Delikuenca Shqip02

Verzioni Shqip.
qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 1
DELIKUENCA E T MITURVE N KOSOV N PERIUDHN
2003 - 2004
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 2
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 3
Prmbajtja
HYRJE.................................................................................................................................5 NOCIONI I DELIKUENCS.............................................................................................6 RNDSIA E STUDIMIT T DELIKUENCS N KOSOV...........................................9 METODAT E HULUMTIMIT.........................................................................................10 SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E DELIKUENCS S T MITURVE..................................11 DELIKUENCA E T MITURVE N DISA VENDE FQINJE ........................................13 VSHTRIM HISTORIK I TRAJTIMIT NORMATIV T DELIKUENCS N KOSOV ...................................................................................14 FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV SOT ...................................16 SHKAQET DHE PASOJAT E DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV ..........18 SHTRIRJA E DELIKUENCS N KOSOV N VITET 2003-2004 ..............................19 FAKTORT E TJER NXITS T DUKURIS S DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV ..........................................................27 ROLI I MEDIEVE DHE NDIKIMI I TYRE N DELIKUENCN E T MITURVE ......32 FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV ...........................................33 Roli i familjes n trajtimin e delikuentve .....................................................................35 Roli i shkolls n parandalimin e sjelljeve delikuente tek nxnsit .............................35 TRAJTIMET E DELIKUENTVE NGA ASOCIACIONE ZYRTARE ...........................39 Trajtimi i delikuentve nga SHPK-ja .............................................................................40 LEGJISLACIONI PR T MITURIT N KOSOV .......................................................49 STRUKTURA PROFESIONALE E SHRBIMEVE SOCIALE N SHRBIMET KORREKTUESE 51 SHRBIMET SOCIALE PR DELIKUENC NGA SHRBIMI SHRBIMI SPROVUES (ShSK) ......................................................................................51 SHRBIMET SOCIALE T OJQ-ve PR DELIKUENCN ..........................................52 ROLI I QPS-ve N TRAJTIMIN E DELIKUENTVE T MITUR ................................53 TRAJTIMI I DELIKUENTVE T MITUR NGA ANA E SHRBIMEVE POLICORE ..........................................................................................54 REKOMANDIMET ..........................................................................................................57
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 4
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 5
sht rast i veant n jet q t sht besuar ta rritsh, ta edukosh dhe ta ndihmosh fmijn n formimin e tij. Kultivoje kt me nder n pun...
I
HYRJE
Si do vend n bot, edhe Kosova po prballet me sfida t shumta. Nj ndr sfidat m t rnda sht prania e delikuencs s t miturve si pjes e kriminalitetit t prgjithshm. N vllimin dhe strukturn e kriminalitetit t prgjithshm n Kosov delikuenca e t miturve ka nj pesh specifike t konsiderueshme si pr nga format e shfaqjes dhe llojshmria e veprave t kryera, ashtu edhe pr nga pasojat e dmshme njerzore, sociale, ekonomike, psikologjike e t tjera pr shndetin, mirqenien dhe pasurin e individit, t familjeve dhe t shoqris n prgjithsi. Megjithkt, dukuria e delikuencs s t miturve n Kosov nuk sht studiuar, trajtuar e luftuar sa duhet e si duhet. Pikrisht pr kt arsye i jemi prveshur ktij studimi me qllim q: t njihen prmasat, struktura dhe dinamika e ksaj dukurie; t analizohet n mnyr t gjithanshme ndikimi i faktorve t prgjithshm, sidomos i varfris, papunsis, migrimit t popullsis nga zonat fshatare n qytete dhe kushteve t banimit e t jetess, si dhe i faktorve t posam (ndarja e prindrve, fmijt jetim, familjet e degraduara, qndrimi negativ i prindrve ndaj t miturve delikuent, lnia e fmijve pas dore, pozita ende specifike e nns n edukimin e fmijs etj.) n shfaqjen e delikuencs; t vlersohet puna dhe funksionimi i institucioneve dhe i organizmave t tjer prkats q drejtprdrejt mund t ndikojn te delikuentt, duke filluar nga familja, shkolla, qendrat e puns sociale, policia, gjyqet, organizatat joqeveritare, humanitare e religjioze etj., q luajn nj rol t rndsishm frenues e kufizues apo nxits e kontribuues n manifestimin e fenomenit t delikuencs s t miturve e veanrisht ndikimi i masmediave, filmit, internetit etj.; t vzhgohet shkalla e ndikimit t rrjedhojave dhe traumave t Lufts, t cilat ende jan t pranishme n paraqitjen e delikuencs te t miturit,
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 6
Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004
t sigurohet trajtimi adekuat i ksaj dukurie n kontekst t realitetit kosovar, n mnyr q t sqarohen pikpamjet e gabuara t disa ekspertve t jashtm se gjoja rinia kosovare u bn rezistenc ndryshimeve demokratike, ose se nuk sht e aft pr t'i prvetsuar vlerat e reja kulturore, t cilat ofrojn receta q jan t pazbatueshme n kushtet tona; t inkurajohen prpjekjet dhe angazhimi maksimal i t gjitha strukturave prkatse t organizuara pr mnjanimin e rrethanave q favorizojn kriminalitetin; t ndrmerren veprime t organizuara e sistematike pr parandalimin dhe reduktimin e delikuencs s t miturve, si edhe masa adekuate prmirsuese apo represive ndaj delikuentve, n mnyr q t pengohet rekrutimi i delikuentve t rinj dhe recidivizmi. Delikuenca e t miturve n kt punim sht shqyrtuar nga kndvshtrime t ndryshme: sociale, ekonomike, psikologjike, pedagogjike, sociologjike, juridiko-penale etj. Nga nj vshtrim i till gjithprfshirs kan dal n pah njohuri dhe vrojtime t gatshme me interes pr njohjen trsore dhe luftimin m t efektshm t ksaj dukurie t dmshme shoqrore.
NOCIONI I DELIKUENCS Prkufizimi i objektit t studimit

Delikuenca sht nj dukuri shoqrore komplekse, njohja e plot e s cils krkon nj studim shkencor multidisiplinar. Shikuar historikisht delikuenca e t miturve sht e vjetr sa edhe vet njeriu dhe shoqria. Ajo gjithmon ka ekzistuar dhe sht shfaqur ku m pak e ku m shum, varsisht nga ndryshimet n shoqri dhe n mjedisin ku kan jetuar t rinjt. Termi delikuenc vjen nga fjala latine "deliquare" q ka nj kuptim shum t gjer. Ka pasur mjaft tentime q t prcaktohet dhe t shpjegohet saktsisht domethnia e ksaj fjale, mirpo sht par se nj prcaktim i till nuk sht pranuar, ngase kuptimi dhe brendia e termit varej shum nga sistemet dhe ligjet e shtetit, si dhe nga kndvshtrimi shkencor (psikologjik, pedagogjik, mjeksor, juridik etj.) i ktij problemi. Ndrkaq sot me kt term kuptojm prgjithsisht shprehjet, sjelljet dhe veprimet e prsritura t t miturve q bien ndesh me moralin, zakonet dhe ligjet e mjedisit ku jetojn. Delikuent quhet ai q ka sjellje t prsritura devijuese, q bn vepra kriminale, duke shkelur kshtu normat ligjore n fuqi1. Delikuenca e t rinjve nuk paraqitet befas dhe papritur, por ka nj faz paraprgatitore q fillon me sjellje asociale nga mosha e pubertetit 11-l3 vje. Sjelljet asociale t fmijve n kt mosh jan t shumta dhe t ndryshme. Ato shfaqen n nj gam t gjer si kryenesi, fyerje dhe sharje, rrahje, mosbindje dhe mosdurim, vjedhje, ikje nga shtpia e nga shkolla, etj. N qoft se n kt mosh nuk merren masa t duhura pr mnjanimin e tyre, ato dalngadal rriten e shumohen dhe bhen potencial optimal pr delikuenc t vrtet. Pra, rrnjt e delikuencs s t miturve n kt
1
Dr. Dragan Krstic: Psiholoki recnik, Savremena administracija, Beograd, 1991, f. 94.
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 7
mosh zn fill hert n familje me sjellje asociale, t cilat m von kalojn n sjellje delikuente. Delikuenca e t miturve prfshin moshn nga 12 deri 18 vje. Pr sjellje dhe veprime delikuente t t miturve deri n moshn 18-vjeare prgjegjsia u bie prindrve, kurse pas ksaj moshe delikuentt edhe me ligj trajtohen persona madhor dhe vet prgjigjen pr sjelljet dhe veprimet e tyre. Sipas moshs delikuentt ndahen n dy grupe: delikuent t rinj prej 14 deri 15 vje dhe delikuent t rritur 16-18 vje. Ndaj ktyre delikuentve zakonisht merren tri masa riedukuese: kujdesi i shtuar shtpiak pr veprime m t lehta; masa e izolimit, prkatsisht vendosja n institucion riedukues nn mbikqyrjen e prhershme t edukatorit pr vepra m t rnda, si dhe mbyllja n burgje t posame pr vepra t rnda penale. Delikuenca prfshin shum elemente t jets psikike, fiziologjike dhe relacionin shum t ngusht midis sociales dhe rregullimit normativ t saj. Ajo nuk sht dika e re. I ri mund t jet trajtimi i ksaj dukurie, q prcaktohet nga niveli zhvillimor socio-ekonomik, juridiko-politik dhe nga natyra e legjislacionit t nj shoqrie t caktuar. M. Milutinoviqi ka konstatuar me t drejt se termi "delikuenc" sht mjaft i prshtatshm pr ta shprehur at prmbajtje kuptimore q prfshin sjelljet e rinis me t cilat cenohen dispozitat ligjore si dhe ato sjellje devijante (ikja nga shkolla, sjelljet vandale), t cilat nuk paraqiten te personat e rritur, por edhe shum sjellje karakteristike t t rinjve, q nuk shkelin asnj dispozit ligjore, si p.sh. padgjueshmria, pirja e duhanit pa leje, bredhja etj2. Sipas ktij autori delikuenca sht e prkufizuar n kuptimin e gjer, kurse n kuptimin e ngusht sht "do sjellje e t miturit (atyre nn 14 vje dhe atyre gjer m 18 vje), e cila sulmon vlera shndetsore, fizike, materiale, pronsore dhe dinjitetin e njeriut tjetr si dhe vlerat morale dhe ligjore t nj shoqrie t caktuar3. Strukturn e moshs s t rinjve t mitur si kryers t veprave penale do ta parashtrojm sipas literaturs s ksaj fushe: "Personat e moshs 14-16 vje paraqiten si kryers t veprave penale me prqindje gati t njjt si t miturit e moshs 16-18 vje, por nuk sht i vogl as numri i delikuentve m t rinj se 14 vje.4 Delikuenca sht e lidhur ngusht me vet jetn, me zhvillimin ekonomik t nj shoqrie, me gjendjen dhe pozitn e familjes, me begatin socio-kulturore q ofron shoqria pr t rinjt, sidomos n fazat delikate t zhvillimit t tyre fizik e mendor. Ktu duhet veuar fazn e pubertetit q sht shum delikate dhe e bujshme n jetn e t rinjve dhe relacionin e tyre me shoqrin. Fillimi i pubertetit 13-15 vje te meshkujt, kurse te vajzat pak m hert karakterizohet me ndryshime t mdha fiziologjike, morfologjike dhe psikike. N kt mosh i mituri dshiron q sa m par t bhet i pavarur dhe kt tendenc e shpreh me sjellje dhe veprime ekscentrike. Duke mos arritur t'i vr nn kontroll kto sjellje, ai shum her bhet i rrezikshm pr veten dhe rrethin ku jeton e vepron, kshtu q aktiviteti i tij sht i orientuar gati
2
Dr. M. Milutinoviq, Kriminologjia, ETMMK, Prishtin, 1982, fq. 279. 3 Po aty, fq- 283. 4 N. Srzentic, dr. A. Stajic, dr. L. Lazarevic, Krivicno pravo Jugoslavije, Beograd, l998.
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 8
kundr t gjithve. Kjo faz n shkenc quhet faza e revolts, e cila manifestohet kryesisht kundr autoritetit t familjes, shkolls dhe shoqris n prgjithsi. Kulmi i revolts arrihet kur sjellja e t miturit merr prmasa t pakontrolluara, duke sulmuar edhe vlerat shoqrore t cilat jan t mbrojtura me ligj. Aktiviteti delikuent i t rinjve t mitur pasqyrohet kryesisht n tri nivele: a) sociopatologjik b) kundrvajts c) kriminal Kriter baz i prcaktimit t ktyre niveleve sht mosha, kufijt e s cils prcaktohen me dispozita juridike n do shoqri t organizuar si shtet. Aktivitete sociopatologjike jan t gjitha ato veprime dhe sjellje t t miturve q nuk kan t bjn me shkeljen e dispozitave ligjore, por me cenimin e dokeve, t zakoneve dhe etiks individuale e shoqrore t cilsuara shoqrisht t dmshme. Kur kto veprime zgjasin shum, krijojn mundsin apo bazn q m von t shndrrohen n veprime kriminale. Sa m hert q t bhet identifikimi i t rinjve me sjellje t tilla atipike n vazhdimsi, aq m mir e m shum mund t'u ndihmohet, sidomos delikuentve n mosh m t re se ajo 9-12-vjeare. Pr kt situat t vlefshme dhe t efektshme jan sidomos masat edukuese joinstitucionale, si p.sh. mbikqyrja e shtuar nga ana e prindrve, kshillimet n grupe sipas moshave t udhhequra nga profesionist, dhnia e dhuratave joshse pr fmij si kundrvler pr t hequrit dor nga veprimet e mparshme etj. Me shprehjen "sjellje atipike" kuptojm vjedhjet e lehta q prsriten, rrahjet me moshatar, ngacmimet naive seksuale t moshatarve, ngacmimet e ndryshme ndaj t moshuarve t prcjella me sjellje vandale etj. Disa autor individt me sjellje sociopatologjike i cilsojn si paradelikuent, kurse delikuent i quajn ata, veprimet e t cilve bien ndesh me ligjin.5 sht detyr e shoqris n prgjithsi dhe e institucioneve prkatse n veanti q delikuentt e mitur t ndihmohen pr t'u shmangur nga rruga e keqe me an t masave riedukuese, t cilat duhet t merren ndaj tyre q n zanafill t sjelljeve patologjike-sociale, n mnyr q ata t risocializohen dhe t futen n rrjedhat normale t jets, e jo t lihen n mshir t "stihis spontane rekrutuese"6 n kriminel t ardhshm. Risocializimi i tyre nnkupton trajtimin adekuat n relacion me veprimin e kryer, q do t thot t merren masa edukuese-prmirsuese e jo dnime si veprojn shpesh n praktik ata q nuk e njohin mir natyrn e fmijs. Masa t tilla disiplinore jan "ato masa edukuese q zbatohen pr personat e mitur, t cilt kan kryer sjellje t lehta delikuente"7 Kjo tez ilustron pikpamjen mjaft t prhapur n qarqet kriminalistiko-kriminologjike, sipas s cils t miturit delikuent jan m shum viktima sesa kriminel pikrisht nga shkaku se institucionet prkatse shoqrore dhe shtetrore nuk e kan kryer mir punn e vet. Aktivitete kundrvajtse t t miturve jan t gjitha ato veprime, t cilat me dispozita juridike jan prcaktuar si t tilla, por q faktikisht nuk paraqesin rrezikshmri t lart shoqrore. Sipas prof. I. Salihut, veprimet kundrvajtse jan "cenime t
5 6 7
M. M., po aty, faqe 292. Dr.R. Halili, 5 Penalogjia, Prishtin, 2000, faqe 215. Po aty, faqe 223.
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 9
rendit publik dhe si t tilla paraqesin cenime t disiplins shoqrore"8 Aktivitete kriminale jan t gjitha ato veprime q i kryejn t rinjt mbi moshn 14 vje dhe q jan t cilsuara si vepra penale me kodin penal. Kjo praktikisht do t thot se ato jan veprime t kundrligjshme dhe paraqesin rrezikshmri t lart shoqrore, prandaj sanksionohen penalisht. N Kosovn e paslufts, e sidomos n gjysmn e par t vitit 2003 kur sht br ky hulumtim, jan shnuar nj numr i madh i veprave t ndryshme penale si strujnia, mashtrimet, grabitjet, plakitjet e armatosura, torturat, rrahjet, keqtrajtimet familjare, dmtimet pasurore, djegiet e shtpive, ngasja e automjetit pa leje dhe rrezikimi i siguris s trafikut, prishja e rendit dhe e qetsis publike, kalimi ilegal i kufirit, rrmbimet, sulmet q kan shkaktuar lndime t rnda trupore dhe prdorimi i mjeteve shprthyese me pasoja - lndime dhe humbje gjymtyrsh, konsumimi dhe shitja e drogs, dhunimet dhe sulmet seksuale, vrasjet etj., t cilat i kan kryer t rinjt delikuent.
RNDSIA E STUDIMIT T DELIKUENCS N KOSOV

a) Rndsia teorike e studimit
Vzhgimi i delikuencs s t miturve n Kosov, sidomos n periudhn e paslufts ka rndsi t veant, ngase dukuria sht mjaft e prhapur, kurse studimi i saj i pamjaftueshm. Prandaj ky hulumtim ka nj vler t muar t shumfisht teorike si pr zgjerimin dhe thellimin e njohurive rreth faktorve t prgjithshm dhe t posam q ndikojn n paraqitjen e ksaj dukurie, motiveve dhe personalitetit t t miturve delikuent, vllimit, strukturs, dinamiks dhe prirjeve t zhvillimit t mtejshm t dukuris, ashtu edhe pr verifikimin apo korrigjimin e supozimeve paraprake n baz t rezultateve empirike, gjetjen e mnyrave dhe mjeteve efikase pr luftimin e saj dhe s fundi pr begatimin e literaturs origjinale mbi kt problematik n Kosov. Nga kjo pikpamje krkimi i kryer paraqet interes dhe kontribut t dobishm pr fenomenologjin dhe etiologjin e kriminalitetit t t miturve n Kosov.
b) Rndsia praktike e studimit

Qllimi final i ktij hulumtimi sht materializimi apo zbatimi praktik i rezultateve t tij n prpjekjet e prgjithshme t shoqris pr parandalimin, kufizimin dhe mnjanimin e dukuris s kriminalitetit t t miturve n Kosov, duke u prqendruar sidomos si n evitimin e kushteve dhe t shkaqeve t saj, ashtu edhe n risocializimin e delikuentve t mitur pr t'u vn n rrug t mbar t jets normale si pjestar t dobishm t shoqris.
I. Salihu, E drejta penale, faqe 208, Prishtin, 2003.
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 10
METODAT E HULUMTIMIT
Praktikat pr njohjen dhe studimin e delikuencs i kan t njohura mangsit dhe kufizimet e tyre. Kjo mbshtetet n faktin e paraqitjes specifike t delikuencs n vendin dhe kohn kur ajo studiohet, raportet shoqrore n at mjedis, legjislacioni etj. Mund t sigurohen informata, dokumente pr tu pajisur me dije se si sht trajtuar dhe iniciativat q jan ndrmarr pr t. Mirpo, vshtirsit e komunikimit, krahasimit, transmetimi i informacioneve mbeten sfida t prhershme q t dokumentohen praktikat e mira pr parandalimin dhe integrimin e tyre n shoqri, sepse gjithher nj informacion mbetet i paditur dhe delikuenca vazhdon t mbetet problem shoqror. Metodologjia e zbatuar n kt studim sht mbshtetur n identifikimin e faktorve me ndikim n familjet me delikuent, legjislacionin dhe praktikat pr familjen dhe marrdhniet familjare, krahasimi i rasteve t suksesshme nga asociacione q kan trajtuar delikuent, n hartimin e raporteve t intervistave duke i ndar praktikat e sugjeruara m t pranueshme pr integrim t delikuentve n rrethin familjar dhe shoqror, intervista me stafin hulumtues duke plotsuar pastaj mnyrn e hulumtimit edhe me veprime tjera t pranueshme. Ndrsa pr vzhgimin e plot dhe trsor t problemit, krahas metodave t prgjithshme logjike (induksionit, deduksionit, analizs, sintezs, krahasimit dhe prgjithsimit), n realizimin e ktij projekti krkimor jan prdorur edhe kto metoda t veanta: metoda e analizs teorike metoda statistikore metoda e biseds metoda e krahasimit dhe metoda e prshkrimit. Metoda e analizs teorike. Pr ta njohur m mir kt problem, para hulumtimit kemi analizuar t dhna teorike t ktij problemi analizn teorike t problemit, kemi konsultuar literaturn prkatse profesionale dhe kemi nxjerr prfundime t prgjithshme teorike mbi natyrn, prmasat dhe tiparet e delikuencs s t miturve. Metoda statistikore. Pr analiza dhe prfundime t rezultateve t hulumtimit kemi shfrytzuar mostrat dhe prqindjet e delikuentve sipas moshs, gjinis, gjendjes ekonomike, arsimit dhe qendrave t banimit fshat-qytet, t cilat jan paraqitur n mnyr tabelore dhe grafike. Metoda e biseds. N realizimin e ktij projekti krkimor metoda e biseds e ka zn vendin qendror. Intervistat jan zhvilluar me t gjitha subjektet relevante: me puntor t QPS-ve, t shkollave, policis, gjykatave, shrbimit korrektues, me delikuentt e vendosur n Shtpin Prmirsuese n Lypjan si dhe me prindrit e tyre. Metoda e krahasimit. Pr t nxjerr prfundime t sakta n baz t vzhgimit t dukuris,t gjitha t dhnat e grumbulluara i kemi krahasuar sipas strukturs gji-
10
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 11
nore, t moshs dhe mjedisore (fshatra apo qytete) t delikuentve. Metoda e prshkrimit. T gjitha vrojtimet, prfundimet dhe rekomandimet prkitazi me dukurin e studiuar jan prshkruar tekstualisht.
SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E DELIKUENCS S T MITURVE

Dukuria e delikuencs s t miturve ekziston n t gjith botn, por m e prhapur sht n Evropn Qendrore dhe at Lindore, ku rastet e delikuencs shtohen do dit n mnyr dramatike, sidomos ata t prdorimit t armve prdorimi i armve dhe pjesmarrja n krimin e organizuar. Pr m tepr statistikat tregojn se fmijt e till jan m shum viktima t dhuns sesa autor t krimit. Edhe literatura e konsultuar dshmon se n nj an gjendja e tyre sht shum shqetsuese pr shkak rreziqeve t ndryshme dhe kushteve q u ofron mjedisi n t cilin jetojn, kurse n ann tjetr ata vet me sjelljet e tyre problematike prbjn rrezik pr t tjert dhe pronn e tyre. N baz t trajtimeve q u jan br t miturve delikuent nga ana e organeve kompetente n tr Evropn, sht vrtetuar se format e represionit jan m pak frytdhnse sesa aktiviteti pr prmirsimin e faktorve q e nxisin kt dukuri.9 Pr shum vende sht karakteristike dukuria e delikuentve t mitur q jan pa streh dhe jetojn n rrug.10 Ktyre fmijve u mungojn kushtet elementare pr jet, po njkohsisht edhe edukata familjare, q jan parakushte themelore t sjelljes devijuese. Prdorimi dhe kontrabandimi i drogs dhe i armve, mjaft i prhapur n rajonin e prmendur, shpie edhe n dukurin e vetvrasjes, e cila te grup-moshat 15 -19 vje q nga viti 1970 sht rritur 40 pr qind (m s shumti n Austri dhe Finland, kurse fare pak n Itali). Statistikat tregojn se prdorimi i drogs dhe varsia e t miturve prej saj jan t theksuara sidomos n Rusi, ku jan regjistruar 1.500.000 dhe n Ukrain 20.000 raste t tilla (duke prfshir edhe lloje t rnda t narkotikve). Nga literatura mbi delikuencn n ShBA kemi msuar se shtetet perndimore u kushtojn kujdes t veant faktorve q e nxisin kt dukuri. Hulumtimet e bra tregojn se ekziston nj lidhshmri e madhe ndrmjet abuzimit t drogave nga t miturit, dhuns n shkolla, shtatznis s tinejxhereve dhe delikuencs. Q t gjith, ose shumica e ktyre faktorve t rrezikshm, zakonisht veprojn n mnyr t kombinuar me njri-tjetrin. Si faktor t rrezikimit t komunitetit n SHBA merren: prdorimi i drogave dhe i armve, q sigurohen me lehtsi, ligjet dhe normat e komunitetit q jan n favor t delikuencs, abuzimi i substancave dhe dhuns, dhuna n TV (ndikimi negativ te shikuesit e sidomos te t miturit dhe fmijt). Kurse faktor t rrezikimit t familjes jan: rregullimi i marrdhnieve familjare, konflikti n familje, qndrimet e
Motoja e Konferencs s tret ndrkombtare pr narkotikt, Gjenev, 28 maj 1997. 10 Polonia 5000, Rumania 3.500, ekia 1.300 dhe Hungaria 1.200.
9
11
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 12
prindrve dhe lidhshmria me abuzimin e substancave, krimin, dhunn etj. Pasojat e delikuencs hetohen sot edhe n shkoll q fillojn me sjelljet asociale t t miturve, duke u shprehur me sukses t dobt n msime, ikje nga ort e msimit dhe braktisje t shkolls n trsi. Kto jan parakushtet q i mituri pastaj nuk zgjedh mnyra t sjelljes duke krijuar raporte konfliktuoze me rrethin dhe duke u br problem dhe barr e rnd jo vetm pr familjen, por dhe pr shoqrin n trsi. Institucionet n Perndim u kushtojn rndsi t veant faktorve nxits t delikuencs nprmjet studimit t tyre, preventivave t ndryshme, riedukimit dhe parandalimit t delikuencs. N krahasim me vendet e rajonit numri i rasteve t delikuencs n Kosov nuk sht i madh shikuar n prpjestim me numrin e popullsis. Por, megjithat, del mjaft e lart, ngase te ne n Kosov punohet vetm me t miturit delikuent, por jo edhe me delikuencn n prgjithsi si fenomen negativ shoqror. Prve faktorve t prmendur m sipr n shtetet tjera, n Kosov veprojn edhe disa faktor shtes q e nxitin delikuencn, si jan: streset dhe traumat e Lufts, emigrimi i popullats pas Lufts, baza e vshtir ekonomike, papunsia, pagat e vogla, lakmia etj. Gjat konsultimit t literaturs kemi hasur nj shembull interesant t trajtimit t delikuentve t mitur n Kanada me an t metods s quajtur "Ndrmjetsimi n rastet kriminale te t miturit". N qytetin e Ontarios dy t mitur kishin rroguar e vjedhur 21 shtpi. Ata e "shpaguan" krimin duke shkuar n seciln shtpi pr t krkuar falje dhe pr t kompensuar vlern e gjrave t vjedhura. 13 Ky shembull tregon se sa sht i efektshm komunikimi me t miturin delikuent. Kjo procedur q ka zn fill n Kanada, prdoret edhe n Evrop edhe n ShBA. Kto programe t "ndrmjetsimit" nnkuptojn komunikimin e t miturit delikuent me viktimn, mirpo ndodh q viktima t mos ket dshir ta takoj delikuentin e mitur dhe pastaj procedimi i rastit shkon sipas rregullave. Por, n qoft se t dy palt pranojn t bisedojn rreth shkakut t krimit apo t sjelljes asociale, ndrmjetsuesit duhet ta shfrytzojn kt pr t marr hapa konkret pr parandalimin e rasteve t tilla n t ardhmen. Trajtimi i delikuentve sipas programit t ndrmjetsimit q prfshin takimin e delikuentit t mitur me viktimn, dmshprblimin dhe t krkuarit falje nga ana e delikuentit sht metod shum interesante, sepse ajo e lehtson shpirtrisht delikuentin dhe krijon nj atmosfer q ai t rikthehet n aktivitete shoqrore, t risocializohet etj. Sipas mendimit ton, kjo metod sht shum e mir, por dyshojm n mundsin e prdorimit t saj n Kosov pr shkak t mentalitetit tjetr dhe ekzistimit t disa faktorve shtes, n radh t par kushteve materiale t rnda pr t dyja palt - viktimn dhe delikuentin e sidomos pr kt t fundit, i cili pr shkak t varfris detyrohet t devijoj, e kjo do t thot se ai n rastin m t mir mund t krkoj falje, por assesi t paguaj dmin.
13 James Cooper,prgjegjs pr delikuent. Policia e UNMIKU-t, Prishtin, 2003.
12
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 13
DELIKUENCA E T MITURVE N DISA VENDE FQINJE

a) N Shqipri
Shqipria po kalon periudhn e ndryshimeve t mdha shoqrore, q nga viti 1990, duke reflektuar n vendosjen e nj shoqrie demokratike, t shtetit ligjor dhe t ekonomis s tregut. Ky proces po karakterizohet me krkesa pr nj ekonomi t re,sistem t ri arsimor, sistem shndetsor t prgjegjshm n interes t qytetarve t saj, siguri dhe mirqenie sociale. Prmbushja e ktyre nevojave po ecn ngadal por sht domosdoshmri edhe pr faktin q ka nj popullsi me mosh m t re n gjith rajonin, mosha mesatare 28.6 vjet dhe me mundsi shum t kufizuara pr t'u punsuar. Refleksionet e ksaj gjendjeje kan edhe pasojat e tyre n shfaqjen e problemeve sociale. Kur kemi parasysh nj fakt t vrtetuar se "nevojat e motivojn nj pjes t madhe t veprimeve t njerzve",ather dhe kuptohen efektet q prodhon kjo situat e vshtir, veanrisht deformimet shoqrore dhe nj nga ato dhe delikuenca e t miturve. Ata si individ apo si grup shpesh n kuptim t plotsimit t krkesave t tyre identifikohen me sjellje asociale dhe me shkelje t ligjit. Frekuentimi i lokaleve ku konsumohen alkooli dhe narkotikt n ort e vona t nats bn ndikimin e vet dhe n fenomenin e delikuencs, duke e br shum t nevojshm kujdesin shtuar ndaj tyre. Sidomos n qytete e mdha: Tiran, Durrs, Shkodr, Vlor etj., ku jan kontaktuar nj numr i konsiderueshm i tyre nga asociacione t ndryshme: organizata qeveritare, OJF, policia etj. Dhe pas brjes s shum shrbimeve n lmenjt social kjo gjendje ngadal po ndryshon, n kuptim t parandalimit dhe ndihms pr delikuent. Kshtu, sht br nj praktik e mir q n shkollat e mesme t Tirans punonjsit social t jen pjesmarrs dhe t merren me identifikimin dhe kshillimin e delikuentve e t familjeve te tyre, n mnyr q t kthehen n shkolla. Sipas puntores sociale n shkolln e mesme "Ismail Qemali" n Tiran shkaku kryesor i delikuencs sht frekuentimi i madh i lokaleve nga t miturit, imigrimi po ashtu i madh nga zonat fshatare dhe sidomos gjendja ekonomike. Shumica e familjeve t ardhura n kryeqytet jan n gjendje ekonomike t rnd, kshtu q nuk kan mundsi t'i shkollojn fmijt e vet, t cilt fare leht bhen pre e ktyre tundimeve. Me gjith kto kushte t vshtira, q edhe m shum e rndojn personalitetin e fmijve, sht planifikuar dhe po bhet nj pun afatgjate. Kshtu, Republika e Shqipris ka hartuar dokumentin "Strategjia Kombtare pr fmij", duke i br t ditura problemet me t cilat ballafaqohen fmijt. Pas ktij dokumenti, t publikuar nga Ministria e Rendit Publik, bashkpunimi ndrmjet organizatave qeveritare dhe OJF, ka pasuar n zhvillimin e aktiviteteve pr ndihm t miturve n nevoj dhe delikuentve si grup i veant dhe me masat e marra kan rezultuar efektet pozitive
13
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 14
me rnie t kriminalitetit nga t rinjt delikuent. 14
b) N Maqedoni
N Republikn e Maqedonis, prkatsisht n qytetin e Tetovs, kjo dukuri, krahasuar me vitet e tjera, sht n rritje. Sipas t dhnave policore, n Tetov jan regjistruar 16915 persona q kan kryer vepra t ndryshme kriminale ose jan prdorues t drogs. Sipas gjinis 15 femra dhe l54 meshkuj, kurse sipas kombsis 139 shqiptar, 29 maqedonas dhe 10 pjestar t kombsive t tjera. Ministria rajonale e Punve t Brendshme ne Tetov thot se kta delikuent vijn nga shtresat e varfra t popullsis. Policia e Tetovs bashkpunon mir me drejtort dhe sociologt n shkollat e mesme pr parandalimin e ksaj dukurie dhe kshillon q t shtohet angazhimi i ktyre profileve me nxnsit e tyre, ngase kto probleme fillojn n bankat e shkolls.
c) N Komunn e Bujanocit (Serbi)

N Komunn e Bujanocit numri i t miturve me devijime sociale dhe sjellje t papranueshme sht n rritje. Prania e ksaj dukurie nuk sht dika e jashtzakonshme, por m shqetsues sht fakti se n kt trev, pos Qendrs s Puns Sociale, askush tjetr nuk an kokn pr delikuentt. Drejtori i saj, Nijazi Ahmeti, pohoi se deri n fund t vitit t kaluar kan pasur 67 raste t fmijve me sjellje devijuese dhe 60 t mitur t tjer jan ndshkuar penalisht. Sipas tij, shkaku kryesor i delikuencs s t miturve sht gjendja sociale dhe ekonomike. Gjat vitit 2003 ndaj t miturve jan marr masa edukative dhe sht shtuar mbikqyrja nga ana e prindrve. Darinka Spiriqi, pedagoge n Qendrn e Puns Sociale, merret me kshillimin e fmijve delikuent. Sipas saj, nj ekip i QPS-s, q prbhet nga nj pedagog, nj psikolog dhe nj puntor social prkujdeset pr fmijt me devijime sociale nn moshn 14 vje, ndrsa me delikuentt mbi kt mosh merret gjyqi, i cili krkon mendimet dhe kshillat e profesionistve t QPS-s. 16
VSHTRIM HISTORIK I TRAJTIMIT NORMATIV T DELIKUENCS N KOSOV

Delikuenca kudo n bot, n prgjithsi shfaqet n forma prafrsisht t njjta, por me disa veanti q lidhen me sistemin juridik dhe me zhvillimin ekonomik t vendit t caktuar. Gjat periudhave te ndryshme t historis delikuenca si dukuri negative n Kosov, me gjith pikat e prbashkta, ka edhe specifikat e saj shoqrore, ekonomike, kulturore, morale etj. Ka t dhna q tregojn se ndaj t miturve delikuent q n koht ilire ka ekzistuar nj kujdes i veant si nga ana e prindrve ashtu dhe shoqror. N kt koh kujdesi ndaj delikuentve nuk sht br mbi baza ligjore por sht e njohur nj tradit zakonore dhe moralizuese. N kt koh fmijt deri n moshn shtatvjeare nuk jan prgjegjs fare pr nj vepr t kryer, kurse ata mbi kt mosh jan kan dhn llogKonferenc pr gazetar, m 18 gusht 2004, n Tiran. 15 Raporti i QPS-s n Tetov, 2004. 16 Raporti i QPS-s n Bujanoc, 2004.
14
14
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 15
ari vet, apo prindrit e tyre. M von n kohn e Perandoris osmane trajtimi i t miturve n trojet shqiptare ka qen i ndryshm, meq te shqiptart krahas normave juridike, ka qen n fuqi dhe sht zbatuar edhe e drejta zakonore. Kanuni i Lek Dukagjinit fare pak merret me kt shtje. Por q njihet e drejta zakonore shqiptare, ku prgjegjs pr krimin sht i riu q sht i zoti t mbaj e t prdor armn17 ( mosha e pubertetit - vrejtja e autorit). Deri n kt mosh pr do vepr t kryer nga i mituri, prgjegjsia i binte prindit ose kryefamiljarit mashkull. E drejta zakonore nuk ka arritur t parashikoj masa edukuese pr t miturit. Sipas legjislacionit penal t Mbretris Serbo-Kroato-Sllovene t vitit 1929, t mitur konsideroheshin personat e moshs 14 deri 20 vje.18 N Kodin penal t ishJugosllavis t vitit 1947 personat m t rinj se 14 vje nuk konsideroheshin penalisht t prgjegjshm pr veprn e kryer penale. Po ashtu me ndryshimet e tij n vitin 1951 pr vepra penale t t miturve nn 14 vje parashikoheshin vetm masa edukuese19 . Pas miratimit t Kushtetuts s vitit 1974, prkatsisht Ligjit penal t Kosovs m 1977, t miturit jan ndar n dy kategori sipas grup-moshs: 14-16 dhe 17-18 vje.20 Megjithse ky ligj ishte m i avancuar, disa dispozita t tij nuk mund t zbatoheshin pr shkak t ca kufizimeve q parashikonte Ligji penal i RSFJ-s i vitit 1977. N prgjithsi n trajtimin e t miturve delikuent n Kosov gjat zhvillimit historik kan gjetur zbatim ligje e dispozita t shumta, t cilat jo rrall delikuentt e mitur i kan trajtuar padrejtsisht, ngase zgjidhjet e prcaktuara kan qen t bazuara n koncepte t vjetra q nuk bnin dallim e grup-moshs ndrmjet t miturive dhe t rriturve. Kjo ka ndodhur sidomos n viset shqiptare n ish-Jugosllavi, ku t miturit shpesh dnoheshin n baz t ligjeve pr t rritur, sidomos pas demonstratave t viteve 1981 e 1989. Prej vitit 1989 kur Serbia suprimoi autonomin e Kosovs dhe shprndau me dhun institucionet e saj dhe deri n mbarim t Lufts lirimtare t Kosovs, n qershor 1999, n Kosov kan vepruar vetm pushteti dhe ligjet serbe, zbatimi i t cilave pr shqiptart n prgjithsi e veanrisht pr t miturit ka qen diskriminues. Pas lirimit, institucionet kosovare dhe ato ndrkombtare q veprojn ktu jan marr seriozisht me problemin e delikuencs s t miturve n aspektin legjislativ, preventiv dhe kurativ. Kshtu, ndr t tjera, n prill t vitit 2004 nxirret Ligji penal pr t miturit q prcakton zgjidhje t reja n prputhje me standardet evropiane.22
Rregullore e UNMIKU-t, nr. 2004/8. Ligji penal pr t mitur, Prishtin, 2004.
22
15
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 16
FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV SOT

Pr ta shpjeguar m qart shfaqjen e dukuris s delikuencs s t miturve n Kosov sht me rndsi t kundrohet nj karakteristik e veant e mentalitetit t popullsis shqiptare. Prpara Lufts, si edhe n vitet e para t paslufts, shum vepra delikuente jan mbuluar nga familja dhe pala e dmtuar me marrveshje t ndrsjell n baz t zakoneve tradicionale pr zhdmtim, me qllim q t'i shmangen denoncimit n organet policore. E njjta praktik ka vazhduar edhe pas Lufts, kur t gjitha institucionet e drejtsis udhhiqeshin kryesisht nga ndrkombtart. Kjo i vuri qytetart - palt e prekura nga delikuenca e t miturve - n pozita t tilla q edhe m tej t hezitonin t'i denonconin fmijt delikuent n polici apo gjyqe qoft pr hir t konsideratave ndaj familjeve t tyre, qoft nga droja q t mos lindin ngatrresa me to, ndrsa familjet e delikuentve, pr t'iu shmangur prhapjes s turpit, merrnin prsipr dmshprblimin, pavarsisht nga mundsit materiale. Komenti yn pr kt praktik sht negativ, ngase t kqijat nuk luftohen me fshehjen e tyre, por nevojitet puna e organizuar institucionale me kta fmij. Me kalimin e kohs popullsia e Kosovs ndryshoi qndrimin ndaj sjelljeve q bien ndesh me normat morale, sepse ndryshuan edhe veprat e kryera prej tyre, edhe situata e prgjithshme shoqrore, ekonomike etj. e posarisht pr arsye se: Thellimi i varfris e bri akoma m t vshtir mundsin pr t'i mbuluar dmet e shkaktuara. Veprat e kryera nga delikuentt e mitur nuk mund t kompensoheshin m me asnj mim, si p.sh. dhunimet seksuale. Themelimi i ShPK-s ndikoi q pala e dmtuar t marr guxim pr t ndjekur rrugn institucionale t zgjidhjes s problemit. Delikuenca e t miturve n vitet e para t paslufts identifikohet si problem q do trajtim t veant. Veprat e kryera nga t miturit ishin nga m t ndryshmet, por n shumicn e rasteve mbizotronin vjedhjet dhe prishja e rendit. Rrethanat q nxitn kto lloje t veprave ishin krijuar gjat periudhs s lufts, ku shum shtpi q i kishin shptuar zjarrit t lufts, sidomos npr fshatra kishin mbetur nj koh pa t zotin dhe si t tilla vidheshin dhe plakiteshin. Pas prfundimit t Lufts popullata e dbuar u rikthye n shtpit e veta, shumica e t cilave m nuk ekzistonin. Atyre u mungonin jo vetm gjrat ushqimore, por edhe orendit e mjetet e tjera m t nevojshme pr jetes. N kt situat, shumkush detyrohej q pr t mbijetuar t gjente ndonj rrugzgjidhje dhe frekuentoheshin shtpit e lna dhe objektet e ndrmarrjeve pa asnj mbikqyrje. Derisa t rriturit merreshin me rindrtimin dhe me pastrimin e shtpive t prishura, fmijt gjendeshin shpesh n "detyrn" e furnizimit t shtpive me sendet q u mungonin. Kjo n fillim shkoi n mnyr individuale, por m von u b dukuri dhe fmijt i bartnin sendet e "gjetura" pr n shtpit e tyre. Fillimisht kjo
16
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 17
nuk diskutohej, mirpo m von pjestart e KFOR-it zun ta shtonin kontrollin dhe kshtu arrinin t'i kapnin n flagranc shum njerz, kryesisht t mitur. Nga ana tjetr, n qytetet e Kosovs ishte vendosur ora policore, e cila kufizonte lvizjen e lir t qytetarve q nga ort e hershme t mbrmjes e deri n mngjes. Kt kufizim nuk e respektonin sidomos t rinjt, t cilt kishin kaluar sprova t tmerrshme dhe gjithnj me kufizime t liris s lvizjes. Ata bheshin m t padurueshm n prballimin e ktyre kufizimeve dhe shpesh binin ndesh me forcat e KFOR-it, nga t cilat ndaleshin dhe legjitimoheshin. Duke qarkulluar shpesh npr organe t policis e n qendra t paraburgimit, po edhe duke qndruar n burgje t miturit kto masa sikur nuk i merrnin seriozisht duke u ambientuar me to dhe nuk i merrnin m si ndshkim, madje shpeshher nuk shqetsoheshin fare. Qndrimi i tyre sidomos n paraburgim nuk kaloi pa pasoja, sepse t miturit aty binin n kontakt me m t vjetrit, t cilt kishin kryer vepra m t rnda dhe si t till paraqitnin rrezik potencial pr t'i msuar t miturit. Kt e dshmon edhe shtimi i numrit t recidivistve t mitur. nj shembull... Organet e drejtsis, duke u ballafaquar me numrin e madh t delikuentve t mitur dhe me veprat e kryera shpesh edhe t rnda, kan dhn edhe dnime t rnda (deri n dhjet vjet heqje lirie), p.sh. rasti i t miturit dhjetvjear B. B. nga fshati Z. i Komuns s Therands i gjykuar n Gjykatn e Prizrenit dhe i drguar pr vuajtje t dnimit n Lipjan e m pastaj n Dubrav (Sipas puntores V. S. nga IPS-ja, e cila e ka prcjell rastin). Pas Lufts, masmediat kan qen shum aktive n informimin e opinionit publik pr delikuencn e t miturve, mirpo, pr fat t keq, jan prqendruar kryesisht te rastet delikuente e jo n dukurin si trsi. Me parandalimin dhe trajtimin e dukuris s kriminalitetit t t miturve jan marr QPS-t, gjykatat dhe burgjet. Qendrat e puns sociale, duke u ndodhur edhe vet n situat t vshtir, fillimisht pr konsolidimin organizativ dhe funksional e pastaj rreth ndihmave emergjente sociale pr qytetart e shumt t drrmuar nga lufta, nuk kan mundur menjher t angazhohen aq sa duhet n trajtimin e delikuentve t mitur. Megjithat, brenda mundsive t kufizuara, ato kan punuar edhe n kt drejtim. N ann tjetr numri i t burgosurve t mitur, t zn n vepra t ndryshme sa vinte e shtohej, kshtu q heqja e liris dhe burgimi ishin t vetmet masa t trajtimit t tyre. Masat edukuese mungonin krejtsisht, ngase n burgje nuk kishte shrbime edukuese-sociale. Deri n tremujorin e vitit 2000 (sipas puntores V.S. nga IPS q ka qen e pranishme n trajtimin e t miturve npr ato institucione).
17
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 18
SHKAQET DHE PASOJAT E DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV

Krkimi i kryer ka nxjerr n siprfaqe shkaqe dhe pasoja t shumta t delikuencs s t miturve n Kosov, t cilat do t paraqiten n pasqyrn e mposhtme. SHKAQET Gjendja e rnd ekonomike dhe sociale e shoqris si pasoj e Lufts Kosov, Varfria e thell dhe pamundsia e prkujdesjes s duhur t prindrve, Marrdhniet e rregulluara familjare, Angazhimi jo i duhur n shkoll, Niveli i ult i cilsis s procesit edukativo-arsimor, Mungesa e aktiviteteve jashtshkollore, Perspektiva e paqart e shkollarve, Papunsia, Faktori trashgues, Pasojat e lufts (skenat e vrazhda t lufts), Migrimet e popullats nga viset rurale n ato urbane dhe prezenca e t zhvendosurve nga viset e tjera fqinje, Ndikimi i rrethit shoqror, Angazhimi i pamjaftueshm i subjekteve shoqrore n pengimin dhe luftimin e ksaj dukurie, Mungesa e fondeve t veanta pr ndihm rasteve konkrete. n PASOJAT 1. Te delikuentt q e bjn shkeljen e par
Pasojat psikologjike
"shqetsime, trauma, strese, "frik, nervozizm, autizmi, "turpi, stigmatizim, "inferioriteti, "humbja e vetbesimit, "trheqja n vete, "shoqrimi me m t moshuar, "suksesi i ult, ikja nga ort e msimit dhe braktisja e shkolls, "pagjumsia, "nuk kan plane pr t ardhmen. 2. Sjelljet e delikuentve recidivist: "shoqrimi me m t moshuar..? "nuk mrziten pr veprat e bra, "mungesa e turpit, "mosprfillje t puntorit "nervozizmi. Pasojat fizike social, t organeve t policis, prindit etj.,
Smundje,
"mungesa e higjiens personale, "ngecja n zhvillim.
18
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 19
II
SHTRIRJA E DELIKUENCS N KOSOV N VITET 2003-2004
N t gjitha vitet e paslufts t dhnat flasin pr rritjen gjithnj e m shum t numrit t t miturve q kan rn ndesh me ligjin. Megjithkt, n kt studim sht prfshir vetm periudha kohore 2003-2004. Kjo sht br me qllim q analiza e shkaqeve t dukuris t bhet n nj distanc t caktuar kohore nga pasojat e drejtprdrejta t Lufts dhe rrethanat e krijuara fill pas saj, t cilat mund ta sfidojn do kategori sociale dhe t ojn n vlersime e prfundime joreale n rrafshin afatgjat. Pikrisht n kt periudh transitore, n t ciln fillojn ndryshime t thella shoqrore, politike, ekonomike, kulturore, arsimore etj. n shoqrin kosovare ka rndsi t analizohet edhe sjellja e t miturve. N konfiguracionin e ri shoqror, politik dhe ekonomik t Kosovs rinia, sidomos ajo midis 14-18 vje, duke qen edhe vet n transicion moshor n mes t dy segmenteve t jets, fmijris dhe pjekuris, sht mosha m e ndjeshme mbi t ciln veprojn dhe ndikojn m shum transformimet e mdha e t vrullshme. E tr kjo do t ndikoj n prcaktimin e sjelljeve t saj, n formimin e qndrimeve ndaj vlerave, krkesave dhe detyrimeve t reja njerzore, shoqrore e kulturore. Lufta e fundit dhe realiteti kosovar n vitet e para t paslufts nuk ofruan mundsi reale q adoleshentt t plotsojn nevojat e moshs s tyre. Grup-mosha e fokusuar ktu, edhe pse e mangt dhe larg realizimit t ndrrave moshore bri nj kaprcim, gjithsesi sforcues duke e tejkaluar delikatesn moshore. Pa dyshim ky kaprcim q sht br n mnyr t heshtur dhe t pahetueshme, po ashtu edhe t paanalizuar nga shoqria mbart me vete edhe pasojat e tij, t cilat hert a von do t manifestohen. N kto situata t miturit doemos do t krkojn rolin dhe pozitn adekuate n shoqrin kosovare n transicion. Pr t'ia arritur ktij qllimi, ata me gjith guximin e moshs pr t'u prballur me konsekuencat nga m t ndryshmet, i shfrytzuan t gjitha rrugt dhe mnyrat e mundshme qofshin ato edhe m radikale, t papranueshme nga normat ekzistuese morale dhe shoqrore t kohs apo edhe t dnueshme me ligj. Shoqria kosovare n periudhn e ndryshimeve t mdha t transicionit nuk pati koh as mundsi t merret me problemet "minore" n shoqri. Ajo me institucionet e saja t brishta, me nj status t paprcaktuar dhe me munges kompetencash i prcaktoi si prioritet makroproblemet, si ato: ekonomike, politike etj., kshtu q nuk kishte hapsir t mjaftueshme pr t vepruar n identifikimin dhe intervenimin me koh ndaj dukurive t ndryshme socio-patologjike n shoqri dhe me "indiferencn" e saj ka krijuar terren t prshtatshm pr t'u zhvilluar m leht prirjet dhe sjelljet devijuese.
19
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 20
N t gjitha shoqrit n transicion reagimet apo veprimet konkrete kundrejt dukurive socio-patologjike zakonisht ndodhin, ather kur dukurit shfaqen haptazi dhe kur ato ndeshen drejtprsdrejti me pasojat e tyre, d.m.th. ather kur sht m vshtir pr t br hapa t suksesshm qoft n luftimin dhe parandalimin e dukurive t dmshme shoqrore, qoft n rehabilitimin e bartsve t tyre. Kto pasoja jan t pranishme n shumicn e vendeve n transicion, por n shoqri m t prparuara tejkalohen m shpejt, varsisht nga vshtirsit e trashguara nga periudha e paratransicionit. Shoqria kosovare, ndryshe nga shtetet e rajonit, sidomos nga ato q u krijuan me shprbrjen e ish-Jugosllavis federative, trashgoi probleme e vshtirsi shumfish m t mdha dhe mundsi shumfish m t pakta pr kaprcimin e tyre pikrisht pr arsyet e prmendura, n radh t par pr shkak t mosfunksionimit t duhur t institucioneve shoqrore, duke filluar nga familja e tutje. Familja. Roli edukues dhe fuqia ndikuese e familjes tradicionale shqiptare mbi fmijt zuri t dobsohet n mnyr t ndjeshme q n fazn e par t transicionit. Kjo faz ndikoi drejtprdrejt n transformimin e shpejt t familjes duke e zhveshur at nga tradita e mir. Pas Lufts erdhn n Kosov shum organizata ndrkombtare joqeveritare (OJQ), t cilat ndihmuan pr krijimin e OJQ-ve vendse. Nj numr i madh i tyre kan merita pr punn e vlefshme q kryen n t gjitha fushat e jets n Kosov. Por, nj numr jo i vogl i organizatave joqeveritare ndrkombtare apo vendse kan angazhuar n gjirin e tyre edhe individ joprofesionist, t cilt duke mos kuptuar rolin e tyre t vrtet, jan prpjekur q gjrat t'i ndryshojn brenda dits dhe n mnyr artificiale t'i bartin kulturat e huaja te ne pa ua prshtatur specifikave kosovare, si sht rasti me favorizimin e gruas apo me luftn kundr dhuns n familje. Pa dyshim se n Kosov ka dhun familjare si kudo n vendet n zhvillim, mirpo dhuna n familjet kosovare nuk sht e fuqishme aq sa po dramatizohet n luftn kundr saj. Kt pohim e mbshtetim n faktin se familja kosovare n t dy format e saj karakteristike si tradicionale dhe si brtham edhe pas varfris ekstreme 12 pr qind sipas Banks Botrore sht e njohur me raste t dhuns dhe jo dhuna si dukuri. Raport i DMS-MPMS, 2004. N prgjithsi propagandimi i kulturave t huaja n emr t emancipimit t gruas pa i krijuar parakushtet themelore pr realizimin e ktij qllimi, i ka vn grat para nj dileme t vshtir se nga duhet t'ia mbajn: t luftojn pr emancipim, por kundr kujt? T luftojn kundr burrave apo bashk me burrat t angazhohen pr transformimin e familjes dhe t shoqris kosovare n prgjithsi. Natyrisht lufta e prbashkt e grave dhe e burrave pr transformimin e prgjithshm shoqror sht alternativa m e mir, por kjo nuk mund t realizohet aq shpejt sikundr mtohet, ngase ende nuk jan krijuar kushtet dhe mundsit e mjaftueshme pr kt, gj q mbetet si qllim i s ardhmes. N rrethanat kosovare transicioni ka ndikuar n forcimin e pozits s individit brenda familjes, por nuk i ka dhn mundsi secilit indi-
20
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 21
vid pr t luajtur rolin dhe prgjegjsin e tij n bashksin familjare. Pasoj e tr ksaj n shumicn e rasteve sht ngritja e tensionit, ndaj edhe rritja e shkalls s dhuns brenda familjes, krijimi i keqkuptimeve nn ombrelln e krizs humbja e respektit ndrmjet pjestarve t familjes, q ka rezultuar me rregullimin e marrdhnieve bashkshortore dhe me shkurorzime, t cilat shnojn shkalln m t madhe n historin e familjeve shqiptare sidomos n dy vitet e fundit. Krejt kjo situat e pamundson dialogun familjar me tensione t ngritura pr procesin e familjeve brtham. Kjo situat ka reflektuar n masn m t madhe n fenomenin e delikuencs. T gjitha kto jan tregues i qart se kontradikta midis shkalls s lart t liris individuale dhe mundsis s shprdorimit t saj sht nj rrezik real pr shkputjen e lidhjeve shoqrore, kulturore, institucionale, morale, zakonore etj. N situata t tilla dukurit sociopatologjike gjetn m shpejt shtigje pr t deprtuar n mjedisin kosovar sesa dukurit e tjera pozitive t zhvillimit t shoqris. Kshtu, nga nj gjendje latente q ishte krijuar gjat viteve t para t paslufts pikrisht n vitet 2003-2004 del n shesh ekuilibri i marrdhnieve t krijuara brenda familjes. Njra ndr t kqijat q e befasoi qytetarin e Kosovs sht humbja e autoritetit prindror, i prfolur mjaft pr ndikimin e tij negativ n edukimin e fmijs. Ky autoritet q ishte i respektuar dhe i adhuruar edhe nga vendet m t zhvilluara tashm sht zbehur shum e bashk me t edhe fuqia e ndikimit n edukimin e drejt t fmijs. Ky vlersim mbshtetet n faktin se ndr krkesat m t shpeshta t QPS-ve t Kosovs gjat trajtimit t delikuentve t mitur jan ato q t shtohet mbikqyrja nga ana e prindit. Sido q t jet, roli i institucionit t familjes pr edukimin sa m t drejt dhe ruajtjen e fmijve t tyre nga stuhia e transicionit nuk mund t zhvleftsohet. E tr kjo u adresohet nnave, t cilat jan edhe bartse t edukimit t fmijve, sidomos kur e kemi parasysh shkalln e ult arsimore dhe mungesn e njohurive t duhura pr edukimin e fmijve n pajtim me krkesat dhe dinamikn e jets bashkkohore.
Tabela 2. Numri i delikuentve dhe arsimi i prindrve t tyre
Shkalla e arsimit t prindrve t delikuentve t mitur Gjithsej Analfabet 1335 78 Arsimi fillor 758 Arsimi i mesm 499
Nga numri i gjithmbarshm i delikuentve t mitur (1335), shumica e tyre, prkatsisht 758 jan fmij t prindrve me arsim fillor, 499 i kan prindrit me arsim t mesm, kurse 78 jan fmij t prindrve analfabet.
21
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 22
P a ra q itja G ra fik e
d e lik u e n t v e t m it u r S h k a lla e a rs im it t
p rin d rv e t
A rs i m i i m esm A rs im i fil lo r A n a l fa b e t G j it h s e j 1 33 5 0
4 99 75 8 78
2 00
40 0
60 0
80 0
Nga t dhnat n tabel mund t konstatojm se familja tradicionale, me gjith shkalln e ult t arsimit, ka luajtur nj rol pozitiv n edukimin e fmijve edhe n situata dinamike t jets dhe ndikimit t kulturave t huaja. Ndr pasojat e shumta negative t Lufts sht edhe shprbrja e nj numri t konsiderueshm t familjeve pr shkak t vrasjes, apo vdekjes s prindrve t fmijve - nns a babait, prkatsisht rimartess s prindit t gjall, kshtu q fmijt kan mbetur nn kujdesin e familjes s gjer, por pa prindin biologjik. Edhe n kto rrethana t vshtira, posarisht ballafaqimi me varfri t thell, familja tradicionale shqiptare ka ruajtur vlerat e saj si: humanitetin, solidaritetin, bujarin, sidomos n viset rurale, duke zgjatur dorn e ndihms dhe t prkujdesjes pr fmijt jetim,qofshin ata edhe nga farefisi i gjer. Kt mund ta ilustrojm me faktin se numri i fmijve jetim n radht e delikuentve t mitur sht i vogl. Tabela 3, t miturit delikuent me prindr dhe pa prindr
Numri i delikuentve sipas raporteve familjare Me t dy Me nj prind prindrit 1214 128
Pa prindr
19
T dhnat e msiprme flasin pr prkujdesjen e fmijve jetim, meq nga numri i prgjithshm i t miturve delikuent 1335, vetm 19 syresh jan pa t dy prindrit.
22
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 23
Paraqitja grafike 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
Institucioni edukativo-arsimor.
N vitet e para t paslufts npr shkollat e Kosovs mbretroi nj entuziazm pr pun si 1214 nga ana e msimdhnsve, po ashtu edhe nga 128 nxnsit, t cilt pas nj 19 periudhe t vshtir Me t dy Me nj prind Pa prindr prindrit dhjetvjeare u rikthyen n shkollat e veta. Edhe Numri i delikuentve sipas raporteve pse nj numr i madh shkollash qen rrnuar nga lufta, ato shpejt u rindrtuan. Me kalimin e kohs entuziazmi sa vinte e zbehej gjithnj m shum e bashk me t edhe prkushtimi i msimdhnsit pr zhvillimin e mirfillt t procesit edukativo-arsimor. Kjo u vrejt n dy vitet e fundit. Rritja e kostos s jetess n njrn an dhe pamundsia e institucioneve q t'i prgjigjen asaj n mnyr adekuate, i demotivoi apo i "dehumanizoi" punonjsit e arsimit n kryerjen e misionit fisnik t tyre, t cilt me t drejt vlersojn se sakrificat pr t zhvilluar nj arsimim cilsor nuk u takojn vetm atyre. Me gjith dshirn dhe deklaratat e msimdhnsve se ata vazhdojn t bjn punn me prgjegjsi t plot, rezultatet dhe suksesi i prgnjeshtrojn kto pohime. Braktisja e shkolls, rnia e interesimit pr shkollim, shtimi i numrit t analfabetve dhe ekzistimi i grupeve t organizuara t nxnsve problematik jasht kontrollit t arsimtarit, sidomos n qendrat urbane, ndaj t cilave ka intervenuar policia jan disa tregues t qart t puns s dobt n shkolla. Niveli i pamjaftueshm i cilsis s msimdhnies dhe shprehja e paknaqsis s arsimtarve me pagat nprmjet protestave t shpeshta sidomos n dy vitet e fundit kan ndikuar n uljen e autoritetit t tyre tek nxnsit. Rrethanat n t cilat zhvillohet procesi edukativo-arsimor sot n Kosov pamundsojn prkujdesjen e nevojshme, e sidomos trajtimin individual t nxnsve dhe kontrollimin e sjelljeve t tyre fillestare asociale nga msimdhnsi, gj q ka si pasoj rnien e suksesit, humbjen e vitit shkollor dhe n mjaft raste braktisjen e shkollimit. Duhet t theksojm gjithashtu se mungon bashkpunimi dhe komunikimi i rregullt ndrmjet familjes dhe shkolls, pr ka t dyja palt mundohen t'ia ln barrn njratjetrs, e kjo ndikon mjaft n sjelljet devijuese t fmijve nxns. Rrfimi i A. G., 15-vjear.
23
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 24
Jam nxns i klass s dhjet n kryeqytet. Me msime kam qndruar shum mir n gjysmvjetorin e par. Por kur kemi filluar n gjysmvjetorin e dyt m kan munguar tekste msimore, m kan munguar parat pr cigare, ngase isha br konsumues i duhanit para gjasht muajsh nn ndikimin e shokve. Kta dy faktor m kan shpn n grup me shokt me t cilt m hert nuk isha shoqruar. Kujdestarja e klass m sugjeroi q ta thrras prindin gjithqysh se ka me biseduar me t. Prindi nuk e mori seriozisht thirrjen dhe u detyrova ta marr djalin e dajs me biseduar me kujdestaren e cila e informoi dhe mori premtim nga ai se do ta ket parasysh krkesn e saj. Ndrsa askush nga antart e familjes nuk u mor me ndryshimet e mia: shkuarjen von n shkoll, kthimin n ort e vona nga shkolla t cilat shprehi i fitova ngadal pr nj gjysmvjetor dhe prfundova si i prjashtuar nga shkolla, i dnuar me mbikqyrje t shtuar nga familja, pr ngasje t veturs si i mitur ...A. G., nxns i shkolls s mesme n Prishtin, n organin e kujdestaris (QPS t Prishtins, kan qen 13 raste t ksaj natyre, viti 2004). Pa dyshim edhe zhvillimi i reformave arsimore dhe prdorimi i metodave t reja t puns, t cilat ndr t tjera krkojn q arsimtari t ket vetm nj rol kshillimor dhe organizues t procesit msimor, si edhe shkalla e pamjaftueshme profesionale e nj numri relativisht t madh t punonjsve t arsimit ushtron ndikim kundrproduktiv t shkolls n formimin e personalitetit t fmijs.23 Krahas problemeve brenda institucioneve arsimore, edhe situata e prgjithshme ekonomike dhe politike po reflektohet n mnyr t drejtprdrejt n mbarvajtjen e procesit edukativo-arsimor. Nevoja pr t siguruar sa m shpejt nj vend pune si burim i ekzistencs po e ndrydh gjithnj e m shum dshirn dhe interesimin pr shkollim. Pr pjesn drrmuese t popullsis s Kosovs interesimi pr shkollim sht n rnie sikur arsimimi t ishte i rezervuar vetm pr shtresn e t kamurve. Kjo ndodh jo pr shkak t mungess s dshirs, por pr shkak t mungess s mundsive si pr shkollim, ashtu edhe pr punsim.
Grup autorsh, Arsimi n Kosov 2000-2001, Prishtin, 2001, faqe 51.AZ
23
24
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 25
Rrfimi tjetr i G. B., 17-v vjear Kam ln shkolln kur i sha n klasn e njmbdhjet, sepse prindrit n pamundsi materiale nuk m'i siguruan as kushtet e domosdoshme pr ta vazhd uar shkolln. Fillimisht kam punuar me karroc hamalli. N familje parat e mia t fituara shfrytzoheshin pr gjra t domosdoshme t familjes. Ndrkoh kemi mbetur pa banes dhe jemi detyruar edhe t vendosemi n shtpi me qira. Dhe tash prindrit e mi q nuk i donte tregu dhe vllezrit e motrat e mia t mitura u bn edhe m t varur nga parat e mia. U burrrova me zor. N diskutimet e dits me shokt e "puns" dgjoja edhe mundsi tjera pr t pasur para m shum. Fillova t punoj pr nj "bos" t cigareve. Kur i dorzoja parat xhepat e tij plot me para i mbushte dhe me parat nga shitja q kisha br un. Nj moment kemi vendosur me "shokt" q t'ia vizitojm banesn. Dhe kemi kaluar mir. Por, ky ishte fillimi i nj t keqeje q e pata m von, prfundova n duart e policis si hajn. I mituri 17-v vjear G. B. dnimi i shqiptuar nga Gjykata Komunale n Prishtin, PIP n vitin 2004 kishte dhe 11 raste t ksaj natyre. Institucionet kulturore-sportive. Menjher pas lufts n Kosov filluan t bhen prpjekje pr formimin e shoqrive kulturor-artistike (SHKA), t cilat, me gjith pengesat e mdha n dhjetvjearin q kaloi, kan punuar n kultivimin dhe ruajtjen e vlerave t kulturs s mirfillt kombtare dhe njkohsisht n gjirin e tyre prfshinin nj numr t madh t rinjsh qysh n moshn e fmijris. Me legalizimin e institucioneve, pas zgjedhjeve t lira, u bn hapat e par pr zhvillimin e veprimtarive kulturore dhe sportive. Megjithat, me prjashtim t disa aktiviteteve t mirfillta kulturor-artistike-sportive, lirisht mund t themi se kto dy fusha t rndsishme t veprimtaris shoqrore jan prshkuar dhe me dobsi t shumta. Kjo do t thot se sot mund t bhesh sportist, kngtar etj. nse ke mjaft para pr t zhvilluar talentin. Dhe ky shans pr t'u angazhuar dhe pr ta dshmuar talentin ishte privilegj i atyre t miturve me baz t mir materiale familjare, kurse ata t mitur me pozit vshtir sociale jan pjesa tjetr e shqetsimit. Jan kontaktuar t mitur q kishin talent, t cilt pr t marr pjes n koncerte manifestime sportive ose pr tu regjistruar n ekipet sportive pioniere nuk kishin para. Ata t ballafaquar me kto vshtirsi nuk e kursenin veten pr t ardhur te parat e nevojshme. Tubonin pjes t metalta pr t'i shitur duke kaluar n shum rreziqe vetm t sigurojn para, ose provonin dhe vjedhjen dhe n t dyja rastet ata prfundonin si delikuent.
25
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 26
Rrfim tjetr i A. K. 15-v vjear. Kam pasur dshir t jem n ekipin e t rinjve n ekipin e qytetit tim. M duheshin pak para pr antarsim dhe nuk i kisha n familjen time t varfr. Isha br si i humbur dhe nuk e kontrolloja veten, por mendoja vetm pr topin dhe ekipin e t rinjve-s shokve t mi me t cilt kishim luajtur shpesh n lagje. Kam qen m i miri n loj. Jam lavdruar nga shokt e lagjes. Komentet e shokve q u regjistruan m tingllonin n vesh ngado q shkoja. Nuk mund t'iu krkoja para prindrve me njqind halle. Nuk mund ta rikujtoj nga turpi, por nj zonj nga e cila m vjen keq, duke br pagesn n tregun e gjelbr m kan rn sy parat q i mbante n dor. Ia kam marr me shpejtsi nga dora dhe kam filluar t ik. M kapi policia dhe jam trajtuar si hajn.... Kshtu e kam filluar kt rrug t pa fund pr ta humbur interesimin pr shkolln, pr lojn dhe lidhjen me shokt e "zanatit" q m kan kapur si gra bits q t shoqrohem me ta pr t pasur para. A. B., 14-v vjear, i propozuar pr mbikqyrje t shtuar familjare nga Gjykata e Qarkut n Prishtin dhe dn imi n PIP n nj firm, ku msoi zanatin e mbikqyrjes se makinave. Kishte dhe pes raste t ksaj natyre, 2004
26
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 27
FAKTORT E TJER NXITS T DUKURIS S DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV

Rrethi shoqror. Aty ku mungon kujdesi i duhur i familjes dhe i shkolls pr sjelljet e fmijve jasht ktyre dy institucioneve m t rndsishme pr formimin e personalitetit t fmijs, rrethi shoqror merr rolin mbizotrues dhe ushtron ndikim vendimtar mbi fmijt, i cili pr fat t keq n mjaft raste ka efekt negativ. Duke u ndodhur n terren t lir dhe pa prkujdesje, t miturit nuk mund t vlersojn qart rrugn q duhet ndjekur, prandaj leht bien nn ndikimin e rrethit shoqror ose tundojn njri-tjetrin pr t br gabime. Sipas informatave nga gjykatat pr t mitur, n shumicn e rasteve t miturit kan kryer nj vepr t njjt me grup. Ka indikacione se t miturit shpesh edhe mund t organizohen nga t rriturit, t cilt "kujdesen me zell" pr t miturit jasht kontrollit t familjes dhe t shkolls. Faktori individual. Edhe faktori individual sht nxits i fuqishm pr devijim t fmijs, i cili zakonisht nuk sht i interesuar pr integrim n shoqri. sht fjala pr predispozitat e individit n favor t sjelljeve t tij asociale ose t prkrahjes s sjelljeve t tilla tek individt e tjer. Zanafilla e hershme e sjelljeve asociale e ka bazn psikologjike tek anomalit gjat lindjes, te trashgimia gjenetike, te traumat etj. Kushtet materiale. Varfria n Kosov, e trashguar nga e kaluara, u thellua edhe m shum pas Lufts (1999) ka dal faktori m me ndikim n shkaktimin e delikuencs s t miturve. Kosova sot, si dihet, ka rreth 2 milion e gjysm banor me shkalln e papunsis prej 52 pr qind (sipas insitutit "Riinvest", 2004) dhe me nj varfri ekstreme prej 12 pr qind (sipas Banks Botrore, raport 2004).24 Kto t dhna flasin qart pr pozitn e vshtir materiale t qytetarve t Kosovs, e cila drejtprdrejt ose trthorazi i shtyn t miturit q pr plotsimin e nevojave materiale (nganjher t domosdoshme) t bjn vepra kriminale, mashtrime, vjedhje etj. pr t prfunduar si t denoncuar- delikuent t mitur. Pyetjes se far qndrimi kan prindrit pr veprn e kryer, delikuentt e mitur m t shumtn i jan prgjigjur: "Prindrit nuk po mund t'i sigurojn gjrat m elementare pr familje, sepse jan t papun, prandaj jemi t detyruar ta sigurojm ekzistencn qoft edhe duke vjedhur". Nga kush sht marr ky ilustrim...? Pasojat e lufts. Situata e krijuar pas Lufts i nxiti fmijt n mnyr t pavetdijshme dhe kundr dshirs dhe edukats familjare pr t provuar rreziqet e daljes n treg pr t punuar si shits i cigareve, bartjes s gjsendeve me karroca hamalli etj., kshtu q dalngadal kto kalojn n shprehi, t cilat nuk mund t kontrollohen as nga familjet.
Burimi i t dhnave: RIINVEST, Prishtin, 2003, faqe 17.
24
27
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 28
N kto situata t reja, si ndihmtar t familjes dhe n mjedise t reja shoqrore, t ndikuar nga raportet e inateve n tregun e puns me karroc shprehit devijuese t konfliktit, mashtrimit dhe rrahjes bjn ndikimin e tyre. Prandaj, t gjitha kto procese t cilave iu ekspozoheshin ata shpesh i nxirrnin si fajtor q nuk prshtateshin n rrethin e ri shoqror,t pa motivuar pr t vazhduar shkolln dhe si tipa konfliktuoz pr t prfunduar t denoncuar n polici. Rrfimi i radhs pr t miturin 16-v vjear me karroc hamalli... Pasi na ishte djegur shtpia n fshat, u vendosm me familje n nj barak afr stadiumit t futbollit n kryeqytet. Vazhdoja msimet n klasn e shtat. Isha nxns mesatar gj q m pengonte t krijoja rreth t ri shoksh. Edhe m tepr n kt drejtim m pengonte varfria. do mbrmje n familje tema e vetme ishte na than se nuk do t ket m ndihma. Babai ankohej se dhe n treg nuk po ka pun. Jan do t rinj q po na zvendso jn gjithnj e m shum duke na marr punn. Vendosa ta provoja daljen n treg, pa iu treguar prindrve. N fillim mu duk vshtir, si t'i them dikujt a m merr n pun. Dhe u msova disi. Bja nj fitim sa pr ti befasuar n familje me disa lek q i fitoja duke bler bukn, qumshtin. Pranimi i ktyre artikujve n familje dhe situata m e qet familjare m trimruan q t'i prkushtohem edhe m shum puns n treg. Duke punuar me karroc hamalli ndodhte q t jet ndonj m i zhdrv jellt se un dhe t ma "marr" punn. Fillova t bhem xheloz. Pa vrejtur kishin filluar t m pengonin ata q e kishin t njjtin hall si un, q punonin pr t fituar ndonj lek. Derisa vrapoja nga kamioni n kamionin tjetr, duke krkuar pun, ndodhi q nj "shok", me t cilin gjenim pun bashk, ta marr pronari vetm se ai ishte m i gjat se un. Kur e mbaroi shkarkimin fillova ta prqesh se ai sht m i gjat, por se sht "shkoklan". Duke ma kthyer se ai kishte fitu ar, ndrsa un jo filluam t ziheshim. Ky rast ma kishte zhvilluar besimin se un duhet t'i krcnoj ata q m bjn konkurrenc n pun. Dhe fillova ta provoj derisa nuk bra disa rrah je pr t'u identifikuar si problem. U rrahm keq me njrin, hallexhi si un, q m vjen keq dhe i kam krkuar falje pasi kam dal nga burgu pr plagt q ia kam shkaktuar edhe pr disa rrahje t tjera, t gjitha nga xhelozia pr pun, q i dshmuan "shokt" d e r i s a m a r r e s t o i p o l i c i a d h e m d r g o i n g j y q . G . M . , 1 7 -v vjear, i ardhur nga Komuna M., tani banor i Komuns s Prishtins.
28
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 29
Migrimi. Fluksi i madh i migrimit t popullsis nga fshatrat n drejtim t qyteteve m t mdha, q e karakterizon Kosovn e paslufts ka ndikuar n ndryshimin e mnyrs s jetess s t ardhurve. Jeta m dinamike n qytet sjell ndryshime n raportet njerzore, n ftohjen dhe individualizimin e marrdhnieve midis njerzve. Mnyra e t jetuarit n qytet ndryshon edhe komunikimin brenda familjes pikrisht pr shkak t dinamizmit t jets, e cila dallon shum nga fshati, ku njerzit jetojn me farefisni, njihen midis tyre, ia din hallet njri-tjetrit dhe jan m solidar n ndarjen e s mirs dhe t keqes. Pozita dhe problemet me t cilat prballen t ardhurit e paslufts n Kosov jan t ndryshme. Ato jan t lidhura ngusht me mnyrn sesi jan sistemuar, ambientuar dhe pranuar nga fqinjt n qytet. Edhe pasojat e migrimit nuk jan t njjta pr t gjith t ardhurit. Ato ndryshojn varsisht nga ambientimi i tyre n mjedisin e ri. Pas Lufts, si vendsit, ashtu edhe t ardhurit, dalngadal kan krijuar disa kategori sociale, duke ruajtur gjithnj nj distanc n mes tyre. N vazhdim do t bjm nj kategorizim t qytetarve dhe t t ardhurave dhe do ta prshkruajm e do ta krahasojm mnyrn e jetess s tyre. N qytetet e Kosovs sipas pozits sociale jan identifikuar katr kategori t qytetarve vends (banues m t vjetr t qytetit). N kategorin e par hyjn familjet q kan pozit materiale m t mir, si: mjek, zanatinj, tregtar me tradit, t cilt veprimtarin e tyre e kan vazhduar edhe pas Lufts dhe nga pasuria e trashguar apo nga donacione t ndryshme jan rimkmbur shum shpejt. N kategorin e dyt bjn pjes mrgimtart (banor t mhershm t qyteteve), t cilt jan kthyer nga shtetet perndimore dhe parat e kursyera i kan investuar n veprimtari t ndryshme fitimprurse. Kategoria e tret prbn at shtres t qytetarve q sht pasuruar shum shpejt nga burime ende t pasqaruara, t cilat jan komentuar e interpretuar me mnyra t ndryshme si nga masmediat, ashtu edhe nga qytetart. N kontekstin e tems q po shqyrtojm interes paraqet kategoria e tret, ngase sipas t dhnave q kemi nj numr i delikuentve t mitur i prket pikrisht ksaj shtrese. Pr dallim prej t miturve shumic, t cilt varfria i ka shpn n rrug t delikuencs pr t siguruar kryesisht mjete elementare t jetess, delikuentt e famil-
29
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 30
jeve t pasuruara shum shpesh merren me gjra t tjera "luksoze", si: prdorimi i drogs, prishja e rendit publik, ngasje e veturave pa leje, sjellja arrogante n lokale dhe thyerja e tyre etj. Pasurimi i shpejt pa dyshim nuk arrihet me rrug t ndershme dhe nuk kufizohet vetm n prfitime materiale, por shkon m larg n aspirata pr pushtet, autoritet etj., kshtu q n ethet pr realizimin e ktyre synimeve nuk kan koh t'i kushtohen edukimit t fmijve t vet. Kategorin e katrt e prfaqson shtresa e varfr e qytetarve, t cilt nuk kan trashguar ndonj pasuri, ose jan dmtuar nga lufta, nuk kan mundur t sigurojn ndonj vend pune dhe rrjedhimisht jan raste sociale. Fmijt e ksaj shtrese t popullats, edhe pse t varfr, m rrall bien ndesh me ligjin, sepse kujdesi prindror sht n shkall m t lart....t rishkruhet? T ardhurit nga fshati n qyet mund t ndahen n tre grupe: Grupi i par prbhet nga t ardhurit me nj numr m t vogl, t cilt kan shitur pasurin n fshat dhe jan sistemuar mir n qytete. Nga kjo shtres e t ardhurve kemi shum m pak fmij t prfshir n vepra t rnda, por vetm n vepra kundrvajtse. N grupin e dyt hyjn banort e fshatrave malore apo katundeve t shkatrruara nga Lufta, t cilt shum vjet kan punuar n vendet perndimore dhe pas Lufts jan kthyer e vendosur n qytete, ngaq nuk kan par perspektiv prparimi as shanse t riprshtatjes n vendlindje, aq m tepr q n Perndim kan br nj jet shum m t mir pothuajse n do pikpamje. N grupin e tret bjn pjes mrgimtart e riatdhesuar, sidomos fmijt e tyre jan ballafaquar me problemin e riprshtatjes edhe n qytete t Kosovs. Kta fmij kan probleme t dyfishta: n njrn an n mnyrn e t jetuarit q dallon cilsisht dhe thelbsisht nga metropolet e Evrops, kurse n ann tjetr vendsit i trajtojn si t ardhur nga fshatrat duke i injoruar. Fmijt e mrgimtarve tan kan qndrime, sjellje dhe veprime, t cilat nga vendsit vlersohen si degjenerike. Duhet theksuar se n mesin e fmijve t rikthyer ka mjaft q kan devijuar n vendet nga kan ardhur. Kur bhet ndonj analiz e dukuris s narkomanis n Kosov, nj prej shkaktarve shpeshher prmendet importimi i saj nga jasht nprmjet rinis shqiptare t riatdhesuar n Kosov. Pjesa drrmuese e t ardhurve n qytet kan ndeshur n probleme t ndryshme, t paparashikueshme dhe shpeshher t paprballueshme. Pikrisht kjo shtres e emigrantve sht n qendr t interesimit ton, sepse t dhnat tregojn se
30
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 31
numri m i madh i fmijve t tyre jan bartsit kryesor t dukuris s delikuencs s t miturve n Kosov. Kjo kategori e t ardhurve formalisht mund t duket identike me kategorin e fundit t qytetarve banues m t vjetr t qytetit, t cilt jan n pozit t vshtir materiale, por n esenc kan dallime n disa aspekte. S pari, nj numr i madh i t ardhurve nuk kan as streh mbi kok, sepse banojn prej zorit n shtpi dhe banesa t huaja dhe si t till quhen uzurpator dhe injorohen nga qytetart. S dyti, banort e vjetr t qytetit, si t rinjt ashtu edhe fmijt jan t adaptuar me jetn dinamike, me vshtirsit dhe problemet e pranishme n qytete, derisa t ardhurit nuk jan ballafaquar me kategorin e ult t njerzve si: keqbrs t ndryshm, trafikant, mashtrues etj., prandaj edhe m leht bhen pre e tyre. Pos tjerash vendsit kan nj shkall m t lart t arsimimit apo ndonj zanat dhe mund t gjejn m leht ndonj vend pune, ndrsa t ardhurit m vshtir pranohen qoft edhe pr t msuar nj zanat e lre m pr t'u punsuar diku. Kur ksaj i shtohet problemi i papunsis s madhe n Kosov n prgjithsi, ather mund t konstatojm se emigrantt npr qytetet e ndryshme t Kosovs jan n pozit t vshtir dhe prballen me probleme ekzistenciale, me varfrin dhe luftn pr t mbijetuar. Si t till edhe vet jan br barr e shoqris. T miturit e ktyre familjeve t varfra jetojn n mesin e moshatarve vends q kan kushte m t mira jetese. N t tilla rrethana ata e ndiejn veten inferior kudo: n shkoll, n lagje, n rrug etj. Jo rrall t miturit delikuent t t ardhurve deklarojn se pikrisht mungesa e gjrave elementare pr jet i ka shtyr t vjedhin. Ndrkoh dihet q fmijt kan krkesa m t mdha se nevojat elementare, prandaj ata "detyrohen" vet apo ndonjher edhe nga m t rriturit q t gjejn format e prfitimit material. Kjo kategori e fmijve, sipas hulumtimeve tona, shpeshher jan t detyruar t'i marrin rolet e prindrve pr t mbajtur familjen. N kt mnyr fmijt arrijn nj zhvillim t parakohshm social, por rriten me mungesa n kontekst t formimit t personalitetit t tyre. Si rrjedhim ata shpesh bjn hapa t "guximshm" n jet, duke u marr me pun t rnda q ndikojn keq n zhvillimin psikofizik dhe bien pre e trafikantve t ndryshm pr t'u shndrruar n lyps, prostituta, apo hajna.
31
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 32
ROLI I MEDIEVE DHE NDIKIMI I TYRE N DELIKUENCN E T MITURVE

Mediat elektronike dhe t shkruara kan rol dhe ndikim t rndsishm n delikuencn e t miturve. Ndikimi i tyre si kudo sht i pranishm edhe n Kosov. Kapaciteti ndikues sht i ndryshm dhe me shum prmasa, por ktu do t trajtohen vetm tri dimensione: informues, edukues dhe analitik. Dimensioni informues. Mediat luajn nj rol t rndsishm informues pr ecurin, shtrirjen, vllimin dhe strukturn e delikuencs s t miturve, e kjo paraqet interes si pr prindrit ashtu edhe pr shoqrin n prgjithsi pr t par sa jan t rinjt t "infektuar" nga virusi i ksaj dukurie dhe pr t marr masa t duhura parandaluese e shruese. Jo rrall mediat jan promotor dhe gjenerator t programeve dhe aktiviteteve t institucioneve t caktuara pr luftimin e ksaj dukurie. Kryesisht n shkrime ka dominuar gjuha e prindrve q nuk kan gjetur koh t nevojshme, e m s shpeshti nuk kan pasur mundsi materiale pr t'ua plotsuar krkesat e fmijve t cilt kan filluar me sjellje asociale duke prfunduar n t mitur t dnuar. N periudhn e prfshir n kt krkim roli konkret i mediave n Kosov ka qen aktiv dhe ka ndikuar pozitivisht n sensibilizimin e opinionit publik dhe t strukturave shtetrore pr t'i kushtuar vmendje m t madhe ksaj dukurie. Dimensioni edukues. Informimi dhe aktualizimi i problemit t delikuencs kryen nj funksion t rndsishm edukues duke rritur ndrgjegjsimin dhe ndjeshmrin e t gjith faktorve prkats, n radh t par t prindrve q t angazhohen m shum n luftimin e kriminalitetit t t rinjve. Dimensioni analitik. Komentet dhe analizat n media, emisionet e drejtprdrejta, tribunat, tryezat, debatet, etj. projn mesazhe t fuqishme te masat e gjera, familjet, institucionet shtetrore dhe n fund te t gjith ata q n fardo mnyre mund t ndihmojn n zbutjen dhe zvoglimin e intensitetit t ksaj dukurie. Nprmjet analizave e komenteve profesionale jo vetm njihen natyra dhe shkaqet e dukuris, por msohen edhe prvojat e prparuara t t tjerve dhe mnyrat se si mund t luftohet me sukses kundr saj. Ndikimi i veant i internetit. Kureshtja pr t par dika a pr t msuar ndonj t fsheht ose dika t panjohur, si edhe nevoja pr t'u argtuar dhe pr t gjetur prehje nga detyrat dhe brengat e prditshme i ka nxitur t rinjt e mitur n Kosovn e paslufts q t'i vizitojn shpesh dhe gjat internet kafenet. Kjo ka ndikuar q ata t largohen nga shkolla e shtpit e tyre. N kto lokale ata msojn dhe zhvillojn aftsit komunikuese dhe shkathtsit e tjera, si edhe zbaviten prmes lojrave t shumta t instaluara n programet e internetit, shumica e t cilave kan karakter luftarak, garues dhe agresiv. S'do mend se koha e gjat e kaluar n kto lokale l gjurm n shpirtin e tyre t brisht
32
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 33
dhe pa mdyshje ndikon n prirjet e tyre pr destruksion. T identifikuarit me heronjt e ktyre lojrave ngjall dshirn e t riut "pr t'u matur" me t tjert: moshatar apo m t rritur me bindjen se sht m i fort dhe se e drejta qndron n ann e tij, kshtu q ai fare leht mund t kryej veprime delikuente dhe, n bashkveprim me m t rriturit, edhe ndonj krim. Pr kt arsye sht e nevojshme q prindrit dhe shkolla t ndjekin dhe t kontrollojn rregullisht ku e kalojn kohn kta fmij kur nuk jan as n shtpi, as n shkoll, n mnyr q t parandalojn infektimin e mundshm t tyre nga "dhuna" e shfaqur n internet.
FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV

Nga t dhnat e mbledhura del se delikuenca sht n rritje dhe shfaqet n forma t ndryshme. Ajo fillimisht shfaqet n forma t lehta si sjellje devijuese dhe shkon duke u prshkallzuar deri te veprat e rnda kriminale dhe pjesmarrja n krimin e organizuar. Delikuentt zakonisht jan viktima t mashtrimit nga m t vjetrit pr aktivitet t till kriminal. Shkaqet e lindjes dhe t rritjes s ktij fenomeni jan t shumta dhe t ndryshme. Disa prej tyre ndikojn drejtprdrejt n personalitetin e fmijve dhe mund t manifestohen edhe si smundje t ndryshme patologjike, qoft t trashguara apo t prfituara pas lindjes. Ndrkoh, edhe disa faktor t rndsishm ndikues n sjelljet devijuese jan t karakterit t jashtm, ku fmija ambientohet pr nj koh relativisht t gjat, pasi t bjer n kontakt me ta, qoft n shkoll apo n rrethin shoqror. Familja sht mjedisi i par ku fmija mson si duhet t sillet me veten e veanrisht me t tjert. Puna adekuate e familjes ndihmon fmijn q t prmbahet nga dshirat dhe lakmia e teprt dhe e pakontrolluar, n mnyr q sjelljet e tij t mbahen nn kontroll dhe t mos e dmtojn rrethin. Ather kur familja nuk e kryen suksesshm pjesn e vet t puns, fmijt me sjelljet e tyre mund t pengojn t tjert dhe jo rrall t bien ndesh me ligjin. Familja, pr ta kryer me sukses misionin e vet t shenjt n edukimin e fmijve, duhet q s pari t jet e shndosh dhe stabile dhe t ket marrdhnie t harmonishme ndrmjet t gjith pjestarve t saj. Prndryshe, familjet me gjendje t vshtir ekonomike, me raporte t rregulluara ndrmjet bashkshortve q prshkohen nga mospajtimet, grindjet dhe tensionet e prditshme si paralajmruese t divorcit, prbjn nj ambient t prshtatshm q fmijt e tyre t merren me aktivitete delikuente gjer te format m t rnda.
33
jp j 4TD Rrfimi i radhs pr t miturin n veprime mashtruesi, vjedhsi etj...R r.Tr0. 0 58 0(rTD )j463 (t)Tj1 80 TrT*(tTr )Tj0 0.Tr 20. 400c( 0 TD63 (.)Tj074 2,1 7D TrT1 (R)Tj0 .9b6 1 Tf1 Tr 00.0 6524 1 100 8.7394 TD 70(r)Tj10w TrT*(t1 )0. Tr40 458
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 35
Roli i familjes n trajtimin e delikuentve

Familja sht faktor i pazvendsueshm n edukimin e gjenerats s re. Ajo si kolektiv i vogl i v bazat fillestare t formimit t personalitetit t fmijs dhe t edukats s tij, t cilat shkolls dhe institucioneve t tjera shoqrore u shrbejn si pikmbshtetje dhe piknisje pr hapat dhe ndikimet e mtejshme. N kt vshtrim familja prbn faktorin m t rndsishm ndikues n edukimin e fmijve, aq m tepr ngase nj numr i madh njerzish prej lindjes deri n vdekje jetojn n bashksin familjare. Nga t dhnat q jan vjel n terren, n qendrat sociale, polici e gjykata, msohet se realiteti kosovar i paslufts, prfshir edhe periudhn pr t ciln sht studiuar dukuria e delikuencs s t miturve, ende sht i ngarkuar me shum pasoja t Lufts dhe me vshtirsi e probleme t tjera q pengojn funksionimin normal t familjes, sidomos n edukimin e brezit t ri. Ndr to m t ndjeshme jan skamja drastike, papunsia, kushtet e kqija t banimit, humbja e njrit apo t t dy prindrve, rregullimi i marrdhnieve familjare dhe rritja e numrit t shkurorzimeve, dobsimi i autoritetit t prindit, braktisja e fmijve fill pas lindjes, mungesa e ngrohtsis emocionale t vatrs shtpiake dhe e kontrollimit t kohs s lir t fmijve, bashkpunimi i pamjaftueshm i familjes me shkolln e me institucionet e tjera q e luftojn kriminalitetin etj. T gjitha kto krijojn nj atmosfer dhe terren t prshtatshm pr lulzimin e delikuencs me t gjitha pasojat negative t saj. Me gjith kto probleme, vshtirsi dhe mangsi, nuk mund t mohohet nj pjes e ndjeshme e prgjegjsis s familjes pr sjelljen delikuente t fmijve.
Roli i shkolls n parandalimin e sjelljeve delikuente tek nxnsit

Detyra parsore dhe themelore e shkolls gjithmon ka qen dhe sht ta edukoj, ta arsimoj dhe ta aftsoj brezin e ri pr pun dhe jet normale, e kjo nnkupton edhe kultivimin e sjelljeve t nxnsve n pajtim me krkesat dhe normat e shoqris, t cilave delikuenca u bie ndesh. Shikuar nn kt prizm shkolla luan nj rol shumfish t rndsishm n parandalimin e ksaj dukurie, e cila n mjaft raste fillon pikrisht aty. Ndrkaq, shkolla jon tash e sa vjet m par sht duke u prballur me probleme e vshtirsi t shumta, t cilat e pengojn at q ta kryej me sukses t plot misionin e vet edukues, arsimor dhe kulturor. Shprblimi i dobt i personelit msimor q e detyron at t krkoj gjetiu edhe ndonj burim tjetr pr mbijetes, pajisja e pam-
35
jaftueshme me mjete bashkkohore tekniko-materiale, lokali i ngusht q imponon punn n shum ndrresa dhe nuk ofron mundsi pr zhvillimin e aktiviteteve t lira e shoqrisht t dobishme t nxnsve, mungesa e konsiderueshme e kuadrit t kualifikuar profesional, teksteve shkollore dhe shrbimeve psikologjiko-pedagogjike t orientimit profesional, mosbashkpunimi i rregullt me prindr e me qendrat sociale, reformat e nxituara n planprogramet e tekstet shkollore, n metodat e msimdhnies dhe n raportet arsimtar-nxns q ende nuk u prgjigjen rrethanave t veanta aktuale t Kosovs etj. jan vetm disa nga treguesit e shumt q kufizojn dhe frenojn funksionimin e suksesshm t shkolls, e sidomos punn shtes me nxnsit q kan vshtirsi t theksuara n msime dhe n prshtatje me rregullat e shkolls dhe me ata q, pr
arsye t ndryshme, jan problematik dhe paraqesin nj burim rekruT*jlT/T.p973 Twpe. NdikruTneglemv T*jp
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 37
2. a) Shkolla fillore "Asim Vokshi"

Kjo shkoll ka 2018 nxns. Punon n tri ndrresa. Msimi zhvillohet n mnyr relativisht normale. N lidhje me sjelljen e nxnsve drejtori25 i shkolls na tha se kan nja 2o nxns problematik, t cilt vazhdimisht pengojn msimin, sillen n mnyr agresive dhe shum her vandale (thyejn xhamat, rrihen me njri-tjetrin dhe mungojn n msime). Q t gjith i kan t dy prindrit. Pyetjes son se far bn shkolla pr risocializimin e tyre, drejtori iu prgjigj se jan fare t pakta mundsit reale pr t br dika m shum. Mungesn e stimulimit dhe n prgjithsi gjendjen e keqe materiale t arsimtarve e sheh si penges pr t'u marr m me prkushtim dhe m profesionalisht me nxnsit problematik. N shkoll organizohen edhe aktivitete sportive dhe kulturor-artistike, mirpo nxnsit problematik zakonisht nuk marrin pjes n to. Aktivitete t veanta si pun plotsuese me ta nuk organizohen pr shkak t kushteve ekonomike-materiale.
2. b) Shkolla fillore "Dardania"

N kt shkoll i vijon msimet nj numr relativisht i madh i nxnsve, nga t cilt disa kan predispozita delikuente. Sipas vlersimit ton, ata hyjn n kategorin me sjellje "atipike n vijimsi". Edhe drejtori26 i ksaj shkolle thot se problematikt identifikohen vet duke br zhurm, duke penguar msimin etj. Pyetjes son se far ka br apo mund t bj shkolla pr t'i rikthyer ata n rrjedhat normale t msimit, drejtori iu prgjigj se n munges t mekanizmave shtetror (institucional) shkolla nuk mund t bj asgj m shum, duke shtuar se e tr barra u bie prindrve, t cilt, sipas tij, fare pak bashkpunojn me shkolln. Pr mbledhjet e rregullta me prindr, na tha se n to marrin pjes rreth 40 pr qind t prindrve, q do t thot se m pak se gjysma e prindrve interesohen pr suksesin dhe sjelljen e fmijve t tyre n shkoll. N kt shkoll nj nxns sht identifikuar si konsumues i drogs. Nuk ka programe t veanta pr risocializimin e tyre n munges t mjeteve materiale dhe kushteve t tjera. Struktura e nxnsve problematik sht heterogjene, shumica jan nga familjet me t dy prindrit dhe n gjendje t mir ekonomike, me mosh kryesisht 12-13 vje, ndrsa nj si m problematik 10 vje (klasa e katrt).
25 Raporti i suksesit dhe disiplins i ShF "A.Vokshi", Prishtin, 2004. 26 Raporti i suksesit dhe disiplins i ShF "Dardania", Prishtin, 2004.
37
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 38
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 39
TRAJTIMET E DELIKUENTVE NGA ASOCIACIONE ZYRTARE Trajtimi i delikuentve nga QPS -t

Pr rastet e delikuencs s t miturve dhe sjelljet e tjera asociale QPS-t zakonisht njoftohen nga prokuroria dhe policia qoft me raport t shkruar apo me an telefoni. T rralla jan rastet kur prindrit ia njoftojn qendrs sjelljet delikuente t fmijve t vet. Prjashtim bjn shkollat kur nxnsit problematik dhe me sjellje devijuese prmes nj regjistri ia prcjellin QPS-s pr trajtim risocializues t tyre. Puna e par bjn npunsit e shrbimeve sociale lidhur me trajtimin e delikuentve t mitur sht evidentimi i rastit dhe caktimi i nj npunsi q do t drejtoj trajtimin e tij. Hapi i dyt sht kontaktimi me familjen dhe me vet t miturin, me shkolln q e ndjek, si edhe me rrethin shoqror, n mnyr q t njihet m mir personaliteti i t miturit. I mituri dhe familja e tij kshillohen nga npunsi pr sjelljet e t miturve, shpjegohen rreziku dhe pasojat pr te ardhmen dhe vihet n dukje nevoja e prkujdesjes s shtuar t prindrve. Varsisht nga rasti dhe nevoja QPS-ja, sipas detyrs zyrtare, mund ta drejtoj t miturin pr trajtim edhe te ndonj subjekt tjetr shoqror, p.sh. n institucionin shndetsor etj. Nse rastin e ka paraqitur gjykata, ajo krahas njoftimit, krkon edhe raportin hetues social, t dhnat pr te miturin dhe mendimin e organit t kujdestaris pr zhvillimin e procedurs s mtejshme. Npunsi i shrbimeve sociale i ngarkuar si udhheqs i rastit, ka pr detyr q bashk me nj puntor tjetr ndihms t prgatis raportin social hetues pr t miturin brenda afatit t caktuar dhe t'ia drgoj gjykats kompetente. Sipas nevojs e me ftes t gjykats, npunsi merr pjes edhe n seancat gjyqsore deri n prfundimin e procedurs. N rastet kur pr t miturin caktohen masat edukuese, npunsi i QPS-s nuk prfundon punn me t miturin. Nse jepet masa edukuese e mbikqyrjes s shtuar nga ana e organit t kujdestaris, npunsi edhe me shum ngarkohet me pun me t miturin. Nse i mituri drgohet n qendr edukuese-korrektuese npunsi i QPS-s e viziton dhe kontakton me personelin e entit me qllim q ta prcjell procesin e risocializimit t t miturve dhe krkon raport me shkrim. Pas kryerjes s mass s dhn nga ana e gjyqit, organi i kujdestaris pran QPS-s sht i detyruar q ta ndjek m tej se si po ecn procesi i risocializimit
39
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 40
n shkoll, n pun dhe kudo gjetiu me qllim q ai t rehabilitohet plotsisht dhe t'i ndryshoj botkuptimet e qndrimet e mparshme. N baz analizs s t dhnave t vjela, mund t konstatohet se masat q jan ndrmarr nuk kan qen t mjaftueshme pr zgjidhjen e prhershme t problemit ekzistues t t miturve. Nga t dhnat e mbledhura del se delikuenca dhe dukurit e ngjashme me t mund t luftohen me sukses n kuptimin q t paksohet numri i delikuentve dhe q ata t integrohen srish n shoqri, por zgjidhja e prhershme dhe zhdukja e dukurive negative n shoqri sht e pamundur. Pastaj vshtirsia vazhdon n procesin e risocializimit t t miturve delikuent. M e rndsishme sht faza pas sanksioneve, n t ciln shoqria e gjer zakonisht me lehtsi ngurron ta pranoj t miturin si antar t barabart, kshtu q pr shkak t ktij stigmatizimi, i mituri i risocializuar shum leht mund t bhet recidivist. Me gjith vjeljen e ktyre informatave dhe vlersimet e dala, shtja m problemore te t miturit delikuent sht periudha latente, ende i pa identifikuar nga asnj asociacion si till ndrsa q ata vetm veprojn. Ky konstatim del nga shoqrimi q iu sht br atyre n kontaktet me puntort e QPS-ve, SHPK-s, Gjyqeve apo dhe OJQ se po t ishin kontaktuar me koh n fillim t fillimit dhe t ishin informuar m shum pr jetn,pr vshtirsit q sjell ajo nga njher, por q kalojn dhe zgjidhen, nuk do t binin n kto situata kurr q t mbeten t damkosur dhe me ndjenjn e prgjegjsis pr jet. Sidoqoft, sht e domosdoshme q delikuencs s t miturve n t ardhmen duhet t'i kushtojn kujdes m t madh t gjith faktort: familja, shkolla, QPS-t, prokurorit, gjyqet pr te mitur etj. me qllim q t arrihen rezultate m t mira n luftimin dhe parandalimin e saj. N kt vshtrim mund t bjn nj pun t efektshme QPS-t me trajtimi e t miturve q shfaqin prirje fillestare t sjelljeve asociale, si edhe shtpit edukuese, qendrat edukuese - prmirsuese dhe institucionet ndshkuese
Trajtimi i delikuentve nga SHPK-ja

Dukurit patologjiko-sociale n shoqri paraqesin nj problem shum t veant pr nga natyra e shfaqjes s tij, zgjerimit dhe trajtimit q i bhet. Ndr institucionet shtetrore q merren me kt dukuri, identifikimin, traj-
40
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 41
timin dhe shrbimin pr parandalimin e tij sht dhe SHPK-ja. Kontributi i ktij shrbimi ka shnuar rezultate t dukshme n punn me t mitur kundr sjelljeve asociale dhe kundr shkeljes s ligjit. Kontaktet me zyrtart e ktij shrbimi (kryesisht me zdhnsit) na kan sjell dshmi pr kujdesin q ata kan gjat puns me delikuent mbi baza ligjore t aplikueshme n Kosov pr kt periudh kohore q nga kontakti me t miturit, ndalimin e tyre, bisedn, marrjen e informatave pr njohjen sa m t mir t tyre. Kt pun e bjm me prkushtim sepse ata na imponohen si njerz n pozita shum t vshtira familjare, sociale, moshore, kulturore etj. dhe si rezultat pastaj veprimet e tyre: vjedhjet, prdorimi i armve t ftohta n znka deri n situata pa rrugdalje pr moshn e tyre, vrasje, tentativa t vrasjes, trafikim, konsumim t narkotikve etj. N t cilat situata atyre ndihma iu sht tepr e nevojshme. (Nga biseda me zyrtarin pr informim t SHPK-s s Prishtins). Sipas zyrtarit t SHPK-s n Gjakov N. N. ata bashkpunojn me t gjitha institucionet q n ndonj mnyr merren me t mitur n rajonin tyre. Me QPS-t bashkpunimi sht br rregull, si organ i kujdestaris me puntort e t cils pr t miturit delikuent gjejm zgjidhje kshillimi, parandalimi dhe strehimi n rastet m t rnda. Pastaj tash ky bashkpunim sht zgjeruar dhe me nj shrbim t ri me Shrbimin Sprovues, puntort e t cilit shrbim marrin informata nga ne pr ti trajtuar t miturit. Gjat vitit 2004,sipas zyrtarit kan shnuar rritje veprat e delikuentve qukan t bjn me vjedhje, ndrsa jan n rnie prdorimi i armve t ftohta, tentativat e vrasjeve, vrasjet dhe trafikimi etj. Nj fakt shqetsues, sipas tij, sht fenomeni i prsritsve t veprave,q do t thot sht shqetsues fakti nse me t miturit delikuent nuk mund t merremi n risocializimin e tyre dhe krijimin e ndonj perspektive pr ta. Prejardhja e t miturve delikuent dominon me t ardhurit nga viset rurale n qytet t cilt zakonisht kan kaluar nga gabimi n gabim, derisa jan identifikuar si shkels t ligjit. N rajonin e Gjilanit, sipas zyrtarit t ShPK-s N. I., puna me delikuent sht e procedurs s njjt, prej veprave t kryera dominojn: vjedhjet e lehta dhe vjedhjet e rnda (vetura, pajisje elektronike etj). N parandalimin e delikuenc s t miturve sukseset jan arritur n njsitin e komunitetit, i cili njsit ka organizuar ligjrata npr shkolla fillore dhe t mesme, ka prezantuar filma lidhur me pasojat e konsumimit t duhanit, drogs, sjelljes s trafikantve me arroganc dhe imoralitetit t tyre etj. Bashkpunimi pr t'iu br shrbim ksaj kategorie t qytetarve sht real-
41
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 42
izuar me QPS, SHSK, shkolla,OJQ etj. Trajtimi i delikuentve nga organet e drejtsis Organet e drejtsis n Kosov tash kan br nj prvoj fillestare pr trajtim t merituar ligjor t miturve delikuent. Trajtimi i delikuentve nga prokuroria dhe gjykata q nga pranimi i kallzimit penal n prokurori bhet n baz t dispozitave t Ligjit penal pr t miturit n Kosov dhe Kodit t procedurs penale, t cilat krkojn q t miturit t'i kushtohet vmendje e posame, n mnyr q t mos ndikoj negativisht n dinjitetin dhe personalitetin e tij pr shkak t moshs dhe gjendjes psikike delikate t tij. Kur t merret deklarata prej t miturit, atij i ofrohet mundsia q t shprehet lirisht dhe q ta realizoj t drejtn pr ndihm t menjhershme ligjore, duke prfshir pranin e prindit dhe t mbrojtsit. N rastin kur vendoset dnimi me heqje t liris pr shkak te veprs s kryer, t miturit i ofrohet edukim, ndihm psikologjike e sipas nevojs edhe ndihm mjeksore pr t lehtsuar rehabilitimin e tij. Me rastin e caktimit t mass apo dnimit pr t miturin, gjykata merr parasysh n radh t par interesin m t mir t t miturit, si edhe llojin dhe peshn e veprs penale, moshn e t miturit, nivelin e zhvillimit psikologjik, karakterin, prirjet e motivet q e kan nxitur pr ta br at vepr, mjedisin dhe rrethanat e jets s tij, nse ka qen m par i dnuar apo jo dhe rrethanat e tjera q mund t ndikojn n shqiptimin e mass apo dnimit. Ndaj t miturit mund t merren masat e diversitetit dhe masat edukative. Pr t miturin q nuk e ka mbushur moshn gjashtmbdhjetvjeare n kohn e kryerjes s veprs penale, mund t vetm masa edukuese, ndrkoh q pr ata mbi kt mosh jepen kto dnime: gjoba, urdhri pr pun n dobi t prgjithshme dhe burgimi pr t mitur
4)Trajtimi n paraburgim dhe n vuajtje t dnimit

Sipas parimit universal juridik dhe praktiks s prgjithshme gjyqsore secili njeri sht i pafajshm derisa t mos vrtetohet fajsia e tij. N kt mnyr duhet t trajtohen edhe t miturit q mbahen paraburgim n kohn kur ende nuk sht zhvilluar dhe prfunduar procesi gjyqsor. Organet e drejtsis duhet t'i shmangen sa m shum q sht e mundur paraburgimit t t miturve, prvese kur kt e krkojn rrethanat e jashtzakonshme. Por n rastet kur paraburgimi sht i domosdoshm, ather t miturit n paraburgim duhet t trajtohen ndryshe nga t miturit e dnuar. Ky trajtim ndryshe,
42
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 43
prve tjerash, parakupton q ata t mos qndrojn s bashku. Gjat procedurs hetimore dhe qndrimit n paraburgim t miturit kan t drejt t ken kshilltar juridik dhe t'u ofrohet ndihma juridike falas. N Kosov t miturit jan viktima t procedurave t gjata t hetuesis, kshtu q mbahen tepr gjat n paraburgim. Pr kt arsye vet t paraburgosurit dhe avokatt e tyre kan br mjaft ankesa n KMDLNj, tek Ombudspersoni e n drejtori t burgjeve. Sipas deklaratave t gjykatave pr t mitur arsyeja m e shpesht e paraburgimit t gjat sht numri i vogl i gjykatsve kundrejt numrit t madh t shtjeve q duhen proceduar e zgjidhur. Pritja e gjat n paraburgim ka pasoja shpesh edhe t rnda (fatale) pr t miturit, sidomos pr ata q e ndiejn veten t pafajshm dhe si t till lirohen, por me prvojn e hidhur t paraburgimit t gjat. Si pasoja t shpeshta mund t jen: - agresiviteti q prfundon me rrahje e me vandalizm, - humbja e besimit n organet e drejtsis - nxitja pr ta prsosur zanatin brenda burgut, - tentativa t shpeshta vetvrasjeje. b) Pranimi, regjistrimi, lvizja dhe transferimi Puntort social n shrbimet sociale q jan formuar n t gjitha burgjet e Kosovs, bjn anamnezn sociale pr t miturit e paraburgosur, e cila prfshin t dhnat dhe informacionet e nevojshme pr t miturin, e sidomos pr: identitetin e t miturit, gjendjen shndetsore, raportet familjare, shkaqet q e kan nxitur pr t br veprn, llojet e veprave, datn dhe orn e pranimit, transferimit dhe lirimit, hollsit e njoftimit t prindrve pr secilin pranim, transferim apo lirim t t miturve, pr t cilt ata prkujdesen gjat qndrimit n burg. c) Rekreacioni do i mitur duhet t ket t drejt q ta shfrytzoj nj koh t prshtatshme
43
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 44
pr ushtrimet e lira ditore, varsisht prej kushteve q i kan burgjet e Kosovs pr shtitje, pun, msim, lexim etj. ) Feja do i/e mitur duhet t lejohet q t'i knaq nevojat religjioze dhe shpirtrore t tij, apo t saj, prkatsisht t ushtroj ritet e caktuara fetare. Kosova karakterizohet nga toleranca e theksuar ndrmjet feve dhe kjo respektohet edhe n burgjet e Kosovs. Agjrimi, mbajtja e kreshms dhe ritet e tjera fetare jan t lejuara edhe n rast se ushtrimi i tyre mund t'i shkel rregullat e burgut. d) Prkujdesja mjeksore do i mitur duhet t ket prkujdesje adekuate mjeksore: preventive apo shruese. Npr burgje sht mjeku i rregullt i praktiks s prgjithshme, ndrsa psikiatri bn vizita nj her n jav. N secilin burg tekniku mjeksor bn kujdestari 24 or. Sjelljet e rojtarve dhe t kujdestarve t burgjeve ndaj delikuentve Edhe pse sipas rregullave evropiane t burgjeve, t cilat pas Lufts zbatohen edhe n Kosov, t miturit nuk duhet t qndrojn n vetmi as n nj dhom me t rriturit, qoft n paraburgim, qoft n vuajtje t dnimit, prapseprap npr burgjet e Kosovs nganjher ato nuk respektohen. Zakonisht kto rregulla shkelen kur numri i t burgosurve i tejkalon kapacitetet e hapsirs ekzistuese. Po ashtu kto rregulla e ndalojn edhe prdorimin e dhuns ndaj delikuentve t mitur, prvese n rastet e manifestimit t agresivitetit apo shkeljes s rnd t rregullave t burgut. Megjithat, punonjsit (oficert korrektues), e sidomos ata q kan kryer t njjtn pun edhe gjat ish-Jugosllavis jan m t prir q edhe t miturit t'i "qetsojn" me prdorimin e forcs. Sipas informatave, q i kemi siguruar n burg, delikuentt e mitur trajtohen n baz t shkalls s rrezikshmris. T miturit n Burgun e Dubravs vijn kryesisht nga Burgu pr t mitur n Lypjan, por edhe nga burgjet e tjera hetuese pr shkak t siguris m t lart, ata q jan dnuar me burgim m t gjat si dhe ata q kan tentuar q t ikin nga burgu. Trajtimi i t miturve n krahasim me t rriturit dallon nga fakti se t miturit pasi t vuajn 1/3 e dnimit mund t lirohen varsisht nga rehabilitimi i tyre, ndrsa t rriturit duhet q ta kryejn gjysmn e vuajtjes s dnimit.
44
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 45
STRUKTURA E DELIKUENTVE SIPAS GJINIS, ETNIS, FES, VENDBANIMIT DHE GJENDJES SHNDETSORE
Nga t dhnat q kemi marr n QPS, gjykata, polici etj. pr disa rajone t Kosovs, shihet se struktura e delikuentve t mitur dhe e faktorve ndikues nuk dallon shum n pikpamje rajonale dhe faktoriale. M posht do t paraqesim n mnyr tabelore dhe grafike strukturn e delikuentve n qendrat tona.
Gjinia F 29 M 1099 Kombsia Shqiptar 1115 T tjer 12 Vendbanimi Fshat 738 Qytet 544 Shndeti Mir 1073 Keq 64
Nga tabela shihet se numri i djemve delikuent sht shum m i madh se i vajzave. Gjithashtu, shumica e delikuentve t mitur jan t prkatsis kombtare shqiptare. Sa i prket vendbanimit dallimi nuk sht shum i madh, por as t dhnat pr prejardhjen gjeografike nuk jan plotsisht t sakta pr shkak t lvizjeve t popullsis brenda Kosovs. N tabel gjithashtu ka t dhna pr gjendjen shndetsore t delikuentve t mitur, ku shumica e tyre deklarojn se kan shndet t mir.
Paraqitja grafike
Shndeti jo i mir Shndeti i mir Vendbanimi qytet Vendbanimi fshat Kombsia t tjer Kombsia shqiptar Gjinia M Gjinia F
45
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 46
Niveli i arsimit Sa i prket nivelit arsimor t delikuentve t mitur, t dhnat tregojn se shumica e tyre kan arsim fillor apo jan n shkollim e sipr n kt nivel. T dytt pr nga numri jan delikuentt q gjenden n shkolla t mesme, ndrsa numri m i vogl i tyre nuk jan ulur fare n bankat shkollore. Prafrsisht nj situate t till e kemi edhe me nivelin arsimor t prindrve t delikuentve t mitur, me prjashtim t 12 prindrve q kan mbaruar arsimin e lart.
Shkalla e arsimit t delikuentit Analfabet 52 Fillore 791
Shkalla e arsimit t prindrve t delikuentit E mesme Analfabet Fillore 92 78 758 E mesme 499 E lart 12
Paraqitja grafike E lart E mesme Fillore Analfabet E mesme Fillore Analfabet 0 12 Prindrit e delikuentve 499 758 78 92 52 200 400 600 Shkalla e arsimimit 800 1000 Delikuentt 791
Pozita sociale Nga t dhnat pr gjendjen ekonomike si shtys e delikuencs s t miturve, shihet se numri i delikuentve t mitur me pozit t vshtir materiale sht shum m i vogl se numri i delikuentve me pozit t mesme materiale. Lidhur me kt duhet sqaruar se n shumicn e rasteve delikuentt si gjendje t ult materiale e cilsojn at kur nuk kan kurrfar t ardhurash, ndrsa gjendje t mesme kur e gzojn nj ndihm sociale apo edhe nj pension si t vetmin burim t t ardhurave n familje. Deklaratat pr
46
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 47
gjendjen materiale duhen marr me rezerv, sepse nuk jan gjithnj reale, por i kan dhn si motivim pr veprat e kryera. Paraqitja tabelore:
Gjendja ekonomike Ult 468 Mesme 926
Raportet familjare Me dy Me nj Lart prindr prind Pa prindr 94 1214 128 19
Paraqitja grafike:
1 4 0 0 1 2 0 0 1 0 0 0 8 0 0 6 0 0 4 0 0
M e s m e n j d y
1 2 1 4 9 2 6
4 6 8 1 2 8 0
P a
2 0 0
U l t
L a r t
M e
p r in d
G je n d ja e k o n o m ik e
R a p o r t e t f a m ilja r e
47
M e
p r in d
9 4
1 9
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 48
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 49
III
LEGJISLACIONI PR T MITURIT N KOSOV
Ligji penal pr t mitur n Kosov ka hyr n fuqi m 20 prill 2004 dhe i trajton t gjitha shtjet q kan t bjn me delikuentt e mitur, masat edukuese dhe dnimet pr t mitur. Sipas ktij ligji, t miturit, t cilt n kohn e kryerjes s veprs penale nuk e kan mbushur moshn 14 vje nuk dnohen me sanksione penale. Ky ligj t miturit i ndan n dy grupe: t mitur t rinj 15-16 vje dhe t mitur t rritur 17-18 vje. 27 Ndaj t miturve t rinj, sipas ktij ligji, mund t merren vetm masat edukuese t tipit t hapur dhe masat edukuese t drgimit n institucione. Ndrsa pr t miturit e rritur, prve masave edukuese, parashikohet edhe dnimi me burg pr t mitur. Ligji prcakton q gjykata, kur vendos sanksione penale, duhet t marr parasysh shkalln e zhvillimit t t miturit, gjendjen e tij shndetsore, peshn e veprs penale dhe nivelin arsimor. Gjykata ndaj delikuentve merr masa t diversitetit dhe masa edukative. Me masa diversiteti synohet parandalimi kur sht i mundur, fillimi i proceduarave kur jan t domosdoshme, ndihma q mund t'i jepet pr rehabilitim dhe riintegrim me rrethin si parakusht q t mos prsrit veprn dhe duke zhvilluar prgjegjsin e tij personale. Ndrsa, sipas ligjit, masat e diversitetit q mund t'u jepen t miturve delikuent jan : ndrmjetsimi n mes kryersit t mitur dhe pals s dmtuar, duke prfshir dhe krkim faljen nga i mituri ndaj pals, ndrmjetsim mes t miturit dhe familjes s tij, kompensimi i dmit pals s dmtuar prmes marrveshjes s ndrsjell ndrmjet viktims, t miturit dhe prfaqsuesit t tij ligjor, n prputhje me situatn financiare t t miturit, vijimi i rregull i shkolls, pranimi i punsimit apo aftsimit n nj profesion t prshtatshm me aftsit dhe shkathtsit e tij, kryerja e puns pa pages n dobi t prgjithshme n pajtim me aftsit e kryersit t mitur pr kryerjen e puns s till, edukimi pr rregullat e trafikut, kshillat psikologjike.
49
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 50
Ky ligj parasheh edhe masa edukative q mund t'i shqiptohen t miturit sipas nenit 17: masa disiplinore, masat e mbikqyrjes s shtuar, masa tjera institucionale. Masa disiplinore q shqiptohen jan: qortimi gjyqsor, drgimi n qendr disiplinore. Masat disiplinore nnkuptohen edhe: mbikqyrje e shtuar nga ana e prindit, nga prindi adoptues apo kujdestari, mbikqyrje e shtuar nga familja tjetr, mbikqyrja e shtuar nga organi i kujdestaris. N raste kur konstatohen serioziteti dhe pesha e veprs shqiptohen dhe masa institucionale edukuese: drgimi i t miturit n institucione edukuese, drgimi i t miturit n institucione edukuese-korrektuese, drgim i t miturit, kryers i veprs n institucione pr kujdes t posam.
Gjykata ka dhe mandatin pr t shqiptuar dnimin me gjob, urdhr pr pun t prgjithshme si dhe burgun pr t mitur. T gjitha kto masa gjykata i shqipton pasi ta ket zhvilluar procedurn e nevojshme pr vrtetimin e akuzave q mund t'i jen br t miturit n organin e autorizuar shtetror. Dhe t gjitha kto masa kan pr qllim ndalimin dhe largimin e delikuentve nga sjelljet e tyre q bien ndesh me ligjin dhe normat e pranuara n rrethin ku jeton duke propozuar dhe ndihmuar n zgjidhje alternative n bashkpunim me familjen, organin e kujdestaris, shkolln apo asociacione tjera q zhvillojn veprimtari n ndihm dhe mbrojtje t ktyre qytetarve.
50
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 51
STRUKTURA PROFESIONALE E SHRBIMEVE SOCIALE N SHRBIMET KORREKTUESE

(Intervist e zhvilluar n Burgun e Dubravs me koordinatorin e shrbimeve sociale t burgut) Shrbimi social profesional n Burgun e Dubravs prbhet nga nj pedagog, nj sociolog, nj jurist, nj kimist, nj biolog, nj defektolog, nj psikiatr dhe dy mjek t praktiks s prgjithshme. Q t gjith kta puntor profesional kan ndjekur kurse trajnimi, ku jan specializuar pr t punuar npr burgje, posarisht pr trajtimin e t miturve t cilve u sht hequr liria dhe gjenden n paraburgim apo n vuajtje t dnimit. Puntort social kontaktojn me t gjith t burgosurit, por kujdesen m shum pr t miturit q vuajn dnimin e burgimit pr vepra t rnda. Prpos anamnezs sociale, e cila u siguron t dhna m t plota pr t miturit, varsisht nga rasti dhe nevoja, ata zhvillojn edhe seanca t tjera me t miturit dhe kontaktojn me prindrit e tyre. E tr kjo bhet n funksion t rehabilitimit dhe t risocializimit-riintegrimit t tyre n shoqri pas daljes nga burgu.
SHRBIMET SOCIALE PR DELIKUENC NGA SHRBIMI SHRBIMI SPROVUES (ShSK)

Shrbimi Sprovues i Kosovs sht institucion relativisht i ri, statusi juridik i t cilit sht prcaktuar me ligjet e reja t Kosovs: Kodin penal, Kodin e procedurs penale dhe Kodin penal pr t mitur. Ky shrbim sht themeluar n dhjetor 2002 si projekt eksperimental (pilot) n Prishtin me 5 antar vends dhe 4 zyrtar ndrkombtar, veprimtaria e t cilit shtrihet n 5 rajone me gjithsej 48 antar me kualifikime universitare. Aktiviteti themelor i ktij institucioni sht zvendsimi i dnimeve me burg t delikuentve t mitur me dnime alternative. Ky institucion mbikqyr zbatimin e masave alternative t vendosura nga gjykata. ShSK q nga prilli i ktij viti prgatit anketn sociale pr t mitur, t ciln e krkon prokuroria, kshtu q t miturin delikuent e prcjell n t gjitha fazat procedurale. Sipas kryesueses vendse, ky shrbim vetm n rajonin e Prishtins sivjet ka prgatitur rreth 200 anketa sociale dhe ka trajtuar e mbikqyrur 4 raste t t miturve delikuent pas dhnies s vendimit gjyqsor pr masat alternative si pun e dobishme. N Prizren kt vit jan punuar nga ky shrbim 70 anketa sociale dhe jan trajtuar 3 raste t delikuentve t mitur, t cilve u sht dhn vendimi pr masa alternative si pun t dobishme. Po kshtu ka nnshkruar memorandumin e bashkpunimit gati me t gjitha institucionet e Kosovs pr realizimin e suksesshm t qllimeve dhe t detyrave t prcaktuara me ligj. ShSK-ja ka t drejt t'ia propozoj gjykats masat ndaj t miturit delikuent ose ndrprerjen e tyre, ather kur gjat mbikqyrjes s realizimit t tyre konstaton se sht arritur efekti pozitiv i masave t dhna, prkatsisht t propozoj masa t tjera kur vlerson se ato nuk kan sjell rezul-
51
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 52
tate pozitive n risocializimin e t miturit si qllim final i krejt ktij aktiviteti. T trajtuarit e t miturve delikuent n kuadr t ktij shrbimi kryesisht sht korrekt dhe profesional dhe efektet e para jan pozitive, prfshir edhe bashkpunimin e ndrsjell me QPS-t dhe subjektet e tjera t fushave t ngjashme. Sa u prket shkaqeve dhe motiveve t delikuentve t mitur, q jan trajtuar nga ky shrbim, ato kryesisht jan t karakterit ekonomik, megjithse ka edhe t tjera. Ndikimin mbizotrues t motivit ekonomik n aktivitetin delikuent t t rinjve t mitur e ilustron edhe rasti i dhunimit seksual t nj upe 7- vjeare nga nj un m i ri se 14 vje, q ka ndodhur nga fundi i vitit 2004 n rrethin t Prishtins . Pyetjes son se si ka mundur faktori ekonomik t ndikoj n kt rast, kryesuesja e ktij shrbimi i prgjigjet se gjat vizits s br n familjen e ktij djaloshi kishin msuar se ai flinte n nj shtrat bashk me motrat e veta, ngase nuk kishin krevat tjetr. Sipas saj kjo ka ndikuar tek ai n mnyr indirekte, duke pasur parasysh ndryshimit fiziologjike q bhen n kt mosh delikate. Pjestart e ktij institucioni bashkpunojn me familjart dhe me shkollat ku msojn t miturit delikuent, sidomos gjat prpilimit t ankets sociale, e kjo sht e domosdoshme pr t pasur nj pasqyr sa m t plot pr t miturin nga aspekti gjenealogjik.
SHRBIMET SOCIALE T OJQ-ve PR DELIKUENCN

N Kosovn e paslufts sht karakteristike prania shum e madhe e OJQ-ve ndrkombtare dhe vendse. Fusha e veprimit t ktyre organizatave sht e gjer, kurse aktivitetet t shumllojshme. Mjaft OJQ, sidomos pas Lufts, kan ndihmuar shum si materialisht ashtu edhe profesionalisht, si dhe n aspektin e ngritjes s kapaciteteve t vetdijesimit pr t drejtat dhe detyrat e strukturave t caktuara sociale prkitazi me shtje t ndryshme, si: pozita e femrs dhe t drejtat e saj, t drejtat e fmijve, pozita e komuniteteve dhe integrimi i tyre n shoqrin kosovare etj. Disa OJQ jan marr edhe me dukurin e delikuencs dhe kan dhn kontribut t veant, sikundr jan: "Terre des Homes" zvicerane "Save" dhe "Hopen Homes" angleze, "Dgjo Rinin" shqiptaro-franceze etj. Pr shembull, "Terre" ka zhvilluar nj projekt hulumtim mbi delikuencn e t miturve, nj tjetr mbi "t rinjt q kan rn ndesh me ligjin". Ndihmes t muar ajo ka dhn n trajtimin delikuentve bashk me shrbimet profesionale t QPS-ve, ku jan shnuar rezultate t knaqshme. Instituti i Politiks Sociale ka bashkpunuar me OJQ-t e ndryshme rreth gjetjes s formave dhe mnyrave m efikase t veprimit dhe ndikimit pozitiv n luftimin e disa dukurive negative shoqrore, si sht rasti me delikuencn e t miturve. IPS-ja pr nga pozita monitoron dhe bashkpunon me OJQ. N kt pikpamje jan organizuar dhe zhvilluar, bashk me masmediat, fushata pr probleme t
52
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 53
ndryshme, si: kundr sids, drogs, pirjes s duhanit etj.; pastaj takime, kshillime e trajnime pr vetdijesimin e t rinjve pr pasojat e dmshme t ktyre dukurive dhe ngritjen e kapaciteteve pr t'iu prgjigjur sfidave t shumta t kohs. Si prfundim mund t themi se roli i OJQ-ve n prgjithsi, por edhe pr sa i takon trajtimit t delikuencs s t miturve sht shum i rndsishm, prandaj sht shum me interes dhe ndihmohet prania dhe veprimtaria e tyre n Kosov.
ROLI I QPS-ve N TRAJTIMIN E DELIKUENTVE T MITUR

Nga intervistat e zhvilluara me punonjsit profesional t QPS-ve kemi par se ata jan mjaft t interesuar dhe t angazhuar pr trajtimin sa m profesional t delikuentve t mitur. Mirpo, numri i ktyre profesionistve sht i pamjaftueshm. Pr t ndjekur rastin me sukses deri n fund dhe pr t sendrtuar qllimin e synuar, nevojitet shum koh dhe prgjegjsi e madhe, e kjo nuk mund t arrihet me numrin ekzistues t punonjsve n qendrat sociale.
sht pr t vn n dukje se gjyqet duhet zhvilluar edhe m shum bashkpunimin me QPS-t dhe n t gjitha rastet kur ato vendosin pr t miturin ta ken ftuar puntorin social, gj q sht edhe ligjore dhe n favor t trajtimit t suksesshm t rastit. Zakonisht n QPS rastet referohen nga ana e policis. Por ka edhe raste q vet puntort social t`i ndeshin n rrug apo diku tjetr dhe t fillojn punn me rastin, duke br intervistn, anamnezn sociale dhe kshtu me radh. Kur rasti raportohet nga policia, QPS-ja kontakton me fmijn, me familjen e t miturit, me shkollat e me rrethin shoqror pr ta njohur m hollsisht personalitetin e t miturit.
53
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 54
TRAJTIMI I DELIKUENTVE T MITUR NGA ANA E SHRBIMEVE POLICORE

(Intervist e zhvilluar me nj polic ndrkombtar prgjegjs pr delikuenc n ShPK t Prishtins)
Duke iu prgjigjur pyetjes son pr shkaqet e delikuencs s t miturve n Kosov, ai na deklaroi se sht me ndikim t theksuar: "Mosha e re kur ata nuk prgjigjen para organeve t drejtsis, ligji nuk parashikon masa ndaj tyre, prandaj edhe e shfrytzojn kt. Ne si UN-POL dhe ShPK po i kushtojm m tepr rndsi ksaj teme meq sht n rritje e sipr. Po ndrmarrim hapa prkats pr ta qartsuar si t veprohet n raste konkrete. Nj prej problemeve vrtet t rnda sht kur jan t moshs nn 14 vje, sepse ndaj tyre s'mund t ndrmerret absolutisht asgj, s'ka kurrfar sanksionesh, dnimesh q mund t ndrmerren ndaj tyre. Nse prindrit e tyre s'marrin prgjegjsi pr ta, ather kjo na l shum pak alternativa." Duke e elaboruar nj faktor me ndikim m t veant n fenomenin e delikuencs, ai n vazhdim tha: "Shkaqet e tjera si m t shpeshta jan: lakmia, presioni prej shoqris etj. Un besoj q ngjashm me ShBA-t nga vij edhe un, presioni i shoqris dhe i grupit sht me t vrtet i madh, d.m.th. ajo q e bn grupi e bjn edhe t miturit njsoj sikurse te dhuna familjare. sht nj mit q ndoshta ka dallime nivelore: delikuentt mund t vijn prej do klase a niveli dhe miti sht se edhe nivelet e ulta sociale jan shkaktar i krimit m t madh. Por kjo s'do t thot q patjetr t jet e sakt, ngase kto raste ndodhin n t gjitha nivelet. Nga prvoja ime e kaluar me t miturit, me t vrtet disa raste m t rnda kan qen t shkaktuara nga t miturit e klasave m t pasura. Gjithkush sht menjher i gatshm t'i fajsoj shtresat m t ulta sociale. Meqense te shtresat e pasura prindrit jan njerz me influenc, automatikisht sht nj tendenc q kta t trajtohen m ndryshe. Shpesh ndodh q pr kto shtresa sociale t larta gjrat t mbulohen dhe fatkeqsisht kjo ndodh s paku n t gjitha vendet q un i di". Prgjigjja e msiprme na ofroi njohuri pr dy elemente qensore: pr moshn kritike nn 14 vje t cilve iu duhet nj prkujdesje m e prgjegjshme familjare, nga
54
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 55
rrethi shoqror dhe shkollor pasi q veprimet e tyre t kundrligjshme dhe sjelljet asociale nuk sanksionohen dhe pr faktin se delikuentt rekrutohen si nga shtresat e varfra ashtu edhe nga shtresat e pasura t shoqris J. C., prgjegjs pr delikuent -Policia e UNMIKU-t Prishtin, 2003.
M pastaj komentoi nj praktik nga vendi i tij q sht e nj rndsie t veant: "N ShBA kemi hartuar nj program t quajtur "BIG BROTHER", ku t rriturit q jan njerz t mir marrin prsipr prgjegjsin pr fmij t till p.sh. rrin nj ose dy dit me kta fmij dhe i kshillojn. Ksisoj kta t rinj mund ta ken si mbikqyrs strukturn mashkullore, e cila u mungon n shtpi, sepse n shumicn e familjeve t divorcuara zakonisht nna kujdeset pr fmijt. Ndrkoh q ktu n Kosov babai kujdeset pr fmijn dhe duket se struktura familjare deri diku sht edhe m e mir sesa n Amerik. Prandaj ju jeni fatlum q keni lidhje t forta familjare." Kjo ide, pr mendimin ton, paraqet nj form adekuate dhe shum efektive pr trajtimin e t miturve. " Policia jon e komunitetit ka programe t shumta proaktive me prmbajtje edukativoarsimore, si p.sh. ngasja e biikletave, ku vendosen kontakte midis fmijve. Do t kisha dashur q n t ardhmen t shoh implementimin e projekteve t tilla tek npunsit e burimeve t shkollave. Kjo sht dika q e kemi aplikuar n ShBA pr probleme t tilla . Nj pjes e prgjegjsive t ktyre npunsve npr shkolla t caktuara ka qen bashkpunimi ditor me nxnsit, aty ata msojn pr gjrat si:pasojat e krimit, vetdijesimi pr drogn dhe pasojat e saj; programe t tjera q kan t bjn me komunitetin si p.sh. trajtimi i fmijve, dhuna familjare. Edhe kto programe kan qen shum t suksesshme. Ne kemi nj bashkpunim t shklqyer me disa OJQ, gjithashtu edhe me OSBE-n. Por ky sht vetm nj mendim imi personal. QPS-ja me t vrtet duhet t bj m tepr, dhe mendoj se sht nj shthurje e madhe n QPS. Pr mendimin tim duhet t punohet shum n kt drejtim; di edhe raste konkrete por s'e besoj se sht mir t'ju jap informata pr kt". sht me t vrtet brengoss mendimi i respondentit pr QPS-t, sepse dihet q ato luajn nj rol shum t rndsishm n parandalimin apo reduktimin e rasteve t delikuencs dhe t sjelljeve asociale. N qendra t puns sociale, shkolla, gjykata e burgje jan br gjithsej 20 intervista pr kt problem dhe prgjigjet jan krejt t ngjashme me ato q u prmendn m sipr.
55
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 56
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 57
REKOMANDIMET
Delikuenca n Kosov sht e pranishme dhe shtrihet n t gjitha mjediset: urbane dhe rurale, por me disa dallime karakteristike. Kt e kemi gjetur me hulumtimin e kryer pr periudhn kohore 2003-2004 dhe tremujorin e par t vitit 2005. Shkaqet e paraqitjes s saj jan t shumta, por n trsin e tyre m thelbsore dhe mbizotruese jan ndryshimet e mdha shoqrore, q kan ndikuar drejtprdrejt n familje dhe n institucione, t cilat i ndjekin fmijt dhe posarisht lufta e tmerrshme me pamjet e trishtuese n syt e fmijve, pasojat q ka ln pushtuesi dhe sistemi diskriminues e represiv i tij, kushtet e vshtira ekonomike, papunsia dhe varfria ekstreme, organizmi i ri politik i Kosovs me shprehjen e lir t mendimit etj. Ndrkaq investimet e reja n sistemin e ri shkollor, insitucionet shtetrore, funksionimi i shum OJQ-ve jan nisma t para t rndsishme q kan shnuar rezultate n trajtimin e drejt t delikuentve. Megjithkt, pr t arritur rezultate m t mira n parandalimin, kufizimin dhe luftimin e dukuris s delikuencs s t miturve, si edhe n kontrollimin sa m t plot t delikuentve, sht e nevojshme q institucionet, organizatat joqeveritare dhe masmediat t ndrmarrin kto masa dhe aktivitete:
1) INSTITUCIONET QEVERITARE
a) MINISTRIA E PUNS DHE E MIRQENIES SOCIALE
Aftsimi dhe prsosja profesionale e npunsve social pr trajtimin sa m profesional t t miturve dhe t familjeve t tyre. Shtimi i numrit t punonjsve profesional n QPS. Aftsimi profesional dhe licencimi i organizatave joqeveritare q punojn n lmin e mbrojtjes sociale. Thellimi i bashkpunimit ndrmjet shkolls, familjes, OJQ-ve, Shrbimit Sprovues t Kosovs, gjykats, policis etj. Prfshirja e prindrve t delikuentve n kurse t ngritjes profesionale n qendrat rajonale t punsimit.
57
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 58
Prfshirja e delikuentve t mitur mbi moshn 16 vje n kurse pr aftsim profesional nn mbikqyrjen e organit t kujdestaris t QPS-s, duke bashkpunuar vazhdimisht me familjen. Gjurmimi dhe gjetja e formave dhe mundsive pr punsimin e prindrve t delikuentve q ndodhen n pozit t rnd materiale. Prkrahja sociale e familjeve nevojtare t delikuentve. Bashkpunimi dhe bashkrendimi m i mir i punve n mes t subjekteve shoqrore t ndrlidhura midis tyre me kt problematik, si inspektorati i puns, i cili do t kontrollonte punn e fmijve npr lokale e pijetore t ndryshme sidomos gjat nats, si dhe pengimi i qndrimit t t rinjve n to. Krijimi i fondeve t veanta t ndihms financiare pr t miturit dhe familjet e tyre. Angazhimi m i madh i institucioneve prkatse t Kosovs pr prmirsimin e gjendjes s prgjithshme ekonomike e sociale t Kosovs nprmjet hapjes s vendeve t reja t puns dhe punsimit t popullsis, e sidomos rinis n mnyr q ajo ta siguroj perspektivn jetsore me pun e jo me veprime delikuente. Angazhimi m i efektshm pr krijimin e kushteve pr jet normale n zonat fshatare, si hapja e shkollave dhe kurseve t ndryshme, ndrtimi i rrugve, organizimi i aktiviteteve kulturore e sportive t rinis etj. n mnyr q t kufizohet fluksi madh i migrimit t popullsis n qytete.
b)
MINISTRIA E ARSIMIT, SHKENCS DHE TEKNOLOGJIS
Organizimi i shrbimit pedagogjiko-psikologjik n shkolla, i cili do t zbulonte n koh sjelljen asociale t nxnsve dhe do t shrbente si ur ndrlidhse midis shkolls, familjes, QPS-s etj. Intensifikimi dhe prshpejtimi i reformave n procesin edukues-arsimor. Ngritja profesionale e msimdhnsve dhe aktualizimi i njohurive, metodave t msimdhnies, raporteve arsimtar-nxns dhe tr procesit edukues-arsimor. Vendosja e praktiks s trajtimit individual t nxnsve me sukses m t ult n msime e posarisht atyre me sjellje asociale. Ndalimi i prdorimit t dhuns n shkoll dhe mnjanimi i metods s ndshkimit t nxnsve problematik me prjashtim nga ora e msimit apo nga shkolla.
58
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 59
2) ORGANIZATAT JOQEVERITARE
Organizimi i aktiviteteve kulturore, sportive, edukuese etj. pr fmij dhe t rinjt. Raportimi i rasteve t delikuencs n familje, shkoll, QPS etj. n bashkpunim me qytetart q vrejn sjellje asociale tek t miturit kudo qoft. Organizimi i seminareve n qytete e n fshatra pr vetdijesimin e prindrve q t shtojn kontrollin ndaj fmijve, pr rrethanat dhe faktort q nxitin devijimin e tyre etj. Zhvillimi i seminareve pr ndrgjegjsimin e t miturve prkitazi me rrezikun e abuzimit t armve dhe t substancave narkotike, si dhe pr format e shmangies s kontaktit dhe t komunikimit me keqbrs, trafikant etj. Organizimi dhe zhvillimi i fushatave bashk me mediat dhe strukturat e tjera t organizuara t shoqris civile n funksion t parandalimit t dukuris s delikuencs s t miturve.
3) MEDIAT
Organizimi i fushatave pr sensibilizimin e opinionit t gjer pr shkaqet, pasojat dhe format e parandalimit t dukuris s kriminalitetit t t miturve. Przgjedhja adekuate e programeve edukuese radiotelevizive pr adoleshentt. Rritja e kontrollit pr shfaqjen e filmave n medie, si dhe ndaj internet kafeve pr eliminimin e video lojrave q prmbajn skena t dhuns, t cilat i nxitin n mas t madhe t miturit pr t'u identifikuar me aktort e filmave.
59
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 60
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 61
PRFUNDIM
N fund duke i prmbledhur kto t dhna pr fenomenin e delikuencs s t miturve, vlen t theksohet se ky studim paraqet edhe nj prpjekje pr m shum informata q do t mund t'iu shrbejn t interesuarve t cilt n fardo mnyre apo motivi iu kushtohen atyre. E t merresh me delikuentt e mitur sht nj shrbim tepr i nevojshm pr rikonstruktimin e pozits s tyre n ndrrimet e mdha shoqrore q po kalon shoqria jon. Po t'i lihen ata vetes s tyre rreziqet do t jen tepr t mdha dhe pasojat me efekte negative pr koh t gjat. Ata m shum se kurdoher kan nevoj pr t'i mbajtur afr familja, institucionet q jan t obliguar ose jan specializuar t merren me ta n mnyr q t mos nnmohen as mbimohen n emr t ndjenjs prindrore, n kuptim t paragjykimeve se pr ta kemi br mjaft: - ndryshimet n familje n mes atyre normave tradicionale dhe angazhimeve t reja n pun, shkoll, institucione etj. prodhojn efekte t pa kapshme nga ana e tyre dhe si rezultat shoqrimi i tyre, loja q ata bjn, fjalori q prdorin shpesh i ballafaqojn me situata q atyre iu duhet t marrin vendime vet rezultatet e t cilave as nuk i mendojn; - t miturit delikuent ndikohen nga ndryshimet socio-ekonomike dhe shpesh duke qen t ln vetvetes ata bjn shrbime t ndryshme pa e ditur se cilat do t jen pasojat; - sjelljet devijuese q jan t dnueshme ata shpesh i marrin si aftsi e veant e tyre duke i br me mburrje n sy t shokve t tyre; - prkujdesja ndaj tyre n fardo mnyre q sht br nuk ka shkuar deri n fund, deri n risocializimin e tyre dhe angazhimin n ndonj pun ku do t mund ta zhvillonte dhe zbrazte energjin e vet djaloshare, - n trajtimin e tyre n fardo niveli nuk jan hulumtuar e specifikuar t gjith faktort ndikues pr t marr masa adekuate ndihmuese pr ta, por shpesh masat e marra ndaj tyre kan prodhuar efekte tjera nga ato t dshiruarat duke i nxitur q t
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 62
vazhdojn me aventura t reja me shok t tjer q i gjenin; - t miturit delikuent shpesh jan pasoj e familjeve t cilat n prballje me situatn e prgjithshme sociale komunikimin familjar e kan ashprsuar n fajsime bashkshortore n prezencn e fmijve; - mungesa e kulturs pr t bashkpunuar me shkolln, organin e kujdestaris (QPS) pr fmijt me krkesa t veanta (fmijt hiperaktiv) nga ana e prindrve, duke e konsideruar kt si t panevojshme ose dhe si dobsi, q si pasoj ata fmij ndahen nga shkolla dhe prfundojn si delikuent; - nj bashkpunim i mundshm m i koordinuar dhe i br publik n mjete t informimit si mesazh pr do familje, shkoll, organ t kujdestaris, pr SHSK-n, SHPK-n dhe gjykata do t ishte shrbimi m i mir pr t miturit delikuent; Megjithat, ky studim do t kryej edhe nj shrbim pr nj orientim t politiks sociale n Kosov n t mir t qytetarve n kt periudh q po kalon shoqria jon, duke u mbshtetur n parimin: m shum alternativa pr vlera m t mira t cilat t miturve delikuent iu sigurojn m shum hapsira, trajtim m t mir dhe prkrahje kur ata jan n nevoj.
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 63
Literatura e konsultuar:
Anthony Giddens Azem Hajdari Grup autorsh Rinvest Riinvest D.Krsti M.Milutinoviq Sociologjia 2001-2003 Puna sociale s pas lufts Prishtin 2003 Psiholoshki recnik Kriminologjija Beograd 1991 Prishtin 1982 Beograd 1998 Ragip Halili Ismet Salihu Ismet Salihu Vesel Latifi Grup autorsh Rregullore e UNMIKU-t nr. 2004/8 Ligji penal pr t mitur Penalogjija E drejta penale E drejta penale pr t mitur Prishtin 2005 Gjendja dhe parandalimi i delikuencs s T miturve n Kosov (ligjrat) 2003 Arsimi n Kosov 2000-2001 Prishtin 2002 Prishtin 2004 Prishtin 2004 Prishtin 2000 Prishtin 2003 Prishtin 2004 Tiran 1996 Prishtin 1999 Tiran 1997
Kriminaliteti i t miturve n Kosov
Riprtritja dhe rindrtimi i Kosovs
H.Serzenti,A.Stoji,L.Lazarevi Krivicno pravo Jugoslavije
Verzioni Shqip.qxd
8/15/2005
12:33 PM
Page 64
Konferencat tematike: Konferenc pr gazetar nga Ministria e Rendit Konferenc ndrkombtare pr narkotikt Intervista me zyrtar: Jones Cooper (SHBA) Policija UNMIKu-t (prgjegjs pr delikuent) Prishtin 2003 Dokumente: Raporti i QPS Raporti i QPS Raporti i suksesit Raporti i suksesit Terre des Hommes Tetov 2004 Bujanovc 2004 ShF "A.Vokshi" Prishtin 2004 ShF "Dardania" Prishtin2004 Preventiva e delikuencs Prishtin 2003-2004 Tiran 2004 Gjenev 1997
64

Delikuenca Shqip02

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Delikuenca Shqip02

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Verzioni Shqip.

DELIKUENCA E T MITURVE N KOSOV N PERIUDHN

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

NOCIONI I DELIKUENCS Prkufizimi i objektit t studimit

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

RNDSIA E STUDIMIT T DELIKUENCS N KOSOV

b) Rndsia praktike e studimit

I. Salihu, E drejta penale, faqe 208, Prishtin, 2003.

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

SHTRIRJA GJEOGRAFIKE E DELIKUENCS S T MITURVE

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

DELIKUENCA E T MITURVE N DISA VENDE FQINJE

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

me rnie t kriminalitetit nga t rinjt delikuent. 14

c) N Komunn e Bujanocit (Serbi)

VSHTRIM HISTORIK I TRAJTIMIT NORMATIV T DELIKUENCS N KOSOV

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Rregullore e UNMIKU-t, nr. 2004/8. Ligji penal pr t mitur, Prishtin, 2004.

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV SOT

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

SHKAQET DHE PASOJAT E DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Tabela 2. Numri i delikuentve dhe arsimi i prindrve t tyre

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Numri i delikuentve sipas raporteve familjare Me t dy Me nj prind prindrit 1214 128

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Paraqitja grafike 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Grup autorsh, Arsimi n Kosov 2000-2001, Prishtin, 2001, faqe 51.AZ

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

FAKTORT E TJER NXITS T DUKURIS S DELIKUENCS S T MITURVE N KOSOV

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

ROLI I MEDIEVE DHE NDIKIMI I TYRE N DELIKUENCN E T MITURVE

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

FORMAT E SHFAQJES S DELIKUENCS N KOSOV

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Roli i familjes n trajtimin e delikuentve

Roli i shkolls n parandalimin e sjelljeve delikuente tek nxnsit

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

2. a) Shkolla fillore "Asim Vokshi"

2. b) Shkolla fillore "Dardania"

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

TRAJTIMET E DELIKUENTVE NGA ASOCIACIONE ZYRTARE Trajtimi i delikuentve nga QPS -t

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Trajtimi i delikuentve nga SHPK-ja

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004

4)Trajtimi n paraburgim dhe n vuajtje t dnimit

Delikuenca e t Miturve n Kosov n periudhn 2003-2004