1.

UVOD


1.1 Predmet i zadaci fizike. Veze fizike sa drugim prirodnim naukama i tehnikom

Fizika je osnovna prirodna nauka koja izuava:
- osnovne oblike kretanja materije (mehaniko i toplotno kretanje, magnetne, svetlosne i
elektrine pojave...)
- utvruje zakone tih kretanja i uzajamnu povezanost i uslovljenost
- osnovna svojstva i strukturu materije
Kretanja materije koje prouava fizika uopteno se nazivaju fiziki procesi ili fizike pojave.

Zadaci fizike su da otkrije naunu istinu o objektima ili pojavama i da to znanje usmeri na reavanje
praktinih i svakodnevnih potreba.

Prouavanje pojava u kontrolisanim i posebno pripremljenim uslovima (laboratorijskim) naziva se
eksperimentalno istraivanje, tj. fiziki eksperiment.
Pored eksperimentalnog metoda postoji i teorijski metod iji je cilj formiranje naune teorije,
oslanjajui se na rezultate eksperimenta. Skup sistematizovanog saznanja o odreenoj grupi srodnih
pojava, njihovoj povezanosti i uzajamnoj uslovljenosti se naziva fizika teorija.

Za prouavanje i opisivanje svojstava tela i pojava
u fizici se koriste fizike veliine. One
predstavljaju pojmove kojima se opisuju svojstva
tela, njihova stanja, kretanja i uopte fizike
pojave. Fizika veliina se izraava kao proizvod
brojne vrednosti i odgovarajue jedinice mere:
o = {o]|o]. Primer: Temperatura tela iznosi 30 K.
U meunarodnom SI sistemu jedinica (SI)
osnovne fizike veliine i njihove jedinice date su
u tabeli.

Ostale fizike veliine koje su izvedene iz osnovnih veliina nazivaju se izvedene veliine.
Primer: Jedinica za brzinu se izraava preko jedinice za duinu i jedinice za vreme. Jedinica za
brzinu je
m
s


Fiziki zakoni su pravilnosti po kojima se neke fizike pojave odvijaju. Fiziki zakon kvantitativno
izraava vezu izmeu fizikih veliina koje opisuju svojstvo tela, odreenu pojavu ili skup pojava.
Primer: Drugi Njutnov zakon mehanike proizvod mase i ubrzanja tela je jednak rezultujuoj sili koja
deluje na to telo:
mo = F

1.2 Vektori i operacije sa vektorima


Skalarne i vektorske fizike veliine

Fizike veliine koje su potpuno odreene brojnom vrednou i odgovarajuom mernom jedinicom
nazivaju se skalarne veliine skalari (duina, pritisak, temperatura, masa, energija, vreme).
Npr: ako kaemo da neko telo ima masu od 5 kg, onda imamo potpunu predstavu o masi tog tela.

Fizika veliina koju potpuno odreuju vrednost (intenzitet), pravac i smer naziva se vektorska
veliina vektor. (brzina, ubrzanje, impuls, sila) Npr: Ako se autobus kretao brzinom od 60 km/h
jo uvek nemamo potpune informacije o brzini. Potrebno je da znamo i pravac i smer kretanja
autobusa.

Vektor se grafiki predstavlja usmerenom dui. Mera te dui odreuje brojnu vrednost (intenzitet,
apsolutnu vrednost ili modul) vektora. Pravom kojoj pripada du se oznaava pravac vektora, a
strelicom se oznaava smer vektora. Take A i B oznaavaju poetak i kraj vektora.




Vektor se oznaava latininim slovom i horizontalnom strelicom iznad slova. (: brzino ; F

silo)
Intenzitet (vrednost) vektora se oznaava latininim slovom bez strelice (:, F), ili pisanjem vektora
izmeu dve paralelne crtice ( |:|, |F

| )

Dva vektora su jednaka ako imaju jednake intenzitete, paralelen pravce, i isti smer:




Uporeivanje dva vektora istog pravca i smera svodi se na uporeivanje njihovih intenziteta. Na
sledeoj slici su prikazana dva vektora brzine :
1
i :
2
.



Intenzitet prvog je dva puta vei od intenziteta drugog pa moemo da napiemo: :
1
= 2:
2




Dva vektora su suprotni ako imaju iste intenzitete, paralelene pravce i suprotne smerove.



Skalarna veliina je stalna ako se tokom vremena ne menja njen intenzitet.
Vektorska veliina je konstantna ako su joj pored intenziteta, stalni i pravac i smer.


Kolinearni vektori su oni vektori koji lee na paralelnim pravama (istoj pravoj) sa istim ili suprotnim
smerovima. Ako kolinearni vektori imaju isti intenzitet i smer, oni su jednaki, a ako imaju isti inetnzitet
i suprotan smer, razlikuju se samo po predznaku.


A

= B

= C

A = B = C
|A|

= |B|

= |C|

Projekcije vektora na x i y ose

Neka su u ravni x0y dati vektori A ,

B,

. Njihove projekcije
na koordinatne ose x i y se dobijaju tako to se iz poetka i
kraja vektora povlae normale prave normalne na x,
odnosno y osu. Projekcije oznaavamo istim slovom kao i
odgovarajui vektor, uz dodavanje indeksa koji oznaava
pravac (osu) na koji je dati vektor projektovan. Ako vektor
obrazuje otar ugao sa datim pravcem (osom) projekcija
vektora je pozitivna, oako obrazuje tup ugao, projekcija
vektora je negativna. Ako je vektor normalan na dati
pravac, projekcija vektora je jednaka nuli. Sa slike vidimo
da, iako nemaju isti pravac i smer, projekcija vektora A

i C

na x-osu je jednaka (A
x
= C
x
).



OPERACIJE SA VEKTORIMA

Sabiranje vektora

Za sabiranje dva vektora primenjuje se pravilo paralelograma ili pravilo trougla.

Pravilo paralelograma:
Nad vektorima o i b

koji se sabiraju konstruiemo

paralelogram. Rezultat sabiranja (rezultanta) je
predstavljen vektorom koji se poklapa sa dijagonalom
tog paralelograma. Vektorski sabirci i rezultanta imaju
zajedniki poetak


Pravilo trougla:
Na kraj prvog vektora nadovezujemo drugi vektor. Zbir
vektora je vektor iji je poetak u poetku prvog, a kraj
mu se poklapa sa krajem drugog vektora.


Sabiranje vektora o i b

se simboliki predstavlja: R

= o +b

; R

rczultonto
Intenzitet rezultante zavisi od intenziteta i od ugla koji vektori zaklapaju izmeu sebe. Kada je ugao
0
o
intenzitet rezultante je maksimalan, i jednak je zbiru intenziteta sabiraka: R = o + b
Kada je ugao 180
o
intenzitet rezultante ima najmanju vrednost koja je tada jednaka razlici intenziteta
vektora sabiraka: R = o b
Kada vektori zaklapaju ugao od 90
o
, rezultanta se dobija iz pitagorine teoreme i jednaka je:
R = o
2
+b
2

Primer:
o = S cm ; b = 4 cm

o = u
o







o = 9u
o
o = 18u
o













Sabiranje vie od dva vektora vri se najee pravilom poligona:
nadovezivanje poetka sledeeg na kraj prethodnog i tako redom.
Rezultanta tih vektora spaja poetak prvog i kraj poslednjeg vektora.



Projekcija sume vektora na neki pravac jednaka je zbiru projekcija
pojedinanih vektora na taj isti pravac: A
x
+ B
x
+C
x
+
x
= E
x





pravilo poligona




Projekcija vektora na x-osu

Oduzimanje vektora

Ako je vektor b

suprotan vektor vektora b

, onda se oduzimanje vektora b

od vektora o svodi na
sabiranje vektora o sa vektorom b

. Simboliki se to moe zapisati:

R

= o b

= o + (b

)

Grafiki metod je dat na sledeoj slici:







Mnoenje vektora skalarom

Proizvod skalara k i vektora o (simboliki ko ) daje rezultat koji zavisi od vrednosti k. Razlikujemo
dva sluaja:
1. k = u ; tada je i proizvod ko = u, to predstavlja nulti vektor iji je intenzitet jednak nuli, a
pravac i smer su neodreeni
2. k u ; - ko ima isti pravac kao vektor o
- smer zavisi od vrednosti k: isti je kao smer vektora o za k > u
suprotan je od smera vektora o za k < u
- Intenzitet od ko je jednak proizvodu intenziteta vektora o i apsolutne
vrednosti skalara k.

|ko | = |k||o | = _
k|o |, k > u
k|o |, k < u
]

Deljenje vektora skalarom

Deoba vektora o skalarom k se svodi na mnoenje vektora o skalarom k sa negativnim
eksponentom:
o
k
= k
-1
o

Rezultat mnoenja ili deljenja vektora skalarom je vektor kolinearan poetnom vektoru, ali moe imati
razliitu prirodu.


Razlaganje vektora

Za reavanje razliitih problema u fizici potrebno je umesto datog vektora posmatrati njegove
komponente (esto se vektor razlae na komponente u okviru referentnog koordinatnog sistema).
Razlaganje vektora se svodi na konstrukciju paralelograma kome su sva etiri ugla jednaka 90
o

(pravougaonik), ija je dijagonala vektor koji se razlae, a razloene komponente su projekcije
vektora na stranice paralelograma.

Materijalna taka, putanja, ravnomerno i neravnomerno kretanje
Materijalna taka je telo ije se dimenzije u posmatranom kretanju mogu zanemariti
i moe se smatrati da je u toj taki skoncentrisana sva masa tela.
Jedno isto telo u nekom kretanju se moe smatrati materijalnom takom a u nekom
drugom ne moe (primer-avion na nebu i avion na pisti blizu posmatraa).
Linija koju materijalna taka opisuje tokom kretanja, odnosno skup uzastopnih
poloaja kroz koje taka proe pri kretanju, zove se putanja. Po obliku putanje kretanja
se dele na pravolinijska i krivolinijska. Oblik putanje zavisi od izbora referentnog sistema
iz koga se posmatra kretanje. Preeni put (S) je deo putanje koju materijalna taka
predje za odreeno vreme pri kretanju.
Na slici se vidi da se preeni put i pomeraj ne poklapaju kod krivolinijskog kretanja.
Ravnomerno kretanje je takvo kretanje kod koga telo za iste vremenske intervale
prelazi iste puteve.
Neravnomerno kretanje je takvo kretanje kod koga telo za iste vremenske intervale
prelazi razliite puteve.
Kretanje moe biti translatorno, rotaciono i sloeno.
Kod translatornog kretanja svi delii tela se kreu po jednakim paralelnim putanjama.
Kod rotacionog kretanja svi delii tela se kreu po krunicama koje lee u paralelnim
ravnima a iji se centri nalaze na osi rotacije.
Svako sloeno kretanje se moze razloiti na translatorna i rotaciona kretanja. Na primer
kotrljanje tocka je sloeno od translacije i rotacije toka oko centra.
Brzina
Jedna od veliina kojima se opisuje kretanje je brzina. Tom veliinom karakterie
se preeni put u jedinici vremena: bre je ono telo koje za isto vreme pree vei put. U
fizici se definiu dva oblika srednje brzine: srednja putna brzina i vektor srednje brzine.
Srednja putna brzina je kolinik predjenog puta i vremenskog intervala utroenog
za prelaenje tog puta. Ovako definisana srednja brzina je skalar. Jedinica za brzinu je
metar u sekundi u meunarodnom SI sistemu.
V
s
=S/t
Vektor srednje brzine je kolinik vektora pomeraja i vremenskog intervala u toku
kojeg je taj pomeraj napravljen. Pravac i smer vektora srednje brzine isti su kao pravac
i smer vektora pomeraja to se vidi na slici.
U optem sluaju se intenzitet vektora srednje brzine i srednje putne brzine ne
poklapaju. Ove dve veliine su jednake samo u sluaju pravolinijskog kretanja u
jednom smeru.
Trenutna brzina
Kretanje tela je potpuno poznato ako se znaju poloaj i brzina tela u svakom
trenutku. Vektor trenutne brzine je jednak vektoru srednje brzine u beskonano malom
vremenskom intervalu. Vektor trenutne brzine ima pravac tangente na putanju tela.
Na slici je prikazano kako se grafiki predstavlja vektor trenutne brzine kod krivolinijske
putanje. Smer se poklapa sa smerom kretanja tela.
Zadaci za vebanje:
1.Automobil pree du pravog puta 400 m za 20 s, a zatim skrene pod pravimuglom i
pree jo jo 300 m za 15 s. Nai pomeraj, srednju putnu brzinu i vekor srednje brzine.
Reenje: Pomeraj je 500m, v
s
=20 m/s , Vektor srednje ima intenzitet 11,1 m/s.
2.Telo se kree 15 s brzinom 5 m/s a zatim10 s brzinom 8 m/s , i na kraju 6 s brzinom
20 m/s. Kolika je srednja brzina tela na celom putu?
Reenje: v
s
=8,87 m/s
3.Voz se u prvoj polovini vremena kretao brzinom 72 km/h, a u drugoj polovini vremena
brzinom 36 km/h. Kolika je srednja brzina voza za sve vreme kretanja?
Reenje: v
s
=54 km/h
4. Avion za pola sata preleti 150 km sa zapada na istok, a potom skrene i za narednih
pola sata predje 200 km u pravcu sever-jug. Odrediti srednju putnu brzinu i vektor
srednje brzine.
Reenje: 350 km/h i 250 km/h respektivno.
5.Pas tri po krunici poloprenika 10 m. Koliki put pree ako obie 10,5 krugova?
Koliki pomeraj napravi pri tome?
Reenje: S = 659.4m, a pomeraj je 20m
6.Telo se kree ravnomerno i za 15 minuta prelazi rastojanje 400m. Nacrtati grafik
zavisnosti brzine od vremena i puta od vremena.
Reenje: V = 4/9 m/s
7.Iz mesta A i B istovremeno polaze, jedno drugom u susret, dva tela. Prvo se kree
stalnom brzinom od 7m/s a drugi brzinom 4 m/s. Tela se sretnu posle pola minuta.
Koliko je mesto B udaljeno od mesta A?
Reenje: S = 330 m
Ubrzanje
Kretanje po pravoj liniji pri kojem je ubrzanje konstantno zove se ravnomerno
promenljivo pravolinijsko kretanje. Tako se kree telo pri slobodnom padu, automobil
sa iskljuenim motorom, kugla na strmoj ravni.
Ako vektori ubrzanja i poetne brzine imaju isti smer , kretanje je ubrzano.
Ako vektori ubrzanja i poetne brzine imaju suprotan smer, kretanje je usporeno.
Postoje srednje I trenutno ubrzanje. Srednje ubrzanje je promena brzine u toku nekog
vremena :
a
s
= v / t
Trenutno ubrzanje je srednje ubrzanje u beskonano malom vremenskom intervalu.:
a
t
= v / t
Vektor trenutnog ubrzanja ima isti pravac kao I vector promene brzine.
Ubrzanje u optem sluaju ima dve komponente : tangencijalnu koja je odgovorna za
promenu intenziteta brzine i normalnu (centripetalnu) koja je posledica promene pravca
brzine.
a
n
= v
2
/ r
Intenzitet ukupnog ubrzanja moe se izraunati kao
a = ( a
t
2
+ a
n
2
)
1/2
Grafiki prikaz vektora ukupnog, tangencijalnog i normalnog ubrzanja.
Ravnomerno promenljivo pravolinijsko kretanje
Ravnomerno promenljivo pravolinijsko kretanje je kretanje po pravoj liniji pri
kojem je ubrzanje konstantno. Poetna brzina kretanja tela je v
0
, a t vremenski
trenutak kada izraunavamo ubrzanje ; s je preeni put tela do trenutka t. .
Odgovarajue jednaine za ravnomerno promenljivo pravolinijsko kretanje su
Zakon brzine nam daje zavisnost brzine od vremena v = v
0
+ at
Zakon puta nam daje zavisnost preenog puta od vremena s = v
0
t + at
2
/ 2
Veza brzine i preenog puta. v
2
= v
0
2
+ 2as
Pozitivan znak uzimamo u sluaju kada je kretanje ubrzano, a negativan
ako je re o usporenom kretanju.
Grafiki prikaz ubrzanog kretanja
Na slici (a) je prikazano konstantno ubrzanje, na slici (b) ravnomerno ubrzano
pravolinijsko kretanje sa poetnom brzinom a na slici (c) bez poetne brzine.
Grafiki prikaz usporenog kretanja
Na slici (b) je prikazano ravnomerno usporeno pravolinijsko kretanje sa poetnom
brzinom a na slici (v) sa razliitim poetnim brzinama I ubrzanjima.
Zadaci za vebanje
1. Ucrtaj vektore tangencijalnog I normalnog ubrzanja
2. Ucrtaj vektor pomeraja, i vektore trenutne brzine u takama M
1
i M
2
.
3. Na slici je prikazan grafik zavisnosti puta od vremena tela A. Ucrtaj grafik
kretanja drugog tela B ako se zna da je ono poelo da se kree 2s posle
prvog tela I da je sustiglo prvo telo na rastojanju 6m od potnog poloaja.
4. Na osnovu datih grafika zavisnosti puta od vremena nacrtaj grafike
zavisnosti ubrzanja od vremena.
5. Autobus se kree brzinom 36 km/h. Na kom rastojanju od stanice voza
treba da pone da koi, ako je intenzitet ubrzanja autobusa pri koenju
1,2 m/s
2
?
Reenje: S=42m
6. Kola se kreu sa ubrzanjem 1,5 m/s
2
I za 10s pree put 195m. Kolika je
brzina kola na poetku a kolika na kraju tog puta?
Reenje : V
0
=12 m/s V=27 m/s
Zadaci za vebanje:
1. Voz koji polazi iz stanice za 10s dostigne brzinu 36 km/h. Koliki put je preao za
to vreme?
Reenje: S= 50 m
2. Automobil koji se kree brzinom 72 km/h poinje da koi i zaustavlja se posle 2s.
Koliki je put preao pri tome?
Reenje: S = 20m
3. Zaustavni put voza pri dolasku na stanicu je 1 km. Pre usporavanja voz se kretao
brzinom 72 km/h. Nai vreme posle kog e se voz zaustaviti, ubrzanje voza i
brzinu koju je imao na sredini zaustavnog puta.?
Reenje: t = 100 s ; a = 0,2 m/s
2
4. Automobil, koji se kree brzinom 72 km/h, mora naglo da koi. Intenzitet ubrzanja
pri koenju je 5 m/s
2
. Posle koliko vremena od pritiska na konicu se automobil
zaustavi?
Reenje: t = 4s
5. Automobil se kree sa ubrzanjem 1,5 m/s
2
i za 10s pree put 195 m. Kolika je
brzina automobila na poetku, a kolika na kraju tog puta?
Reenje: v
0
= 12 m/s
S = 25 m
6.Biciklista je preao 5km brzinom 20 km/h, zatim se pola sata odmarao, pa je
preao isti put nazad za vreme 20 min. Kolika je srednja brzina bicikliste na celom
putu?
Reenje: v
s
=9.2 km/h
7. Dva automobila kreu se u istom smeru. U poetnom trenutku rastojanje izmeu
njih je 15km, a prednji automobil ima brzinu 60 km/h. Nakon 75 min od tog
trenutka automobili se sustignu. Kolika je brzina drugog automobila?
Reenje: v = 72 km/h
8. . Zvuk se kroz vazduh prostire brzinom 340 m/s, a kroz elik brzinom 5 km/s. Na
jednom kraju mosta udari se maljem. Na drugom kraju zvuk kroz elik se uje za
1,1 s pre nego kroz vazduh. Kolika je duina mosta?
Reenje: s = 401m
2. KINEMATIKA

2.4 KRETANJE MATERIJALNE TAKE PO KRUNOJ PUTANJI

Kao to smo ustanovili pri izuavanju ubrzanja, ono se sastoji iz dve komponente:
normalnog i tangencijalnog ubrzanja. Pomenuli smo da kada ubrzanje ima samo
normalnu komponentu, a kada je tangencijalna komponenta jednaka nuli, materijalna
taka ili telo se kreu po krunici i to se naziva ravnomerno kruno kretanje.

Za opisivanje krunog kretanja koristimo pomeraj, put brzinu i ubrzanje. Kada se brzina i
ubrzanje odnose na kruno kretanje govrimo o linijskoj brzini i linijskom ubrzanju.
Pored toga, za opisivanje krunog kretanja koristimo i ugaone veliine: ugaoni pomeraj,
ugaona brzina i ugaono ubrzanje.

UGAONI POMERAJ

Poloaj materijalne take na krunici odreuje radijus-vektor. To je vektor koji povezuje
centar krunice i datu materijalnu taku. Pri kretanju materijalne take po krunici, njen
radijus-vektor opie odreeni ugao i napravi odgovarajui ugaoni pomeraj .

Ugaoni pomeraj je ugao izmeu poetnog i krajnjeg radijus-vektora materijalne
take.
Ako materijalna taka A pri kretanju po krunici u istom smeru napravi manje od jednog
obrtaja, onda su ugaoni pomeraj i opisani ugao isti. U suprotnom, opisani ugao je vei
od ugaonog pomeraja.
Radijus-vektor Opisani ugao i kruni luk
Opisani ugao je ukupni ugao koji opie radijus-vektor materijalne take nezavisno od
toga da li je prilikom kretanja po krunoj putanji materijalna taka menjala smer.
Merna jedinica za ugaoni pomeraj i opisani ugao je radijan (rad).
Proizvoljan ugao u radijanima je jednak koliniku duine odgovarajueg krunog luka i
poluprenika krunice.
0 =
s
r


Odatle sledi da je put (duina krunog luka) koji materijalna taka pree po krunici
jednak proizvodu poluprenika krunice i ugla koji ona opie.

s = r0

Pun ugao izraen u stepenima iznosi 360 stepeni. Njegova vrednost u radijanima je:

0 =
s
r
=
2rn
r
= 2n (roJ)


UGAONA BRZINA

Ako materijalna taka opie ugao 0 od trenutka t
0
do trenutka t, onda srednja vrednost
ugaone brzine materijalne take:

s
=
0
t t
0


Srednja vrednost ugaone brzine jednaka je koliniku ugla i vremena u toku kojeg
je taj ugao opisan.
Ako uzmemo da je poetni trenutak t
0
= u, a t je proteklo veme (proizvoljno), tada je:

s
=
0
t


Trenutna ugaona brzina je ugaona brzina u odreenom (datom) vremenskom
trenutku:
=
0
t


kada t u

Jedinica ugaone brzine je radijan po sekundi [
ud
s
.
UGAONO UBRZANJE

Kada se brzina kod krunog kretanja menja u toku vremena, onda se to kruno kretanje
naziva promenljivo kruno kretanje.
Veliina koja opisuje promenu ugaone brzine u jedinici vremena se naziva ugaono
ubrzanje.

Srednje ugaono ubrzanje je kolinik promene ugaone brzine i vremenskog
intervala u toku kojeg se ta promena desila:

o =

2

1
t
2
t
1

2
i
1
su ugaone brzine u trenucima t
2
i t
1


Trenutno ugaono ubrzanje (ili kratko, ugaono ubrzanje) jeste ugaono ubrzanje u
veoma malom vremenskom intervalu (koji se moe svesti na trenutak).

o =

t


kada t u

Jedinica ugaonog ubrzanja je radijan po sekundi na kvadrat [
ud
s
2
.


VEZA IZMEU BRZINE I UGAONE BRZINE

Poto je
=
0
t
=
s
r
t
=
s
rt



Znamo da je brzina jednaka: : =
s
t
, pa odatle sledi:
=
:
r

: = r

Periferijska (linijska brzina je jednaka proizvodu poluprenika krunice i ugaone
brzine materijalne take.
VEZA IZMEU TANGENCIJALNOG I UGAONOG UBRZANJA

Ako materijalna taka vri promenljivo kruno kretanje, tada se menja i intenzitet linijske
brzine u toku vremena. To znai da materijalna taka ima i tangencijalno ubrzanje.
Potrebno je nai vezu izmeu tangencijalnog i ugaonog ubrzanja.
Ako poemo od izraza za klasino ubrzanje i iskoristimo prethodno dobijenu jednainu
periferijske linijske brzine, dobijamo:

o
t
=
:
t
=
:
2
:
1
t
=
r
2
r
1
t
=
r(
2

1
)
t
= r

t
= ro

o
t
= ro

Tangencijalno ubrzanje materijalne take koja se kree po krunici jednako je
proizvodu poluprenika krunice i ugaonog ubrzanja.


RAVNOMERNO KRUNO KRETANJE

Kretanje materijalne take po krunici brzinom
stalnog intenziteta naziva se ravnomerno
kruno kretanje.
Kod ravnomernog krunog kretanja i ugaona brzina
je konstantna ( = const).
Intenzitet brzine materijalne take pri
ravnomernom krunom kretanju jednak je
koliniku preenog puta (duine krunog luka) i
vremena kretanja.
: =
s
t


Odgovarajua ugaona brzina jednaka je
koliniku opisanog ugla i proteklog vremena kretanja.

=
0
t




PERIOD I FREKVENCIJA

Periodino kretanje je kretanje koje se ponavlja na isti nain u odreenim vremenskim
intervalima. Taj vremenski interval se naziva period obrtanja. Ravnomerno kruno
kretanje je periodino kretanje.
Vreme za koje materijalna taka obie krunicu (napravi jedan obrtaj) naziva se
period.
Ako u toku perioda (vremena) T materijalna taka obie krunicu i ako znamo da je obim
krunice 2rn (r - prenik krunice), onda je intenzitet brzine tela jednak:

: =
2rn
I


Perod je odatle:
I =
2rn
:


Frekvenciju ili uestanost kretanja definiemo kao recipronu vrednost perioda. Ona
nam pokazuje koliko ima perioda u jedinici vremena. U sluaju krunog kretanja
pokazuje koliko puta u toku jedne sekunde telo obie krunicu.

=
1
I

Jedinica frekvencije je herc (Hz)
Ez =
1
s
= s
-1


Poto znamo da je veza izmeu periferijske i ugaone brzine jednaka:

=
:
r

onda je:
=
2n
I
= 2n

To znai da za vreme jednog perioda materijalna taka opie pun ugao, pa je njena
ugaona brzina jednaka: = 2n



CENTRIPETALNO (NORMALNO) UBRZANJE

Pokazali smo da normalna komponenta ubrzanja ima pravac normale na tangentu na
putanji i smer ka centru krivine putanje. Kod kretanja po krunici normalno ubrzanje je
usmereno du poluprenika krunice ka njenom centru pa se zato naziva radijalno ili
centripetalno ubrzanje.

Intenzitet centripetlanog ubrzanja pri
ravnomernom krunom kretanju srazmeran je
kvadratu brzine tela (materijalne take), a
obrnuto srazmeran polupreniku krune putanje.

o
c
=
:
2
r


Pri ravnomernom krunom kretanju, intenzitet
centripetalnog ubrzanja se ne menja u toku kretanja,
ali se menja njegov pravac. Centripetalno ubrzanje
uvek ima pravac poluprenika krunice.

Veza izmeu centripetalnog ubrzanja, brzine, perioda i frekvencije se nalazi iz ranije
dobijene zavisnosti : = r.
Ako to zamenimo u prethodnu jednainu i ako znamo da je =
2n
1
= 2n, dobijamo:

o
c
=
:
2
r
=
r
2

2
r
=
2
r =
4n
2
I
2
r

o
c
= 4n
2

2
r

Intenziteti i pravci brzine i ubrzanja, kao i koordinate tela, posle vremena koje odgovara
jednom periodu, ponavljaju vrednosti.

Primer: primeri krunog kretanja u prirodi su mnogobrojni delovi toka koji se rotira,
delii kompakt diska (CD) dok se reprodukuje Rotacija meseca oko zemlje i planeta
oko sunca se kreu po priblino krunoj putanji.
2. KINEMATIKA

2.5 TRANSLATORNO I ROTACIONO KRETANJE

Kretanje tela moemo poistovetiti sa materijalnom takom kada svi delii (estice) tela
vre istovetno kretanje: kreu se paralelnim putanjama, imaju jednake brzine ii ubrzanja.
Takvo kretanje nazivamo translatorno kretanje.
Primer ovog kretanja je kretanje kabine lifta, voza, automobila, broda na pravolinijskom
putu.
Kretanje u toku kojega se svi delovi (estice) tela kreu po meusobno
paralelelnim linijama i imaju jednake brzine i ubrzanja naziva se translatorno
kretanje.

Drugi osnovni oblik mehanikog kretanja tela je rotaciono kretanje.



ROTACIONO KRETANJE TELA OKO NEPOKRETNE OSE

Kretanje pri kome se estice (delii) tela kreu po koncentrinim krunicama, koje
se nalaze u meusobno paralelnim ravnima, a centri tih krunica lee na osi
rotacije, naziva se rotaciono kretanje.
Najjednostavniji oblik rotacionog kretanja je rotacija
tela oko nepokretne ose. Pri razmatranju
rotacionog kretanja ograniiemo se na kruto telo i
njegovu rotaciju oko nepokretne fiksirane ose.
Telo koje pri kretanju tela ne menja oblik,
odnosno iji svi delii u toku kretanja ostaju u
istim meusobnom poloajima, naziva se kruto
telo.

Poto, kada telo rotira, razni delii tog tela ne
prelaze iste puteve (najblii osi rotacije prelaze
najkrai put i obrnuto), pomou veliina kao to su
put, brzina i ubrzanje ne moemo da opisujemo
rotaciono kretanje.
Meutim, sve take tela za isto vreme opisuju iste
uglove i sve imaju jednake ugaone pomeraje, pa
rotaciju tela moemo opisivati sa ovim veliinama.
Kada telo rotira oko nepokretne
ose razne take (delii) tog tela za
isto vreme prelaze razliite puteve,
a opisuju jednake uglove
Poto razne take tela za isto vreme prelaze razliiti put, onda imaju i razliite brzine.
Meutim, sve take tela koje rotira, za isto vreme opisuju jednake uglove i zato su
ugaone brzine iste za sve take tela. Za sve take rotacionog tela su iste i promene
ugaone brzine, za isti vremenski period, pa sve take imaju i jednako ugaono
ubrzanje.
Prilikom prouavanja krunog kretanja materijalne take upoznali smo definicije
ugaonog pomeraja, ugaone brzine i ugaonog ubrzanja, a sada emo se potpunije
upoznati sa ovim veliinama.



DEFINISANJE UGAONE BRZINE I UGAONOG UBRZANJA KAO VEKTORSKE
VELIINE

U prethodnom razmatranju kretanja materijalne take po krunici smo definisali srednju i
trenutnu vrednost ugaone brzine, pri emu smo uzeli u obzir samo intenzitet ugaone
brzine:
=
0
t
, t u

Ako je definiemo kao vektorsku veliinu sledi:

=
0

t
, t u

Poto ugaona brzina ima isti pravac i smer kao ugaoni pomeraj i poto ima stalan
pravac (pravac nepokretne ose rotacije), ona se opravdano moe izraziti preko njenog
intenziteta tj. skalarno:
=
0
t
, t u

Srednje ugaono ubrzanje je kolinik promene ugaone brzine i vremenskog
intervala u toku kojeg se ta promena desila.

o
s
=

2

1
t
2
t
1

2
i
1
su ugaone brzine u trenucima t
2
i t
1





Trenutno ugaono ubrzanje (ili samo: ugaono ubrzanje) je:

o =

t


Iz definicije sledi da ugaono ubrzanje ima isti pravac kao i promena ugaone brzine, a to
je u stvari pravac ose rotacije. Ako je smer ugaonog ubrzanja isti kao i smer ugaone
brzine, telo rotira ubrzano. U sluaju da je ugaono ubrzanje suprotnog smera od ogaone
brzine , rotacija tela je usporena. Intenzitet ugaonog (trenutnog) ubrzanja je:

o =

t
=

1
t
2
t
1
kaua t u

Ako pretpostavimo da je t
1
= u i
1
= u i uklonimo indeks 2, dobijamo izraz za intenzitet
ugaonog ubrzanja:

o =

t


ANALOGIJA TRANSLATORNOG I ROTACIONOG KRETANJA

Sve take tela pri translatornom kretanju prelaze jednake puteve i imaju iste pomeraje;
sve take tela koje rotira za isto vremem opisuju jednake uglove i imaju iste ugaone
pomeraje. Zato se mo e smatrati da su, u udreenom smislu, opisani ugao i ugaoni
pomeraj kod rotacionog kretanja veliine analogne preenom putu i pomeraju kod
translatornog kretanja.
Analogiju moemo preneti i na brzinu i ubrzanje i ugaonu brzinu i ugaono ubrzanje.


KINEMATIKA
TRANSLATORNO KRETANJE ROTACIONO KRETANJE
put (s) opisani ugao (0)
pomeraj (r)
ugaoni pomeraj (0

)
brzina : =

t
ugaona brzina =
0

t

brzanje o =

t
ugaono ubrzanje o =
o
t


ZAKONI KRETANJA

TRANSLATORNO KRETANJE
ROTACIONO KRETANJE OKO
NEPOKRETNE OSE
Ravnomerno pravolinijsko kretanje
(: = const)

x = ut
Ravnomerno rotaciono kretanje
( = const)

0 = mt
Ravnomerno ubrzano pravolinijsko
kretanje (o = const)

brzina: u = u

+ at

put: x = u

t +
at
2
2


brzina na kraju preenog puta s:
u = u

2
+ 2ax
Ravnomerno ubrzano rotaciono kretanje
(o = const)

ugaona brzina: m = m

+ ut

put: 0 = m

t +
ut
2
2


ugaona brzina nakon to se opie ugao 0
m = m

2
+2u0

Za jednako usporeno kretanje u oba sluaja ostaju iste formule smao to se umesto
znaka (+) stavlja znak minus (-).
ZADACI KINEMATIKA
1. Kolika je srednja brzina oveka koji za 15min pree 900m?
Reenje: v= 1m/s

2. Koliki put pree voz za 20 min srednjom brzinom 54km/h?
Reenje: t = 18km

3. Biciklista je preao 5km brzinom 20 km/h, zatim se pola sata odmarao, pa je
preao isti put nazad za vreme 20 min. Kolika je srednja brzina bicikliste na celom
putu?
Reenje: : = 9,2
km
h


4. Brzina svetlosti je 300 000 km/s. Za koje vreme stigne svetlost sa sunca na
zemlju? Rastojanje zemlje od sunca je 1,S 1u
8
km
Reenje: t = 8,SS minJ

5. Dva automobila kreu se u istom smeru. U poetnom trenutku rastojanje izmeu
njih je 15km, a prednji automobil ima brzinu 60 km/h. Nakon 75 min od tog
trenutka automobili se sustignu. Kolika je brzina drugog automobila?
Reenje: : = 72
km
h


6. Telo se kree ravnomerno i za 15 min prelazi put 400 m. Nacrtati grafik zavisnosti
brzine od vremena i puta od vremena.

7. Zvuk se kroz vazduh prostire brzinom 340 m/s, a kroz elik brzinom 5 km/s. Na
jednom kraju mosta udari se maljem. Na drugom kraju zvuk kroz elik se uje za
1,1 s pre nego kroz vazduh. Kolika je duina mosta?
Reenje: s = 4u1m

8. Iza automobila koji se kree brzinom 60 km/s idu vatrogasna kola. Kolika je
njihova brzina u odnosu na drum ako putnik u automobilu meri da mu se kola
pribliavaju brzinom 25 km/h?
Reenje: : = 8S
km
h


9. Avion se kree u odnosu na vetar (vazduh) brzinom 50 m/s. Brzina vetra u odnosu
na zemlju je 15 m/s. Kolika je brzina aviona u odnosu na zemlju ako se on kree:
a) niz vetar; b) uz vetar ; c) normalno na pravac vetra?
Reenje: : = 6S
m
s
; : = SS
m
s
; : = S2,2
m
s


10. Automobil se kree brzinom 72 km/h, a kapi kie padaju vertikalno brzinom 8 m/s.
Kolika je brzina kapi u odnosu na vozaa automobila?
Reenje: : = 21,S
m
s


11. Automobil, koji se kree brzinom 72 km/h, mora naglo da koi. Intenzitet ubrzanja
pri koenju je 5 m/s
2
. Posle koliko vremena od pritiska na konicu se automobil
zaustavi?
Reenje: t = 4s

12. Automobil se kree sa ubrzanjem 1,5 m/s
2
i za 10s pree put 195 m. Kolika je
brzina automobila na poetku, a kolika na kraju tog puta?
Reenje: :
0
= 12
m
s
; : = 27
m
s


13. Raketa poinje da se kree iz mirovanja i nakon preenih 200 km dostigne brzinu
11 km/s. Kolikim ubrzanjem se ona kree? Za koje vreme dostigne tu brzinu?
Reenje: o = Su2,S
m
s
2
; t = S6,4 s

14. Telo se kree sa stalnim ubrzanjem. Kolika je srednja brzina ako su poetna i
krajnja redom: a) 2 m/s i 8 m/s ; b) 6 m/s i 1 m/s ; c) 100 km/h i 15 m/s.
Reenje: :
s
= S
m
s
; :
s
= S,S
m
s
; :
s
= 77
km
h


15. Voz koji polazi iz stanice za 10s dostigne brzinu 36 km/h. Koliki put je preao za
to vreme?
Reenje: s = Sum

16. Automobil koji se kree brzinom 72 km/h poinje da koi i zaustavlja se posle 2s.
Koliki je put preao pri tome?
Reenje: s = 2um

17. Zaustavni put voza pri dolasku na stanicu je 1 km. Pre usporavanja voz se kretao
brzinom 72 km/h. Nai vreme posle kog e se voz zaustaviti, ubrzanje voza i
brzinu koju je imao na sredini zaustavnog puta.?
Reenje: t = 1uu s ; o = u,2
m
s
2
; : = 14,1 ms

18. Materijalna taka se kree po krunici poluprenika 2 cm, brzinom 0,1 m/s. Nai
period i frekvenciju obrtanja.
Reenje: I = 1,2S6 s ; v = u,796 s
-1


19. Duina sekundne kazaljke sata je 4 cm. Nai brzinu i normalno ubrzanje vrha te
kazaljke.
Reenje: : = u,u4m ; o
n
= 4,4 1u
-4

m
s
2


20. Koliki ugao opie za 5s materijalna taka koja se obre ugaonom brzinom 2
rad/s?. Koliki put ona pree za to vreme ako je poluprenik kruga 8 cm?
Reenje: 0 = 1u roJ ; s = 8u cm

21. Taka A, na obodu valjka koji rotira oko svoje ose, ima dva puta veu brzinu od
take B koja je za 5 cm blia osi. Nai poluprenik valjka.?
Reenje: r = 1u cm

22. Materijalna taka se kree po krunici poluprenika 20 cm sa stalnim
tangencijalnim ubrzanjem 5 cm/s
2
. Ako je poetna brzina take jednaka nuli, posle
koliko vremena e normalno ubrzanje biti jednako tangencijalnom?
Reenje: t = 2s

23. Materijalna taka se kree po krunici poluprenika 20 cm. Ako je njena poetna
brzina nula, a ugaono ubrzanje 5 rad/s
2
, nai ubrzanje take posle prvog obrtaja?
Reenje: o = o
n
2
+o
t
2
= 12,6
m
s
2


24. Toak poinje da rotira iz mirovanja ugaonim ubrzanjem 0,5 rad/s
2
. Koliku ugaonu
brzinu e imati posle 10 s? Koliki ugao e opisati za to vreme?
Reenje: = S
ud
s
; 0 = 2S roJ

25. Ugaona brzina ventilatora smanji se sa 100 rad/s na 40 rad/s za 3s. Koliki ugao
opie ventilator za to vreme? Koliko obrtaja pri tome napravi?
Reenje: 0 = 21u roJ ; N =
0
2n


26. Ventilator se obre ugaonom brzinom 150 rad/s. Od iskljuenja ventilatora do
njenog zaustavljanja protekne vreme 10s. Koliki je intenzitet ugaonog ubrzanja
ventilatora? Koliko obrtaja on napravi do zaustavljanja?
Reenje: o = 1S
ud
s
2
; N = 119,4

27. Toak rotira sa frekvencijom 180 obrt/min. U jednom trenutku on poinje da
usporava sa ugaonim ubrzanjem intenziteta 3 rad/s
2
. Posle koliko vremena e se
zaustaviti? Koliko obrtaja e napraviti do zaustavljanja?
Reenje: t = 6,28 s ; N = 9,4
3. DINAMIKA

3.1 UZAJAMNO DELOVANJE TELA, MASA, IMPULS, SILA

U oblasti koja se naziva kinematika prouili smo zakone pravolinijskog, krunog i
rotacionog kretanja... Meutim, na pitanja poput: zato se tela kreu ravnomerno
pravolinijski ili ravnomerno promenljivo pravolinijski, ta uzrokuje kruno i rotaciono
kretanje tela, kada tela menjaju oblik i dimenzije, odgovor daje deo mehanike koji se
naziva dinamika.
U ovoj oblasti emo da uvedemo osnovne veliine dinamike: masu, impuls i silu, i
povezaemo ih sa kinematikim veliinama (put, pomeraj, brzina, ubrzanje). Ovo
povezivanje omoguava potpunije opisivanje mehanikog kretanja. U kinematici se
kretanja tela samo opisuju, dok se u dinamici, opisuju i objanjavaju. Dinamika je
zasnovana na tri Njutnova zakona, koji se jo nazivaju i Zakoni klasine mehanike.


UZAJAMNO DELOVANJE TELA, SILA

Uzajamno delovanje tela moe da se ostvari neposrednim kontaktom, ili bez njega.
Pod neposrednim kontaktom podrazumevamo direktan kontakt izmeu dva tela koji
uzrokuje promenu stanja kretanja.
Primer: Bilijarske kugle koje se sudaraju i time menjaju smer, pravac i brzinu kretanja.
Lokomotiva koja vue vagone za sobom.
Uzajamno delovanje tela koja nisu u neposrednom kontaktu se ostvaruje na primer
pomou gravitacionog, magnetnog ili elektrinog polja.
Primer: Isto naelektrisane kuglice se meusobno odbijaju, dok se suprotno
naelektrisane meusobno privlae. Magnet privlai gvozdenu kuglu. Zemljina gravitacija
privlai sva tela koja su iznad njene povrine.

Uzajamno delovanje koje uzrokuje promenu stanja kretanja tela (promenu njegove
brzine) naziva se dinamiko uzajamno delovanje.

Uzajamno delovanje koje uzrokuje samo deformaciju tela (promenu njegovog
oblika i zapremine) naziva se statiko uzajamno delovanje.
Primer: Istezanje (deformacija) opruge usled postavljanja tega na njen kraj.

Za opisivanje uzajamnog delovanja tela koristi se fizika veliina koja se naziva sila.

Sila je kvantitativna mera uzajamnog delovanja (interakcije) tela ili estica. Sila je i
uzrok deformacije tela. Jedinica za silu je njutn (N), i ona je vektorska veliina.
MASA TELA

Posmatraemo dvoja kolica iste mase koja su identina i izraena od istog materijala.
Na jednim kolicima se nalazi metalna elastina opruga iju emo masu zanemariti.
Opruga se nalazi u sabijenom stanju pomou konca. Ako na kraj opruge prislonimo
druga kolica i iseemo konac, opruga e da se istegne do poetnog poloaja i
odgurnue kolica u suprotnim smerovima. Kada se kolica zaustave, ako izmerimo
preeni put za oba kolica videemo da su preeni putevi identini.
Ako umesto kolica sa oprugom, stavimo druga kolica sa oprugom duplo vee teine i
ponovimo ogled, videemo da su se duplo tea kolica kretala upola sporije i da su prela
upola manji put od kolica bez tega.
Na osnovu prethodnig ogleda zakljuujemo da je odnos intenziteta brzina postignutih
uzajamnim delovanjem dva tela obrnuto srazmeran njihovim masama:

Za telo koje pri uzajamnom delovanju sa drugim telom dobija manju brzinu kaemo da je
inertnije. Inertnost tela je tenja tela da se odupre promeni stanja kretanja.
Ili:
Nastojanje tela da ostane u relativnom stanju mirovanja ili ravnomerno
pravolinijskog kretanja naziva se inertnost.
Veliina kojom se kvantitativno karakterie inertnost tela naziva se masa.

Treba istai razliku izmeu inertnosti i inercije tela. Inertnost je svojstvo tela koje se
ispoljava u tome da tela sa veom masom sporije prihvataju promenu kretanja, a
inercija je pojava koja se ispoljava u odravanju stanja relativnog mirovanja ili
ravnomerno pravolinijskog kretanja pod uslovom da su iskljuena delovanja (ili su
meusobno ponitena) drugih tela na telo koje se posmatra.

Masa tela je mera njegove inertnosti. Masa je skalarna i uvek pozitivna veliina.
Jedinica mase je kilogram (kg)



IMPULS TELA

Iz:
:
1
:
2
=
m
2
m
1


sledi: m
1
:
1
= m
2
:
2

Proizvod mase i brzine prvih kolica iz prethodnog primera jednak je proizvodu mase i
brzine drugih kolica.

Fizika veliina koja se odreuje proizvodom mase i brzine tela naziva se impuls
estice ili tela. Jedinica impulsa je kilogram puta metar u sekundi (kg
m
x
). Impuls
tela je vektorska veliina i on je jedna od jedinica kojom opisujemo translatorno
kretanje.

Napiemo li impulse kolica iz prethodog primera u vektorskom obliku, sledi:

m
1
:
1
= m
2
:
2

m
1
:
1
+ m
2
:
2
= u

Vektorski zbir impulsa pre uzajamnog delovanja kolica (dok su bila u stanju mirovanja) i
posle njihovog uzajamnog delovanja jednak je nuli.
Impuls obeleavamo sa p, a izraz za impuls tela zapisujemo u obliku:

p = m:

Pravac i smer impulsa poklapa se sa pravcem i smerom brzine, a intenzitet
impulsa je jednak proizvodu mase i intenziteta brzine:

p = m:
3. DINAMIKA

3.2 PRVI DRUGI I TREI NJUTNOV ZAKON


I NJUTNOV ZAKON (ZAKON INERCIJE)

Isak Njutn je jedan od najistaknutijih fiziara, matematiara i astronoma svojeg vremena.
iveo je i radio krajem 17. i poetkom 18. veka. Zasluan je za formulaciju tri osnovna
zakona: Njutnovi zakoni klasine mehanike. Pored toga, formulisao je i zakon opte
gravitacije na osnovu koga je opisao i objasnio kretanje nebeskih tela (planeta, njihovih
satelita, kometa) i time potvrdio Keplerove zakone. Pruio je i znaajan doprinos u
matematici uvoenjem diferencijalnog i integralnog rauna.

Na osnovu razmatranja eksperimenata koje je sprovodio formulisao je Prvi zakon
dinamike (zakon inercije):

Telo se kree ravnomerno pravolinijski ili se nalazi u stanju relativnog mirovanja
ako na njega ne deluju druga tela (ili se delovanja drugih tela meusobno
ponitavaju).

Prvi Njutnov zakon je univerzalan zakon. Primenljiv je na sva tela i estice, od zvezda i
planeta do atoma, protona i neutrona.


II NJUTNOV ZAKON

Drugi Njutnov zakon je jedan od osnovnih zakona mehanike koji uspostavlja vezu
izmeu sile, mase i ubrzanja.
Eksperimentalno je dobijeno da je ubrzanje tela srazmerno sili koj ana njega deluje, a
obrnuto srazmerno njegovoj masi:
=

Iz ove jednaine sledi:

=

Proizvod mase i ubrzanja jednak je sili koja deluje na to telo. Ako na telo deluje vie
sile, proizvod mase i ubrzanja jednak je rezultanti tih sila. Jedinica sile je Njutn (N)
Jedan njutn je sila koja telu mase jednog kilograma daje ubrzanje jedan metar u
sekundi na kvadrat (N = kg
m
s
2
).

Navedena jednaina F

= mo vai samo ako je masa konstantna. Meutim, ako to nije

sluaj (kina kap koja pada ima promenljivu masu, motor rakete troi gorivo i izbacuje
gasove nastale sagorevanjem i tako smanjuje svoju masu u toku vremena), neophodna
je optija formulacija ovog osnovnog zakona dinamike.

Iz: mo = F

sledi:

m
:
t
= m
:
2
:
1
t
=
m:
2
m:
1
t
= F

poto je: p = m:

onda sledi da je:
p
2
p
1
t
= F

p
t
= F

Kolinik promene impulsa tela i vremenskog intervala jednak je rezultujuoj sili
koja na to telo deluje tokom tog vremena.

Ako je t proizvoljno veliki vremenski interval, uzima se srednja vrednost sile koja je
tokom tog vremena delovala na telo.
Ako je t veoma mali vremenski interval (tako da se moe smatrati trenutkom), uzima
se sila koja deluje na telo u tom trenutku.



OSNOVNA JEDNAINA DINAMIKE

Ako na telo deluje istovremeno vie sila, tada je rezultujua sila jednaka vektorskom
zbiru svih sila koje deluju na to telo. Tada Drugi Njutnov zakon za translatorno kretanje
ima oblik:
mo = F

= F

1
+ F

2
+F

3
++F

n


Kada na telo deluje vie sila istovremeno, ono dobija ubrzanje jednako ubrzanju
koje bi mu saoptila odgovarajua rezultanta sila.

Navedeni izraz je osnovna jednaina dinamike translatornog kretanja tela.



III NJUTNOV ZAKON (ZAKON AKCIJE I REAKCIJE)

Ako zamislimo na stolu magnet i gvozdeni predmet. Magnetna sila deluje na gvozdeni
predmet i privlai predmet ka magnetu. Meutim, ako je magnet laki od predmeta,
magnet e se privui predmetu. Merenja pokazuju da su sile koje deluju na magnet i
predmet istog intenziteta i pravca, ali suprotnih smerova.

Sila kojom jedno telo deluje na drugo telo jednaka je po intenzitetu i pravcu sili
kojom drugo telo deluje na prvo, ali suprotnog smera.

Navedeni izraz predstavlja Trei Njutnov zakon (Zakon akcije i reakcije). Obino se
delovanje datog tela na drugo telo naziva sila akcije, a delovanje drugog tela na prvo
sila reakcije. Sila akcije jednaka je sili reakcije po intenzitetu i pravcu, ali je suprotnog
smera:

3. DINAMIKA

3.3 INERCIJALNI I NEINERCIJALNI SISTEMI, INERCIJALNA SILA,
GALILEJEV PRINCIP RELATIVNOSTI



INERCIJALNI REFERENTNI SISTEMI

Referentni sistemi u kojima vai Zakon inercije nazivaju se inercijalni sistemi.
To ustvari znai sledee:
Sistemi referencije u odnosu na koje se tela nalaze u stanju mirovanja ili se kreu
ravnomerno pravolinijski kada na njih ne deluju druga tela, ili su njihova delovanja
uzajamno ponitena (kompenzovana) nazivaju se inercijalni sistemi.
Referentni sistemi koji se kreu ravnomerno pravolinijski u odnosu na dati inercijalni
sistem su takoe inercijalni sistemi.

Primer: ovek u autobusu koji miruje ili se kree sa konstantnom brzinom po pravom
putu, putnik u vozu ili avionu koji se kree ravnomerno pravolinijski, brod koji plovi
konstantnom brzinom pravolinijski sve su to inercijalnni sistemi.



GALILEJEV PRINCIP RELATIVNOSTI

Kako meusobno razlikovati inercijalne sisteme? Da li postoji najbolji ili neki inercijalni
sistem koji ima bilo kakve prednosti u poreenju sa ostalima? Odgovor na ova pitanja
prua Galilejev princip relativnosti mehanikog kretanja:

U svim inercijalni referentnim sistemima, mehanike pojave se deavaju na isti
nain.

Poto se mehanika kretanja opisuju na osnovu zakona mehanike (Njutnovih zakona),
princip relativnosti kretanja moe se definisati i na sledei nain:

Zakoni mehanike imaju isti matematiki oblik u svim inercijalnim referentnim
sistemima.

Navedeno znai da su svi inercijalni sistemi referencije podjednako dobri, ravnopravni,
ekvivalentni, tj. da ne postoji ni jedan privilegovan inercijalan sistem referencije.
Princip relativnosti izraava jedno od najfundamentalnijih svojstva prirode: nezavisnost
zakona klasine mehanike (Njutnovih zakona) od inercijalnog sistema reference.

Zakoni mehanike ne zavise od inercijalnih sistema.

Navedeno znai da eksperimenti u razliitim inercijalnim sistemima pod jednakim
uslovima daju iste rezultate.



NEINERCIJALNI REFERENTNI SISTEMI

Referentni sistem koji se u odnosu na neki inercijalni sistem kree ubrzano naziva
se neinercijalni referentni sistem.

Referentni sistemi se vezuju za tela koja se kreu promenljivim brzinama (sa ubrzanjem)
ili po krivolinijskim putanjama.
Primer: Kada automobil poveava ili smanjuje brzinu, kada raketa polee i ubrzava,
kada se voz ili autobus kree po zakrivljenim putanjama

Tela koja se u odnosu na inercijalne sisteme kreu stalnom brzinom, u odnosu na
neinercijalne sisteme se kreu promenljivom brzinom.

Neinercijalni sistem neka
bude vezan za voz koji se
kree po pravolinijskoj pruzi
konstantnim ubrzanjem u
odnosu na inercijalni sistem
koji je vezan za posmatraa
koji stoji pored pruge. Na
podu vagona koji je dovoljno
izglaan da se trenje moe
zanemariti nalaze se dva tela
ije su mase i . Telo
mase preko opruge
dinamometra (d) vezano je za
kabinu vozila , a telo mase
je slobodno. Posmatra
pored pruge (inercijalni referentni sistem) vidi da se telo m kree zajedno sa vagonom
ubrzanjem o, dok se telo mase H nalazi u stanju mirovanja u odnosu na prugu (kao na
slici). Posmatra koji se nalazi u vagonu (neinercijalni sistem) vidi neti potpuno
suprotno. Sa njegove take gledita, telo m se nalazi u stanju mirovanja (ne kree se u
odnosu na vozilo), a telo M se kree ka zadnjem delu vagona ubrzanjem o
m
= o u
odnosu na vozilo. Oba posmatraa vide da dinamometar pokazuje silu intenziteta F.
Opaanje posmatraa iz inercijalnog sistema reference u skladu je sa Njutnovim
zakonima dinamike: telo mase m kree se sa ubrzanjem o, jer na njega deluje sila
elastinosti F

= mo rastegnute opruge dinamometra u skladu sa Drugim Njutnovim

zakonom. Telo mase H se nalazi u stanju mirovanja jer na njega ne deluje nikakva sila
(nema trenja izmeu njega i poda), to je u saglasnosti sa Prvim Njutnovim zakonom.
Za posmatraa iz neinercijalnog sistema telo mase H kree se ubrzano iako na njega ne
deluje nikakva sila, to je suprotno I Njutnovom zakonu. Na telo mase m deluje sila
elastinosti F

istegnute opruge, ali je ono u stanju mirovanja za ovoga posmatraa to je

u suprotnosti sa II Njutnovim zakonom. Iz navedenog sledi da:

U neinercijalnim sistemima referencije ne vae Njutnovi zakoni mehanike!



SILA INERCIJE

Ako proirimo pojam sile, modifikovaemo Njutnove zakone tako da postanu primenljivi
u neinercijalnim sistemima. Pojam sile proirujemo uvoenjem pojma tzv. inercijalne
sile (sile inercije).

U neinercijalnom sistemu referencije osim realne sile postoji i sila inercije koja ne
potie od uzajamnog delovanja tela, ve je posledica ubrzanog ili usporenog
kretanja referentnog sistema.

Definiciju inercijalne sile izveemo na osnovu prethodnog primera neinercijalnog
sistema sa ubrzanjem o.
Iako na telo H ne deluju druga tela (tanije, delovanja su uzajamno ponitena), ono se
neinercijalnm referentnom sistemu kree ubrzanjem o. Da bi vaio II Njutnov zakon za
to kretanje, na telo H mora delovati sila F
i

= Ho. Ta sila se naziva sila inercije koja

deluje na telo mase H.
U odnosu na vagon, telo mase m nalazi se u stanju mirovanja, pa na njega mora
delovati, pored realne sile elastinosti F

, i sila inercije F
i

= mo u skladu sa zakonom
inercije (Prvi Njutnov zakon). Samo, tada je rezultujua sila koja deluje na telo m
jednaka nuli, to jest F

+ F
i

= u.

Sila inercije zavisi od mase tela i ubrzanja kojim se kree neinercijalni sistem referencije
za koji se vezuje posmatranje.

Inercijalna sila je posledica ubrzanog kretanja referentnog sistema i deluje na tela samo
u neinercijalnom sistemu.

Inercijalna sila jednaka je proizvodu mase tela i ubrzanja referentnog sistema u
odnosu na koji se to kretanje opisuje.

Ako je m masa posmatranog tela, o
i
je njegovo ubrzanje u odnosu na neinercijalni
sistem referencije, a F

rezultanta svih realnih sila koje deluju na telo, Drugi Njutnov

zakon dinamike u tom sistemu referencije je:

F

+ F
i

= mo
i


Svako telo je u neinercijalnom sistemu referencije izloeno delovanju inercijalne sile.

Pod dejstvom inercijalnih sila u datom neinercijalnom referentnom sistemu sva
tela, nezavisno od svoje mase, imaju jednako ubrzanje. To ubrzanje je jednako
ubrzanju referentnog sistema, ali ima suprotan smer.

Inercijalna sila se svakodnevno ispoljava: pri naglom koenju ili naglom kretanju
autobusa, voza, putnici poleu unapred odnosno unazad. Sa stanovita putnika
(posmatraa iz neinercijalnog sistema), poletanjeunapred ili unazad je posledica
delovanja inercijalnih sila. Sa stanovita posmatraa koji stoji pored puta (posmatraa iz
inercijalnog sistema), poletanje je posledica inertnosti putnika.