KABLOSUZ HABERLEME TEKNOLOJS (SABT IP) KULLANILARAK ENERJ OTOMASYONU ( SCADA PROJES )

Burak COKUN Elektrik-Elektronik Yk. Mh. burak.coskun@osmangaziedas.gov.tr (OSMANGAZ ELEKTRK DAITIM A. air Fuzuli Cad. No:7 26010 ESKEHR)

GR: Kalknmakta olan lkemizde daha hzl bir gelime salanabilmesi iin enerji ihtiyacnn tam, zamannda ve ucuz karlanmas ve en nemlisi mevcut enerjinin en tasarruflu ekilde kullanlmas byk nem tamaktadr. Artan elektrik enerjisi taleplerinin karlanmas iin byk yatrm maliyetlerine, ileri teknolojiye ve yetimi insan gcne ihtiya vardr. Standartlara uygun olmayan malzemelerin kullanlmasndan veya teknolojiden yeterince faydalanlmamasndan doan kayplarn bedeli, tketici tarafndan dendii gibi can ve mal gvenlii asndan da byk tehlikeler dourmaktadr. Bu riskleri ve kayplar asgariye indirmek ve enerji sarfiyatn en optimum seviyede tutmak vazgeilmez hedef olmutur. Bu hedefi gerekletirmenin en etkili yolu; elektrik enerjisinin retildii, iletildii, datld ve tketildii tm elektrik tesislerinde, datm ve iletim sisteminin kontrol altnda tutulduu ve en uygun senaryoya gre kumanda edildii, enerji parametrelerinin izlenip sistemin takip altna alnd otomasyon sistemleri kurmaktr. Kapsaml ve entegre bir veri tabanl kontrol ve gzetleme sistemi sayesinde, bir tesise ait tm ekipmanlarndan kontrolnden retim planlamasna, evre kontrol nitelerinden yardmc iletmelere kadar tm birimlerin otomatik kontrol ve gzetlenmesi salanabilir. Bu almada; elektrik datm sistemlerine SCADA uygulamasnn nasl yaplaca ve sonular ortaya koyulmaya allmtr. Bu tr sistemler "scalable" zelliklerinden dolay deiik iletmelerin tm kontrol ihtiyalarn kademeli olarak gerekletirmeye izin vermektedir. SCADA SSTEMNN YAPISI SCADA esas olarak blmden oluur: 1. Remote Terminal Unit (Uzak U Birim): Veri toplama ve kontrol u birimlerini oluturan sistemlerdir. 2. Communication System (letiim Sistemi): Bir blgede baka bir blgeye karlkl olarak, veri veya haberin gnderilmesini salayan sistemlerdir. 3. Master Terminal Unit (Kontrol Merkezi Sistemi): Geni bir corafi alana yaylm tesislerin, bilgisayar esasl bir yapyla uzaktan kontrol edildii izlendii ve ynetildii yer olarak tanmlanabilir. SCADA SSTEMNN KAPSAMI SCADA Sisteminde asl ama, alt istasyonlardaki sinyalleri ve lm deerlerini bir kumanda ve kontrol merkezinde toplamak, istasyonlarn kumandasn bu merkezden gerekletirerek zamandan ve personelden tasarruf yapmaktr.

SCADA Sistemi elektrik datm tesislerine uygulandnda trafo merkezinde yer alan kesici, ayrc ve kademe deitiriciler kontrol edilebilir. Rle durum bilgileri, bara gerilimi, fider ve trafo aktif reaktif gleri, fider akmlar trafo scakl gibi lm deerleri, fider boyunca yer alan arza seziciler ve ayrclarn durumlar SCADA Merkezinden gzlenebilir. Bu veriler deerlendirilerek trafo merkezindeki kesici, ayrc, kademe deitirici, rle ayarlar ve fider ayrclar SCADA merkezinden kontrol edilebilir. Olay dizisi kayd, enerji ve fider verileri toplanarak, periyodik veri saklama ve raporlama da SCADA merkezi tarafndan salanabilir. Elektrik datm SCADA Sistemi tasarlanmas aamasnda ncelikle u temel bileenlerin ierii belirlenmelidir. Merkezi kumanda Sistemi ndirici merkezlerde kurulacak olan lokal birimler Merkezi kumanda ile lokal birimler arasndaki haberleme sistemi 1. Merkezi Kumanda Sistemi Geni bir corafi alana yaylm bulunan SCADA Sistemlerinin ve kontrol edilecek tesislerin merkezi bir yerine kurulur. Sistem gvenirliinden sorumludur; yetki vermeksizin ama ve kapama ilemi yaplmaz. Yklerin izlenmesinden ve bunlarn kabul edilebilir snrlar ierisinde kalmasn salar. Datm sisteminde arza durumunda ortaya kan sorunlarn zm iin gereken btn ama-kapama ilemlerine msaade eder ve bunlar denetler. Bilgisayar kontrol merkezinde her trl ek birimler zerinde denetimi ve koordinasyonu salayan birimdir. Bu ilemler uygun SCADA yazlm programlar vastas ile yerine getirilmektedir. Kontrol merkezi mimarisini, sistem bilgisayarlar, kullanc arabirimi, veri toplama giri-k birimleri, yazclar, kesintisiz g kayna, yerel iletiim a, mimik diyagramlar oluturur. 1.1. Merkezi Kontrol Sistemi Grevleri a. Uzaktaki RTU birimlerinden verilerin toplanmas b. Toplanm verilerin yazlm programlar ile ilenerek ekrana veya yazcya gnderilmesi c. Sistemde kontrol edilecek cihazlara kontrol komutu gnderilmesi d. Belli olaylar karsnda alarm retme ve gelen alarmlar operatre en hzl ekilde iletme e. Meydana gelen olaylar ve verileri zaman srasna gre kaydetme f. Baka bilgisayar sistemleri ile iletiimde olma g. Datm ynetim sistemi (DMS) ve enerji ynetim sistemi (EMS) gibi st seviye uygulama programlarn altrma h. Yazc, izici, haberleme birimleri gibi ek birimlerin kontrol. 1.2. Merkezi Kumanda Sistemi Yazlm Programlar SCADA programlar nesneye dayal programlama (Object-Oriented Programming) metoduyla gerekletirilebilir. Bu tekniin avatajlar ksaca unlardr: o Fiziksel nesneler ve dnceler program iinde nesneler ve snflar olarak tanmlanrlar. o Algoritmik srelere alternatif olarak nesneler birbirlerine mesaj gndererek sreci olutururlar ve hepsi sadece mesaj gndererek iletiim kuran bamsz program paracklardr. o Fiziksel dnyadaki nesneler aras ilikiler program nesneleri arasnda da kurulabilir bylece sistem mimarisi insann alglad biimde tasarlanp sunulabilir. o Birbirine benzer nesneler gerek dnyada olduu gibi bir soyaekim hiyerarisi iinde bulunur ve zelliklerini kendilerinden nce gelen snftan alrlar. 1.3. Datm Tesisleri Merkezi Kumanda Sistemi Fonksiyonlar Datm Tesisi Kontrol Merkezi; uzun vadeli planlama; analiz aamasndan transformatr merkezlerine veya bakm ekiplerine iletilen ama-kapama kararlarna kadar

datm sisteminin ynetilmesini salamaktadr. Kontrol merkezi, ksmi bir kesintiden sonra datm sisteminin ksa srede yeniden iletmeye alnmasna uygun olmaldr: 1. nleyici bakm analizlerinden faydalanarak datm ebekesinin bakm programlar hazrlanr. 2. letme stratejileri gelitirir ve bunun sonucuna gre koruyucu cihazlar uyarlanr. Stratejiler datm sisteminin sistematik bir analizinden geirilerek belirlenir. 3. Bakm ve iletme programnda en son yaplan dzeltmeler kontrol merkezinin personeline verilir. Bunlar, donanm hizmetten karmak veya hizmete sokmak kararn vermek zorundadr ve bu kararlar gerekli ama-kapama ilemlerini yapmak iin trafo merkez birimlerine veya iletme personeline gndermek zorundadr. 4. Datm tesisinin gzetimi ve kumandas iin tam sorumluluk stlenir; ama-kapama emirleri ve yetkisi, yk aklarnn izlenmesi, iletme arzalarnn giderilmesi burada yaplr. 5. OG alt iletim sistemi arzalarnn giderilmesi ve trafo merkezlerinin kumandas sadece kontrol merkezinden yaplr. 6. Besleyici arzalar normal olarak trafo merkez birimleri tarafndan otomatik giderilebilir. Baz durumlarda kontrol merkezinden giderilmektedir. 7. Kontrol merkezi tketim, yklenme dzeyleri, donanm kullanm ve arzalarla ilgili btn temel istatistiklerin hazrlanmasn salar. 8. Tesis iletme ve arzalarn analizini yapar ve bunlarn sonucunda iletme politika ve tekniklerin gelitirilmesini salar. 2. ndirici Merkezlerde Kurulacak Olan Lokal Birimler ndirici merkezlerde bulunan, bilgi toplama ve denetleme grevini stlenen birime Remote Terminal Unit ksaca RTU diyoruz. RTU bulunduu merkezin sistem deikenlerine ilikin bilgileri toplayan, depolayan gerektiinde bu bilgileri kontrol merkezine belirli bir iletiim ortam yolu ile gnderen, kontrol merkezinden gelen komutlar uygulayan bir SCADA birimidir. SCADA Sistemi ierisinde yerel lm ve kumanda noktalar oluturan RTU' lar birbirine balanabilen eitli cihazlara, kesicilere, ayrclara kumanda edebilir. llmesi gereken akm, gerilim aktif ve reaktif g, g faktr gibi deerler llebilir. Ayrca ayrc, kesici durumlarn kontrol edebilme imkan salar. 2.1. RTU' nun Grevleri a. Bilgi Toplama ve Depolama b. Kontrol ve Kumanda c. zleme (Monitoring) d. Arza Yeri Tespiti ve zolasyonu 2.1.1. Bilgi Toplama ve Depolama RTU' lar tali merkezlerde, analog deerler, akm ve durum bilgileri ve saya deerlerini toplar. Toplanan bu bilgileri kendi zerlerindeki hafzalarnda saklarlar. Bu bilgiler; Ana Kontrol Birim RTU' u sorgulayncaya kadar veya ayarlanan belli sreler iin saklanr. Bilgi toplama iini kendilerine verilen periyodik aralklarla veya ayarladklar deerden sapmalar olduunda yeni deerleri kaydetmek eklinde yerine getirirler. (Murthy ve Jagannadh, 1993) Analog deerler; rnein elektrik tesislerinde akm, gerilim, aktif ve reaktif g gibi deerler sistemden izole durumundaki l trafolar, transdserler yardmyla gerektiinde analog oklayclar kullanlarak alnr. Durum deerleri ise mekanik ve/veya optik izolasyonla alnabilir.

2.1.2. Kontrol ve Kumanda Elektrik tesislerinde uzaktan kumandal olarak bir kesiciyi, bir ayrcy, amak kapatmak reglasyon amacyla trafolarn sekonder kademelerini deitirmek vb. kumandalar RTU tarafndan gerekletirilir. 2.1.3. zleme (Monitoring) RTU yukarda belirtilen grevlerin doru ekilde yerine getirilip getirilmediini denetler. Belirtilen grevlerin doru ekilde yerine getirilip getirilmediini de ilgili blge operatrne grnt olarak sunar. 2.1.4. Arza Yerini Tespiti ve zolasyonu Bu grevi yerine getirmek iin RTU kendi bnyesinde Arza Arabirimi Modl ve buna bal olarak Arza Akm Alglayc Modlleri bulundurmaktadr.Bu modller vastasyla arzalar alglanmakta ve RTU' ya bildirilmektedir. RTU Arza Arabiriminden tm Arza Alglayclarn sorgulanmas iin gerekli komutlar verilir. Arabirim, Arza Akm Alglayc Modlleri ile haberleerek arza akmnn getii noktalar renir ve RTU' ya gnderir. RTU bu bilgileri ve Kontrol Merkezinden gelen komutlar nda sistemin arzal blgesinin izole edilmesi iin harekete geerek gerekli komutlar Arza Akm Alglama Modllerine gnderir ve arza izolasyonu tamamlanm olur. 2.2. ndirici Merkezlerde Bulunan RTU levleri a. Datm trafolarnda bulunan besleyici u birimleri veya arza alglama birimleri vastas ile besleyicilerin arzal ksmn otomatik ayrr ve besleyicilerin geri kalan arzasz ksmnn yeniden enerjilenmesini salar. b. Trafo merkez birimi; her bir OG k iin yk dzeylerini saklar ve kumanda merkezinden yk atma (daha sonra yeniden ykleme) kumandasnn alnmas zerine gereken dzeylerde bunlarn devreden kartlmas iin komut verir. c. Arzalarn analizi iin gerekli verileri tutar. Arza raporlar saat ve tarihi, arzalanan fazlar, azami arza akmn, olay sras kaytlarn ierir. d. Trafo merkezlerindeki kontrol edilen cihazlarn analog ve durum deerlerini periyodik olarak ler. lm deerlerini ve alarmlarn kontrol merkezine iletir. 3. Merkezi Kumanda ile Lokal Birimler Arasndaki Haberleme Sistemi letiim, bir blgeden baka bir blgeye, karlkl olarak, veri veya haberin gnderilmesi ilemidir. SCADA Sisteminde sistemin ilemesi iin iletiim hayati neme sahiptir. letiim kanallarnn veri elde edebilmesi ve kontrolndeki hz nemli lde SCADA Sistemini etkilemektedir. Buna bal olarak Kontrol Merkezindeki kullanc arabirimi ve uygulama yazlmlar da etkilenir. SCADA Sisteminin en yksek baar dzeyi ile uygulamas iletiim sistemine baldr. 3.1. letiim Sisteminin Elemanlar a. letiim Ortam b. Veri letiim Cihaz c. letiimi salayan Cihazlar (MTU, RTU)

3.2. letiim Mimarisi letiim mimarisi aada belirtilen etkenlere gre belirlenmektedir; 1. Sistemde kullanlacak RTU' larn says 2. RTU' ya bal birimler ve bu birimlere ulam hz 3. RTU' larn yerleimi 4. Elde bulunan haberleme kolaylklar 5. Ulalabilecek haberleme teknikleri ve aralar

SCADA SSTEMLER N LETM ALTERNATFLER SCADA Sisteminin kullanaca iletiim ortam iin eitli alternatifler vardr. Bu alternatifler avantaj ve dezavantajlarna gre deerlendirilmelidir. SCADA Sistemlerinde iletiim ortam olarak kullanlabilecek eitli alternatifler; 1. Enerji Tama Hatlar 2. Kiralanm PTT Telefon Hatlar, Kablolu TV Hatlar 3. Radyo Frekansnda letiim 4. Fiber optik, Metalik Kablolu zel Hatlar. 5. Kablosuz (wireless) haberleme 1. Enerji Tama Hatlar (Power Line Carrier-PLC) Orta gerilim hatlar ancak 5 KHz ile 20 KHz arasnda bir frekans band salayabilmektedir. Bu hatlarda Frekans Kaydrmal Anahtarlama modlasyon teknii kullanlarak gvenilir iletiim, en fazla 300 baud/s hznda olmaktadr. Bu hz datm otomasyon sistemi gibi veri younluu fazla olan sistemlerde yetersiz kalr. Ayrca bu teknikte, hatlardaki grltler, hava deiiminden yada alp kapanan datm elemanlarnn durumlarndan kaynaklanan empedans deiiklikleri iletiimi bozabilir. 2. Kiralanm Hatlar Otomatik aramal ve kullancya tahsis edilmi kiralk hatlar olmak zere telefon hatlarnda iki yntem kullanlr. Otomatik aramal telefon hattnda iletiim ncesi aramalarda hatlar dolu olabilir, bu sebeple tercih edilmez. Kiralk hatlarda ise hatlar her zaman gvenilir olmayabilir. Trk Telekom iki tip hat salayabilmektedir: a. Kiralanm Trk Telekom Hatt (Leased Line) : Bu hat iin zel olarak ayrlmtr. Her an kullanma hazrdr. b. Otomatik Aramal Trk Telekom Hatt (Dial Up) : Haberleme ncesinde telefon konumasnda olduu gibi arama yapmak gerekir. Bu hatta santrallar megul olduunda veri iletiimi yaplamaz.. Avantajlar: a. ok sayda hat kiralama imkan,

b. Lisans, bina, kule, vs gerektirmez. c. lk yatrm masraf dktr. Dezavantajlar: a. Haberleme ortamnn sorumluluu Trk Telekom ile paylalmtr. b. Arzalarn onarlmas uzun zaman alabilir. c. Zamanla maliyetlerde art olabilir. d. Baz yerlerde kiralk hat saysn artrmak mmkn olabilir. 3. Radyo Haberlemesi Radyolu sistemler, zellikle ok adresli sistemler ve spread-spectrum radyolar (928-952 MHz) haberleme iin yeterli bant sunmann yan sra datm sistemindeki arzalardan etkilenmedikleri iin gvenilir bir iletiim ortam salarlar. Ancak radyo iletiiminde frekans lisans (tahsisi) zorunludur. Geni bir alana yaylan datm otomasyonu sistemi iin farkl blgelerde deiik frekans kullanmak ve bunun, sonucunda, zellikle stanbul gibi byk ehirlerde, ok miktarda frekans tahsisi zorunlu olabilecek, bir ksm yerlerde ise frekans bulmak byk sorun olacaktr. Bunun yan sra 150-170 MHz bandnda alan radyo sistemlerinde arazi ve binalar antenlerin birbirlerini grmesini engellemekte ve sinyal kalitesini bozmaktadr. Bu durumlarda ek maliyet getiren tekrarlayclar kullanmak gerekmekte, kimi zaman tekrarlayc istasyon anteni yksekliklerini arttrmak da sorunu zmeye yetmemekte, tekrarlayc saysn oaltmak zorunlu olmakta bu da maliyeti daha arttrmaktadr. Bir merkez ile ok sayda RTU' nun haberletii 150-170 MHz ve 450-470 Mhz bandndaki radyo sistemlerinde, bir RTU' nun veri iletiimi sresinde ve sklndaki kstlamalar ok fazla fider ve datm transformatr merkezi kapsayan datm otomasyon sisteminde byk bir dezavantaj olmaktadr. Antenlerin birbirlerini grmesi gerekmeyen VHF telsizlerde ise salanan bant dardr ve veri iletiimi ou zaman gvenilir olmayabilir. Radyo Frekans letiim Avantajlar: 1. letiim iin yeterli band salar, 2. Datm sistemindeki arzalardan etkilenmez 3. Yksek gvenirlilik salar. Dezavantajlar: 1. Lisans gerektirir, 2. Mikrodalga haberlemede, iki kule arasnda sonradan kurulan binalar ve yetien aalar sorun karr, 3. Tekrarlayclar (repeater) maliyeti artrabilir. Uydu letiimi Son yllarda SCADA uygulamalarnda uydu haberlemesi de kullanlmaya balanmtr. Uydu yerden gnderilen sinyali alr, yksektir, frekans da deitirir ve baka bir noktaya gnderir. Frekans deitirmesinin nedeni kendisine gnderilen frekansla karmasn engellemektedir. Yeterli band genilii salayan ve arza yapma oran dk olan uydu haberlemesi, datm otomasyonu iin tercih edilebilecek bir iletiim ortam olmasna ramen maliyeti ok yksektir. Uydu gndermek veya varolan uydulardan kanal kiralamak ve yeryz terminalleri kurmak ok pahaldr. Avantajlar: 1. Yeterli band genilii salar, 2. Arza yapma oran dktr.

Dezavantajlar: 1. Uydu gndermek masrafldr, 2. Haberleme iin yeryznde byk yer istasyonlar kurmak gerekir. 3. Haberlemede yaklak yarm saniyelik bir gecikme olur.

4.Metalik Kablo Metalik kablo ok bilinen ve kullanlan bir tekniktir. leri teknoloji gerektirmez. lkemizde de retilmektedir. Simplex, Half Dublex iletiimlerin tmne olanak salar. Metalik kablonun en byk dezavantaj elektromanyetik ve elektrostatik etkileime ak olmasdr. Bu durum sinyalin elektriksel olarak iletilmesinden kaynaklanmaktadr. Grltden etkilenmeyi en aza indirmek iin ekranl, twisted pair tip kablolar kullanlabilir. Bu kablolarn iyi topraklanmas gerekir. Sadece balarda topraklama yetmez belli aralklarda topraklanmaldr. Fiber Optik Kablo Metalik iletkenlerin tm olumsuz zelliklerine karlk optik fiberlerin belirli stnlklere sahip olmas sebebiyle ilk olarak ok modlu fiberler kullanlm, daha sonra gerekli gelitirmeler yaplarak tek modlu fiberler kullanlmaya balanmtr. Optik fiber liflerinde bilgi iletimi iin kzlalt (infrared) dalgaboylar kullanlr. Optik fiber yaltkan bir maddeden (cam) retildii iin elektromanyetik alanlardan etkilenmez. Bylece ayn kablo iinde olan ayr lifler de birbirini etkilemezler ve ideal dekuplaj ortam salanr. Dier bir nemli stnlk ise alc ve verici arasnda hibir elektriksel balant olmamasdr. Elektrik sinyali kendisini ileyecek olan (rnein genlii, frekans veya saysal sinyal iletimi sz konusu ise, sinyalin eklini deitirecek olan) devreye gelir. Bu devrenin kndan alnan elektrik sinyali optoelektronik eviriciye verilir. Optoelektronik eviriciler elektriksel uyarlara gre grlebilen veya grlmeyen k radyasyonunu reten yar iletken devrelerdir. Optik iletim sistemlerinde zel olarak gelitirilen k saan diyotlar (Light Emitting Diode:LED) ile yksek dereceli yar iletken (laser diyotlar) kullanlr. Bu malzeme ile akmdaki zamana bal deiimler, k younluundaki deiimlere evrilir. Ik yayc veya alclaryla fiber kablonun balants deiik ek tipleriyle gerekletirilir. Kenar ve orta kzltesi blgeler yani 800 ile 1800 nm dalgaboylar aras fiber optik haberleme iin kullanlmaktadr (Hewlett Packard, 1993). Btn bu stnlkler hesaba katld optik fiberler zellikle demiryollar gibi yksek gerilimleri, sistem ve hatlar ieren ortamlarda, iletim kalitesinin ok nemli olduu telekomnikasyon iletmelerinde, hafif olmalarndan dolay byk tonajl gemilerde, bakr kablolardakinin tersine dardan dinlenmesi neredeyse olanaksz olduu iin askeri haberleme sistemlerinde kullanlmaktadr. Fiber optik iletiimde veri iletiimi asnda, elektromanyetik giriimden, darbeden ve toprak problemlerinden etkilenmeyen, ok gvenilir bir ortam salanr. Geni bir band saladndan dolay ok yksek veri hzlarna kmak mmkndr. Ayrca, fiber optik kabloda ksa devre durumlar olmadndan yangn gibi problemlere yol amaz. Bu iletiim yntemi zel alc-vericilere, kablo ularnda zel konnektrlere ve bu konnektrlerin taklmas iin eitim grm personele ihtiya duyar. lk yatrm masraflar fazla olmasna ramen kullanm srasnda ek maliyet getirmediinden, tercih edilebilir. Ayrca bu yntem sayesinde iletiim ortamnn iletim, bakm ve onarm sorumluluu her hangi bir kurum ile paylalmamaktadr. Yukarda aklanan nedenlerden tr SCADA Sistemi iletiimi iin fiber optik kablolar tercih edilebilir. Bu kablolarn yerletirilmesi, yer alt g kablolarnn denmesi srasnda onlara

paralel olarak yaplacandan, ayrca bir kaz ilemi gerekmeyecek, bylece ilk yatrm maliyeti decektir. Fiber optik kablo maliyetleri ise g kablolarnn maliyetlerinin %1-2' si kadar olmaktadr.

5. Kablosuz (Wireless) Haberleme Elektromanyetik dalgalarn geni frekans aralklarnda yaylm analitik ve deneysel metodlarn oalmasndan ve teknolojinin hzla yaygnlamasndan sonra mobil cihazlarn sabit IP adresi almalar ile birlikte hem gvenli hem de ok daha ucuz veri transferi ve gzlemleri yaplmaktadr. Bu metodla, PLC zerinden, karlalan mevcut sisteme gre gerek analog gerekse digital veriler alnp, kontrol edilebilir. Ayn ekilde analizler sonucunda, komut verilip sisteme hkmedilebilinir.

SCADA UYGULAMASI Bu uygulamada bir Orta Gerilim Elektrik letim ebekesi ele alnarak bu iletiim ebekesi iin SCADA programnn nasl hazrland anlatlacaktr. Yukarda da anlatld gibi sistemin doru almas iin kullanlan SCADA program ok nemlidir. Bunun iin bir ok program incelendikten sonra genellikle endstriyel SCADA uygulamalar iin kullanlan Lookout programnn kullanlmasna karar verildi. Lookout Program yukarda bahsedilen yazlmlardan beklenen tm ilevleri karlayabiliyordu. 1. Elektrik Datm Tesisinden Toplanacak Bilgiler SCADA projesinin ilk aamasnda sistemin tek hat emas ve alt plan incelendi. Elektriksel balantlar tespit edildikten sonra izlenecek sinyaller ve giri\\k bilgileri belirlenir. Bizim semi olduumuz sistemde bir blgenin komple orta gerilim enerji iletim hattn SCADA Sistemine uyarlamaya altk. Dolaysyla aada verilen giri-k bilgileri Orta Gerilim hattna gre dnlmtr. Yaplan SCADA Sistemine gre daha bir ok farkl giri-k noktas tanmlanabilir. 1.1. Ayrc ve Kesici k Fideri lm ve Kumandalar 1. 3 faz akmlarnn ayr ayr lm, 2. Aktif g lm, 3. Reaktif g lm, 4. G faktr lm, 5. Bara ayrcs ak durumu alglanmas, 6. Bara ayrcs kapal durumu alglanmas 7. Toprak ayrcs ak durumu alglanmas 8. Toprak ayrcs kapal durumu alglanmas 9. Kesici ak durumu alglanmas 10. Kesici kapal durumu alglanmas 11. "Ar akm at" durumu alglanmas 12. "Toprak at" durumu alglanmas 13. "Otomatik kumanda/manuel kumanda" selektr durumunun alglanmas 14. Kesici ama kumandas 15. Kesici kapama kumandas, Kesici toplam ama/kapama saysnn belirlenmesidir. 1.2. Transformatr Primer k Fideri lm ve Kumandalar 1. 3 faz akmlarnn ayr ayr lm, 2. Aktif g lm, 3. Reaktif g lm, 4. G faktr lm, 5. Bara ayrcs ak durumu alglanmas, 6. Bara ayrcs kapal durumu alglanmas, 7. Kesici ak durumu alglanmas, 8. Kesici kapal durumu alglanmas, 9. "Ar akm at" durumu alglanmas, 10. "Ya seviyesi dk" durumu alglanmas, 11. "Termometre hbar" durumu alglanmas, 12. "Termometre At"durumu alglanmas, 13. "Bucholz hbar" durumu alglanmas, 14. "Bucholz At" durumu alglanmas, 15. "Tank Koruma At" durumu alglanmas, 16. "Trafo Diferansiyel Koruma" durumu alglanmas, 17. "Trafo Cebri Havalandrma Sistemi" durumu alglanmas, 18. "Otomatik Kumanda/Manuel Kumanda" selektr durumunun alglanmas,

19. Kesici ama kumandas 20. Kesici kapama kumandas 21. Kesici ama/kapama saysnn belirlenmesidir. 1.3. Transformatr Sekonder k Fideri lm ve Kumandalar 1. 3 faz akmlarnn ayr ayr lm, 2. Aktif g lm, 3. Reaktif g lm, 4. G faktr lm, 5. Bara ayrcs ak durumu alglanmas, 6. Bara ayrcs kapal durumu alglanmas, 7. Kesici ak durumu alglanmas, 8. Kesici kapal durumu alglanmas, 9. "Ar akm at" durumu alglanmas, 10. "Trafo yldz noktas" koruma durumunun alglanmas 11. "Otomatik Kumanda/Manuel Kumanda" selektr durumunun alglanmas, 12. Kesici ama kumandas 13. Kesici kapama kumandas 14. Kesici ama/kapama saysnn belirlenmesidir. 1.4. Genel lmeler 1. Primer 3 faz gerilimlerinin ayr ayr lm, 2. Sekonder 3 faz gerilimlerinin ayr ayr lm, 3. DC yardmc servis gerilimi lm, 4. Kesici motor besleme gerilimi durumu alglanmas, 5. ihtiya trafosu ayrcs ak durumu alglanmas, 6. ihtiya trafosu ayrcs kapal durumu alglanmas, 7. Primer/Sekonder gerilim trafosu ayrcs ak durumu alglanmas, 8. Primer/Sekonder gerilim trafosu ayrcs kapal durumu alglanmas, 9. DC kaak mevcudiyeti durumunun alglanmas, 10. RTU cihaz AC ebeke durumu alglanmas, 11. RTU cihaz kapann ak/kapal durumunun alglanmas, 12. Enstrmantasyon pano kapann ak/kapal durumunun alglanmas, 13. stasyon d kapsnn ak/kapal durumunun alglanmas, 14. stasyon alarm rlesi kumandas, 2. Diyagramlarn Hazrlanmas Elektriksel plana uygun olarak bir grnt ileme programnda sistem diyagramlar hazrland ve LookOut programna aktarld. 3. Gstergelerin Hazrlanmas Lokal birimlerden gelen sinyaller ve giri\\k bilgilerine gre kullanlmak istenen gstergeler hazrlanr. Gstergeler arasnda bir ok balant tanmlanaca iin gstergelere verilen isimler ve hangi giri\\k birimini ifade ettii bir tablo eklinde hazrlanmaldr. Gstergeler anlalr olmal, hangi gstergenin neyi ifade ettii, meydana gelen alarmlarn operatre ne tip gstergelerle ifade edilecei dikkatlice seilmeli ve hazrlanan gstergeler sistem diyagramlar zerinde uygun yerlere yerletirilmelidir.

4. Verilere Ulam Operatrn sistem verilerine ulam hiyerarik bir grafik ortamnda salanmaldr. Diyagramlar birbirine aa yaps biiminde bal olmal ana grnmden istenilen alt sistemlere ulaabilme (tmden gelim) salanmaldr. Ekranlar arasnda gei iin kullanlan ksayollar tanmlanr. 5. Hyper Trend Nesnelerinin Yaratlmas Devaml olarak gzlenmesi ve kaydnn tutulmas istenilen deerler iin hypertrend nesnesi yaratlr. Bu ekilde akm, gerilim vb. ifadelerde gnlk, aylk, yllk olarak akmda ki gerilimdeki deimeler, alyor/almyor bilgisi (generatr, ups vs.) ve alma sreleri izlenmektedir. 6. Sistem Alarmlarnn Tanmlanmas Hangi sinyallerin giri/k iaretlerinin ve hangi snrlardaki elektriksel byklklerin (akm, gerilim, g, vb.) alarm olarak seilecei belirlenir. Bu byklklere gre istenilen sesli, grntl alarmlar tanmlanr. Sistem alarmlar aadaki zellikleri tamaldr. o leri seviyedeki alarm ynetimi, operatrn alarm ok hzl biimde alglayp zmlemesine olanak vermelidir. o Oluan alarmlar ekrann bir kesinde daimi olarak bulunan alarm ikonunda aktif hale geebilmeli; ses ve grnt ile operatr uyarmaldr. o Alarmlar ancak operatrn "menden mesaj aldm" gibi alarm grdn belirten seenekleri iaretlemesiyle silinebilmeli; belirlenen alarmlarn yazcdan kts alnabilmelidir. o Alarm dngs (rountine); operatre hangi alarm seviyesindeki alarm bilgisinin, yazcdan ktsnn alnacan ve ekranda grneceini belirlemesine imkan tanmaldr. o Alarm gruplar, kullanc tanml olmal ve rapor blgesine gnderilebilmelidir. o Ayn nokta ile ilgili deiik seviyede alarm alnabilmelidir. o Alarm durumunda operatr, nokta bilgi blounun ekranda yanp snmesi ve ikaz sesiyle uyarlmaldr. o Arza ve alarm durumlar gibi bilgiler ayn anda veya belirli aralklarla yada istee bal olarak ekranda okunabilmeli ve bilgisayarn hafzasnda da depolanabilmelidir. 7. Sistem Gvenlii Operatrn sistem bilgilerine doru kimlik kodlar ve ifrelerle ulamas salanmtr. Eer operatr ifreye sahip deilse sadece grafikleri gzlemleyebilmekte fakat mdahale edememektedir. Doru ifreleme ve kimlik bilgisi snrlamas baka kiilerin sisteme giriini engellemek iin yaplmtr. Sistem operatrnn sistemi aarken kulland tm kimlik bilgileri, btn bilgi ve alarm raporlarna kayd salanmtr. Operatrler kendi ifrelerini deitirebilmektedirler. Operatr, mhendis, ynetici gibi farkl yetki seviyeleri belirlenmi; ok sayda operatr kimlik kodu ve ifrelemesi yaplmtr. Bir operatr yksek yetki seviyelerine sahip olabilirken; ikincil yetki seviyesine ait bir sistem operatrnn dier yetki seviyelerine ulamas ifrelerle engellenmitir.

SCADA SSTEMNN AVANTAJLARI Bu sistem ile kontrol altnda tutulan ve izlenen bir elektrik datm sisteminin tketiciye salad en byk kazan; mevcut enerjinin en tasarruflu ekilde kullanlmas, can ve mal gvenlii asndan da riskleri ortadan kaldrmasdr. Bunun dnda sistemin avantajlar u ekilde sralanabilir:

Kontrol edilen elektrik datm sistemine ait enerji parametreleri srekli izlenebildiinden enerji sarfiyat kontrol altndadr. Sistemdeki tm ekipmanlarn arza durumlar annda otomasyon sisteminden izlenebildiinden arzaya zaman kaybetmeden mdahale sz konusudur. Son kullancnn istekleri de gz nnde bulundurularak oluturulmu senaryoya gre alan otomasyon sistemi, saha ekipmanlarna hatasz kumanda edeceinden dolay insan insiyatifinde alan sistemlere oranla ok daha gvenli ve tehlikesiz olacaktr. Otomasyon sistemleri, insan hatalarn ortadan kaldrd gibi ok az sayda bir personelle de kontrol altnda tutulabilir. Sistemde alan senaryoya yk alma ve yk atma prosesleri dahil edilebilir. Bu da enerji sarfiyatn en optimum seviyede tutar. Ayn zamanda sistemdeki ekipmann mrn uzatr. Yk alma ve yk atma prosesleri, elektrik retim noktalarndaki (trafo/jeneratr) veya belli elektrik tketim noktalarndaki yke gre (ektii akm veya gce gre) bu noktalar devreye alr veya karr. Bu da enerji sarfiyatn minimuma indirir. Sisteme ait parametrelerin anlk deerlerinin izlenebilmesinin yannda gemie dnk deerlere de ulamak mmkndr. Bunlar rapor halinde alabilme imkan da mevcuttur. Bylece tm tesisin performans hakknda bilgi sahibi olunur ve gerekli tedbirlerin zamannda alnmasna imkan verir. Son teknoloji ile kurulan otomasyon sistemleri, yazlm ve donanm olarak son derece ak sistemlerdir. Sonradan genileyebilme ve deitirilebilme zelliklerine sahiptir. Hatta baka sistemler de otomasyon sistemine entegre edilebilir. Elektrik datm sisteminde kullanlan cihazlarn optimizasyonu. ebeke kalitesinin analizi. nceden alarm verdirterek, amadan nce sisteme mdahale olana. Arzann sebebinin annda belirlenmesi ve herhangi bir sorun halinde merkezden tm tesise mdahale imkan gibi sayamadmz yararlar vardr. SONULAR SCADA Sistemleri, tesis ve sistemlerin tek bir merkezden kontrol edilmesi ve ynetilmesi olanan sunmaktadr. Elektrik Datm Tesislerinde, SCADA Sistemlerinin kullanlmasnn amac; geni bir corafi alana yaylm bulunan elektrik tesislerinin merkezi bir yerden, uzaktan kontrol ve kumandasdr. SCADA Sistemi elektrik tesislerinin merkezi kontrol noktasndan izlenmesini salayarak, enerji kesintilerini minimuma indirir. Klasik sistemle saatlerle ifade edilen enerji kesinti sreleri SCADA Sistemleri ile dakikalarla ifade edilebilir. Bununla birlikte her indirici merkezde vardiyal eleman bulundurma ihtiyac da ortadan kalkmaktadr. SCADA Sistemleri ayrca insanlara gvenilir, hzl ve ekonomik sistem ynetimi olanaklarn sunmaktadr. Bu sistemler insanlara byk bir i gc salamakta ve bu i gcnn baka alanlarda kullanlmas frsatn tanmaktadr.

Elektrik datm tesislerinde kullanlan SCADA Sistemleri, mevcut tesislerin verimli iletilmesini ve buna dayanarak bu alana yaplacak yatrmlarn ertelenmesini ve gelecee ynelik etkin planlamalarn yaplmasn da salamaktadr.