kvaliteta smjetajnih kapaciteta, kako bi se vie ilo ka stratekoj odrednici crnogorskog turizma, a to je elitni turizam. Potencijal za razvoj i specijalizaciju Raspoloivi prirodni resursi i pratea infrastruktura primorskog regiona, omoguavaju specijalizaciju regiona u pravcu: Daljeg razvoja turizma, i to elitnog, zdravstvenog, kulturnog, sportskog, nautikog itd. Projekti koji su u toku, pogotovo izgradnja marine za mega jahte Porto Montenegro, te kompleks turistikih sadraja na poluostrvu Lutica, ostrvu Sveti Marko i dr, preduslov su za pomjeranje kvaliteta sadanjeg turistikog proizvoda ka kategoriji elitnog. Strateko opredjeljenje optine Kotor je turizam, trenutno tranzitnog karaktera, a kljuni razvojni resurs je kulturno-istorijsko naslijee. Optina Tivat se razvija u pravcu ekskluzivnog turizma, uz pratee vidove sadraja, kao to su nautiki i golf turizam. U skladu sa tim, posebna panja bie usmjerena na zatiena podruja. U Herceg Novom nedostaju hoteli visoke kategorije, a posebno je potrebno poboljati meuoptinsku saradnju i prekograninu saradnju. U Budvi, akcenat je takoe na razvoju ekskluzivnog turizma, pri emu se posebna panja treba posvetiti ouvanju prirodnih resursa (plae, ivotna sredina). U Herceg Novom i Ulcinju postoji potencijal za razvoj zdravstvenog turizma. Znaajan resurs za razvoj turizma u primorskom regionu su i kompleksi vojne imovine koji e biti privedeni namjeni u turizmu i za koje se trae investitori. Veoma je vano da se ne pretjera sa urbanizacijom, ve i da novi kompleksi zadre duh Mediterana. Postoji potencijal za povezivanje i razvoj planinskog turizma na Orjenskom masivu i Bijeloj gori koji se nalaze na teritoriji etiri optine (Herceg Novi, Kotor, Niki i Trebinje). Povezivanjem sa sjevernim i sredinjim regionom, postoji potencijal za kreiranje integralnog crnogorskog turistikog proizvoda, koji e gostu ponuditi i kupalini i planinski turizam. Razvoj poljoprivrede mediteranskog karaktera, gajenjem suptropskog voa, povra, cvijea i ljekovitog bilja, te proizvodnja i prerade junog voa. Znaajni zasadi pod maslinom omoguavaju da se razvija proizvodnja maslinovog ulja, te da se ovaj proizvod brendira. Pomorski saobraaj, luke, slobodna zona, usluge brodogradilita, prije svega u Baru i Bijeloj, i razvojem marina du cijele crnogorske obale. Morsko ribarstvo.
Nacrt 93
Slika 5: Primorski region
Ogranienja Kulturni pejza, kao posebni segment nepokretne kulturne batine, zakonom nije definisan i zatien. Razvoj poljoprivrede u primorskom regionu je ogranien zbog nezainteresovanosti lokalnog stanovnitva i alternativnih izvora prihoda koji su mu dostupni. Sadanja flota je zbog starosti i slabe tehnike opremljenosti, ograniena na priobalne vode. Takoe, konicu razvoju ove poljoprivredne grane predstavlja nedovoljna zainteresovanost lokalnog stanovnitva da se bavi ribarstvom. Nedefinisane granice zatiene okoline nepovoljno utiu na zatitu pojednih spomenikih cjelina, sakralnih objekata i arheolokih lokaliteta. Primjer Starog grada Kotora uz ije je zidine provuena Jadranska magistrala. Ogranienja turistikih potencijala odnose se prije svega na tehniku infastrukturu (neadekvatno rijeen saobraaj, nerijeeno pitanje otpadnih voda i kanalizacije, koje utie na kvalitet morske vode itd). Spor oko pojedinih lokacija i protivljenje graana da sanitarne deponije budu na definisanim lokacijama. Depopulacija u optinama primorskog regiona: Herceg Novi, Ulcinj i Kotor. 3.3.2. Sredinji region Resursi Sredinji region obuhvata optine: Danilovgrad, Niki, Cetinje i Glavni grad Podgoricu. Povrina ovog regiona je 35,5% ukupne teritorije Crne Gore, naseljava ga 45,1% ukupnog stanovnitva, a u ovom regionu nalazi se oko 22,4% obradive povrine, 25,5% drvne mase, 30,5% stonog fonda i bogata nalazita boksita i dijelom hidropotencijala. U periodu od 2006-2010. godine, u prosjeku 53,5% godinje ukupnih stranih direktnih investicija koje su dolazile u Crnu Goru, realizovale su se upravo u ovom regionu. Dosadanji razvoj U ekonomskom smislu, sredinji region je najznaajniji, a najvea vrijednost stvara se u sektorima industrije, proizvodnje elektrine energije, graevinarstva, saobraaja i skladitenja, trgovine i ugostiteljstva. U posljednje vrijeme, pogotovo na teritoriji danilovgradske optine, u Zetsko-Bjelopavlikoj ravnici i u Podhumu, poljoprivreda se znaajno razvija, dok turizam ima karakter tranzitnog i vjerskog turizma. Sredinji region je istovremeno i univerzitetski centar, a zahvaljujui Glavnom gradu, najei centar migracija iz sjevernog regiona. Priliv stanovnitva vri znaajan pritisak na infrastrukturu grada, pa je potrebno dalji razvoj planirati u pravcu rastereenja urbanog jezgra i razvoja Tuzi, Golubovaca, Spua i Danilovgrada kao integralnih cjelina sa Podgoricom u sreditu. Raniji razvoj sredinjeg regiona zasnivao se na preraivakoj industriji, prije svega proizvodnji maina Radoja Dakia i elektro industrije Obod na Cetinju, kao i radu eljezare Niki i Aluminijskog kombinata u Podgorici. Za razliku od prve dvije, eljezara i KAP su jo uvijek aktivne, ali sa znaajno manjom proizvodnom aktivnou. Potencijal za razvoj i specijalizaciju Analiza raspoloivih resursa ukazuje na to da se potencijal za razvoj i specijalizaciju sredinjeg regiona nalazi u razvoju:
Nacrt 94
Slika 6: Sredinji region
preraivake industrije, i to prije svega u restrukturiranju eljezare, i KAP-u koji je i dalje nosilac izvozne aktivnosti crnogorske privrede. Treba razmotriti mogunosti razvoja klastera aluminijumske industrije koji e uiniti da se alumijum ne prodaje kao sirovina, ve u nekoj formi polu ili finalnog proizvoda. Kreiranje alumunijumskog klastera znailo bi dodatni podsticaj za razvoj MSP sektora u sredinjem regionu. poljoprivrede, i to u Podhumu, Zetskoj i Bjelopavlikoj ravnici, sa akcentom na razvoj vinogradarstva, povrtlarstva i voarstva. Posljednjih godina znaajan razvoj biljei staklenika proizvodnja, pogotovo na teritoriji optine Danilovgrad i u Podhumu. Na teritoriji optine Niki, u brdovitim i planinskim djelovima, postoje pogodnosti za razvoj stoarstva i uzgoj ivine. u korienju rudnog bogatstva (na teritoriji optine Niki) i ukrasnog kamena (optina Danilovgrad), ija je iskoritenost ispod mogueg nivoa. uslunih djelatnosti, pogotovo imajui u vidu da su Podgorica i Niki univerzitetski centri, da je Podgorica glavni administrativni centar, a Cetinje stara prijestonica, sa skoncentrisanim stanovnitvom i razliitim institucijama. turizma, prije svega tranzitnog karaktera, vjerskog, sportskog, lovnog i ribolovnog (pogotovo u regionu danilovgradske optine i Skadarskog jezera). Sa razvojem novih hotelskih kapaciteta, Podgorica moe postati i centar kongresnog turizma. Od posebnog je znaaja aktiviranje starih urbanih cjelina kako za potrebe dnevnih izletita, tako i za potrebe manifestacionog turizma (Rijeka Crnojevia, Dodoi, Karu itd). Postoji znaajan potencijal u povezivanju sa ponudom turizma na primorju u organizovanju dnevnih izleta. Trenutno, ee se organizuju izleti iz Dubrovnika do Cetinja, nego iz bilo kog crnogorskog primorskog mjesta do neke kulturne ili istorijske cjeline u sredinjem ili sjevernom regionu. Valorizacija Skadarskog jezera zahtijeva zatitu ekosistema Jezera, ali i odrivo upravljanje raspoloivim resursima, u dijelu ribolova, kao i u dijelu koritenja drugih resursa (treset, krstarenje jezerom, turistiki smjetaj). Izgradnjom tunela Sozina, Skadarsko jezero postaje dio integralne ponude barsko-ulcinjske rivijere, a nudi mogunosti razvoja kupalinog turizma, maritimni i safari turizma, te sportskog, edukativnog, izletnikog, kulturno-istorijskog turizma. naune, strune i zdravstvene institucije, skoncentrisane uglavnom u Podgorici, predstavljaju znaajan faktor usvajanja znanja, ali i osnovu za razvoj drugih regiona. Naime, Crnu Goru karakterie odsustvo povezanosti izmeu privrede i naunog sektora, odnosno univerziteta, to svakako ograniava razvoj i inovacije. Sa razvojem privatnih univerziteta, razvijaju se i fakultetski programi koji su od regionalnog znaaja (poput postdiplomskih studija Upravljanje zatienim podrujima i ruralni razvoj koji pohaaju studenti iz cijelog regiona i CIS zemalja). Osnivajem Regionalne kole za javne administracije93, i Danilovgrad postaje vaan obrazovni centar. MSP sektor i biznis zone, s obzirom na saobraajnu povezanost, sredinji region ima potencijal za razvoj biznis zona i sektora MSP. Trenutno je ovo najbolje iskoristila optina Danilovgrad, koja je za samo svije godine, neposredno prije krize, privukla preko 230 kompanija koje su zaposlile oko 1500 radnika, nudei im efikasno uslugu optinske administracije i povoljnije cijene komunalija. Ogranienja nedostatak prostorno planskih dokumenata koji ograniavaju dalji razvoj djelatnosti, kao i neprivoenje planiranih povrina predvienoj namjeni, administrativne procedure i visoka optereenja za poslovanje MSP, odustvo sistematskog pristupa upravljanju zatienih podruja, nedostatak informacija i istraivanja, slaba komunikacija izmeu kljunih stejkholdera, lokalne zajednice i upravljaa zatienim podrujima, kao i ilegalna upotrebu resursa i nedozvoljena gradnja, nezadovoljavajua turistika infrastruktura i nepostojanje raznolike turistike ponude nerganizovan otkup poljoprivrednih proizvoda i nepostojanje preraivakih kapaciteta, zasienost poljoprivrednog zemljita vodama, slaba zainteresovanost lokalnog stanovnitva za poljoprivredu, usitnjenost posjeda, kao i neadekvatno korienje postojeih potencijalno obradivih povrina.
93
Vie informacija na: www.respaweb.eu 95
Nacrt
Nedefinisane granice zatiene okoline nepovoljno utiu na zatitu pojednih spomenikih cjelina, sakralnih objekata i arheolokih lokaliteta. Najznaajniji je primjer Duklje, preko koje prelazi eljeznika pruga Podgorica-Niki Posebnu opasnost predstavlja sve vea i nekontrolisana urbanizacija koja moe da ugrozi kulturno istorijske vrijednosti podruja koja se urbanizuju. 3.3.3 Sjeverni region Resursi Sjeverni region obuhvata optine: Andrijevica, Bijelo Polje, abljak, Berane, Kolain, Mojkovac, Plav, Pluine, Pljevlja, Roaje i avnik. Ovaj region ini oko 53% ukupne teritorije Crne Gore, naseljava ga 31,4% ukupnog stanovnitva Crne Gore, a raspolae sa: najveim dijelom ukupno raspoloivog hidropotencijala, cjelokupnim rezervama uglja, oko 67% obradivih povrina, 71% drvne mase, 62,3% stonog fonda, skoro cjelokupne rezerve olova i cinka, kao i rezursima za razvoj zimskog i eko-turizma. Bez obzira na bogatstvo resursa, sjeverni region je najnerazvijeniji region u Crnoj Gori. Poetkom 1990. godine, sjeverni region uestvovao je sa 25,5% u ukupnom crnogorskom BDP, da bi 2005. godine taj procenat iznosio svega 18%94. U periodu od 2006-2010. godine, privukao je svega 7,3% ukupnih stranih direktnih investicija (u prosjeku godinje) koje su se slile u Crnu Goru. Dosadanji razvoj Proizvodnja i prenos elektrine energije, poljoprivreda i turizam, sa drvopreradom u razvoju, najznaajniji su sektori koji uestvuju u kreiranju nove vrijednosti. I pored znaajnih resursa u ovom regionu, poljoprivreda nije na zadovoljavajuem nivou razvoja. Ograniavajui faktori su saobraajna i druga infrastruktura koji ine da su proizvodi manje konkurentni kad stignu do krajnjeg kupca. Nedostaju neki bitni regionalni putni pravci, a lokalni putevi su u veoma loem stanju, tako da su slabe veze seoskih naselja sa gradom i magistralnim saobraajnicama. Sve ovo i smanjene mogunosti zapoljavanja, uticali su na depopulaciju regiona i izraenu migraciju stanovnitva prema sredinjem i junom regionu, kao i van Crne Gore. Znaajni umski resursi nisu adekvatno valorizovani i pored brojnih pogona za prepradu drveta. Uzrok je izvoz (nerijetko i ilegalno) sirove drvne grae i otean plasman finalnih proizvoda, pogotovo nakon izbijanja finansijske krize. Dobar kvalitet ne prati moderan dizajn to je dodatno ogranienje za plasman. U sektoru poljoprivrede, znaajno mjesto zauzima mesna industrija kroz uzgoj stoke u mini-farmama i znaajnim prepraivakim kapacitetima u Bijelo Polju i Roajama. Znaajan potencijal za razvoj ima i mlijena industrija, ali je problem slabog otkupa demotivisao seoska domainstva da se bave proizvodnjom mlijeka. Potencijal za razvoj i specijalizaciju Analizirajui raspoloive resurse, zakljuujemo da potencijal za razvoj i specijalizaciju sjevernog regiona lei u: razvoju poljoprivrede, i to prije svega zemljoradnje, stoarstva, voarstva i ratarstva. Koncept mini farmi za uzgoj stoke kako za preraivaku industriju, tako i za razvoj mljekarstva, pokazao se uspjenim. Takoe, postoje znaajni resursi za razvoj pelarstva i ribarstva.
Slika 7: Sjeverni region
94
Noviji podaci nisu dostupni jer se bruto domai proizvod vise ne rauna na nivou regiona, ve iskljuivo na nacionalnom nivou. 96
Nacrt
razvoj planinskog turizma je takoe znaajan za dalju specijalizaciju sjevernog regiona. Region raspolae resursima za razvoj kako zimskog, tako i ljetnjeg turizma, eko-turizma, sportskog turizma i ribolova, agro-turizma, vjerskog turizma i zdravstvenog turizma. Ovdje je vano napraviti sponu sa ve znaajno razvijenim primorskim turizmom, kako bi se, u budue, za goste pravili jedinstveni integrisani turistiki proizvodi boravka i na moru i na planini razvoj preraivake industrije i razvoj MSP sektora, i to u proizvodnji organske zdrave hrane, prerada ljekovitog bilja i umskih plodova, te otkup i prerada voa i povra. Na teritoriji optine Pljevlja, raspoloivi su resursi za razvoj sektora energetike, zahvaljui rudnom bogatstvu i planiranoj izgradnji drugog bloka TE. Takoe, resursi laporca i opekarske gline treba da budu iskoriteni za izgradnju cementare. Znaajni umski resursi dobra su osnova za razvoj drvoprerade, sa akcentom na finalnu proizvodnju (odnosi se na sve optine sjevernog regiona). Na teritoriji optina abljak, avnik i Pluine, postoje znaajni resursi za razvoj poljoprivrede i to: govedarstvo, ovarstvo, proizvodnju sjemenskog krompira, te uzgoj kalifornijske pastrmke u manjim vodotocima pravljenjem potonih ribnjaka. Ovaj dio sjevernog regiona ima potencijal i za razvoj turizma, uz nedostatak hotelskih kapaciteta, i smjetajnih kapaciteta drugih kategorija. Region Bjelasice i Komova ima potencijal za integralni razvoj regiona (poput Lutice na primorju) sa akcentom na odrivi turizam, uz razvoj poljoprivrede, i revitalizaciju sela. Ovom regionu pripadaju optine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac i Kolain, i treba ih posmatrati integralno u funkciji razvoja planinskog vijenca Bjelasice i Komova, prije nego individualno. Ovaj kraj takoe ima potencijal za razvoj ribarstva i znaajne vodene resurse za proizvodnju flairane vode. Nedavno proklamovani Nacionalni park Prokletije i cijeli kraj koji zahvata optine Plav i Roaje, ima potencijal za razvoj turizma, te poljoprivrede kroz revitalizaciju seoskih podruja. Vano je da se sektor drvoprerade usmjeri na finalnu proizvodnju, a ne na izvoz primarne sirovine. Da bi to bilo mogue, potrebna je prekvalifikacija sadanje radne snage i eventualno osnivanje Centra za proizvode drvne industrije, koji bi, u saradnji sa obrazovnim institucijama, doprinio usvajanju vieg nivoa proizvodnje u sektoru drvoprerade u sjevernom regionu. Ogranienja Nedostatak prostorno-planskih dokumenata koji ograniavaju dalji razvoj djelatnosti, kao i neprivoenje planiranih povrina predvienoj namjeni Nepostojanje kvalitetnih projekata i podrke na lokalnom nivou u cilju jaanja i podrke sektora MSP Nedovoljno dobra saobraajna povezanost, kako sa sredinjim regionom, tako i sa drugim optinama sjevernog regiona u cilju jaanja meusobne saradnje. Loe stanje putne infrastrukture, pogotovo kada je u pitanju povezanost ruralnih naselja sa optinskim centrima. Usitnjenost posjeda, nedostatak investicija, nepostojanje otkupa poljoprivrednih vikova, nedovoljno preraivakih kapaciteta Depopulacija stanovnitva i negativne promjene u strukturi stanovnitva, prije svega starenje to predstavlja jedan od najbitinijh ograniavajuih faktora u daljem razvoju. Neadekvatan odnos prema postojeim resursima u vidu neplanske i prekomjerne eksploatacije sirovina, upotreba zastarjele tehnologije i naruavanje ivotne sredine. Neadekvatna ponuda radne snage u pogledu obrazovnih profila, koja je prouzrokovana nezainteresovanou stanovnitva za odreenim poslovima, neadekvatnim obrazovnim programima, nedovoljnom saradnjom privrednog sektora i obrazovnih institucija. Nedovoljna razvijenost i opremljenost infrastrukturnih objekata za razvoj zimskog turizma (ski staze, sjmetajni kapaciteti, i sl). Neprepoznavanje rudarske djelatnosti kao jedne od razvojnih grana u pojedinim podrujima.
Nacrt 97
4. SWOT ANALIZA
SWOT analiza predstavlja presjek svih faktora koji utiu na stanje i razvoj lokalnih samouprava. Snage i slabosti su unutranji pozitivni i negativni elementi na koje se moe uticati, dok su anse i prijetnje spoljanji pozitivni i negativni faktori na koje se ne moe uticati, ali se mogu predvidjeti, usaglaavati, i moe im se prilagoavati. SWOT analiza je uraena prema sledeim faktorima: ljudski resursi, prirodni i kulturni resursi, ekonomske aktivnosti, tehnika infrastruktura, kao i strateki razvojni planovi i propisi. SWOT ANALIZA ZA PRIMORSKI REGION SNAGE Ljudski resursi Blizina obrazovnih institucija Raspoloiva radna snaga Obrazovna struktura stanovnitva Mogunost zaposlenja
SLABOSTI Neusklaenost ponude i tranje na tritu radne snage Depopulacija u pojedinim optinama Smanjen broj radnih mjesta van sezone Lokalno stanovnitvo nezainteresovano za poljoprivredu Zagaivanje ivotne sredine usljed ekspoatacije prirodnih resursa Neadekvatno planiranje i upravljanje prostorom (nedostatak integralnog pristupa) Nepostojanje vodoprivredne osnove Nizak stepen odgovornosti prema ivotnoj sredini Neadekvatno upravljanje zatienim podrujima Nedjelotvoran rad inspekcija Nedovoljno razvijena privredna infrastruktura Nepovezanost turizma i poljoprivrede Nedovoljno razvijena turistika infrastruktura Sezonski turizam - duina sezone
Prirodni i kulturni resursi
Ekonomske aktivnosti
Tehnika infrastruktura
Mineralane sirovine uglavnom nemetaline Atraktivnost podruja za razvoj ljetnjeg turizma Veliki broj atraktivnih lokacija za razvoj turistikog smjetaja Potencijali za razvoj morskog i slatkovodnog ribarstva (Skadarsko jezero) Bogato i ouvano kulturno-istorijsko naslee Velik broj zatienih podruja prirode Razvijen turistiki sektor Ulaganja u turizam i hotelijerstvo Poveani turistiki kapaciteti Razvoj ribolova Razvoj malog i srednjeg preduzetnitva Biznis inkubator u Baru Privredne zone (uglavnom servisnoskladine i turistike namjene) Luka Bar Mrea plovnih puteva i objekata Aerodrom u Tivtu Dobra putna povezanost sa optinama primorskog i sredinjeg regiona Relativno dobra el.energetska struktura u gradskom podruju Regionalni vodovod Postojanje reciklanih dvorita
Strateki i razvojni planovi, propisi
Postojanje DUP U toku je izrada i donoenje prostornourbanistikih planova lokalnih samouprava U toku je izrada stratekih planova razvoja optina
98
Visoka frekvencija saobraaja tokom ljetnje sezone i zaguenje saobraaja Loa putna infrastruktura u pogledu seoskih puteva Nerazvijenost sistema za preiavanje otpadnih voda Slaba razvijenost el.energetske mree u ruralnim podrujima Nerijeeno kvalitetno snabdijevanje vodom u nekim optinama i ruralnim djelovima Nepostojanje sanitarnih deponija Nepostojanje sratekih planova razvoja Nedostatak prostorno urbanistikih planova Nepostojanje sektorskih strategija razvoja
Nacrt
Ljudski resursi
Tehnika infrastuktura
Strateki planovi i strategije, propisi
ANSE Prekvalifikacija radne snage Obuke o EU programima Priliv radne snage iz okruenja Angaovanje kreativnih i strunih kadrova Bioloka i pejzana raznovrsnost More i obalno podruje, atraktivne plae i lokacije za razvoj nautikog turizma Korienje obnovljivih izvora energije (sunce i vjetar) Novi vidovi turizma (nautiki turizam) Privatno javno partnerstvo Rastua meunarodna tranja za novim destinacijama Produenje turistike sezone Strateki poloaj Luke Bar Izgradnja marina Jadransko-jonski koridor Izgradnja autoputa Bar-Boljare Prikljuenje ostalih optina na regionalni vodovod Izgradnja sanitarne regionalne deponije u Baru Prekogranina saradnja EU fondovi
PRIJETNJE Nedostatak svijesti o potrebi obrazovanja i usavravanje vjetina Depopulacija u pojedinim primorskim optinama Devastacija prostora kroz neplansku i nelegalnu gradnju Zagaenje mora Negativni uticaji klimatskih promjena, elementarne nepogode Smanjenje broja turista Razvoj masovnih turistikih projekata u susjednim dravama Osjetljivost privredne aktivnosti vezane za jednu djelatnost (turizam) Konkurencija drugih luka u Mediteranu Nepronalanje investitora za ulaganja u infrastrukturu Nedostatak finasijskih sredstava za realizaciju infrastrukturnih projekata
Mogue neusklaenosti izmeu politika razvoja lokalnih samouprava i drave Nesprovoenje stratekih planova razvoja
SWOT ANALIZA ZA SREDINJI REGION SNAGE Ljudski resursi Obrazovne institucije Obrazovna struktura stanovnitva Pozitivna demografska kretanja Mogunost zaposlenja
Prirodni i kulturni resursi Mineralne sirovine nemetaline Obnovljivi izvori energije (hidropotencijal, vjetar i sunce) Bogat biodiverzitet Meunarodno zatiena podruja prirode Bogato kulturno-istorijsko naslee Razvijanje privredne infrastrukture Razvijeno preduzetnitvo Veliki broj MSP Odlini uslovi za razvoj malog i srednjeg biznisa Biznis centri Privredne zone Potencijali za razvoj kulturnog i vjerskog turizma Aerodrom u Podgorici Dobra saobraajna povezanost sa ostalim djelovima Crne Gore Relativno dobra el.energetska
99
SLABOSTI Nerazvijen sistem cjeloivotnog obrazovanja Rast nezaposlenosti usled neadekvatne upisne politike i stalnog migracionog kretanja u optine sredinjeg regiona Nedovoljna socijalna inkluzija Nizak stepen svijesti o ivotnoj sredini Nedovoljna valorizacija kulturno prirodne batite Neadekvatna kontrola pritisaka i nedovoljno efikasno sprovoenje zakona Neracionalno korienje prirodnih resursa Problemi u poslovanju velikih industrijskih preduzea Nizak stepen ulaganja u istraivanje i razvoj Zatita intelektualne svojine Znaajan stepen neiskorienosti poljoprivrednog zemljita Smanjena likvidnost preduzea
Kvalitet transportnih usluga Zastarjela eljeznika infrastruktura Nedovoljna razvijenost el.energetske mree u gradskim optinama i ruralnim podrujima
Nacrt
infrastruktura u gradskom podruju Dobra infrastruktura za snadbijevanje vodom u gradskom podruju Razvijena telekomunikaciona mrea Postojanje sanitarne deponije i reciklanog dvorita Viegodinji investicioni plan Detaljni urbanistiki planovi Napredak u pripremi projektne dokumentacije Relativno dobro razvijeni administrativni kapaciteti
Neadekvatna infrastruktura za snabdijevanje vodom u gradskim optinama i ruralnim podrujima Nerazvijenost sistema za preiavanje otpadnih voda Zastarjeli strateki planovi razvoja lokalne samouprave Nepostojanje geografskog informacionog sistema Ne postoji pouzdana baza statistikih podataka Neusklaenost dinamike razvoja Glavnog grada sa ostalim djelovima drave PRIJETNJE Nedostatak svjesti o potrebi cjeloivotnog obrazovanja i usavravanja vjetina Odlazak mlade i visokokvalitetne radne snage u druge drave Poveanje nezaposlenosti usled smanjenog obima poslovanja ili pritiska na trite rada iz drugih optina Elementarne nepogode (poplave, sue, poari) Pritisci na poljoprivredno zemljite Svi oblici zagaenja ivotne sredine, posebno industrijsko zagaenje Viestruki pritisci na zatiena podruja
Ljudski resursi

Nacrt
ANSE Ulaganje u doivotno obrazovanje Poveanje ponude radne snage razliitih profesionalnih profila Obuke EU programa Obrazovanje osoba sa posebnim potrebama Angaovanje kreativnih i strunih kadrova Unapreenje energetske efikasnosti u industriji; standardi za energetski efikasnu gradnju Obnovljivi izvori energije (sunce, vjetar) Primjena novih znanja i tehnologija Adekvatna valorizacija postojee kulturno-istorijske batine Ulaganje u istraivanje i razvoj Primjena novih znanja i tehnologija E-trgovina Dalje unapreenje privredne infrastukture Promovisanje Skadarskog jezera kao turistike destinacije Razvojenovih trendova u turizmu (seoski turizam, biciklizam, agroturizam...) Valorizacija hidropotencijala izgradnjom hidroeletrana na Morai i malih HE Valorizacija potencijala za razvoj poljoprivrede IT biznis inkubator Potencijali za kombinovane naine saobraaja Izgradnja autoputa Bar-Boljare Jadransko-jonski koridor Digitalizacija sredstava za masovnu komunikaciju Prekogranina saradnja EU fondovi
Nedostatak finansijskih sredstava Globalna i EU konkurencija Pad investicionih aktivnosti Pad tranje za nekretninama
Visoka frekvencija saobraaja tokom ljetnje sezone Nepronalanje investitora za ulaganja u infrastrukturu Nedostatak finansijskih sredstava za finansiranje infrastrukturnih projekata Nesprovoenje donesenih stratekih planova
100
SWOT ANALIZA ZA SJEVERNI REGION SNAGE Ljudski resursi Relativno dobre mogunosti obrazovanja Obrazovno stanovnitvo
SLABOSTI Depopulacija Starenje stanovniva Visok odliv obrazovanih ljudi Dugorona nezaposlenost Stukturna neusklaenost ponude i tranje na tritu radne snage Nedefinisanost mineralnog resursa planskim dokumentima Odsustvo djelotvornih mehanizama za odrivo upravljanje prirodnim resursima Neadekvatno upravljanje umama Usitnjenost i neobraenost poljoprivrednih povrina
Veliko bogatstvo mineralnim sirovinama metaline i nemetaline Energetski potencijal (vodotoci rijeka Morae, Lima, ehotine Tare; biomasa drvni otpad; rezerve mrkog uglja) Kvalitetni umski resursi Raspoloivo poljoprivredno zemljite Bioloka raznovrsnost, postojea i potencijalna zatiena podruja Lokacije za razvoj ski turizma Potencijali za razvoj industrije Potencijali za razvoj ruralnog turizma Strateki razvoj turizma Potencijal za razvoj umarstva i drvoprerade Industrija zasnovana na poljoprivredi Razvoj preduzetnitva Biznis centri Privredne zone (uglavnom industrijske) Relativno dobra mrea regionalnih i magistralnih puteva Relativno dobra el.energetska infrastruktura u gradskom podruju. Dobra infrastruktura za snadbijevanje vodom u gradskim podrujima Razvijena telekomunikaciona mrea
Nemogunost realizacije II faze koncesija eksploatacije do donoenja prostornih planova Nerazvijena privredna infrastruktura Komplikovane administrativne procedure Nizak stepen obrade proizvoda i izvoz sirovina Neorganizovan otkup poljoprivrednih proizvoda Putna i eljeznika infrastruktura Lo kvalitet lokalnih puteva na ruralnim podrujima i slaba povezanost seoskih podruja sa centrima optima Nedovoljno razvijen sektor informacionih tehnologija Nedovoljno razvijena sekundarna el.energetska infrastruktura pojedinih optina (Roaje, avnik, Plav, abljak, Andrijevica) i prigradskih naselja Nepostojanje sistema za preiavanje otpadnih voda Nepostojanje sanitarnih deponija Nepostojanje prostorno urbanistikih planova Nepostojanje sektorskih strategija razvoja Nepostojanje planova razvoja komunalnih poslova Nepostojanje lokalnih planova zatite ivotne sredine Nepostojanje baza podataka lokalne samouprave Nedostatak finansijskih sredstava PRIJETNJE Nizak prirodni prirataj stanovnitva Dalja depopulacija stanovnitva Nezainteresovanost za pojedina obrazovna
U toku je donoenje prostorno urbanistikih planova lokalnih samouprava U toku je izrada stratekih planova razvoja
Ljudski resursi
ANSE Ulaganje u doivotno obrazovanje Otvaranje novih obrazovnih institucija i programa

101
Nacrt
Obuke o EU programima Angaovanje nedostajue radne snage iz okruenja Angaovanje kreativnih i strunih kadrova Prepoznavanje mineralnih resursa prostornim planovima optina Valorizacija bogate prirodne batine Korienje razvojnih potencijala ruralnih podruja EU fondovi i ostali potencijalni izvori finansiranja Korienje obnovljivih izvora energije (voda, biomasa i sl) Unapreenje upravljanja umama, uz vei stepen ukljuenosti lokalnih Samouprava Jaanje proizvodnog sektora Razvoj novih trendova u turizmu (biciklizam, lovni turizam, splavarenje i sl.) Rastua meunarodna tranja za ruralnim turizmom Fondovi i aktivnosti Vlade CG i EU za razvoj privrede i poboljanje poslovnog okruenja Razvoj organske poljoprivrede Razvoj informacione tehnologije Transfer znanja i tehnologija Jaanje i razvoj sektora MSP Izgradnja autoputa Bar-Boljare Privatno-javno partnerstvo
zanimanja Slabi kapaciteti za pripremu EU projekata
Zastarjele tehnologije (Pljevlja); visoke emisije CO2 Neprepoznavanje mineralnog resursa planskim dokumentima i mogunost nelegalne eksploatacije Nelegalna gradnja koja ugroava prirodne i druge vrijednosti Neplanska sjea uma Nedostatak finansijskih sredstava Elementarne nepogode
Globalna i EU konkurencija u svim podrujima privredne djelatnosti Nemogunost privlaenja sredstava za razvoj obnovljivih izvora energije
Mogunost prekogranine saradnje (IPA programi ) Decentralizacija upravljanja razvojem
Nepronalanje investitora za ulaganja u infrastrukturu Nedostatak finansijskih sredstava za realizaciju infrastrukturnih projekata Neusklaenost politika razvoja lokalne samouprave i drave Nepovoljni izvori eksternog finansiranja Usporen proces decentralizacije Nesprovoenje donesenih stratekih planova
Nacrt
102
5. SMJERNICE I PREPORUKE
Analiza resursa kojim raspolae Crna Gora potvruje da je zemlja bogata raznovrsnim resursima koji su, iako neravnomjerno rasporeeni, dovoljni za diversifikovan i ravnomjeran razvoj regiona. Geostrateki poloaj zemlje u Mediteranu, povoljni klimatski uslovi, te relativno mali prostor koji obuhvata, omoguavaju Crnoj Gori da u svakom trenutku ima raznovrsnu ponudu, kako za domae stanovnitvo, tako i za strane posjetioce koji dou privueni atrakcijom njenih turistikih resursa. Bez obzira na prethodno, Crna Gora nije ravnomjerno razvijena, a najznaajniji resursi su neiskoriteni, ili se ne koriste u dovoljnoj mjeri. Prelazak sa planske na trinu ekonomiju znaio je veliki lom u strukturi privrede: veliki industrijski giganti su propali, a sektor malih i srednjih preduzea, iako dinamian, nije u potpunosti ispunio nastalu prazninu. Sem toga, ratno okruenje i sankcije, uticale su na odlaganje privrednog razvoja, ali i prekid u smislu tehnolokog unapreenja postojeih proizvodnih kapaciteta. Ovaj period u velikoj mjeri odrazio se i na poslovnu kulturu, ali i na sistem vrijednosti mladih ljudi koji su stasavali u Crnoj Gori. Sa nezavisnou, otvorena ekonomija nala se na udaru interesovanja investitora koji su bili spremni da ulau u Crnu Goru dijelom zbog povoljnog poslovnog ambijenta (prije svega nacionalnog tretmana stranih investitora i niskih poreskih stopa), ali najvie zbog stabilne politike i makroekonomske situacije. U uslovima koji su bili, drava, pa onda i investitori, prvo su se fokusirali na resurse koji su najbre mogli da donesu prihod i profit. Zahvaljujui povoljnoj klimi i jadranskoj obali, u procesu privatizacije najprije su ponueni turistiki resursi hoteli i odmaralita koji su ranije bili u dravnom vlasnitvu. Uz manja ili vea ulaganja, i rijetke greenfield investicije, izgraeni su smjetajni kapaciteti koji tek posljednjih godina doivljavaju da budu nedovoljni. Interesovanje za Crnu Goru, raspoloiva finansijska sredstva i restitucija, ubrzali su razvoj na tritu nekretnina, koji se dijelom pretvorio u svoju suprotnost, ugroavajui prostorne resurse Crne Gore neplanskom gradnjom. Podgorica je kao Glavni grad postala sredite zbivanja, to je uticalo na znaajne investicije, renoviranje i izgradnju novih hotela, kao i razvoj Podgorice kao administrativnog, obrazovnog i kulturnog centra. To je uticalo na razvoj graevinarstva, prodaju nekretnina i u krajnjem privuklo stanovnitvo drugih regiona (sjevernog i primorskog) da svoj ivot i rad nastave u Podgorici. Za to vrijeme, u sjevernom regionu nije se deavalo mnogo toga. Godine izolacije i sankcija, iscrpjele su finansijske rezerve (ako ih je do tada i bilo) pa se nije ulagalo znaajno u saobraajnu i bilo koju drugu infrastrukturu, to je sjeverni region inilo manje privlanim za ivot, a lokalnu proizvodnju manje konkurentnom. Sa finansijskom krizom, mogunosti oivljavanja privrede na sjeveru su dodatno ograniene. Dugogodinja praksa spajanja kraja sa krajem ostavila je trajne posljedice u mentalnom sklopu ljudi koje se osjeaju npr. u neprimjerenoj nelegalnoj sjei uma, ili izvozu najkvalitetnijeg drveta kao sirovine, ili u neadekvatnom branju ljekovitog bilja i umskih plodova, unitavanjem zasada kao da nam sljedee godine nee trebati. Ipak, rijetki ali vrijedni primjeri pametnog razvoja preraivakih kapaciteta i poljoprivredne proizvodnje slue kao dobar model za razvoj ovog regiona. Ono to je sigurno jasno je da razvoj Crne Gore u budue nee moi da bude planiran na pare, dio po dio, region po region. Neohodan je sveobuhvatan, integralni pristup planiranju upotrebe resursa koji su na raspolaganju, uz jake sankcije ukoliko se ti resursi neadekvatno troe ili moda unitavaju. Smjernice za dalji razvoj bi mogle da obuhvate: - izgradnju saobraajne, tehnike, komunalne i druge infrastrukture koja e da uvee prostor Crne Gore meusobno (sjever sa primorjem, preko sredinjeg regiona, ne kroz gradove ve preko obilaznica), i sa zemljama u regionu. Crna Gora ima potencijal da ostvaruje prihode od tranzita, a za to je neophodno da bude uvezana saobraajnom infrastrukturom.
razvoj elitnog turizma koji e, pored kvalitetnog smjetaja, pratiti adekvatna vanpansionska ponuda tokom cijele godine, i integralni crnogorski turistiki proizvod koji e turistima primorskog regiona uiniti dostupnim prirodne atrakcije sjevernog, kao i kulturno-istorijsko nasljee sredinjeg regiona.
Nacrt
103
razvoj poljoprivrede, prije svega kroz proizvodnju zdrave hrane, koja e se nai prevashodno na trpezi turista koji borave u Crnoj Gori. Sadanja poljoprivredna proizvodnja nerijetko ne moe da garantuje stabilnost kvaliteta i koliine potrebne hrane turistikoj industriji primorskog regiona, pa je rjeenje u: brendiranju jedinstvenih poljoprivrednih proizvoda (maslinovo ulje, lisnati kolainski i pljevaljski sir i sl) i udruivanju poljoprivrednih proizvoaa i sitnih gazdinstava, radi kupovine i upravljanja zajednikom mehanizacijom, rashladnih ureaja, i radi profesionalizacije marketinga i prodaje. razvoj umarstva i drvoprerade, mora biti praen usvajanjem novih nivoa finalizacije proizvodnje. s obzirom na raspoloive resurse i vanost energetike za nezavisnost jedne privrede, od potroaa ija je treina potreba zadovoljavana uvozom, Crna Gora moe postati izvoznik elektrine energije, to pojaava njenu strateku poziciju u odnosu na Evropsku uniju. povezivanje sektora obrazovanja sa privredom, radi stvaranja potrebnog kadra, ali i radi pokretanja inovativnih procesa. razvoj MSP sektora, kao vodeeg oslonca budueg razvoja crnogorske privrede.
Imajui u vidu raspoloive resurse, predloenu specijalizaciju i ogranienja za njeno ostvarenje, slijedi pregled preporuka za valorizaciju resursa prepoznatih po regionima. Za valorizaciju raspoloivih resursa primorskog regiona, potrebno je: obezbijediti prostorno plansku dokumentaciju i poboljati efikasnost administracije, rijeiti problem nedostatka kvalitetne radne snage, dok u isto vrijeme vikovi radne snage u javnim slubama predstavljaju ogranienje u razvoju; maksimalno pojednostaviti proces zapoljavanja stranaca, kako razvojni projekti ne bi patili zbog nedostatka radne snage u Crnoj Gori. razvoj zdravstvenog i wellness turizma u okviru programa "Sunana obala zdravlja. Predviene lokacije za razvoj ovog vida turizma su Igalo, Pranj, Petrovac sa perspektivom razvoja ovih vidova turizma u oblasti Solila (ukoliko je ovo u skladu sa strogim reimima zatite) i Ulcinj. stvaranje novih turistikih zona kroz pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone. Posebna panja usmjerena je na pretvaranje bivih vojnih i industrijskih kapaciteta, kao i devastiranih oblasti u marine, ime se podstie razvoj nautikog turizma razvoj urbanih cjelina vezati za oivljavanje zalea i seoskog turizma, dalje razvijati infrastrukturu biznis zona kako bi iste posluile za koncentraciju visokospecijalizovane i nekodljive industrije. formiranje flote velikih i jakih koarskih brodova koji e biti sposobni da eksploatiu resurse na kontinetalnoj padini na dubinama 300-600 metara. definisanje ribarskih luka, njihov razvoj, izgradnja kapaciteta za remont ribarskih brodova, izgradnja modernih centara za otkup ribe na vie mjesta na obali. Za valorizaciju resursa sredinjeg regiona, potrebno je: obezbijediti plansku dokumentaciju, kako ne bi predstavljala prepreku za razvoj i investicije, pojednostaviti administrativne procedure i umanjiti optereenja za poslovanje MSP, pogotovo na lokacijama koje su predviene za razvoj biznis zona, razvojem preduzetnike infrastrukture (prije svega inkubatora i nauno tehnolokog parka), pribliiti privredu i naune institucije, s obzirom na raspoloive tehnike kvalifikacije i znanja, razmotriti mogunosti oivljavanja fabrikih hala (npr. Oboda), i traiti strateke investitore koji bi obnovili proizvodnju ili izvrili prenamjenu objekata, promovisati investicione prilike i privui kapital bilo domaih ili stranih investitora u izgradnju hotelskih kapaciteta, prije svega u Podgorici i na Cetinju;
Nacrt 104
investirati u obnavljanje i zatitu kulturno-istorijskog nasljea, pretvaranje starih fortifikacija u objekte mjeovitog karaktera, koji bi, pored istorijskog nasljea, nudili usluge smjetaja, organizovanja konferencija, ugostiteljstva i sl, razvoj slatkovodnog ribarstva kao dopunske ponude sadanjoj turistikoj ponudi (npr. u vidu sportskog ribolova), sa znaajnijim potencijalom za ulov, preradu i prodaju ribe iz Skadarskog jezera. Status Nacionalnog parka Skadarskog jezera zahtijeva kontrolisani izlov ribe, uz potrebu za adekvatnom koordinacijom sa albanskom stranom zatite Jezera. Za valorizaciju resursa sjevernog regiona, potrebno je: obezbijediti potrebnu plansku dokumentaciju, ojaati meuoptinsku saradnju i planirati zajednike, regionalne projekte u funkciji podrke MSP sektora i preduzetnitva, investirati u razvoj saobraajne, tehnike i komunalne infrastrukture, to e ovaj region uiniti atraktivnijim za ostanak lokalnog stanovnitva, i omoguiti da proizvodi sjevernog regiona budu konkurentniji na tritu, strogo sankcionisati ilegalnu sjeu ume, kao i izvoz sirove drvne grae, povezati privredu sa obrazovnim institucijama kako bi se razvili novi proizvodi ili poboljala efikasnost sadanje proizvodnje, pogotovo u sektoru drvoprerade i poljoprivredne proizvodnje, obuavati kadar potreban za rad u sektoru turizma, promovisati potencijale za razvoj turizma, kako bi se privukli investitori koji e ulagati u izgradnju smjetajnih kapaciteta, u skladu sa pravilima koji e osigurati ouvanje ivotne sredine, promovisati investicione mogunosti za razvoj sektora energetike i valorizaciju rezervi laporca i opekarske gline u Pljevljima. promovisanje rudarske djelatnosti na podruju sjevernih optina koje su bogate mineralnim sirovinama u skladu sa raspoloivim sirovinama, ali uz strogu primjenu propisa iz oblasti zatite ivotne sredine razvoj sektora energetike kroz obnovljive izvore energije: iskoriavanje hidropotencijala (rijeka Morae, Lima, Ibra, ehorine, Pive, Komarnice i njihovih pritoka pritoka) i biomase (prvenstveno drvni otpad sa kojim se najee ne upravlja na adekvatan nain)
Nacrt
105
6. MAPA RESURSA
Na osnovu prikupljenih podataka, identifikovanih mogunosti, ogranienja i slabosti, pripremljena je e-mapa znaajnih resursa, prema razvojnim zonama, u skladu sa Prostornim planom Crne Gore do 2020. i najvanijim sektorima. Takoe, mapa sadri i pregled najvanijih barijera koje ograniavaju korienje indetifikovanih resursa i potencijala. Prilikom izrade mape koritena je Google maps u koju su uneene administrativne granice crnogorskih optina i razvojnih zona definisanih Prostornim planom. Mapa slui za vizuelizaciju postojeih resursa i prateih sadraja. Pored toga, za e-mapu je uraen sistem koji omoguava izmjene i dodavanje novih objekata i kategorija na samoj mapi. Sistem se sastoji iz dva dijela:
1. Administrativni dio Ovaj dio sistema sadri alate za: ureivanje kategorija - kategorija je definisana nazivom (npr. "kole") ureivanje objekata - objekti se postavljaju vizuelno na mapu i definisani su nazivom i opisom 2. Pregled mape Ovaj dio sistema se sastoji iz jedne interaktivne web stranice iji glavni dio predstavlja google mapa. Sa strane se nalaze filtri za prikazivanje samo odreenih objekata na mapi. Filtriranje podataka se moe vriti po: izboru regiona (Primorski, Sredinji, Sjeverni) izboru razvojnih zona prema Prostornom planu Crne Gore izboru odreenih optina (Podgorica, Danilovgrad, Niki..) izboru odreenih kategorija (kole, luke, mineralne sirovine..)
Nakon filtriranja, pronaeni objekti se istiu na mapi u vidu markera. Da bi saznali neto vie o pronaenom objektu potrebno je kliknuti na eljeni marker, nakon ega e se pojaviti prozor sa kratkom informacijom, dok je za detaljnije informacije potrebno odabrati opciju saznaj vie. Mapi se moe pristupiti preko linka http://maparesursa.heroku.com/ Pristup mapi je zatien i mogu je samo uz dozvolu administratora. Da bi neko pristupio mapi resursa potrebno je da se prethodno registruje na nain to e odabirom opcije registruj se i prijavom podataka poslati zahtijev administratoru za odobravanje registracije. Nakon to administrator odobri zahtjev, mapi se pristupa preko prijavljenog mejla i lozinke.
Nacrt
106
7. PRILOZI
Prilog 1: Pregled raspoloivih mineralnih sirovina po regionima, izvor PPCG Primorski region Herceg Novi
RESURSI/ POTENCIJALI Tehniko-graevinski kamen STATUS
Lokacija: Podi Postoje koncesije za lokacije: Podi i urii. Kamen se eksploatie u dovoljnoj mjeri.
POTENCIJALNE BARIJERE
- Navedeni resurs nije prepoznat kao razvojni, jer je strateko opredjeljenje optine razvoj turizma. - Eksploatacija kamena moe dovesti do devastacije prostora i oteenja putne infastrukture.
Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen)
Lokacije: Kamenari i urii - procijenjene rezerve su na preko 6 miliona m3
Kotor
RESURSI/POTENCIJALI Tehniko-graevinski kamen STATUS Lokacije: Platac, Ljeevii Gajevi Postoje koncesije za navedene lokacije Prepoznate su rezerve tehniko-graevinskog kamena u Naljeiima Lokacije: Dragaljsko polje glaciofluvijalnog porijekla, Naljeii porijeklo iz drobina sipara Nema koncesija za ljunak i pijesak. Za lokaciju Naljeii postoje koncesije za tehnikograevinski kamen Lokacija: Ljutica (Ljeevii i Vranovii) sa proraunatim rezervama od 400.000 m3 i perspektivno procijenjenim od 1,7 miliona m3 POTENCIJALNE BARIJERE -Ugroava se ivotna sredina - Lo uticaj na saobraajnu infastrukturu uslijed velikog tereta vozila koja odvoze kamen.
ljunak i pijesak
Tivat
RESURSI/POTENCIJALI Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) STATUS Lokacije: Gornja lastva 714.000 m3 (bokita); Nema koncesija POTENCIJALNE BARIJERE Zbog zatite ovog podruja kao parka prirode i znaajnog lokaliteta razvoja turistike privrede Tivta, leita ukrasnog kamena se ne smiju eksploatisati. Eksploatacija kamena nije prepoznata kao razvojni resurs iz razloga to su svi resursi usmjereni na razvoj turzima.
Tehniko-graevinski kamen
Lokacije: Velja pilja, Oblatno Ugaena je koncesija, jer se razvija turistiki kompleks na ovoj lokaciji Lokacije: Do sada su istraivani ronaci u lokalitetu Vrdola (Vrmac iznad Tivta). U ovom leitu su na nivou C1 kategorije rezerve od 1.210.000 t. Nema koncesija Pojave alumvijalnog porijekla u okolini Tivta. Stepen istraenosti je mali. Nema koncesija
Ronaci
Opekarske gline
Budva
RESURSI/POTENCIJALI Tehniko-graevinski
Nacrt
STATUS Lokacija: Brajii

107
POTENCIJALNE BARIJERE - Ugroava se ivotna sredina
kamen
Postoji koncesija
- Lo uticaj na saobraajnu infastrukturu uslijed velikog tereta vozila koja odvoze kamen.
Bentonit
Lokacija: Patrovaka gora povremeno se eksploatie
Bar
RESURSI/ POTENCIJALI STATUS
Lokacija: Crmnica sa rezervama B+C kategorije od 460.000 m3 i perspektivnim rezervama od oko 790.000 m3. Nema koncesija za pomenutu lokaciju U godinjem planu koncesija za 2011.godinu izdata je koncesija za lokaciju Dubovica Lokacije: Volujica, Goran, Velji zabio, Moura Orlovo, Haj-Nehaj Postoje koncesije za sve navedene lokacije. Pored navedenih u godinjem planu koncesija za 2011. godinu koncesije postoje jo i za lokacije Kalac i Todorov kr, dok je u proceduri lokacija Velja Gorana Lokacije: Utvrene rezerve u leitu Bijelo Polje A+B+C1 su 1,7 miliona tona, dok u susjednom leitu Bijele ume procijenjene su perspektivne rezerve na 1,4 miliona tona Postoje koncesije za sve navedene lokacije. Lokacija: Virpazar Nema koncesija U proceduri za dobijanje koncesija je lokacija Brijege
Bentonit
Dolomiti
Ulcinj
RESURSI/POTENCIJALI Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) STATUS Lokacije: Krute je sa rezervamaA+B+C1 oko 1.000.000 m3, a procijenjene rezerve su preko 5.000.000 m3. Nema koncesija Lokacije: Borik II, Darza, Ristova ponta Postoje koncesije za sve navedene lokacije. Lokacije: Donja Klezna kod Ulcinja sa procijenjenim rezervama oko 20 miliona tona Nema koncesija Lokacije:Kvarcni pijesak se javlja samo u okolini Ulcinja u leitima: Zoganje, karit i Zekova uma. Perspektivne rezerve C2 kategorije u leitima su: Zoganje 3.600.000 t; karit 2.140.000 t; Zekova uma 1.396.000 t; Ukupno: 7.136.000 t. Nema koncesija Morska so (60% hlora i 40% natrijuma) se dobija iz morske vode samo u Solani Bajo Sekuli" -Ulcinj POTENCIJALNE BARIJERE
Tehniko-graevinski kamen Cementni laporac
Kvarcni pijesak
Morska so
Sredinji region Podgorica

RESURSI/POTENCIJALI ljunak i pijesak
Nacrt
STATUS Lokacije: Zetska ravnica glaciofluvijalnog porijekla, korito rijeke Morae alumvijalnog porijekla
108
Tehniko- graevinski kamen Dolomiti Treset
Nema koncesija Koncesije postoje za lokaciju Potoci (Bioe) Lokacija: Vranjina Nema koncesija Lokacija: Skadarsko jezero u Podhumskom zalivu. Rezerve treseta od 3 miliona i polutreseta oko 8 miliona tona. Nema koncesija
Danilovgrad
RESURSI/POTENCIJALI Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) STATUS Lokacije: Bjelopavlii: Maljat, Klikovae, Visoica, Jovanovii, Kriva ploa, Suk, Vinii i Radujev kr, sa geolokim rezervama oko 1,5 miliona m3 Koncesije postoje za lokacije: Maljat, Visoica i Radujev Kr POTENCIJALNE BARIJERE -Izvoz komercijalnog bloka treba minimizirati, a obezbijediti finalizaciju proizvoda - Iako se radi o niskom intezitetu uticaja na ivotnu sredinu, korienje nemetala podrazumijeva dobru tehnoloku organizaciju i postupke
Cementni laporac ljunak i pijesak
Opekarske gline Tehniko graevinski kamen
Lokacija: Gradine (Bjelopavlii) rezerve oko 30 miliona tona Lokacija: Bjelopavlika ravnica glaciolimnikog porijekla Nema koncesija Lokacija: Spu - alumvijalnog porijekla Nema koncesija Lokacija: Visoica kod Spua- procijenjene eksploatacione rezerve 7.000.000t Nema koncesija
Cetinje
RESURSI/POTENCIJALI Bijeli boksiti STATUS Lokacija: Javljaju se u predjelima visokog kra sa stanjem iz 1988.godine sa bilansnim rezervama od 250.000 t, vanbilansnim oko 1,4 miliona tona i perspektivnim rezervama oko 2,9 miliona tona. Eksploatacija (koncesija) rude bijelog boksita data je za leita "Ravna aluga", "Trebovinski pod" i "Poljane". Koncesija postoji za lokaciju Brankov kr (evo) POTENCIJALNE BARIJERE
Niki
RESURSI/POTENCIJALI Crveni boksiti STATUS Lokacija: upa Nikika. Dosadanjim istraivanjima su utvrene rezerve crvenih boksita: u 14 leita kategorije A+B+C1 37.537.000 t; iz 3 leita kategorije B+C1 3.156.000 t; u 9 leita C1 kategorije 6.591.000 t i 26 leita kategorije C2+D1 48.960.000 t. (Ukupno: 96.244.000 t). Postoji koncesija Lokacija: Lipova ravan sa geolokim rezervama oko 2 miliona m3, a procijenjene na preko 5 miliona m3 Koncesije postoje za lokacije: Ubla, Jargi i Tijesna Vala u podruju Lipove ravni Lokacija: Midova kosa Budo Koncesija postoji za lokaciju Midova kosa. Nove
109
Tehniko-graevinski kamen Nacrt
Dolomiti ljunak i pijesak
lokacije za koje postoje koncesije su: Grabova kosa i Stubica Lokacije: ume i Brno Nema koncesija Lokacija: Grahovsko polje - glaciofluvijalnog porijekla Nema koncesija
Sjeverni region Mojkovac

RESURSI/POTENCIJALI Tehniko-graevinski kamen STATUS
Lokacija: titarica Postoji koncesija. Aktivan je kamenolom. Eksploataciju i preradu tehnikog gradjevinskog kamena na leitu "titarica Okrugliki kr" obavlja Javno preduzee "Crnagoraput" Podgorica Lokacija: Brskovo-Bjelasica Postoji koncesija Lokacije: Nalazite u gornjem toku rijeke Tare. Raspoloive rezerve procijenjene na 120.000m3 Gornja Polja - perspektivne rezerve ljunka i pijeska procijenjene su na oko 130 150.000 m raspoloivih za eksploataciju svake godine. Donja Polja - perspektivne rezerve ljunka i pijeska procijenjene su na oko 100.000 m raspoloivih godinje. Gojakovii - procijenjene perspektivne rezerve ljunka i pijeska procijenjene su na oko 160.000 m raspoloivih za godinju proizvodnju.
POTENCIJALNE BARIJERE Eksploatie se neplanski. Devastira se priobalni dio Tare na pogrenim mjestima, to dovodi do potrebe da se rade obaloutvrde.
Olovo i cink ljunak i pijesak
- Neplanska eksploatacija i privatna upotreba - Nedostatak zakonske regulative, nadzora i kontrole omoguili su slobodan izbor lokacija i naina eksploatacije
Kolain
RESURSI/POTENCIJALI Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) STATUS Lokacije: U okolini Kolaina (Gradina i Skrbua) sa geolokim rezervama preko 2 miliona m3 Postoje koncesije za sve navedene lokacije.
Pojave u okolini Kolaina - alumvijalnog porijekla Nema koncesija Fabrika je postojala koja je proizvodila opeke. U Donjem Lipovu postoji nalazite gline koje se ne eksploatie.
POTENCIJALNE BARIJERE Dio resursa uzima lokalno stanovnitvo i prodaje (bespravno), ne postoji proizvodnja.
Opekarske gline
Bijelo Polje
RESURSI/POTENCIJALI Bigar STATUS Lokacija: Gornja lijeska (zapadno od Tomaeva) sa rezervama 94.000 m3 stijenske mase, a perspektivne rezerve su procijenjene na 150.000 m3 Nema koncesija Alumvijalnog porijekla Nema koncesija Postojala je fabrika koja je peraivala glinu, ali je zatvorena POTENCIJALNE BARIJERE
Opekarske gline
Berane
RESURSI/POTENCIJALI Ugalj, mrki ugalj
Nacrt
STATUS Lokacije: Leita mrkog uglja su otkrivena i sa utvrenim rezervama samo u dolini rijeke Lima i to u
110
POTENCIJALNE BARIJERE Investitor ne ulae u proizvodni proces.
ljunak i pijesak
Beranskom i Polikom basenu. U Beranskom basenu, oligomiocenske starosti, postoje leita - reviri: Budimlje, Petnjik, Zagorje i Berane. Iz leita Budimlja je iskopano - izeksploatisano 1.620.000 tona uglja. Leite Petnik krajem 1992. godine je bilo sa rezervama A+B+C1 kategorije od 16,7 miliona tona, ali je od 1981. do 1997. godine iz ovog leita otkopano 918.888 tona uglja. Leite Zagorje je sa rezervama C1 kategorije u iznosu od 3.338.000 t. Leite Berane je veim dijelom ispod grada, rijeke Lima i aerodroma, zbog ega su njegove rezerve od 103 miliona tona svrstane u perspektivne rezerve C1 i C2 kategorije. Poliki basen neogene starosti je sa rezervama B+C1 kategorije sa stanjem 1975. godine od 22.546.000t od kojih su bilansne klase11.789.000t. Ukupne rezerve mrkog uglja u dolini Lima (okoline Berana) B+C1 kategorije su oko 30 miliona tona, a perspektivne preko 100 miliona tona. Postoji koncesija Rudnik je privatizovan (grka kompanija Balkan energy). Ne radi. Lokacija: korito rijeke Lima alumvijalnog porijekla
- Neekonomino vaenje ljunka. Dolo je do pomjeranja toka rijeke Lim, zbog kojeg nastaju problemi sa poplavama. - Nedostatak kontrole nad koncesionarima
Opekarske gline
Lokacija: U leitu Jasikovca rezerve B+C1 su 1,3 a perspektivne 2,1 milion tona. Nema koncesija Nekadanja ciglana je privatizovana, promijenjena joj je namjena, a objekat je sruen Lokacija: Gradinsko polje (kamenolom) Postoji koncesija
Andrijevica
RESURSI/POTENCIJALI Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) STATUS Procijenjene rezerve krenjaka, brea, mermera i vulkanita su preko 2 miliona m3 U godinjem planu koncesija za 2011.godinu je lokacija oljevica Lokacija: rijeka Lim sa pritokama Koncesija postoji samo za Trepu POTENCIJALNE BARIJERE
ljunak i pijesak
Koncesionari nemaju projekte ili nisu dobri - Koncesionari ne potuju zakon -Optina nema ingerencija na ovom planu i nije u mogunosti da vri kontrolu. - Dolazi do poplava usled devastacije rijenih korita.
Plav
RESURSI/POTENCIJALI Nisu prepoznati STATUS POTENCIJALNE BARIJERE
Nacrt
111
Pluine
RESURSI/POTENCIJALI ljunak i pijesak STATUS Pijesak i ljunak glacijalnog porijekla se eksploatie na vie lokaliteta pored puteva na karstnoj povri teritorije optine. Nema koncesija POTENCIJALNE BARIJERE
avnik
RESURSI/POTENCIJALI Bigar STATUS Lokacija: Poznata leita su Tavani i Zukva. U leitu Tavani, koje se nalazi u ataru sela Podmalinsko na lijevoj strani rijeke Bukovice, dokazane su rezerve od 275.000 m3 stijenske mase, odnosno 116.000 m3 blokova. Sa desne strane Bukovice, u blizini manastira Podmalinsko nalazi se leite Zukva koje je praktino otkopano. Nema koncesija Lokacije: Donja Bukovica rezerve oko 730.000 t, a u susjednom lokalitetu Njive su procijenjene rezerve oko 25.000t. Nema koncesija Lokacija: ljunak i pijesak glacijalnog porijeka. Lokaliteti na karstnoj povri teritorije optine avnik, uglavnom pored puteva. Nema koncesija abljak STATUS Glacijalnog porijekla Koncesija postoji za lokaciju Raano polje. Potencijalne geoloke rezerve iznose 120.000 m3 POTENCIJALNE BARIJERE
Bentonit
ljunak i pijesak
RESURSI/POTENCIJALI ljunak i pijesak
Pljevlja
RESURSI/POTENCIJALI Ugalj, mikrolignit STATUS Lokacije: Mikrolignit je utvren u neogenim ugljonosnim basenima" terena sliva rijeke ehotine i to u: Potrlici (sa Kaluiima, Komini, Radosavcima, Grevu i Rabitljem), Borovici (sa Ljue-umanima); Maokom, Matarukom, Otilovikom, Bakrenjakom i Glisnikom basenu. Dosadanjim istraivanjima u neogenim ugljonosnim basenima doline ehotine su utvrene rezerve mikrolignita: u tri leita kategorije A+B+C1 80.976 x 103 t; u tri leita kategorije B+C1 123.640 x 103 t i u pet leita kategorije C1 27.928 x 103 t (Ukupno 232.544 x 103 t). Postoje koncesije POTENCIJALNE BARIJERE Postojei vodotok ehotine je, zbog svoje dispozicije, u nepovoljnom poloaju u odnosu na irenje povrinskog kopa "Potrlica", a pogotovo u pogledu eksploatacije uglja na lokalitetu "Cementara", te je zbog toga, na dijelu ispod akumulacije "Durutovii", izmjeten i tunelom sproveden kroz Veliku Plijee nizvodno od lokacije stare Cementare. -Proirenje zone otkopa na prostor Cementare prema gradu, sa aspekta razvoja grada ima niz nedostataka: na dui vremenski period stavljaju se van upotrebe za gradske funkcije povrine vrlo bliske gradu, infrastrukturno opremljene i povezane, saobraajno lako dostupne i povoljne za privredne aktivnosti, a zagaivanje vazduha ugljenom prainom se primie gradskom
Nacrt
112
podruju i stambenim i kolskim zonama naroito. Arhitektonsko-graevinski kamen (ukrasni kamen) Tehniko-graevinski kamen Cementni laporac Lokacija: Miljakovii Dato nekoliko koncesija - aktivno je nekoliko kamenoloma Lokacija: Buenje Lokacije: okolina Pljevalja (Potrlica, Kaluii, Rabitlje, Grevo i Radosavac) rezerve 93 miliona tona. U ostalim leitima doline ehotine ukupno procijenjene rezerve su na 28,3 miliona tona. Nema koncesija Planira se izgradnja fabrike cementa (odreena je lokacija u blizini nalazita). eka se investitor za izgradnju. Ministarstvo je objavljivalo tender za dobijanje koncesija za korienje laporca nekoliko puta. Predvieno je da laporac koristi onaj ko bude gradio cementaru. Postoji problem eljeznike pruge- u toku je sanacija na dvije dionice- radi se Studija izvodljivosti (Ministarstvo pomorstva i saobraaja) za povezivanje Pljevalja sa prugom Bar-Beograd, to bi omoguilo jeftiniji transport svih mineralnih sirovina. Za ovu industrijsku proizvodnju postoji dobra sirovinska baza, a nova cementara zahtijeva novu lokaciju van urbanog podruja Pljevalja, kako bi se sprijeilo ponovno ugroavanje grada cementnom prainom. Rezerve nisu isplative za eksploataciju. Prerada ovih sirovina se, zbog zahtijeva zatite ve znaajno degradirane ivotne sredine, smije vezati samo za lokacije izvan Pljevalja. Prerada ovih sirovina se, zbog zahtjeva zatite ve znaajno degradirane ivotne sredine, smije vezati samo za lokacije izvan Pljevalja. Nema interesovanja
Bakar
Lokacija: Geoloke rezerve bakra u Varinama su 5.297.000 t, a perspektivne 2.041.000 t Nema koncesija
Olovo i cink
Lokacija: uplja stijena-Ljubinja Postoji koncesija
Barit
ljunak i pijesak
Opekarska glina
Lokacije: Barit se javlja u prostoru planine Kova. Poznate su pojave i leita u Potkovau i Plani Arslanovina, a u sklopu donjetrijasnih klastinih sedimenata. Rezerve u Potkovau (Guta, Podguta, Bare i Veliki Meljak) A+B+C1 kategorije su 309.850 tona. U leitu Plakola rezerve A+B+C1 kategorije 35.000 tona. U rudnom polju Plani -Arslanovina (lokacije Rid i Jezero) rezerve C1 kategorije su 11.500 t. U ovom prostoru (Kovaa) poznato je jo nekoliko pojava sa perspektivnim rezervama oko 36.000 t Nema koncesija Lokacija: Korito rijeke ehotine. ljunak i pijesak aluvijalnog porijekla. Nema koncesija Lokacije: Najvee rezerve opekarskih glina se nalaze u slatkovodnim neogenim sedimentima doline rijeke ehotine. U leitima Pljevaljskog basena rezerve B+C1 i C1 kategorije su vie desetina miliona tona, a perspektivne nekoliko stotina miliona tona. Nema koncesija
Nema dovoljno za eksploataciju
Leite gline na zapadnoj strani Straice je praktino potpuno iscrpljeno bez dalje perspektive
Nacrt
113
Roaje
RESURSI/POTENCIJALI Tehniko-graevinski kamen ljunak i pijesak STATUS Lokacija: Kaluerski laz Koncesija postoji za lokaciju Kr (Kaluerski laz) Lokacija: Donji tok rijeke Ibar Postoji koncesija POTENCIJALNE BARIJERE
U ovom sistemu se javljaju problemi, naroito kada je u pitanju kontrola. Koncesionari zloupotrebljavaju to to lokalna vlast nema podataka o ugovorima, koriste resurse bez adekvatnih planova, prekoraujui rokove, rade vikendima i praznicima (kada se i deavaju prekoraenja).
Nacrt
114
Prilog 2: Pregled turistikih resursa/potencijala po regionima i optinama, izvor PPCG i direktni kontakt sa JLS Primorski region Herceg Novi
RESURSI/ POTENCIJALI Pretvaranje vojnih kompleksa i industrujskih zona u turistike zone STATUS
Pretvaranje vojnih kompleksa u turistike svrhe predvieno je na sledeim lokacijama: Kumbor, Arza, Mamula i Donji Klinci na Lutici. Planska dokumentacija i tenderska procedura je u toku za lokacije Kumbor i Mamula. Dravna studija lokacije anjice Mirite-Arza je u izradi, dok je za Donje Klince na Lutici u izradi je Lokalna studija lokacije. U graditeljskom nasljeu Herceg Novog znaajnu i brojnu vrstu predstavljaju fortifikacije: tvrava Starog Grada sa bedemima i kulama kao i tvrava panjola i Mamula kao i brojne druge utvrde na Lutici i u zaleu Orjenskog masiva. Takoe, stari put iz vremena austrougarske predstavlja potencijal za obogaenje turistike ponude grada. Od ambijentalnih cijelina izdvaja se prostor Savinske dubrave sa manastirskim kompleksom u ijem podnoju je smjeten Lazaret Meljine. Razvoj turistikog smetaja bie fokusiran na oblast Herceg Novog, preteno na lokacijama Kobile, Njivice, Savina, Meljine-Lalovina, Zelenika, Kumbor, Baoii, Arza-Mirite-anjica, i Lutica. Za lokacije: Kobila, Njivice, Savina, Meljine-Lalovina, Zelenika, Lutica, postoji planska dokumentacija, dok je u toku izrada dravne studije lokacije za lokacije Kumbor enovii Baoii i Arza-Mirite-anjica.
- Nema dovoljnog interesovanja investitora za navedene lokacije. - Glavni problem u razvoju turizma su smjetajni kapaciteti i nedostatak hotela visoke kategorije (4 i 5 zvjezdica). Osim primjera Kanli kule i Forte Mare, ove graevine su van funkcije, bez namjene i u loem stanju.
Vojna arhitektura fortifikacije i ambijantalne cijeline
Lokacije za razvoj turistikog smjetaja
Elitni turizam
Pogodne lokacije za razvoj elitnog turizma su priobalje na otvorenom moru, poluostrvo Lutica i planinsko zalee.
Zdravstveni i wellness turizam
Nautiki turizam
Ruralni turizam/ Sela u zaleu Herceg Novog
Zdravstveni i wellness turizam razvijae se u okviru programa Sunana obala zdravlja. Zdravstvene institucije koje su kljune za razvoj ovog vida turizma su Institut Dr Simo Miloevi, koji je u procesu privatizacije, i medicinsko rehabilitacioni centar u Meljinama, koji je privatizovan i eka se poetak investiranja. Postojee nautike take su: standardne marine (Rt Kobila, 150 vezova; Kumbor, 250 vezova), Luka nautikog turizma (Herceg Novi, kver) i komercijalni vezovi (Njivice, Meljine-Lazaret, Zelenika). Brodogradilite Bijela i Luka Zelenika imaju potencijal za putniki saobraaj, ogranieni teretni promet samo za lokalne potrebe, proizvodni i remontni kapaciteti za potrebe nautikog turizma. Sela u zaleu sa perspektivom razvoja ruralnog turizma: nia zona vinje, Prijevor, Mojde, Podi, Sasovii; srednja zona Mokrine, Kameno, lijebi, Ubli,
-Preoptereenje saobraajne infrastrukture -Zakrenje gradskih centara zbog nemanja parking prostora -Nestaica vode -Zagaenja plaa i okoline -Loa privatizacija -Nepronalaenje novih investitora -Uticaj brodoremontnog zavoda u Bijeloj I luke Zelenika na zagaenje morske vode -Pronalaenje investitora -Slab pratei vanpansionski sadraj -Uticaj brodoremontnog zavoda u Bijeloj I luke Zelenika na zagaenje morske vode - Nedovoljno ulaganje investitora -Uticaj brodoremontnog zavoda u Bijeloj i luke Zelenika na zagaenje morske vode
-Ekoloki uticaj -Uticaj brodoremontnog zavoda u Bijeloj I luke Zelenika na zagaenje morske vode
-Infrastrukturna neopremljenost i teak pristup -Demografsko pranjenje veeg
Nacrt
115
Bjelske Kruevice; via zona Kruevice Koridor puta za Sitnicu.
Planinski turizam/ Planinsko zalee
Sportsko rekreativni turizam
Manifestacioni turizam
Mogunost za zimski turizam i planinarenje postoji na Vrbanju i Orjenu. Za lokaciju Vrbanj postoji idejni projekat i planska dokumentacija. Planinski prostor Orijena ima veliki potencijal za planinarenje i trenutno postoje dva planinska doma sa malim smjetajnim kapacitetima. Stoga, potrebno je valorizovati Orjenski masiv, sobzirom da postoji potencijal za povezivanje i razvoj planinskog turizma na Orjenskom masivu i Bijeloj gori koji se nalaze na teritoriji etiri optine (Herceg Novi, Kotor, Niki i Trebinje). Sportsko-rekreativni turizam razvijati na podruju Igala i Sutorine koritenjem postojeih i novokategorisanih hotelskih kapaciteta, i novoizgraene sportske-rekreativne strukture (Mediteranski zdravstveni centar, novi Sportskorekreativni Centar, fudbalski tereni) naroito za potrebe sportova u dvorani i na otvorenim terenima Sportskorekreativni centar u Baoiima uz postojee sportske terene u Zelenici, Kumboru i Bijeloj. Manifestacije koje su stekle afirmaciju su: Praznik mimoze, Hercegnovski zimski salon, Hercegnovske aprilske pozorine sveanosti, Sunane skale, Jugoslovenski filmski festival, Dani muzike, Gitar art, No galerija itd.
dijela brdskog i planinskog podruja - Prostorna stuktura znatno je izmijenjena zbog nebrige za tradicionalne kulturne obrasce. - Osnovno ogranienje daljeg razvoja je nedostatak odgovarajue infrastrukture, obezbjeenje vode i elektrine energije - Nedostatak smjetajnih kapaciteta
Kotor
RESURSI/POTENCIJALI Pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone STATUS Pretvaranje vojnih kompleksa u turistike svrhe predvieno je na sledeim lokacijama: rt Trate pored Bigova i Platamune. Za Rt Trate pored Bigova i Platamune postoji interesovanje investitora, ali nije privedeno namjeni i do sada nije bilo ulaganja.
U graditeljskom nasljeu Kotora znaajnu i brojnu vrstu predstavljaju fortifikacije, kao to su stare austrougarske tvrave (Trojica, Gorade, Krivoije) Razvoj turistikog smjetaja je planiran na lokacijama: Rtac (Risan), Perast, Bigova, Lokacija iznad litica od ukotvce do Trstena u Donjem Grblju, Gornji Stoliv, Brdo Vrmac. Za sljedee lokacije postoje investitori i prostorno planska dokumentacija, ali do sada nije bilo veih ulaganja: Gornji Stoliv, Brdo Vrmac, Sportskorekreativni centar Orc, Hotel Fjord, Rtac (Risan). Za Perast jo uvijek nije donesen urbanistiki plan zbog specifinosti lokacije, za koju je potrebna saglasnost Zavoda za zatitu kulture i Ministarstva odrivog razvoja i turizma. U toku je izmjena i dopuna plana za Bigovo, a za lokaciju iznad litica od ukotvce do Trstena u Donjem Grblju uraena je planska dokumentacija i postoji investitor. 116
Vojna arhitektura fortifikacije i ambijantelne cijeline Lokacije za razvoj turistikog smjetaja
-Nije pokriveno prostornim planom -Problem su svojinsko-pravna pitanja -Investicije nisu poele -Slabo ureena kupalita -Zastarijeli planovi, koji nisu u skladu sa sadanjim potrebama razvoja
Nacrt
Zdravstveni i wellness turizam/
Nautiki turizam
Eko turizam
Vjerski turizam
Kulturni, istorijskospomeniki turizam Manifestacioni turizam
Zdravstveni i wellness turizam razvijae se u okviru programa Sunana obala zdravlja. U Pranju postoji Institut Vrmac za pluna, kardio i druga djeija oboljenja. Postojee nautike take su: lokacija Bigova (do 150 vezova) i Luka Kotor. Potencijali i strateki razvoj Luke Kotor usmjereni su ka putnikom prevozu, brodovima za krstarenje i nautikom turizmu, a u planu je izgradnja nautikog centra. Na brdu Vrmac postoje lokalne pjeake staze koje je potrebno unaprijediti u funkciji razvoja eko i sportskorekreativnog turizma. Kotor je prepoznatljiv po brojni sakralnim objektima (Gospa od zdravlja, Ostrvo Gospa od krpjele, Ostrvo Sveti ore, Katedrala Svetog Tripuna i dr.). Zbog jedinstvene mjeavine razliitih kulturnih uticaja, Kotor je 1979. godine upisan u spisak svjetske kulturne batine pod zatitom UNESCO-a. Manifestacioni turizam je najrazvijeniji u Kotoru, gdje se, iz godine u godinu, odravaju brojne tradicionalne manifestacije koje privlae veliki broj domaih i stranih turista. Najpoznatije kotorske manifestacije su: Bokeljska no, Ljetnji internacionalni karneval, Internacionalna smotra mode, Kotorski festival pozorita za djecu, Meunardoni festival klapa u Perastu, Fainada itd.
Tivat
RESURSI/POTENCIJALI Pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone STATUS Prestanak industrijskih i vojnih aktivnosti obezbijedie potencijale za stvaranje novih turistikih zona u okviru: Remontnog zavoda (Arsenal), Donji Radovii (Kasarna Radovii), na Ostrvu cvijea, Lepetane (Kasarna Lepetani) i Kompleksu iza Kraia u Tivtu.
Na lokaciji biveg remontnog zavoda Arsenal, realizuje se projekat Porto Montenegro, kojim se predvia izgradnja elitnog nautiko-turistikog kompleksa. Na Lutici, lokaciji Donji Radovii realizuje se projekat stambeno turistikog kompleksa Lutica Development. Potom, na lokaciji nekadanje kasarne u Lepetanima u planu je turistiki kompleks sa sportskim povrinama i manjim kampom. Za sve navedene lokacije postoji prostorno planska dokumentacija. Revitalizacija naselja ambijentalnih cjelina autohtonog graditeljskog izraza: Lepetane, Donja Lastva, Danulovina- Grgurevina, Bjelila-Kakrac, u priobalnom pojasu Tivatskog zaliva; Gornja Lastva, urevo Brdo i Bogdaii na padinama Vrmca, te Bogiii, uraevii, Milovii, Kostii, Radovii i Gornji Kraii na Kartolama. Vei turistiki kompleksi predvieni su i na lokacijama: Lutica, Plavi horizonti, upa i Bonii, Ostrvo cvijea, Sveti Marko, Stara Raica, Krickovina, Oblatno, Monte Pranca. Sve navedene lokacije pokrivene su prostornim urbanistikim planom i za 117
Ambijentalne cijeline
Ogranienja za sada nema. Paraleno sa izgradnjom smjetajnih kapaciteta radie se infrastrukturni projekti, jer je potrebno da javna infastruktura
Nacrt
Elitni turizam
Nautiki turizam
Ruralni turizam
Eko turizam
Sportsko rekreativni turizam
njih postoje investitori ili interesovanje investitora. Postojei lokaliteti za koje je predvieno proirenje i poveanje kapaciteta su hoteli: Kamelija, Park, Tivat, Mimoza, Pine, Palma i Plavi horizont. Prostor od rta Koita do uvale Trate (Lutica), planiran za turistike namjene kvalitativno visokog standarda. U sklopu planiranih turistikih kompleska predvia se izgradnja wellness i spa centra. Trenutno je wellness turizam zastupljen u Staroj Raii (Krtolama) i u hotelu Plama. Tivat, sa svojom infrastrukturom i tradicijom u remontu brodova, ima predispozicije i steene uslove da bude jedna od najveih i najopremljenijih marina. Predviene marine su: Porto Montenegro (850 priveza), Bonii (250 priveza), u zalivu Trate dvije manje marine po oko 100 priveza (Donji Radovii i Lutica), gradska marina. Ruralni turizam ima potencijala da se razvija na Vrmacu i u 13 ambijentalnih cjelina u Gornjoj Lastvi i Gornjim Kraiima. Revitalizacija seoskih naselja predviena je odgovarajuom planskom dokumentacijom. Trenutno se ruralni turizam razvija u Gornjoj Lastvi, Goiima i Miloviima. Solila prirodno stanite mnogobrojnih vrsta prtica pogodno je za razvoj turistike ponude posmatranje ptica. Sportsko rekreacijski centri predvieni su na lokacijama: upa-Bonii, Kaladrovo, Plavi Horizonti, Lutica, kao i na lokacijama pogodnim za razvoj djelatnosti regionalnog znaaja u Opatovu i uz Aerodrom. Projekat Porto Montenegro planira ureenje terena za golf u neposrednoj blizini, to doprinosi razvoju golf turizma. Manifestacije koje su stekle afirmaciju su: uenica Fest, Novembarski dani kulture, Boarska olimpijada, Maskembali i karnevali itd.
prati potrebe razvoja grada.
Ouvanje kvalitetnog zelenog/biljnog fonda i stjenovite obale
Ekoloki uticaj na zagaenje morske vode
Infrastrukturna neopremljenost
Budva
RESURSI/POTENCIJALI Lokacije za razvoj turistikog smjetaja STATUS Predviene lokacije za razvoj turistikog kompleksa su: Luice, Jaz, Rt Skoi evojka, Pasja jama, Bijeli rt, Debeli rt, Slana luka, Drobni pjesak, Pod Branicom, Rijeka Reevii, Smokvica, Dubovica, Slanjina, Mirite, Radovia laz, Bare, Zakola, Buljarica. Prema prostornom planu optine navede lokacije su prepoznate kao zone za razvoj turizma. Elitni turistiki kompleksi su predvieni na Svetom Stefanu i Miloeru, koji su privatizovani i postoji potrebna prostorno planska dokumentacija. Wellness turizam se razvija u okviru postojeih hotela. U okviru programa Sunana obala zdravlja ukljuen je Petrovac kao jedan od centara zdravstvenog turizma. Luka Budva je putniko-turistika luka i uglavno slui nautikim plovilima. Buljarica ima prirodne predispozicije za razvoj nautikog turizma, za sada nije razvijen ovaj vid turizma
118
Zdravstveni i wellness turizam Nautiki turizam
Nacrt
Kupalini turizam
Najpoznatije plae su: Jaz, Mogren, Slovenska plaa, Beii, Kamenovo, Prno, Miloer, Sveti Stefan, Drobni pijesak, Petrovac, Luice i Buljarica.
Potreba ouvanja prirodnog izgleda stjenovite obale, mediteranske vegetacije i ivotinjskog svijeta na ostrvu
Poslovni i kongresni turizam
Manifestacije koje su stekle afirmaciju su: Grad teatar, Pjesma Mediterana, Petrovaka no, Ukus mediterana, Somalijer Wine fest, Maskembal, itd. U Budvi i Beiima razvija se i kongresni turizam, sobzirom da postoje hoteli viih kategorija, koji poseduju potrebnu kako organizacionu tako i tehniku infrastrukturu.
Bar
RESURSI/ POTENCIJALI
Vojni kompleksi i industrijske zone
STATUS
Prema Prostorno planu Crne Gore, predvieno je pretvaranje vojnog kompleksa Volujica u turistiku zonu. Predviene lokacije za razvoj turistikog smjetaja su: anj, Veliki pijesak, Utjeha, Maljevik i Sutomore. Detaljni urbanistiki planovi postoje za turistiki kompleks "Zlatna obala" u Sutomoru i Veliki pijesak, dok su ostale lokacije pokrivene Generalnim urbanistikim planom. Postojea marina Bar je projektovanog kapaciteta 900 vezova u moru i 250 na kopnu za zimovnik. Izgradnja nove marine koja bi bila smjetena na uu rijeke eljeznice, bila bi sline veliine kao postojea marina,dok bi se jedna marina manjeg kapaciteta trebala graditi u Sutomorskom zalivu. Zbog revitalizacije i iskazanog interesovanja za nautiki turizam na jezeru, trebalo bi obnoviti i adaptirati pristanite u Rijeci Crnojevia i Virpazaru. Komercijalna privezita trebaju se napraviti u zoni anja, Velikog Pijeska i Utjehe. Najvee i po prirodnim karakteristikama najkvalitetnije plae su Sutomore, anj, Veliki pjesak, Maljevik, Utjeha itd. Meutim, najatraktivnije su male plae teko pristupane poput Kraljine plae kod anja. Bar raspolae sa sportskom dvoranama i terenima, u kojima su odrani brojni meunarodni turniri i sportske manifestacije. Izgradnjom hale i fudbalskih terena stvorili su bolji uslovi za bavljenje sportom i razvoj sportskog turizma.Tokom cijele godine u Bar na pripreme dolaze brojne sportske ekipe iz zemljei inostranstva. Postoji veliki broj tradicionalnih kulturnih i sportskih manifestacija tokom cijele godine, a neke od njih su: Barski ljetopis, Plivaki maraton, Port cup, Internacionalni TV festival, Susreti pod starom maslinom, Maslinijada u Starom Baru i Gitarijada u Baru. Takoe, na Skadarskom jezeru organizuju se manifestacije i to: dvije ljeti -Festival vina i ukljeve i Crmnike sportske igre i dvije zimi -Susreti poljoprivrednika, vinogradara, voara i pelara u Virpazaru i Dan ekologije turizma i kulture u Muriima. Ruralni i eko turizam je nerazvijen iako postoje izuzetni 119
Generalno, sporan je proces obeteenja bivih vlasnika.
Nautiki turizam
Kupalini turizam
Morska voda je sve zagaenija direktnim ili posrednim izlivanjem otpadnih voda.
Sportsko- rekreativni turizam
- Prilikom gradnje nisu ispunjeni oekivani standardi potrebna dodatna ulaganja - Redovno odravanje
Ruralni i eko turizam Nacrt
Generalno, barijere su sljedee:
Poslovni i kongresni turizam
uslovi u selima na obali i bliem zaleu Skadarskog jezera, posebno u Crmnici. Ekoturizam nije posebno organizovan sem u obliku izleta, ali ima izuzetne potencijale na Skadarskom jezeru, gdje bi se u turistiku ponudu moglo uvrstiti posmatranje ptica, eko ribolov u kombinaciji sa smjetajem i etno motivima seoskog turizma. Ribolovni turizam na jezeru i lovni na jezeru i u planinskom zaleu kojim gazduje JP Rumija su znaajne anse za razvoj ovih krajeva i uvoenje u zvaninu turistiku ponudu. U planu je izgradnja i ureenje glavnih izletniko etalinih staa du cijele Barske rivijere koje bi u svom sastavu imale etaline, pjeake, biciklistike i trim staze naroito u oblasti planine Rumija i Sutorman i u selima oko Skadarskog jezera. Postoje hoteli koji imaju uslove za kongresni turizam (Hotel Princess i Hotel resort Rua vjetrova). U gradskom jezgru na podruju naselja Topolica trebalo bi izgraditi jo hotela koji e svojim kvalitetom i sadrajem svoje ponude omoguiti ostvarivanje punog potencijala ovakvog vida turizma. Najvaniji spomenik kulture je Stari grad u Starom Baru. Ostali spomenici kulture su ostalih ostaci trikonhosa na Topolici, Rataka opatija, manastiri Preista Krajinska, Starevo, Moranik, Beka, utvrenje Nehaj i kompleks dvorskih objekata na Topolici. Potrebna je restauracija i zatita spomenika kulture od daljeg propadanja.
Nedostatak stratekog pristupa razvoju turizma; Nedovoljno dobar kvalitet smjetajnih kapaciteta; Slaba razvijenost ostalih sektora koji prate razvoj turizma;
Kulturni, istorijskospomeniki turizam
Ulcinj
RESURSI/POTENCIJALI Pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone STATUS Pretvaranje vojnih kompleksa u turistike zone planirano je na lokacijama: Valdanos, Karaula na Bojani i Ada Bojana. POTENCIJALNE BARIJERE -Nekontrolisana stambena i turistika izgradnja - Negativan uticaj na ivotnu sredinu - Neadekvatna infrastruktura -Nekontrolisana i neplanska stambena i turistika izgradnja -Negativan uticaj na ivotnu sredinu - Otpor graana
Nautiki turizam
Eko turizam
Kupalini turizam Nacrt
Izgradnja turistikih kompleksa planirana je na lokacijama: Valdanos, Velika plaa i Ada Bojana. Predviaju se integrisani vienamjenski projekti velikih razmjera, koji e estetski i ekoloki biti prihvatljivi, ali i ukljuivati turistiku komponentu sa hotelima, objektima za odmor i rekreaciju, visokokvalitetnim stambenim jedinicama i komercijalnim sadrajima. Wellness turizam se razvija u okviru postojeih hotela. U okviru programa Sunana obala zdravlja (PPCG i PPPN Morsko dobro), optina Ulcinj ukljuena je kao jedan od centara zdravstvenog turizma. Ulcinj je jedini primorski grad Crne Gore koji nema mogunost smjetaja veih plovila. Postoji standardna marina na lokaciji Liman, u blizini Starog grada (do 300 vezova). asko jezero i ulcinjski baseni soli su popularni meu posmatraima ptica, jer su Ulcinj i njegovo okruenje glavna taka odmora za preko 200 ptiijih vrsta nanjihovoj migracijskoj putanji Najpoznatije plae su: Velika Plaa, 12 km duga 120
Ilegalni lov ptica na obalama i u salinama, prijete doivljaju prirode i imidu. - Potreba ouvanja prirodnog
pjeana plaa - najdua plaa na Crnogorskom primorju, uvala Valdanos, ostrvo Ada Bojana kao i Mala Plaa u centru grada.
izgleda stjenovite obale, mediteranske vegetacije i ivotinjskog svijeta na ostrvu - Zagaenja usljed loe kanalizacione infrastrukture i tretmana otpadnih voda (Port Milena)
Sportsko-rekrativni turizam
Regionalni master planovi za Boku Kotorsku i Ulcinj Velika Plaa predviaju golf sadraje, ba kao to i projekat Porto Montenegro planira ureenje terena za golf u neposrednoj blizini. Manifestacije koje su stekle afirmaciju su: Ljetnja scena, Ulcinjska no, Izbor za MISS Junog Jadrana, Ribarsko vee itd.
Sredinji region Podgorica

RESURSI/POTENCIJALI Kongresni turizam STATUS Podgorica je administrativni, a ujedno najznaajniji ekonomski centar Crne Gore. Veina industrijskih, finansijskih i komercijalnih centara Crne Gore se nalazi u Podgorici. Podgoricu karakterie dobra putna povezanost (drumska, avio i eljeznika) to je ini idelnom za razvoj kongresnog turizma. Na teritoriji Glavnog grada Podgorice nalazi se 26 hotela, od kojih 10 sa etiri zvjezdice i 12 hotela sa tri. Kapacitet hotelskog smjetaja broji 512 soba i 130 apartmana sa ukupno 1082 kreveta. U planu otvaranje hotelskog lanca Hilton, na lokaciji sadanjeg hotela Crna Gora. Obale Skadarskog jezera obiluju zatonima i ostrvcima. Meu vea ostrva spadaju Beka, Starevo, Lesendro, Kom i dr. Na Skadrskom jezeru se nalazi niz kulturnoistorijskih spomenika, kojima posebno dominiraju crkvice iz XIV i XV vijeka. Nedaleko od Vranjine nalazi se tvrava Lesendro iz XIX vijeka. Skadarsko jezero predstavlja jedan od najveih ptiijih rezervata Evrope. Duklja POTENCIJALNE BARIJERE
Kombinacija kulturnoistorijskog turizma i prirodnih ljepota
Danilovgrad
RESURSI/POTENCIJALI Vjerski turizam STATUS Turistiki motivi vjerskog turizma u Danilovgradu su kulturno-istorijski i vjerski spomenici (manastir Ostrog i manastir drebaonik). Manastir Ostrog spada meu najposjeenije manastire na Balkanu. Od manastira Ostrog, drebaonik, Gradine u Martiniima, utvrena u Spuu, starih mostova, mlinova, arheolokih lokaliteta, naselja sa ouvanom tradicionalnom arhitekturom, kao i od starih hidrocentrala i drugih komplementarnih turistikih motiva moe se stvoriti interesantna turistika ponuda. Lovni turizam treba da se razvija po lovno-privrednoj osnovi. Granice lovita Danilovgrada se poklapaju sa granicama optine. Lovite je povrine 50.000 ha, od ega je etvrtina pod zabranom. Potencijal razvoja lovita zasnivae se na ve odabranim, dokazanim
121
POTENCIJALNE BARIJERE -Kod vjerskog turizma ne postoji evidencija o posjetama manastirima. - Ne postoje evidentirani prihodi i drutveno-ekonomski efekti niti monitoring.
Lovni turizam
Da bi ovaj oblik turizma imao svoju odrivost, moraju se obezijediti odgovarajui uslovi, kao to su: vodopoji, ciljani uzgoji i putanje u lovita, odgovarajui
Nacrt
vrstama, prije svega: zeevi, fazani, jarebice, divlje svinje. Ruralni turizam Ruralni(seoski) turizam sa razliitim nivoom usluga, programa podtipova (agro-turizam, etno-turizam i sl.) treba ponuditi turistikom tritu. Uee u aktivnostima seoskih domainstava moe biti privlano, naroito inostranim turistima i najee je integralni dio turistike ponude ruralnih planinskih prostora, posebno katuna. Planinski dio optinske teritorije iznad 1000 m nadmorske visine, obrastao umom, sa divnim predjelima, prua mogunost za razvoj planinskog turizma. Studeno je planinski masiv na oko 950 m nadmorske visine. Ljetnja vazduna banja sa oko 400 vikendica. Podruje planine Studeno predstavlja izvanredno vikend naselje pogodno za porodice, djecu i starije osobe Teritorija Optine velikim dijelom sadri mnotvo speleolokih objekata, iz kojih se koristi voda za pie. Na planini Gara nalazi se Djevojaka jama, ispitana do dubine od 280 m, a potencijalno je potrebno ispitati krajnju dubinu, kao jednoj od tri do sada najdublje otkrivene jame na teritoriji Crne Gore.
monitoring, a prije svega potovanje bilokih standarda procentualnog uea u izlovu
Planinski turizam
Osnovno ogranienje daljeg razvoja je nedostatak odgovarajue infrastrukture, obezbjeenje vode i elektrine energije
Speoloki objekti
U ovoj oblasti nema tradicije, ali oigledno postoji potencijal. Za valorizaciju su potrebna dopunska ispitivanja, kako bi se na nivou egzaktnosti, definisali parametri karakteristini za ovu vrstu turistikih motiva
Cetinje
RESURSI/POTENCIJALI Vjerski turizam STATUS Na teritoriji optine Cetinje nalaze se brojni manastiri, to predstavlja veliki potencijal za razvoj vjerskog turizma. uveni Cetinjski manastir uva i dvije relikvije: ruku Svetog Jovana Krstitelja i deo asne trpeze, a u Cetinju je izloena i ikona Bogorodice Filermose. Crkve i manastiri u neposrednoj okolini takoe privlae panju izletnika. Razvoj ponude i aranmana koji bi se sastojali ne samo od kratkih obilazaka muzeja i kulturno-istorijskih spomenika, ve takoe ukljuili turistika sela (koja bi se trebala paljivo odabrati i urediti za tu svrhu), izlete, rekreaciju, sport i ekologiju, sve to praeno bogatom ponudom domaih specijaliteta (njeguki sir i pruta, vino, razna peciva itd.) Iskoritavanje postojeih kapaciteta hotela Grand POTENCIJALNE BARIJERE
Kombinacija kulturnoistorijskog turizma i prirodnih ljepota
Neadekvatna ponuda hotelskih i smjetajnih kapaciteta
Kongresni turizam
Niki
RESURSI/POTENCIJALI
Planinski turizam
Ambijentalni turizam
Biking turizam
STATUS U optini Niki potencijali za razvoj planinskog turizma nalaze se na Vuju i planini Vojnik. Na Vuju su izgraeni turistiki kapaciteti i postoji ski staza, dok na Vojniku na postoji infrastruktura. Resurs za razvoj ambijentalnog turizma postoji na vjetakim jezerima Krupac i Slano. Na Krupcu postoje ugostiteljski objekti i plae, dok na Slanom ne postoje turistiki sadraji. Trenutno se radi na razvoju biking turizma koji e obuhvatiti izgradnju biciklistike staze kroz iri dio grada. Staza e proi kroz najznaajnile djelove grada (kulturne i istorijske).
122
Neadekvatna tehnika infastruktura
Neadekvatna tehnika infastruktura
Nacrt
Sportsko-rekreativni turizam
Vjerski i kulturno istorijski turizam
Postoji potencijal za razvoj sportskog i rekreativnog turizma. Glavne lokacije su gradski stadion, sportski centar Niki i oblast pod zatitom drave Trebjesa. Sportski centar je u funkciji i vlasnitvu Optine Niki, u njegovom sastavu je i olimpijski bazen. Na Trebjesi postoje pjeake staze, staze za tranje. U njemu se nalazi niz arheolokih lokacija i kulturnoistorijskih spomenika, kao to su: praistorijsko nalazite Crvena stijena, brojni tumulusi, most na Motanici, tvrava Bedem, Vukov most, Hadi-Smailova damija, Carev most, Dvorac kralja Nikole i dr. U Nikiu postoji oko 25 spomenika kulture, od ega njih 14 spada u grupu sakralnih spomenika.
Sjeverni region Mojkovac

RESURSI/POTENCIJALI Sportsko-rekreativni turizam i eko turizam STATUS Postoje potencijali za rafting na Tari na podruju ove optine, ali se ne koriste.
Sportsko-rekreativni turizam je zastupljen u Nacionalnom parku Biogradsko jezero i ostalim jezerima na Bjelasici.
Potencijal za planinski turizam
Postojei prirodni resursi: planine Sinjajevina, Bjelasica i Zabojsko jezero se ne koriste u dovoljnoj mjeri. Postoje planovi izgradnje skijakog centra i smjetajnih kapaciteta u optini Mojkovac, a na bazi ve izraenih idejnih rjeenja i manjih infrastrukturnih intervencija. Za razvoj planinskog turizma posebno je vana turistika ponuda hiking i biking. Postoje planinarski klubovi i lokalna turistika organizacija, ali planinski turizam nije u dovoljnoj mjeri razvijen. Postoje vjerski objekti Manastir Dobrilovina sa crkvom Sv. ora (II kategorije) i Hram Hristovog Rodestva, ali vjerski turizam nije razvijen. Postoje inicijative za razvoj ruralnog turizma, kao to su Motel Krstac i imanje Rakoevi. Osim ovih, postoje i imanja Filipovi i Stanii koji nisu u funkciji.
Vjerski turizam
POTENCIJALNE BARIJERE - U optini Mojkovac je zabranjen rafting navodno zbog zatienog podruja Tare u ovom dijelu, iako postoji isti stepen zatite kao i u djelovima na kojima se organizuje rafting. - Nedovoljno razvijena infrastruktura i usluge u Nacionalnom parku Biogradska Gora. - Ne postoji odgovarajua infrastruktura. - Nedostaju finansijska sredstva. - Lokalni putevi neadekvatni. - Slaba frekvencija gostiju Nedostaju biciklistike staze. To je u planu da se izgradi prema Prostornom planu posebne namjene za region Bjelasica i Komovi. Nema organizovane posjete, sve na individualnoj osnovi.
Nije razvijena turistika ponuda. Loa privatizacija, problem nedobijanja graevinskih dozvola.
Ruralni turizam
Kolain
RESURSI/POTENCIJALI Ljetnji turizam STATUS U toku ljetnje sezone postoji raznovrsna turistika ponuda: pjeake ture (staze na Bjelasici, Komovima, Sinjajevini i Morakim planinama), rafting/splavarenje na Tari, planinski biciklizam na Bjelasici, stijena za penjanje Bioinovii (Muovia rijeka), sportski ribolov na rijeci Tari, posjeta Botanikoj bati i NP Biogradska gora (amci, etnja u prirodi, posmatrai ptica). Postoje i lokacije za ekstremne sportove na Komovima.
Ovi potencijali nisu u dovoljnoj mjeri iskorieni. Nacrt 123
POTENCIJALNE BARIJERE Barijere su ekonomska kriza, kao i manji broj gostiju. Postoje smjetajni kapaciteti koji nisu iskorieni, oko 1000 leajeva. U periodu investicionog buma izgraeni su smjetajni kapaciteti koji nisu iskorieni u dovoljnoj mjeri.
Zimski turizam
Vjerski turizam
Lovni turizam
Eko-turizam
Kongresni turizam
Sportski turizam
Regionalna i lokalna turistika organizacija i privatne agencije organizuju turistike posjete. Turistika ponuda tokom zimske sezone se odnosi na: skijanje (postoje kapaciteti za slalom i veleslalom na Bjelasici), staze za nordijsko skijanje (Sinjajevina, Bjelasica), klizalite (u centru grada). U toku 2010. godine organizovano je lokalno takmienje u spustu, meutim postoji potencijal za vea skijaka takmienja. Razvoj vjerskog turizma se odnosi na posjetu Manastira Moraa (iz XIII vijeka) i Manastir irilovac. Vjerski turizam nije u dovoljnoj mjeri promovisan i iskorien. Kada je u pitanju lovni turizam, postoje tri lovaka drutva i jedno ribolovno drutvo, kao i dva ribnjaka (Trebaljevo i Verua). Drutva su aktivna i postoji saradnja sa lovakim drutvima iz drugih zemalja u okruenju. Eko turizam je planiran u vidu eko katuna, koja su u privatnom vlasnitvu i aktivna su, i etno sela, ija je izgradnja u planu. Postojalo je interesovanje investitora za lokaciju Gornje Lopovo. Postoje hoteli koji imaju uslove za kongresni turizam (hotel Lipka i Bianca), koji svojim kvalitetom i sadrajem zadovoljavaju potrebe za razvoj ovog vida turizma. Od sportske infastrukture postoji: sportska dvorana, fudbalski stadioni (2), otvoreni poligon za mali fudbal i koarsku, teniski tereni (4) ( koji nisu u funkciji). Ove kapacitete koristi lokalno stanovnitvo i turisti.
Jedan od razloga za slabiju iskorienost ovih kapaciteta je visoka cijena nakon privatizacije ski centra. Posjeenost kao i negativni trend u broju stanovnika je primjetan (priblino 2000 ljudi manje). Ne postoji dovoljan broj organizovanih posjeta. Mjesta se vie posjeuju individualno na putu ka posjeti manastiru Ostrog.
Teniske terene vlasnik nije stavio u funkciju. Mali broj turista.
Bijelo Polje
RESURSI/POTENCIJALI Ljetnji turizam STATUS Postoji ogromni potencijal za razvoj ruralnog turizma (eko turizma, agro-turizma, etno-turizma) jer skoro polovina stanovnitva ivi na selu. Od postojeih kapaciteta postoji eko katun Bardov Do koji je aktivan Majina gora novo etno selo (30+50 mjesta), etno selo Durmitor i planinarski dom (100 kreveta) Postoje festivali sa meunarodnim karakterom: festival dramskih amatera, dez festival, likovna kolonija.
Kulturi sadraj je dopunjen i izlobama slika (20), i spomen kuom Rista Ratkovia (30 mjesta). Speloloki objekti su alovia peina i Novakovia Peina. Peine se spontano posjeuju od strane planinara. Postoji speleoloki klub i organizuju se individualne posjete bez neke kontrole i evidencije. Potrebno je uspostaviti kontrolisano ulaenje.
POTENCIJALNE BARIJERE Potrebna je putna infrastruktura, voda i struja (nije pristupano, nema puta). Nepostojanje prostorno planske dokumentacije.
Speoloki objekti
Zimski turizam
Prostornim planom posebne namjene za podruje Bjelasice i Komova predviena je izgradnja ski centra Torine sa svom zimskom infrastrukturom (5000 124
alovia peina ne moe da se dovede u funkciju zbog nepristupanosti terena istraena 16km, a njena duina je 28km. Loa putna infrastruktura (nema puta do alovia peine) Nema evidencije posjeta Bezbjednost tokom turistikih posjeta Neadekvatna tehnika infastruktura (putevi, voda, struja)
Nacrt
Vjerski turizam Sportsko-rekreativni turizam:
Sportski turizam
leajeva). Postoje organizovane posjete vjerskim objektima (preko 20) od strane turistikih agencija/organizacija. Sportsko-rekreativni turizam se razvija u okviru: raftinga na Limu, paraglajdinga i biking-a. Rafting na Limu se organizuje na individualnoj osnovi, a odrano je 10 regionalna regata. Postoje obiljeene biciklistike i pjeake staze. Postoje uslovi za sportska takmienja i adekvatna sportska infastruktura: gradski stadion, sportska dvorana i tereni za mali fudbal.
Nije komercijalizovano. Slabo organizovan rafting
Berane
RESURSI/POTENCIJALI Planinski turizam STATUS Za razvoj planinskog turizma postoje prirodni resursi koje je potrebno valorizovati: planine Bjelasica, Cmiljevica, Dakovica, Turjak, Mokra planina i Moravac.
Na planinama postoji nekoliko hotela, motela i planinarskih domova, meutim veina ne radi. Hotel Berane nekada nosilac turizma u ovom kraju nije u funkciji nakon privatizacije. Postoji potencijal za razvoj zimskog turizma i zadovoljavajua infastruktura, meutim Ski centar Lokve ne radi nakon privatizacije. Na teritoriji Optine nalazi se veliki broj kulturnoistorijskih spomenika. Takoe, postoji i niz nalazita iz razliitih vremenskih epoha. U Polimskom muzeju se nalaze mnogobrojni eksponati pronaeni na nalazitima. Ruralni turizam se razvija u katunima, planinskim domovima i eko selima. Veliki broj katuna predstavlja potencijal za razvoj ruralnog turizma, koji nije iskorien, jer je veina katuna naputena. Planinarski domovi su izgraeni, s obzirom da optina znaajno ulae u njihovu izgradnju. Na prosotoru Bjelasice i Komova grade se eko sela. Postoji potencijal za razvoj lovnog turizma kroz aktivnosti sportskog ribolova i nekoj vrsti safarija. Posebnu brigu o rijekama i ribnom fondu posljednjih godina vodi ribolovako drutvo.
Zimski turizam
POTENCIJALNE BARIJERE - Nedostatak investicija - Nedostatak bogatije turistike ponude. - Neadekvatna infrastruktura, uglavnom na planinskim katunima, koji su znaajno udaljeni od grada. - Nedostatak smjetajnih kapaciteta. - Nezainteresovanost vlasnika za dalja ulaganja.
-Lo odnos prema spomenicima (neodravanje, zaputenost itd.) -Nevalorizacija kulturnoistorijskog naslijea uslijed slabe organizovanosti turistike ponude. - Loa putna infrastruktura. - Nedostatak elektro snabdijevanja
Kulturno-istorijsko naslijee
Ruralni turizam
Lovni turizam
- Nedostatak investicija - Loa infrastruktura - Devastacija resursa
Andrijevica
RESURSI/POTENCIJALI STATUS Planinski turizam se moe razvijati kroz ski-turizam i eko-turizam. To su planine Komovi, Jelovica, Gradinica itd. Komovi se izdvajaju u svakom pogledu i predstavljaju osnovu daljeg razvoja turizma u ovom kraju. Prostornim planom je predviena izgradnja skicentra. U saradnji sa dravnim organima u planu je elektrifikacija dalekih katuna i to pomou solarne energije. Andrijevica je podruje koje je bilo bogato nastanjeno divljim ivotinjama (jelen, srna, vepar, divokoza, medvjed, zec), meutim ivotinjski fond je uniten i
125
Planinski turizam
POTENCIJALNE BARIJERE Neadekvatna infrastruktura (prije svega putna i snabdijevanje elektrinom energijom) Mali smjetajni kapaciteti. Smjetaj uglavnom postoji u vidu planinarskih domova i eko katuna. Depopulacija
Nedostatak infrastrukture. Nema investitora.
Lovni turizam
Nacrt
veina vrsta je istrijebljena. Planirano je da se lovni turizam razvija kroz eventualni sportski lov ili neku vrstu safarija. Korienje vodnih resursa u svrhe poveanja turistike ponude je ogromno. Taj razvoj bi se ogledao kroz splavarenja, kajak i sportski ribolov. Primijetan je sve vei broj sportskih ribolovaca, koji uglavnom dolaze iz inostranstva.
Plav
RESURSI/POTENCIJALI STATUS Prokletije su prema Zakonu o nacionalnim parkovima proglene za Nacionalni park, ali jo uvijek nije formirana uprava. Prokletije imaju veliki potencijal za razvoj turizma na ovom podruju. POTENCIJALNE BARIJERE Nije izraen Plan posebne namjene parka, koji je u nadlenosti NPCG. - Zbog nedostatka Plana posebnih namjena kasni se i sa donoenjem lokalnih planova i strategija, jer je potrebno usaglastiti ih. - Nedostatak investitora - Nesrazmjerno ulaganje u odnosu na potencijale - Losa infrastruktura - Neadekvatno snabdijevanje eletrinom energijom. - Nedostatak investicija - Loa infrastruktura
Planinski turizam
Zimski turizam
Ljetnji turizam
Zona Babino Polje Bogievica ima veliki potencijal za razvoj zimskog turizma, posebno za visokoplaninsko skijalite. Plavski dio Prokletija zauzima oko 44% crnogorskih Prokletija, a sastavljen je iz 7 zona i ini oko 65% denivelacija ski staza u Crnoj Gori. Zona Plavskog jezera i rijeke Ljue, zona doline Grebaje, prepoznate su kao posebne zone pogodne za razvoj ove vrste turizma. U planu je razvoj eko katuna na mjestima postojeih planinskih ljetnjih kolibakatuna, planinarski domovi i sl.
Pluine
RESURSI/POTENCIJALI STATUS
Postoji veliki potencijal za razvoj eko turizma zbog padina i visoravni koje postoje u Pluinama. U funkciji je nekoliko eko kampova, ali se ovaj potencijal ne koristi u potpunosti. Potencijal za razvoj planinskog turizma odnosi se na umski kompleks koji postoji u optini Pluine (u planu je regionalni park Magli, Bio i Volujak). Posebno je znaajan dio Optine koji prolazi kroz Nacionalni park Durmitor. Osim individualnih obilazaka pojedinim podrujima, ovaj resurs nije iskorien na pravi nain. Postoje tri sakralna spomenika koja mogu biti interesantni za turiste. Tu se posebno istie manastir Piva. Rafting rijekom Tarom je jedan od glavnih turistikih potencijala optine Pluine. U podruju epan Polja postoji vie rafting klubova koji svakodnevno, od maja do septembra, turistima pruaju ugoaj splavarenja. Splavarenje Pivskim jezerom je jedan od znaajnih turistikih potencijala optine koji nije dovoljno iskorien. Optina Pluine ima velike potencijale za razvoj biciklizma. Ovaj se resurs ne koristi jer ne postoje napravljene biciklistike staze. 126
Eko turizam
POTENCIJALNE BARIJERE - Loa putna mrea - Nekategorisani smjetaj - Nedovoljno edukovana radna snaga - Depopulacija
- Loa putna mrea - Nekategorisani smjetaj - Nedovoljno edukovana radna snaga - Depopulacija Mali broj spomenika - Loa putna mrea - Nekategorisani smjetaj - Nedovoljno edukovana radna snaga Nedovoljno edukovana radna snaga Nema biciklistikih i planinskih staza Neadekvatna tehnika infastruktura
Planinarenje
Kulturno istorijski turizam Rafting rijekom Tarom
Splavarenje Pivskim jezerom
Biking
Nacrt
avnik
RESURSI/POTENCIJALI Planinski turizam STATUS Postoji potencijal za razvoj planinskog turizma, prije svega kroz posjetu kanjona: Nevidio, Bukvice i Bijela. Postoje organizovane posjete navedenim kanjonima, posebno kada je rije o kanjonu Nevidio. Eko turizam se razvija kroz ponudu eko sela. U optini avnik postoje etiri eko sela koja se nalaze na katunima. U optini avnik postoji sedam spomenika kulture. Od navedenog broja, njih pet spada u kategoriju sakralnih spomenika, dok su preostala dva svrstana u tehnoloke i memorijalne spomenike. POTENCIJALNE BARIJERE Depopulacija
Eko turizam
Neadekvatna putna infrastruktura Raseljavanje stanovnitva Neadekvatna zatita i ouvanje spomenika kulture
Kulturno istorijski turizam
abljak
RESURSI/POTENCIJALI Skijaki turizam STATUS
Ovaj resurs se koristi kroz ski centar Durmitor, ski centar Savin kuk i ski centar Javorovaa. Ovaj resurs je posebno dostupan kroz alpsko skijanje. Smjetajni kapaciteti su uglavnom hoteli i apartmani/privatni smjetaj. Ovaj vid turizma je posebno atraktivan ljeti. Na abljaku postoji veliki broj ureenih staza. Rafting rijekom Tarom predstavlja jedan od potencijala za razvoj turizma u optini abljak.
POTENCIJALNE BARIJERE Putna infrastruktura moe biti jedan od najveih problema u boljoj valorizaciji ovog potencijala. Neplanska gradnja Depopulacija
Planinarenje Rafting rijekom Tarom
Pljevlja
RESURSI/POTENCIJALI Vjerski turizam STATUS Na ovom podruju susrijeu se dve kulture, hrianstvo i islam. Najznaajniji pravoslavni vjerski objekat je manastir sv. Trojica sa izuzetno bogatom riznicom. Najznaajniji vjerski objekat islamske arhitekture predstavlja Husein Paina Damija. Poznati lokaliteti su i Milet Bata I Manastir Duboica.
Znaajan pomak u razvoju turizma i broja posjetilaca oekuje se u narednom periodu, zbog otvaranja modernog putnog pravca Risan-abljak. Podruja pogodna za lovni turizam (sportski ribolov) su: Otilovii jezero i rijeka ehotina, kanjon Drage, Bukovica. Ruralni turizam sa razliitim nivoom usluga, programa podtipova (agro-turizam, etno-turizam i sl.) treba ponuditi turistikom tritu. Sela Ljubinja i Kosanica su prepoznati kao atraktivne lokacije za ovaj vid turizma. Sportska infastruktura: dvorana, tereni za mali fudbal, fudbalski stadion. Lokacija pogodna za razvoj sportskog turizma je Borovica. Organizuju se sportska takmienja kao i pripreme sportista. Lokacije Popova njiva, Ljubinja, Kosanica potencijal za zimski turizam
POTENCIJALNE BARIJERE Nema organizovane ponude, ve se posjete organizuju u okviru akih ekskurzija i na individualnoj osnovi.
Lovni turizam
Ruralni turizam
Sportski turizam
Zimski turizam
- Zbog ugroenosti ivotne sredine sve nie zone grada imaju znatna ogranienja za rekreaciju i turizam; - Slaba dostupnost atraktivnim lokacijama zbog loeg kvaliteta lokalnih saobraajnica i njihovog loeg odravanja u zimskom periodu. - Obaveza zatite objekata vodosnabdijevanja na podruju Velike Plijei, Breznice i Bogievca. -Problem predstavlja saobraajna infrastruktura u smislu povezivanja Optine sa regionom. Putna veza sa Bosnom i Hercegovinom je u
Nacrt
127
loem stanju i potrebno je dovesti na nivo predvien PPCG. -Neadekvatno elektrosnabdjevanje u vangradskom podruju.
Roaje
RESURSI/POTENCIJALI Zimski turizam STATUS U Roajama je prepoznat potencijal u razvoju zimskog turizma. Kao glavni resursi odeene su planine Hajla, tedim i Turjak. Planini Hajla je dat prioritet u prostornom planu. Zbog svog poloaja (nalazi se izmeu Roaja i Pei), najznaajnija je meunarodna saradnja sa Kosovom preko stranih fondova, gdje se radi na ulaganju u infrastrukturu i zajednikoj ponudi. POTENCIJALNE BARIJERE - Kao jedan od kljunih problema ocijenjeno je neravnomjerno ulaganje drave u zimske turistike potencijale. - Nerazvijenost nekih vrsta turizma koji bi imali potencijal za valorizaciju (religijski, etno i eko turizam...).
Prilog 3: Povrina i struktrura uma po optinama

Povrina umskog zemljita (ha) Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 5.200,00 1.880,00 10.400,00 2.043,00 7.020,00 2.231,00 82.080,00 11.799,00 172,00 15.586,00 16.129,00 5.479,00 3.659,00 27.856,00 13.913,00 6.867,00 12.103,00 3.797,00 8.917,00 4.531,00 19.691,00 Povrina privrednih uma ha % 3.319,00 150,00 4.345,00 919,00 2.302,00 295,00 11.902,00 8.150,00 1.522,00 37.494,00 12.959,00 19.309,00 12.543,00 21.167,00 8.107,00 9.567,00 19.897,00 7.522,00 7.606,00 67.729,00 15.687,00 38,96 7,39 29,47 31,03 24,69 11,68 12,66 40,85 89,85 70,64 44,55 77,90 77,42 43,18 36,82 58,21 62,18 66,45 46,03 93,73 44,34 Drvna zapremina (m3) liari (m3) 198.320,00 48.500,00 445.100,00 100.500,00 371.323,00 74.475,00 2.341.841,00 1.811.473,00 266.005,00 5.603.870,00 1.936.014,00 6.969.358,00 1.404.004,00 4.464.777,00 2.724.704,00 3.114.339,00 5.595.435,00 366.744,00 2.141.750,00 14.631.416,00 4.388.450,00 111.160,00 42.200,00 350.000,00 15.475,00 344.647,00 70.057,00 1.975.500,00 1.284.633,00 216.458,00 3.908.800,00 1.335.850,00 5.764.358,00 1.231.689,00 1.741.263,00 1.986.512,00 1.339.166,00 4.161.928,00 155.038,00 136.713,00 4.619.411,00 710.649,00 Struktura uma (m3) % 56,05 87,01 78,63 15,40 92,82 94,07 84,36 70,92 81,37 69,75 69,00 82,71 87,73 39,00 72,91 43,00 74,38 42,27 6,38 31,57 16,19 etinari (m3) 87.160,00 6.300,00 95.100,00 85.025,00 26.676,00 4.418,00 366.341,00 526.840,00 49.547,00 1.695.070,00 600.164,00 1.205.000,00 172.315,00 2.723.514,00 738.192,00 1.775.173,00 1.433.507,00 211.706,00 2.005.037,00 10.012.005,00 3.677.801,00 % 43,95 12,99 21,37 84,60 7,18 5,93 15,64 29,08 18,63 30,25 31,00 17,29 12,27 61,00 27,09 57,00 25,62 57,73 93,62 68,43 83,81
Izvor: Uprava za ume Crne Gore
Nacrt
128
Prilog 4: Osnovni podaci o poljoprivrednom zemljitu i njegovoj strukturi korienja po optinama

Ukupno raspoloivo zemljite ha N 1646 522 322,7 2558 550,4 4117 4440 26720 11463 4764 38265 10145 14243 36387 25476 10257 14123 26337 9901 9611 29364 13712 169 362 203 1814 1731 7276 2993 895 6886 1214 1575 6407 4509 1417 2479 859 800 623 4001 2089 Poljoprivredno zemljite ha 578,5 109,7 1965 116 2443 2708 17789 9448 928 17737 7873 8629 29011 21870 8710 10749 23187 6507 7481 22901 11986 N 491 163 356 165 1777 1724 7162 2978 873 6760 1208 1537 6379 4480 1416 2467 856 771 615 3990 2045 Koriene okunice ili bate ha N 26,5 319 17,3 20,3 6,5 130,8 33,2 474,2 120,8 43,7 334,7 44,6 116,3 367,1 228,3 82,1 75,4 44,8 22,3 6,6 159 58,3 134 261 97 1463 1016 5342 2048 634 5358 870 1284 5592 3691 1190 1683 823 652 221 3277 1055 Koriene oranice ha 40,2 2,1 12,8 1,4 134,1 361,8 1019 163,9 33,4 329,9 29,7 41,4 493,5 328,1 72,4 141,9 8,2 8 57 280 97,8 N 101 20 38 17 595 727 1824 610 222 1123 179 71 1022 876 611 966 16 17 38 939 141 Vinogradi Vonjaci Rasadnici Viegodinje livade i panjaci ha 438,8 82,6 1895 93,5 1,5 8,1 14,4 5,2 / 75,6 12 55 134,1 121 59,5 4,3 / / / 45 1,1 9 6 22 8 / 14 / / 21 9 4 5 / / / 6 1906 1932 15967 9054 799,7 16949 7780 8412 27771 21114 8494 10523 23103 6467 7417 22343 11820 N 294 84 156 108 1126 1352 5643 2767 700 5605 1179 1503 6248 4298 1402 2453 845 759 610 3961 2032
Herceg Novi Tivat Primorski Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Sredinji Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Sjeverni Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje
ha 1,4 1 0,7 0,4 25,8 15 203,9 45,5 44,2 2,7 / / / / / / / / / / /
N 8 6 4 2 153 57 1007 489 253 18 / / / / / / / / / / /
ha 46,3 6,7 35,9 14,2 244,8 357,9 111,4 57,9 7 45,2 7,5 4,6 245,8 79 2,1 4 30,5 9,7 / 74,4 8,6
N 100 35 169 44 1276 1195 609 438 89 237 9 16 584 246 11 7 68 68 / 95 25
ha 25,3
N 8
Izvor: Popis poljoprivrede 2010. godine, Monstat
Nacrt
129
Prilog 5: Kulturno-istorijsko nasljee po optinama

Vrsta spomenika kulture Urbana cjelina Herceg Novi Tivat Primorski Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Sredinji Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Sjeverni Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 2 0 2 1 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Stari grad 0 0 0 1 0 1 0 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Sakar. spom. 37 7 33 16 23 5 19 3 21 14 1 1 6 3 0 4 3 5 1 5 0 Prof. spom. 1 2 22 0 1 1 4 0 23 1 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 Fortif. spom. 5 0 1 3 3 0 6 0 2 4 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Arhe.. spom. 0 1 4 3 1 1 6 5 0 4 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 Etno spom. 0 0 0 1 1 0 2 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Tehn. spom. 0 0 1 1 2 1 2 1 4 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 Memo. spom. 2 0 0 0 1 0 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 Spom. kulture po kateg. I 1 0 10 1 1 2 2 0 10 1 0 1 2 1 0 0 1 0 0 2 0 II 17 4 30 15 13 1 6 2 22 10 1 0 3 2 0 2 1 1 0 4 0 III 29 6 23 10 19 7 32 8 23 14 0 2 1 2 0 4 1 6 1 0 0
Nacrt
130
Prilog 6: Pregled duine putne mree magistralnih i regionalnih puteva po sekcijama

Lista magistralnih i regionalnih puteva Br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 BERANE PODGORICA Naziv sekcije Naziv puta Petrovac-Podgorica Podgorica-Ribarevina Podgorica-Cetinje Danilovgrad-Podgorica Podgorica-Tuzi-Boaj Virpazar-Ostros Mioska-Semolj-Boan Bioe-Mateevo epan Polje-Danilovgrad Niki-Vilusi-Klobuk Niki-avnik-Boan Jasenovo polje-Kruevice Gornje polje-Granica BiH Vilusi-Osjeenica Vilusi-Deleua Pluine-Virak Riani-evo-Danilovgrad Pljevlja-Mihajlovica Gradac-Pljevlja urevia Tara-Mojkovac Pljevlja-urevia Tara urevia Tara-abljak Pljevlja-Metaljka Dajevia Han-emerno Slijepa most-Trlica Gradac-ula abljak-Tuina avnik-tunel "Ivica"-abljak Ribarevina-Berane-Roaje-piljani Barski most-Ribarevina Kolain-MateevoAndrijevicaMurino-Bjeluha Berane-Andrijevica Most Zeleni-Vua Roaje-Kula-Stubica Murino-Plav-Gusinje Berane-Stjenica-Kalae Debeli Brijeg-Kamenari-Kotor Kotor-Lepetani Lepetani-Petrovac Cetinje-Budva Petrovac-Ulcinj Ulcinj-Sukobin Cetinje-Njegui-Trojica Kotor-Trojica-Radanovii Oznaka puta M-2 M-2 M-2.3 M-18 M-18 R-16 R-18 R-19 Duina [ m ] M-18 M-6 R-5 M R-6 R-11 R-12 R-14 R-15, R-23 Duina [ m ] M-8 M-8 R-4 R-4 R-5 R-3 R-3 R-10 R-21 R-5 M Duina [ m ] M-2 M-21 M-9 R-2 R-7 R-8 R-9 R-20 Duina [ m ] M-2 M-2 M-2 M-2.3 M-2.4 M-2.4 R-1 R-1 241,099 115,000 37,300 62,000 13,000 44,000 7,160 21,300 48,700 60,500 243,660 Magistralni 54,500 112,375 30,783 19,790 23,651 34,030 40,000 50,720 124,750 365,849 Regionalni Ukupna duina [m]
NIKI
165,300 16,810 25,000
408,960
PLJEVLJA
46,200 38,278 22,392 40,000 10,360 65,510 10,667 28,000 26,000 67,810 80,200 22,250 96,523 15,978 28,400 23,000 20,165 36,080 123,623 261,407 329,217
198,973 54,664 12,000 44,900 27,900 46,889 24,189
322,596
KOTOR
39,870 9,140
Nacrt
131
45 46 47 48 49 50 51 52
Risan-Grahovo-Osjeenica Cetinje-Loven ekanje-Resna-evo Ostros-Vladimir Ulcinj-Ada Kotor-Vrmac-Radanovii Resna-Grahovo-Nudo Lipci-Grahovo-Osjeenica
R-11 R-13 R-15 R-16 R-17 R-22 R-23 M Duina [ m ] Ukupna duina [ m ]
20,025 20,000 17,184 13,993 3,664 53,200 33,500 244,042 917,224 177,076 930,516 421,118 1.847,740
Izvor: Ministarstvo saobraaja i pomorstva
Prilog 7: Pregled duine putne mree lokalih puteva po optinama

Lokalni putevi (kategorisani) Duina (km) Herceg Novi Primorski Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Sredinji Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Sjeverni Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 177,0 42,8 0,41 97,0 Izvor: Podaci prikupljeni od jedinica lokalne samouprave 0,22 274,0 0,63 207,1 141,2 874,4 96,0 327,0 234,0 70,0 187,7 307,0 331,0 72,0 190,0 255,0 94,8 162,0 31,0 60,0 75,0 91,7 30,0 62,0 87,1 100,0 62,0 85,0 80,0 96,0 0,35 0,55 0,61 0,19 0,36 0,11 0,19 0,21 0,33 0,46 0,25 0,39 0,30 0,17 0,36 156,9 70,5 508,7 250,0 144,5 163,0 190,0 240,7 673,0 608,0 672,0 120,0 132,0 272,2 130,0 3,4 50,0 80,0 0,26 0,28 0,35 0,50 0,16 0,08 0,52 0,27 0,73 0,85 2,37 0,25 0,15 0,49 0,29 364,0 211,7 1383,1 346,0 471,5 397,0 260,0 428,4 980,0 939,0 744,0 310,0 387,0 367,0 292,0 0,61 0,83 0,96 0,69 0,52 0,19 0,71 0,48 1,06 1,31 2,63 0,64 0,45 0,66 0,66 177,3 169,0 108,8 72,5 Asfaltirano (%) 53,6 Gustina km/km2 0,75 3,67 0,32 Lokalni putevi (nekategorisani) Duina (km) 18,4 4,1 79,7 25,8 Asfaltirano (%) Gustina km/km2 0,08 0,09 0,24 Ukupno Duina (km) 195,7 173,1 188,5 Gustina km/km2 0,83 3,76 0,56
Nacrt
132
Prilog 8: Proizvodnja elektrine energije u Crnoj Gori po obimu i tipu (u GWh)

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Hidroelektrane 1709,0 1693,0 1579,0 1768,0 1096,0 1532,0 2231,0 1857,4 1743,0 1297,0 1523,0 2062,0 2749,0 Termoelektrane 855,0 924,0 951,0 647,0 1099,0 1074,0 955,0 Ukupno % u odnosu na potronju 2564 72,37 2617 61,69 2530 66,09 2415 58,64 2195 51,87 2606 59,32 3186 70,64 65,18 60,16 45,02 58,08 71,29 99,51
890,5 2748 1075,0 2818 786,0 2083 1176,0 2699 617,0 2679 1271,0 4020 Izvor: Elektroprivreda Crne Gore
Nacrt
133
Prilog 9: Pregled broja i instalisanih snaga u distributivnoj mrei (EPCG FC Distribucija)

srednji napon (35 i 10 kv) Elektrodistribucije Crne Gore Primorski region 1 2 3 4 5 6 Bar Budva Kotor Tivat Ulcinj Herceg Novi ukupno Sredinji region 7 8 9 Niki Podgorica Cetinje ukupno Sjeverni region 10 11 12 13 14 15 16 17 Berane Bijelo Polje abljak Kolain Mojkovac Pljevlja Rozaje ukupno SUM ( 1 - 16 ) 7 5 4 3 1 10 2 32 93 52.500 33.000 12.500 17.000 8.000 89.500 16.000 228.500 1.018.900 398.000 342.964 283.500 223.372 84.694 496.599 122.661 1.951.790 4.641.099 47.560 30.754 30.400 15.188 22.631 27.550 13.099 187.182 1.309.663 19 19 4 11 8 13 8 82 503 2.763 1.737 3.125 1.545 1.000 6.885 2.000 2.787 2.026 314 253 142 149 76 275 138 1.347 4.512 69.250 69.060 26.990 27.150 20.280 48.460 38.695 299.885 1.636.185 1.965.000 1.096.225 565.500 426.420 287.552 1.444.680 291.145 6.076.522 11.341.345 37.000 4.469 25.100 23.350 20.462 19.590 37.565 167.536 1.549.457 22.903 18.524 5.709 5.505 3.975 15.122 6.188 77.926 328.980 2.380 1.908 356 440 392 1.212 852 7.540 31.045 2,739 3,380 4,450 4,567 4,644 2,967 5,496 3,509 4,545 9 16 6 31 83.600 303.500 50.000 437.100 770.488 870.584 274.060 1.915.132 91.234 422.792 38.035 552.061 39 221 13 273 2.144 1.373 3.846 1.601 558 1.240 181 1.979 108.330 588.650 47.590 744.570 1.441.300 2.079.947 610.890 4.132.137 52.582 179.370 49.980 281.932 29.920 93.514 10.299 133.733 2.780 8.265 738 11.783 3,313 5,784 4,312 5,117 9 4 5 3 4 5 30 104.600 72.000 46.500 28.100 36.000 66.100 353.300 223.953 73.800 171.140 30.940 173.360 100.984 774.177 84.220 163.080 93.070 87.710 36.350 105.990 570.420 20 44 33 16 12 23 148 5.230 1.636 1.409 1.756 3.000 2.874 2.387 266 180 222 84 199 235 1.186 108.530 157.250 89.540 39.950 65.680 130.780 591.730 244.120 217.536 1.132.686 310.830 117.000 243.200 110.510 419.632 98.001 96.660 78.400 296.786 1.099.989 31.748 23.878 15.426 9.230 12.632 24.407 117.321 2.928 2.660 1.521 856 1.458 2.299 11.722 3,130 5,925 5,284 3,961 4,661 4,897 4,586 Broj TS ins snaga (MVA) du mree (km) NV KV br prik. Pi(MVA) prik. Broj TS ins snaga (MVA) NV nii napon (0,4 kv) du mree (km) KV br prik. doma. ostali Pi(MVA) prik.
TS - trafostanice, Pi instalisana snaga, NV nadzemni vodovi, KV kablovski vodovi
Nacrt
134
Prilog 10a: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - primorski i sredinji region

Primorski region Herceg Novi Budva Kotor
95
Sredinji region Cetinje Niki 450-1000 440.000 20.100 20.100 85% 8.000 8.000 50% 67,9 24,11 27,33 19,65 51,44 Ne radi 5,3 10,5 64,4 Ulcinj Bar DG 360 PG 2.093
Vodosnabdijevanje Sopstveni izvori kapacitet Q (l/s ) Regionalni vodovod kapacitet Q (l/s ) Drugi izvori kapacitet Q (l/s ) Duina vodovodne mree (km) Prikljuci na vodovodnu mreu broj prikljuaka na gradskom podruju ukupan broj prikljuaka Pokrivenost - broj domainstava Prikljuci na kanalizacionu mreu broj prikljuaka na gradskom podruju broj prikljuaka od prikljuenih na vodovodnu mreu Pokrivenost - broj domainstava Duina fekalne kanalizacione mree gravitacioni cjevovod (km) potisni cjevovod (km) Crpne stanice broj i kapacitet Q (l/s) koliine otpadnih voda domainstva (l/s) koliine otpadnih voda industrija (l/s) koliine otpadnih voda ukupno (l/s) Instalisani kapaciteti pumpi Q( l/s) ureaji za preiavanje otpadnih voda tip i kapacitet (predtretman) Atmosferska kanalizaciona mrea duina gravitacionih cjevovoda (km)
0-160 0 0-400 420 14.000 15.117 95% 9.982 9.982 80% 85 5 br.7; 1500 400 0 400 1500 ne nema podataka
60-110 10-80 120
Tivat
180-830 50 -130 180 8.977
150 80 0 300 19.600 21.780 93% 18.630 20.700 90% 57,5 2,5 br.11; 640 57,87 41,80 99,67 640
450 80-100
280-500
150 20
450 6.149 21.051 84% 6.149 12630 76% 74,7 5,3 8 25,86 16,14 42,00 1.140 bioloko aktivno ulje
280 5.700 8.665 74% 5.700 8.665 89% 12 2.8 br.2; 270 19,98 3,57 23,55 270 gruba reetka 12
750
250 7.284
58 6.127 6.204 84% 1.300 1.220 30% 5
7.618 100% 2.071 2.071 30%
11.222 95% 4.152 11.222 34% 14,6 21,9 br.4 ; 190
35.130 86%
7.284 82% 391
32.668 51% 170
3.823 60% 2,8
4,49 4,28 8,77
45 0,1 45,01 190
195,39 33,22 228,71/274,80 160,000 ES bioloko 150
1,50 0,88 2,39
ne nema podataka 14,6 nema podataka
30
95
Izvor: Javna komunalna preduzea koja pokrivaju oblast vodovoda i kanalizacije u zavisnosti od organizacije po optinama 135
Nacrt
Prilog 10b: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - sjeverni region

Sjeverni region Bijelo Polje Andrijevica Mojkovac Kolain Pluine Berane abljak Pljevlja Roaje 120 42 3.000 3.000 91% 7.800 2.020 2.020 62% 32 12,70 1,46 14,16 19 avnik Plav
Vodosnabdijevanje Sopstveni izvori kapacitet Q (l/s ) Regionalni vodovod kapacitet Q (l/s ) Drugi izvori kapacitet Q (l/s ) Duina vodovodne mree (km) Prikljuci na vodovodnu mreu broj prikljuaka na gradskom podruju ukupan broj prikljuaka Pokrivenost - broj domainstava Prikljuci na kanalizacionu mreu broj prikljuaka na gradskom podruju broj prikljuaka od prikljuenih na vodovodnu mreu Pokrivenost - broj domainstava Duina fekalne kanalizacione mree gravitacioni cjevovod (km) potisni cjevovod (km) crpne stanice broj i kapacitet Q (l/s) koliine otpadnih voda domainstva (l/s) koliine otpadnih voda industrija (l/s) koliine otpadnih voda ukupno (l/s) Instalisani kapaciteti pumpi Q( l/s) ureaji za preiavanje otpadnih voda tip i kapacitet (pred-tretman) Atmosferska kanalizacione mree duina gravitacionih cjevovoda (km)
35
70-150
240
260
107(114)
28-47
30-35
40
108 50-170
144
30 1.300
148 6.920 7.338 90% 4.500
163 7.192 7.758 73% 4.448 4810 46%
15 120 735 30% 120 100% 3
15 3.000 3.300 80% 1.900 1.900 80% 15
14 457 471 80% 457 457 80% 3
4,5 220 220 100% 110 110 50% 2
150 700 1.000 85% 350 450 40% 15
74,3 7.800 8.700
2.165 77%
1.300 51% 150 150
35% 4
10% 4 45
18
3,86 1,16 5,02
23,79 1,80 25,59
31,17 0,64 31,81
0,21 0,06 0,28
BIOTIP 5 1 4 11 3 1 3
Nacrt
136
Prilog 11a: Fiksne telefonske linije po optinama

Telekom Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 14.545 6.175 9.279 10.635 14.675 6.267 54.379 3.904 3.905 14.882 1.618 1.487 6.779 5.967 793 2.919 478 305 873 4.974 2.881 M-tel
96
Ukupno 14.594 6.210 9.300 11.579 14.858 6.277 57.779 3.906 4.261 15.724 1.619 1.495 6.973 6.269 793 2.919 478 305 873 4.982 2.903
49 35 21 944 183 10 3400 2 356 842 1 8 194 302 0 0 0 0 0 8 22
96
Za M-tel nije odvojeno ko koristi internet, a ko fiksnu telefoniju ili oboje. Podaci su dati sumarno kao i korisnici Cablinga (operatora kablovske televizije iju mreu koristi za pruanje usluga fiksne telefonije i Interneta). 137
Nacrt
Prilog 11b: Internet korisnici po optinama

ADSL korisnici T-com 2008 Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 2.637 991 2.326 2.759 2.773 1.551 8.798 486 697 1.513 118 235 790 485 31 511 47 23 111 508 448 2009 3.899 1.464 3.086 3.232 3.981 2.176 15.978 837 985 2.352 244 315 1.320 825 44 797 85 25 165 857 806 2010 5.058 2.028 3.709 4.137 5.042 2.687 20.833 977 1.150 3.753 302 352 2.259 1.315 92 857 152 32 202 1.359 1.074 WiMAX korisnici M:Tel 2008 27 14 33 156 192 0 3287 1 507 827 0 0 235 224 0 0 0 0 0 2 15 2009 49 35 37 10 233 0 3611 0 484 1036 0 3 382 332 0 0 0 0 0 13 30 2010 65 23 23 912 204 4 3551 13 442 928 1 6 254 320 0 0 0 0 0 9 29
Nacrt
138
Prilog 12: Pregled informacija o postojeim i planiranim privrednim zonama po optinama

Primorski region Herceg Novi Naziv zone Servisna zona Zelenika Sutorinsko polje
Sutorina -bescarinska zona Tivat Naziv zone Servisna zona Kukuljina
Osnovne karakteristike Povrine 8 ha infrastrukturno opremljena i u funkciji Povrine 5 ha infrastrukturno u potpunosti opremljena; postoje olakice prema Odluci o naknadi za ureenje gradskog graevinskog zemljita Povrine 12 ha, djelimino infrastrukturno opremljena za poslovno privredne objekte. Prostire se u zoni Sutorinskog polja, du jadranske magistrale prema granici sa Hrvatskom. Povrine 1,5 ha u planu
Servisna zona Gradionica Kompleks Arsenal Tivat
Osnovne karakteristike Zona zahvata povrinu od 20,97ha. Na postojeoj lokaciji iskorienost zemljita iznosi 2,95 ha ili 14%. Zona je izgraena u skladu sa DUP-om zone komunalnih servisa. Namjene povrine i objekati su predvieni za privredu, komunalne povrine, skladita, benzinske pumpe i trgovinu. Zona je opremljena sa vodom, strujom, kanalizacijom, telefonskim prikljucima i pristupnim putevima. Servisna zona iza Aerodroma Tivat. Pogodnost za korisnike predstavlja dobra saobraajna povezanost sa cijelim gradom. U sklopu DUP Gradionica koji je u fazi nacrta planirae se posebna servisna zona za potrebe javnih preduzea komunalno i vodovod i vatrogasne jedinice Tivat Povrina zone je cca 170 ha (cca 30 ha na kopnu). Pretena namjena zone nautikoturistika (turistiki centri i marina) Osniva zone je Adriatic Marinas 2008. godine. Zona je u najuem centru grada i naslanja se na kompletnu infrastrukturu grada. Zona posjeduje svu infrastrukturu, ali nedovoljnog kapaciteta za planiranje namjene.
Kotor Radanovii - Grbalj
Povrina 117ha. Lokacija se nalazi na izlazu iz tunela Vrmac, sa lijeve strane, pored magistralnog puta Tivat-Budva. Pretena namjena zone je poslovna, skladina i servisna. Iskorienost prostora se procjenjuje na 85%. Na lokaciji se nalazi 16 objekata i svi posjeduju graevinsku dozvolu. Zona je izgraena prema DUP i PPO Kotor -DUP Industrijska Zona (Sl.List - Optinski Propisi 16/80). Privredna zona u Radanoviima (Industrijska zona) je u cjelosti bila infrastrukturno opremljena komunalnim objektima u obimu i na nain predvien projektnom dokumentacijom. Ovo se odnosi na saobraajnice, vodosnabdjevanje, odvoenje otpadnih voda (fekalne i oborinske), elektromreu, PTT mreu. Meutim, kako je u meuvremenu dolo do izmjene namjene povrinja, te idjelom i do dotrajalosti infrastrukturnih objekata, to je vjerovatno potrebno izvriti odreene sanacije, odnosno dogradnju. Pogodnost za korisnike predstavlja - izgraena infrastruktura za ukupan prostor zone, blizina naseljenih mjesta, povoljno pozicionirana u odnosu na tri optine: Kotor, Budva i Tivat i dobra rijeenost saobraajnica.
Budva Servisna zona Jaz
Servisna zona Buljarica Jaz Pasja jama Bijeli rt - Galija Bijeli rt - Buva
Povrina ove zone je 24,75ha ukljuujui zelene povrine, puteve uz zonu i slino, a neto povrina je 7,70 ha. Zona je namijenjena za: stovarita, skladita, izlobeno prodajna mjesta, autoservise i benzinske pumpe. Nema preciznih podataka o povrini ove lokacije. Zona je namjenjena za: stovarita, skladita, izlobeno prodajna mjesta, autoservise i benzinske pumpe. Predvien za izgradnju ekskluzivnih turistikih kapaciteta sa oko 2.000 leaja. Zahvat obuhvata 200 ha. Planirana je izgradnja turistikog naselja kapaciteta 2.000 leajeva na povrini od 16 ha. Planirano je turistiko naselje kapaciteta 2.050 leajeva. Povrina ove lokacije je oko 12,5 ha. Predviena je izgradnja turistikog naselja sa oko 1.000 leajeva. Povrina zahvata je 6,9 ha.
Nacrt
139
Debeli rt Slana luka - ukov rt Drobni pijesak Pod Branicom Rijeka Reevii Skoi djevojka Smokvica II Luice Dubovica Slanjina - ispod naselja Kuljae Mirite Radovia laz Bare Zakola
Predviena je izgradnja hotela i apartmana sa oko 1.500 leajeva. Povrina zahvata je oko 11 ha. Predvieni su turistiki kapaciteti sa 2.000 leajeva. Povrina ove lokacije 15 ha. Na povrini od 5,3 ha, predvia se izgradnja manjeg turistikog kompleksa sa oko 750 leajeva. Na ovoj lokaciji, ukupne povrine 9,65 ha predviene su dvije turistike grupacije sa ukupno 1.200 leajeva. Povrina lokacije je oko 14 ha, a broj leajeva oko 400. Ova lokacija predstavlja najvei privredni izazov i zauzima povrinu od oko 20,5 ha. Ukupan broj leajeva predvien za cijelu lokaciju je 3.000. Povrina zahvata je 22,77 ha. Predviena je izgradnja hotela i depadansa sa kapcitetima do 2.100 leajeva. Na lokaciji iji zahvat obuhvata 24 ha, planira se izgradnja turistikog naselja koje e imati oko 2.500 leajeva. Zahvat se nalazi na granici prema optini Bar, ukupne povrine 49 ha sa planiranih 1.800 leajeva. Predviaju se turistiki kapaciteti sa 150 leajeva, ukupne povrine zahvata 1,81 ha Na lokalitetu su predvieni manji turistiki objekti sa kapacitetom oko 50 leajeva, a povrina zahvata 0,18 ha Zahvat povrine 0,77 ha sa turistikim vilama kapaciteta oko 50 leajeva. Zahvat povrine 1,18 ha sa predvienom izgradnjom manje turistikih objekata i kapacitetima od oko 200 leajeva. Zahvat se nalazi u zoni Petrovca, u ukupnoj povrini 0,62 ha sa predvienim turistikim objektima, vilama i apartmanima i kapacitetom od oko 50 leajeva.
Bar Privredna zona Bar
Servisna zona - Polje
Privredna zona Zaljevo
Privredna zona Bartula
Povrina zahvaena planom 341,9 ha nalazi se na lokaciji Novi Bar. Namjena po GUP-u: industrijska zona, luka (trgovina, proizvodnja, industrija, biznis centar, luki terminali). Privredna zona nema svog osnivaa. Najvei korisnik je Luka Bar. Prostor je od 1985. godine opredijeljen iskljuivo za razvoj privrednih djelatnosti u Baru. Iskorienost zone se procjenjuje na oko 30%. U zoni se nalazi manji broj objekata sa odobrenjima. Zemljite i objekti su u vlasnitvu drave, optine, fizikih i drugih pravnih lica. Od 2003. godine postoji detaljni urbanistiki plan i dijelom je priveden namjeni (luka, proizvodna i trgovaka zona), ali ima i interesovanja za individualnim stanovanjem to nije u skladu sa planom. Plan je dijelom priveden namjeni, postoje uslovi za obezbjeivanje vodosnabdijevanja, elektrosnabdijevanja, odvoenja otpadnih voda. Regionalni put je jedna od granica zone, dok je eljeznica u zahvatu same zone. Pogodnost - okviru zone funkcionie i slobodna zona. Povrina zahvaena planom 14,7 ha. Namjena po GUP-u: robno-transportni centar. Iskorienost zemljita se procjenjuje na 30%. U zoni se nalazi manji broj objekata sa odobrenjima. Zemljite i objekti najvie u vlasnitvu fizikih i pravnih lica. Plan je dijelom priveden namjeni, postoje uslovi za obezbjeivanje vodosnabdijevanja, elektrosnabdijevanja, odvoenja otpadnih voda. Regionalni put je jedna od granica zone, dok je eljeznica u zahvatu same zone. Povrina zone je cca 15 ha, na lokaciji Zaljevo. Privredna zona nema svog osnivaa. Prostor je od 2008. opredijeljen za izgradnju industrijskih objekata i robno - transportnog centra. Izgraenost zone se procjenjuje na 10%. U zoni se nalazi manji broj objekata sa odobrenjima. Zemljite i objekti najvie u vlasnitvu fizikih i pravnih lica. Zona je definisana GUP-om Bara i uglavnom je neizgraena. Namjena povrina i objekata: kamenolomi, fabrike betona, asfaltna baza i sl. Postoje uslovi za obezbjeivanje vodosnabdijevanja i elektrosnabdijevanja, ali ne i odvoenja otpadnih voda. Regionalni put se nalazi u neposrednoj blizini zone. Da bi se aktivirala zona u kompletu potrebno je izvesti dosta radova na ureivanju zemljita. Povrina zone 7,5 ha, nalazi se na lokaciji Bartula. Osniva privredne zone je nekadanje drutveno preduzee Primorka" -Bar (70-te godine dvadesetog vijeka). Izgraenost zone se procjenjuje na 25%. Zona je definisana GUP-om Bara. U zoni se nalaze objekti bive fabrike prehrambenih proizvoda (proizvodnja ulja, sokova i hleba). U zoni je obezbjeeno 140
Nacrt
vodosnabdijevanje i elektrosnabdijevanje. Zona se nalazi na 1,0km udaljenosti od regionalnog puta. Ulcinj Meuree
Kodre
Bliska Gora
Vladimir
as
Sv. ore
Bjela Gora
Solana
Zoganje
Servisna zona Ulcinjsko polje
Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana puten Ulcinj-Bar, udaljena oko 30 km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i na udaljenosti je 1,5km od regionalnog puta. Zona je udaljena oko 2,5km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i udaljena je oko 20 km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i na udaljenosti je 1,5km od regionalnog puta. Zona se nalazi na 25 km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i na udaljenosti je 1,5km od regionalnog puta. Zona se nalazi na 27 km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: optimalna lokacija za laku industriju i komunalne servise. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i na udaljenosti je 20km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: industrija. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona je povezana lokalnim putem i na udaljenosti je 1,6km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea. Namjena zone: industrija. Zemljite i objkti su u privatnom vlasnitvu. Na poruju zone se nalaze bazeni i pratei objekti za proizvodnju soli. Zona se nalazi u blizini regionalnog puta i udaljena je oko 3,5km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod, elektro mrea i pogodan teren za proizvodnju soli. Namjena zone: industrija. Povrina 36,74 ha. Za ovaj prostor treba da se izradi DUP ili LSL-je po potrebi. Zona se nalazi na 350m od regionalnog puta i oko 5,0 km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod, elektro mrea i slobodan teren za gradnju. Namjena zone: servisna zona. Ulcinjsko polje u neposrednoj blizini Solane Bajo Sekuli. Povrine 9,03 ha. Za ovaj prostor radi se detaljni plan, u sklopu izrade DUP-a Ulcinjsko polje. Iskorienost zemljita je 40-50%. U ovoj zoni postoje vie objekata koji imaju tretman privremenih objekata i preteno su u privatnom vlasnitvu. Zona se nalazi na 1,0km od regionalnog puta i oko 3,0km od centra optine. U zoni postoji lokalni saobraaj, vodovod i elektro mrea.
Sredinji region Podgorica Prema Odluci o raspolaganju graevinskim zemljitem u 2011., u Glavnom gradu su predviene sljedee zone: Br. Naziv zone Povrina (m2) 1 Urbanistiki projekat Skladita i servisi- Cijevna Blok 15 28.435 2 DUP Servisno skladina zona sa ranirnom stanicom 252.912 3 DUP Agroindustrijska zona 177.434 4 DUP Servisno skladina zona uz eljezniku prugu Vatrogasni dom 3.298 5 DUP Zona centralnih djelatnosti Cetinjski put Zona B 5.255 6 DUP Prvi maj 4.232 7 DUP Dona Gorica 290 8 DUP Industrijska zona-Kombinat aluminijuma 51.226 Nacrt 141
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
DUP Dra-putniki terminal -Izmjene i dopune DUP Servisno skladina zona -Izmjene i dopune DUP Konik-Stari Aerodrom -Izmjene i dopune DUP Industrijska zona A -Izmjene i dopune DUP Dra-Nova Varo-Zona A-podzona a3 DUP Pobreje Zone G - Izmjene i dopune DUP Poslovni centar Kruevac-Zona B (djelimino) Urbanistiki projekat Nova Varo-Blok G (djelimino) DUP Pobreje -Izmjene i dopune DUP Blok 5 (djelimino) DUP Prvoborac (djelimino) DUP Blok 18-19 ( djelimino)
11.589 34.744 2.371 48.344 2.352 3.285
8.630
Ranije su bile odreene namjene za sljedee zone: Agroindustrijska zona Lokacija ima dobru saobraajnu povezanost sa magistralom i eljeznicom kao i lake i brze veze sa centrom grada. Prostor je podijeljen na est zona sa prostornim jedinicama koje su namijenjene: izgradnji centra i centralnih funkcija, kao i izgradnji prostora za malu agroprivredu izgradnji industrije u poljoprivredi izgradnji skladinog prostora izgradnji prodajnog prostora i rekreativnog prostora U planu su okvirno date smjernice za namjene i vrste djelatnosti industrije u poljoporivredi: Mala agro privreda i trgovina Vienamjenski prodajni prostor na otvorenom Prerada mlijeka i mlijenih proizvoda Mlinsko pekarska industrija Proizvodnja keksa i konditorskih proizvoda Skladini prostori Diskontna prodaja mesa i suhomesnatih proizvoda Prerada voa i povra Proizvodnja alkoholnih i bezalkoholnih pia Ova zona je udaljena od glavnog eljeznikog i autobuskog terminala cca 3,5 km, a od aerodroma cca 6 km. Namjena i vrste djelatnosti date su okvirno odnosno kao smjernice za dalji razvoj ovog podruja: Farmaceutska industrija (proizvodnja ljekova, kozmetike) Hemijska industrija (proizvodnja hemikalija, boja i lakova ) Elektronska industrija (proizvodnja elektrinih maina i aparata) Pratei sadraji (ugostiteljstvo, tehnike usluge, poslovne i finansijske, pediterske) Lokacija je saobraajno povezana sa magistralnim putem i eljeznicom. Laka i brza veza lokacije sa gradskim centrom. Prostor je podijeljen u blokove u okviru kojeg su definisane urbanistike parcele, ja se povrina kree od 560m2 do 2500 m2. Namjena u okviru blokova je: Usluni centar Industrija graevinarstvo Skladita zatvorenog tipa i servisi Skladita puluotvorenog tipa Skladita otvorenog tipa
Industrijska zona A
Servisi i skladita Cijevna
Danilovgrad Agro-industrijska zona
Druga poslovna zona
Povrina oko 50ha. Zemljini pojas u blizini Spua, na kojem su ve izgraeni ili se grade vei agroproizvodni i agropreraivaki pogoni (farme, mlinovi, pogoni za proizvodnju stone hrane, klanice i si.). Ovoj zoni pripada i ui pojas oko eljeznike stanice Spu za izgradnju skladita i eventualno industrijskih pogona. Druga poslovna zona uz magistralni put M-18 obuhvata prostor u duini od 12km, povrine oko 24ha. Posebne smjernice za izradu planske i tehniko-investicione dokumentacije za privredne (skladino-servisne) zone su: objedinjavanje djelatnosti prema tehnolokom procesu, kompatibilnosti sadraja i 142
Nacrt
Trea zemljina zona
etvrta zemljina zona
proizvodnje, uslovima za zatitu ivotne sredine, potrebama i odreenim nivoom infrastrukturne opremljenosti, za lokaciju uz magistralni put M-18, direktan pristup sa magistrale nije mogu, osim preko pristupne (servisne) saobraajnice sa kontrolisanim ukljuenjima (ovo ne vai za stari i regionalni put), orjentaciono se predvia irina pojasa za ovu zonu do 100m od katastarske ivice puta, ime bi se ograniila prenamjena poljoprivrednog u graevinsko zemljite, radi ouvanja koridora (radi eventualnog proirenja magistralnog puta) predvieno je da se poslovni objekti grade na 25m, a industrijski i proizvodni objekti i pogoni na 60m od ivice puta, u slobodnom pojasu izmeu pomenutih objekata i puta treba graditi servisnu saobraajnicu, kao i pripadajue parking prostore, slobodne zelene povrine, studije lokacije ne bi trebalo raditi za pojedinane objekte, ve za vee cjeline i zone. Trea zemljina zona obuhvata prostor na potezu lokalnog puta Danilovgrad - Spu KP Dom u duini od 10,6 km, povrine oko 150ha. Predviena irina pojasa ove poslovne zone je 100m od katastarske ivice puta. etvrta zemljina zona je ue podruje oko eljeznike stanice u Danilovgradu i pojas sa desne strane starog magistralnog puta Podgorica - Niki, gledano prema Nikiu, od Danilovgrada (benzinska pumpa) do granice sa optinom Niki (Glava Zete). Ukupna povrina oko 200ha
Cetinje Gornji Obod
Kouta Servisna zona (prostor biveg Trgoprometa) Industrijsko servisna zona
Povrine od 17,2 ha, ima svu infrastrukturu (vodu, struju, kanalizaciju, telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupne putevi i drugo), u veoma dobrom stanju. Potrebna minimalna ulaganja za otpoinjanje djelatnosti. Pogodnost predstavlja to je ovaj prostor jedna odvojena zasebna cjelina sa itavom infrastrukturom, koja je u zavidnom stanju. Povrina 9 ha. U ovoj zoni takoe postoji sva potrebna infrastruktura. Zona predstavlja jednu cjelinu. Za ovu zonu vae iste pogodnosti kao i za Gornji Obod. Povrine 7,8 ha. Zona je opremljena svom potrebnom infrastrukturom. U ovoj zoni ve postoje i rade par velikih cetinjskih firmi, kao to su Kronus, Kartonaa, itd. Povrine 25,3 ha. Lokacija je smjetena uz magistralni put Cetinje Budva. Na ovoj lokaciji postoji sva potrebna infrastruktura. Prednost ove zone je sama lokacija, na kojoj ve postoji par firmi i skladita koja su u funkciji.
Niki Graanica eljezara
Zona je opremljena sa vodom, strujom, telefonskim prikljukom i pristupnim putem. Ne postoji sistem za otpadne vode. Zona je opremljena sa vodom, strujom, telefonskim prikljukom i pristupnim putem. Postoji sopstveni sistem za otpadne vode.
Sjeverni region Mojkovac Industrijska zonalokacija kod eljeznike stanice Centar grada
Kultivisana povrina jalovita biveg rudnika Zanatsko usluna zona - Podbie Ski centar-Bjelasica Zona Polja
Postojee djelatnosti: metaloprerada, drvoprerada i sl. Opremljenost: voda, struja, kanalizacija, telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupni putevi. Zona je izgraena. Pogodnost - blizina putnoj infrastrukturi. Postojee djelatnosti: banke, trgovina, ugostiteljstvo, itd. Opremljenost: voda, struja, kanalizacija, telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupni putevi). Zona je izgraena. Pogodnost - blizina putnoj infrastrukturi. Povrina 19 ha, planirano PUP-om. Namjena zone: sportsko-turistiki sadraji. Ne postoji opremljenost . Zona je u potpunosti neizgraena. Pogodnost predstavlja blizina putne infrastrukture, kao i prostor prilagodljiv izgradnji sportsko-rekreativnih sadraja. Namjena zone: zanatske usluge. Opremljenost: voda, struja, kanalizacija, telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupni putevi). Zona je izgraena. Pogodnost blizina putnoj infrastrukturi. Namjena zone: turizam. Planirana PUP-om, neizgraena. Namjena zone: drvoprerada, poljoprivreda, ugostiteljstvo. Opremljenost: voda, struja, kanalizacija,telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupni putevi). Zona je 143
Nacrt
Zona titarica
izgraena. Pogodnost - blizina putnoj infrastrukturi. Namjena zone: eksploatacija kamena, poljoprivreda. Opremljenost: voda, struja, kanalizacija,telefonski prikljuak, sistem za otpadne vode, pristupni putevi). Zona je izgraena. Pogodnost - blizina putnoj infrastrukturi.
Kolain Industrijska zona Bakovii
Povrina 57,22ha. Izgraenost zone je cca 30% i djelimino je izgraena sa GUP-om Kolain. Zona je opremljena je strujom, vodom, telefon, i pristupnim asfaltiranim putem. U zoni postoje izgraeni objekti koji uglavnom nisu u funkciji, osim postrojenja za preradu drveta-Vektra nord, fabrike lima Areco Sweeden i stovarita graevinskog materijala. Ne postoji kanalizaciona mrea. Kroz zonu prolazi magistralni put, dok udaljenost od eljeznice iznosi 4km.
Bijelo Polje Idustrijska zona Nedakui
Industrijska zona Zaton
Povrina 55ha. U zoni se nalaze fabrike, skladita, maloprodajni objekti. Zona je snabdjevena vodom, strujom, prikljukom na telekomunikacionu mreu i povezana pristupnim putevima. Lokacija zone - smjetena pored magistrale i pogodna za dalju izgradnju slinih objekata uz korienje postojee infrastrukture. Povrina 25ha. U zoni se nalaze fabrike za proizvodnju betonske galanterije,. Zona je snabdjevena vodom, strujom, prikljukom na PTT mreu i povezana pristupnim putevima. Zona je smjetena pored Ibarske magistrale.
Berane Rude
Gradinsko polje
Povrine 22,5 km2, uz regionalni put Berane Roaje opremljena sa svom neophodnom infrastrukturom (voda, struja, kanalizacija, telefonski prikljuak, i pristupni putevi. Sistem za otpadne vode koji nije u funkciji. Pretena namjena zone je industrija i zanatstvo. U toku je priprema optinske odluke kojom e se obezbijediti olakice za potencijalne investitore. Opremljena sa svom infrastrukturom (voda, struja, telefonski prikljuak, pristupni putevi). Zona je djelimino izgraena. U toku je priprema optinske odluke kojom e se obezbijediti olakice za potencijalne investitore.
Andrijevica Industrijska zona Most Bandovia
Industrijska zona zauzima prostor izmeu Slatine i gradske centralne zone. Pomenutom zonom upravljaju budui vlasnici preduzea. Sektori i aktivnosti koji ve postoje su: industrija i zanatstvo. Bruto povrina zemljita ukljuujui zelene povrine, puteve uz zonu i slino iznosi 20,38 ha. Postoji putna infrastruktura, struja, voda i kanalizacija, kao i pristupni putevi. U svim zonama postoje izgraeni objekti koji su van funkcije.
Plav Donje Brezojevice Lokacija nekadanjeg IK-a BOR Brezojevice Gusinje
Lokacija nekadanje Fabrike signalnih raketa, gdje je u ograenom krugu oko 4 ha, izgraeno nekoliko objekata sa infrastrukturom, pored regionalnog puta Berane - Plav. Vie hektara prostora za izgradnju Biznis zone gdje je prisutna infrastruktura uz mogunost irenja, neposredno uz regionalni put Berane-Plav Lokacija DOOTermoplast i DOO TiteksGusinje, oko 5 ha, sa svom infrastrukturom i sistemom za preianje otpadnih voda. Pogodnost lokacije je to ima uslova za irenje. Nedostaci lokacije su: blizina naselja i pritoka Plavskog jezera.
Pluine Naselje Pluine
Selo Goransko
Selo Brezna Nacrt
Namjena: turizam, ugostiteljstvo, usluge. Opremljenost (voda, struja, kanalizacija, mobilna i fiksna telefonija, pristupni putevi). Potrebna infrastrukturna izgradnja saobraajnica i kolektora za preiavanje otpadnih voda. Olakice i pogodnosti: potpisan ugovor izmeu Optine i EPCG o zavretku neizvrenih obaveza o izgradnji infrastrukturnih objekata u naselju Pluine iz osnova izgradnje HE Piva. Namjena: industrija, poljoprivreda, ugostiteljstvo, turizam, usluge. Opremljenost (mobilna i fiksna telefonija, pristupni putevi). Nedovoljna snabdjevenost vodom. Povoljnost lokacije je neposredna blizina magistralnog puta. Namjena: industrija, poljoprivreda, ugostiteljstvo, turizam, usluge. Opremljenost (struja, 144
Selo epan Polje
Selo Trsa
Selo Pie
mobilna telefonija, pristupni putevi). Nedovoljna snadbjevenost vodom, nema fiksne telefonije. Povoljnost lokacije je neposredna blizina magistralnog puta. Namjena: ugostiteljstvo, turizam, usluge, poljoprivreda. Opremljenost (voda, struja, mobilna telefonija, pristupni putevi). Nema fiksne telefonije. Povoljnost lokacije je neposredna blizina magistralnog puta i granini prelaz izmeu Crne Gore i Republike Srpske (prekogranina saradnja). Namjena: poljoprivreda, turizam, ugostiteljstvo. Opremljenost (struja, mobilna telefonija, pristupni putevi). Nema snabdjevenosti izvorskom vodom i nema fiksne telefonije. Povoljnost lokacije - na regionalnom putu Pluine-abljak. Namjena: poljoprivreda i turizam. Opremljenost (struja, mobilna telefonija, pristupni putevi). Ograniavajui faktori - nema fiksne telefonije i nedovoljna snabdjevenost vodom. Povoljnost lokacije - na regionalnom putu Pluine-abljak i neposredna blizina NP Durmitor.
avnik Radna zona
Namjena - tekstilna industrija, industrija graevinskog materijala i metalna industrija. 1,7ha. Opremljenost (prikljuak za vodu, struju, kanalizacija, telefonski prikljuak i pristupni put). Procenat iskorienosti zone 56%. Povrina koju koriste kompanije je 0,95ha. Zona je smjetena u avniku izmeu magistralnog puta Niki-abljak i rijeke Bijele. Zonom upravlja Optina avnik i privatni vlasnici. Pogodnosti za korisnike zone su u vidu olakica predvienih Odlukom o naknadama za komunalno opremanje graevinskog zemljita.
abljak Njegovua I
Njegovua II Vruljci abljak - radna zona Servisna zona Kljetina
Povrina oko 10ha. Izgraenost zone je 60%. Zona je izgraena u skladu sa PPO. Sektori i aktivnosti koji su ve zastupljeni u zonama su prerada drveta. Od opremljenosti postoje: voda, struja i pristupni put. Povrina 4 ha. Lokacija je neizgraena, postoji pristupni put. Majdan ljunka povrine oko 10 ha. Povrine 32 ha. Povrine 8 ha. Namjena zone je mjeovita (skladita, servisi, proizvodnja betona).
Pljevlja Ukupna povrina zemljita koja je Prostornim planom Optine Pljevlja definisana kao industrijsko zemljite je 90ha. Postojee zone su: TE Pljevlja, prerada drveta Vektra Jaki, rudnik uglja Pljevlja, Monter-kod, Graevinar AD, Optel Vektra, konfekcijska industrija, rudnik olova i cinka Gradir. U postojeim zonama postoji infrastruktura. Planirane lokacije za zone: Cementara, II blok TE Pljevlja. Za planirane industrijske zone nisu raene studije izvodljivosti, ali su raene interne studije za TE Pljevlja, Rudnik uglja Pljevlja i Vektra Jaki. Zemljite koje je predvieno za industrijsku upotrebu je u vlasnitvu uglavnom rudnika, i industrije prerade drveta Vektra Jaki. Eksproprijacija e biti potrebna za planirane zone. Vrijeme koje stoji na raspolaganju za razvoj industrijske zone je do 2015. godine, tanije do isteka vaenja aktuelnog Prostornog plana Optine. Kada je rije o infrastrukturi ista nije izgraena i samim tim razvoj industrijske zone podrazumijeva i izgradnju infrastrukture. Roaje Industrijska zona Zeleni
Za industrijsku zonu izgraena realizacija plana je cca 90%. Postojea lokacija je opremljena infrastrukturom osim sistemom za preiavanje otpadnih voda. Na prostoru zone vie je sadraja izgraeno neko to je u upotrebi. Postoji mogunost revitalizacije i rjeavanja buduih potreba.
Industrijska zona Centar
Nacrt
145
Prilog 13: Osnovni demografski pokazatelji razvoja stanovnitva

Broj stanovnika 2011 Herceg Novi PRIMORSKI Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj SREDINJI Podgorica Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane SJEVERNI Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 30864 14031 22601 19218 42048 19921 185937 18472 16657 72443 8622 8380 46051 33970 5071 13108 3246 2070 3569 30786 22964 Broj domainst ava 2011 11133 4862 7649 6982 14211 5812 57346 5497 5747 21683 2815 2850 13199 9991 1699 3737 1140 695 1273 10790 5084 Teritorijalna raspodjela stan. 2011 u 19536 10237 12583 15995 17649 10707 155725 6852 14093 56970 3590 2725 15400 11073 1048 5390 1341 472 1723 19489 9422 r 11328 3794 10018 3223 24399 9214 30212 11620 2564 15473 5032 5655 30651 22897 4023 7718 1905 1598 1846 11297 13542 Promjena u broju stanov. (2003/11) -2170 401 -346 3309 2011 -369 16805 1949 -1825 -2839 -1444 -1569 -4233 -1098 -714 -697 -1026 -877 -635 -5020 271 Gustina naseljenosti 2011 131,3 305,0 67,5 157,5 70,3 78,1 129,0 36,9 18,3 35,1 23,5 9,3 49,8 47,4 17,9 27,0 3,8 3,7 8,0 22,9 53,2 Polna struktura 2011 m 14990 6903 10837 9224 20670 9938 90614 9704 8031 35751 4352 4229 23204 17087 2614 6664 1666 1071 1773 15138 11776 15874 7128 11764 9994 21378 9983 95323 8768 8626 36692 4270 4151 22847 16883 2457 6444 1580 999 1796 15648 11188 Prirodni prirataj 2003 44 9 -3 104 113 40 1306 -23 -57 268 21 -30 246 219 -15 84 -17 -15 -8 1 353 Vitalni indeks 2003 1,1 1,1 1,0 1,9 1,3 1,2 1,9 0,9 0,7 1,4 1,2 0,8 1,5 1,7 0,8 1,6 0,7 0,6 0,8 1,0 4,5 Indeks starenja 2003 0,80 0,66 0,76 0,56 0,68 0,61 0,51 0,70 0,76 0,65 0,62 0,84 0,56 0,59 0,90 0,50 1,06 1,18 0,99 0,93 0,30 Starosna struktura 2003 (%) 19 24,8 26,1 25,5 27,2 27,4 30,0 29,3 28,5 25,5 27,7 28,6 26,5 30,6 30,2 26,5 34,9 23,5 23,4 24,4 24,5 37,9 20-59 55,5 56,7 55,2 57,7 53,9 51,5 55,7 51,5 54,9 54,4 53,6 51,0 52,3 51,8 49,7 47,6 51,5 49,0 51,4 52,6 50,9 60 19,7 17,2 19,3 15,1 18,7 18,5 15,0 20,0 19,6 17,9 17,8 22,4 17,1 18,0 23,8 17,5 25,0 27,6 24,2 22,9 11,2
Nacrt
146
Prilog 14: Osnovni pokazatelji obrazovne strukture i aktivnosti stanovnitva po optinama97

Obrazovna stuktura (%) bez kolske spreme % Herceg Novi Tivat Kotor Budva Bar Ulcinj Podgorica Sredinji Danilovgrad Cetinje Niki Mojkovac Kolain Bijelo Polje Berane Sjeverni Andrijevica Plav Pluine avnik abljak Pljevlja Roaje 2,23 1,87 3,03 2,25 3,74 8,18 3,78 3,86 2,91 3,38 3,80 4,70 6,30 3,90 6,60 8,30 5,50 5,30 4,40 7,10 6,20 1-3 razreda osnovne kole % 0,7 2,56 1,16 0,77 1,23 2,11 1,03 1,24 1,32 1,25 1,50 2,20 1,50 1,80 2,90 3,00 3,30 3,40 2,50 2,30 1,20 4-7 razreda osnovne kole % 5,04 4,88 6,44 3,59 8,88 14,69 4,54 7,96 8,22 7,18 11,10 12,30 11,10 9,80 10,20 15,40 17,00 15,60 15,90 14,40 14,70 osnovno obrazovanje % 15,38 16,40 18,02 15,26 22,39 22,84 20,74 23,70 25,03 21,82 25,00 30,70 29,70 28,70 29,10 29,80 24,40 27,60 21,40 23,30 34,20 srednje obrazovanje % 56,60 58,90 51,56 56,56 47,13 35,02 52,46 49,50 49,05 53,14 50,10 39,90 41,30 44,10 41,40 32,80 42,50 39,90 46,00 43,90 32,80 vie obrazovanje % 9,02 7,72 10,12 8,61 6,87 3,85 4,60 4,61 5,15 4,73 3,70 3,60 3,50 4,10 4,00 2,90 3,20 3,40 4,30 2,90 3,10 visoko obrazovanje % 9,64 8,49 8,29 10,16 7,07 5,81 11,34 4,31 6,29 7,17 3,60 3,80 3,60 5,50 3,10 4,80 2,80 2,70 4,40 4,50 3,90 Aktivno stanovnitvo 2003 Uk. 14.280 6.068 9.828 7.379 16.914 7.661 75.557 6.889 8.483 32.134 4.171 4.260 20.607 13.447 2.320 4.561 1.965 1.297 1.788 16.562 8.105 % 43,20 44,50 42,83 46,38 42,25 37,76 44,67 41,69 45,90 42,68 41,40 42,50 40,90 38,30 40,10 33,00 46,00 44,00 42,50 46,20 35,70 Stopa nezaposl. % 7,98 13,18 9,88 8,69 8,31 10,78 10,7 12,11 17,82 12,44 18,39 14,58 18,22 13,08 15,78 9,45 8,09 11,41 14,82 15,33 12,36 Nezaposleni 2010 Uk. 1.139 800 971 641 1.406 826 8.088 834 1.512 3.997 767 621 3.755 1.759 366 431 159 148 265 2.539 1.002 Prom. br. nezapos. 2010/2009 indeks 108,27 108,11 96,62 107,19 98,12 118,00 119,50 115,83 100,13 108,53 111,97 107,07 98,30 101,74 101,67 95,35 120,45 104,96 98,88 99,49 80,74
97
Nacrt
Primorski
Popis stanovnitva 2003, Anketa o radnoj snazi Q1 2011, MONSTAT, www.monstat.org 147
Prilog 15: Pregled visokokolskih ustanova i programa UNIVERZITET CRNE GORE Ekonomski fakultet Ekonomija Menadment Podgorica Menadment Bijelo Polje Pravni fakultet Podgorica Bijelo Polje Budva Fakultet politikih nauka Elektrotehniki fakultet Elektronika, energetika Primijenjeno raunarstvo Podgorica Primijenjeno raunarstvo Berane Prirodno-matematiki fakultet Matematika, biologija, fizika Visoka kola za raunarstvo i informacione tehnologije Metalurko-tehnoloki fakultet Graevinski fakultet Graevinarstvo Primijenjene studije menadmenta u gradjevinarstvu Arhitektonski fakultet Studijski program geodezija Mainski fakultet Podgorica Pljevlja Medicinski fakultet Medicina, stomatologija Visoka medicinska kola Berane Filozofski fakultet Niki Berane (Uiteljski studij) Berane (Engleski jezik i knjievnost) Fakultet za pomorstvo Kotor Budva Fakultet za turizam i hotelijerstvo Kotor Obrazovanje uitelja na albanskom jeziku Fakultet primijenjene fizioterapije Biotehniki fakultet Biljna proizvodnja, stoarstvo Studije primijenjene poljoprivrede Bar Studije primijenjene poljoprivrede B.Polje Studije primijenjene poljoprivrede Podgorica Institut za strane jezike(prevodilatvo) Muzika akademija Fakultet likovnih umjetnosti Fakultet dramskih umjetnosti Studijski program farmacija Fakultet za sport i fiziko vaspitanje
Nacrt 148
UNIVERZITET MEDITERAN Fakultet za turizam Bar Fakultet za poslovne studijeMontenegro business school Fakultet za informacione tehnologije Fakultet vizuelnih umjetnosti Pravni fakultet Fakultet za strane jezike UDG Fakultet za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis Fakultet pravnih nauka Humanistike studije Fakultet za informacione sisteme i tehnologije Fakultet umjetnosti Politehnika OSTALE VISOKOKOLSKE USTANOVE Fakultet za poslovni menadment Bar Visoka kola sestrinstva Kraljica Jelena Fakultet za dravne i evropske studije Fakultet za menadment u saobraaju i komunikacijama Algonquin - Fakultet za internacionalni hotelski i turistiki menadment
Nacrt
149
8. LITERATURA
STRATEKA DOKUMENTA CRNE GORE 1. Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore 2. Prostorni plan Crne Gore do 2020. 3. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 4. Energetska politika Crne Gore 5. Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025 6. Priprema strategije razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori 7. Strategija razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori 8. Strategija razvoja obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori 9. Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori 10. Strategija energetske efikasnosti Crne Gore i Akcioni plan za realizaciju Strategije 11. Strategija razvoja malih i srednjih preduzea 2007-2010 12. Strategija razvoja saobraaja u Crnoj Gori 13. Nova strategija razvoja saobraaja 14. Strategija razvoja dravnih puteva 15. Strategija sektora elektronskih komunikacija u Crnoj Gori 16. Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim podrujem Crne Gore 17. Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 20092014 18. Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. 19. Strateki master plan za upravljanje otpadom na republikom nivou 20. Strateki master plan za otpadne vode za Crnogorsko primorje i Optinu Cetinje 21. Strateki master plan za otpadne vode za centralni i sjeverni dio Crne Gore 22. Strateki master plan za upravljanje vrstim otpadom 2008-2012 23. Strategija razvoja ribarstva u Crnoj Gori 24. Nacrt strategije razvoja graevinarstva u Crnoj Gori do 2020. 25. Plan razvoja biznis zona u Crnoj Gori 26. Prostorni plan posebne namjene Morsko dobro 27. Regionalna turistika strategija 28. Studija potencijala za odrivi prostorni razvoj 29. Nacionalni program razvoja kulture 2011-2015 30. Komunikaciona strategija odrzivog razvoja Crne Gore 2011-2013 31. Strategija razvoja strunog obrazovanja u Crnoj Gori 2010-2014 32. Strategije razvoja i finansiranja visokog obrazovanja u Crnoj Gori 33. Izjava o mrei 2011, eljeznika infrastruktura Crne Gore AD - Podgorica STRATEKA DOKUMENTA OPTINA 1. Strategija odrivog razvoja Optine Danilovgrad 2. Program socio- ekonomskog razvoja Herceg Novog (verzija nacrt) 3. Program mjera podrke ruralnog razvoja u optini Tivat za 2011.godinu 4. Prostorni plan do 2020. godine Optina Herceg Novi 5. Strateki plan razvoja Optine Berane 2009 2014 6. Strateki plan Optine Andrijevica 7. Prostorno-urbanistiki plan Optine Tivat 8. Strategija integralnog razvoja Optine Roaje
Nacrt
150

Mapa Resursa - Crne Gore

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mapa Resursa - Crne Gore

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vlada Crne Gore MINISTARSTVO EKONOMIJE

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Koncepcija studije i mape resursa, potencijala i specijalizacije regiona

Mapa resursa Crne Gore

Nacionalna strateka i zakonska osnova

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

2. ANALIZA RESURSA 2.1. Uvod u resursnu osnovu

Mapa resursa Crne Gore

Izvor: Prostorni Prosto plan Crne Gore do 2020. godine (PPCG)

Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore

Izvor: Prostorni Prosto plan Crne Gore do 2020. godine

Mapa resursa Crne Gore

Vrsta mineralne sirovine Ugalj - mrkolignit

Mapa resursa Crne Gore

Bigar Tehniko-graevinski kamen

ljunak i pijesak Opekarske gline

Cementni laporac Dolomit

A+B+C1 Procijenjene Praktino neograniene koliine A+B+C1 C1

A+B+C1 C2 Procijenjene (perspektivne)

Roac Kvarcni pijesak Morska so Nafta i gas Podzemne vode

Mapa resursa Crne Gore

Izvor: Ministarstvo ekonomije 15

Mapa resursa Crne Gore

Primorski Sredinji Sjeverni Crna Gora

28,774 109,637 122,942 261,353

58,998,398 31,501,507 Izvor: Uprava za ume Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

2.2.1.3. Zatiena prirodna podruja

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

UNESCO-va Svjetska prirodna i kulturna batina

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Broj leaja Ukupno

Broj domainstava koja turistima iznajmljuju privatne sobe, stanove/kue 11602

Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org

Mapa resursa Crne Gore

Grafik 2: : Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata

Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org

Izvor: MONSTAT, Izrada satelitskih rauna u turizmu, eksperimentalni podaci, , www.monstat.org

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Izvor: zvor: Energetski bilans Crne Gore za 2011

216.516.242t 200.557.014t 9864 864 GWh/god 5219 GWh/god

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Izvor: Ministarstvo ekonomije, www.mek.gov.me Izvor: Ministarstvo ekonomije, www.mek.gov.me 27

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

Slika 1. Karta vodotoka koji su predmet koncesije

Mapa resursa Crne Gore

Mapa resursa Crne Gore

9.7% 36.9% 53.4%

Izvor: Popis poljoprivrede 2010, MONSTAT

Tip poljoprivredne proizvodnje Stoarstvo Povre na otvorenom