www.syri3.

com

www.sa-kra.ch

BESTSELLER NUMR NJ

Daniel Goleman

INTELIGJENCA EMOCIONALE
Nga anglishtja prktheu: Valdet FETAHU E DREJTA E PRKTHIMIT I PRKET PRKTHYSIT Autorizimin ekskluziv pr editimin n internet i ktij libri nga prkthyesi e ka faqja shqiptare www.syri3.com dhe www.sa-kra.ch

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

Titulli i orgjinalit: Daniel Goleman: Emotional Intelligence Bantam Books Copyright@ 1995 by Daniel Goleman All rights reserved.

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

Pr Tarn, burim i urtis emocionale

Rreth Autorit Daniel Goleman n gazetn The New York Times ka mbuluar fushn e shkencave mbi sjelljen dhe trurin, dhe prmes t cils gazet njohurit e tij jan shprnda npr gjith botn. I shkolluar n Harvard ku edhe ka doktoruar, nj koh t gjat ka qen kryeredaktor n Psychology Today. Librat tjera t botuar m heret t tij jan Vital Lies; Simple Truths;The Meditaitive Mind; gjithashtu edhe co-autor: The Creative Spirit.

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

PSE INTELIGJENCA EMOCIONALE SHT SHUM M E RNDSISHME SE IQ-ja

T jesh i menur deri m tash ka qen t kesh koeficientine lart t inteligjencs(IQ). Por ka bhet me koeficientin e emocioneve(EQ)? Shkenca moderne konkludon se individt shoqrisht t suksesshm dhe njerzit individualisht m t knaqshm nuk jan ata t cilt i karakterizon koeficienti i lart i rastsishm i inteligjencs racionale. Realizimi i trsishmi personalitetit individual varet nga inteligjenca emocionaleaftsis pr t ngushlluar, vlersuar, pr t krijuar marrdhnie t mira, pr t qen joshs pr t tjert si dhe me shkathtsit tjera emocionale t cilat jan vendimtare pr tu br dikush me t vrtet i suksesshm dhe i inkuadruar n shoqri, e me kt i dobishm edhe pr veten e vet edhe pr mjedisin. Libri Inteligjenca emocionale sht shtypur n miliona ekzemplar n gjith botn dhe ka mbrri n majn e veprave m t rndsishme dhe m t shitura. Impresionues me thellsin dhe gjrsin e vet, i llahtarshm me pasojat t cilat i nxit, Inteligjenca emocionale na ofron nj aspekt krejtsisht t ri t vshtrimit t shkaktarve t shum dobsive brenda familjes dhe shoqris.
Dr. Jon Kabat-Cin, autor i librit Wherever You Go, There You Are Informativ dhe me diapazon t gjer, libri i gjallruar i Golemanit tregon

pr shum aspekte fascinuese t emocioneve t cilat i zbulojn studimet e reja.

Dr. Kerol Tevris, autor i librit Anger: The Misunderstood Emotion

Shum informativ, rezime e gjall e dshmive shkencore t cilat kthejn emocionet njerzore n vendin e tyre t merituar n teorin e natyrs s njeriut.
Xherom Kegan, profesor i psikologjis n Universitetin e Harvardit

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

PRMBAJTJA
SFIDA E ARISTOTELIT PJESA E PAR I. II. PR FAR SHRBEJN EMOCIONET? ANATOMIA E DHUNS EMOCIONALE PJESA E DYT NATYRA E INTELIGJENCS EMOCIONALE KUR MENURIA BHET MARRZI NJIHE VETVETEN ROBR T EPSHEVE EPRSIA E SHKATHTSIS RRNJT E EMPATIS KREATIVITETI SHOQROR PJESA E TRET APLIKIMI I INTELIGJENCS EMOCIONALE ARMIQT E AFRM MENAXHIMI ME ZEMR MENDJA DHE MEDICINA PJESA E KATRT ZGJIDHJET E MUNDSHME XII. NGASJA FAMILJARE XIII. TRAUMAT DHE REHABILITIMI EMOCIONAL XIV. TEMPERAMENTI NUK SHT FAT PJESA E PEST ARSIMIMI EMOCIONAL XV. MIMI I JOARSIMIMIT EMOCIONAL XVI. PRSOSJA E EMOCIONEVE SHTOJCA I: KA SHT EMOCIONI SHTOJCAII:KARAKTERISTIKAT KRYESORE T MENDJES EMOCIONALE SHTOJCA III: LINJAT NERVORE T FRIKS

III. IV. V. VI. VII. VIII.

IX. X. XI.

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

SHTOJCA IV: SHOQATA V.T.GRANT: ELEMENTET EFIKASE PR PROGRAMIN E PREVENTIVS SHTOJCA V: PLANI I VETNJOHJES SHTOJCA VI: MSIMI EMOCIONAL DHE SHOQROR: REZULTATET Sfida e Aristotelit

dokush mund t zemrohet kjo sht e leht. Por t hidhroheni n personin e duhur, n mas t duhur, n koh t duhur, pr arsye t duhur, n mnyr t duhur kjo nuk sht e leht. Aristoteli: etika e Nikomahit

Ishte nj pasdite prclluese e padurueshme gushti n Njujork, kur njerzit zakonisht jan t tensionuar dhe t padisponuar. Kthehesha n hotel dhe posa hyra n autobus n avenyn Medison vozitsi m befasoj, nj zezak me mosh mesatere, me nj qeshje ngazlluese, m priti miqsisht: Tungjatjeta! Si jeni? mirseardhje i ofronte t gjithve q hynin, derisa autobusi qarkullonte npr komunikacion e dendur kah pjesa e qytetit t biznesit. Secili udhtar befasohej sa edhe un, e disa prej tyre, t preokupuar me mrzit ditore, mezi kthenin prshndetjen. Megjithat, derisa autobusi ngjitej kah pjesa e lart e qytetit duke deprtuar npr tollovi, pavrejtshm sht shfaqur nj ndryshim i uditshm. Vozitsi rrjedhshm shqiptonte monologun drejtuar neve komentime ilustruese prej pejsazheve gjat udhtimit: atje n at shitore lirim fantastik, ekspozit e mrekullueshme n at muze, a keni dgjuar pr filmin m t ri i cili po shfaqet dy blloqe m posht? Entuziazmi i tij pr mundsit e mdha q ofron qyteti ishte infektues. Njerzit gradualisht dilnin nga autobusi, duke hequr gzhojn e mrzis me t ciln ishin futur brenda, dhe kur vozitsi prshndeste: Mir u pafshim, ditn e mir! si shenj falenderimi pasonte buzqeshja. Kujtimi nga ai takim m prcjell m shum se njzet vjet. N kohn kur vozitesha me at autobus prgjat avenys s Medisonit, pikrisht at dit mbarova doktoraturn nga psikologjia por psikologjia e asaj kohe fare nuk i ka dhn rndsi ndryshimit i cili ka pasuar. Psikologjia ka ditur pak, thuajse asgj, pr mekanizmin e emocioneve. Por prap, duke imagjinuar virusin e disponimit t mir i cili ishte prezent se u prhap napr tr qytetin, duke filluar prej udhtarve n autobus, e kuptova se vozitsi ishte pacifist i llojit t veant, me forcn e nj magjistari i cili me magjin e vet e ndryshon shqetsimin dhe jodisponimin konstant t udhtarve, duke i elur, deri diku i zbut zemrat e tyre. Ndryshe nga kjo jan disa shembuj nga revistat javore: *N shkolln lokale nntvjeari i zemruar derdh ngjyr mbi banka, kompjuter dhe printer t shkolls, dmton automobilin n parkingun e shkolls. Arsya:

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

dikush prej shokve nga klasa e tret at e kishte quajtur bebe dhe kshtu ai kishte vendos t l mbresa tek ata. *Tet burra t rinj jan lnduar kur nj dhunues kishte has n nj grup tinejxhersh t cilt ishin shtyr para rep klubit n Menheten, e tra kishte filluar kur njri nga t mllefosurit ka filluar t shtie n mas me revole automatike t kalibrit 38 milimetrsh. N raport thuhet se, ksi lloj qrim hesapesh t cilat i konsiderojn si akte t mos-respektit, viteve t fundit jan br t rndomta n gjith vendin. *N raport thuhet se pr vrasjen e viktimave t moshs nn dymbdhjet vje n 57% t rasteve fajtor jan prindrit dhe kujdestart e fmijve. N gjysmn e rasteve prindrit deklarohen se vetm jan prpjekur ta disciplinojn fmijun. Rrahjet vdekjeprurse nxiten nga gabimet e fmijve si jan pengimi nga ana e fmijs pr ta prcjellurr prindrit programin televiziv, qarja apo urinimi n pelena. *Nj i ri gjerman denohet me vdekje pr shkak t vrasjes s pes femrave turke, ai ia kishte shti flakn shtpis n t ciln ato kishin qen duke fjetur. Antari i grups neonaciste ankohet se nuk mund ta mbaj asnj vend pune, shpesh dehet, duke e hedhur zemrimin e tij n t huaj. Arsyetohet me nj z t heshtur: Nuk mundem e t mos vuaj pr at t ciln e kemi br dhe se pamas turprohem. do dit tek ne arrin lajme t ktilla prplot raportesh pr prishjen e siguris dhe edukats, pr impulse jashtzakonisht t trbuara dhe agresive. Por lajmet shikuar ma gjer, reflektojn pamjen trishtuese t emocioneve tona t pakontrolluara dhe t njerzve pr rreth nesh. Askush nuk sht i mbrojtur prej situatave eksplozive dhe t dhimbshme t cilat jan n rritje graduale; ato hyn n jetrat tona n kt apo at mnyr. N dekadn e fundit sht vrejtur nj vrshim i pandrprer i raporteve t ktilla t cilat prshkruajn pamje e painformimit emocional, paeksperiencs, dhe moskujdesit e dshprimit n familjet tona, komuniteteve dhe bashkjetess. Vitet e fundit jan t shnuara me zemrime dhe dshprime brengosse, pavarsisht se a sht nj pamje e nj fmiju t heshtur dhe t vetmuar me guvernantn pran televizorit, apo n form t dhimbsuris pr fmijt e braktisur, mosprfillur dhe t torturuar, apo pr shkak t menduris s dhuns bashkshortore. Rritja e krcnimit emocional mund t shfaqet me numrin e shtuar t depresioneve n gjith botn, si dhe me rritjen brengosse t agresivitetit, tinejxherve t cilt t armatosur me revole shkojn n shkoll. Lndimeve n rrug t cilat shkaktohen nga t shtnat, puntorve t dbuar nga puna t cilt masakrojn kolegt e tyre t dikurshm. Abuzimi emocional, vozitja me t shtna, dhe stresi post traumatik i prkasin fjalorit t rndomt n dekadn e fundit, si sht edhe prshndetja e puntorit t gzuar Dit e mbar, deri tek prshndetja e dshmuar Ma zbukuro ditn. Ky libr sht nj udhheqs pr krijimin e t kuptuars nga e pakuptuara. Dhjet vitet e fundit si psikolog dhe gazetar i The New York Times kam ndjekur prparimin e t kuptuarit shkencor ne fushn e iracionales. Ky synim m ka orientuar n dy rrug t kundrta, e para sht n ankthin i cili sht n rritje n jetn ton emocionale dhe tjetra e cila ofron shrim dhe jep shpres. Pr far tani kto hulumtime

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

Prkundr lajmeve t kqija, n dekadn e fundit deri me tani jan regjistruar nj numr i patejkalueshm i punimeve shkencore mbi emocionet. M t veantat jan realizuar fal metodave bashkkohore, si sht teknologjia e re pr inizimin e trurit. Fal ksaj teknologjie, pr t parn her n historin e njerzimit, sht br e mundur t shihet ajo q ka qen burim i mistereve m t mdha: saktsisht, n mnyr funksionon masa e ndrlikuar e qelizave derisa mendojm, ndiejm, imagjinojm, ndrrojm. Nj forc e ktill e shnimeve neurobiologjike na ka br t mundur q m qart se kurr m par ti kuptojm se si qendrat mendore emocionale arrine deri tek zemrimi apo lott, dhe n mnyr pjest e vjetra t trurit na shtyn t bjm luftra, sa edhe dashuri, dhe na orienton kah e mira apo e keqja. Kjo qartsi e papar mbi ndikimin e emocioneve dhe mungess s tyre i qet n plan t par ilaqet e freskta pr krizat kolektive emocionale. M sht nevoitur q t pres deri m sot q korrjet e shkencs t bhen t bollshme sa pr t qen n gjendje q ta shkruaj kt libr. asjet e ktilla jan vonuar s teprmi sepse me rastin e studimit t vlers s ndjenjs n jetn psikike uditrisht me vite t tra sht anashkaluar, derisa emocionet jan ln pas dore si nj kontinent i madh i pahulumtuar i psikologjis shkencore.(1) Boshllku sht plotsuar me grumbuj librash t koklavitura mbi vetsherimin, n rastet m t mira me kshilla qllimmira t bazuara n mendime klinike por n t cilat shum ka ka munguar, po qe se mund t thuhet se ka pasur baz shkencore. Sot prfundimisht shkenca sht n gjendje q bindshm t prgjigjet n pyetjet mbi shpirtin n mnyr urgjente dhe krejtsisht racionale, dhe me prpikri shum precize t perifrazohet zemra e njeriut. Nj hulumtim i ktill sht shtytje pr ata t cilt jan prcaktuar pr definimin e ngusht t inteligjencs, duke dshmuar se IQ n mnyr gjenetike sht paracaktuar dhe se nuk mund t ndryshoj me prvojn e jets, dhe se fati yn n t shumtn e rasteve sht i caktuar me kt lloj dhurate. Me nj argument t ktill anashkalohet nj pyetje shum m nxitse: far ne mund t ndryshojm pr t qen n gjendje q tju ndihmojm fmijve tan q ata m me sukses t prparojn n jet. Pr shembull, cilt faktor ndikojn q njerzit me IQ t lart stagnojn kurse ata me IQ mesatar habitshm prparojn. Un do t prpiqem ta dokumentoj se dallimi shum shpesh gjendet n shkathtsin ktu t quajtur inteligjenc emocionale e cila nnkupton vetkontrolln, luftimin dhe durimin, por edhe mundsin e vetmotivimit. E kto shkathtsi, si do t bindemi, fmijt mund ti msojn, duke fituar gjas m t madhe pr ta shfrytzuar cilindo potencial intelektual t cilin nuk e kan trhequr ne lotarin gjenetike. Gjasa e ketill fsheh nj imperativ moral t vshtir. Duket se ktojan kohra kur ndryshimet shoqrore ecn me nj shpejtsi t madhe, kur egoizmi, dhuna dhe varfria shpirtrore shkulin mirqenien e jets son shoqrore. Ather argumenti pr vlern e inteligjencs emocionale varet nga lidhshmria midis ndjenjave, karakterit dhe instiktit moral. Ekzistojn nj mori argumentesh dhe komponente t cilat dshmojn se pikrisht qndrimet themelore etike varen prej shkathtsive t lartprmendura emocionale. Pr shembull, impulsi sht pik qendrore e emocioneve; zanafill e do impulsi sht ndjenja e cila anon pr t qen e realizuar prmes aksionit. Ata t cilt jan t varur nga impulsi, atyre t cilve iu mungon vetkontrolla, vuajn nga mungesa e moralit: shkathtsia pr ta kontrolluar impulsin paraqet bazn e vullnetit dhe karakterit. Ngjajshm me kt, rrnjt e altruizmit jan n empati,(n shkathtsin pr ti lexuar ndjenjat e tjetrit); po qe se nuk ekziston ndjenja pr vuajtjet dhe dshirat e tjetrit, ather

www.syri3.com

www.sa-kra.ch

nuk ekziston as brengosja. Edhe pse ekzistojn dy drejtime morale pas t cilave koha jon aq shum lakmon ato jan, m se t vrteta, vetkontrolla dhe ngushllimi. Udhtimi yn N kt libr jam udhrfyes n udhtimin kah njohja shkencore e emocioneve, udhtim i cili anon kah kuptueshmria sa m e qart e disa asteve t rndsishme n jetn ton dhe bots rreth neve. Prfundimi i udhtimit paraqet definimin e kuptueshmris s tij dhe mnyrs se si inteligjenca i afrohet emocioneve. Nj kuptueshmri e ktill mund t ndihmoj deri ne nj shkall; njohja e fushs s ndjenjave deri ne nj mas i ngjajn vshtruesit i cili ballafaqohet me numrin kuant n fizik i cili gjat hulumtimit ndryshon. N pjesn e par udhtimi yn fillon me zbulimet e reja n arkitekturn cerebrale emocionale e cila i shpjegon astet ma misterioze n jetn ton, n t cilat ndjenja e tejkalojn racionalitetin. Njohja e kuptueshme e ndikimeve t prbashkta n strukturn mendore t cilat ndikojn n astet e zemrimit apo friks, epsheve apo gzimeve, n mas t madhe zbulon se n mnyr i fitojm shprehit emocionale t cilat mund ti rrnojn qllimet e mira, si dhe far mund t bjm pr ti mposhtur impulset tona t cilat din t jen tepr destruktive dhe vetmbrojtse. Edhe m e rndsishme sht se, t dhnat neurologjike na msojn se si ti modelojm shprehit emocionale tek fmijt tan. Pjesa e dyt e ktij libri, stacioni tjeter i rndsishm n kt udhtim, sht t vrejturit e mnyrs n t ciln faktet neurologjike e shprehin talentin themelor pr jetesn t quajtur inteligjenc emocionale: pr shembull, si t mposhtet impulsi emocional; t dallohen ndjenjat e thella tek tjetri; n mnyr t harmonizohen marrdhniet reciproke personale si thot Aristoteli sht mjeshtri e rrall { t zemrohesh n personin e duhur, n mas t duhut, n koh t duhur, pr arsye t duhur n mnyr t duhur. (Lexuesit t cilt nuk interesohen pr detajet nga neurologjia menjher mund t kalojn n kt pjes.) Nj model i ktill i zgjeruar i t kuptuarit t jesh inteligjent i vn emocionet n qendr t mjeshtris s t jetuarit. Pjesa e tret studion disa dallime kryesore t cilat ky talent i mundson: n mnyr kto shkathtsi i ruajn miqsit tona t vlershme apo edhe se si mungesa e tyre mund ti rrnoj; n mnyr fuqia e tregut e cila rishtazi e formon jetn ton punuese pa presedan si sukses pune e vn inteligjencn emocionale; se si emocionet toksike e vjn n pyetje shndetin ton njjt sikurse pirja konstante e duhanit, derisa emocionet e balancura mund ta ruajn mirqenien dhe shndetin ton. Trashgimia gjenetike do njrit prej neve i ka dhuruar disa pika kryesore emocionale t cilat prcaktojn temperamentin ton. Por procesi psikik pr t ciln po flitet sht shum i ndryshm; temperamenti nuk sht fat. Si shihet ne kapitullin e katrt, leksionet emocionale t cilat si fmij i msojm n shtpi dhe n shkoll i formulojm si procese emocionale, duke na br t prvojshm apo t paprvojshm mbi bazat e inteligjencs emocionale. Kjo do t thot se fmijria dhe adoleshenca jan pika kritike ku krijohen shprehit emocionale t cilat do t na udhheqin n jet. Pjesa e pest i studion llojet e rreziqeve t cilat i presin ata t cilt n rrugn e pjekuris nuk mund ta mposhtin mbretrin e emocioneve se si mungesa e intelegjencs emocionale e zgjeron fushn e rrezikut, prej depresionit dhe dhuns deri tek rregullimet n t ushqyer dhe prdorimit t drogs. Por edhe vrteton se n mnyr shkolla e posa formuar i mson fmijt pr shkathtsit emocionale dhe shoqrore t nevojshme pr tu uar jeta n rrug t drejt.

www.syri3.com

10

www.sa-kra.ch

Pjesa e cila m s shumti shqetson n kt libr sht t dhnat t cilat jan marr nga hulumtimet e bra ekzakte me prindrit dhe arsimtart, tregojn pr nj shtrirje t madhe t ndryshimeve n gjeneratat e sotme t cilat jan emotivisht shum m labile se ato m t hershmet: m t vetmuar dhe m depresiv, m t zemruar dhe m pak t pavarur, m nervoz dhe krkojn m tepr kujdes, m impulsiv dhe m agresiv. Nse ilaqi ekziston, ndiej se ai sht n prgatitjen e rinis son pr jetn. Sot, po ja lm rastit edukimin emocional t fmijve tan me shum ma shum pasoja shkatrruese. Njra nga zgjithjet sht kndvshtrimi i ri se n mnyr shkollat kan mundsi t bjn q nxnsin n trsi ta edukojn, duke i bashkuar n klas mendjen dhe zemrn. Udhtimi yn prfundon me vizitn e orve t posa formuara ku qllimi i tyre sht q fmijve tju ofrojn njohje themelore mbi intligjencn emocionale. Mund ta parashoh ditn kur arsimi sipas shprehis do ti inkuadroj shkathtsit e caktuara themelore njerzore, si sht vetvetdija, vetkontrolla, empatija, mjeshtria e dgjimit, zgjidhja e konflikteve dhe bashkpunimi. N etikn e Nikomahut me hulumtimin filozofik Arestotelian t virtytit, karakterit, jets s mire, shtytja gjendet ne harmonizimin e jets emocionale me at intelektuale. Epshet tona, nse shfaqen drejt, posedojn urtsin; udhheqin me mendimet, vlersimet dhe ekzistencn ton. Por ato leht mund t shtrembrohen dhe kjo shpesh ndodh. Sipas Aristotelit problemi nuk qndron n emocione por n rregullsin e emocioneve dhe ne shfaqjen e tyre. Shtrohet pyetja se n mnyr inteligjencn tia afrojm emocioneve mirsjelljen n bulevardet tona dhe prkujdesin pr jetesn ton t prbashkt? 1. Daniel Goleman bn dallim t dukshm midis punimeve t bazuara n shkenc dhe literatur, dhe numrit t madh t prpjekjeve pr tu thn diqka mbi shpirtin dhe emocionet njerzore.

www.syri3.com

11

www.sa-kra.ch

Kapitulli i par

TRURI EMOCIONAL

www.syri3.com

12

www.sa-kra.ch

Cituar nga prkthyesi:

Qytetar t Athins, un ju prshndes dhe ju moj shum, por m tepr do ti prulem Zotit sesa juve, dhe sa t ket frym e forc n mua, sdo t ndalem s krkuari t vrtetn, e tju kshilloj, e tju msoj, dhe kur me dik perj jush t takohem, do t flas sipas shprehis sime: Miku im i nderuar, je qytetar i Athins, shtetit m t respektuar pr nga forca dhe urtia, e a nuk turprohesh q prkujdesesh se si t grumbullosh m shum para, fam, respekt, e pr menuri, vrtetsi e shpirt, pr tu br m t mir, pr kto nuk prkujdesesh dhe nuk an kok fare? Dhe ju msoj se virtyti nuk krijohet me para, por virtyti krijon paran.

Sokrati

I PR FAR SHRBEJN EMOCIONET

Njeriu me zemr sheh drejt; e padukshme sht esencialja. Anton De Sent Ekziperi, Princi i vogl

Le t mendojm pr astet e fundit t Geri dhe Mari Xhejn onsi (Gary dhe Mary Jane Chauncey), ifti i cili sht flijuar pr vajzn e tyre njmbdhjetvjeqe Andri(Andrea) q ka qen e lidhur pr karrocn invalidore pr shkak t paralizs cerebrale. Familja onsi kan qen udhtar n trenin Amtrakov i cili sht prmbysur n lum pasi q lokomotiva ishte ndeshur me maunn dhe kishte dalur nga binart n urn hekurudhore n paralagjen e Luzians. S pari duke menduar pr vajzn e tyre ifti ka

www.syri3.com

13

www.sa-kra.ch

br krejt ka sht e mundur pr ta shptuar Andren deria uji ka depertuar n trenin e fundosur.(1) Tregimi i Andres pr prindrit t cilve veprimi i tyre i fundit heroik pr tia shptuar jetn fmijut t vet, dshmon thuajse pr nj trimri mitike. Padyshim fatkeqsi t ngjajshme n t cilat prindrit flijohen pr pasardhsit e tyre, panumr her jan prsritur gjat historis dha parahistoris njerzore, ka patur edhe m shum n rrugn e gjat evolutive t species ton.(2) Shikuar nga kndvshtrimi i nj biologu evolutiv, vetflijimi t ktilla i prindrve i prket prparimit reproduktiv gjat bartjes s gjeneve n gjeneratat e ardhme. Por nga kndvshtrimi i prindrve, t cilt n momentin kritik ndrmarrin vendim pikllues, ather kemi t bjm vetm me dashurin. Si shqyrtim n qllimin dhe fuqin e emocioneve, ky akt i heroizmit prindror i cili meriton admirim dshmon pr rolin e dashuris jo-vetjake dhe pr do emocion t cilin e ndiejm n jetn e njeriut.(3) Me kt po theksohet se ndjenjat tona m t thella, epshet dhe lakmija jon, jan udhheqsit m t rndsishm, dhe se specia jon shum i ka borxh ndikimit t ekzistimit t tyre n jetn e njeriut. Por kjo shtytje nuk sht konstante: vetm dashuria e fort e paepur pr ta shptuar fmijn e dashur ka mundur prindrit e lartprmendur ti shty pr ta anashkaluar instiktin e mbijetess personale. Vshtruar n mnyr intelektuale, vetflijimi i tyre ka qen diskutabil nga kndvshtrimi racional; shikuar me zemr, ajo ka qen e vetmja zgjidhje e mundur. Sociologt e potencojn eprsin e zemrs ndaj mendjes n astet vendimtare t cilat flasin se pr far evolucionit emocional i ipet roli esencial n psikn e njeriut. Emocionet tona, thon ata, na kshillojn q t ballafaqohemi me vshtirsit dhe obligimet t cilat jan tepr shum t rndsishme sa pr tiu dhn t gjitha intelektit rreziku, humbja e dhimbsur, hulumtimet drejt cakut prkundr pengesave, lidhshmria me bashkshort, krijimi i familjes. do emocion e mundson prgatitjen e veant t aksionit; donjra ne orienton n drejtim t drejt pr ti mposhtur shtytjet e prhershme n jetn e njriut.(4) Pasi q situatat e ktilla gjithmon jan prsritur gjat evolucionit rishtazi, vlera e ekzistimit t kuptueshmris son mbi emocionet sht dshmuar me instalimin n nervat tona si orvatje automatike e lindur n zemrn e njeriut. Vshtrimi n natyrn e atij njeriu i cili nuk e prfill forcn e emocioneve sht i mjer dhe shkurtpams. Vet emri homo sapiens, specie mendore, sht gabimisht e shpjeguar pr shkak t kuptimit t ri, dhe vendvshtrimit t ciln shkenca sot e pranon n jetn ton. Si e dim t gjith nga prvoja, kur vjen deri tek marrja e vendimeve dhe veprimeve, ndjenja sht plotsisht prezente, madje edhe m shpesh se mendja. Kemi shkuar shum larg n potencimin e vlers s racionalitetit t pastr e ka me IQ n jetn njeriut. N do ast, inteligjenca asgj nuk vlen nse emocionet dshtojn. Kur epshi e mbizotron arsyen Ka qen gabim tragjik. Katrmbdhjetvjearja Matilda Krebtri(Matilda Crabtree) kur ka br shaka n llogari t babait t vet: ka krcyer nga dollapi dhe ka brtitur Bu! kur jan kthyer prindrit e saj n ora nj pas mesnate ku kan qen n vizit tek miqt. Por, Bobi Krebtri(Boby Crabtree) dhe bashkshortja e tij kan menduar se Matilda at nat ka mbetur tek shoku i saj. Pasi q kishte hyr n shtpi, posa kishte dgjuar zhurmn, Bobi kishte marr revolen kalibr 357 dhe ishte nisur n dhomn e Matildes pr t par se far po ngjan. Kur kishte krcyer vajza e tij nga dollapi, Bobi e kishte qlluar n qaf. Matilda Krebtri kishte vdekur dymbdhjet or m von.(5)

www.syri3.com

14

www.sa-kra.ch

Njra prej trashigimive evolutive emocionale sht edhe frika e cila na shtyne ta mbrojm familjen nga rreziku; impulsi i njjt ka shtyr Bobi Krebtrin ta marr revolen dhe npr shtpi ta krkon hajnin pr t cilin ka menduar se aty fshihej. Frika e ka shtyer Bobin t qlloj para se sakt ta dalloj se n ka po shtien, madje edhe para se ta njoh zrin e vajzs s tij. Llojet e ktilla t reagimit automatik jan t gravuara n sistemin ton nervor, supozojn biologt evolutiv, para se t filloj ndarja midis jets dhe vdekjes. Por kto kan qen shum t rndsishme para detyrave themelore t evolucionit: mundsis pr t krijuar pasardhs t cilt do ti trashigojn pikrisht kto predispozita gjenetike ironi piklluese e cila ka uar deri tek tragjedia n shtpin e Krebitri-ve. Por derisa emocionet tona kan qen udhheqse t urta gjat gjith procesit evolutiv, rrethanat e reja t cilat i ka vendos civilizimi jan zhvilluar me nj shpejtsi aq t madhe saq prparimi i ngadalshm evolutiv nuk ka mundur ti prcjell. N t vrtet, ligjet dhe parimet e para t etiks kanuni i Hamurabijevit, Dhjet urdhrat n dhiatn e vjetr, Edikti i Mbretit Ashok mund t lexohen si prpjekje pr tu qetsuar, nnshtruar, dhe zbutur jeta emocionale. Si e ka prshkruar Frojdi(Freud) n Civilization and Its Dicontents, shoqris iu sht duhur ti nxis ligjet e brendshme pr t qen n gjendje ti mposht valt e emocionave t pakontrolluara t cilat pr s teprmi vlonin ga brenda. Prkundr ktyre kufizimeve shoqrore, epshet rishtazi e tejkalojn arsyen. Kjo prurje e natyrs njerzore rrjedh nga akritektura bazike e jets mendore. Sa i prket planit biologjik t veprimit themelor emocionet me t cilat jemi t lindur, ai ka lindur 50.000 vitet e fundit, jo 500 vitet e fundit, e mesiguri jo 5 vitet e fundit. T ngadalshme, kujdesshm fuqit evolutive t cilat i kan formzuar emocionet tona, jan krijuar me miliona vjet; 10.000 vitet e fundit prkundr asaj se jemi dshmitar t prparmit t vrullshm t civilizimit njerzor dhe eksplodimit t popullats prej pes milionshe deri n pes miliardshe mezi ka ln gjurm n skicat tona jetsore biologjike t jets emocionale. Pr ma mir apo ma keq, vlersimi yn n do takim personal dhe prgjegjsia jon n t, nuk sht e formzuar vetm me gjykim racional apo me historin personale, por gjithashtu edhe me historin moti t shkuar. Ajo nganjher na le pasardhs tragjik si sht prezenca piklluese n shtpin Krebtrivitve. Shkurtazi, shum shpesh ballafaqohemi me dilemat posmoderne t cilat prmbajn listn emocionale t hartuara sipas krkesave t Pleistocen-it. Kjo kategori sht thelbi i studimit tim. Shtytjet pr aksion Nj dit pranvereje t hershme, vozitja npr autostrad drejt maleve t cilat e trupojn Koloradon, dhe kur prnjher nj shfre bore e mbuloi automobilin. Shikoja por asgj nuk shihja; orteku i bors ishte br bardhsi verbuese. Derisa i shtypja renat, ndieja vrshimn e shqetsimit n trupin tim dhe rrahjet e shpejtuara t zemrs. Shqetsimi u shndrrua n frik t trsishme: u parkova skaj rrugs, duke pritur q orteku t kaloj. Pas nj ore bora u ndal, dukshmria prap u kthye dhe un vazhdova rrugn ku pas dhjet metrave u ndala prsri, ku ekipet shptimtare i ndihmonin udhtarve n automobilin i cili me shtyts kishte goditur automobili tjetr m t ngadalshm para vetes; ndeshja kishte bllokuar autostradn. Po ta kisha vazhduar vozitjen npr ortek, me siguri do t isha ndeshur me ta. Frika paralajmruese e cila m kishte kapluar ndoshta at dit ma ka shptuar jetn. Sikur lepurin e ngurtsuar nga frika prej dhelprs n vrapim prasisorin i cili

www.syri3.com

15

www.sa-kra.ch

fshihej nga dinosauri i fuqishm mua me koh m ka paralajmruar gjendja e brendshme pr tu ndalur. N esenc, t gjitha emocionet jan shtytje pr aksion, plane momentale pr ruajtjen e jets t ciln na i ka dedikuar evolucioni. Vet rrnja e fjals emocion sht motere, folje latine n kuptim lvizje, me prefiksin shtes e i cili ka kuptimin t lvizet prpara, q bn t ditur se shtytja pr aksion sht e bashklindur me do emocion. Se emocionet ojn deri tek aksioni m s miri shihet n vshtrimin e fmijve dhe shtazve; vetm n botn shtazore tek individi i rritur dhe i civilizuar shpesh hasim n nj distanc t madhe; emocionet shtytjet e rrnjosura pr aksion jan t ndara nga reaksionet e pritura.(6) N listn e emocioneve tona, secila nga ato e luan e rolin e veant t ciln ia zbulon vetsia karakteristike e tyre biologjike(shih SHTOJCN I pr detajet themelore t emocioneve). Me metoda t reja t cilat deprtojn n trup dhe mendje, hulumtuesit zbulojn m shum t dhna mbi at sesi do emocion ve e ve e prgatit trupin pr shum lloje t ndryshme prgjigjjesh.(7) *N zemrim gjaku vrsulet n duar, duke br t mundur q m leht t rroken armt apo t sulmohet kundrshtari; rrahja e zemrs rritet, derisa ngritja e nivelit t hormoneve, si sht adrenalina, prodhon energji impulsive t fort dhe t mjaftueshme pr nj aksion t furishm. *N frik gjaku rrjedh deri tek muskujt e mdhenj skeletor, si pr shembull, t kmbs, duke e mundsuar ikjen fytyra zbehet pasi q gjaku derdhet prej saj(duke krijuar ndjenjn se gjaku sht ngrir n vena). Njkohsisht, trupi tkurret, s paku vetm pr nj ast duke i dhn koh ta vlersoj se a do t ishte fshehja reaksion m i mir. Proceset n qendrat e trurit emocional lirojn vrshimn e hormoneve t cilat trupin e qesin n gjendjen e gatitshmris totale, duke e br t tendosur, dhe t gatshm pr aksion, derisa vmendja sht e orientuar n rrezikun e astit pr t qen n gjendje q sa m mir ta vlersoj potezin pasues. *N gjendjen e lumturis ndryshimi themelor biologjik shfaqet n rritjen e aktivitetit t qendrs cerebrale e cila i inhiberon ndjenjat negative dhe e stimulon rritjen e energjis dispozuese, dhe i qetson ato t cilat provokojn mendime brengosse. Por n psikologji nuk ekziston ndryshim i posam i cili ndrpren gjendjen e qetsis, q e on trupin n ndryshim t shpejt nga emocionet shqetsuese biologjikisht t shkaktuara. Nj gjendje e ktill i mundson trupit relaksim t trsishm, si dhe gatishmrin dhe vullnetin pr cilndo detyr t afrme, por edhe synimin pr realizimin e nj varg caqesh. *Dashuria, ndjenjat e buta dhe knaqsia seksuale, ngacmojn shtytjen parasimpatike kontrastin fiziologjik t gjendjes lufto apo ik, lvizjs s nxittuar nga frika apo zemrimi. Modeli parasimpatik reaksioni i relaksimit paraqet nj varg reagimesh prgjat tr trupit t cilat prodhojn gjendje t prgjithshme qetsuese dhe t kndshme, kooperim lehtsues. *Ngritja e vetullave gjat habis mundson rritjen e fushs s t pamurit dhe gjithashtu kontribuon q sa ma tepr drit t mbrri tek retina. N kt mnyr marrim m shum shnime pr ngjarjen e papritur, na mundsohet q m leht dhe m sakt t dim far do t ndodh dhe t mendojm sesi m s miri t veprojm. *N gjith botn shprehja e neveris sipas dukjes sht e njjt dhe drgon t njjtn porosi: dika sht e pakndshme me arom apo shije, apo edhe dika si metafor. Kur shprehet neveria buza e siprme lakohet, derisa hojzat pak tkurren paralajmron, si

www.syri3.com

16

www.sa-kra.ch

e ka vrejtur Darvini, prpjekjen primordiale pr pr ti mbyllur hojzat pr shkak t kundrmimit apo ta vjell ushqimin e helmuar. *Funksioni kryesor i pikllimit sht q t na ndihmoj ti adaptohemi humbjeve t rndsishme, si sht vdekja e t afrmve apo dshprimi fundamental. Pikllimi on deri tek humbja e madhe e energjis dhe entuziazmit pr aktivitetet jetsore, dhe nse bhet rregullimi serioz dhe on n depresion, ather e ngadalson metabolizmin e trupit. Ky lloj izolimi fundamental na mundson ta mbijetojm humbjen apo shpresn e frustruar, ta shqyrtojm vlern e jets, e kur energjia kthehet, ta planifikojm fillimin e ri. N kohrat e m hershme llojet e ktilla t humbjeve t energjis s lnduar dhe piklluese jan mbajtur n shtpi n t ciln sht vuajtur. Mandej, kto lloje t instikteve biologjike pr aksion i japin form prvojs son pr jetn dhe pr kulturn.. Pr shembull, humbja e personit t dashur zakonisht nxit pikllim dhe dhimbje. Por mnyra sesi e shprehim vuajtjen n mnyr shfaqen emocionet apo si mbijetojn n astet e vetmis prcaktohet nga kultura, sepse ne i zgjeshim njerzit e dashur t cilt n jetn ton jan t veant dhe pr t cilt ne do t vuajm. Periudha e gjat evolutive gjat t cils jan formzuar kto reaksione emocionale, me siguri se sht realiteti m i ashpr t cilin shumica e njerzve si spesie e ka perjetuar prej fillimit t historis s shkuar. Ajo ka qen koha kur nj numr i vogl i bebeve ka prjetuar fmijrin dhe nj pakic e t rriturve ka prjetuar t tridhjetat, kur kan mundur grabitqart t sulmojn n do koh, kur ka mundur thatsia dhe vrshima e paparalajmruar t bhet uri apo mbijetes. Por me zhvillimin e bujqsis, madje edhe n shoqrit m t prapambetura, kushtet pr t ekzistuar dukshm jan prmirsuar. Dhjet mij vitet e fundit, derisa kto prparsi jan zgjeruar, mizorit e pashmangshme t cilat e kan ndrydhur njerzimin, pandrprer jan zvogluar. E njjta pashmangshmri ka br q reaksionet tona emocionale t bhen aq t rndsishme pr ekzistencn; me zhdukjen e tyre sht zhdukur edhe vlera e pjesve t mira t repertoarit ton emocional. Derisa n t kaluarn e lasht trbimi n esenc e ka br t mundur ekzistencn, lejimi aktual i armve automatike tridhjetvjearve shum shpesh ka sjellur reaksione katastrofike.(8) Dy mendjet tona Mikesha m tregoi pr divorcin e saj divorc i dhimbshm. Burri i saj ishte dashuruar n femrn e re nga puna, dhe papritmas e kishte lajmruar se po shkon t jetoj me gruan e re. Kan pasuar muaj t tr ekzagjerimi rreth shtpis, pareve, prkujdesjes pr fmijt. Tash, pas disa muajsh, thot se pavarsia i plqen, dhe se ka fat q sht e vetm. Thjesht pr t m nuk mendoj n t vrtet as q m intereson, tha ajo. Posa e tha kt syt iu mbushn me lot. Ai moment leht ka mundur t mbes i pavrejtur. Por empatia dhe ngushllimi, fuqia pr ti kuptuar syt e prlotur do t thot se ajo ende vuan edhe prkundr dshmive t kundrta sht akti kuptuarit n fjalt t cilat ve jan n flet t shtypura. Tjeter sht reagimi i mendjes emocionale, e tjetr racionale. Ne me t vrtet posedojm dy mendje, njra q mendon dhe tjetra q ndien. Kto dy mnyra t njohjes fundamentalisht t ndryshme kundrveprojn dhe krijojn jetn ton mendore. Njra, mendja racionale, model i njohjes t s cils jemi plotsisht t vetdijshm, ndrgjegjshm, me ndihmn e t cils bhemi t aft t njohim

www.syri3.com

17

www.sa-kra.ch

dhe mendojm. Por krahas ksaj, ekziston edhe aspekti tjetr i njohjes: i fuqishm dhe impulsiv, edhe pse nganjher jologjik mendja emocionale. (prshkrimin m t detjuar t karakteristikave t mendjes emocionale shiko n SHTOJCN II). Dihotonia emocionale/racionale prafrsisht i prgjigjet dallimit t rndomt midis zemrs dhe koks; t njohsh dika me zemr se sht n rregull i prket nj aspekti tjetr bindjesh, n nj mnyr fundamentale lloj m i thell i bindjes, sesa njohja racionale e t njjtave gjra. Ekziston nj pikpamje e caktuar e bastisjes n rapor me mbikqyrjen racionao-emocionale t mendjes; sa ma intenzive q sht ndjenja aq m dominante bhet mendja emocionale dhe mendja racionale m pak efikase. Kjo sht kontrata e cila duket se rrjedh nga eprsia e vjetr evolutive kur emocionet dhe intuita udhheqin me reaksionet tona momentale kur na sht jeta n rrezik - dhe kur pauza n t menduarit e ka t bj tash mund t na kushtoj me jet. Kto dy mendje, emocionale dhe racionale, operojn n t shumtn e pjesve n harmoni t ngusht, dukei grshetuar reciprokisht n mnyr shum t ndryshme njohjet t cilat jan drejtuese n jetn ton. Zakonisht ekziston baraspesha midis mendjes emocionale dhe asaj racionale, emocioni i cili na informon dhe na udhzon pr punn e mendjes racionale, derisa mendja racionale i pastron dhe nganjher e kput influencn e emocioneve. Prap, mendja emocionale dhe ajo racionale jan gjysm t pavarura nga t cilat gjithsesi, si do ta shohim, reflekton influenca e proceseve trunore t cilat jan t largta por t ndrlidhura. N shum raste, apo n t shumt e tyre, kto mendje jan jashtzakonisht t kordinuara; ndjenjat jan themel i mendimit, mendimi themel i ndjenjave. Por kur epshet shqetsohen, baraspesha prishet; mendja emocionale pushton m shum sfera, duke e shypur mendjen racionale. Erazmo nga Roterdami(Erasmus of Rotterdam) ka shkruar me ton satirik pr konfiktin shekullor midis arsyes dhe emocioneve.(9) Jupiteri e ka shprblyer shum ma tepr epshin sesa arsyen mund ta llogaritni koston si 1 me 24. Ai i ka vendos dy mizor t trbuar, lakmin dhe zemrimin, prball forcs s vetmuar t Arsyes. Plotsisht sht e qart deri n ciln mas Arsya mund ta kontrolloj forcn e brbashkt t ktij dytshori. T vetmn gj q Arsya di ta bj sht q vetveten heshtazi ta qetsoj, duke i prsritur shembujt e virtyteve, derisa keto dy tjerat i thon q ta var veten, jan m t zshm dhe m atakues derisa Mbreti i tyre mos t lodhet, abstenon dhe dorzohet.

SI RRITET TRURI
Pr ta njohur ma mire ndikimin e frytshm t emocioneve ndaj trurit mendor dhe pr ta kuptuar pr ka ndjenjat dhe arsya aqq leht konfliktohen le ta studiojm mnyrn n t ciln truri ka evoluar. Truri i njeriut, me nj kilogram e gjysm, apo edhe ma shum, me qeliza dhe langun nervor, rreth tre her sht m i madh se truri i kusherinjve ton m t afrt n evolucion, t primateve jo-humane. Gjat miliona vjetve t evolucionit, truri sht rritur prej pjesve m t vogla kah ato m t mdha, me shum qendra t cilat jan zhvilluar si vazhdimsi e pjesve t vogla, shum m t vjetra.(Rritja e trurit t embrionit njerzor n mnyr t egr e prcjell kt trajektore evolutive.)

www.syri3.com

18

www.sa-kra.ch

Pjesa m primitive e trupit, t ciln e kan t gjitha speciet me sistem shum m t ult nervor, e ky sht trungu cerebral i cili e rrethon majn e palcs kurrizore. Kjo rrnj cerebrale i rregullon funksionet bazike t jets si sht frymmarrja dhe metabolizmi i organeve tjera, dhe njkohsisht kontrollon reaksionet e lvizjet e rndomta. Pr kt tru primitiv nuk mund t thuhet se sht n gjendje t mendoj dhe t msoj; pr t mund t thuhet se sht tub e paracaktuar e regullatorit t programuar i cili trupit i mundson funksionim t drejt dhe reagim adekuat i cili e bn t mundur ekzistimin. Ky tru ka qen m i fort n epokn e pakurrizorve: imagjinone gjarprin i cili shushurit para se t sulmoj. Nga rrnja m primitive, e trungut cerebral, jan zhvilluar qendrat emocionale. Me miliona vjet m von gjat evolucionit, nga kto zona sht krijuar truri mendor apo neokorteks-i llamp e madhe me grsheta t tkurrura t indeve t cilat i prbjn thelat e siprme. Fakti se truri mendor sht formuar nga ai emocional, flet shum pr lidhshmrin e mendimeve me ndjenjat; truri emocional sht formuar shum m heret sesa ai recional. Rrnja me e vjetr e jets son emocionale gjendet n shqisat e t nuhaturit apo, m saktsisht, n pjesn olfaktive, qelizat t cilat i pranojn dhe i analizojn aromat. do trup i gjall, pavarsisht a sht i ushqyeshm, i helmueshm, partner seksual, sulmues apo edhe egrrsir, ka nnshkrimin e caktuar molekular i cili mund t bartet me er. N epokat prmitive fal eprsis s shqisave t t nuhaturit sht mundsuar mbijetesa. Nga pjesa olfaktive qendrat e vjetra t emocionave kan filluar t evoluojn dhe me koh kan mbrri q t rriten sa pr t qen n gjendje ta rrethojn majen e trungut cerebral. N fazn fillestare qendrat olfaktive kan qen t prbra prej thelave shum t holla neuroneve t tubuara pr ti analizuar aromat. Nj thel e qelizs e ka pranuar nj arom dhe e ka rradhitur n kategorin e caktuar: ngrnse apo helmuese, seksualisht t pranuar, armiqsore apo ushqyese. Tjetra thel e qelizave i ka drguar porosit kthyese tr sistemit nervor, duke e informuar trupin se far t bj: t kafshoj, pshty, afrohet, ik, ndjek.(10) Me ardhjen e sisorve t par, jan krijuar edhe shtresat e para themelore t trurit emocional. Kto, duke e rrethuar trungun cerebral, nj prshkrim i vrazhd kan pasur pamjen e gjevrekut me mbarim t kafshuar ku trungu cerebral sht ngjitur pr to. Pasi q kjo pjes e ka rrethuar dhe e ka kufizuar trungun cerebral, ka marr emrin sistem limbistik, prej fjals latine limbus, q do t thot unaz(rreth). Kjo siprfaqe e re emocionale iu sht prshtatur repertuarit cerebral.(11) Ky sht ai sistem limbistik i cili na mban n kthetrat e veta kur ne zemrohemi, apo kur na preokupon lakmia, apo edhe kur dashurohemi s teprmi apo edhe trembemi nga tmerri. Derisa ka evoluar, sistemi limbistik i ka prsosur dy arm t fuqishme: msimin dhe kujtesn. Kto prparsi revolucionare ia kan mundsuar shtazs q t bhet shum m e menur n zgjedhjet e saja pr ekzistenc, dhe ti mpreh reaksionet duke iu adaptuar krkesave t ndryshimeve prpara sesa atyre t pandryshueshme dhe automatike. Nse nga ushqimi helmohej, hern tjetr ksaj kishte mundsi ti shmangej. Vendimi ka t hahet dhe ka t refuzohet n t shumtn kan qen t prcaktuara me arom; lidhja midis llamps olfaktive dhe sistemit limbistik tash merr detyrn ta bj diferencimin e aromave dhe ti dalloj, duke i krahasuar aromat e tashme me ato t mparshme, dhe n kt mnyr ti ndaj t mirat nga t kqijat. Ky sht veprim rinencefalonit, i cili ka

www.syri3.com

19

www.sa-kra.ch

kuptimin veprimi i trurit hundor, veprimit midis sistemit libistik dhe bazs s neokorteksit trurit mendor. Para njqind milion vjetsh truri i sisorve me t shpejt sht rritur. T tubuar n majn e holl t korteksit dythelor zona e cila planifikon, kupton at t ciln e ndijen, orienton lvizjet iu jan shtuar edhe disa thela qelizash t reja cerebrale t cilat e kan formzuar neokorteksin. Si kontrast i korteksit t lasht dythelor, neokorteksi ka ofruar nj zon intelektuale t jashtzakonshme. Neokorteksi i homo sapiens-it, shum m i madh sesa tek speciet tjera, i ka shtuar t gjitha me t cilat njeriu veohet. Neokorteksi sht selia e t menduarit; ai prmban t gjitha qendrat t cilat mbledhin dhe ndajn at t ciln shqisat e ndiejn. Ai ndjenjave i shton mendimin na lejon t mendojm pr idet, artin, simbole, imagjinat. Gjat evolucionit neokorteksi e ka mundsuar prsosjen e arsyes e cila, padyshim, ka krijuar prparsira t veanta organizmit pr ti mbijetuar t gjitha rrethanat e pandryshuara dhe ti dorzoj, t sigurta, pasardhsve t cilt do ti prcjellin gjenet me identitetin e lidhjeve nervore. Vet mbijetesa sht br e mundur duke iu falenderuar aftsis s neokorteksit pr t udhhequr, planifikuar n shtigje t gjata, si dhe me dinakrit tjera. Prpos ktyre, triumfet n art, civilizim dhe kultur, t gjitha jan fryte t neokorteksit. Kjo shtojc e re e kamundsuar formimin e nuansave t reja n jetn emocionale. Pr shembull, dashurin. Strukturat limbistike krijojn ndjenjn e knaqsis dhe dshirn seksuale emocione t cilat e sulmojn epshin seksual. Por me futjen e neokorteksit dhe lidhjet e tija n sistemin limbistik, krijohet lidhja nn-fmij si themel i bashksis familijare, si dhe kujdesi i gjat ndaj fmijs q e ka mundsuar zhvillimin e njeriut. (speciet q nuk kan neokorteks, si jan zvarranikt, iu mungon marrdhnja prindrore; pasardhsit e posalindur vet duhen t fshihen pr t mos qen t ngrn.) Tek njerzit, lidhshmria mbrojtse mes prindit dhe fmijs mundson q pjekuria t vazhdoj deri n fmijrin e vonshme gjat t cils truri vazhdon t zhvillohet. Nse prcjellim shkalln filogjenetike nga zvarranikt, prmes majmunit, deri tek njeriu, do ta vrejm se masa e ngurt e neokorteksit rritet; rritja mundson ngritjen e barabart t lidhjeve reciproke t sistemit cerebral. Sa ma i madh q sht numri i lidhjeve t ktilla, rritet edhe distanca e reaksioneve t mundshme. Neokorteksi mundson harmonizimin dhe struktuimin subtil t jets son emocionale, si sht mundsia t kemi vetdije pr ndjenjat personale. Sistemi limbiko-neokortik sht m i koplikuar tek primatat sesa tek speciet tjera, shum m i komplikuar tek njeriu i cili i shpjegon aftsit tona pr ti shfaqur nj numr t madh t reaksioneve emocionale dhe me shum ma shum nuansa. Derisa majmuni apo lepuri kan numr t kufizuar t reksioneve tipike ndaj friks, neokorteksi i rritur i njeriut mundson nj repertuar shum m t llojllojshm duke ndrlidhur edhe thirrjen e ndihms s shpejt. Sa m i koplikuar q bhet sistemi shoqror, nuansat e ktilla bhen m t nevojshme, dhe nuk ka shoqri m t koplikuar sesa kjo e jona.(12) Por kto qendra t mdha apo t larta nuk udhheqin me trsin e jets emoconale; pr gjendjet e rndsishme emocionale, psaqrisht ato t jashtzakonshme, mund t thuhet se jan m afr sistemit limbistik. Pr shkak se qendrat cerebrale shum ma shum e shpojn siprfaqen e sfers limbistike apo e zgjerojn, truri emocional e luan rolin kryesor n arkitekturn nervore. Si dhe rrnja nga e cila sht rritur truri i ri, zonat emocionale mes vete jan t ndrlidhura dhe ojn kah masa e rrathve t ndrlidhura nga

www.syri3.com

20

www.sa-kra.ch

pjest e neokorteksit. Kjo i jep qendrave emocionale fuqi t jashtzakonshme t ndikojn n funksionimin e pjesve tjera t trurit, duke e inkuadruar edhe qendrn e mendimit.

II ANATOMIA E DHUNS EMOCIONALE

Jeta sht komedi pr ata t cilt mendojn e tragjedi pr ata t cilt ndiejn. Horas VALPOL

Ka qen pasdite e ngroht gushti i vitit 1963, kur i prnderuari Martin Luter King juniori(Martin Luther King,Jr.) ka mbajtur fjalimin e par I Have a Dream n tubimin qytetar n Vashington. At dit Riard Robles(Richard Robles), hajn i njohur sht liruar me kusht nga burgu pas tre vjet dnimi t cilat i ka vuajtur pr shkak se kishte br m tepr se njqind vjedhjeje ndrsa arsya e ktyre vjedhjeve kishte qen varsia ndaj heroins, kishte vendosur t bj edhe nje vjedhje. Robles m von kishte dshmuar se kishte dashur t ndrprej me krimin, por paraja pamshirshm iu kishte nevoitur pr dashnorn dhe vajzn e tyre tre vjee. Apartamenti t cilin e kishte thyer kishte qen i dy femrave t reja, njzetenjvjeares Xenis Vajli(Janice Wylie)- hulumtuese e Newsweek-ut, dhe njzetetrevjeares Emilli Hofert(Emily Hoffert)-msuese. Edhe pse Robles pr ta thyer apartamentin kishte zgjedhur pjesn elite t Njujorkut pasi q kishte menduar se aty nuk do t has n askend, por Vejli kishte qen n shtpi. Duke iu krcnuar me thik, Robles e kishte lidhur. Derisa kishte dalur, Emeli prsri ishte kthyer n shtpi. Pr ta siguruar ikjen, Robles edhe at e kishte lidhur. Si kishte dshmuar Robles disa vjet von, derisa e kishte lidhur Emeli-n, Xhenis Vajli ia kishte trhequr vrejtjen se pr kt krim nuk do t kaloj i pandshkuar do tia mbaj n mend fytyrn dhe do ti ndihmoj policis pr ta gjetur. Duke i premtuar vetes se kjo sht vjedhja e fundit, Robles n panik plotsisht e kishte humbur kontrolln. I trbuar kishte marr shishen e ujit mineral dhe i kishte goditur femrat derisa ato nuk e kishin humbur vetdijn, pastaj ashtu u trbuar dhe i friksuar shum her me thik kuzhine i kishte goditur dhe prer. Duke u kthyer n at ast, n njzet e pes vjet m von, Robles pikllueshm flet: Thjesht u menda. Koka sa nuk m eksplodoi. Roblesit deri m sot shum her iu ka thyer shpirti pr shkak t atyre pak minutave t trbimit t pakontrolluar. Pas gati tridhjet vjetsh derisa kt po e shkruaj, ai ende sht n burg pr rastin e njohur Vrasja e femrave t punsuara. Vlimet e ktilla karakterizohen si dhun emocionale. Shembulli tregon se n astet e tilla qendra e trurit limbistik alarmon, duke e adaptuar pjesn e mbetur t trurit situats urgjente. Dhuna shfaqet momentalisht, duke e provokuar nj reagim t till n momentet vendimtare, para se neokorteksi, truri mendor, mund ta shqyrtoj se far po ndodh dhe vet t vendos se a sht vendimmarrja e drejt. Identiteti kryesor i ktij lloji

www.syri3.com

21

www.sa-kra.ch

t dhuns sht q posa t kaloj akti i caktuar, t zemruarit nuk jan t vetdijshm se far i ka kapluar. Gjithsesi se dhunat e ktilla nuk jan t shpeshta rastet e tmerrshme t cilat nxisin pr t br krime brutale si sht rasti i Vrasjes s femrave t punsuara. Mesatarisht m t shpeshta jan ato m pak t rrezikshme, por jo gjithmon edhe n form m t but. Mendoni kur pr her t fundit jeni humbur n at mas, kur jeni zbrazur n dik, n fmij apo bashkshort, apo shoferin n automobilin tjetr, kur m von, pasi q keni menduar dhe jeni penduar, keni kuptuar se trbimi nuk ka qen i nevojshm t jet prezent. Gjykuar sipas gjithave, edhe ajo ka qen dhun, xhindosje psikike, e cila si do ta shohim, rrjedh nga amidala, qendra e trurit limbistik. Nuk jan t gjitha dhunat limbistike brengosse. Reagim limbistik sht edhe kur dikush sa nuk plcet s qeshuringa nj anegdot qesharake. Pr t njjtn bhet fjal edhe kur jan n pyetje astet e knaqsis intensive: Den Xhensen(Dan Jansen) pas disa disfatave dhimbse n lojrat olimpike pr medalen e art n rrshqitje t shpejt( t ciln ia kishte premtuar motrs s vet e cila ishte n prag t vdekjes), n fund e kishte fituar medalen e art n vrapim 1000 metra n lojrat olimpike Dimrore t mbajtura n Norvegji n vitin 1994, derisa gruas s tij iu ishte dhn ndihma e par n spital sepse ishte shqetsuar s teprmi nga gzimi. QENDRA E T GJITHA EPSHEVE Tek njerzit amigdala (rrjedh nga fjala Greke pr bajamn) sht gjndr n form t bajams, struktura reciprokisht t lidhura mes vete, e cila shtrihet n trungun cerebral dhe gjendet afr unazs limbistike. Ekzistojn dy amigdala, nga nj n do an t trurit, t ngjitura pr korn cerebrale. Amigdala e njeriut sht relativisht e madhe n krahasim me cilido paraardhs tonin evolutiv primat. Hipokampusi dha amigdala kan qen dy pjes themelore t hunds cerebrale primitive t cilat, gjat evolucionit, kan ndrtuar korteksin dhe neokorteksin. Deri me sot, strukturat limbistike n t shumtn, apo pjesn m t madhe, veprojn n msim dhe kujtes; amigdala sht e specializuar pr veprimtari emocionale. Nse amigdala hiqet nga truri, pasoj mbetet mosnjohja e mundsive t vlersohet vlera e ndodhis emocionale; kjo gjendje nganjher quhet verbrim afektiv. Pasiq i mungon pesha emocionale, humbet ineteresimi pr marrdhnie reciproke. Djaloshit t cilit iu ishte menjanuar amigdala n mnyr kirurgjike pr t mos ket m sulme t rnda, ai sht br trsisht i painteresuar pr njerz dhe sht mbyllur n vete duke mos kontaktuar me ask. Edhe pse ka qen n gjendje t bisedoj, ai m nuk i ka njohur as miqt m t afrt, kusherinjt, madje as nnn dhe fare nuk ka reaguar ndaj vuajtjes s tyre q kan pasur pr mosinteresimin e tij. Pa amigdal duket se nuk ishte n gjendje ti njoh ndjenjat e veta, dhe t ndien at q ndiente.(1) Amigdala shrben si depo pr memorien emocionale dhe n kt mnyr fiton kuptim: jeta pa amigdal sht jet n t ciln humbet kuptimi i personalitetit. Varsia nga amigdala sht shum m e madhe se sa nga ndjenjat; t gjitha epshet varen nga ajo. Shtazve t cilave iu sht hequr amigdala, apo dmtuar, iu mungon ndjenja e friks dhe trbimi, humbin dshirn pr t garuar apo mes vete t konkurojn, dhe kshtu nuk kan ndjenjn pr pozitn e vet n racn e tyre; emocionet i kan t topitura apo t zhdukura. Lott, sinjale t veanta emocionale pr njeriun, inicohen nga

www.syri3.com

22

www.sa-kra.ch

amigdala dhe struktura e saj e afrt girusi singulativ; nse jan t dmtuar apo t paralizuar, apo nse ngushllimi i qetson kto pjes t trurit qarja ndrpritet. Pa amgidal nuk ka as lot pikllim pr qetsim. Xhozef Ledu(Josef Le Doux), neurolog n Qendrn pr neurologji pran universitetit t Njujorkut, ka qen i pari i cilie ka zbuluar rolin ky t amigdals n trurin emocional.(2) Ledu i prket gjenerats s re t neurologve t cilt i kan aplikuar metodat e reja dhe teknologjit me t cilat zbulohen deri me ather t panjohura zonat saktsisht t prshkruara t ndikimit trunor, dhe n kt mnyr kan pasur mundsi ti zbulojn fshehtsit esenciale t cilat gjeneratat e hershme shkenctarsh i kan konsideruar si t pashpjeguara. Zbulimet e tija mbi lidhjet e trurit emocional i prgnjeshtrojn mendimet nj koh t gjat t rrnjosura pr sistemin limbistik, duke e vendosur amigdaln si qendr t emocioneve dhe duke iu bashkangjitur strukturave tjera limbistike role t ndryshme.(3) Hulumtimi i Ledeut shpjegon n mnyr amigdala mund ta merr kontrolln mbi at se ka bjm dhe madje se si truri mendor, neokorteksi, merr vendime. Si do ta shohim, ndikimi i amigdals dhe influenca reciproke e amigdals dhe neokorteksit sht thelbi i inteligjencs emocionale.

Pengesat neurologjike
Pr ti kuptuar fuqit m interesante emocionale n jetn mendore, mund t na shrbejn si shembuj astet e reagimit me pasion t rritur pr t cilat, m von, kur pasionet qetsohn, ndiejm keqardhje; pyetja sht si bhemi aq leht iracional. Si shembull, marrim femrn e re e cila dy or e nget automobilin deri n Boston pr t drekuar dhe kaluar ditn me t dashurin e saj. Derisa kan drekuar, ai ia kishte dhn dhuratn e pritur me muaj t tr, nj grafik t rrall t ciln e kishite sjellur nga Spanja. Por, admirimi i saj ishte shkatrruar n at moment kur ajo kishte propozuar q pas dreks ta shikojn projeksionin e filmit, derisa dashnori i saj e kishte provokuar duke i thn se nuk mundet ta kaloj ditn me t sepse i duhej t shkonte n trenig t softballit (lloj bejzbolli). E lnduar dhe e tradhtuar, me lot n sy ishte ngritur, kishte dal jasht dhe n at ast e kishte hedhur grafikn n plehrishte. Duke e rikujtuar incidentin disa muaj m von, vajza thot se nuk vuan q sht ndar por i dhimbset humbja e grafiks. N astet si jan kto kur ndjenjat impulsive e mposhtin racionalitetin zbulimi i ri mbi amigdaln vjen n shprehje. Sinjalet t cilat deprtojn deri tek shqisat lejojn q amigdala t vzhgoj do rrezik t mundshm. Kshtu amigdala ka vler t madhe n jetn mendore, dhe i ngjan nj rojtari psikik i cili i kontrollon ngjarjet, vzhgimet, duke parashtruar pyetjet e njjta, ato m t thjeshta: A ekziston dika ka nuk dua? Dika ka m lndon? Nga ka kam frik?. Po qe se vrtetohet se sht ashtu dhe prgjigjja sht PO, amigdala prnjher reagon si penges neurologjike, duke iu drguar mesazhe shqetsuese t gjitha pjesve t trurit. N arkitekturn cerebrale, amigdala identifikohet me stacionin alarmues n t ciln administratort jan t gatshm t drgojn thirrje pr ndihm policis, zjarrfiksve dhe fqinjve, doher kur rrezikohet sistemi i siguris s shtpis. Nse i themi, alarmo pr frikn, ajo drgon mesazh urgjent secils pjes t rndsishme t trurit: e incon sekretimin e hormoneve lufto apo ik trupore, duke i aktivizuar qendrat e lvizjes, sistemin kardiovaskular dhe abdomenin.(4) Sinjalet tjera t

www.syri3.com

23

www.sa-kra.ch

amigdals paralajmrojn sekretimin e domosdoshm t nj pjese t hormonit norepireferin ndoshta kshtu do t rritet aktiviteti i srishm i pjesve themelore cerebrale, duke inkuadruar edhe ato t cilat i shpejtojn shqisat, dhe trurin pr ta aktivizuar n trsi. Sinjalet shtes nga amigdala e dirigjojn trungun cerebral tia bj t mundur fytyrs t merr pamjen e friks, ti ndal lvzijet e panevojshme muskulare, t shpejtohet puna zemrs dhe t rritet shtypja e gjakut dhe ngadalsohet frymmarrja. T tjerat drejtojn vmendjen n burimin e friks dhe prgatisin muskujt q me akordim t reagojn. Njkohsisht ngacmohen sistemet kortike t kujtess pr t dalluar at q sht urgjente n situatn e caktuar pasiq kan eprsi mbi zonat tjera t mendimit. Kjo sht vetm nj pjes kujdesshm e harmonizuar t renditjes s ndrrimeve me t cilat udhheq amigdala, sikur komandon me t gjitha zonat cerebrale.(pr studim m t detajizuar shiko SHTOJCN III). Rrjeta e shtrir e amigdals, me lidhjet nervore, i lejon q n kohn e alarmit emocional t shkoj dhe t dirigjoj me pjesn m t madhe t trurit, duke inkuadruar edhe trurin racional.

Rojtari emocional
Miku m tregoi sesi pr pushime kishte qen n Angli dhe kishte drekuar pran kanalit. M von, duke shtitur kishte zbritur shkllve t punuara prej guri kah kanali, befas e kishte par nj vajz e cila kishte zgurdulluar shikimin n uj, me fytyr t ngrir nga frika. Para se ta kuptoj arsyen e vrtet, ve kishte krcyer n kanal, me pallto e kravat. Kur ishte hedhur n uj, kishte kuptuar se vajza n shok i kishte ngulur syt n fmijun i cili kishte ra n kanal dhe t cilin ky e kishte shptuar. Por ka e kishte shtyer t hedhet n uj para se te di arsyen? Prgjigjja, me siguri ka qen n amigdaln e tij. N njrn prej zbulimeve m t detajizuara mbi emocionet pr dhjet vjet e fundit, puna e Ledu zbulon mnyrn se si arkitektura e trurit i mundson amigdals pozit superiore njlloj rojtari emotiv i cili sht n gjendje ta sulmoj trurin.(5) Hulumtimet e tij tregojn se si sinjalet e shqisave t syrit, apo veshit, s pari udhtojn npr tru deri tek talamusi, e mandej me nj sinaps deri tek amigdala; tjetri sinjal nga talamusi drejtohet kah neokorteksi truri mendor. Nj degzim i till i mundson amigdals t prgjigjet para neokorteksit, dhe kshtu trheq informatat prgjat disa niveleve bashkuese cerebrale, para se kjo prfundimisht dhe n trsi ti shqyrtoj dhe inicoj regimin skajmnisht t drejtuar. Hulumtimet e Ledeut jan revolucionare pr t kuptuar jetn emocionale se kto jan t parat t cilat duhen t deprtojn npr rrugt nervore kah ndjenjat t cilat e kryqzojn neokorteksin. Ndjenjat t cilat direkt kalojn prmes amigdals i prkasin ndjenjave tona m primitive dhe m t fuqishme; kjo lidhje n t shumtn shpjegon fuqin e emocioneve pr ta tejkaluar racionalitetin. N neurologji ka qen kndvshtrim i rrnjosur se syri, veshi, dhe senzort tjer, bartin sinjalin deri tek talamusi e prej aty shtigjeve senzorike lvizin drejt zonave t neokorteksit ku sinjalet modelohen n sende si i shohim. Sinjalet radhiten sipas vlers, kshtu q truri mund t dalloj se far objekti i caktuar simbolizon dhe far do t thot prezenca e tij. Teoria e vjetr thot se sinjalet nga neokorteksi drgohen deri tek truri limbistik, e nga aty me reaksione prkatse shprndahen npr tru dhe tr trupin. Ledu ka zbuluar tufa m t vogla neuronesh t cilat drejtprsdrejti ojn nga neokorteksi

www.syri3.com

24

www.sa-kra.ch

deri tek amigdala, s bashku me ato t cilat shprndahen npr shtigjet e mdha t neuroneve deri tek korteksi. Ky shteg q sht m i ngusht dhe m i shkurt dhe q i ngjan oborrit t mbrapm nervor, lejon q amidala ti pranoj disa prej hyrjeve direkte nga shqisat dhe fillon t reagoj para se ti regjistroj neokorteksi n trsi. Me kt zbulim sht hedhur posht pohimi se amigdala varet vetm nga sinjali i neokorteksit pr tu formuar reagimi emocional. N rrugn e rreziqeve t sinjalizuara, amigdala mund t inicoj reagime emocionale, edhe pse lidhja paralele fillon nga mesi i amigdals dhe neokorteksit. Amigdala na shtyn n aksion, derisa pak m i ngadalshm, por m i informuar, neokorteksi i zbulon planet e prpunuara t reagimit. Duke e studijuar frikn tek shtazt, Ledu ka mposht urtin dominuese mbi shtigjet npr t cilat shtegtojn emocionet. N eksperimentin m t rndsishm, ai tek minjt i ka shkatrruar tonet e caktuara n pjesn auditore t korteksit me ndihmen e elektroshokut. Minjt shpejt jan msuar ti friksohen zrit, edhe pse vet toni nuk sht regjistruar ne neokorteksin e tyre. Zri ka shkuar direkt nga veshi prmes talamusit deri tek amigdala, duke ikur shum e ma shum niveleve m t larta. Shkurtazi, minjt kan msuar emocionalisht t reagojn pa asnj ndikim tjetr shtes t korteksit: amigdala e ka pranuar, mbajtur n mend dhe vetm e ka modeluar frikn e tyre. N mnyr anatomike, sistemi emocional mund t veproj i pavarur prej neokorteksit, m ka thn Ledu. Disa reagime emocionale dhe memoria emocionale mund t lindin t pavetdijshme, pa rolin e kognivitetit. Amigdala mund ta ndrtoj memorien dhe ti rendit reagimet t cilat i bjm, e nuk e dim sakt pr far arsye, pasi q shkurtorja nga talamusi deri tek amigdala trsisht e ka trthuar neokorteksin. Duket se kjo rrug e trthort i mundson amigdals deponim mbresash emocionale dhe kujtimeve pr t cilat t vetdijshm nuk i njohim fare. Ledu supozon se roli i amigdals n memorie sht vshtir t vrehet kjo mund t shpjegohet me eksperimentin e veant kur nga njerzit krkohet t zgjedhin figura gjeometrike t modeluara n mnyr jo t zakont t cilat iu tregohen n kohzgjatje t shkurt dhe shpejtsi t madhe sa q nuk jan t vetdijshm asaj q kan par.(6) Hulumtimet e gjata tregojn se n milisekondat e par t vshtrimit ton t sendit t caktuar ne jo vetm q n mnyr t pavetdijshme e njohim se far ajo paraqet, por edhe vendosim se a na plqen apo jo; nnvetdija kognitive tregon se jemi t vetdijshm prejardhjes s asaj q shohim, por edhe se kemi gjykim t caktuar pr t.(7) Emocionet tona posedojn mendje t veant e cila mund t mendoj e pavarur nga mendja jon racionale.

www.syri3.com

25

www.sa-kra.ch

REAGIMI LUFTO APO IK Ngritet shtypja e gjakut dhe shpejtohet rrahjae zemrs. Muskujt e mdhenj jan t prgatitur pr aksion t shpejt. Sinjalet vizuele s pari nisen nga retina deri tek talamusi ku prkthehen n gjuhn e trurit. Pjesa e madhe e mesazhit shkon pastaj deri tek korteksi vizuel ku analizohet dhe interpretohet kuptimi i saj dhe prgatitet reagimi prkats; nse prgjigjja sht emocionale, sinjali shkon deri tek amigdala pr tu aktivizuar qendrat emocionale. Por, pjesa m e vogl e sinjalit fillestar shkon drejt nga talamusi deri tek amigdala, me transmision t shpejt, duke mundsuar reagimin(edhe pse m pak preciz) e furishm. N kt mnyr amigdala mund t prodhoj prgjigje emocionale para se qendrat kortekse n trsi ta regjistrojn se far po ndodh.

SPECIALISTT E MEMORIES EMOCIONALE

Mendimet e pavetdijshme paraqesin memorien emocionale; depoja e tyre gjendet n amigdal. Hulumtimet e Ledeut dhe t neurologve tjer tash thon se hipokampusi, pr t cilin sht menduar se sht struktur kryesore e sistemit limbistik, m shum ndikon n regjistrimin dhe krijimin e matricave perceptive sesa n reaksionet emocionale. Roli kryesor i hipokampusit sht tia mundsoj memories njohjen e konteksit, vital pr vlern e emocionit; hipokampusi dallon ndryshimin e prezencs s ariut n kopshtin zoologjik dhe t atij n oborrin tuaj. Derisa hipokampusi i mban n mend vetm faktet, amigdala siguron kuptime plotsuese. Po qe se kemi tentuar ta tejkalojm automobilin n autostradn dykahore dhe

www.syri3.com

26

www.sa-kra.ch

pr nj fije floku i kemi ikur ndeshjes direkte, hipokampusi do ti prcjell detajet e incidentit si jan gjersia e rrugs, kush ka qen me neve n automobil, si sht dukur automobili tjetr. Edhe pse, amigdala gjithmon do t na trheq vrejtjen do her kur e tejkalojm automobilin me rrrethana t ngjajshme. Si mi ka shpjeguar Ledu: Hipokampusi sht, pr shembull, i pari ai q e njofton fytyrn e kusherinjs suaj. Por amigdala e shton faktin se ajo n t vrtet nuk ju josh. Truri i shfytzon metodat e thjeshta, por t shkathta, pr ti regjistruar kujtimet emocionale me intensitet t jashtzakonshm: sistemi i njjt neurokimik pr alarmim i cili e prgatit trupin pr rrethana t rrezikshme pr jetn lufto apo ik, gjithashtu n memorie gdhenden astet pitoreske.(8) I stresuar (apo madje edhe pr shkak t shqetsimit dhe dalldis s jashtzakonshme), nervi i cili udhton nga truri deri tek gjndra adrenaline mbi veshk, e inicon sekretimin e epinefrinit dhe norepirefinit, hormone t cilat udhtojn npr trup, duke e prgatitur at pr rrezik. Kto hormone i aktivizojn receptort e nervave t vagusit(mushkrive dhe lukthit, p.p); derisa nervi i vagusit prcjell mesazhin cerebral mbi regullimin e ritmit t zemrs, ai, gjithashtu, kthen sinjalin prapa, i aktivizuar nga epinefriniti dhe neoepirefreniti. N tru amigdala sht vend kryesor ku shkojn kto sinjale; kto i aktivizojn neuronet prbrenda amigdals pr t qen n gjendje q pjesve tjera t trurit ti tregojn q sa m sakt t mbajn n mend se far po ndodh. Kjo gatishmri e amigdals sikur gdhend n memorie shumicn e asteve t tensionimit emotiv me intensitetin shtues ai sht, pr shembull, arsya me t ciln me siguri do ta mbajm n mend ku kemi shkuar n takimin e par me personin e dashur apo ka kemi br kur kemi dgjuar se ka eksploduar anija kozmike Challenger. Sa m e prgatitur q sht amidala, memoria bhet m e fuqishme; prvojat t cilat m s shumti na friksojn n jet, apo na shqetsojn, i prkasin kujtimeve m t paharruara. Kjo do t thot se truri i ka dy sisteme t kujtess: njrn pr ngjarjet e rndomta dhe tjetrn pr ato q jan emocionalisht t kushtzuara. Sistemi i veant i memories emocionale sht i rndsis s jashtzakonshme n evolucion, natyrisht, pasi q iu mundson shtazve ti rikujtojn n mnyr pitoreske ato q iu plqejn apo i friksojn. Por n ditt e sotme, memoria emocionale mund t jen udhheqs t kqij.

ALARMIMET E VONUARA NERVORE

Amidala, nse jo shpesh, ather me vones, aktivizon veprimin e ktyre alarmeve t vonuara nervore n raport me shpejtsin e bots n t ciln jetojm. Si depo e momerjes emocionale, amigdala deprton n prvoj, duke br krahasimin midis asaj q ndodh tash dhe asaj q ka ngjar n t shkuarn. Metoda e saj krahasuese sht asociative: nse pjesa kryesore e situats s tashme e prkujton pr t shkuarn, ajo mund ta shpall si ngjajshmri, pr kt arsye lidhja e ktill sht e pasakt; ajo vepron para se t kontrollohet n trsi. Ajo ngapak dirigjon q t reagojm n ngjarjet e tanishme n t njjtn mnyr si sht regjistruar, n mendime, emocione, reagime t msuara t prgjigjen n ngjarjen e pacaktuar, por prap deri diku i ngjajshm me ato paraprake pr t qen amigdala e alarmuar. Kshtu infermierja ushtarake e dikurshme kishte qen, e tronditur ma pamjet e panumrta t lndimeve tmerruese t cilat gjat kohs s lufts i kishte prjetuar duke i shruar t lnduarit, papritmas kishte qen e hutuar me przierjen e tmerrit, neveritjes dhe panikut, pas shum vitesh iu ishte prsritur reagimi nga fush beteja, reagim t cilin e

www.syri3.com

27

www.sa-kra.ch

kishte inicuar kundrmimi nga dollapi n t cilin dollap fmiju i saj e kishte ln pelenn e pist. Vetm pak detaje t ngjajshme, n situata t caktuara, jan t nevojshme q amigdala t inicon thirrje pr alarm. Problemi qndron n faktin se prjetimet emocionale t cilat kan forcn t nxisin krizn e reagimeve, si prgjigje n t mund t jet identifikimi n mnyrn e vjetr. N astet e ngjajshme, jo-preciziteti i trurit emocional vrteton faktin se shum kujtime t forta emocionale burojn q nga vitet e para t jets dhe ndikojn n marrdhnien fmij-prind. Kjo n veanti vrtetohet me rastin e ndodhive traumatike si sht rrahja apo pakujdesia totale. Gjat periudhs s hershme t jets, strukturat tjera cerebrale, ne veanti hipokampusi i cili sht primar pr kujtimet narrative selia e mendimit racional, akoma nuk sht plotsisht e zhvilluar. Gjat kujtimeve, hipokampusi dhe amigdala reciprokisht bashkpunojn; donjri prej tyre ndaras deponon dhe e kthen informatn e caktuar. Derisa hipokampusi e kthen informatn, amigdala merr vendim se a ka informacioni vler emocionale. Por amigdala, e cila shum shpejt tek foshnjet zhvillohet n lindje gati se sht e formuar. Ledu i referohet rolit t amigdals n fmijri pr ta prkrahur parimin i cili nj koh t gjat ka qen bazik n opinonin psikoanalitik: se marrdhniet reciproke n vitet e hershme t jets kopjohen vargjet e leksioneve emocionale baza e t cilave sht n adaptimin dhe shqetsimin n kontaktin fmij-prind.(9) Kto leksione emocionale jan aq shum t vshtira pr tu kuptuar nga pozicioni i njeriut t rritur, pasi q, beson Ledu, jan t palosura n amigdal si plane, brutale, memece, shematike pr jetn emocionale. Pasi q kujtimet m t hershme emocionale formohen n kohn kur fmijt nuk din t flasin pr prvojat e tyre, n momentin kur kujtimet emocionale n jetn e m vonshme kthehen, nuk ekziston numri i prshtatshm i mendimeve pr prgjigjjen me t ciln jemi t preokupuar. Njra prej arsyeve pr konfuzionin ton t zbrazsis emocionale qndron n faktin se ajo buron nga periudhat e hershme t jets son kur gjerat i kemi pasur t panjohura, derisa ne nuk kemi poseduar fond t mjeftueshm fjalsh pr ti prshkruar ngjarjet t cilat sht duhur ti kuptojm. Ne mund ti kemi ndjenjat kaotike, por jo edhe pr fjelt nga memorija ku jano formuar.

KUR EMOCIONET JAN T FURISHME DHE T PAMENDUARA

Ka qen diku rreth ors tre e mngjesit kur nj send i madh ka ra nga plafoni n kndin e djatht t dhoms sime t fjetjes, duke e mbuluar dhomn me gjera nga nnkulmi. Pr nj sekond kam krcyer nga shtrati dhe kam dal jasht, nga frika se i tr plafoni do t shembt. Kur e kuptova se jam jasht rrezikut, me kujdes prgjova n dhomn e fjetjes pr t shikuar se ka ishte ajo q kishte shkaktuar dmin dhe zhurmn, pr t ciln kam menduar se ishte shembur platformi, e kishte shkaktuar grumbulli i madh i kutive t cilat gruaja ime i kishte palosur aty kur e kishte pastruar dollapin. Asgj nuk kishte ra nga nenkulmi, se nnkulm as q ka pas. Plafoni kishte qen i paprekur, gjithashtu edhe un. Krcimi im nga shtrati derisa isha i dremitur, i cili ka mundur t m shptoj nga lndimi i shkaktuar nga shembja e plafonit, e ilustron fuqin e amigdals q n momentin e rrezikut t na shty n aksion, para se neokorteksi t mbri ta regjistroj n trsi se far po ndodh. Shtegtimi i rrezikut q kalon nga syri, apo veshi, prmes talamusit deri tek

www.syri3.com

28

www.sa-kra.ch

amigdala, ka vler themelore: kursen kohn gjat rrezikut kur sh i nevojshm reagimi momental. Por kjo lidhje nga talamusi deri tek amigdala prcjell vetm nj pjes t vogl t mesazhit senzorik, derisa pjesa m e madhe shkon drejt neokorteksit. Kshtu q at t ciln e gjegjistron amigdala, me kt rrug t shpejt, paraqet, n rastin m t mir, sinjalin e pacaktuar i cili sht m se i mjaftueshm pr paralajmrim. Rruga direkte paraqet prparsi t madhe pr kohn cerebrale e cila llogaritet n t qintat e milisekondes. Amigdala tek minjt mund t reagoj pr dymbdhjet milisekonda nj e dymbdhjeta pjes e sekondes. Rrugtimi nga talamusi prmes neokorteksit, deri tek amigdala kalohet pr dyfish koh m t gjat. Ende duhet t bhen matjet e ngjajshme n trurin e njeriut, por mesiguri ndjekjet e vrazhda do t jen edhe nj koh prezente. Si thekson Ledo : Nuk duhet sakt ta dini se ka sht n pyetje pr ta kuptuar rrezikun e mundshm.(10) N termet evolutive, vlera e ekzistimit t rrugs s drejtprdrejt duhet t jet se sht shum e madhe, pasi q lejon reagim t shpejt i cili grvish disa milisekonda gjat kohs s reagimit ndaj rrezikut. Kto milidsekonda kan mundur ti ruajn jetat e paraardhsve ton prasisorve n aq numr sa q nj plan i till sot sht i dukshm n rolin e trurit t gjitarve, duke inkuadruar aty edhe trurin tnd dhe timin. N t vrtet, derisa kjo lidhje ka nj kufizim relativ n rolin e jets mendore t njeriut, n mas t madhe e kufizuar me kriza emocionale, pjesa m e madhe e jets mendore tek zogjt, peshqit dhe zvarranikt varet nga ajo pasi q ekzistimi i tyre bazohet n vshtrimin e tyre t prhershm t grabitqarve apo grabitjeve. Ky sistem primitiv cerebral m i ulti tek sisort, paraqet sistemin bazik tek jo-sisort, thot Ledu. Ai mundson ndryshimin e shpejt t emocioneve. Por ky sht proces shum i shpejt dhe jo i prkryer; qelizat reagojn shpejt por jo edhe shum preciz, Nj joprecizitet i till sht, pr shembull, identike tek ketrat, pasi q i shtyn t shkojn n ann e sigurt, duke krcyer n sinjalin e par i cili kishte mundur ta paralajmroj armikun, madje, t nisn kah grabitja triumfale. Por n jetn e njeriut ky lloj jopreciziteti mund t ket pasoja fatale n marrdhniet recirproke se, thn n prgjithsi, mund t krcejm n person apo ndonj send t gabuar, apo nga ai t ikim. (Marrim si shembull, kamarieren e cila e lshon tabakun me gjasht pjata kur e ka par gruan me grsheta t dredhura n maje t koks t njjt si i ka pasur gruaj pr t ciln burri e ka braktisur.) Gabimet e ktilla fillestare emocionale bazohen m par n ndjenja sesa n arsye. Ledu kt e quan emocion prakognativ reagim i bazuar n moment, apo pjesve, informacioneve senzorike t cilat nuk jan plotsisht t dalluara, apo t prforcuara pr objektin dallues. Ky sht segment i paprcaktuar i informacioneve senzorike, sikur tek dallueshmria nervore e melodis n vend se ta dallojm melodin vetm n baz t disa toneve, perceptimi yn sht i preokupuar me taktet e para t paprcaktuara. Nse amigdala ndijen se modeli senzorik i cili paraqitet ka vler, ajo e nxituar merr vendim dhe reagon para se t paraqiten dshmit e vrteta apo cilido tjetr konfirmim. Ngapak habit fakti se ne mezi i vrejm mjegullat e ndjenjave tona eksplozive, e n veanti se ende jemi robr t tyre. Amigdala mund t reagoj n delirium, apo trbim, para se korteksi ta kuptoj se far po ndodh, pasi q emocioni sht i paprcaktuar ai krijohet i pavarur nga mendimi.

www.syri3.com

29

www.sa-kra.ch

MENAXHERI EMOCIONAL
Gjashtvjearja Xhesika(Jessica), vajza e shokut, pr t parn her kishte kaluar natn tek shoqja dhe nuk sht ditur se kush sht m e shqetsuar pr kt nna apo vajza. Edhe pse sht munduar q vajza mos ta vrej se ishte jashtzakonisht e shqetsuar, nervozizmi i saj ishte rritur rreth mesnate, kur ishte br gati t bije n gjum kishte dgjuar zilen e telefonit. Duke lshuar brushn e dhmbve, kishte vrapuar deri tek telefoni, zemra kishte filluar ti rrihte me shpejtsi, derisa npr kok i kishin kaluar imazhet e Xhesiks n rrezik t madh. Nna kishte ngritur receptorin dhe kishte pshpritur Xhesika!, pasi q kishte dgjuar zerin e femrs e cila kishte thn: Ah, mendoj se e kam gabuar numrin E prmbajtur, nna me z t edukuar e t prmbajtur e kishte pyetur: Cilin numr e keni krkuar?. Derisa amigdala funksionon gjat reagimeve impulsive dhe t vrullshme, pjesa tjetr e trurit emocional mundson prgjigjen adekuate dhe t drejt. Shurdhuesi cerebral i alarmeve t amigdals gjendet n ann tjetr t lidhjes tjetr me neokorteksin n pjesn frontale, kundrull ballit. Korteksi para fronatal vepron kur dikush frikohet apo trbohet, por edhe qetson dhe kontrollon ndjenjat pr t udhhequr sa m mir n situatn e dhn, apo edhe nse vlersimi i srishm krkon krejtsisht lloj tjetr reagimit, si sht rasti i nns s brengosur pran telefonit. Kjo pjes e neokorteksit mundson reagim adekuat dhe analitik t impulseve tona emocionale, duke e adaptuar amigdaln dhe zonat tjera limbistike. Zakonisht q nga fillimi, zonat parafrontale udhheqin me reagime tona emotive. Mos ta harrojm se pjesa m e madhe e informacioneve senzorike t talamusit nuk shkojn deri tek amigdala, por deri tek neokorteksi dhe numri i madh i qendrave t tij t pranimit dhe modelimit t kuptueshm t asaj q shohim; me kt informat dhe me reagimin ton mbi t udhheq loba parafrontale, qendr e planifikimit dhe organizimit t veprimit, duke inkudaruar edhe at emocional. N vargjet e lidhjeve t pandalshme, neokorteksi e regjistron dhe e analizon informacionin, e kupton dhe, prmes lobeve parafrontale ia prshtat reagimin. Nse sht e nevojshme gjat procesit t reagimit emocional, lobet parafrontale japin urdhr, bashkpunojn me amigdaln dhe me sistemet tjera t trurit emocional. Nj progresion i ktill i cili e mundson njohjen e reagimeve emocionale paraqet renditjen e rndomt. Kur inicohet emocioni, lobet parafrontale prnjher e sajojn mbikqyrjen mbi at ka sht e rrezikshme apo e dobishme duke dhn reagime t panumrta, nga kto reagime e zgjedhin njrn, at m t prshtatshmn.(11) Tek shtazt ato orientojn sulmin apo ikjen. Gjithashtu edhe tek njeriu, vendosin se kur ai t sulmoj apo t ik, t qetsohet, bindet, ngushllohet, prolongohet, shkakton ndjenjn e fajsis, t v vrejtje, kur t ilet apo t trhiqet, inatoset etj; duke ndrlidhur nj varg dinakrish emocionale. Prgjigjja neokortike sipas kohs cerebrale sht m e ngadalshme sesa sulmi mekanik pasi q jan t ndlidhura ma shum lidhje reciproke. Ajo mund t jet m e arsyeshme dhe m e vmendshme sepse ndjenjs i paraprin mendimi. Neokorteksi vepron kur e dim humbjen dhe kur jemi t piklluar, apo edhe t lumtur kur e arrijm ndonj sukses, apo edhe nse mendojm pr at se ka dikush ka thn pr neve dhe pr kt zemrohemi apo pajtohemi.

www.syri3.com

30

www.sa-kra.ch

Si n rastin e amigdals, mungesa e puns s lobes parafrontale nxit zhdukjen e pjess s medhe t jets emocionale; me mangsin e ndjenjave dhe reagimeve emocionale asgj nuk fitohet. Pr rolin e lobeve parafrontale n jetn emocionale neurologt dyshojn n ngjarjen katastrofike t viteve t 40-ta kur jan shruar smundjet mendore me intervenim t gabuar kirurgjik lobotomija, me t ciln (nga mos kujdesia) sht hequr nj pjes e lobeve parafrontale, apo jan prer lidhjet ndrmjet korteksit parafrontal dhe trurit m t ult. N kohn kur nuk kan ekzistuar barrat efikase pr shrimin e smundjeve mendore, lobotomija ka qen e lejuar si prgjigje pr rregullimet e rnda emocionale shkputja e lidhjeve ndrmjet lobeve parafrontale dhe pjess tjetr t trurit, pacienti sht konsideruar i shruar. Pr fat t keq. Qmimi ka qen, te numri m i madh i pacientve, humbja e jets emocionale. Lidhja kryesore kishte qen e shkatrruar. Dhuna emocioonale supozohet se i ndrlidh dy lloje procesesh: aktivizimi i amigdals dhe jo-mundsia q t inicohen proceset neokortekse t cilat, zakonisht, e mbajn n baraspesh reagimin emocional apo ngacmojn zonn neokortekse t ciln e ojn deri tek shqetsimi emocional.(12) N ato aste mendja emocionale e tejkalon mendjen racionale. Njra nga mnyrat q korteksi t veproj si drejtues i suksesshm i emocionave duke i vlersuar reagimet para veprimit sht amortizim i sinjalit pt aktivizim t cilin e drgojn amigdala dhe qendrat tjera limbistike, sikur prindi i cili nuk i lejon fmijs s lazdruar q dika t grabis dhe e qorton n mnyrr t edukuar t krkoj (apo t pret) pr at q krkon.(13) Duket se lobja e majta parafrontale sht ndrprerse kryesore pr emocionet shqetsuese. Neuropsikologt e kan vrtetuar, duke e studiuar disponimin e pacientve me lndime t pjesve t lobeve parafrontale, se lobja e majt parafrontale funksionon si termostat, duke rregulluar emocionet e pakndshme. Lobja e djatht parafrontale paraqet selin e ndjenjave negative, si jan frika dhe agresiviteti, derisa lobja e majt parafrontale mbikqyr kto emocione me siguri duke inhiberuar loben e djatht.(14) Pr shembull, nj grup pacientsh t cilve iu ishte lnduar korteksi i majt parafrontal, kan anuar kah brengosja dhe frika m e madhe; tek ata me lndime n ann e djatht sht vrejtur knaqsia e tepruar; gjat testimit, ata jan ankuar dhe nuk i kan kushtuar rndsi sjelljes.(15) Mandej, aty sht edhe rasti i burrit njeriut t lumtur t cilit nj pjes e lobs s djatht parafrontale iu sht menjanuar me intervenim kirurgjik shkaku i deformimit cerebral. Gruaja e tij i kishte treguar mjekve se ai pas operimit kishte prjetuar nj ndryshim radikal t personalitetit m vshtir nervozohet, dhe e lumtur kishte treguar, se ai shte br m i dashur.(16) Shkurtazi, duket se lobja e majt parafrontale sht pjes e sistemit e cila mund t ndrpritet, apo, n rastin m t mir, vetm nse nuk jan n pyetje sulmet m t forta negative emocionale. Nse amigdala e nxit shqetsimin, lobja e majt parafrontale shfaqet si ndrprerse e emocioneve brengosse: amigdala propozon, ndrsa lobja parafrontale e hedh. Kto lidhje parafrontale-limbistike kan vler t pamuar pr jetn ton mendore, shum ma shum se q sht adaptimi i emocioneve; ato jan menagjuese kryesore gjat marrjes s vendimeve m t rndsioshme n jet.

www.syri3.com

31

www.sa-kra.ch

HARMONIZIMI I EMOCIONEVE DHE MENDIMEVE

Lidhja ndrmjet amigdals (dhe strukturave t ngjajshme limbistike) dhe neokorteksit paraqesin selin e lufts apo paqes t cilat ngjajn midis koks dhe zemrs, mendimeve dhe ndjenjave. Kjo lidhje shpjegon se pse sht emocioni i rndsis vitale pr mendime frytdhnse, dhe gjat marrjes s vendimeve t menura apo far na mundson q, thjesht, t mendojm kthjellt. Mos ta harrojm se emocionet mund ta rrezikojn mendimin. Neurologt e prdorin termin memoria punuese pr t shprehur masn e vmendjes gjat t cils mendja mban shnime kryesore pr kryerjen e detyrs apo problemit, pavarsisht se a jan n pyetje format e prkryera t mendimit pr t cilat njeriu hulumton gjat zgjedhjes s zgjidhjeve t caktuara apo jan ato elemente gjat zgjidhjes s detyrave n testim. Korteksi parafrontal sht zon cerebrale prgjegjse pr memorien punuese.(17) Megjithat, lidhja nga truri limbistik deri tek lobet parafrontale mundsojn q sinjalet e forta emocionale shqetsimit, trbimit e t ngjajshme t nxisin staticitetin nervor, duke ua mundsuar kt lobeve parafrontale gjat mbajtjes s memories punuese. Pr kt arsye, kur jemi emocionalisht t shqetsuar themi se nuk mund t mendojm qart apo, edhe kur brengosja konstante emocionale e zvoglon aftsin intelektuale tek fmijt dhe nuk lejon rritjen e kapacitetit t msimit. Kjo paaftsi, nse sht subtile, nuk mund t lidhet me matjen e IQ-us, edhe pse sht e dukshme gjat shum testimeve evidente neuropsikologjike. Pr shembull, sipas nj studimi, gjat nj hulumtimii gjat kohs s testimit neuropsikologjik sht zbuluar se djemt, t cilt n shkolln fillore kan pasur rezultate t IQ-us mbi mesatern prapseprap kan qen nxns t dobt, kan pasur t dmtuar funksionimin e korteksit frontal.(18) Poashtu kan qen impulsiv dhe t brengosur, shpesh t shqetsuar dhe ngatrresar, q paralajmron mungesn e kontrolls parafrontale mbi reagimet limbistike. Prkundr potencialit t tyre intelektual, kta jan ata fmij t cilt me siguri nuk do t ken sukses n fakultet, apo do ti ipen alkoolizmit apo kriminalitetit dhe at jo se u sht deformuar intelekti, por iu sht zvogluar mundsia pr ta kontrolluar jetn emocionale. Truri emocional, gati i ndar nga zonat kortekse t cilat jan t testuara me IQ teste, njjt drejtojn me terbim dhe mshir. Kto lidhje emocionale ndrtohen gjat tr fmijris me an t prvojs, e ne, n dmin ton, prvojat e ktilla ia lm rastit. N prpjekjen e arritjes largpamse t t kuptuarit t jets mendore, Dr Antonio Damasio, neurolog n fakultetin e Medicins n Ajova, ka realizuar studime t prpikta n dmtimin tek pacientt t cilt e kan pasur t kputur lidhjen parafrontale me amigdaln.(19) Marrja e vendimeve tek ata ka qen e mangt, por gjat ksaj, nuk e kan pasur t zvogluar IQ-n apo t dmtuar aftsin kognitive. Prkundr mangsis s dmtimit t inteligjencs, ata bjn zgjedhje disfatiste n jetn private dhe n pun, por mund t bhen pafundsisht t preokupuar me marrjen e nj vendimi banal, si sht caktimi i takimit. Dr Damasio pohon se vendimi i tyre pr t zgjedhur sht shum i dobt shkaku i humbjs s aftsis pr t msuar n mnyr emocionale. Si pik takimi ndrmjet mendimeve dhe ndjenjave(emocioneve), lidhja lobe parafrontale amigdala paraqet dern kryesore n depon e gjrave t cilat do t na plqejn apo edhe jo gjat gjith jets. T shkputur nga kujtesa emocionale n amigdal, pavarsisht nga ajo se far ka dhn neokorteksi, m nuk lajmrohen reagimet emocionale t cilat kan qen t lidhura n t

www.syri3.com

32

www.sa-kra.ch

kaluarn, bhet e prhirt neutrale. Stimulusja, le t jet ajo ndonj shtaz e prkdhelur apo ndonj i njohur i neveritshm, m nuk nxit as joshje e as urrejtje kta pacient i kan harruar t gjitha leksionet e ngjajshme emocionale sepse jan t ndara nga amigdala ku kan qen t deponuara. Fakti si ky, e ka shtyer Dr Damasion n qndrimin kontra-intuitiv se ndjenjat jan t domosdoshme gjat marrjes s vendimeve racionale; ato na orientojn n drejtim t mir, ku edhe logjika e that mund t bhet shum m e dobishme. Derisa jemi t ballafaquar n bot me nj mori zgjedhjesh (Ku duhet investuar parat e kursyera? Me k t martohemi?), msimi emocional t cilin na e ka dhuruar jeta(si sht kujtimi n investimet e dshtuara apo divorci traumatik) drgon sinjale t cilat e orientojn vendimmarrjen, i largojn disa mundsi, duke i vn disa tjera n vendin e tyre. N kt mnyr, deklaron Dr Damasio, truri emocional sht i inkuadruar n procesin e t menduarit sa edhe vet truri mendor. Mandej, emocionet i ndihmojn arsyes. N lojn e mendimeve dhe ndjenjave, arsimimi emocional i drejton astet e vendimmarrjeve tona, bashkpunon me mendjen racionale e lejon apo nuk e lejon mendimin t vetmuar. Kshtu, truri mendor luan rolin kryesor n emocionet tona prve asteve kur emocionet jan jasht kontrrolls dhe truri emocional trbohet. Nga kjo del se ne posedojm dy mendje, dy trura dhe dy lloje t ndryshme t inteligjencs racionale dhe emocionale. Suksesin ton n jet nuk e prcakton vetm IQ-ja por edhe inteligjenca emocionale. Aq ma shum, intelekti nuk mund t vij n shprehje plotsisht pa inteligjenc emocionale. Ishte duhur q gjat komplementaritetit t sistemit limbistik dhe neokorteksit, amigdala dhe lobet parafrontale, secila nga ato t jen partnere t barabarta n jetn mendore. Po qe se kta partner bashkpunojn, inteligjenca emocionale do t rritet, si dhe aftsia intelektuale. N kt mnyr definimi i vjetr i t kundrtave arsyes dhe ndjenjave;nuk qndron se ne tentojm q ta paravlersojm emocionin dhe ta kthejm arsyen n vendin e vet, si ka thn Erazmo, por ta gjem baraspeshn midis tyre, ideali i arsyes sht lirimi nga vorbulli i emocioneve. Sipas paradigms s re, duhet harmonizuar kokn dhe zemrn. Pr ta mbrri kt n jet, s pari duhet saktsisht ta kuptojm se ka do t thot t prdoret emocioni n mnyr inteligjente.

www.syri3.com

33

www.sa-kra.ch

PJESA E DYT

NATYRA E INTELIGJENCS EMOCIONALE

www.syri3.com

34

www.sa-kra.ch

III KUR MENURIA BHET MARRZI

Ende sht kontestue se pr far arsye Dejvid Pologruto-n, profesor fizike, e kishte therr me thik kuzhine studenti i tij. Xhejson H., nxns shembullor n shkolln e lart Coral Springs n Florida, kishte vendosur t regjistrohet n fakultetin e medicins. Dhe at jo n fardo fakulteti kishte ndrruar pr Harvard. Mirpo, profesori i tij nga lnda e fiziks n testim ia kishte dhn tetshe. I bindur se tetshja mund t v n pyetje qllimin e tij, Xhejson kishte marr me vete n shkoll nj thik kuzhine dhe n kacafytje me Pologruton n laboratorin e fiziks e kishte therrur profesorin n pjesn e urzs, pas t cils me dhun e kishte qetsuar. Gjykatsi Xhejsonin e kishte shpallur t pafajshm si momentalisht t pamatur gjat kohs s incidentit, derisa grupa prej katr psikologve dhe psikiatrave ishin betuar se ai ka qen n gjendje psikotike gjat konfliktit. Xhejson kishte pohuar se ai kishte planifikuar t bj vetvrasje dhe se pr kt kishte shkuar tek Pologruto pr tia treguar qllimin e vet pr notn e dobt. Pologruto pohon ndryshe: Mendoj se ka dasht t m mbys me thik, sepse ka qen jasht kontrolls shkaku i nots s ult. Pas transferimit n shkoll private, Xhejson dy vite m von kishte diplomuar si nxnsi m i mir i gjenerats. Edhe pse e kishte pas notn mesatare dhjetshe, gjat msimit t rregullt, Xhejson kishte ndjekur kurse plotsuese pr ta fituar notn mesatere dhjet plus. Edhe pse Xhejson kishte diplomuar me nderime t larta, profesori i tij i dikurshm Dejvid Pologruto kishte thn se Xhejson kurr skishte shkuar pr ti krkuar falje apo pr t marr prgjegjsi pr sulmin.(1) Mbetet pyetja si sht e mundur q personi me inteligjenc t jashtzakonshme t bj dika aq iracionale, marrzi deri n ekstrem? Prgjigjja: inteligjenca akademike nuk ka shum lidhje me jetn emocionale. Edhe m t menurit e ksaj bote mund t fundosen ne ujrat e cekta t instikteve t shfrenuara dhe t pakontrolluara; njerzit me IQ shum t lart mund t jen shum t dobt n udhheqjen e jets. Njra nga fshehtsit e njohura n psikologji sht mundsia t parashikohet, prkundr mistifikimeve, se kush sakt mund t ket sukses n jet n baz t IQ apo SAT(shkurtes pr Scholastic Aptitude Test q do t thot testim i prirjes pr shkollim)rezultateve, notimeve relativisht jo t sigurta. Por sht e vrtet se n t shumtn e rasteve ekziston lidhshmria ndrmjet IQ dhe rrethanave jetsore: shum njerz me IQ shum t ult e tejkalojn n pun t thjeshta, derisa ata me IQ t lart dshirojn t paguhen mir, por jo me do kusht. Ekzistojn devijime t mdha nga rregulla se me IQ mund t parashihet suksesi sht m shum(apo shum ma shum) e veant sesa shembulli ekzistues i cili e dshmon kt rregull. N njzet prqind t rasteve IQ-ja i kontribuon faktorve t cilt e prcaktojn suksesin n jet, derisa tetdhjet prqind t rasteve jan qshtje ndikimesh tjera. Si e vren nj hulumtues: Pjesa m e madhe e suksesit t njeriut n jet dhe shoqri sht e caktuar nga ndikimet t cilat nuk jan n lidhshmri me IQ-un, nisur nga statuti shoqror deri tek fati i rastsishm.(2)

www.syri3.com

35

www.sa-kra.ch

Madje njjt e pranojn edhe Riard Hernstajn(Richard Herrnstein) dhe Robert Marej(Robert Murray) n librin The Bell Curve ku iu sht dhn rndsia primare IQs; ata theksojn: Ndoshta sht ma me mend q brucoshi me SAT rezultate m t mira t mos marroset me iden q t bhet matematicient, m mir do t ishte q t merret me bisnes vetanak, t bhet senator i Ameriks apo ti fitoj nj milion dollar, por gjat ksaj mos ti anashkaloj ndrrat e tyrelidhshmria midis rezultateve t testit dhe suksesit sht e padallueshme n raport me numrin e madh t prirjeve t cilat njeriu i zhvillon gjat jets.(3) Mua m intereson numri i atyre prirjeve tjera, dmth. inteligjenca emocionale: aftsia si sht motivimi dhe qndresa n rast t mossuksesit; mbikqyrja e instikteve; zotrimi i disponimeve; bashkpunimi me t tjert dhe shpresa. Pr dallim nga IQ-ja,me histori gati njqindvjeare hulumtuese t mijra njerzve, inteligjenca emocionale sht ide krejtsisht e re. Askush ende me prpikri nuk mund t thot se n sa mnyra t ndryshme ajo shfaqet ne jetn e njeriut. Por ajo pr t ciln shnimet ekzistuese flasin sht fakti se mund t jet frytdhnse, nganjher shum m efikase sesa IQ-ja. Ata t cilt dshmojn se IQ-ja nuk mund t ndryshohet me prvoj apo edukim, un n pjesn e pest t ktij libri do ti prgjigjem me vrtetsi se aftsit thelbsore emocionale gjathshtu mund t msohen dhe t perfeksionohen tek fmijt po qe se prpiqemi q kto tua msojm.

INTELIGJENCA EMOCIONALE DHE FATI

M kujtohet shoku i klass nga kolegji Amherst i cili kishte fituar 800 SAT poena t shklqyeshm, por edhe n testimet tjera t cilat i ka perfunduar ka qen i suksesshm para se t regjistrohej n fakultet. Prkundr aftsive t tij t veanta intelektuale, ai t shumtn e kohs e ka shpenzuar kot, qndronte jasht deri n ort e vona dhe i lshonte ort e msimit duke fjetur deri n mesdit. Iu kan nevoitur m tepr se dhjet vjet q m n fund t diplomoj. Me IQ vshtir sht t shpjegohen fatet e njerzve me aftsi mesatarisht t njjta, shkollim dhe rrethana jetsore. Kur e kan prcjellur suksesin e dyzetennt studentve nga Harvardi, prej gjenerats s vitit 1940. kohra kur njerzit me IQ t lart kan ndjekur tet universitetet m t vjetra t Ameriks, si sht rasti edhe sot deri kah mosha e mesme e tyre, meshkujt me rezultate m t mira t testuara n kolegj nuk kan qen veanarisht t suksesshm n krahasim me moshatart me rezultate t dobta n testim as sa i prket pags, produktivitetit apo pozits n profesion. Gjithashtu nuk kan pasur as knaqsi t madhe n jet, po ashtu as fat n miqsi, familje apo dashuri.(4) Hulumtime t ngjajshme deri n moshn e mesme, jan br edhe me 450 djem, kryesisht djem emigrantsh, me dy t tretave t familjeve t cilt kan jetuar me ndihma sociale, djemve t rritur n Somervil, n Masauesets, n kohn e rrnimeve t lagjeve, disa blloqe larg nga Harvardi. Nj e treta kan pasur IQ nn 90. dhe prsri IQ nuk ka ndikuar veanrisht n suksesin e tyre n pun dhe n jetn e tyre t m vonshme; pr shembull, 7% t meshkujve me IQ m t ult se 80 kan qen t papun dhjet e ma shum vite, por njjt kan kaluar edhe 7% t meshkujve me IQ m t lart se 100. Mesiguri ka ekzistuar lidhja(si zakonisht) midis IQ-s dhe pozits ekonomiko-shoqrore n moshn e tyre dyzeteshtatvjee. Por aftsia nga fmijria, si jan mposhtja e

www.syri3.com

36

www.sa-kra.ch

mossuksesit, mbikqyrja e emocioneve dhe pajtueshmria me t tjert, n t shumtn jan dalluar.(5) Ti analizojm gjithashu edhe shnimet nga hulumtimet e reja t zbatuara n mesin e tetdhjetenj nxnsve t klasave prfundimtare t gjenerats s 1981-shit. N shkolln e mesme t Ilinoisit, natyrisht t gjith n msime kan mbrri suksese mesatarisht t larta. Megjithat, edhe pse kishin vazhuar t prparojn n kolegje dhe t marin nota t shklqyeshme, n moshat e njzeta t vona mezi se kishin arritur deri tek suksesi mesatar. Dhjet vjet pas maturimit, vetm nj prej t katrtve kishte mbrri suksese n profesionin e vet n mesin e moshatarve, derisa shumica prej tyre kishin dshtuar. Kerin Arnold(Karen Arnold), profesore e pedagogjis n universitetin e Bostonit dhe njra prej studiueseve e cila i ka prcjell maturantt, shpjegon: Mendoj se kemi zbuluar persona t ndrgjeshm njerz t cilt din si t sendrtohen n sistemin e caktuar. Por maturantt luftojn si t gjith ne. Ajo se dikush ka diplomuar vetm tregon se ai apo ajo kan qen t suksesshm n profile pr t cilat jan notuar. Kjo asgj nuk flet pr reagimet e tyre ndaj ndryshimeve n jet. Pikrisht aty fshihet problemi: inteligjenca akademike n esenc nuk ka mundsi pr t na prgatitur pr vshtrsirat t cilat vijn me ndryshimin e jets. Prkundr faktit se IQ-ja e lart nuk garanton suksese, prestigj apo lumturi n jet, shkolla dhe kultura jone bazohet ne aftsit akademike, duke anashkaluar inteligjencn emocionale apo edhe nj mori vetish dikush mund ta quaj edhe karakter i cili gjithashtu ka ndikim t madh n fatin ton. Jeta emocionale sht lnd, njjt si matematika apo leximi, mund t msohet me ma shum apo me ma pak sukses dhe inkuadron nj varg aftsish individuale. N mas dikush me mjeshtri do ti zotroj kto aftsi sht esencialisht e rndsishme pr ta kuptuar se pr ka nj person n jet prparon, ndrsa tjetri me intelekt t njjt bredh rrugve: talenti emocional sht metashkathtsi me t ciln prcaktohet se me far suksesi i shfrytzojm shkathtsit t cilat i posedojm, duke ndrlidhur edhe intelektin e ftoht. Natyrisht, ekzistojn shum rrug t suksesit n jet dhe shum sfera ku vlersohen dhe aftsit tjera; n shoqrin ton e cila sht shum e m shum e orientuar kah dijenia, shkathtsit teknike i prkasin ktyre aftsive. Nj barcolet fmijsh thot kshtu: Si do ta quajn budalln pas pesmbdhjet vjetsh?. Prgjigjja sht: Shef!. Por, si do ta shohim n pjesn e tret t librit, edhe budallenjve inteligjenca emocionale i ofron nxitje shtes n vendin e puns. Shnimet e shumta vrtetojn se njerzit emocionalisht t shkatht ata t cilt i njohin ndjenjat e tyre dhe me to suksesshm manipulojn dhe i kuptojn ndjenjat e t tjerve jan n eprsi n t gjitha aspektet e jets, pavarsisht se a jan ato lidhje intime a dashurie, apo zgjidhje e heshtur e rregullave t cilat mundsojn sukses n korporata apo politik. Njerzit me aftsi m t zhvilluara emocionale kan m shum shansa t jen t knaqur dhe frytdhns n jet dhe ta zotrojn arsyen e cila ndikon n efikasitetin e tyre; njerzve t cilve i mungon mbikqyrja e jets emocionale kan konflikte t brendshme t cilat i paaftsojn q t koncentrohen n pun dhe t gjykojn arsyeshm.

www.syri3.com

37

www.sa-kra.ch

LLOJET E NDRYSHME T INTELIGJENCS

Nj vshtruesi t rndomt katrvjearja Xhudi mund ti duket si vajz e mosprfillur n mesin e shum shokve t saj gazmor. Derisa luanin ajo qndronte e trhjekur anash para se t bhej qendr e vmendjes. N t vrtet, Xhudi sht nj vshtruese mendjempreht e rregullimit shoqroro-politik n klasn e saj parashkollore, ndoshta m e menura nga t gjith moshatart e saj shkaku i shkathtsis s saj pr ti kuptuar ndjenjat e t tjerve. Urtsia e saj e rafinuar vjen n shprehje tek kur edukatorja i mbledh katrvjeart pr t luajtur Lojrat n klas. Loja n klas kopje e shtpis pr kukulla t klass parashkollore t Xhudit, me figura t cilat qndrojn n kmb dhe n vend t koks kan fotografit e nxnsve dhe edukatoreve paraqet testin e perceptibilitetit. Kur edukatorja e lut Xhudin ta oj seciln vajz dhe secilin djal n pjesn e dhoms ku me ndje lujan kndi pr art, kndi pr kutit, etj. Xhudi kt e bn me prpikri t madhe. Edhe kur i thon ti bashkoj seciln vajz me secilin djal q m s shpeshti luajn, Xhudi tregon se mund ti bashkoj shokt m t mir e gjith klass. Preciziteti i Xhudit zbulon se ajo ka kontroll t prkryer shoqrore n klasn e saj, niveli i percibilitetit t jashtzakonshm pr nj vajz katr vjee. Kto shkathtsi m von n jet do tia mundsojn Xhudit t bhet yll i vrtet n do profesion i cili krkon shkathtsi shoqrore, nga tregtia dhe menaxhmenti deri tek diplomacia. Talenti shoqror i Xhudit, shikuar n trsi, sht shfaqur aq heret pr shkak se ka qen nxnse n qerdhe Elliot-Person(Eliot-Pearson)n qytetin studentor t universitetit Tafts(Tufts University), ku n at koh prpunohej Project Spectrum plan msimor i cili ka kultivuar numr t madh inteligjencash t llojeve t ndryshme. Project Spectrum supozon se numri i aftsive humane e tejkalon rrethin e ngusht t shkathtsive fjalve numrave n t cilat shkollat tradicionalisht jan t orientuar. Ktu veohen aftsit si sht percebiliteti shoqror i Xhudit q i prket talentit t cilin n arsim duhet kultivuar, e jo t anashkalohet, madje edhe t pengohet. N at mnyr i shtyn fmijt ti zhvillojn nj varg aftsish t cilat i ojn drejt suksesit, apo i bjn t lumtur me at q bjn, shkolla bhet lloj i prsosjeve t shkathtsive jetike. Vizionari i cili qndron pas Project Spectrum sht Hauard Gardner(Howard Gardner) psikolog n Harvard School of Education. (7) Ka ardhur koha, ka thn Gardner, ti zgjerojm shikimet tona n spektrin e talentve. Kontributi i par dhe kryesor t cilin arsimi mund ta bj pr zhvillimin e fmijs sht ti ndihmoj n lmi ku talenti i tij m s shumti vjen n shprehje, ku do t jet i shkatht dhe i knaqur. N trsi kt e kemi qit nga mendja. N vend t ksaj, ne secilin e shtym t shkollohet, pas t cils, nse keni sukses, m s shumti tju prgjigjet t bheni profesor n kolegj. Dhe gjith kohn secilin e velersojm sipas asaj se a inkuadrohet n standardet e ngushta t suksesit. Duhet shpenzuar m pak koh duke i vlersuar fmijt, e m shum koh ti kushtojm dhe ti ndihmojm ti njohin aftsit e tyre personale t dhuruara nga natyra si dhurat, dhe pikrisht kto ti zhvillojm. Ekzistojn me qindra mnyra q t arrihet suksesi, dhe shum aftsi t ndryshme t cilat do tju ndihmojn n kt shtje.(8) Nse dikush i ka kuptuar kufizimet e definimit t vjetr mbi inteligjencn emocionale, ather ai ka qen Gardner. Ai prkujton se ditt e arta t IQ testeve kan qen gjat lufts s par botrore, kur dy milion Amerikan jan klasifikuar n grumbullin e par t testeve letrs dhe lapsit, lloj i IQ testeve t cilat pernjeher jan ekzaminuar nga Levis Terman(Lewis Terman), psikolog n Stenford. Kjo ka uar n decenien e

www.syri3.com

38

www.sa-kra.ch

ekzistimit t asaj q Gardner e quan IQ mnyr e t menduarit: se a jan njerzit e menqur apo sjan, se t till jan t lindur, se aty asgj nuk mund t prmirsohet, dhe se testet mund tju tregojn se a jeni t menur apo jo. SAT si test pranues pr regjistrimin n kolegj bazohet n t njjtn ide pr nj lloj aftsie e cila e prcakton ardhmrin e juaj. Kjo mnyr e t menduarit sht e prhapur n shoqri. Libri influntor i Gardnerit nga viti 1983: Frames of Mind ka paraqitur manifestimin me t cilin sht mposhtur ideja e rrnjosur mbi IQ-n; n t ai supozon se nuk ekziston inteligjenca e prbashkt, lloj monolite e cila sht vendimtare pr sukses n jet, por nj spektr i gjer me shtat varietete themelore. Lista e tij i prfshin dy lloje standardesh akademike, verbale dhe aftsi matematiko-logjike, por lista vazhdon dhe e prfshin talentin pr ndjenjn e hapsirs t ciln e hasim tek artistt e veant apo arkitektt; prirja kinestetike e cila sht shfaqur n lvizjet e rafinuara fizike dhe talenti i Marta Graham(Marrtha Graham) apo e Megjik Xhonson(Magic Johnson); apo talenti muzikor i Jo Jo Ma(Yo Yo Ma) pr Mocartin. N fund t lists jan dy lloje t inteligjencs t vilat Gardner i quan inteligjenca personale: aftsia interpersonale t ciln e hasim tek terapeuti i njohur Karl Rogjrs(Carl Rogers) apo lidert me fam botrore si ka qen Martin Luter King; dhe talenti intropsikik i cili me nj rast sht paraqitur n form brilante t mendjes s Sigmund Frojdit, apo knaqsis s brendshme e cila arrihet me harmonizimin e jets s njeriut dhe ndjenjave me t thella t tij. Fjala operative pr ta shprehur kt metod sht inteligjenca e shumfisht apo multiple: modeli i Gardnerit e tejkalon iden e balancuar mbi IQ-n si faktor i pandryshuar dhe unitar. Me kt vrtetohet se testet na terorizojn derisa jemi n shkoll duke filluar prej testeve t suksesit t cilt na ndajn n ata t cilt duhen t shkojn n shkolla teknike, dhe tjerat t cilat jan t paradestinuara pr kolegj, deri tek SAT testet me t cilat prcaktohet se cilin lloj t kolegjit duhet ta vijojm dhe bazohet n konceptin e limituar t inteligjencs e cila nuk ka lidhje me distancn e vrtet t talentit dhe shkathtsis e cila pr jetn ka rndsi m t madhe sesa IQ-ja. Gardner vrteton se numri shtat sht arbitrar n krahasim me llojshmrin e inteligjencs; nuk ka numr magjik pr shumn e talenteve njerzore. Gardner dhe kolegt e tij hulumtues kan zgjeruar, deri n nj mas, listn nga shtat deri njzet lloje t ndryshme t inteligjencave. Pr shembull, inteligjenca interpersonale ndahet n katr aftsi kryesore: aftsia t udhheqim dhe t menagjojm, aftsia t kultivojm dhe t mbajm miqsin, ti zgjidhim konfliktet, si dhe mjeshtrin e analizs sociale t ciln e ka poseduar katrvjeja Xhudi. Ky vshtrim i shumfisht mbi inteligjencn jep nj informacion m t zgjeruar pr aftsit e fmijve dhe potencialit t tyre pr sukses sesa IQ-ja standarde. Kur jan vlersuar nxnsit e Project Spectru-mit sipas standardeve t Stanford-Binet Intelligence Scale standardeve t dikurshme t arta t IQ testeve dhe prsri sipas progeramit t ndrtuar pr tu vlersuar spektri i inteligjencs i Gardnerit, nuk ka qen ndonj lidhje e veant midis rezultateve t cilat i kan arritur nxnsit n t dy testimet.(9) Pes fmij me IQ m t lart (125 deri 133) kan treguar mundsi t ndryshme n shkalln e dhjet t aftsive t cilat jan vlersuar me Spektrum setin. Pr shembull, prej pes fmijve m t menur sipas IQ testeve, njri ka qen i prirur pr tre lami, tre kan qen t prirur pr dy lami, ndrsa nj fmij i menur vetm pr nj lami nga Spektrumi. Kta talent jan klasifikuar: katr fmij kan poseduar talent pr muzik, dy pr art vizuel, njri pr analiza sociale, njri pr logjik, dy pr gjuh. Asnjri

www.syri3.com

39

www.sa-kra.ch

nga fmijt me IQ t lart nuk ka poseduar prirje pr lvizje, numra apo mekanik; n t vrtet, lvizja dhe numrat kan qen pika t dobta pr dy nga pes fmijt. Konkludimi i Gardnerit sht se: Stanford-Binet Intellegence Scale nuk parasheh veprimtari t suksesshme n rastet e thjeshta t nngrupeve t Spektrum aktiviteteve. N ann tjetr, rezultatet e Spektrum testeve jan t hartuar nga prindrit dhe arsimtart nga lmit pr t cilat fmijt spontanisht kan treguar interesim, dhe kan treguar se pr far jan mjaft t suksesshm pr t zhvilluar pasionin e tyre i cili nj dit do ti udhheq nga prvoja e fituar deri tek zotrimi i plotfuqishm n lmin e caktuar. Kuptimi i shumfisht i inteligejncs s Gardnerit vazhdon t zgjerohet. Dhjet vjet pas publikimit t teoris s tij, Gardner ka dhn shembuj t shkurtr vijues t inteligjencs interpersonale: Inteligjenca interpersonale sht aftsi pr ti kuptuar njerzit e tjer: ka i motivon, si punojn, n mnyrt bashkpunohet me ta. Tregtart, politikant, arsimtart, mjekt, lidert e sukseshm fetar t gjith kta i prkasin grupit t njerzve me shkall t lart t inteligjencs interpersonal. Inteligjenca interpersonalesht aftsi e harmonizimit t jets s brendshme. Kjo sht aftsi e krijimit t modelit autentik dhe natyral t qenies dhe rastit q ky model t shfrytzohet pr tu br jeta frytdhnse.(10) Me nj rast tjetr, Gardner ka vrejtur se esenca e inteligjencs interpersonale prfshin shkathtsin q n mnyr t mirfillt t njihen disponimet, temperamentet, motivimet dhe dshirat e njerzve tjer dhe n to t prgjigjet. Ai konkludon se inteligjenca interpersonale els i vetnjohjes sht afrim pran ndjenjave personale dhe aftsis s dallimit t tyre dhe t radhitjes si udhheqs s sjelljeve.(11)

SPOK N KUNDRSHTIM ME DEJTE: KUR DIJENIA NUK MJAFTON

N ekspozimin e Gardnerit ekziston nj segment i inteligjencs personale pr t cilin mjaft sht folur, por nuk sht studiuar shum, e ai sht roli i emocionave. Ndoshta sht ashtu sepse, si mi ka shpjeguar Gardner, pasi q vepra e tij fuqishm sht paditur nga modeli shkencoro-kognitiv i mendjes. Si rrjedhoj e ktij kndvshtrimi t tij ndaj ktyre fakteve kognitive t inteligjencs nnkupton njohjen t kuptuarit e motiveve personale dhe t njerzve tjer, shprehis pr pun dhe levrdis nga njohja e till pr udhheqjen e jets personale dhe pajtueshmris me t tjert. Sikur fusha kinetike, ku forca shklqimi fizik e shpreh veten joverbalisht, ashtu edhe fusha e emocioneve shprehet jasht fondit t gjuhs dhe dijenis. Ekziston nj hapsir e zbrazt n prshkrimet e Gardnerit mbi inteligjencn personale kur bhet fjal pr emocionat dhe mposhtja e tyre, sepse Gardner dhe bashkpuntort e tij nuk e kan studiuar rolin e ndjenjave tek llojet e ndryshme t inteligjencave, duke u fokusuar m shum ne njohjen e ktyre ndjenjave. Ky fokusim e ka ln detin e patrazuar t emocioneve arsye pr t ciln jeta e brendshme dhe marrdhniet reciproke n at mas jan t koplikuara saq bhen misterioze. Mbetet

www.syri3.com

40

www.sa-kra.ch

edhe t shpjegohet mnyra sesi inteligjenca deprton n emocion, si dhe n mnyr inteligjenca bhet emocion. Gardner i thekson elementet kognitive tek inteligjenca personale, duke u bazuar n zeitgeist psikologjine cila u ka dhn form pikpamjeve t tija. Potencimi i tepruar pr rolin e njohjes s psikologjis, madje edhe kur jan emocionet n pyetje, madje edhe kur pr emocione bhet fjal, pjesrisht shpjegohet me kokfortsi n historin e ksaj shkence. Gjat viteve t dyzeta dhe pesdhjeta t shekullit njzet, n psikologjin akademike kan dominuar bihejvioristt dhe rrethi i B.F.Skinerit(B.F.Skinner) i cili ka menduar se vetm sjellja objektivisht mund t studiohet dhe t shqyrtohet me saktsi shkencore. Bihejvioristt kan udhhequr me tr jetn e brendshme, prfshir ktu edhe emocionet t cilat iu kan kundrvu zinxhirve t shkencs. Mandej me ardhjen e revolucionit kognitiv t viteve t 60-ta t vona, interesimi n psikologji sht oerientuar kah ajo se n far mnyre mendja vren dhe mbledh informata, si dhe n natyrn e inteligjencs. Por emocionet akoma kishin mbetur jasht qarkut t interesimit. N qarqet e psikologve kognitiv ka qen i rrnjosur parimi me t cilin me inteligjenc nnkuptohet prpunimi dhe llogaritja e ftoht e shnimeve. Inteligjenca sht hiperracionale, i ngjan z.Spoku-t nga filmi Shtigjet e yjeve(Star Trek) i cili paraqet arketipin e bajt informatave t thata pa ndjenja dhe se personifikim i ides s emocioneve nuk e ka vendin n intelekt dhe se ajo vetm e mjegullojn kuptimin ton pr jetn mendore. Psikologt kognitiv t cilt e kan prqafuar kt pikpamje i ka mashtruar kompjuteri si model operativ i mendjes, e gjat ksaj kan harruar se, n t vrtet, manteli cerebral i zhytur n moalin e valzuar e t gufuar neurokimik, krejtsisht dallon nga silikoni i dezinfektuar, i cili sht br metafor themelore pr mendjen. Psikologt kognitiv, t cilt me ndihmn e modeleve superiore kan shpjeguar n mnyr mendja i prpunon informatat, nuk e kan ditur se me arsyen udhheq ndjenja, dhe se ajo mund ta mposht. Sipas kuptimit ton, modeli kognitiv sht fotografi e zbeht. Pr t pasur sukses n bindjet e tyre, psikologve kognitiv iu sht duhur ta anashkalojn rndsin e modelit t mendjes e cila ndikon n shpresa dhe frika, grindjet bashshortore dhe varsi profesionale q opern e ndjenjave e cila i jep jets ngjyr dhe e prdredh, dhe e cila n do ast e di sakt se a sht informata e prpunuar (suksesshm apo jo). Kndvshtrimi shkencor i njanshm mbi jetn mendore emocionalisht t varfruar e cila ka br shtytje pr hulumtimin e inteligjencs viteve t 80-ta t shekullit njzet gradualisht po ndryshon, pasi q psikologjia ka filluar ta kuptoj rolin esencial t ndjenjave n procesin e t menduarit. Sikur Dejt, i cili i ngjan dr. Spokut, nga seriali Shtigjet e yjeve: gjenerata pasuese(Star Trek Next Generation) edhe psikologjia gati se po e kupton dhe po e vlerson fuqin pozitive t emocioneve n jetn mendore, por edhe rreziqet q i sjellin ato. Edhe Dejti i vren(n habi t tij, nse mund t thuhet se ai ndijen habi) se me logjikn e tij t ftoht nuk ja arrin t bj zgjidhje t drejt humane. Humaniteti jon qart shihet se ka prejardhje nga ndjenjat; Dejt lakmon t ndiej, duke qen i vetdijshm se dika e rndsishme mungon. Ai dshiron miqsi, besnikri, por sikur Teneqistit nga Magjistari i Oz(The Wizard of Oz) edhe atij i mungon zemra. Pasi q nuk ka ndjenja lirike, Dejt e shkruan dhe e kndon poezin teknikisht n mnyr virtuoze, por nuk e ndien knaqsin. Leksioni i lakmis s Dejtit pr knaqsin, vrteton se vlerat e lartsuara t zemrs njerzore besimi, shpresa, besnikria, dashuria

www.syri3.com

41

www.sa-kra.ch

n trsi i mungojn kndvshtrimit t ftoht kognitiv. Emocionet pasurojn; derisa modeli i mendjes i cili i mohon emocionet mbetet i varfr. Kurr e pyeta Grdnerin pr far arsye i kishte dhn prparsi m shum mendimeve sesa ndjenjave, apo m shum metakogntimint se sa emocioneve, ai mu prgjigj se ishte munduar ta kuptoj inteligjencn n mnyr kognitive, dhe m tha: pr t parn her kur kam shkruar pr inteligjencn personale, kam folur pr emocionet, n veanti duke e prezentuar iden time mbi inteligjencn personale nj pjes e qenies e cila i adaptohet vet qenies. Ndjenja barkore viscerale paralajmron se emocionet jan esencialisht t rndsishme pr inteligjencn interpersonale. Por si ka dal n praktik, teoria mbi intelligjencn e shumfisht sht zgjeruar dhe sht vr theksi n meta-kognitivitet(e cila e shpreh njohjen mbi proceset mendore t njeriut) m shum se n numrin e madh t aftsive emocionale. Por prap, Gardner pranon se kto aftsi emocionale dhe shoqrore jan t rndsis s veant gjat vshtrsive t jets. Ai thekson se shum njerz me IQ 160 punojn pr njerzit me IQ 100, n rastin kur t part kan inteligjenc interpersonale t ult, ndrsa tek t tjert kjo sht e zhvilluar. Por pr raportet e rndomta asnj inteligjenc nuk sht m e vlershme sesa interpersonale. Nse nuk e posedoni, do ta zgjedhni personin e gabuar, profesionin e gabuar etj. Neve na mbetet q fmijt tan ti msojm pr inteligjencn personale.

A MUND T BHEN EMOCIONET INTELIGJENTE

Pr ta kuptuar n trsi sesi mund t duket nj msim i till, duhet cituar edhe teoricent tjer t cilt kan prcjellur iden e Gardenrit ndr ta m i njohuri sht psikologu nga Jejla Piter Salovej(Peter Salovey)i cili me prpikri m t detajizuar ka paraqitur mnyrn se si inteligjenca mund ti bashkangjitet ndjenjave.(12) Nj prpjekje e ktill nuk sht e re; me vite t tra madje edhe teroricient m t njanshm t IQ-s koh pas kohe jan munduar ti afrojn emocionet kah fusha e inteligjencs, para se ti shikojn emocionet dhe inteligjencn si kontradikta esenciale. Kshtu E.L Thorndajk(E.L.Thorndike), psikolog me fam i cili ka ndikuar n prhapjen e ides mbi IQ-n viteve t 20-ta dhe 30ta, n artikullin pr gazetn Harpers Magazine ka supozuar sesi njra nga format e intelegjencs emocionale, inteligjenca sociale atsi pr ti kuptuar njerzit e tjer dhe t reagohet me urtsi n marrdhniet ndrnjerzore segment i veant i IQ-s. Psikologt e tjer t asaj kohe n mnyr cinike e kan shpjeguar inteligjencn sociale, duke e kuptuar si manipulim me njerzit e tjer, e cila i detyron t tjert t bjn at t ciln ju e dshironi pavarsisht se a kan vullnet pr nj gj t till apo jo. Por asnjra nga kto formulime t inteligjencs sociale nuk ka dominuar tek teoricient e IQ-s, derisa n vitin 1960 libri shkollor me influenc mbi testet e inteligejncs ka shpallur inteligjencn sociale si ide t kot. Inteligjencn personale nuk duhet anashkaluar, veanarisht pr faktin se bart kuptim intuitiv dhe t arsyeshm. Pr shembull, kur Robert Sternberg(Robert Sternberg) edhe nje nga psikologt prej Jejla, ka krkuar nga njerzit ta prshkruajn personin inteligjent, shkathtsit praktike kan qen n mesin e vetive themelore t regjistruara. Hulumtimi sistematik i Sternbergut e ka udhzuar deri tek konkludimi Torndajkun: i cili thot se inteligjenca sociale dallohet edhe nga aftsit akademike, si dhe ka rol kryesor n pjesn praktike t jets s njeriut. N mesin e inteligjencave praktike t cilat, pr

www.syri3.com

42

www.sa-kra.ch

shembull, lart vlersohen n vendin e puns, sht edhe lloji i senzibilitetit i cili i mundson menaxherve t suksesshm ti kuptojn mesazhet e heshtura.(13) Nj grup e madhe psikologsh viteve t fundit kan ardhur n konkludim t njjt, duke u pajtuar me Gardnerin se ideja e vjetr mbi IQ-n sillet rreth qarkut t ngusht t talentit linguistik dhe matematikor, dhe se sukseset e arritura n IQ testimet kan qen tregues t dukshm vetm npr msimore, e m von jan br gjithnj e m pak t rndsishme pr rrugn jetsore dhe se m nuk ka pasur lidhje me arsimimin akademik. Kta psikolog n mesin e t cilve sht edhe Sternberg dhe Salovej kan pranuar kndvshtrimin m t gjer mbi inteligjencn, duke u prpjekur q rishtazi ta definojn nga aspekti i mnyrs n t ciln ajo ndikon n suksesin e jets. E kjo rrug e hulumtimit ka shpie deri tek vlersimi i prsritur t inteligjencs personale apo emocionale. Salovej i prfundon me kategorizim m t gjer inteligjencat personale t Gardnerit, duke i zgjeruar kto aftsi n pes fusha kryesore:(14) 1.Njohja e emocioneve njerzore. Vetdija e t njohurit t ndjenjave n astin kur ato paraqiten paraqet themelin e inteligjencs emocionale. Si do ta shohim n kapitullin e IV, aftsia pr ti kontrolluar ndjenjat n do ast sht e pamuar pr vetnjohjen dhe t vetkuptuarit psikologjik. Joaftsia pr ti njohur ndjenjat personale na on deri tek varsia nga ato. Njerzit t cilt jan t sigurt n ndjenjat e tyre me nj mjeshtri ma t madhe e udhheqin jetn e tyre dhe me nj vetbesim m t madh marrin vendime, nisur nga ajo se me k do t martohen deri tek profesioni me t cilin do t merren. 2.Menagjimi i emocioneve. Mbikqyrja dhe udhheqja me emocione, n at mnyr q ato t jen sakt t zgjedhura, sht aftsi e cila bazohet n vetdije. N kapitullin e V do ta shqyrtojm mundsin e arritjes s qetsis, lirimi nga ankthi i trbuar, rraskapitja apo irritabiliteti(shqetsim i madh), si dhe pasojave t paprvojs n shkathtsit themelore emocionale. Njerzit t cilt nuk e posedojn kt shkathtsi, gjithmon iu duhet t luftojn me ndjenjn e zemrimit dhe shqetsimit, derisa ata t cilt i prsosin shum m shpejt kndelln nga shqetsimet dhe ramjet n jet. 3.Vetmotivimi. Si do ta shohim n kapitullin e VI, renditja e emocioneve kah caku i drejt, sht baz e ndjenjs s knaqsis, pr vetmotivim, zotrim i shkathtsis s caktuar, si dhe pr kreativitet. Vetkntrolla emocionale dhe qetsimi i impulsivitetit sht themel i do suksesi. E arritja e gjendjes s qetsimit mundson realizimin e posam n do fush. Njerzit t cilt e kan kt aftsi jan m t prirur pr produktivitet m t lart dhe m efektiv n do veprimtari t cils i rroken. 4. Njohja e emocioneve tek t tjert. Empatia sht njra nga aftsit e cila sht e bazuar n vetdijen e njeriut dhe sht shkathtsi themelore e njeriut. N kapitullin e VII do ti studiojm rrnjt e empatis, mimin e t cilit njeriu n shoqri do ta paguaj po qe se sht emocionalisht i shurdhr, gjithashtu edhe arsyet e empatis, t mirsis dhe altruizmit. Njerzit empatik shum m leht adaptohen n sinjalet thuajse t padukshme shoqrore me t cilat paralajmrohet ka i nevoitet t tjerve apo ka dshirojn. Empatia ua mundson suksesin n profesion si sht kujdesi pr t tjert, msimdhnja, tregtia dhe menaxhmenti. 5. Mjeshtria e mbajtes s marrdhnieve ndrjerzore. Arti i kultivimit t marrdhnieve ndrnjerzore paraqet shkathtsin e t kuptuarit t emocioneve t njerzve tjer. N kapitullin e VIII jan t shpjeguara shkathtsit dhe joshkathtsit sociale, si dhe

www.syri3.com

43

www.sa-kra.ch

shkathtsit specifike t angazhuara. Kto shkathtsi e prgatisin njeriun pr profesione publike, udhheqje dhe marrdhnie interpersonale t efektshme. Njerzit t cilt i perfeksionojn kto shkathtsi kan sukses n t gjitha fushat ku krkohet bashkpunimi; ata jan yje n shoqri. Natyrisht, njerzit jan t ndryshm n aftsit e tyre n seciln nga kto fusha: disa jan t shkatht n mposhtjen e anktheve personale, por nuk jan t aft ta zvoglojn shqetsimin e tjetrit. Padyshim, baz e aftsive tona sht natyra psikologjike, por si do ta shohim truri sht organ jashtzakonisht i adaptueshm dhe gjithmon mson. Gabimet n aftsit emocionale mund t prmirsohen: secila nga kto fusha paraqesin shprehit dhe reagimet t cilat, me prpjekje t vrtet, mund t bhen t prkryera.

IQ-ja DHE THEMELORE

INTELIGJENCA

EMOCIONALE:

LLOJET

IQ-ja dhe inteligjenca emocionale nuk jan n kundrshti, por jan aftsi specifike. Tek donjri prej neve sht e grshetuar mendjehollsia intelektuale dhe emocionale; njerzit me IQ t lart dhe inteligjenc emocionale t ult(apo edhe me IQ t ult dhe me intelegjenc t lart emocionale), prkundr stereotipeve, relativisht jan t rrall. Poashtu, ekziston lidhja mezi e dukshme n mes t IQ-s dhe disa segmenteve t inteligjencs emocionale, mjaft e paqart pr t qen n gjendje q kto dy entitete t pavarura ti ndaj. Pr dallim nga testet e popullarizuara, akoma nuk ekziston test i veant i lapsit dhe letrs i cili do ti jep rezultatet e inteligjencs emocionale, e ndoshta kurr edhe sdo t ket. Edhe pse ka hulumtime rrnjsore pr gjithsecilin komponent t inteligjencs emocionale ve e ve, disa nga ato, si sht empatia, me precizitet kontrollohen kur vshtrohen aftsit e njeriut n pun pr shembull, q t mund t njihen ndjenjat e t tjerve n baz t shprehjeve t fytyrs. Duke prdorur termin adaptimi egosi cili sht i afrt me inteligjencn emocionale(inkuadron aftsit themeloe emocionale dhe sociale), Xhek Bllok(Jack Block), psikolog nga universiteti i Kalifornis n Berkli, ka krahasuar teoretikisht dy tipa themelor: njerzit me IQ t lart prball njerzve me talent t zhvilluar emocional.(15) dallimet jan m se t dukshme. Njeriu me IQ t lart(ka do t thot se me kt rast inteligjenca emocionale sht eliminuar) sht karikatur nga intelektuali, efikas n botn e dijes e jo efikas n botn e intims. Profilet sipas disa tipareve dallohen tek meshkujt dhe tek femrat. Tipi i mashkullit me IQ t lart sht i orientuar n fushat e gjera t profesioneve dhe aftsive intelektuale. Ai sht ambicioz dhe produktiv, i parashikueshm dhe kmbnguls dhe nuk e mundojn problemet personale, dinak dhe i trhjekur, i paprvojshm n prvojat seksuale dhe senzuale, i pandieshm dhe indeferent, dhe emocionalisht i ftoht apo i vokt. Prkundr ketij tipi, meshkujt me inteligjenc t lart emocionale jan t balancuar, gzuar, shoqruar dhe t hapur, dhe nuk anojn kah frika dhe brengosja. Jashtzakonisht u jan besnik njerzve dhe ideve, jan prgjegjs dhe t moralshm, e n lidhjet e tyre dashurore kan mirkuptim dhe jan t kujdesshm. Jeta e tyre emocionale sht e pasur dhe e shumllojshme; ata jan n harmoni me veten e tyre, me t tjert, si dhe me shoqrin n t ciln jetojn.

www.syri3.com

44

www.sa-kra.ch

Femrat e tipit themelor me IQ t lart posedojn vetbesim intelektual, posedojn shkathtsin e t shprehurit t mendimeve t veta, diskutojn pr tema intelektuale dhe shprehin interesim pr fushat e ndryshme intelektuale dhe estetike. Gjithashtu mund t bhen introspektive, t prirura pr ankth, brengosje se posedojn ndjenjn e fajsis; ngurojn ta shprehin lirshm zemrimin e vet, edhe pse ket e bjn n mnyr indirekte. Prkundr tipit t feemrave t llojit t par, femra emocionalisht inteligjente jan oratore dhe haptazi i shprehin ndjenjat e veta, kan mendim pozitiv pr veten e tyre, pr to jeta sht krejt. Sikur meshkujt e tipit t njjt, ato jan t gjalla, t iltra dhe dhe n mnyr t hapur i shprehin ndjenjat e veta(nuk posedojn vrshim ndjenjash pas t cilave vuajn); leht i tejkalojn streset. Mendjemprehtsia e tyre sociale ua mundson q leht ti njoftojn njerzit e tjer; ato jan n harmoni me qenien e tyre n at mnyr se jan spontane, djallzore dhe t hapura pr t gjitha eksperiencat seksuale. Pr dallim nga femrat me IQ t lart, ato rrall shqetsohen , nuk posedojn ndjenj fajsie dhe rrall dshprohen. Natyrisht, kto portrete jan ekstreme tek secili nga ne IQ n mas t ndryshme grshetohet me inteligjencn emocionale. Por kta tipa paraqesin shqyrtimin e dobishm pr vetit e veanta njerzore. Kto paraqitje zhduken kur sht n pyetje niveli n t cilin takohen kognitivja dhe emocionalja. Por prap, inteligjenca emocionale i shton veti qenies me t cilat bhet m humane.

IV NJIHE VETEN TNDE

Tregimi i vjetr japonez flet pr samurajin luftarak i cili nj her e kishte detyruar Zen urtarin tia shpjegoj iden mbi ferrin dhe parajsn. Urtari me prbuzje ishte prgjigjur: Ti nuk je asgj tjetr vese nj budalla i rndomt, un nuk kam koh t humbas me njerz t till! Pasi q iu ishte thyer krenarija, samurai ishte trbuar, kishte nxjerr shpatn, duke uluruar: Mund t t vras pr paturpsin tnde. Ky sht ferri, qet iu ishte prgjigjur urtari. I befasuar nga e vrteta t ciln ia kishte treguar urtari dhe zemrimi i cili e kishte kapluar, samurai ishte qetsuar, kishte kthyer shpatn n kallp dhe iu ishte prkulur urtarit duke e falnderuar pr msimin e dhn. E kjo sht parajsa, kishte thn urtari. Njohja momentale e samurait me agresivitetin e tij paraqet dallimin themelore midis ndjenjs momentale dhe njohjes se nj ndjenj e caktuar na ka mposhtur. Kshilla e Sokratin njihe veten tnde sht porosi kryesore e inteligjencs emocionale njohja pr ndjenjat e njeriut kur ato shfaqen. N shikim t par mund t na duket se ndjenjat i kemi t qarta, por kur mendojm m thell, do t na bie ndrmend see donjri prej nesh ka qen i pavetdijshm se far ka ndije dhe se tek m von jemi br t vetdijshm atyre ndjenjave. Psikologt prdorin termin shum kopleks metakognitim pr t emrtuar vetdijn n procesin e t menduarit, si dhe metagjendjen e cila ka t bj me vetdijn e njeriut pr emocionet personale. Un prioritet do ti kisha dhn termit vetvetdije me t ciln emrtohet

www.syri3.com

45

www.sa-kra.ch

vmendja momentale t ciln njeriu ia kushton gjendjeve t brendshme.(1) Gjat vetreflektimit mendja vshtron dhe shqyrton prvojn, prfshir ktu edhe emocionet.(2) Kjo karakteristik e vetdijs kujton n at t ciln Frojd e perifrazon me vetdije gjithprezente dhe t ciln ia ka preferuar atyre q merren me psikoanaliz. Ky lloj i vmendjes nnkupton t gjitha ato t cilat kalojn t pavrejtura npr vetdije sht dshmitare kureshtare por pasive. Disa psikoanalist e quajn ego i vrejtur, vetdije e cila i mundson analistit ti kontrollloj reagimet personale gjat interpretimit t pacientit, si dhe ta vrej se cila rrjedh e asocijoneve t lira lirohet tek pacienti.(3) Ky lloj vetdijeje nnkupton se neokorteksi sht aktivizuar, posarisht n zonat gjuhsore t cilat jan adaptuar pr ti dalluar dhe emrtuar emocionet e krijuara. Vetvetdija nuk sht vmendje e preokupuar me emocione, as ajo q zshm reagon n at q ngjan. Kjo sht m tepr nj gjendje neutrale e cila i ndihmon vetreflektimit, madje edhe gjat emocioneve t vrullshme. Villijam Stajron(William Styron)ka prshkruar aftsin e njjt t mendjes, duke prshkruar depresionin e vet ku flet pr t qenurit n shoqri me vetveten tjetr shpirtin binjak, dshmitari i cili sht, pr dallim nga dytshori(kipci), n gjendje t vshtroj me kureshtje t qet sesi lufton binjaku i tij.(4) Kur sht plotsisht aktiv, vetvshtrimi mundson hamonizimin e vetdijs gjat reagimit t ndjenjave epshore apo t vrullshme. Kur sht m pak aktiv, ai mezi paraqitet si mbrojts i trhequr nga prvoja, si rrjedh paralele e vetdijs e cila sht cak: qndron pezull, apo sht n rrjedh t ngjarjeve kryesore, m prpara bhet i vetdijshm pr at q ndodh sesa asaj n t ciln sht thelluar. Pr shembull, ekziston dallimi midis gjendjes s zemrimit t theksuar dhe meditimeve vetreflektive Un jam i zemruar, madje edhe gjat kohs s zemrimit. Sa i prket mekanizmit nervor t vetdijs, me siguri se n kt ndryshim subtil t aktivitetit mendor potencohet se aktiviteti i neokorteksit prqendrohet n mbikqyrjen e pandrprer t emocionave, si hap t par drejt arritjes s kontrolls. Vetdija mbi emocionet sht aftsia themelore emocionale mbi t ciln t gjitha t tjerat bazohen, si sht ndrtimi i vetkontrolls emocionale. Shkurtazi, t jesh i vetdijshm do t thot: t jemi t vetdijshm disponimeve tona, si dhe mendimeve t cilat e prcjellin at disponim, si thot Xoh Mjer(John Mayer), psikolog n universitetin e Njuhemshirit, i cili s bashku me Piter Salovej nga Jejla ka krijuar teorin mbi inteligjencn emocionale.(5) vetvetdija mund t jet pasive, vmendje e paanshme mbi gjendjet e brendshme. Mejer ka konstatuar se nj senzibilitet i till nuk duhet gjithmon t jet joaktiv; mendimet e rndomta n suazat e vetdijs emocionale jan: Nuk duhet kshtu t ndihem apo Mendoj pr gjra t bukura pr tu disponuar;ndrsa n rastin e vetvetdijes m aktive vjen mendimi i shpejt: Nuk mendoj pr t, si nj lloj reagimi i cili na shqetson n mnyr ekspresive. Edhe pse akziston dallimi logjik midis gjendjes kur bhemi t vetdijshm ndjenjave dhe kur prpiqemi ti ndryshojm, Mejer konstaton se pr arsye praktike kto dy gjendje zakonisht shkojn s bashku: ta dallojm ndjenjn e pakndshme do t thot se dshirojm t lirohemi nga ajo. Megjithat, nj njohje e ktill ndryshon nga prpjekja pr tu prgjigjur vrullshm ndaj impulseve emocionale. Kur fmijs i cili sht zemruar n shokun e tij dhe do q ta grushtoj, ne i themi Mjaft!, ne mund ta stopojm n qllimin e tij por zemrimi akoma do t vazhdoj t tymoj. Mendimet e fmijs ende mbesin n shfaqjen e zemrimit Por ai ma ka vjedhur lodrn dhe zemrimi vazhdon

www.syri3.com

46

www.sa-kra.ch

me intensitet t njjt. Vetvetdija shum ma fuqishm ndikon n ndjenjat e theksuara averzive: vetnjohja Un jam i zemruar, na jep liri m t madhe jo vetm mundsin q n t njjtn ndjenj t mos reaojm, por edhe t tentojm t lirohemi nga e njjta. Majer konstaton se njerzit n mnyra t ndryshme i prcjellin dhe ballafaqohen me emocionet:(6) T vetvetdijshmit: Pasi q jan t vetdijshm asaj t ciln e ndiejn, ska dyshim se kta njerz ojn jet t menur emocionale. Njhohja e emocioneve mund t bhet baz pr vetit tjera: ata jan t pavarur dhe t vetdijshm kufizimeve t tyre, jan me shndet t mir psikik dhe n mnyr pozitive shikojn n jet. Kur jan n disponim t keq, kjo nuk i xhindos dhe nuk i intrepretojn ndjenjat e tyre, dhe jan n gjendje q shpejt ta tejkalojn jodisponimin. Shkurtazi, vetdija e tyre iu ndihmon q me ndjenja tja dalin. T penduarit. Kta njerz shpesh bin nn ndikim e emocioneve dhe vshtir iu kundrvihen, duket sikur me ta udhheqin ndjenjat. Jan jostabil dhe jo mjaft t vetdijshm ndjenjave personale ashtu q m par i pranojn sesa q gjejn ndonj zgjidhje. Pr kt arsye ata rrall prpiqen ti shmangen disponimit t keq duke ndier se nuk kan kontroll mbi jetn emocionale. Shpesh bhen t thyeshm, pendohen dhe nuk mbajn mbikqyrje emocionale. T pajtueshmit. Edhe pse kta e kan t qart se far ndiejn, ata poashtu pajtohen me emocionet dhe i pranojn ato, duke mos tentuar q ato ti ndryshojn. Jan dy lloje t atyre q pajtohen: ata t cilt zakonisht jan t disponuar mir, dhe se pr kt arsye nuk kan nevoj ti ndryshojn, dhe t tjert t cilt jan, edhe pse i njohin ndjenjat e veta, t nnshtruar disponimit t keq por e pranojn pa prgjegjsi dhe se asgj nuk bjn pr ta ndryshuar n lloj t njejt hasim tek njerzit depresiv t cilt jan pajtuar me tmerrin.

T PASIONUAR DHE INDIFERENT

Pr nj ast paramendone se gjendeni n aeroplanin i cili fluturon nga Njujorku pr n San Francisko. Fluturimi sht i kndshm, por derisa i afroheni Rockie Mountains piloti prmes altoparlantit lamron. Zonja dhe zotri, tash pasojn turbulencat. Ju lutem kthehuni n vendet e juaja dhe lidhuni. S shpejti, bie n valt e ajrit, m t fortat t cilat i keni prjetuar deri ather rrotullohet posht-lart dhe nga njra an n tjetrn, sikur top n val. Shtrohet pyetja far do t bni? A jeni person i cili do t thellohet n leximin e librit apo gazets, apo vazhdoni ta shikoni filmin, duke e shtyr veten t mos mendoni pr turbulencn? Ndoshta e nxjerrni udhzimin pr rastet e fatkeqsis, apo ktheheni pr t shikuar se a ka shenja paniku n mesin e ekipazhit dhe prpiqeni ta dgjoni punn e motorit i cili paralajmron katastrofn. Cilado nga reagimet e pmenduara paraqet qndrimin ton n rast rreziku. Scenario me aeroplanin sht pjes e testit psikologjik t cilin e ka br Suzana Miller(Suzanne Miller), psikologe n Temple Univesity, pr t analizuar se cilt njerz jan t vmendshm dhe kthejn vmendjen n do detaj para rrezikut eventual dhe t cilt, pr dallim t t parve, ballafaqohen me astet e tensionuara n prpjekje pr tu qetsuar. Kto dy lloj sjelljesh flasin pr reagimet e ndryshme emocionale. Ata t cilt

www.syri3.com

47

www.sa-kra.ch

mishrohen n mnyr t pavetdijshme mund ti japin rndsi tepr t madhe reaksioneve personale, posarisht kur mishrimi sht i privuar nga vetdija. Ndjenjat e tyre jan shum m intensive. Ata t cilt nuk mishrohen, t cilt jan n distanc, m t pakt vmendje i kushtojn reagimeve t tyre, e zvoglojn tensionimin dhe intensitetin e tyre t reagimit. Tek rastet ekstreme disa njerz njohja e emocioneve trsisht i paralizon, derisa t tjert mezi i vrejn. Imagjinojm studentin i cili nj nat ka vrejtur zjarr n dhomn e fjetjes, shkon drejt pr ta marr aparatit e shuarjes s zjarrit, dhe e shuan at. Asgj e jashtzakonshme vetm se studenti kishte ecur deri tek aparti i shuarjes s zjarrit , n vend se t vrapoj. Arsya? Se nuk kishta parandije kurrfar rreziku. Kt ngjarje ma kishte treguar Edvard Diner(Edward Diener), psikolog nga Universiteti i Ilinoisit i cili e kishte studiuar intensitetin e prjetimeve emocionale t njeriut.(7) Studenti n fjal i takon grups m t pandjeshmve t cilin e ka njohur ndonjher. N esenc, ai ka qen njeri pa ndjenja, i cili kalon n jet duke mos ndier asgj, madje edhe n rastin si sht zjarri. Prkundr tij, imagjinojm femrn e cila gjendet n ann e kundrt t shkalls s Dinerit. Kur e ka humbur stilografin e saj t preferuar, me dit t tra ka qen e trazuar. Me nj rast tjetr aq shum sht shqetsuar pr zbritjen e qmimeve n shitoren ekskluzive kpucsh, saq ka ndrprer punn, ka hyr n automobil dhe tre or ka vozitur deri n ikago. Diner pohon se femrat shum m intensivisht i ndiejn emocionet sesa meshkujt qoft ato pozitive apo negative. Por edhe krahas dallimeve n gjini, m e pasur sht jeta e atyre t cilt m shum vrejn. Njerzit me ndjeshmri t rritur emocionale, edhe nga shkaku m i vogl, inicohet valt emocionale, t gzimit apo trishtimit, derisa lloji tjetr i ekstremes mezi perjeton ndonj far ndjenje, madje as n astet m vendimtare.

NJERIU PA NDJENJA
T fejuarn vet, Elen, Geri e kishte mendur fare, edhe pse intelektual, kirurg i suksesshm dhe i kujdesshm. Geri kishte qen emocionalisht plotsisht indiferent, nuk kishte reaguar ne ndjenjat e t tjerve por as ndjenjat personale nuk i kishte shfaqur. Edhe pse pr shkencn dhe artin fliste n mnyr elokuente, ai, kur, vinin ndjenjat n radh madje edhe me Elen trhiqej n heshtje. Elen n do mnyr mundohej q ti zgjoj epshet tek ai, por Geri vazhdonte t mbetej i pandjeshm dhe nuk i prfillte ato. Un zakonisht nuk i shfaqi ndjenjat, i kishte thn Geri terapeutit t cilin e kishte vizituar pasi q Elen e kishte bindur. Kur sht n pyetje jeta emocionale, kishte shtuar ai Un nuk di far t them; nuk kam ndjenja epshore, as pozitive e as negative. Elen ska qen e vetmja t ciln Geri e kishte frustruar me pasivitetin e tij; si i kishte treguar n besim terapeutit t tij, ai me asknd n jet nuk kishte mundur t flas pr ndjenjat e tij. Arsya e par, ai nuk e ka dit se far ndien. Ka qen i sinqert n pohim se, deri ather n t nuk ka pasur as zemrim, as vuajtje, as gzim.(8) Si e vren terapeuti tij, kjo zbrazsi emocionale, Gerin dhe t ngjajshmit me t, i bn impersonal, vokan: Ata jan krejtsisht monoton. Kjo sht arsya prse grat e tyre ata i ojn n shrim. Indiferneca emocionale e Gerit paraqet rregullimin t cilin psikiatrat e quajn alexithymia (m tutje n tekst, aleksitimia), fjal me preardhje greke a do t thot munges, lexis do t thot fjal dhe thymos do t thot emocion. Ktyre njerzve iu mungojn shprehjet pr ti treguar ndjenjat. Aq ma keq, atyre iu

www.syri3.com

48

www.sa-kra.ch

mungojn ndjenjat, edhe pse mund t thuhet se shkaku qndron m prpara n paaftsin pr ti shprehur ndjenjat sesa n vet mungesn e tyre. Personat e till m s pari i kan vrejtur psikoanalistt t interesuar pr grupn e pacientve t cilt nuk kan mundur ti sherojn me at metod, pasi q kan deklaruar se nuk kan kurrfar ndjenjash, dhe se iu mungon imagjinata edhe ndrrat i kan t paqarta shkurtazi, plotsisht iu mungon jeta emocionale pr t ciln kishin mundur t flasin.(9) prshkrimi klinik i personave t cilt vuajn nga aleksitimia prfshin vshtrsin pr ti prshkruar ndjenjat edhe ato personale por edhe t t tjerve dhe posedojn vokulubar jashtzakonisht t kufizuar emocional.(10) Problemi tek ata qndron n njohjen e ndjenjave, emocionneve senzualitetit t shqisave, ashtu q ata mund t thon se iu luan stomaku, se dridhen, se djersiten, me at rast ata nuk do ta din se jan t ankthshm. Ata ln prshtypje se dallohen, si alien, t cilt kan zbritur nga planetet tjera dhe jetojn n shoqrin ku qeverisin ndjenjat, kt prshkrim e jep dr Piter Sifneos(Peter Sifneos), psikolog nga Harvardi, i cili i pari n vitin 1972 e ka farkuar fjaln aleksitimia.(11) Pr shembull, aleksimitikt rrall qajn, por nse fillojn t qajn sdin t ndalen. Por prap, uditen po qe se i pyetni pr far po qajn. Pacientja me aleksitimi, aq shum sht shqetsuar kur e ka shikuar filmin pr nnn e tet fmijve e cile kishte vdekur nga kanceri, aq shum kishte qar sa q e kishte zn gjumi t plotur. Kur i kishte br terapeuti aluzion se ndoshta sht shqetsuar pasi q filimi ndoshta ia ka prkujtuar nnn e saj, e cila me t vrtet kishte vdekur nga kanceri, gruaja ishte shtangur, e hutuar dhe pa fjal. Kur e kishte pyetur terapeuti sesi ishte ndier n ato aste, ajo ishte prgjigjur se ishte ndier tmerrshm, por nuk kishte mundur t shpjegoj ndjenjn e cila kishte qen shkaktare. Dhe kishte shtuar se koh pas kohe qan, por nuk e di sakt se pr qfar.(12) Pikrisht aty fshihet esenca e problemit. Nuk sht e vrtet se aleksimitikt kurr nuk ndiejn, por nuk din sakt posaerisht kur jan nocionet n pyetje se far jan ndjenjat e tyre. Atyre iu mungojn plotsisht shkathtsit elementare t inteligjencs emocionale vetvetdija, dmth. se njohja mbi at q ndiejn jan emocionet t cilat grshetohen n ta. Kur dika apo me siguri dikush i nxit pr t ndier, prvoja e tyre i habit dhe i mposht, ktyre ndjenjave ata n do mnyr dshirojn ti shmangen. Nse mund t thuhet se i posedojn, ndjenjat e tyre i ngjajn grumbujve t mjerimit; sikurse pacientja e cila ka qar pr shkak t filmit,edhe ata ndihen t tmerruar, por nuk din se cili sht ai lloj tmerri. Shkaku i ktyre konfuzioneve themelore rreth ndjenjave ata shpesh ankohen pr problemet shndetsore t pacaktuara, por n t vrtet ata vuajn nga rregullimet emocionale fenomen n medicin i njohur si somatism, dmth.ndrrim i dhimbjes emocionale me at fizik(pr dallim nga smundjet psikosomatike kur problemet emocionale shkaktojn rregullime t vrteta shndetsore). Psikiatrat m tepr interesohen pr aleksimitikt, pr ti veuar nga njerzit t cilt shkojn te mjeku pr t krkuar ndihmn e par, pasi q kta t part me t madhe dhe pa kurrfar arsye krkojn diagnoz dhe shrim mjeksor t asaj q, n esenc, sht problem emocional. Edhe pse askush ende nuk mund t pohoj me siguri se ka sht ajo q shkakton aleksitimin, dr Sifneos supozon se sht n pyetje ndarja e sistemit limbistik dhe neokorteksit, n veanti qendra verbale e tij, q prputhet me njohjen mbi trurin emocional. Sifneos vren se pacientt me sulme t rnda, t cilve kirugjikisht iu sht kputur lidhja me qllim t zhdukjes s siptomeve t smundjes, bhen emocionalisht t

www.syri3.com

49

www.sa-kra.ch

pandjeshm, si dhe njerzit me aleksitimi t cilt jan t paaft q me fjal ti shprehin ndjenjat, dhe papritmas ndahen nga bota e imagjinats. Shkurtazi, prkundr asaj q reagimet e trurit mendor mund ti nxisin ndjenjat, neokorteksi nuk sht n gjendje q ndjenjat ti klasifikoj dhe tjua bashkangjet kvalitetin gjuhsor. Si e ka shkruar Henri Roth(Henry Roth) n romanin e tij Call it sleep pr forcn e gjuhs: Po t kishit mundur me fjal ti prshkruani ndjenjat, ato do t ishin br t juaja, pasojat jan problem i aleksimitikve: t mos kesh fjal pr ndjenjat e juaja do t thot t mos kesh ndjenja personale.

LAVDI NDJENJAVE NGA THELLSIA E SHPIRTIT

Elliot kishte nje tumor i cili i rritej n afrsi t ashtit ballor; por me operim iu sht menjanuar. Edhe pse operaimi kishte qen i suksesshm, pas operimit, njerzit t cilt e kan njohur Elliotin kishin thn se Elliot nuk sht m ai Ellioti t cilin e kan njohur ka psuar ndryshime drastike t personalitetit. Dikur avokat me fam, Elliot m nuk pa mundur t punoj. Gruaja e kishte braktisur. Pasi q kursimet i kishte shepenzuar n gjra t pakuptimta, ishte detyruar t banoj n shtpin e vllaut. Problemi i Elliotit ka qen model konfuz. Intelektualisht ka qen i aft si dikur, por kot e ka shpenzuar kohn, duke u marr me detaje t imta; dukej sikur kishte humbur sensin pr prioritete. Pr obligime as q mrzitej; si jurist, kishte qen i prjashtuar nga disa vende t puns. Meqense shum teste t inteligjencs nuk kishin treguar rregullime aftsish mendore t Elliotit, ai kishte shkuar tek neurologu, duke shpresuar se pas zbulimit t vshtrsive neurologjike do ti fitoj benifitet pr t cilat kishte shprsuar se i takojn. N t kundrtn, do ta shpallin simulant. Antonio Damasio(Antonio Damasio), neurolog me t cilin Elliot ishte konsultuar, kishte vrejtur se nj element mungon nga raporti mendor i Elliotit: edhe pse nuk kishte rregullime n logjik, memorie dhe aftsi tjera kognitive, Elliot n t vrtet nuk kishte qen i vetdijshm ndjenjave t tij, dmth. asaj se far i kishte ndodh.(13) Shum m karakteristik ka qen fakti se ai plotsisht i pandjeshm ka biseduar pr rastet tragjike n jet, sikur t kishte qen vshtrues pasiv i gabimeve dhe disfatave personale nga e kaluara pa asnj fije vuajtje apo pikllimi, dshprimi apo zemrimi pr shkak t padrejtsis n jet. Tragjedia e tij aspak nuk i kishte shkaktuar dhimbje; Damasio ishte shqetsuar m shum se Elliot pr shkak t rrfimit t tij. Damasio konkludoi se pr kt pavetdijshmri emocionale shkaktar sht operimi i thels parafrontale s bashku me tumorin n kok. Me operim jan prer lidhjet ndrmjet qendrave t ulta n trurin emocional, veanrisht amigdals dhe qendrave t ngjajshme, si dhe aftsit mendore t neokorteksit. Procesi i mendimit t Elliotit ishte br sikurse i kompjuterit, ishte n gjendje t bj do gj gjat marrjes s vendimeve, por ishte i paaft ta prcaktoj rndsin e solucioneve. do zgjidhje paraqiste ecje t kot. Damasio dyshonte se nj gjykim i ktill i papasionuar sht esenca e problemit t Elliotit: niveli i ult i ndjenjave dhe i gjrave personale ka regresuar gjykimin e Elliotit. Gabimet jan verejtur gjat miratimit t vendimeve t prditshme. Kur sht prjekur Damasio ta caktoj ditn dhe kohn e seancs s ardhme me Elliotin, rezultati ka qen nj tollovi pavendosmrie: Elliot gjente arsy pr dhe kontra datave dhe orve t cilat Damasio i propozonte dhe smund t prcaktohej pr asnjrn nga to. N nivelin racional, ka pasur arsyna t qarta pr refuzim apo miratim t terminit pr seanca. Por Elliotit i ka munguar sensi mbi at se far ndien gjat vendimmarrjes pr terminin e

www.syri3.com

50

www.sa-kra.ch

prcaktuar. Pasi q nuk ka qen i vetdijshm, ndjenjave personale, ai nuk ka pasur prioritete. Pavendosmria e Elliotit tregon rolin vendimtar t ndjenjave n udhheqjen e rrymave t pafundme pr vendimmarrje n jet. Derisa ndjenjat e forta mund t pengojn gjykimin e arsyeshm, edhe mungesa e vetdijs mbi ndjenjat mund t bhet fatale; posarisht gjat prcaktimeve t vendimmarrjeve prej t cilat varet fati yn shum: se cilin profesion ta zgjedhim, ta mbajm punn e sigurt apo t kalojm n nj pun m riskante por m interesante, me k t dalim apo t martphemi, ku t jetojm, far shtpie apo banese t marim me qira apo t blejm dhe kshtu gjat gjith jets. Vendime t ktilla nuk mund t merren vetm racionalisht: ato krkojn ndjenja nga thellsia e zemrs, urtsis emocionale e cila tubohet fal prvojave t shkuara. Logjika e pastr nuk mund t ndikoj n marrjen e vendimeve si jan: me k t martohemi apo kujt ti besojm, madje edhe se cilin profesion ta zgjedhim; ato jan fusha ku arsya pa ndjenja mbetet e verbr. Sinjalet intuitive t cilat na udhheqin n ato aste vijn nga lvizja-limbistike valt nga stomaku t cilat Damasio i quan markert somatik, tekstualisht mund t thuhet ndjenja stomakore. Markeri somatik sht lloj alarmi i cili zakonisht e orienton vmendjen n rrezikun potencial. Kta marker shpesh na trheqin vrejtjen q t largohemi nga nj zgjidhje t cils edhe vet prvoja i kundrshton, por poashtu mund t na orientoj n mundsin me vler shum t mueshme. Zakonisht n moment nuk na kujtohet prvoja e caktuar e cila ka qen shkas i ndjenjs negative; na nevoitet vetm sinjali q rruga e aksionit mund t na humb. Kur ndjenja e stomakut lajmrohet, mund t vazhdojm me vetbesim m t madh apo t abstenojm nga plani i caktuar dhe kshtu ta zvoglojm munrin e zgjidhjeve n matrijen e vendimeve t realizueshme. elsi pr marrjen e vendimeve t arsyeshme shkurtazi mund t thuhet keshtu harmonizohu me ndjenjat e tua.

ZHYTJA N NNVETDIJE
Toptija emocionale e Elliotit tregon n mundsin e ekzistimit t nj vargu aftsish t njeriut me ndihmn e t cilave ai i parandien emocionet e veta. Shikuar neurologjikisht, po qe se dmtimi i shtegut nervor on deri tek humbja e aftsive t caktuara, ather tek njerzit t cilve nuk iu sht dmtuar qendra cerebrale aftsit e njjta ishin duhur t jen t zhvilluara. Sa i prket rolit t lidhjs parafrontale e cila ndikon n adaptimin emocional, ajo sht arsye pse dikush nga ne m leht i dallon ndjenjat e friks apo gzimit, dmth. emocionalisht jan m t vetvetdijshm. Me gjas aftsia pr introspektim psikologjik varet nga lidhjet e prmendura m lart. Dikush sht m i prirur pr aspektet e veanta simbolike t mendjes emocionale; metafora dhe krahasimi, s bashku me poezin, kngn dhe pralln shprehen me t njjtn gjuh, gjuhn e zemrs. Kshtu ndodh edhe me ndrrat dhe mitet n t cilat asocionet e lira prcaktojn rrjedhn e rrfimit dhe rradhiten nga logjika e mendjes emocionale. Ata t cilt jan n harmoni me zrin e zemrs gjuhn e emocioneve me shkathtsi m t madhe do ti prcjellin mesazhet e tyre, qoft si shkrimtar, kngtar apo psikoterapeut. Shkaku i ksaj harmonie t brendshme, ata jan m t talentuar n prcjelljen e urtsis s nnvetdijs kuptimit subtil t ndrrave, imagjinats dhe simboleve tona si personifikime m t fshehura t dshirave personale. Vetvetdija ka rndsi kryesore pr shpjegimin psikologjik; kjo sht shkathtsi t ciln psikoterapia duhet ta stimuloj. Modeli i Hauard Gardnerit inteligjenca

www.syri3.com

51

www.sa-kra.ch

intrapsikike sht amshuar me figurn e Sigmund Frojdit, hartograf i famshm i dinamiks s fsheht psikike. Si e ka shpjeguar Frojdi, pjesa m e madhe e jets son emocionale sht e pavetdijshme; ndjenjat t cilat jan t dukshme, nuk e kalojn gjithmon pragun e vetdijs. Argumentet empirike t ksaj aksiome burojn nga eksperimentet, t cilat jan br, n pavetdijn emocionale, si jan rastet kur njerzit dshirojn gjra t cilat nuk din se njher ve i kan prjetuar. do emocion mund t jet dhe shpesh sht i pavetdijshm. Psikologjikisht emocionet zakonisht paraqiten para se personi t bhet i vetdijshm vet ndjenjs. Pr shembull, kur njerzve t cilt jan friksuar nga gjarpri iu jan treguar fotografit me gjarprinj, ata jan djersitur, q sht shenj e ankthit, edhe pse kan deklaruar se fare nuk ndjejn frik. Djersa shfaqej edhe tek njerzit t cilve fotografit me gjarprinj iu jan treguar me aq shpejtsi t madhe saq nuk kan qen t vetdijshm se far kan par. Po qe se ky shqetsim i pavetdijshm vazhdohet, me gjas mund t bhet mjaft i fort dhe t deprtoj n vetdije. Pr kt arsye ekzistojn dy nivele t emocioneve e vetdijshme dhe t pavetdijshme. Momenti kur emocioni deprton n vetdije regjistrohet paraqitja e tij, si sht rasti me korteksin frontal.(14) Emocionet t cilat shtresohen nn pragun e vetdijs mund t ken ndikim t fort n reagimet dhe vrejtjet tona, edhe pse se dim se a jan t shkatrruar nga t njjtat. Marrim si shembull personin i cili heret n mngjes sht shqetsuar nga takimi i pakndshm dhe m pas me or t tra ashtu i bezdisur, ofendon dhe paarsye i sulmon ata t cilt nuk e kan merituar. Individi mund t jet i pavetdijshm shqetsimit konstant dhe do t uditet po qe se dikush ia trheq vrejtjen pr kt, edhe pse shqetsimi sht i pavetdijshm dhe shkaktar i t gjitha reagimeve t tij. Por nse personi bhet i pavetdijshm reagimit t tij kur regjistrohet n korteks gjrat mund t vlersohen ndryshe dhe personi sht n gjendje ti shmanget ndjenjs paraprake dhe ta ndryshoj qndrimin dhe disponimin e tij. N kt mnyr vetvetdija bhet themel edhe i nj inteligjence bazike emocionale per tu tejkaluar disponimi i keq.

www.syri3.com

52

www.sa-kra.ch

V ROBRIT E EPSHEVE
Se ti qe njeriu i cili duke i duruar t gjitha Nuk tolerove asgj, i vetmi q i pranove Edhe goditjet edhe dhuratat e fatit me falnderim t njjt Ma gjej njeriun i cili nuk sh rob i epsheve, Dhe do ta mbaj n qendrn e zemrs sime N zemrn e zemrs sime, sikurse ty V.SHEKSPIR, (Hamlet i drejtohet shokut t tij Horatio)

Q nga koha e Platonit si virtyt sht konsideruar sensi pr ta zotruar vetveten, forca pr tiu kundrvr valve emocionale t cilat godasin nga Fati t dhna, para se t bhemi robr t epsheve. Virtyti i till n greqin antike sht quajtur sophrosyne, apo kujdesi dhe intelegjenca jan t vetmet udhheqse n jet; maturia, baraspesha dhe urtsia, kshtu e ka prkthyer Pejgj Dibois (Page Dubois), ekspert i greqishts s vjetr. N romn antike dhe n kishat e Krishtenizmit t hershm e kan quajtur temperantia, maturi dhe prmbajtje nga goditjet emocionale. Qllimi sht t arrihet baraspesha e jo t shtypen emocionet: do njeri posedon vlern dhe rndsin personale. Jeta pa epsh do t ishte tok e shkret e njllojt pa laramani jetsore. Por, si konkludon Aristoteli, ajo pr t ciln synojm sht emocioni i vrtet, ndjenja e cila sht n harmoni me rrethanat. Po qe se emocionet pr s teprmi shtypen ojn deri tek njllojshmria dhe izolimi; nse jan t pafrenuara, ekstreme dhe zgjasin shum ather bhen patologjike, si sht rasti i depresionit t prgjithshm, ankthit t theksuar, mosfrenimit t zemrimit dhe sulmeve manijakiste. Themeli i shndetit emocional sht mbikqyrja e emocioneve t pakndshme; ekstreme emocione t cilat jan shum intensive dhe zgjasin shum grmojn stabilitetin ton. Natyrisht, duke ndier vetm nj lloj t emocioneve; lumturia e pareshtur i ngjan bexheve t njllojta me fytyra t qeshura q kan qen n mod viteve t 70-ta. Ka shum qka t flitet pr kontributin kreativ t vuajtjes n jetn shpirtrore dhe krijuese; vuajtja mund t ta kalit shpirtin. Ngritjet dhe ramjet i japin jets shije, por duhen t jen t balansuara. N logari t zemrs sht proporcioni i emocioneve negative dhe pozitive t cilat ojn n determinimin e mirqenjes shpirtrore mes tjerash, t njjtn e vrtetojn edhe hulumtimet e disponimit tek m shum se njqind femra e meshkuj t cilt kan pasur me vete biper-a pr tjua kujtuar se n astet e ndryshme ti inizojn emocionet e tyre.(1) Njerzit nuk duhet ti shmangen disponimeve t kqija pr t qen t knaqur, m prpara duhet ti mbajn nn kontroll ndjenjat e vrullshme t cilat jan penges e do ndjenje t kndshme. Edhe ata t cilt kan sulme t depresionit apo neveritjes, mund t ndihen mir nse gjejn balans n vargun e asteve t lutura dhe t gzuara. Me kt hulumtim gjithashtu sht vrtetuar pavarsia e inteligjencs emocionale n raport me inteligjencn

www.syri3.com

53

www.sa-kra.ch

akademike,me faktin se gati fare nuk ekziston lidhja midis vlersimit apo IQ-s dhe shndetit emocional. Sikur q ekziston zhurma e mendimeve, ashtu ekziston edhe shushurima konstante emocionale; thirrrne dik n ora gjasht t mngjesit apo n shtat t mbrmjs gjithmon do ta gjeni n disponim t caktuar. Natyrisht , do t dytin mngjes njeriu mund t jet ndryshe i disponuar; por nse dshirojm ta vrtetojm stabilitetin emocional t individit, duhet ta kontrollojm disponimin pr disa jav apo muaj ata do t prpiqen q ti tregojne si t mira. Thn ndryshe, tek shumica e njerzve ndjenjat ekstreme intenzive jan relativisht t shkurta: shumica i prkasim t maturve, me ramje t lehta n kazanin ton emocional. Zotrimi i emocioneve krkon pun konstante: pjesa m e madhe e asaj q bjm veanrisht n kohn e lir sht tentim pr ta mbikqyrur disponimin ton. T gjitha q i bjm prej leximit t romaneve apo shikimit t telivizorit deri tek aktivitetet e ndryshme dhe shoqrimi, mund t jet rrug drejt disponimit m t mir. Mjeshtria e vetqetsimit mund t jet shkathtsi themelore e jets; disa psikoanalist, si jan Xhon Boullbi(John Bowlby) dhe D.V.Vinikot(D.W.Winnicott) e shohin si nj arm kryesore psikike. Teoria supozon se fmijt emocionalisht t shndosh e qetsojn veten , n mnyrn si i kan br prindrit e tyre dhe kshtu bhen m pak t ndijeshm ndaj ndryshimeve t shpejta t trurit emocional. Si e pam, truri sht n at mnyr i organizuar saq ne mezi kontrollohemi n astet kur na pushtojn emocionet, por edhe nuk e dim se cilat emocione do t jen. Por ne mund ta caktojm kohzgjatjen e tyre. Nuk paraqesin problem shumllojshmria e ndjenjave t pikllimit, brengosjes apo zemrimit; n prgjithsi kto lloje t disponimit me koh dhe durim kalojn. Nse kto emocione jan me intensitetit m t fort dhe zgjasin prtej kufive t qndrueshmris, ather bhen jashtzakonisht dhimbse ankth kronik, zemrim i pakontrolluar, depresion. E n rastet m ekstreme, pr tu sheruar kto, nevoitet, farmakoterpai, psikoterapia apo te dyja s bashku. N ato aste, si shenj e vetrregullimit emocional sht pranimi se sulmet kronike n trurin emocional jan aq shum t fuqishme sa q nuk mund t ndalen pa ndihmn e barrave. Pr shembull, 2/3 e t smurve nga skizofrenia maniakodepresive kurr nuk ka qen t shruar. Por litiumi dhe barrat bashkkohore mund ti parandalojn format karakterisitke ciklike paralizave depresive t cilat prcillen me sulme maniakiste gjat kohs kur grshetohen entuziazmet kaotike dhe grandioziteti i mosdurimit t zemrimit. Nj nga problemet q kan maniakt depresiv qndron n faktin se, derisa jan n agonin maniakiste, shpesh ndihen jashtzakonisht t sigurt dhe nuk e konsiderojne t arsyeshme t krkojn ndihm, prkundr vendimeve katastrofike q i marrin. Tek rregullimet e ktilla emocionale ilaqet psikiatrike jan ato t cilat i ndihmojn pacientit q me lehtsi m t madhe ta menaxhoj jetn. Por kur sht fjala pr mposhtjen e disponimeve rndom t kqija, ather mbesim n duart e vetshrimit. Pr fat t keq, nj shrim i till nuk ndihmon gjithmon konkludim n t cilin ka ardhur Dajan Tajs(Diane Tice), psikologe nga Case Western Reseve University, e cila i ka testuar m tepr se katr mij meshkuj dhe femra, pr t ditur, mnyrat t cilat i kan shfrytzua pr tiu shmangur disponimeve t kqija dhe n mas kan qen keto metoda frytdhnse pr ta.(2) Nuk pajtohen t gjtih me premisn filozofike se disponimet e kqija mund t ndrrohen; ka njerz, ka hulumtuar Tajs, me disponim t njjt, dmth. m shum se

www.syri3.com

54

www.sa-kra.ch

pas pr qind t cilt kan deklaruar se kurr nuk mundohen ta ndryshojn disponimin pasi q, sipas tyre, t gjitha emocionet jan t natyshme dhe duhet prjetuar si t tilla, pavarsisht sesa deprimuese q jan. Kta jan ata t cilt gjithmon anojn t jen keq t disponuar pr arsye pragmatike: mjekt t cilt duhen t duken t depresionuar pr t qen n gjendje tia kumtojn pacientit lajmin e keq; aktivitetet sociale t cilat kultivojn zemrimin e tyre pr shkak t padrejtsive kshtu q n kt mnyr bhen t frytshm n luft kundr po t njjtave; madje edhe djaloshi i cili ka thn se e ka ngrit trbimin e vet pr ti ndihmuar vllaut t tij n luft kundr dhunuesve. Derisa disa njerz kan qen t bindur n myr makiaveliste n shtjen e manipulimit me ndjenja fajdexhitnjt t cilt me qllim trbohen pr t qen t rrept ndaj borxhlive.(3) Por pran kture ndjenjave t rralla dhe qllimisht t mbajtura, gati t gjith jan ankuar se kan qen n mshirn e disponimeve personale.

ANATOMIA E ZEMRIMIT
Supozojm se automobili tjetr ju sht afruar tepr derisa keni vozitur n magjistrale. Nse refleksivisht mendoni: Ky bir bushtre! nj fjal e till nevoitet pr tu krijuar zemrimi, pavarsisht se a do t mendoni pr zemrimin apo revanshin: Ka mundur t m godet! Kopili njher, smund ta l t ik aq leht! Jeni mavijosur derisa e keni shtrnguar timonin si surogat t fytit t tij. Trupi i juaj mobilizohet pr luft, jo pr ikje dridheni, ballin e keni t djersitur, zemra ju rrah shum shpejt dhe muskujt e tytyrs mrrolen. Doni ta mbytni djalin. Mandej, po qe se automobili i cili gjendet prapa jush i bie sirens pr shkak se e keni ngadalsuar vozitjen pas kontaktit t afrt, gati sa nuk eksplodoni nga zemrimit shkaku i ktij vozitsit tjetr. Kjo sht arsyje pr hipertension, vozitje t pakudesshme, por edhe gjuajtje me arm n autostrad. Krahasone sekuencn e zemrimit t rritur me mendimin dashamirs t drguar vozitsit i cili ju ka tejkaluar: Ndoshta nuk m ka par, apo ka ndonj arsye prse vozit aq pakujdesshm, ndoshta i nevoitet ndihma mjeksore. Ky synim pr ta kuptuar dik zbut zemrimin, apo mospasja e paragjykimeve e stopon rritjen e zemrimit. Edhe pse nxitja e Aristotelit na prkujton n zemrimin e arsyeshm, problemi qndron n faktin se derisa jemi t zemruar m s shpeshti e humbim kontrolln. Benxhamin Frenkllin(Benjamin Franklin) mir thot: Zemrimi kurr nuk sht i paarsyeshm, por rrall sht i dobishm. Natyrisht, ekzistojn shum lloje zemrimesh. Amigdala leht mund t bhet burim shkndije e zemrimit t shfaqur t cilin e ndiejm ndaj vozitsit t cilit moskujdesi i tij na rrezikon. Por n ann tjetr t rrethit emocional, neokorteksi me siguri na prkujton n zemrimin e llogaritur, si sht hakmarrja gjakftohte apo zemrimi shkaku i padrejtsis. Nj zemrim i till i menduar me siguri do t shfaqet se, si thot Frenkllin, Keni arsye t fort, apo ashtu vetm ju duket. Nga t gjitha ndjenjat t cilat njerzit duan ti shmangen, duket se zemrimi sht pakompromis; Tajs ka konkluduar se njerzit m se vshtiri e kontrollojn zemrimin. Madje, ai sht m joshsi nga t gjitha emocionet negative; monolog i brendshm i cili inicon lvizje dhe i afron arsyes argumente bindse pr tu shfaqur. Pr dallim nga vuajtja, zemrimi na jep forc, madje edhe na stimulon. Forca bindse dhe joshse e zemrimit mund t na shpjegoj se pse disa botkuptime jan br normale: se zemrimin sht e pamundur ta kontrollojm apo nuk duhet me do kusht ta mbikqyrim; si dhe shfryrja e zemrimit sht lloj katarze e cila iu plqen t gjithve. Kndvshtrimi i

www.syri3.com

55

www.sa-kra.ch

kundrt, ndoshta si reagim ndaj dy deklaratave t zymta t mparshme, thot se zemrimi n trsi mund t ndalohet. Por shpjegimi i hollsishm i konkludimeve hulumtuese tregon se t gjitha botkuptimet e rrnjosura mbi zemrimin jan t gabuara, ndoshta edhe m thjesht mite.(4) Zotimi i mendimit mbi zemrimin t cilin e shkaktojn vet zemrimin mund t, gjthashtu, t jet nj nga mnyrat ma t pasuksesshme pr tejkalimin e tij: s pari, t shkatrrohen argumentet t cilat e shkaktojn zemrimin. Sa m hollsisht mendojm mbi at se ka na zemron, gjejm shum e ma shum arsye t mira dhe vetarsyetim pr zemrim. Persiatja shkakton zjarrin e zemrimit. Por vshtrimi i kundrt shuan zjarrin. Tajs ka konkluduar se mnyra pozitive e t menduarit, n situatn e caktuar, sht metoda m e mir pr tu larguar zemrimi.

Sulmet e zemrimit
Ky zbulim prputhet me konkludimin e Dolf Zillman(Dolf Zillmann), psikolog nga Univesity of Alabama, i cili gjat nj vargu eksperimentesh detajiste kishte prcaktuar shtrirjen e zemrimit dhe anatomin e tij.(5) Pasi q kishte zbuluar se rrnjt e zemrimit gjenden n konfliktin, fjala sht pr reaksionin lufto apo ik, nuk sht pr tu uditur pse Zillman gjen se shkaku kryesor sht ndjenja se jemi t rrezikuar apo n rrezik. Rrezikshmria nuk do t thot t shfaqet vetm n form t qart fizike por, si sht rasti m i shpesht, edhe n form t krcnimit simbolik ndaj vetrespektit dhe dinjitetit ton: nse ndaj neve sillen me aroganc apo padrejtsi, nse dikush na ofendon apo na poshtron, apo edhe nse vetm jemi t frustruar n arritjen e ndonj qllimi t rndsishm. Perceptimet e ngjajshme veprojn si ndrprers shtyts pr ngacmimin limbik i cili dyfish vepron n tru. Nj pjes e ktij reaksioni paraqet sekretimin e katekolominit i cili nxit vrshimin momental dhe t shpejt t energjis, t mjaftueshme pr nj akt t reagimit t ashpr, si thot Zillman, sikur n rastin e reaksionit lufto apo ik. Kjo shtytje energjetike zgjat disa sekonda dhe gjat ksaj kohe trupi prgatitet pr luft t ashpr apo pr ikje t shpejt, varsisht nga vlersimi i trurit emocional. N ndrkoh, vala tjetr, ngacmimi i amigdals prrmes organit adrenokortek t sistemit nervor, krijon baz riprtrirse pr reagim gatitor i cili zgjat shum m gjat sesa ngacmimi energjetik i katekolaminit. Ky ngacmim i prgjithshm i amigdals dhe i korteksit mund t zgjas me or t tra, madje edhe me dit, duke e mbajtur trurin emocional n nj lloj gatishmrie t posame pr veprim, dhe bhet shkaktar i reaksionit i cili do t pasoj me shpejtsi t madhe. Gjendja e ndrpresit t ndieshm i cili sht formzuar si pasoj e ngacmimit adrenokorteks sht arsye prse njerzit zemrohen po qe se paraprakisht kan qen t provokuar apo t shqetsuar pr nj arsye krejtsisht tjetr. Cilido lloj stresi krijon ngacmimin adrenokortik dhe zvoglon nivelin e tolerancs. Pr shembull, dikush ka pasur dit t vshtir n pun, m von n shtpi, mund t bhet jashtzakonisht i ndieshm dhe mund t zemrohet edhe pr imtsi m t vogl nse fmijt bjn zhurm apo rrmuj q n rrethana tjera nuk do t paraqiste arsye t mjaftueshme pr dhun emocionale. Zelliman deri te kto konkludime ka ardhur gjat eksperimenteve t detajshme. Pr shembull, gjat nj eksperimenti t zakonshm bashkpuntori i tij ka provokuar burrat dhe grat vullnetar duke iu dhn vrejtje sarkazmike. Mandej vullnetert kan shikuar filma t ndryshme t cilat i kan shqetsuar edhe m shum. Pas shikimit t

www.syri3.com

56

www.sa-kra.ch

filmave vullnterve iu sht dhn shansa ti hakmerren bashkpuntorit n at mnyr q kan pas mundsi ti shprehin mendimet e tyre pr bashkpuntorin, se iu thn se ata mund t ndikojn n at se a do ta punsoj Zillman at. Aspekti i revanshizmit t tyre ka qen imediat proprcionalisht n raport me shqetsimin t cilin e kan prjetuar gjat shikimit t filmave; nse filmi i ka shqetsuar kan qen m t ashpr dhe bashkpuntorit i kan dhn karakteristika t kqija.

Zemrimi krijon zemrim

Hulumtimet e Zillmanit jan prputhur me dinamikn e rrjedhs s drams familijare ku kam qen dshmitar derisa isha n shitore. Jo larg meje dgjova zrin e nj nnje t re e cila i thoshte djalit t saj: Lereat..aty!. Ama un kt e dua! ankohej ai, duke shtrnguar shum e m shum kutin me palagaqa n t ciln ishte fotografia e Breshks Ninxha. Ktheje aty ku e more!, brtiti ajo; tash ve e kishte kapluar zemrimi. N at moment ai e hedhi kavanozin me xhem n karrocn e saj t blerjes. Kur u derdh xhemi n dysheme, nna brtit: E tash sht mjaft!, dhe e zemruar i ra djaloshit 3 vje, mori kutin e djalit dhe e vendosi n raftin m t afrt; duke e kapur djalin pr beli u nis kah dalja e vetshrbimit duke i shtyer karrocat anash, derisa djaloshi qante,shkelmonte dhe brtiste Lshom, lshom! Zillman ka konkluduar kt kur trupi sht i gatshm pr situata shqetsuese, si ka qen nna e atij djaloshi, e gjat ksaj dika nxit ngacmimin emocional, ndjenja e cila do t pasoj do t jet shum e vrullshme, pavarsisht a bhet fjal pr zemrimin apo ankthin. Reaksionet e tilla jan t rndomta kur dikush trbohet. Zilleman sheh zemrimin e rritur si varg provokimesh nga e cila donjra nxit reaksion ngacmues i cili m von do t eksplodoj. N at faz do mendim apo vrejtje t cilat nxisin zemrim bhen shkas pr ngacmimin e amigdals e cila shkakton sekretimin e katekolaminit, dhe kshtu do reaksion pasues ndrlidhet me impulsin hormonal fillestar. Faza e dyt e zemrimit pason pas t pars, derisa e treta vazhdon me t dyjat paraprake, dhe kshtu me radh; do sulm si pasoj praprake e rrit gatishmrin e trupit pr ngacmimin fiziologjik. Mendimi i cili do t pasoj pas ksaj superstrukture impulsive do t jet gjithmon me intensitet m t fuqishm se parapraku. Zemrimi krijon zemrim; truri emocional nxehet. Ather zemrimi, i pandaluar nga ana e arsyes leht shndrrohet n dhun. N ato aste njerzit nuk falin dhe sht e pamundur ti qetsosh; mendimet e tyre jan t orientuara n dnim dhe makmarrje dhe jan t pavetdijshm konsekuencave t mundshme. Zillem thot se ky nivel i lart i shqetsimit ushqen iluzionin mbi fuqin dhe pathyeshmrin e cila e kurajon dhe e mundson pr tu shprehur agresiviteti, sikur personit i cili sht trbuar dhe i mungon arsya dhe i aset reagimeve m primitive. Ky reaksion limbik sht dominant; lekcionet m kryesore t jets brutale bhen udhheqse t regimeve.

Ila pr zemrim
Pas prshkrimit t anatomis s zemrimit, Zillman tregon pr dy mnyrat themelore t intervenimit. Nj mnyr e qetsimit t zemrimit fshihet n njohjen dhe zotrimin e mendimeve t cilat nxisin sulmin e zemrimit, sepse ngacmimet fillestare nxisin dhe mundsojn sulmin e par t zemrimit derisa nxitjet e mpasme vetm e ndezin zjarrin.

www.syri3.com

57

www.sa-kra.ch

E rndsishme sht koha; sa ma heret q reagoj ndaj zemrimit. Aq m shpejt, zemrimi plotsisht mund t mposhtet nse ndonj informat qetsuese pason para se t shprthej zemrimi. Eksperimenti i Zellmanit me bakpuntorin e pagdhendur i cili i ofendon dhe provokon vullnetart t cilt jan n vozitje provuese ndrlidh edhe mnyrn n t ciln mposhtet zemrimi. Kur iu sht ofruar vullnetarve shansa pr tiu makmerr eksperimentatoroit t paedukuar(ashtu q i kan dhn karakteristika t kqija duke menduar se kjo do t ndikoj n punsimin e tij) ata kt e kan br me admirim t zemruar. N njrn nga periudhat e eksperimentit, kur ve jan provokuar vullnetart por nuk iu sht dhn shansa pr makmarrje, paraqitet pjesmarrsi tjetr, i cili e lajmron t parin se dikush po e thrret n telefon. Porsa kishte dalur, edhe pjesmarrsit tjetr iu ishin drguar t njjtat vrejtje prqeshse. Por ai i kishte pranuar me mirkuptim dhe kishte shpjeguar se kolegu i tij kishte qen nn presion t madh, i shqetsuar pr shkak t provimeve prfundimtare me goj. M von, kur iu sht ofruar shansa vullnetarve t hakmerren djaloshit t paedukuar, ata kan refuzuar ta bjn kt, madje kan treguar keqardhje pr problemin e tij. Nj lajm i ktill qetsues mundson q prsri t vlersohet ngjarja e cila ka qen shkaktare e zemrimit. Por kjo ka qen vetm nga mnyrat e qetsimit. Zillman supozon se kjo sht efikase vetm n gjendjen e but t zemrimit se ather sht penges ajo q ai e quan paaftsi kognitive me fjal tjera, njerzit nuk jan n gjendje t mendojn arsyeshm. Kur jan tepr t zemruar, njerzit nuk kthejn vmendjen kah lajmet qetsuese, por komentojn: Oh, kjo sht aq e tmerrshme!, apo shfrytzojn vullgaritete m t rnda n gjuhn angleze, si thot n mnyr eufemizitike Zillman.

Qetsimi
Njher kur kam qen 13 vje i sulmuar nga zemrimi kam ikur nga shtpia, duke u betuar se kurr m nuk do t kthehem. Ka qen dit e bukur verore dhe kam shetitur prgjat alejeve t bukura, kur m kan qetsuar gradualisht qetsia dhe bukuria dhe mi kan heshtur epshet, dhe pas disa orsh jam kthyer n shtpi gati i shkrir e i penduar. Qe prej ather, kur zemrohem shkoj n shetitje dhe konsideroj se ky sht ilaqi m i mir. Shpjegimi nga ana e personit i cili ka marr pjes n eksperimentin e par shkencor mbi zemrimin, t bajtir me 1899.(6) Tregon pr metodn e dyt sesi qetsohet zemrimi: pr qetsimin fiziologjik, t pritet t zvoglohet adrenalina ku me siguri nuk do t ket shkas pr zemrim. Kjo, pr shembull, do t thot se gjat kohs s grindjes duhet larguar nga personi tjetr pr nj koh. Gjat periudhs s qetsimit personi i pajtuar mund t frenoj para shum mendimeve t pakndshme n at mnyr q do t zbavitet. Zillman zbulon se zbavitja sht mjet shum efikas pr ndryshimin e disponimit pasi q vshtir sht t mbetemi t zemruar pas zbavitjes s kndshme. Natyrisht, poenta, sht n at q qetsohemi deri n at mas kur do t jemi n gjendje q kndshm t zbavitemi. Analizat e Zillmanit pr mnyrat me t cilat zemrimi rrethohet dhe shqetsohet, n t shumtn vrtetojn zbulimet e Dajana Tajs pr metodat t cilat njerzit o

www.syri3.com

58

www.sa-kra.ch

shfrytzojn pr ta zbutur zemrimin. T vetmohemi derisa mos t qetsohemi, sht njra nga metodat efikase. Numr i madh burrash t vetmuar e preferojn vozitjen sepse njeriu relaksohet gjat vozitjes( Tajs m ka thn se kjo sht arsya pse ajo vozit shum vmendshm). Ndoshta prap sht metod m e sigurt t shkohet n shetitje t gjata; ushtrimet aktive gjithashtu ndihmojn n rastet e zemrimit. Edhe metodat e relaksimit, si jan frymmarrja e thell dhe lirimi i muskujve, mund t ndihmojn sepse e ndryshojn fiziologjin e trupit, nga zemrimi i flakruar deri tek tensionimi i zvgluar, por edhe pr shkak se na kthejn nga t gjitha q zemrimi nxit. Ushtrimet aktive gjithashtu mund t qetsojn zemrimin pr t njjtn arsye: pas aktiviteteve t mdha fizilogjike gjat ushtrimeve, trupi kthehet n nivele m t ulta fiziologjike ku ato ndalen. Por periudha e qetsimit nuk do t jet efikase nse kohn e shfrytzojm pr t gjurmuar npr mendimet t cilat e nxisin zemrimin, sepse do mendim i ngjajshm sht shkndi e vogl pr flakrimin e ardhshm t zemrimit. Roli i zbavitjes qndron n faktin se e ndrpren vargun e mendimeve zemrake. N hulumtiminnen saj se n mnyr njerzit lirohen nga zemrimi, Tajs zbulon se t gjitha llojet e zbavitjeve dhe relaksimeve ndihmojn shum n qetsim si sht: shikimi i televizorit, vizita e kinemave, leximi dhe do gj q ndikon q mos t mendojm pr arsyet e zemrimit. Por Tajs konsideron se dfrimi n qerasje si sht blertja apo ushqimi, nuk kan efekte t mdha; leht sht t vazhdojm me mendimet zemrake derisa shetisim npr shtpine mallrave apo hami mblsira me okollad. I shtojm ktyre metodave edhe at t cilat ika prmendur Redford Villiams(Redford Williams); psikiatr nga Duke University, i cili sht prpjekur ti ndihmoj njerzve t zemruar t cilt i kan prkitur grups m t rrezikuar t t smurve nga zemra n at mnyr duke ua kontrolluar shqetsimet e tyre.(7) Njra prej kshillave t tij sht t jemi t vetvetdijshm dhe ti dallojm mendimet e pakndshme dhe posa t lajmrohen ti largojm n kt mnyr. Kur n kt mnyr mendimet e njjta dallohen, mund ti mposhtim dhe prsri ti kontrollojm, edhe pse; si e zbulon Zillman, kjo asje sht efikase n kohn para se zemrimi t kaloj n dhun.

Shfryrja
Posa u ula n taksin e Njujorkut, nj djal i ri duke dashur ta kaloj rrugn u ndal para taksit pr t pritur q t qetsohej komunikacioni. Por taksisti duke mos pasur durim pr tu nisur, i ra sirens duke ia br me dor q t largohet nga rruga. Djaloshi iu prgjigj me nj shikim t mrrolshm dhe me nj gjest t pahishm. Ti bir bushtre!, uluriti taksisti dhe u nis me nj akrobacion t vrullshm krcnues, njkohsisht duke i ndrydhur pedalet e gazit dhe frenit. Para rrezikut serioz, djaloshi pa vullnet qe i detyruar t largohet n nj an dhe, derisa ne ndrlidheshim n komunikacion, ai e goditi me grusht automobilin. Ktij gjesti taksisti iu prgjigj me nj seri sharjesh. Porsa u nism, taksisti, akoma dukshm i shqetsuar, m tha: Nuk mund t durosh q do kush t t ofendoj. Duhesh t ulurosh, n fund t fundit, m mir hdihesh!. Nganjher roli i katarzs ekzagjerohet si shfryrje nga zemrim vetm pr at se kjo sht njra nga mnyrat pr tu tejkaluar zemrimi. Teoria e popullarizuar thot se ajo t bn t ndihesh m mir. Por, studimet e Zillmanit vrtetojn se ekzistojn

www.syri3.com

59

www.sa-kra.ch

argumente t cilat nuk shkojn n favor t katarzs. Prej viteve t 50-ta, psikologt kan filluar eksperimentalisht ta mbikqyrin efikasitetin e katarzs dhe kan vrtetuar se shprthimi i zemrimit nuk ndihmon gjithmon pr tu liruar nga ai(edhe pse pr nga natyra joshse e zemrimit mund t ndjejm lehtsim).(8) Ndoshta ekzistojn rastet ekstreme kur vrshimi i zemrimit mund t ket efekt: nse i drgohet personit i cili e ka inicuar, nse na i kthen vetkontrolln apo sht i arsyeshm pr padrejtsin e shkaktuar; apo nse e godasim drejt personin tjetr ta trheq ofendimin pa hakmarrje. Por, kjo sht m leht t thuhet sesa t bhet, pr shkak t natyrs mashtruese t zemrimit.(9) Tajs pohon se shfryrja e zemrimit sht njra nga metodat m t kqija t qetsimit: vrshimet e zemrimit shkaktojn ngacmimin e trurit emocional, kshti q njerzit zemrohen edhe m shum. Tajs zbulon se tek njerzit t cilt kan folur n astin kur e kan shprehur zemrimin e tyre n personin tjetr jodisponimi i tyre sht zgjatur, n vend se ta mposhtin. Efekt m t madh ka kur njeriu s pari qetsohet, e m pas n mnyr konstruktive dhe me vetbesim ballafaqohet me personin tjetr n zgjidhjen e konfliktit. Me nj rast kam dgjuar se ogjam Trungpa(Chogyam Trungpa), msues nga Tibeti, kur e kan pyetur n mnyr m s lehti ta mposhtin zemrimin, ai ishte prgjigjur: Mos e shtypni. Por, as mos e aktivizoni.

QETSIMI I ANKTHIT: KA, UN I BRENGOSUR

Oh, jo! Auspuhu po ushton keqE ka nse prsri m duhet ta oj n servisim?...Nuk mund ti lejoj vetes kt shpenzim. M duhet t marr para nga kursimet t cilat jan t destinuara pr shkollimin e XhejmitE ka nse nuk mund ta paguaj shkollimin?...Dhe notat e dobta javn e kaluarE ka nse notat i ka t dobta e m t dobta dhe nuk mund t regjistrohet n kolegj? Auspuhu po ushton shum Kshtu brengosja rrotullohet n rrethin vicioz, si n melodramn e keqe nj numr i caktuar i brengave sht shkaktare e tjerave, dhe t gjitha rishtazi prsriten. Shembullin e lartprmendur e kan dhn Lizabet Roemer(Lizabeth Roemer) dhe Tomas Borkovec(Thomas Borkovec), psikolog nga Pennsylvania Stat University, t cilt e kan studiuar brengosjen e cila sht thelb i t gjitha anktheve el nj varg pyetjesh, nga arti neurotik deri tek shkenca.(10) Natyrisht kur sht brengosja n pyetje nuk ekzistojn pengesat; derisa mendojm pr problemin mendimi yn bhet konstruktiv, por rikujton n brengosje zgjidhja mund t shfaqet. Aq m shum, reagimin t cilin e inicon brengosja paraqet llojin e kujdesit, i cili sht , padyshim, themel i mbijetess gjat evolucionit. Kur frika e ngacmon trurin emocional, ankthi i cili pason sht i orientuar kah rreziku, mendja obligohet ta zgjidh problemin, duke i anashkaluar t gjitha t tjerat pr nj koh t caktuar. Brengosja, n mnyr t caktuar, paraqet dshmin pr gjendjen e mundshme t paplqyeshme dhe mnyrn sesi do ti dalim me t; roli i brengosjes shihet n krkimin e solucioneve pozitive n rastet e rrezikut pr jetn dhe ti parashikoj para se ato t rishfaqen. Vshtrsit paraqiten ather kur, brengosjet kronike n mnyr konstante sillen n rreth, ndrsa zgjidhjet pozitive nuk duken as afr. Me analiz t sakt sht vrtetuar se brengosja kronike i posedon t gjitha karakteristikat e nivelit t ult t mbrojtjes emocionale: brengat sikur burojn nga hisia, sht e pamundur t mbikqyren, e jan shkaktare t ankthit konstant, nuk jan t afrta me arsyen dhe njeriun e detyrojn t

www.syri3.com

60

www.sa-kra.ch

mendoj njanshm dhe pandryshueshm pr arsyet e brengosjes. Nse po ky varg i brengosjeve rritet dhe vazhdon ather shndrrohet n sulme nervore t shfrenuara, rregullime ankthore: fobie dhe veprime t detyrueshme si dhe sulme panike. Tek secila nga rregullimet e theksuara t brengosjes orientohen n drejtime t ndryshme; tek fobistt, frikat jan t fiksuara n situatat t cilat nxisin ankth; t xhindosuarit jan t preokupuar me parandalimin e fatkeqsive trrishtuese; sulmet panike krijohen pr shkak t frikave nga vdekja dhe shqetsimit se sulmi do t ndodh. N t gjitha kto gjendje brengosja e llahtashme sht dominante, gruaja e cila sht shruar nga rregullimet opsesivo-kompelere(t detyrueshme) ka pasur nj numr t madh ceremonish t cilat i kan marr koh t madhe: nga 45 minuta n dit sht pastruar, ka 25 her n dit i ka lar duart doher nga 5 minuta. Kurr nuk ishte ulur n karige para se ta pastronte, duke e frkuar me alkool pr ta streliziuar. Nuk kishte prekur as fmijt, as shtazt sepse jan tepr t pist. T gjitha kto veprime t detyrueshme jan t kushtzuara nga frika fillestare morbide prej jopastrtis dhe bakterieve; pandrprer sht brengosur se do t, nse nuk e pastron dhe nuk e sterilizon, smuret dhe t vdes.(11) Gruaja e cila sht shruar nga ankthi i prgjithshm shqetsues emrtim psikiatrik pr brengosje konstante iu sht prgjigjur thirrjes q pr nj minut me z ta thot brengosjen e saj: Ndoshta kt nuk e kam br si duhet. Kjo ndoshta tingllon shum artificiale saq nuk do ta keni nj imazh t qart, e ju duhet ta keni nj pamje t realePo qe se nuk e patt, un nuk do t prmirsohem. E nse nuk bj m mir, kurr nuk do t jem e lumtur.(12) Gjat ktij ekspozimi virtuoz brengoss mbi brengosjen, krkesa q zshm t potencohet pr nj minut brenga, pr disa sekonda sht shndrruar n persiatje mbi katastrofn e jets: Kurr nuk do t jem e lumtur. T brengosurit zakonisht e prcjellin rrjedhn e ngjajshme t ktij mendimi, monolog i cili kalon nga brenga n breng dhe, m s shpeshti, nse nuk arrijn deri tek nj konkludim katastrofik, imagjinojn nj tragjedi t papar. T brengosurit gjithmon shprehen me vesh e jo me sy, atsye q do t thot me fjal, jo me ilustrime shnime t cilat vlejn pr mbikqyrjen e brengosjes. Borkovec dhe kolegt e tij kan filluar ta hulumtojn brengosjen per se (latinisht: dika q ekziston vetvetiu), derisa kan gjurmuar pr ilaqin kundr insomni-s. Ankthi, kan vrejtur hulumtuesit tjer, shfaqet n dy mnyra: kognitive, apo n form t mendimeve brengosse dhe somatik, dmth. n form t siptomeve fiziologjike t ankthit si jan djersitj, pulsi i shpejtuar, apo ngritje muskulore. Borkovec mendon se problemi kryesor tek insomnitikt(ata t cilt vuajn nga insomnia)nuk ka prejardhje somatike. Mendimet jan ato t cilat i mbajn t zgjuar dhe nuk mund t lirohen. Gjithnj jan t brengosur dhe nuk mund t ndalen t mos brengosen pavarsisht nga fakti se ndoshta edhe kan gjum. E vetmja gj e cila iu ka ndihmuar t flejn ka qen lirimi nga brengosja, dmth. orientimi i vetdijs kah sensacioni i cili ka mbrri gjat kohs s relaksimit. Shkurtazi, brengat mund t zhduken po qe se pr to nuk mendojm. Megjithat, shumica e t brengosurve nuk sillen ashtu. Berkovec beson se arsya pjesrisht qndron n qrim hesapesh me brengn e cila rritet me t madhe si shprehi. Duket se ka dika pozitive n brengosjen: ajo sht gjithmon n kontakt me kcnimet e

www.syri3.com

61

www.sa-kra.ch

mundshme, rreziqet t cilat nj dit mund t ndodhin. Kur shfaqet brengosja, funksioni i saj sht n rishqyrtimin e rreziqeve t mundshme dhe gjetjen e mnyrave t ikjes nga t njjtat. Por brengosja nuk sht gjithmon efikase. Zgjidhjet e reja dhe mnyrat e shqyrtimit t problemeve zakonisht nuk krijohen duke iu falnderuar brengosjes, veanrisht jo asaj kronike. N vend se t gjejn zgjidhje pr problemet e mundshme, t brengosurit vetm mendojn pr rreziqet, duke u identifikuar n mnyr jofrytdhnse me frikn e cila sht n lidhshmri me rrezikun, dhe vazhdojn t mendojn n mnyr t njjt. T brengosurit kronik brengosen pr nje numr t madh gjrash t ndryshme, kryesisht pr ato gjra t cilat nuk kan gjas t ndodhin; ata i shohin rreziqet n jet ku askush tjetr prpos tyre nuk i sheh. Por prap, t brengosurit kronik i thon Borkovecit se atyre brengosja iu ndihmon dhe se brengat vetm prssriten rreth ciklik i pafund mendimesh t udhhequra nga frika. Prse brengosja fillon ti ngjaj varsis mendore? Borkovec mendon, brengosja si varsi, sht e fuqishme sa edhe vet bestytnia. Pasi q njerzit brengosen pr shum gjra pr t cilat ekzistojn gjasat e vogla q t ndodhin nj i dashur i dikujt vdes n nj fatkeqsi ajrore, bankroton, etj. Ekziston mundsia se ka dika t pashpjeguar n trurin limbistik primitiv. Sikurse hajmalia e cila mbron nga e keqja e parandier edhe brengosja psikologjikisht arsyetohet sepse parandalon rrezikun opsesiv.

Efekti i brengosjes
Ajo ishte shprngulur nga perendimi i mesm n Los Angjelos, pasi q e kishte joshur puna n shtpi botuese. Por shtpin botuese e kishte bler dikush tjetr dhe ajo kishte mbetur pa pun. Si shkrimtare e lir nuk kishte m e angazhuar me pun dhe shpesh nuk kishte mundsi ta paguante qiran. Shpesh i reduktonte bisedat telefonike dhe pr t parn her mbet pa sigurim social. N veanti e brengoste fakti se m nuk e ka as kt lloj mbrojtjeje: e kaplonte paniku shkaku i shndetit, ishte e bindur se do kokdhimbje sht shenj tumori, e imagjinonte veten n fatkeqsi komunikacioni do her kur hyne n automobil. N kaosin e shqetsimit konstant ishte e shqetsuar. Por, ajo kishte thn, se kishte zbuluar se brengosja e saj sht gjithmon joshse. Borkovec ka zbuluar edhe nj prparsi t brengosjes. Derisa njerzit i ipen mendimeve brengosse, duket se nuk i vrejn shenjat e subjektivitetit t ankthit dhe kur brengosja shfaqet duket se ajo pjesrisht e shtyp ankthin, t paktn sa i prket ritmit t zemrs. Supozojm se zinxhiri formohet n mnyrn vijuese: t brengosurit vrejn dika q nxit parandjenjn e krcnimit apo rrezikut; mendimi pasues katastrofik, nxit sulm t leht dha ankth. T brengosurit ather i dorzohen rrjedhs s mendimeve shqetsuese, ku do mendim sht burim i nj problemi; pasi q ende vetdija sht e orientuar n t njjtn rrjedh t problemeve, koncentrimi n kto mendime kthen vmendjen n imazhet katastrofike fillestare ku sht inicuar ankthi. Borkovec zbulon se imazhet jan shkaktare m t fuqishme t ankthit fiziologjik sesa mendimet, derisa thellimi n mendime on deri n zhdukjen e imazheve katastrofike dhe pjesrisht zbut ndjenjn e shqetsimit. N kt mnyr brengosja rritet sepse vetm pjesrisht zbutet ankthi i cili e ka inicuar. Por edhe brengosjet kronike nuk jan kurajuese sepse bohen stereotipe, ide t pandryshueshme, e jo metoda kreative pr zgjidhjen e problemeve. Pandryshueshmria nuk reflektohet vetm n shpejtsin e mendimeve t cilat pandrprer prsrisin pak a shum idet e njjta, por duket se n nivelin neurologjik ekziston vrazhdsia e

www.syri3.com

62

www.sa-kra.ch

korteksit, paaftasia e trurit emocional q n mnyr fleksibile t reagoj n rrethanat e ndryshueshme. T brengosurit nuk jan n gjendje ta respektojn kshilln e cila iu ipet: Mos u brengos apo, pr ta edhe m e keqe sht kshilla: Mos u brengos gzohu. Pasi q brengat kronike me siguri kan inicuar reaksione m t ulta t amigdals,ato vijn t paparalajmruara. Dhe sipas natyrs s tyre jan t qndrueshme, q nga asti i paraqitjes. Borkovec pas shum testimeve ka zbuluar mnyra t thjeshta t cilat mund t jen shum efikase n rastet e brengosjes serioze kronike, t atilla q njerzit do ti mbikqyrin shprehit personale. Hapi i par sht vetnjohja, dmth. njohja e brengave t shumta para se ato t shfaqen n form t ides para, apo direkt pas pamjes t ciln e rijon zinxhiri brengankth. Borkovec i trajnon njerzit me kt njohje ashtu q s pari ti dallojn shenjat e ankthit, n veanti duke i msuar ti dallojn situatat t cilat jan shkaktare t brengosjes, apo mendimet apo imazhet t cilat inicojn brengosjen dhe ndjenjat tjera prcjellse trupore t ankthit. N spiralin e ankthit, njerzit me ushtrime shum ma shpejt i njohin shenjat e brengosjes. Gjithashtu i mson me metodat relaksuese, t cilat duhen do dit ti ushtrojn pr t qen n gjendje ti zbatojn n astin kur iu nevoitn m s shumti. Megjithat, vetm relaksimi nuk mjafton. T brengosurit duhet t pavarur t ndikojn n mendimet brengosse; nse nuk jan n gjendje, spirala brengosse prsri shtrengohet. Hapi tjetr sht n arritjen e qndrimit kritik ndaj supozimeve personale: a ekziston mundsia q ngjarja trishtuese t ndodh; a sht e mundur se nuk njohim metod pr ti parandaluar q t mos ndodh dika e ngjajshme; a sht me t vrtet e dobishme q pandrprer t kalojm napr ato mendime shqetsuese? Ky kombinim i vetvetdijs dhe skepticizmit t shndosh me siguri se do ta ket rolin e frenit gjat aktivizimit nervor i cili sht shkaktar i formave m t buta t ankthit. N kt mnyr mendimi efikas mund ta kushtzoj reagimin i cili inhibon nxitjen limbiste t brengosjes; njkohsisht, gjendja aktive e dbimit dbon sinjalet e ankthit t cilat i drgon truri emocional. Aq m shum, thekson Borkovec, kto metoda aktivizojn nj varg aktivitetesh mendore t cilat jan n kundrshti me gjendjen e brengosjes. Po qe se e lejojm q brengosja t prsritet pa kontroll, ajo fiton fuqi t papar; nse e mbikqyrim dhe mendojm pr nj varg zgjidhjesh t mundshme, ather nuk do t mund q mendimin brengoss n mnyr nave ta kuptojm si t vrtet. N kt metod jan shruar edhe rastet me diagnoza psikiatrike shum serioze. N ann tjetr, tek njerzit me brengosjes kronike t rnd e cila sht shndrruar n fobi, rregullimi opsesivo-kompulziv apo sulmet e panikut, mund t ndihmoj madje edhe si segment i vetvetdijes - mbshtetja n medikamente pr tu anuluar siptomet. Edhe n at rast rregullimi i renditjes emocionale me an t terapis paraplqehet pr tu zvogluar mundsia e rikthimit t rregullimit t ankthit kur t ndrptitet medikimi.(13)

www.syri3.com

63

www.sa-kra.ch

MENAXHIMI I MELANKOLIS
Vuajtja sht e vetmja ndjenj e cila krkon m s shumti prpjekje pr tu liruar nga ajo; Dajana Tajs ka konkluduar se njerzit bhen m inventiv(lat: shpiks)kur mundohen ti shmangen vuajtjes. Natyrisht nuk duhet shmangur do lloj vuajtje; melankolia, si t gjitha ndjenjat tjera, i ka prparsit e saja. Vuajtja e shkaktuar nga humbja e pesonit t dashur i ka efektet e caktuara t pandryshueshme: ajo i zvoglon nevojat tona pr tu knaqur dhe zbavitur, vmendja sht e prqendruar n humbje dhe shteret energjia pr iniciativa t reja. Shkurtazi, ajo e nxit mendimin i cili na largon nga perditshmria, na mundson izolimin pr tu ngushlluar, t mendojm pr rolin e saj dhe, s fundi, ua mundson adaptimin psikologjik planeve t reja t cilat na ndihmojn pr t vazhduar jetn. Pikllimi sht i dobishm; depresioni i flakruar nuk sht. Viliam Stajron (William Styron) detajisht i prshkruan shum manifestime tmerruese t smundjes me ndjenja shum t forta t trishtimit, tmerrit, mohimit dhe, mbi t gjitha, ankthit i cili gulet.(14) Pastaj aty jan simptomet mendore: konfusioni, pamundsia pr tu koncentruar dhe kujtesa e dobt, n etapat e m vonshme, mendja e personit tek i cili dominojn oroditjet e egrsuara dhe ndjenja se procesi im mendor ka glltit smundjen ngjitse, valn e padefinuar e cila ka shkatrruar do knaqsi dhe dshir pr t jetuar. Aty jan edhe efektet fizike: pagjumsia, ndjenja se nuk ekzistoni(nj lloj zombi), lloj plogshtie, dobsie dhe ndjeshmrie t theksuar, s bashku me shqetsimin e pamposhtur. Vjen edhe deri tek humbja e interesimit pr knaqsin: ushqimi, si dhe do prjetim shqisor tjetr, sht krejtsisht pa shije. Prfundimisht, aty sht edhe humbja e shprehis si rigim monoton i tmerrit e cila sht shdrruar n ndjenj shqisore, sikur dhimbje fizike, aq e padurueshme saq vetm vetvrasja paraqet t vetmin shptim. N nj depresion kaq t thell jeta paralizohet; nuk ka iniciativa t reja. Simptomet e depresionit e mbajn jetn n pe. Stajronit nuk i kan ndihmuar as ilaqet as terapit; koha q ka kaluar dhe ikja nga spitali m n fund i kan ndihmuar ta mund rraskapitjen. Psikoterapia mund t ndihmoj, vetm tek rastet e lehta, si edhe barratt; Prozak-u sht ilaq momental, por ekzistojn me dhjetra preparate tjera t cilat jan efikase, n veanti n rastet e depresionit m t but. Mua ktu m intereson forma shum m e thjesht e vuajtjes e cila n fazat serioze bhet depresion subklinik me fjal tjera, melankoli. Ekzistojn nj varg disponimesh t kqija t cilat njerzit mund ti mposhtin vetm nse kan vullnet t brendshm. Pr fat t keq, disa nga metodat e prdorura shpesh mund t ndikojn n rikthimin e smundjes dhe se njerzit pas zbatimit t tyre t ndihen m keq se m par. Njra nga kto medota sht q personi t qendroj i vetm kur nuk sht i disponuar; por n kt mnyr vetm forcohet ndjenja e vetmis dhe izolimit. Ndoshta ktu qndron arsya prse Tajms ka konkluduar se shoqrimi sht taktika m joshse pr ta luftuar depresionin vizita e restoraneve, biliardo apo edhe kinemave; shkurtazi, t bhet dika s bashku me miqt dhe familjen. Ajo bhet frytdhnes po qe se efikasiteti refleksiv e mundson largimin e vetdijs nga vuajtja. Nse njeriu rastin e ngjajshm e shfrytzon pr t menduar mbi at se ka e pikllon, padisponimi do t vazhdoj.

www.syri3.com

64

www.sa-kra.ch

Aq m tepr, sasia e persiatjes sht tregues themelor se a do t vazhdoj depresioni apo do t ndrpritet. Nse brengosemi pr at q na deprimon, depresioni yn do t bhet shum m i madh dhe m i gjat. Tek depresionet brengosja mund t shfaqet n disa forma dhe t gjitha jan n lidhshmri me disa aspekte t depresionit pr shembull, sa jam i lodhur, sa m mungon energjia dhe motivimi apo sa pak pun kemi kryer. Zakonisht, asnjra prej ktyre mendimeve nuk sht e bashkuar me zgjidhjet t cilat mund ta largojn problemin. Brengosjet tjera nnkuptojn izolimin dhe persiatjen mbi ate se si ndihemi keq, brengoseni se bashkshortja do tju braktis se jeni depresiv dhe pyetni se a do t ket edhe nj nat t mendur, thot Suzan Nolen-Heksma(Susan Nolen-Hoeksma), psikologe nga Stenfordi, e cila sht marr me procesin e t menduarit tek depresivt.(15) Disa nga depresivt mundohen t gjejn arsyetim pr kt mnyr t t menduarit, duke thn sesi ata prpiqen q vetveten ta kuptojn m mir; n t vrtet, ata vetm e shkaktojn ndjenjn e vuajtjes dhe asgj nuk ndrmarrin pr ta prmirsuar disponimin e tyre. Gjat terapis do t ishte e dobishme q t mendohemi mir pr shkaqet e depresionit, nse kjo do t oj deri te njohje e problemit apo reagimit i cili do ti ndryshoj kushtet t cilat e kan shkaktuar depresionin. Ama dorzimi pasiv n vuajtje vetm sa e keqson depresionin. Persiatja mund ta forcoj depresionin sepse krijon probleme t cilat edhe m tepr e nxisin. Nolen-Heksman citon shembullin e shitses e cila ishte br depresive dhe kishte kaluar or t tra duke u brengosur prse nuk sht n gjendje t bj oferta t rndsishme shitse. Shitja kishte psuar ramje dhe ky fakt e kishte shtyer at q t mendoj se sht humbse, kjo ndjenj edhe ma shum e kishte ushqyer depresionin e saj. Por po t kishte reaguar ndaj depresionint t saj n at mnyr ashtu q kishte shkuar pr tu zbavitur, ather do t kishte pasur mundsi totalisht ti prkushtohet ofertave shitse dhe do ta kishte larguar nga mendja e saj pikllimin. Shitja nuk do t kishte psuar ramje, apo po ti kishte lidhur kontratat, do ta kishte kthyer vetbesimin dhe ksht do ta kishte zbutur depresionin. Femrat depresive jan m t prirura pr persiatje sesa meshkujt depresiv vren Nolen-Heksma. Me kt, dshmon ajo, pjesrisht mund t shpjegohet fakti se femrat dy her ma shum vuajn nga depresioni sesa meshkujt. Natyrisht, edhe faktort tjer mund t ndikojn femrat shum ma haptazi i zbulojn problememt e tyre por kan shum ma shum alibi t jen depresive. Meshkujt depresionin e tyre e shkrin n alkool dhe pr ket arsye ka dy her me shum alkoolist meshkuj sesa femra. Terapia kognitive, e cila sht munduar ta ndryshoj mnyrn e t menduarit, n disa studime sht vlersuar si njjt e vlershme sa edhe medikamentet kundr depresioneve t buta. N veanti jan dy metoda efikase.(16) Njra e cila na mson se si ta ndalim mendimin, ta pyesim veten pr arsyeshmrin e saj dhe t mendojm pr zgjidhjen pozitive. E dyta propzon q qllimisht ta parashohim kohn pr zbavitje dhe aste t mira. Njra nga arsyet prse zbavitja ndihmon mund t jet n faktin se mendimet depresive vijn automatikisht dhe pa paralajmrim. Madje edhe kur njerzit prpiqen ti shtypin mendimet depresive, nuk arrijn deri tek zgjidhjet e mira; kur niset vala e depresionit, ajo ather ka ndikim magnetik n nj varg asocionesh t tjera. Pr shembull, kur i kan lutur njerzit depresiv q rishtazi ta shkruajn fjalin nga fjalt e

www.syri3.com

65

www.sa-kra.ch

radhitura, me shkathtsi m t madhe kan shkruar porosi depresive(Ardhmria duket shum e zymt) nga ato optimiste (Ardhmria sht e ndritshme).(17) Depresioni anon kah psritja madje mund t prcaktoj edhe llojin e zbavitjes t ciln njeriu e zgjedh. Kur iu sht dhn lista e metodave optimiste njerzve depresiv pr ti larguar mendimet piklluese, si sht prshembull funerali i mikut, shumica prej tyre kan zgjedhur aktivitete melankolike. Riard Vencllaf(Richard Wenzlaff) psikolog nga University of Texas, i cili ka punuar n kt hulumtim, konkludon se depresivt duhet t investojn prpjekje t veant pr ta kthyer vmendjen n dika optimiste dhe mos t zgjedhin dika t paqllimshm dhe t pakujdesshm dka q do tju prish disponimin, si jan filmat ssentimental apo novelat tragjike. Si t disponohemi Imegjinoni se po vozitni napr mjegull n rrug t panjohur me lakesa dhe pjerrsira. Prnjher, vetm disa metra larg jush, ndalaon automobili tjetr ahum afr pr t qen n gjendje q t frenoni. E ndrydhni frenin deri n fund, automobili juaj bartet dhe rrshqet drejt automobilit t ndalur. Momenti para se t plcet xhami dhe metali ta godet metalin, e shihni se n automobilin tjetr gjenden fmijt t cilt jan duke i uar n erdhe. Mandej jasht qetsi e papritur pas ndeshjes, dgjoni korin e vajtimit. Ja dilni t vraponi deri tek automobili tjetr, dhe e shihni fmijn e shtrir t palvizshm. Piklloheni dhe ndijeni keqardhje pr kt tragjedi Skenart e njjt pikllues iu ka dhn vullnetarve edhe Vencllaf gjat eksperimenteve t tija. Vullnetart kan provuar q t mbajn jasht mendejs s tyre skenn derisa pr nnt minta kan shkruar n fletore mendimet e veta mbi fatkeqsin. doher kur jan shfaqur mendimet shqetsuese, ata i kan shkruar dhe i kan shejuar me shenja t caktuara. Me kalimin e kohs shumica e nejrzve pr skena tronditse mendojn gjithnj e m pak, derisa vullnetart q kan qen shum depresiv aktualisht kan treguar se shum ma shum mendojn pr fatkeqsit, dhe se mandje n mnyr t drejtprdrejt japin shnime mbi t, edhe pse pr kt nuk kan qen t obliguar t mendojn. Aq m shum, pr ta kthyer vmendjen kah vetja e tyre vullnetart depreesiv kishin menduar pr ngjarje edhe m shum piklluese. Si m ka thn Vencllaf: Mendimet nuk bashkohen sipas prmbajtjes, por sipas disponimit. Njerzit t cilt kan disponim t keq, mendimet dshpruese iu shfaqen gjithmon kur ata ndihen keq. T padisponuarit tentojn t krijojn rrjetn e asocioneve t mendimeve t ngjajshme, dhe m vshtir sht t largohen nse jodisponimi veq sht prezent. Ironia sht n at se depresivt mbajn nj mendim depresiv pr t mos menduar pr mendimin tjetr, i cili vetm do ti nxis emocionat tjera negative. Sipas nj teorie, qarja mund t jet mnyr natyrale pr uljen e nivelit t substancave neurokimike t cilat inicoj jo-disponimin. edhe pse qarja mund ta thej vepruesin e disponimit t keq, ajo prap mund ta l personin t preokupuar me arsyen e dshprimit t tij. Ideja pr lott e dobishm sht e gabuar; qarja e cila inicon procesin e t menduarit vetm sa e prolongon misorin. Zbavitja e ndrpren zinxhirin e mendimeve dominante piklluese; njra nga teorit e avasuara mbi prparsit e terapive me elektroshok, n rastet e depresioneve t thella, flet pr humbjen e memories

www.syri3.com

66

www.sa-kra.ch

momentale pacientt ndihen m mir sepse nuk iu kujtohet se pr far kan qen t piklluar. N do rast, Dajana Tajs zbulon se shum njerz i ipen zbavitjes pr tiu shmangur piklimit leximit t librave, shikimit t telivizorit dhe filmave, video lojrave dhe lojrave shoqrore, fjetjes dhe ndrrave ditore si sht planifikimi pr nj udhtim fantastik. Vencllaf shton se zbavitjet t cilat e ndryshojn disponimin e juaj jan shum m efektive ngjarjet interesante sportive, komedit, literatura zbavitse. (Vrejtje: disa zbavitje mund t jen inicuese t depresionit recidiv. Me studim sht vrtetuar se shikuesit e pasionuar t programit teliviziv pas shikimit t TV programit bhen depresiv). Tejson mendon se ushtrimet e aerobikut jan mnyra m e preferuar pr tu menjanuar depresioni i leht, si dhe disa forma t disponimit t keq. Potencohet se dobi nga ushtrimet q kan pr baz prmirsimin e disponimit kan prtact, ata t cilt nuk kan shprehi t ushtrojn shpesh. Atyre t cilve ushtrimet iu kan br rutin, pavarsisht nga ndryshimi i disponimit, duhet ta perfeksionojn. Sa edhe tek ata t cilt jan m t rregulltit mund t shfaqet kontraefekti: ndihen keq kur nuk ushtrojn. Ushtrimet jan t dobishme sepse e ndryshojn gjendjen fiziologjike e cila ndikon n disponim: depresioni e pamundson prgatitjen fizikologjike, derisa aerobiku e rrit. Njkohsisht, teknikat e relaksimit, t cilat e lirojn trupin, ndikojn n mnyr qetsuese n ankth kur sht i rritur niveli fiziologjik, por nuk jan efikase n rastet e depresionit. Duket se secila nga keto teknika ndikojn n parandalimin e proceseve depresive, apo ankthit, sepse aktiviteti cerebral sht disproporcional me gjendjen emocionale. Knaqsit e prditshme dhe dfrimet senzuale i prkasin metodave t popullarizuara pr largimin e jodisponimit. Kur njerzit bhen depresiv, m s shpeshti relaksohen n vask me uj t nxeht, prgatisin ushqime t shishme, dgjojn muzik apo ojn dashuri. Pr tu disponuar, femrat e qerasin veten me dalje n mbrmje, me blerje dhuratash, apo blerje n prgjithsi, madje edhe vetm me shikim vitrinash. Tajs ka konkluduar se edhe femrat edhe meshkujt npr kolegje tre her m tepr knaqen me ushqim sesa n mnyra tjera t relaksimit; kur meshkujt jan t padisponuar, ata pes her m tepr i ipen alkoolit apo drogave sesa femrat. sht e qart se t ushqyerit e teprt dhe alkooli si kundrmas mund t ken veprim kthyes: ushqimi n sasira t mdha nxit ndjenjn e fajsis, derisa alkooli sht deprimues i sistemit qendror nervor dhe forcon simptomet e depresionit. Tajs thot se pr ngritjen e disponimit shum m efikase jan triumfet e vogla dhe sukseset e lehta: prfundimi i punve t lra apo obligimet t cilat jan duhur t kryhen. Disa mund t disponohen edhe me prmirsimin e dukjes personale, qoft ajo veshja apo andulim fytyre. Njra nga kundrmasat m efikase, dhe pak pak t aplikuara jasht terapis, pr depresionin sht kndvshtrimi i ndryshm n gjra apo ndryshimi kognitiv. E natyrshme sht q tju vije keq kur ndrprehet nj lidhje dhe t vuani, me mendime se do t mbeteni tr jetn t vetmuar, por kjo sht metod e cila ju shtyn edhe m shum t ndiheni t piklluar. Megjithat, nse ktheni mbrapa mendimet dhe analizoni, pr far arsye lidhja juaj nuk ka shkuar mir, pr far ju dhe partneri juaj keni pasur znka- me fjal t tjera, shikoni humbjen, n nj drit shum ma pozitive do ta gjeni kundrmasn e pikllimit. Ngjashm me kt, pacientt t cilt kan pasur tumor, pavarsisht nga seriozitei i gjendjes s tyre, jan ndije m t disponuar kur e kan imagjinuar gjendjen e pacientit tjetr q ka qen edh m keq(Un nuk jam edhe aq keq, t paktn po mund t eci); shum ma shum depresiv kan qen ata pacient t cilt jan krahasuar me

www.syri3.com

67

www.sa-kra.ch

njerzit e shndosh.(18) Nj mnyr e ktill prulse krahasuese dukshm ndikon n disponim: prnjher, ajo q sht dukur e pashpres m nuk sht aq e tmerrshme. Ofrimi i ndihmes atyre t cilve ajo iu nevoitet sht edhe nj mnyr n mnjanimin e depresionit. Meqense preokupimi dhe persiatja pr vetveten e ushqen depresionin, ndihma t ciln ua ofrojm t tjerve na largon nga preokupimet e ngjajshme pasi q bhemi pjesmarrs n dhimbjen e tyre. Prkushtimi n punn vullnetare udhheqja e ndonj organizate, mbrojtja e t tjerve, furnizimi i ushqimeve pr t pastreht sipas studimit t Tajs-it, sht metod m efikase n ndryshimin e disponimit. Por sht m e rrall. N fund, disa njerz jan n gjendje ta shrojn melankolin duke u orientuar n fuqin transcedentale. Tajs m ka thn: Nse jeni shum religjioz, lutja bhet efikase n t gjitha llojet e jodisponimit, posarisht n rastet e depresionit.

REPRESORT: IMPROVIZIMI MOHUES

Ai e ka godit me shkelm n stomak shokun e dhoms Fillon fjalia. U kry, por ai ka dasht vetm ta ndez dritn. Ky ndryshim nga reagimi agresiv n at t paqllimt, edhe pse vshtir i besueshm, paraqet gabimin represor in vivo. ( lat.i drejtprdrejt) e ka shkruar studenti i cili ka qen vullnetar gjat studimit t represorit, njerz t cilt sipas shprehis apo automatikisht largojn nga vetdija shqetsimet emocionale. Fragmenti fillestar Ai e ka goditur n stomak shokun e dhoms e ka marr studenti pjesn e testit t ciln sht duhur t plotsohet fjalia. Testet tjera kan treguar se ky reagim i vogl i shmangjes mendore sht vetm pjes e problemit m t madh n jetn e tij, dmth. mohim i nj numri t madh t shqetsimeve emocionale.(19) Derisa n fillim studiuesit kan konsideruar se njerzit represor jan t paaft ta ndiejn emocionin ndoshta kusherinj t alaksimitikve ideja bashkkohore thot se ata jan shum t shkatht gjat zotimit t emocioneve.ata bhen shum t shkatht n zbutjen e ndjenjave negative, ashtu q duken se nuk jan fare t vetdijshm mendimeve negative. M heret studiuesit i kan quajtur represor, por do t mund t ishte m i sakt emrtimi gjithmon t qet. Pjesn m t madhe t ktij studimi e ka br Daniell Vajnberger(Daniel Weinberger), psikolog nga Case Western Reserve University, i cili pohon se kta njerz edhe pse duken t qet dhe t matur, nganjher mund t vlojn deri n trbim t pavetdijshm. Derisa sht mbajtur testimi plotsim fjalish, ndryshimet fiziologjike t vullnetarve kan qen t mbikqyrura. Qetsia e jashtme e vullnetarve ka qen n kundrshti me ndryshimet e brendshme trupore: kur jan ballafaquar me fjalin pr shokun violent, dhe t tjert t ngjajshm, ata kan treguar shenja t anksiozitetit, si sht rrahja e shpejtuar e pulsit, djersitja dhe ngritja e shtypjes s gjakut. Por, kur i kan pyetur se si jan ndier, jan prgjigjur se kan qen jashtzakonisht t qet. Nuk sht e pazakont kjo ndrprerje e pandalur e emocioneve, si sht zemrimi dhe anksioziteti: spas Vajnbergerit, do i gjashti person sht i inkuadrum n mnyrn e njjt t sjelljeve. Toretikisht, fmijt mund t msojn t jeni gjithmon t qet n disa mnyra t ndryshme. Njra nga metodat mund t jet mohimi i problemit gjat prjetimit t periudhave kur n familje njri (apo te dy) prindrit jan alkoolist. Metoda tjetr sht kur n familje njri apo te dy prindrit i prkasin represorve dhe kshtu e bartin shembullin e t qeshurit konstant apo dhmbve t shtrnguar gjat kohs s ngjarjeve tronditse. Megjithat, arsya mund t jet temperamenti i trashguar.

www.syri3.com

68

www.sa-kra.ch

Edhe pse deri me sot askush nuk ka mundur t thot se nj segment i sjelljeve n jet fillon, sht e qart se, kur t rriten, represort jan t detyrruar t jen t qet dhe t prmbajtur. Natyrisht, mbete pyetja n mas ata jan t qet dhe t prmbajtur. A mund t jen vrtet t pavetdijshm ndryshimeve fizike gjat kohs kur ndodhin ngjarjet tronditse apo, thjesht, simulojn qetsimin? Pas hulumtimeve t detajizuara, n kt sht prgjigjur Riard Dejvidsson(Richard Davidson),psikolog nga University of Winsconsin dhe bashkpuntor i Vajnbergut q nga fillimi. Dejvidson gjithmon t qetve iu ka thn q me asocione t lira t prgjigjen n listn e fjalive kryesisht neutrale, vetm disa nga ato kan qen t pahijshme apo kan pasur nntekst seksual e ka nxitur ankthin thuajse tek secili kandidat. Dhe pasi q reaksione e tyre trupore jan br t dukshme, ka ardhur deri tek t gjitha shenjat e shqetsimit fiziologjik si prgjigje ndaj fjalve t pahijshme, edhe pse gjat bashkangjitjes asociative kandidatt jan munduar ti pastrojn fjalt shqetsuese duke i ndrlidhur ma ato t pastra. Nse fjala e par ka qen urrejtja prgjigjja ka qen dashuria. Studimeve t Dejvidsonit i ka shkuar n favor fakti se tek (djathtakt) qendra kryesore pr prcjelljen e emocioneve negative gjendet n gjysmn e djatht t trurit, ndrsa qendra e t folurit n t majtn. Kur hemisfera e djatht e dallon fjaln shqetsues, ajo informatn e prcjell prmes corpus collosum-it, ndarsit kryesor n mes dy gjysmave cerebrale, deri tek qendra e t folurit dhe si reagim krjohet fjala. Duke shfrytzuar sistemin e ndrlikuar t thjerrzave, Dejvidson ka pasur sukses ta tregoj fjaln n at mnyr q ka mundur t shihet vetm n gjysmn e majt t fushs vizuele. Pr shkak t lidhjeve nervore m sistemin vizuel, kur ka qen e treguar n gjysmn e majt t fushs vizuele, e para e ka vretjur gjysmn e djatht t trurit, e cila sht m e ndieshme ndaj shqetsimeve. Kur iu sht treguar gjysms s djatht t fushs vizuele, sinjali ka shkuar kah hemisfera e majt e trurit pa shkaktuar shqetsime. Nse fjalt i tregohen hemisfers s djatht, vjen deri tek ngecja kohore e cila iu nevoitet gjithmon t qetve pr ta thn fjaln por vetm nse sht shqetsuese pr mendimin e tyre fjala me t ciln ata jan prgjigjur. Pauza kohore nuk sht krijuar n rastet kur nocioni ka qen neutral. Deri tek ngecja ka ardhur vetm nse fjalt kan shkuar n hemisfern e djatht por jo edhe n t majtn. Shkurtazi, shkaku i gjendjes s tyre gjithmon t qet sht mekanizmi nervor ai i cili e ngadalson transferin e informatave shqetsuese. Konkludimi sht n faktin se ata nuk shtiren kur thon se jan t pavetdijshm shqetsimit personal; truri i tyre i ruan informatat nga ata. M saktsisht, shtresat e ndjenjave t buta t cilat fshihen prapa impulseve shqetsuese, mund t jen mnyr e funksionimit t thels s majt parafrontale. Kur e ka matur Dejvidson nivelin e aktivitetit t thelave parafrontale. N habi t tij, kur e ka matur nivelin e aktivitetit t thelave parafrontale, aktiviteti dukshm ka qen i rritur n theln e majt qendr pr ndjenja t mira derisa pjesa tjetr e vogl n qendrn pr ndjenja negative. Kta njerz paraqiten n drit pozitive dhe jan pa improvizime t disponuar, m ka thn Dejvidsoni. Ata mohojn se stresi i shqetson dhe tregojn pr ndikimin e aktivitetit t thels s majt parafrontale e cila sht n lidhje me ndjenjat pozitive. E ngjajshme me aktivitetet cerebrale mund t jet arsya e pohimeve t tyre optimiste, prkundr aktiviteteve ekzistuese fiziologjike t cilat kujtojn n shqetsim. Sipas teoris s Dejvidsonit, n pikpamjen e aktivitetit cerebral ky sht proces i cili krkon energji me t ciln ngjarjet tronditse do t prjetohen n mnyr pozitive. Ngacmimi

www.syri3.com

69

www.sa-kra.ch

fiziologjik i rritur mund t shfaqet pr shkak t prpjekjeve t qendrave nervore q ti mbajn ndjenjat pozitive apo edhe ti shtypin dhe ti inhibojn do ndjenj negative. Shkurtazi, qetsia konstante sht lloj i mohimit optimist, disocimit pozitiv dhe, me siguri, shkaktare e rregullimit t mekanizmit neurologjik tek gjendjet e shumta disociative si sht prshembull rregullimi post-traumatik i stresit. Nse bhet fjal vetm pr maturin, thot Dejvidson, kjo sht metod e suksesshme e vetrregullimit, edhe pse me pasoja t panjohura pr vetvetnjohjen.

www.syri3.com

70

www.sa-kra.ch

VI EPRSIA E SHKATHTSIS
Vetm nj her n jet kam qen i paralizuar nga frika. N vitin e par t kolegjit kisha provim nga matematika dhe m ngjau t mos prgatitem. Ende m kujtohet dhoma kur n nj mngjes t bukur pranveror vrapova me nj ndjenj fatkeqe dhe parandjenj t rnd n zemr. N at leximore kam qen shum her. Por at mngjes asgj skam mundur prmes dritareve t shoh, madje edhe vet salln. E kam drejtuar shikimin n nj cop dyshemeje para vetes derisa jam munduar t gjej nj vend pran ders. Derisa e hapja librin e kaltrt t testeve, vesht m ushtonin, e n thellsin e stomakut ndieja shtrngim dhe shqetsim. Njher kalova naper pyetje, shpejt. Pashpres. Nj or i zgurdullova syt n at faqe, duke menduar pr pasojat e pamshirshme. Mendimet e njjta rishtazi prsriteshin kaset frike dhe dridhjeje. I shtangur rrija ulur, sikur shtaza e merdhir ne gjysm lvizje. N at moment tmerri m s shumti m ka habit ngushtimi aq i madh i mendjes. Nuk kam kaluar as nj or n tentim dshprues pr t mbledhur shenjat e prgjigjeve t thata n test. As nuk imagjinoja. Thjesht qndroja i shtangur nga frika, duke pritur q kjo sporov t prfundoj.(1) Ky tregim personal mbi frikn dhe sfidn; pr mua deri m sot ka qen tregimi m binds pr influencn rrnuese t shqetsimit emocional n procesin e t menduarit. Tash po e kuptoj se sfida ime ishte me siguri nj lloj testamenti i trurit emocional se ka fuqi ta mbikqyr, madje edhe ta paralizoj, trurin mendor. Mnyra n t ciln shqetsimi emocional ndikon n jetn mendore nuk paraqet risi pr arsimtart. Shtudentt t cilt jan ankthshm, t zemruar apo depresiv, nuk mund t msojn; njerzit t cilt jan n gjendje t till pasukses prpiqen ta pranojn informatn dhe me t tia dalin. Si e pam n Kpitullin e 5, emocionet e forta negative e orientojn vmendjen n prerokupimet personale, duke interferuar n tentimet q vmendja t fokusohet n diqka tjetr. Aq m shum, njra nga shenjat t cilat tregojn se ndjenjat jan br patologjike sht natyra e tyre e imponuar me t cilat e preokupojn do t dytin mendim dhe pandrprer pengojn tentativat tona q vmendjen ta drejtojm n nj aktivitet tjetr. Personat t cilt divorcohen me grindje, apo fmijt e prindrve t divorcuar nuk jan n gjendje t koncentrohen n obligimet e shkolls apo shrbimet e vendit t puns, t cilat pjesrisht jan t thjeshta dhe rutinore; tek depresivt klinik dshprimi, vetmshira, pashpres-ija dhe pandihmesa, jan m t forta se t gjitha ndjenjat tjera. Kur emocionet e mposhtin koncentrimin, pson disfat aftsia mendore t ciln psikologt e quajn memori punuese, shkathtsi e t mbajturit n mend e t gjitha informatave relevante pr detyrn e caktuar. Ajo me t ciln memoria punuese sht e

www.syri3.com

71

www.sa-kra.ch

preokupuar mund t jet e thjesht si numri i telefonit apo e ndrlikuar sikur vargjet intriguese t novelistit t cilat don ti thur bashk. Memoria punuese sht funksion ekzekutiv par excellance n jetn mendore, dhe i mundson t gjitha prpjekjet tjera intelektuale, nga shqiptimi i fjals deri tek kapja n nyje me supozime logjike.(2) korteksi parafrontal mundson funksionimin e memories punuese dhe, mban n mend, aty sht vendi ku takohen ndjenjat dhe emocionet.(3) Nse lidhja limbike e cila sht e vendosur n korteksin parafrontal sht rob i shqetsimit emocional, qmimi sht joefikasiteti i memories punuese: nuk jemi ne gjendje t mendojm qart, t ciln e kam zbuluar gjat provimit nga matematika. N ann tjetr, le t kemi parasysh rolin pozitiv t motivimit pr tu arritur suksesi eprsin e entuziazmit, vullnetit, vetbesimit. Studimi mbi atletin n Olimpiad, muzikantin me fam botrore apo mjeshtrin e shahut, dshmon pr vetin e tyre t veant vetmotivuese pr t qen t vullnetshm n trajnimet rutinore t pamshirshme.(4) Por pr tu br interpretues me fam botrore prveq perfeksionimit konstant dhe prsritjes s ushtrimeve rigoroze nevoitet t fillohet q nga fmijria. N Olimpiadn e vitit 1992, dymbdhjetvjeari antari i ekipit t zhytsve nga Kina kishte ushtruar zhytjen n kohzgjatje njejt sa edhe antari njzetvjear nga Amerika por zhytsi Kinez ushtrimet rigoroze i kishte filluar q nga mosha katrvjee. Ngjashm me rastin paraprak, virtuozi m i madh n violin i shekullit njzet, kishte filluar t ushtroj n instrumentin e tij q nga mosha pes vjee.; kampiont ndrkombtar t shahut fillojn t luajn mesatarisht n moshn shtat vjee, e ata t cilt kan arritur suksese vetm n nivelin shtetror kan filluar n moshn dhjet vjee. Fillimi i hershm mundson sukses n jet: studentt m t talentuar t akademis m t njohur muzikore n Berlin, t gjith rreth moshs njzet vjee, kan ushtruar dhjet mij or, derisa studentt m t vjetr kan pasur mesatarisht nga shtatdhjet e pes mij or. Duket se ata t cilt arrin ne majet e top listave t aktiviteteve garues edhe pse t njjt pr nga aftsia me t tjert, ata ia nisin nga fmijria e hershme, me ushtrime rutinore t prditsuara dhe t prputhshme me qndrueshmrin e tyre me vite t tra.. Derisa durimi, mbi t gjitha, varet nga vetit emocionale entuziazmi dhe qndresa prkundr disfatave. I ndar nga aftsit tjera t lindura, motivimi sht prparsi shtes pr sukses n jet, dhe mund t shihet tek sukseset e jashtzakonshme t studentve Aziatik npr shkollat Amerikane dhe profesione. Shqyrtimi i detajuar i shnimeve flet se fmjt e Aziatikve-Amerikan mund t ken mund ta ken IQ pr dy apo tre poena me t lart sesa t bardht.(5) Sa i prket profesioneve, si jan mjeksia apo jurisprudenca t cilat shum Aziat i zgjedhin, ata si grup sillen sikur IQ-ja e tyre t jet shum m e lart Amerikant me prejardhje Japoneze kan ekvivalentin prej 110 derisa Amerikant me prejardhje Kineze mesataren prej 120.(6) Duket se Aziatt q nga fmijria e hershme punojn n shkolla me prpjekje me t madhe sesa t bardht. Senford Dorendush(Sanford Dorenbusch), sociolog nga Stenfordi, ka ekzaminuar m tepr se dhjet mij nxns t shkollave t mesme dhe ka ardh n prfundim se Amerikant me prejardhje Aziate n krahasim me nxnsit tjer kalojn 40% t kohs m shum duke i br detyrat e shtpis. Derisa shumica e prindrve Amerikan i pranojn mangsit e fmijve por edhe i potencojn virtytet, Aziatt konsiderojn se nse nuk arrin rezultate duhet msuar edhe gjat nats, por edhe nse edhe ather nuk ke sukses, vazhdo edhe gjat mngjesit. Ata besojn se dokush me prpjekje t mirfillt mund t korr sukses

www.syri3.com

72

www.sa-kra.ch

n msime. Shkurtazi, kultura e rrept dhe etika punuese shndrrohet n motivim, durim dhe qndrueshmri eprsi emocionale. Pr nivelet n t cilat emocionet tona do ta mundsojn apo nxisin aftsin e t menduarit dhe planifikimit, qndrueshmris s ushtrimeve shkaku i qllimit vshtir t kuptueshm apo zgjidhjes s poblemit, ato prcaktojn edhe kufijt e mundsive tona pr ti shfytzuar aftsit e lindura mendore dhe kshtu bhen vendimtare pr suksesin ton n jet. E drejt suksesit na nis masa e motivimit, entuziazmit dhe knaqsis n at q punojm. N kt mnyr inteligjenca emocionale bhet eprsi e shkathtsis, dhurat e cila esencialisht ndikon n t gjitha aftsit tjera, i jep kurajo apo i grsheton me to.

KONTROLLA E SHTYTJES: TESTIMI ME MBLSIRA

Imagjinoni se jeni katr vje dhe dikush ju propzon kt: nse pritni q ai ti prfundoj disa pun si dhurat do ti merrni dy mblsira. Nse nuk keni durim deri ather, do ta merrni vetm nj edhe at menjher. Kjo sht shtytje pr qdo qenie katr vjee, mikrokozmosi i lufts s prhershme t instiktit m t prmbajturit, id-it dhe ego-s, dshirs dhe vetkontrolls, shprblimit dhe pezullimit. Efikasiteti i ktij testimi qndron n at se fmija duhet ta bj zgjedhjen; me ndihmn e ketij testi jo vetm se shpejt zbulohet karakteri, por edhe rruga npr t ciln fmija do t shkoj gjat jets. Padyshim se nuk ekziston shkathtsi m e vlershme sesa mbikqyrja psikologjike e instiktit. Kjo sht rrnj e vetkontrolls emocionale, sepse sipas natyrs s saj t gjitha emocionet ndikojn n paraqitjen e shtytjeve t caktuara. Mos harroni se kuptimi i fjals emocion - sht t lvizet. Shkathtsia pr tiu kundrvu instiktit pr t vepruar dhe pr tu mposhtur shtytja fillestare, me siguri varet nga niveli n t ciln gjendet funksioni cerebral kur i inhibron sinjalet limbike pr t mbrri deri tek korteksi motorik, edhe pse ky shpjegim akoma sht spekulativ. Si do q t jet, eksperimenti i vlershm me mblsira si shtyts pr katrvjearin, n mas t caktuar ka treguar shkathtsit e rndsishme pr ti orientuar emocionet dhe pezulluar instiktet. Hulumtimet i ka nisur psikologu Vollter Mishell (Walter Mischel) gjat viteve t 60-ta, n nj objekt parashkollor t univesitetit t Stenfordit, e katrvjeart e prfshir kan qen t fmijt e studentve t diplomuar dhe t punsuarve tjer n Stenford, dhe jan prcjellur deri n matur.(7) Disa katrvjear kan mundur ti kalojn pesmbdhjet deri njzet minutat evshtira e t pafundme derisa eksperimentatori nuk sht kthyer. Pr tu prmbajtur ata kan mbyllur syt pr mos ta shikuar shtytjen, kan vr kokn ndrmjet durve, kan folur vetmevete, kan knduar, kan luajtur me duar dhe kmb, madje jan prpjekur edhe t flejn. Si shprblim, kta fmij trima kan fituar nga dy mblsira. Por t tjert, ata m ipulsiv, kan grabitur nj mblsir vetm disa sekonda pasi q ka dal eksperimentatori nga dhoma pr ta prfunduar punn. Vlersimi diagnostik i veprimit me t cilin ky moment instiktiv sht mposhtur ka treguar rezultate dymbdhjet deri n katrmbdhjet vjet m von kur kta fmij jan br adoleshent. Dallimi ka qen m se i dukshm midis atyre t cilt kan grabitur mblsirn dhe atyre q jan prmbajtur. Ata t cilt n moshn katr vjee iu kan kundrvi sfids, si adoleshent n shoqri jan br shum m t gjindshm, vetbesueshm dhe m t prgatitur t ballafaqohen me problemet e jets. Ka qen pak e besueshme se do to shkaprderdhen, t ligshtohen apo regresojn gjat stresit apo t dezorganizohen nn ndikimin e shtytjes; ata i kan pranuar shtytjet dhe jan prpjekur q

www.syri3.com

73

www.sa-kra.ch

tia dalin me to, duke mos u dorzuar prkundr vshtrsive; kan qen t besueshm dhe t sigurt, meritor pr besim; kan qen vetiniciativ dhe kan luftuar pr projekte. Dhe pas dhjet vjetve, akoma kan qen n gjendje ta pezulloj shprblimin pr t arritur cakun. M shum se nj e treta e fmijve t cilt grabiten mblsirat kan pasur m pak t veuara aftsit e cekura m lart me nj profil psikologjik. Si adoleshent kan qen t turpshm dhe iu kan shmangur kontakteve me shoqrin; kan qen kokfort dhe t pavendosur; frustrimi shum shpejt i ka demoralizuar; veten e kan shikuar si t kqij dhe t pavlershm; nga stresi kan stagnuar dhe jan br joaktiv, t pabesueshm, kan dyshuar dhe jan zemruar se kurr ssht br mjaft; kan qen xheloz e t varur dhe tepr impulsiv, t vrullshm, t vrullshm dhe kshtu kan nxitur konflikte dhe rrahje. Edhe pas shum viteve ata ende nuk kan qen n gjendje ta pezullojn shprblimin. Ajo q mezi shihet n fmijri, gjat jets bhet spektr i gjer i shkathtsivee emocionale dhe shoqrore. Aftsia q t veprohet n pezullimin e instikteve paraqet mundim serioz, q nga mbajtja e diets deri tek titulli i doktoraturs. Madje edhe n moshn katrvjee disa fmij kan zotruar disa shkathtsi: kan mundur ti lexojn situatat shoqrore kur pezullimi ka qen i dobishm, ta largojn vmendjen nga provokimet dhe t zbaviten pr ta arritur qllimin mblsira. Fakti m mahnits sht se, fmijt e testuar kur jan kontrolluar prsri n prfundim t shkolls s mesme, ata t cilt kan qen t durueshm gjat shkollimit kan qen nxns m t mir sesa ata t cilt iu kan dorzuar tekeve. Me vlersimin e akorduar t prindrve t tyre: t part kan qen m t prgatitur pr shkollim, me sukses i kan shndrruar idet n vepra dhe fjal, kan qen n harmoni me arsyen, kan mundur t koncentrohen dhe ti krijojn dhe ti realizojn planet, dhe me zell me t madh kan msuar. Fakti shum befasues sht se ata kan pasur rezultate t jashtzakonshme n SAT testet. Nj e treta e fmijve t cilt n moshn katr vjeare kan grabit mblsira n provimet me goj kan pasur 524 e ne at kvantitativ (apo matematikor) 528 poena; nj e treta e atyre t prmbajturve kan pasur rezultatin mesatar 610 deri 652, diferenca totale ka qen 210 poena t vlershm.(8) N moshn katr vjee sukseset n testim me shprblim t caktuar jan tregues dy her m i besueshm sesa IQ-ja pr rezultatet e SAT n t ardhmen; IQ-ja bhet parashikuese e besueshme pr SAT rezultatet kur fmijt msohen t lexojn.(9) me kt vrtetohet se shkathtsia e pezullimit t shprblimit ndikon n aftsit intelektuale t cilat nuk jan t ndrlidhura me IQ-n.(mungesa e mbikqyrjes s shtytjeve n fmijri poashtu sht tregues i rndsishm pr delikuencn e mundshme n vitet pasuese m shum se IQ-ja.(10) si do ta shohim n Pjesn e 5, edhe pse disa e kundrshtojn kt se IQ-ja sht e pandryshueshme dhe pr kt paraqet penges t pakalueshme pr zhvillimin e potencialeve jetsore tek fmijt, prap ekzistojn shum argumente q shkathtsit emocionale, si jan kontrollimi i epsheve dhe leximi i drejt i rrethanave sociale, mund t msohen. Ajo q Volter Mishell, i cili ka punuar n studim, e prshkruan me nj fjali e cila shum mir prshtatet pezullimi i shprblimit sht i vetshkaktuar n dobi t arritjes s qllimit me gjas paraqet esencn e vetrregullimit: shkathtsi q ta mohojm instiktin n doi t arritjes s qllimit, qoft ajo iniciativ pr ndonj biznis privat, zgjidhje ekuacionesh algjebrike apo fitim shprblimi. Me zbulimin e ksaj sht potencuar roli i

www.syri3.com

74

www.sa-kra.ch

inteligjencs emocionale si meta-aftsi e cila prcakton masn me t ciln njerzit do t mund me sukses ti shfrytzojn afenitetet e tyre mendore.

NDJENJAT E GABUARA, T MENDUARIT E GABUAR

Jam e brengosur pr fmijun tim. Pikrisht ka filluar t luaj futboll pr ekipin e seniorve, kshtu q me siguri tash mund t lndohet ndonjher. Nervozohem derisa e shikoj duke lujatur, kshtu q e kam ndrprer ti prcjell ndeshjet. Jam e sigurt se djali sht dshpruar q nuk e shikoj, por thjesht ajo sht shum e vshtir pr mua. Personi i cili flet shrohet nga ankthi; ajo e kupton se mnyra e t menduarit t saje rrezikon jetn t ciln ajo dshiron ta oj.(11) Por kur afrohet asti t merr vendime pr gjra t thjeshta, si sht shkuarja n ndeshje ku luan djali i saj, imagjinata e saj preokupohet me mendime pr vdekjen e djalit. Ajo nuk ka zgjedhje t lirshme; brengosja nuk ia lejon t gjykoj drejt. Si do ta shohim, brengosja sht palc i efektit negativ t ankthit pr t gjitha aftsit mendore. Brengosja, natyrisht, me dika sht edhe reagimi dobishm kur gjrat shkojn teposht prgatitja shum e zellshme mendore pr krcnimin e parandier. Pr nj prsritje t ktill mendore sht penges e rrezikshme kognitive kur bhet shprehi e rndomt e cila e pengon koncentrimin, duke i shkatrruar edhe t gjitha prpjekjet tjera q n dika t orientohemi. Ankthi e varros intelektin. Pr shembull, kur sht krkesa e ndrlikuar intelektuale dhe puna e lodhshme si sht mbikqyrja e komunikacionit ajror, ankthi i rritur sht tregues m se i sigurt se personi i cili do t paraqitet pr kt pun nuk do ta kaloj trajnimin. sht e sigurt se njerzit me ankth nuk nuk do tia dalin edhe prkundr rezultateve shum t mira t testimeve t inteligjencs, si e ka treguar hulumtimi n t cilin kan marr pjes 1790 student n trajnimin pr administrator n komunikacionin ajror.(12) Ankthi gjthashtu ndikon n angazhimin intelektual: n baz t 126 hulumtimeve t ndryshme me m shum se 36000 kandidat, sht konstatuar se personat e brengosur kan rezultate m t dobta n testimet teorike, pavarsisht nga vlersimet nots n testim, nots mesatare apo testit t suksesit.(13) Kur I kan lutur njerzit e prirur pr brengosje t bjn detyra kognitive dhe ti radhitin objektet e ndryshme n dy kategori(grupe) dhe gjat ksaj t tregojn se pr far jan duke menduar, ata kan menduar negativisht: Kt nuk do t mund ta bj, Nuk jam mjaft i rryer pr ksi lloj testesh dhe arsyetime t tjera t ngjajshme.,q qart kan nfdikuar n marrjen e vendimeve mbi zgjedhjet. Por kur e kan lutur grupn e t pabrengosurve t brengosen pesmbdhjet minuta, aftsia e tyre pr t kryer t njjtn detyr dukshm sht zvogluar. E kur iu sht dhn pauza prej pesmbdhjet minutave t brengosurve pr tu relaksuar q e ka zbutur brengosjen nuk kan pasur kurrfar problemi para fillimit t testimit.(14) Testin mbi ankthin i pari n mnyr shkencore e ka prpunuar Riard Allpert(Richard Alpert) gjat viteve t 60-ta, i cili m sht rrfyer se e ka zgjedhur kt fush t hulumtimit sepse si student gjithnj ka qen nervoz dhe dobt ka kaluar n testime,pr dallim nga kolegt e tij Rallf Haer(Ralph Haber) i cili e ka kuptuar se trema para provimit n t vrtet i ndihmon ta jep provimin.(15) Krahas studimeve tjera,

www.syri3.com

75

www.sa-kra.ch

hulumtimi i tyre ka treguar se ekzistojn dy tipe studentsh t ankthshm: ata t cilt ankthi nuk i lejon t ken sukses n provime dhe t tjert, dhe t tjert prkundr stresit, arrin rezultate t mira apo, ndoshta, duke i falnderuar stresit.(16) sht interesant se tek testimi i ankthit q studentt, si sht Haber, droja se a do t ken sukses n provim i shtyn t punojn mundimshm gjat kohs s prgatitjes s povimit dhe kshtu arrin suksese, derisa t tjert i paralizon. Tek personat q jan jashtzakonisht t ankthshm, si sht Alpert, frika para provimit ndikon n t menduar dhe kujtes, t cilat jan t domosdoshme pr msim efikas, ndrsa gjat provimit e obstrukson aftsin mendore e cila sht baz e suksesit. Numri i brengosjeve t ciln njerzit i kan shfaqur gjat testimit gjithmon kan qen parashikime mossuksesi.(17) Brengosja, thjesht, i zvoglon kapacitetet mendore t domosdoshme pr kryerjen e detyrave intelektuale dhe prcjelljen e informatave; nse jemi t preokupuar me mossuksesin, edhe koncentrimi jon, i cili ndihmon ta kuptojm prgjigjen, bhet shum m i vogl. N ann tjetr, njerzit t cilt me mjeshtri i frenojn emocionet mund t ken dobi nga ankthi pr shembull, me rastin e fillimit t fjalimit apo provimit e cila i motivon t prgatiten mir dhe t prjetojn sukses. N literaturn psikologjike klasike lidhja n mes ankthit dhe suksesit, duke ndrlidhur ktu edhe aktivitetin mendor, shenohet me shkronjn U t prmbysur. Maja e shkronjs U t prmbysur paraqet marrdhnien e harmonizuar n mes ankthit dhe suksesit, me ngritje t dobt t nervozs e cila nxit n t arriturat e shklqyeshme. Por masa jo e mjaftueshme e ankthit pjesn e poshtme t shkronjs U t prmbysur e on deri n apati dhe motivim t ult pr t dhn krejt nga vetja pr t pasur sukses; derisa ankthi i rritur e pamundson suksesin. Admirimi i matur apo hypomania, si e quajn profesionalisht, i prket gjendjeve optimale tek shkrimtart dhe n rastet e thirrjeve tjera kreative t cilat krkojn mendime t lira dhe t shumllojshme; nj gjendje e ktill gjendet n majen e shkronjs s U t kthyer. Por nse euforia sht e pamundur t kontrollohet ajo shndrrohet n mani, si sht ndryshimi i disponimit tek personat me mani-depresive, me at rast sulmet e bjn t pamundur t menduarit e matur apo t shkruarit e suksesshm,edhe pse idet lirshm burojn aq m tepr, aq shum lirshm saq vshtir t gjendet njra pr ta prfunduar punn e filluar. Derisa zgjat, disponimi i mir e rrit aftsin e t menduarit fleksibil dhe t ndrlikuar poashtu mundson q t gjendet zgjidhja pr problemet intelektuale dhe interpersonale. Kjo do t thot se nse kishim dasht ti ndihmojm dikujt ta zgjidh problemin, duhet tia tregojm nj barcolet t mir. Duket se qeshja, si lloj admirimi, i ndihmon njerzve t mendojn hapur dhe m lirshm t shprehen, duke i vrejtur detajet t cilat, n t kundrtn, kishin mundur t ikin kjo nuk sht m vetm aftsi kreative e domosdoshme pr pun kreative, por edhe shkathtsi e njohjes s lidhjeve t ndrmjetme dhe parashikimit t pasojave si rrjedhoj e vendimeve t mara. Dobia intelektuale qeshjes s mir duket m s miri n rastet e gjetjes s zgjidhjeve kreative. Sipas nj studimi, njerzit posa i kan par gabimet e spikerve prmes videos, ma me sukses kan zgjedhur enigmat t cilat psikologt qe nj koh t gjat i prdorin gjat testimit t mendimit kreativ.(18) Gjat testimit, njerzve iu kan dhn shkrepsa, qiriu dhe kutia me thumba, dhe jan lutur ta vendosin qiriun n pano prej tape n at mnyr q dylli t mos bie ne dysheme. Shumica e nejrzve t cilve iu sht parashtruar problemi kan ardhur n gjendje jo t menduarit funksional, kjjo do t

www.syri3.com

76

www.sa-kra.ch

thot se ata kan menduar ti prdoorin objektet e dhna n mnyr m konvencionale. Por t tjert t cilt pikrisht n at ast i kishin shikuar inqizimet humoristike, n krahasim me t tjert t cilt e kishin shikuar filmin mbi matemetikn apo t cilt kishin ushtruar detyra, kishin ardhur deri tek zgjidhja kreative: kishin gozhduar kutin pr tabele e cila e cila kishte shrbyer si mbajtse pr qiri. Madje edhe ndryshimi i leht i disponimit mund t ndikoj n procesin e t menduarit. Disponimi i mir i njerzve, derisa planifikojn apo marin vendime, kan avantazh perceptibile e cila ua mundson t menduarit m t llojllojshm dhe m fleksibil. Arsyja pr kt sht n faktin se kujtesa sht gjendje e veant mendore; kshtu q, derisa jemi mir t disponuar neve na kujtohen ngjarjet e mira dhepozitive; nse ndihemi mir derisa mendojm pr shkaqet pr dhe kundr veprimit ton, vendimet tona kujtesa do ti orientoj n drejtim pozitiv dhe nuk na lejon q, pr shembull, t bjm dika t paparishikueshme apo riskante. Njkohsusht, gjat disponimit t keq, kujtesa lviz kah drejtimi negativ, dhe kshtu me siguri se me frik do t prcaktohemi pr vendim jashtzakonisht t kujdesshm. Emocionet e pakontrolluara e pengojn intelektin. Por, si e kemi par n kapitullin e pest, ne jemi n gjendje ta vendosim kontrolln mbi emocionet; nj aftsi e ktill emocionale sht zotruese mbi shkathtsit dhe ndikon n t gjitha llojet e angazhimeve intelektuale. . le t na kujtohen disa prej rasteve: prparsit e shpress dhe optimizmit, si dhe astet e admirimit kur njerzit e tejkalojn vetveten.

KUTIA E PANDOR DHE E POLIANIT:* FUQIA E MENDIMIT POZITIV

Studentve iu sht propozuar gjendja hipotetike si vijon: Edhe pse qllimin e keni pas t merni tetshe, pas rezultateve t para n provim mesatarja e prgjigjeve t sakta ka qen 30% dhe keni marr gjashtshe. Ka kaluar nj jav prej kur e keni kuptuar pr notn. far do t bni?(19) Shpresa do t thot shum. Studentt t cilt kan shpresuar shum kan thn se si duhet m tepr t punohet dhe kan menduar pr shum gjra t cilat kan mundur ti ndrmarrin pr ta ngritur notn. Studentt me sasi t kufizuar shprese kan pas parasysh disa prej zgjidhjeve t mundshme pr prmirsimin e nots, por nuk kan qen mjaft t vendosur q t luftojn pr t. Dhe, kuptohet, studentt pashpres iu kan dorzuar demoralizimit n t gjitha planet. Megjithat, problemi nuk sht vetm teorik. C.R. Snajder(C.R. Snyder), psikolog nga University of Kansas, i cili ka punuar n kt hulumtim, duke krahasuar sukseset studentve t cilt kan shpresuar me sukseset e atyre t cilt nuk kan shpresuar, ka konstatuar se shpresa sht e parashikuese m e sakt n semestrin e par sesa ezultatet e SAT testeve me t cilat parashikohet prparimi i studentve n kolegj (dhe ngusht sht i lidhur me IQ-n). Prsrisim se jan, prkundr aftsive t njjta intelektuale, shkathtsit emocionale shkatare t dallimeve t dukshme. Interpretimi i Snajderit thot: Studentt t cilt m shum shpresojn n sukses, i vjn vetes m shum caqe, duke qen t veddijshm se sa shum duhet punuar pr tu

www.syri3.com

77

www.sa-kra.ch

realizuar ato. N pikpamjen e suksesit shkollor, nse i karahasoni studentt me aftsi t njjta intelektuale , ajo me t ciln dalloheni sht shpresa.(20) Si flet miti i njohur, Pandors, princeshs greke, zotat grek xheloz n bukurin e saj, ia kan dhuruar asaj kutin misterioze. I kan thn se kurr nuk guxon ta hap dhuratn. Por, nj dit, e mposhtur nga kureshtja dhe sfida, Pandora e ka ngrit kapakun pr t shikuar fshehurazi se far ka brenda dhe kshtu i ka liruar epidemit e mdha: smundjet, mendurit, shpirtligsit. Por si compenzim Zoti i lejoj asaj ta mbyll kutin dhe me koh ta trheq kundrhelmin q mizorit e jets t bhen t prballuara, e ajo sht SHPRESA. Studiuesit modern zbilojn se shpresa ofron m shum sesa asti i ngushllimit kundr dhimbjes dhe mjerimit; ajo ka nj rol pozitiv t pamuar n jet sepse mundson suksese n fusha t ndryshme filluar nga suksesi n msime deri tek prballimi i punve t rnda. Praktikisht, shpresa sht m shum se qndrimi optimist kur na duket se gjrat do t lvizin n t mir. Snajder saktsisht definon: duke i besuar vetes ju fitoni vullnet dhe i shqyrtoni mnyrat e realizimit t qllimeve t juaja, fardo qofshin ato. Njerzit zakonisht dallohen me sasin e shpress. Disa gjithmon mendojn se mund t nxirren nga t kqijat dhe ta zgjedhin problemin, derisa t tjert mendojn se nuk kan energji, aftsi apo mnyr pr ti realizuar qllimet e tyre. Snajder zbulon se njerzit me sasi t madhe shprese posedojn tregues t prbashkt, n mesin e t cilve jan vetmotivimi, ndjenja se jan mjaft t aft t gjejn mnyra pr ta realizuar qllimin, besojn se, nse jan ngusht, gjrat mund t lvizin n t mir, mjaft jan fleksibil pr t gjetur mnyra t ndryshme pr ta realizuar t dshiruarn, apo edhe ti zvoglojn ambiciet nse bhen t parelizuara , dhe kshtu t parealizuara t shndrrohen n t realizuara. Nga perspektiva e inteligjencs emocionale, t kesh shpres do t thot se njeriu nuk i dorzohet ankthit t teprt, t mos sillet si humbs dhe mos t bie n depresion nse has n vshtrsira apo mossukses. Aq m tepr, sht vrtetuar se njerzit me shpresa t mdha jan m pak depresiv gjat lufts pr jetn dhe se jan m pak t ankthshm gjat krkimit t qllimeve dhe nuk vuajn nga rregullimet e shumta emocionale.

OPTIMIZMI: MOTIVIM I MADH

Amerikant t cilt e kan prcjellur notin m s shumti kan shpresuar tek Mat Bjondi(Matt Biondi), antar i ekipit Amrikan n Olimpiadn e vitit 1988. Disa komentator sportiv kan partashikuar se Bjondi mund ta tejkaloj trimrin e Mark Spicit (Mark Spits) i cili n 1972 i kishte fituar shtat medale t arta. Por, n shtegun 200metrsh, stil i lir. Bjondi e kishte zn vendin e tret. Disciplina tjetr kishte qen baterfllaj n 100 metra, dhe Bjondi pr pak e kishte humbur medalen e art pasi q i pari n finish kishte br prpjekje me t mdha. Komentatort sportiv kan supozuar se disfata do ta dekurajoj Bjondin n tentimet e ardhme. Megjithat, Bjondi ishte kndell nga disfata dhe kishte fituar medale t arta n pes disciplinat e ardhme. Njri prej shikuesve ishte befasuar me kthimin e Bjondit, e ai kishte qen Martin Selixhmen (Martin Seligman) psikolog nga University of Pennsylvania, i cili e kishte testuar optimizmin e Bjondit po at vit. Gjat nj eksperimenti me Selixhmen, treneri i kishte thn Bjondit, i cili ishte duhur t tregohet ne form m t mir, se kohn e kishte me t dobt sesa me t vrtet ishte rasti. Prkundr prgjigjjes humbse, pasi q i kishte thn Bjondit t pushoj dhe t provoj prsri,

www.syri3.com

78

www.sa-kra.ch

rezultati i tij i mir u b edhe m i mir. Por, kur antarve tjer t ekipit iu kumtua se kohn mesatare e kishin t dobt rezultatet e testeve t tyre kan treguar se i prkasin pesimistve duke provuar prsri, kan notuar edhe m dobt se hern e par.(21) Optimizmi, sikur edhe shpresa, paraqet pritjen se gjrat ne jet do t shkojn n drejtim pozitiv, prkundr pengesave dhe mossukseseve. Nga kndvshtrimi i inteligjencs emocionale, optimizmi sht mnyr e sjelljes e cila njerzve nuk u lejon t bhen apatik, t pandihmshm apo depresiv para detyrave t rnda. Njjt sikur shpresa, edhe kushriri i saj optimizmi paguhen n jet (natyrisht, nse bhet fjal pr optimizm real; optimizmi tepr naiv mund t jet shkatrrimtar).(22) Selixhmen definon optimizmin sipas mnyrs n t ciln njerzit i interpretojn sukseset dhe disfatat personale. Optimistt i shohin disfatat si pasoja t ngjarjeve t cilat mund t ndryshohen, ashtu q hern tjetr mund t ken sukses, derisa pesimistet fajsojn pr disfat, duke ia prshkruar disa karakeristika t prhershme t cilat ata jan t pafuqishm q ti ndryshojn. Kto interpretime t kundrta kan pasoja thelbsore n reagimet e njeriut n jet. Pr shembull, n dshprimin pr humbjen e puns optimistt reagojn veprueshm dhe me shpres, duke e br planin pr aksion dhe duke krkuar ndihm dhe kshilla. Pr dallim nga t part, pesimistt reagojn ndaj disfatave me supozim se nuk ekziston asgj q do t mund t bnin q gjrat n t ardhmen t shkojn n t mir, dhe kshtu nuk ndrmarrin asgj pr ta zgjidhur problemin. Derisa optimistt mendojn se n disfata mund t ndikohet, pesimistt shohin disfatn si pasoj e mangsis personale e cila gjithmon iu sjell fatkeqsi. Njjt sikur shpresa, edhe optimizmi sht parashikues i suksesit akademik. Gjat hulumtimit n t cilin kan marr pjes pesqind brucosh t ardhshm nga gjenerata 1984s, nga University of Pennsylvania, rezultatet e studentve n testin e optimizmit kan qen tregues m t mir pr notat e ardhshme sesa rezultatet e SAT testimit apo notat nga shkolla e mesme. Selixhmen i cili kishte punuar me ta, thot: Provimi pranues pr regjistrim n kolegj vlerson talentin por rezultatet tregojn pr ata t cilt do ti ojn duart. Rruga kah suksesi paraqet kombinimin e talentit t arsyeshm dhe aftsis q t shkohet prpara prkundr dshtimeve. Testeve t shkathtsive iu mungon motivimi. M e rndsishmja sht q t dini pr dik se a do t prparoj edhe ather kur gjrat marin teposhtn. Supozoj se inteligjenca dhe suksesi i juaj nuk varet vetm nga talenti, por edhe nga aftsia pr ti prballuar disfats.(23) Nj nga shembujt m t detajizuar pr motivimin e njerzve nga ana optimiste paraqet studimi t cilin e ka br Selixhmen me ndihmn e agjentve t kompanive t sigurimit Met Life. Pranimi njerzor i refuzimit do t thot sukses n do lloj presioni, posarisht kur bhet fjal pr sigurimin ku mesatarja e t pranuarit apo refuzimit mund t jet shum e pakurajueshme. Pr kt arsye pas tre vjetsh t para rreth tre e katrta e e kompanive t sigurimit e kan ln aktivitetin e tyre. Selixhmen ka zbuluar se agjentt e rinj, pr nga natyra jna optimist, pr dy vjett e para kan shitur 37% polisa m shum sesa kolegt e tyre pesimist. E gjat dy viteve t para, pesimistt n krahasim me optimistt e kan dyfishuar numrin e dbimit nga puna. Aq m tepr, Selixhmen e ka bindur Met Life ti punsoj grupn e veant t agjentve t rinj t cilt kan pasur rezultate t mira n testin e optimizmit, por nuk e kishin kaluar kontrollimin e zakonshm t testeve (t cilat i radhiten llojet endryshme t t sjellurit n krahasim me testin standard i bazuar n prgjigjet e agjentve t

www.syri3.com

79

www.sa-kra.ch

suksesshm). N vitin e par grupa optimiste e ka tejkaluar grupn pesimiste pr 21% dhe pr 57% n vitin e dyt t puns. Arsya pse optimizmi ndikon n suksesin e shitjes qndron n faktin se ai paraqet llojin e sjelljes inteligjente emocionale. do tregtar prjeton t paktn nj her disfat. Reagimi emocional ndaj humbjes sht m rndsi thelbsore pr motivimin e mtejshm pr t vazhduar punn. Nse prgjigjet negative grumbullohen, optimizmi mund t plcet dhe shum vshtir ngritet receptori dhe bhet thirrja e ardhshme. Pesimistt n veanti vshtir e prballojn humbjen dhe n kt mnyr e interpretojn: Un jam humbs; kurr kurrgj nuk do t shes interpretim i cili me siguri do t nxis apati dhe trheqje , nse edhe jo depresion. N ann tjetr, optimistt vetes i thon: Kjo sht vetn asje e gabuar apo Ky person sht i padisponuar. Pasi q veten e vlersojn sipas situats e cila sht arsye e mossuksesit t tyre, ata mund ta ndryshojn asjen gjat thirrjes tjetr. Derisa reagimi mendor pesimist i on n dshprim, tek optimistt nxit shpres. Njra nga arsyet pr nj qndrim pozitiv apo negativ mund t jet me siguri temperamenti i trashguar; sipas natyrs s tyre, njerzit anojn kah njri apo tjetri qndrim. Dhe, si do ta shohim, gjithashtu, n Kapitullin e XIV temperamenti mund t kalitet me prvoj. Optimizmi dhe shpresa si dhe plogshtia dhe dshprimi mund t msohen. Duke i pasur parsysh te dyja qndrimet, psikologt kan futur termin vetefikasiteti bindja se njeriu udhheq me ngjarjet dhe se sht n gjendje ti kundrvihet disfatave kur shfaqen. Zhvillimi i cilsdo aftsie nxit ndjenjn e vetefikasitetit, ashtu q individi ma me dshir i aset rrezikut dhe anon kah sfidat edhe m t mdha. E si revansh, mposhtja e shtytjeve e rrit ndjenjn e vetefikasitetit. Nj shjellje e ktill, padyshim se do ti nxit njerzit q aftsit e veta ti shfrytzojn n mnyrn m t mir apo t bjn mos pr ti prsosur ato. Albert Bendura(Albert Bandura), psikolog nga Stenfordi i cili detajisht ka punuar n studimin e vetefikasitetit, pr t ka thn: Bindjet e njeriut pr aftsit personale thelbsisht ndikojn n vet aftsit. Aftsia nuk sht pron e pandryshueshme; ekzistojn vargje t tra t mnyrave t sjelljes. Njerzit t cilt jan vetefikas prmirsohen nga humbja; ata mundohen ti zgjidhin problemet dhe nuk brengosen pr diqka t keqe e cila n t ardhmen mund t ndodh.(24)

FLLOU*: NEUROBIOLOGJIA E PRSOSMRIS

(*sht mbajtur kjo shprehje e transkribuar angleze(nga ang.flow) se edhe vet psikiatrat nuk e prkthejn kt term.)

Kompozitori i prshkruan astet kur puna e tij ka qen n kulminacion: Deri n at mas jeni ne gjendje ekstatike sa q nuk keni ndjenj se ekzistoni. Kt e kam prjetuar edhe m heret edhe tash. Dora ndahej nga un dhe nuk ndikoja n at q ngjante. Vetm rrija dhe vshtroja, i okupuar nga respekti dhe habija. Dhe gjithka ngjante vetvetiu!(25) Prshkrimi i tij shum prkujton n prjetimet e qindra meshkujve dhe femrave malor, kampion shahu, kirurg, basketbollist, inxhiner, menaxher, madje edhe

www.syri3.com

80

www.sa-kra.ch

puntor administrate kur i ritregojn astet n t cilat e kan tejkaluar vetveten n njrn nga profesionet e preferuara. Mihali Sikzentmihali (Mihaly Csikszentmihalyi), psikolog nga universiteti i ikagos, gjendjen e prshkruar e ka qujatur flow (m tej n tekst fllou); ai gjat hulumtimit njzetvjear ka tubuar shembuj t ngjashm t sukseseve supreme n lamin e caktuar.(26) Atletve kjo gjendje u sht e njohur si zon, kur prsosja arrihet pa mundim, e shum garues dhe njerz zhduken si pasoj e admirimit momental. Dijana Rof-Stajnroter(Diana Roff-Steinrotter), e cila e ka fituar medaln e art n skijim n lorjat Olimpike Dimrore 1994, ajo thot se pas fnishit t shtegut t skive asaj nuk iu ishte kujtuar asgj ve se ishte relaksuar: Jam ndie si ujvare.(27) Arritja e gjendjes fllou paraqet inteligjencn emocionale t rangut m t lart; fllou sht, me siguri, pika m e lart e frenimit t emocioneve me qllim t arritjes s prsosmris dhe msimit. N gjendjen fllou, emocionet jo vetm se jan t qetsuara dhe t orientuara, por jan edhe pozitive, t forta dhe t koncentruara n detyrn e caktuar. Nse jeni n gjendjen e plogsht depresive apo keni sulme t ankthit, ju jeni t ndar nga fllou. Fllou (apo mikrofllou m i dbt) sht eksperienc t ciln dokush nganjher e prjeton, n veanti nse prsosshmria sht n kulminacion apo edhe nse njeriu i tejkalon kufijt personal. Ndoshta sht m e dukshme gjat marrdhnieve sexuale kur dy individ shndrrohen n njshe fluide dhe harmonike. Nj prvoj e ktill sht e lartsuar: karakteristikat kryesore e fllou-t sht ndjenja spontane e lumturis, madje edhe t dalldis. Pr kt njeriu derisa zgjat fllou ndiehet jashtzakonisht mir ky sht shprblim i pashoq. N at aste njerzit plotsisht identifikohen me at q bjn, vmendja sht e prqendruar n detyr, vetdija bhet e njjt me veprimin. Fllou zhduket po qe se tepr mendojm mbi at q bjm vet mendimi Kt shklqyeshm po e bj mund ta shkatrroj ndjenjn fllou-t. vmendja sht e koncentruar n at mas saq njerzit jan t vetdijshm vetm nj numri t vogl gjrash t cilat jan n lidhje me punn t ciln e bjn dhe humbin ndjenjn pr kohn dhe hapsirn. Pr shembull, nj kirurgu i rikujtohet komplikimi i nj intervenimi kirurgjik gjat t cilit kishte prjetuar gjendjen fllou; kur e kishte prfunduar operimin, n dysheme t salls i kishte par disa copza dhe ishte pyetur se far ka mundur t ndodh. Ishte shtangur kur i kishin treguar se, derisa ishte i koncentruar n operim, kishte ra ne dysheme nj cop e plafonit e ai kt fare nuk e kishte vrejtur. Prkundr prsiatjes dhe brengosjes, fllou sht gjendje e vetharress: n vend se t bhen nervoz dhe t mendojn pr problemet, njerzit n fllou aq shum jan t preokupuar me detyrn momentale saq humbin vetdijn pr veten, duke i harruar problemet e vogla shndetin, llogarit, madje edhe sukseset n jetn e prditshme. Kur sht prezent fllou ego zhduket. Paradoksale , por njerzit n gjendjen e fllou-t paraqesin mbikqyrjen superiore mbi at q bjn, reagimet e tyre deri n imtsi jan n harmoni me krkesat e detyrave. Edhe pse njerzit prsosmrin m t madhe e arrin n gjendjen fllou, ata jan t pavetdijshm veprimit punues dhe nuk mendojn pr suksesin apo mossuksesin ajo q i motivon sht knaqsi e pastr e vet veprimit. Ekzistojn disa mnyra pr tu mbrri gjendja fllou. Njra nga ato sht orientimi i qllimshm i vetdijs n detyrn e parashtruar; thelbi i fllou-t sht gjendja e koncentrimit maksimal. N hyrje t ksaj gjendjeje duket se ekziston zgjedha kthyese: ky hap i par krkon disciplin dhe prpjekje pr tu qetsuar dhe n mas t mjaftueshme t orientoheni n nismn e detyrs. Pasi q jeni koncentruar, fllou shfaqet me krejt

www.syri3.com

81

www.sa-kra.ch

potencialin dhe mundson lirimin nga shqetsimet emocionale dhe kshtu detyrn e kryeni pa mundime. Hyrja n kt zon-gjendje sht e hapur po qe se njerzit gjejn punn n t ciln jan t shkatht dhe i prkushtohen me prpjekje minimale. Si m ka thn Sikzentmihali: Njerzit koncentrohen m fuqishm kur iu parashtrohen krkesat m t mdha se rndom dhe ather jan n gjendje t veprojn m shum se zakonisht. Nse nga njerzit krkohet pak, atyre iu duket monoton. Nse krkohet shum, njerzit bhen t ankthshm. Fllou shfaqet n at hapsir delikate n mes monotonis dhe ankthit.(28) Knaqsia spontane, mahnitja dhe krijimtaria, t cilat jan karakteristika t fllou-t, nse truri sht i ngarkuar me proceset limbike, bijn n kundrshti me ekstremet emocionale, njeriu gjat mbizotrimit t fllou-t ndihet i relaksuar. Ky lloj koncentrimi ndryshon nga prpjekja q ta koncentrojm vmendjen n ndonj gj tjetr nse jemi t lodhur apo t mrzitur, apo kur koncentrimi i vmendjes sht i orientuar kah ndenja e pakndshme e ankthit dhe zemrimit. Prkundr tensionimit emocional, fllou sht gjendje e cila e mundson frymzimin, ekstazn e but. Ekstaza buron nga koncentrimi si parakusht pr gjendjen fllou. N literaturn e cila merret me traditat konteplative sht prshkruar gjendja e paralizs e cila prjetohet si gjendje hyjnore: fllou krjohet vetm prmes koncentrimit t ngritur. Nse e shihni dik n gjendjen fllou, fitoni bindjen se gjrta e vshtira sht leht t kryhen; prsosmria supreme duket e natyrshme dhe spontane. Prshtypja e ktill mund t krahasohet me aktivitetet mendore kur paraqitet paradoksi i ngjajshm: detyrat m t vshtira kryhen me investim minimal n energjin mendore. Kur fllou paraqitet n sken truri qndron n gjendjen e qetsis, ngacmimet dhe inhibicionet e proceseve nervore harmonizohen me nevojat momentale. Kur njerzit peokupohen me angazhime n t cilat pa mund e mbajn koncentrimin, ather truri i tyre qetsohet i cili interpretohet me zvoglimin e shqetsimit kortik.(29) Ky sht nj zbulim epokal sepse fllou ua mundson njerzve ti prvishen punve m shtytse nga lmia e caktuar, pavarsisht se a bhet fjal pr nj parti shahu me mjeshtrin m t madh apo zgjidhja e problemeve matematikore. Do t mund t prritej q kto detyra t vshtira t krkojn edhe angazhimin ma t madh kortik, por kurrsesi m t vogl. Por thelbi i fllou-t sht n at q ai ta paraqet kulminimin e shkathtsis kur aftsit jan mir t ushtruara procesi nervor bhet m se efikas. Koncentrimi i tensionuar, prqendrimi i krijuar nga brengosja ndikon n rritjen e aktivitetit kortik, derisa gjendja fllou dhe prsosmria optimale prkujtojn n oazn e aktivitetit kortik me shpenzim minimal t energjis mendore. Me siguri se rasti i till tek shkathtsit e prsosura dhe kur njerzit jan n situat q ta mbrrin gjendjen fllou: pasi q mposhten potezat pr kryerjen e detyrs qoft fizik si sht alpinizmi, apo mendor si sht programi kompjuterik truri bhet efikas gjat kohs s demostrimit t tij. Potezat e ushtruar mir krkojn shum m pak prpjekje cerebrale sesa ata t posa msuar, apo ata t cilt me mund realizohen. Ngjajshm me kt, nse aktiviteti cerebral bie pr shkak t nervozs apo lodhjes, e cila krijohet kah mbarimi i dits s lodhshme dhe t mundimshme t puns, do t vij deri tek zvoglimi i angazhimit kortik derisa shum zona cerebrale t teprta do t aktivizohen gjendje mendore t ciln e prjetojm si rregullim.(30) Njjt ngjan edhe kur mrzitemi. Por kur truri bhet m se i efektshm, si n gjendjen fllou, pjest aktive t trurit prgjigjen n krkesat e detyrave. N kt

www.syri3.com

82

www.sa-kra.ch

gjendje madje edhe punt m t vshtira mund t na freskojn dhe plotsojn, m shum sesa t na lodhin.

MSIMI DHE FLLOU: MODELI I RI I EDUKIMIT

Nevoja pr gjendjen fllou do t rritet s bashku me perfeksionimin e shkathtsis pasi q fllou paraqitet n zonn n t ciln njerzit jan t inspiruar q n trsi ti shprehin talentet e tyre. Ndoshta sht diskutabile se a nxit fllou mjeshtrin apo shkathtsin, por motivimi i njeriut pr tu prsosur qoft t luaj me violin apo t vallzoj buron nga nevoja pr tu mbrri gjendja fllou gjat kohs kur kryhet detyra. Sikzenmihali ka konkluduar n baz t testimit t 200 studentve t artit t cilt i ka prcjell 18 vjet pas prfundimit t studimeve, piktor serioz jan br ata t cilt gjat ditve studentore kan prjetuar knaqsi t pastr derisa kan pikturuar. T tjert, motivimi i t cilve pr t studijuar i ka shty fantazia pr tu pasuruar dhe fama, pas prfundimit t akademis nj numr i madh i tyre ka hequr dor nga pikturimi. Sikentmihali konkludon: Para se gjithash, piktort duhet t ken dshir pr t pikturuar. Nse piktori para plhurs fillon ta pyes veten se pr sa para mund ta shes, apo qfar do t tht kritika, ai nuk do t shkoj shtigjeve t origjinalitetit. Sukseset kreative varen nga orientimi drejt nje caku.(31) Sikur q sht fllou parakusht pr profesione t ndrysheme dhe artin, ashtu sht edhe pr msime. Studentt bhen m t prsosurr nse e mbrrijn gjendjen fllou, ather ata plotsisht dallohen me potencialet e tyre t matura me testet e suksesit. Nxnsit e shkolls s mesme speciale n ikago, ku t gjith kan qen n 5% e m t mirve nga testet e matematiks, i kan vlersuar profesort e tyre si t prsosur dhe t paprsosur. Mandej e kan analizuar mnyrn n t ciln nxnsit e kan kaluar kohn dhe do nxns ka pas biperin i cili n koh t ndryshme i ka prkujtuar t shkruajn se far jan duke br dhe se si jan t disponuar. Nuk sht pr tu uditur se prse t paprsosurit kan kaluar vetm pesmbdhjet or n jav duke msuar n shtpi, shum m pak sesa moshatart e tyre t cilt gjat javs i kan br detyrat e shtpis nga shtatdhjet e dy or. T paprsosurit kohn e kan kaluar duke u zbavitur apo duke e shpenzuar kohn me shok apo prindr. Kur i kan analizuar disponimet e tyre kan ardhur deri tek prfundimi interesant. Edhe nxnsit e prsosur edhe atat paprsosur pjesn m t madhe t javs e kan kaluar n monotoni, duke shikuar televizorin i cili nuk ka qen kurrfar shtytje ne raport me aftsit e tyre, si sht rasti, te shumica e tinejxherve. Por dallimi kryesor i tyre ka qen n prjetimin e msimit. T prsourit msimin e kan prjetuar si knaqsi, entuziazm i nxitur nga fllou. Gjat 40% t orve punuese. Por tek t paprsosurit fllou ka ardhur vetm gjat 16% t orve punuese; shpesh ka dominuar ankthi pr shkak t krkesave t cilat i kan tejkaluar mundsit e tyre. T paprsosurit kan gjetur knaqsi n shoqrime e jo duke msuar. Shkurtazi, nxnsit t cilt kan mbrri suksese n harmoni me aftsit e tyre akademike, por edhe ma shum se kjo, msimi i ka josh edeh ma tepr kur e kan mbrri gjendjen fllou. Pr fat t keq, t pasuksesshmit, duke mos qen n gjendje ti perfeksionojn aftsit e tyre t cilat do ti kishin uar, kan humbur knaqsin gjat msimit dhe kan rrezikuar ta kufizojn numrin e fushave intelektuale t cilat n t ardhmen do tiu kishin shpreh knaqsi. Haurd Gardner. Psikolog nga Harvardi, i cili ka zhvilluar teorin mbi inteligjencat e shumfishta, sheh fllou-n, edhe gjendejn pozitive t cilat e karakterizojn, si mnyr m

www.syri3.com

83

www.sa-kra.ch

t shndosh pr edukimin e fmijve i cili i motivon pr s mbrendshmi, m shum se krcnimi dhe shprblimi i premtuar. Duhet shftytzuar preirjet e fmijve pr t qen n gjendje ti kurajojm pr t msuar n fushat n t cilat aftsit e tyre mund t zhvillohen, propozon Gardner. Fllou sht gjendje e brendshme i cili tregon se fmija merret me detyrn t ciln e don. Duhet gjetur dika ka i plqen dhe ta mbani at. Kur fmijt bezdisn n shkoll ata marrzohen dhe grinden, por kur jan t perokupuar me detyra t cilat i dojn interesohen pr pun n shkoll. Por m s miri e msoni at q e adhuroni dhe n t ciln knaqeni. Me ndihmn e emtodave t cilat shfrytzohen n shum shkolla, ato t cilat modelin e Grdnerit mbi inteligjencn e shumfisht e aplikojn edhe n praktik, pretendohet t zbulohet talenti natyror, n mnyr t zhvillohen ato, si dhe t eliminohen dobsit e mangsit. Pr shembull, fmija i cili n mnyr natyrore sht i talentuar pr muzik apo lvizje m prpara do ta prjetoj gjendjen fllou n kt lami sesa n lamit tjera pr t cilat jan m pak t talentuar. Njohja e talentit t fmijve mund ti ndihmoj arsimtarve q ta adaptoj mnyrn e ligjirimit dhe ti prgatitin leksionet n nivelin e caktuar nga ato m t koplikuara deri tek ato plotsuese t cilat me siguri, do t paraqesin shtytje optimale. N kt mnyr msimi bhet knaqsi e prhershme, nuk paraqet frik apo monotoni. Shpresojm se nse fmijt gjat kohs s msimit prjetojn gjendjen fllou do t kurajohen t kalojn n detyrn tjetr nga lmijt e reja, thot Gardner dhe shton se nj gj e till sht vrejtur edhe praktikisht. Fllou paraqet aftsin apo shumn e dijs dhe do t duhej q natyrshm t shfaqet pasi q fmija sht i entuzizmuar pr lamit t cilat spontanisht i ka zgjedhur, ka n t vrtet, do t thot se i don. Kur fmija e kupton se far dshiron t punoj, entuziazmi fillestar mund t bhet embrion pr arritjen supreme dhe burim i knaqsis n fllou. E pr tu mbajtur fllou duhet t tejklaohen kufijt e aftsive t dikujt, dhe kshtu fllou t bhet motiv themelor pr prsosmri edhe m t madhe; fmija bhet i lumtur. Natyrisht, ky model sht shum m i avansuar i msimit dhe arsimimit se sa shumica e modeleve t cilat prgatiten n shkolla. Kujt nuk do ti kujtohet shkolla me nj varg orsh t pafundme e monotone dhe astet e ankthit t shtuar? Aplikimi i fllou-t prmes msimit paraqet mnyrn shum m humane, t natyrshme dhe efikase n orientimin e emocioneve n obligimin e arsimimit. Kjo do t thot se orientimi i emocioneve n drejtim t kreativitetit sht shkathtsi superiore. Se a do t realizohet kjo prmes mbikqyrjes s instiktit dhe pezullimit t shprblimit, apo prmes orientimit t disponimit i cili nuk do ta pengoj mendimin ekzistues, apo n form t vetmotivimit pr t pasur sukses dhe rishtazi t prpiqemi para fytyrs s disfats, apo n at mnyr q do ta arrijm gjendjen fllou dhe t bhemi m t prsosur t gjitha fjalt e thna flasin n favor t fuqis s emocioneve e cila udhheq me prpjekjet efikase.

www.syri3.com

84

www.sa-kra.ch

VII RRNJT E EMPATIS

I kthehemi Gerit, kirurg brilant por aleksitimik(alexithymik, fjal greke q do t thot munges fjalsh pr ndjenjat-emocionet), i cili t fejuars s vet Elen i kishte shkaktuar dhimbje sepse nuk kishte qen i vetdijshm ndjenjave t veta dhe t saja. Sikur shum aleksitimikve, edhe atij i ka munguar empatia por dhe mendjemprehtsia. Nse Elen kishte thn se sht e padisponuar, Geri nuk do t kishte ditur ta ngushllonte; kur ajo fliste pr dashurin, ai ndrronte temn. Geri vnte vrejtje t dobishme n mendimet e Elen, duke mos e kuptuar se kritikat jo se nuk e ndihmonin prkundrazi ajo ndihej e sulmuar. Empatia krijohet si form e vetvetdijs; sa m mir q i njohim emocionet tona, aq m leht do ti kuptojm ndjenjat e t tjerve.(1) Aleksitimikt, si Geri, q nuk kan prfytyrime s far ndiejn vet, plotsisht humben kur duhet njohur emocionet e t tjerve. Ata jan emocionalisht t shurdhr. Notat dhe akordet emocionale t cilat i komponojn fjalt dhe veprimet tona rndsia e tonit t zrit apo t ndryshimit t qndrimit, qetsia dominante apo paralajmrimi i vibrimit kalojn t pavrejtura. Konfuziteti nga ndjenjat personale, aleksitimikt gjithmon befasohen kur t tjert ua shfaqein ndjenjat e veta. Kjo pafatsi pr tu deshifruar emocionet e njerzve tjer paraqet deficit t madh n inteligjencs emocionale, dhe humbjes tragjike t humanitetit. Pr t gjitha marrdhniet, rrnjve t dashamirsis, largim nga harmonia emocionale, nga aftsia empatike. Aftsia pr ta njohur tjetrin se si ndihet paraqitet prmes t gjitha vargjeve t mjeshtrive jetsore, prej tregtis e menaxhmentit, dashuris dhe atsis, deri tek mshira dhe aktiviteti politik. Mungesa e empatis poashtu sht e rndsishme. Mungesn e empatis e gjejm tek psikopatt krimogjen, dhunusve dhe sulmuesve. Njerzit rrall i shprehin emocionet me fjal; ndjenjat shum m shpesh shprehen me shenja tjera. Aftsia pr tu lexuar shenjat e pathna sht els pr parandjenjn e emocioneve t t tjerve: toni i zrit, gjestikulimi, grimasa e fytyrs. Me gjas studimet m voluminoze mbi aftsit e njeriut pr ti interpretuar mesazhet joverbale i ka br me studentt e vet Robert Rozentall(Robert araozenthal), psikolog nga Harvardi. Ai e ka projektuar testin e empatis PONS Profile of Nonverbal Sensitiv(n prkthim Profili i sensualitetit joverbal, m tutje n tekst PONS), dmth. nj mori video inizimesh me grat e reja t cilat i shprehin ndjenjat e veta, nga neveria deri tek dashuria amnore.(2) Skenat radhiten nga sulmet e xhelozis deri tek lutja pr falje, nga falenderimi deri tek mashtrimi. Video-materiali sht i montuar n at mnyr q n nj shirit n do sekuenc nj deri n dy mnyra t komunikimit joverbal qllimisht jan t hijesuara; edhe fjalt kan qen t heshtura, kshtu q, prve atyre joverbale, jan larguar t gjitha shenjat e komunikimit. N video inizimet tjera jan paraqitur vetm lvizjet e trupit, si dhe

www.syri3.com

85

www.sa-kra.ch

mnyrat tjera t komunikimit joverbal, kshtu q shikuesit duhen ta njohin emocionin n baz t shenjs s veant joverbale. Gjat testimit m tepr se shtat mij njerz n Amerik, dhe n tetmbdhjet vende t tjera t bots, sht konkluduar se prparsit e mjeshtris s interpretimit t ndjenjave e t tjerve n baz t shenjave joverbale kan personat t cilt jan emocionalisht m stabil dhe n shoqri m t popullarizuar dhe m ndrmarrs, edhe q nuk sht pr tu habitur m t ndijeshm. Pr kt lloj empatie, shikuar n prgjithsi, femrat jan m t prirura sesa meshkujt. Dhe njerzve t cilve iu sht ndryshuar sjellja gjat testimit prej dyzet e pes minutave shenj se mund ta kuptojn mjeshtrin e empatis gjithashtu kan pas marrdhnie m t mira me gjinin e kundrt. Ather nuk duhet t habit fakti se prse empatia ndihmon n jetn romantike. Duke i mbajtur zbulimet e elementeve tjera t inteligjencs emocionale, sht vrejtur lidhja e rastsishme ndrmjet poenave t fituar nga matjet e zgjuarsis epatike dhe SAT me poenat e IQ t fituara nga sukseset ne shkoll. Gjithashtu sht vrejtur se empatia nuk varet nga inteligjenca akademike, e cila sht par gjat PONS testimit q ka qen ekskluzivisht i punuar pr fmijt. N baz t testimeve t 1011 fmijve sht par se ata jan m t shkatht n leximin e ndjenjave prmes metods joverbale dhe se kta kan qen m t adhuruarit n shkoll gjithashtu edhe emocionalisht m stabil.(3) Kan qen nxns m t mir, edhe pse mesatarja e tyre e IQ-s nuk ka qen m e madhe se sa tek nxnsit tjer t cilt kan qen m pak t shkatht n leximin e mesazheve verbale q d[o t thot se zotrimi i shkathtsive emocionale ua lehtson fmijve suksesin n shkoll (apo thjesht, arsimtart m shum i adhurojn). Sikurse fjalt q jan shikim i mendjes racionale, ashtu edhe shenjat joverbale jan mesazhe t mendjes emocionale. Nse fjalt e personit t caktuar nuk jan n harmoni me tonin e zrit t tij, gjestikulimin apo edhe shenjat tjera joverbale, e verteta emocionale do t tregohet me mnyrn e t shprehurit e jo me kuptimin e fjals. Gjat studimit t komunikimit, sht vrtetuar rregulla e prgjithshme se 90% t mesazheve emocionale jan joverbale. Derisa mesazhet si jan tensionimi i zrit t dikujt, gjestikulimet e furishme dhe nervozizmi, gjithmon pranohen n mnyr t pavetdijshme, pa shqyrtim t posaqm n prmbajtjen e mesazhit, ato thjesht heshtazi pranohen dhe heshtazi iu prgjigjemi. Shkathtsia e cila na mundson q t kemi sukses n kt gjthashtu n t shumtn e rasteve msohet heshtazi.

SI SHPALOS EMPATIA
N momentin kur Houp, foshnje nntmuajshe, e kishte par duke u rrzuar foshnja tjetr, syt iu ishin mbushur me lot dhe zhagas iu ishte afruar nns pr ta ngushlluar, sikur t kishte qen edeh vet e lnduar. Ndrsa Majklli katrmbdhjetmuajsh ia kishte dhuruar ariun e mndafsht shokut t tij Poll i cili kishte qajtur; por kur Poll ende kishte vazhduar s qari Majklli ia kisht dhn edhe mbulesn t ciln m s shumti e kishte dashur. T dyja skenat e ngushllimit i kan par nnat t cilat kan qen t trajnuara pr ti regjistruar aktet e empatis. Q nga dita e par e lindjes foshnjet shqetsohen kur i dgjojn bebet tjera duke qar reagim t cilin disa e shohin si embrion t hershm t empatis.(5) Psikologt t cilt merren me zhvillimin psikologjik t fmijve kan zbuluar se bebet e ndiejn ngushllimin para se n trsi ta kuptojn se jan qenie t veanta, t ndara nga njerzit e tjer. Madje edhe disa muaj pas lindjes, bebet reagojn ndaj shqetsimeve

www.syri3.com

86

www.sa-kra.ch

t jashtme sikur t jen vet t shqetsuara dhe qajn kur shohin lott e fmijve tjer. Tek n moshn nj vjee fillojn ta kuptojn se dhimbja e tjetr kujt nuk sht edhe dhimbja e tyre, edhe pse ende mbesin t habitura me veprimet e veta. Pr shembull, gjat nj studimi t Martin Hofman-it(Martin Hoffman), nga New York University, njvjeari e kishte sjellur nn e vet pr ta ngushlluar shokun e tij t prlotur, duke e injoruar nnn e shokut t prlotur e cila poashtu kishte qen prezente n dhom. Ky konfuzion sht i mundur t vrehet edhe ather kur fmijt nj vjee imitojn dhimbjen e t tjerve, me siguri pr ta kuptuar m mir se far ndijen vet; pr shembull, nse nj fmij lndon gishtin, tjetri moshatar do ta v gishtin n goj pr ta vrtetuar se a sht edhe ai i lnduar. Nj bebe kishte fshir lott kur e kishte par nnn e saj duke qar, edhe pse lot nuk kishte pas. Mimika motorike- term punues pr fjaln empati sht nocion i cili sht prdorur pr t parn her n vitin 1920 nga E.B.Titener(E.B.Titchener), psikolog amerikan. Ky kuptim pak dallohet nga prkthimi origjinal i fjals greke empatheia n anlisht, q d t thot t ndjehet brendia, termin t part e kan prdorur teoreticientt e estetiks pr ta shprehur aftsin e dikujt pr ta vrejtur prvojn subjektive n personin tjetr. Sipas teoris s Titerit teoria e empatis buron nga lloji i imitimit fizik t dhimbjes s tjetr kujt, i cili nxit ndjenjn e njjt n vetvete. Ai ka krkuar fjaln e cila do t dallohej nga fjala ngushllim i cili mund t ndjehet n rastet e fatkeqsive t cilat i ndodhin t tjerve, por pa njohjen fundamentale se far ai person ndijen. Mimika motorike zhvillohet tek fmijt e moshs dy vjet e gjysm kur fillojn ta dallojn se dhimbja e t tjerve nuk sht dhimbje e tyre dhe bhen m t afrt ti ngushllojn t tjert. Incident tipik, nga ditari i nj nnje: Foshnja e fqijut qandhe Xheni i afrohet, duke tentuar ti jep mblsira. Ajo ende i shkon pas dhe fillon edhe vet t qaj. Mandej prpiqet ta lmoj, por fmija largohetFoshnja sht qetsuar, por Xheni ende sht e brengosur. Ajo vazhdon ti bie lodra dhe ta lmoj n kok dhe supe.(6) N kt nivel t rritjes s tyre, bebet fillojn t dallohen sipas senzibilitetit pr shqetsimet emocionale e t tjerve, prej t cilve disa jan, sikur Xhen thelbsisht t interesuar, ndrsa t tjert adaptohen. Nj varg studimesh t cilat i kan udhhequr Mariana Radke-Jerou(Mariana Radke-Yerrow) dhe Karolin Zan-Vaksler(Carolyn ZahnWaxler) pran National Institute of Mental Health, kan treguar se brengosja empatike n t shumtn do t njihet n varsi nga ajo se si prindrit i kan edukuar fmijt. Ato kan konkluduar se fmijt m shum bhen empatik nse gjat edukimit iu kushtohet vmendje n disponim i cili sht i nxitur nga sjellja e keqe e fmijs: Shih si e ka piklluar, n vend see Kjo sht keq. Ato kan konkluduar se empatia fmijrore formzohet duke i vshtruar t tjert se si reagojn ndaj fatkeqsive t tyre; duke imituar at q shohin, fmijt zhvillojn vargun e regimeve empatike, veanrisht kur i ndihmojn njerzit e tjer kur jan t brengosur,

www.syri3.com

87

www.sa-kra.ch

FMIJA I ADAPTUAR MIR

Sara kishte qen njzet e pes vjee kur i kishte lindur dy djemt binjak, Markun dhe Fredin. Ajo ka ndije se Marku ma tepr i ngjan asaj, derisa Fred i ngjan babait. Ky perceptim mund t jet stub i rndsishm, pr njohjet subtile t metodave me t cilat ajo i ka edukuar fmijt e saj. Kur i kan pasur fmijt vetm tre vjet, Sara shpesh sht munduar ta kap shikimin e Fredit, e kur ai e ka kthyer kokn , ajo edhe nj her sht munduar q tiu takohen shikimet; Fred ka reaguar n at mnyr q sht br m epatik. Nj her kur ajo kishte kthyer shikimin anash, shikimi i Fredit e kishte takuar dhe rrethi i shikimit prsri ishte hapur derisa Fredi ende qante. E me Markun Sara asnjeher nuk kishte tentuar t vj kontakte me sy, si kishte vepruar me Fredin. Pr dallim nga Fredi, Marku kishte mundsi ta ndrpriste kontaktin me sy doher kur dshironte e ajo nuk e detyron t veproj ndryshe. Akt i vogl, por i rndsishm. Shum vite m von, Fred dukshm ka qen m i friksuar dhe m i varur sesa Marku; njra nga format me t ciln e ka shprehur friksimin e tij ka qen ndrprerja e shikimit n sy t bashkbiseduesve, njjt si kishte vepruar me nnn e vet kur kishte qen vetn tre muajsh, kthente fytyren apo e ulte. Derisa Marku i shikonte njerzit drejt n sy, kokn e ngriste pak m lart apo anash, me buzqeshje triumfi. Binjakt dhe nna e tyre kan qen t vshtruar hollsisht kur jan inkuadruar n hulumtimin q ka br Daniell Stern(Daniel Stern) psikolog nga Carnell University School of Medicine.(7) Stern sht fascinuar me ndrrimet e vendeve t vogla por konstante t cilat ndodhin n mes prindit dhe fmijs; ai beson se leksionet fillestare t jets emocionale msohen n at aste intime. Prej t gjitha asteve, m t rndsishmet jan kur fmija mson se ndjenjat e tij jan t kuptuara me empati dhe ndaj tyre t prgjigjet me reciprocitet, gjat procesit t cilin Stern e quan adaptim. Nna e binjakve iu sht adaptuar Markut por nuk ka qen emocionalisht e harmonizuar me Fredin. Stern pohon se astet e volitshme t panumrta t adaptimit apo joadaptimit n mes prndrve dhe fmijve i japin form shpresave emocionale t cilat t rriturit i shpresojn nga raportet e afrta t m vonshme ndoshta larg m t mdha se sa ngjarjet dramatike n fmijri. Deri tek adaptimi arrihet heshtazi, si pjes e ritmit t marrdhnieve me t afrmit. Stern e ka studiuar gati me nj precizitet mikroskopik duke inizuar me or t tra videokaseta nnat me fmijt e tyre. Ai zbulon se prmes adaptimit nnat iu lejojn fmijve ta kuptojn se ato i kan kuptuar ndjenjat e tyre. Pr shembull, beba shkrihet nga knaqsia derisa nna i prgjigjet me knaqsin e saj duke e prkdhelur lehtazi, i gugat apo me zrin e saj mundohet ta imitoj zhurmn e bebes. Apo, beba luan me cingare dhe nna per falnderim shkurt e luhat. Ky reagim i ndrsjell e dshmon porosin nga ana e nns e cila i prgjigjet nivelit t shqetsimit t bebes. Adaptimi i ktill gati i pavrejtur i ofron fmijs ndjenjn kurajuese t lidhjes emocionale mesazh t cilin, zbulon Stern, nnat ua drgojn bebeve nj her n minut derisa jan n kontakt me to. Adaptimi n t shumtn dallohet nga imitimi i thjesht. Nse vetm e imitoni bebn m ka thn Stern, me ket ju vetm tregoni se dini se far ajo bn por jo edhe

www.syri3.com

88

www.sa-kra.ch

si ndihet. Pr ta kuptuar beba se ju i kuptoni ndjenjat e saj duhet t reagoni n tjetr mnyr. Ather beba e di se ju e keni kuptuar. Krahasimi m i prafrt i adaptimit t fmijut me nnn sht sikur kur t rriturit ojn dashuri. Stern shkruan se uarja e dashuris nnkupton prvojn me t ciln ndihet gjendja subjektive e personit tjetr: ndarja e dshirave, lakmit e prbashkta dhe gjendjet e drsjella t shqetsimeve n t njjtn koh t ngritura, dhe se n nj gjendje t ktill hasim tek dashnort t cilt njri n tjetrin ndikojn t harmonizuar prmes ndjenjs s heshtur t intimitetit.(8) Kur sht i suksesshm akti seksual e paraqet empatin e dyanshme; nse nuk sht i suksesshm, ather i mungon dyanshmria e till emocionale.

MIMI I JOADAPTIMIT
Stern mendon se me an t adaptimit konstant fmija fillon ta zhvilloj sensin mbi at sesi njerzit tjer dshirojn dhe mund t marin pjes n djenjat e tij. Duket se nj sens i ktill shfaqet n moshn tet muajshe kur fmijt fillojn ta kuptojn se ata jan individ t veant, e vazhdon t modelohet prmes marrdhnieve intime gjat gjith jets. Kur prindrit jan t padaptueshm fmija ndihet thell i dshpruar. Stern gjat nj eksperimenti i ka thn nnave se n vend t adaptimit ndaj fmijve qllimisht t reagojn impulsivisht apo mos t reagojn fare n thirrjet e fmijve; fmijt prnjher kan reaguar frikshm apo pikllueshm. Prolongimi i zgjatur i adaptimit ndrmjet prindrve dhe fmijve sht bar shum e rnd emocionale pr fmijn nse prindi nuk ia del t bhet empatik n raport me vargun e caktuar t emocioneve t fmijs lumturis, lotve, dshirs pr prkdhelje fmija ndrpren ti shpreh, e ndoshta edhe ti ndiej t njjtat emocione. Supozojm se n at mnyr vargi i tr i emocioneve mund t shkatrrohet nga lista e marrdhnieve intime, veanarisht nse ato ndjenja gjat fmijris kan qen t pashprehura apo qllimisht t shtypura. Njkohsisht, fmijt jan n gjendje ta pranojn jodisponimin varsisht nga emocionet n t cilin reagojn. Madje edhe bebet jan n gjendje ta kapindisponimin: Pr shembull, gjat lojs s bebeve tremuajshe, nse nnat e tyre jan n depresion, ato disponimin e tyre e shprehin me zemrim dhe pikllim shum m t madh, e me lumturi dhe interesim spontan shum m t vogl n krahasim me bebet nnat e t cilave nuk jan n depresion.(9) Gjat hulumtimit t Sternit, nj nn fare nuk ka reaguar n nivelin e aktivitetit t bebes s saj; kshtu beba e saj kishte msuar t jet pasive. Fmija me t cilin veprohet n kt mnyr mson se nse ai emocionohet nuk ka mundsi q ta detyroj nnn q njjt t jet e eksituar, kshtu q asgj nuk ndrmerr, zbulon Stern. Por ka shpresa pr raporte prmirsuese: Raportet gjat jets me shok dhe miq, apo gjat psikoterapis pandrprer krijojn modele t raporteve. Joharmonizimi deri diku m von mund t korigjohet; kjo sht konstant, proces jetsor. N t vrtet, disa teori psikoanalitike e shohin marrdhnien terapeutike si form e korigjimit emocional, eksperienc prmirsuese e disponimit. Reflektimi (ang. Mirroring, ka kutimin e reflektimit, pasqyrimitetj., n literaturn profesionale ky nocion nuk prkthehet, pran.prkth) sht term t cilin e kan prdorur disa psikoanalitik pr ta prshkruar reagimin kthyes n raportet terapeut-klient dhe pr ta vrtetuar se a e kan

www.syri3.com

89

www.sa-kra.ch

kuptuar gjendjen e brendshme t pacientit, pikrisht sikurse nna kur i adaptohet fmijs. Sinkronizimi emocional sht prvoj e pavetdijshme dhe e pashprehur, kshtu klienti fiton bindjen se sht i pranuar dhe krejtsisht i kuptuar. Emocionalisht, kostoja jetsore i mungess s adaptimit n fmijri mund t jet shum i lart - dhe jo vetm pr fmijn. Eksperimenti me kriminel t cilt kan br krime m violente dhe m mizore, sht gjetur karakteristika nga jeta e tyre e mhershme, e cila i veonte nga kriminelt tjer, e ajo sht se ata jan bartur prej nj adoptuesi tek tjetri apo jan rritur n jetimore rrfimet e jets s torturimit emocional dhe joadaptimit.(10) Derisa tortura emocionale n shikim t par rrezikon ndjenjn empatis, sht paradoksal rezultati konstant, shtypjes s abuzimit emocional, prfshir mizorit, krcnimet sadiste, poshtrime dhe shpirtligsit. Fmijt t cilt kan prjetuar torura t tilla mund t bhen tepr sensitiv ndaj emocioneve t njerzve t cilt i rrethojn, n t ciln hyn edhe maturia post-traumatike ndaj shenjave paralajmruese t rrezikut. Preokupime t ktilla opsesive ndaj ndjenjave t huaja tipike jan pr fmijt psiqikisht t torturuar t cilt kur t rriten vuajn nga ramjet dhe ngritjet e vrullshme e t rnda emocionale t cilat nganjher diagnostifikohen si rregullim i skajshm i personalitetit(borderline personality disorder). Shum prej tyre jan t prirur ti dallojn se far ndjenj t tjert, dhe sht noormale se tregojn se kan prejtuar tortura emocionale n fmijri.(11)

NEUROLOGJIA E EMPATIS
Nuk sht e rrall n neurologji q raportet mbi rastet bizare dhe t pazakonta t paraqiten si paralajmruese pr llidhshmrin e empatis dhe aktivitetit cerebral. Pr shembull, raporti i vitit 1975. ka shqyrtuar disa raste t pacientve me lndime n pjesn e djatht t thells frontale dhe jan zbuluar anomali interesante: pacientt nuk kan qen n gjendje ti kuptojn mesazhet sipas tonit t zrit t njeriut, prkundr asaj q fjalt e tij i kan kuptuar shum mir. Faliminderit e shprehur n mnyr sarkastike, apo Faleminderit gjentile dhe Faleimenderit n mnyr t zemruar pr ta kan pasur t njjtin kuptim neutral. Raporti i kundrt i vitit 1979, flet pr lndimet tjera t hemisfers s djatht t cilat kan shfaqur mangsi t ndryshme n prceptimet emocionale. Me fjal tjera, kta pacient nuk kan mundur ti shprehin ndjenjat me gjestikulime apo me tonin e zrit. Ata kan qen t vetdijshm asaj q kan ndier por, thjesht, nuk kan mund ti shorehin. Autor t ndryshm kan vrejtur se t gjitha kto zona kortike janngusht t lidhura me sistemin limbistik. Kt studime paraqesin hyrje n punn e rndsishme t Lesli Bradhers(Leslie Brothers), psikolog nga California Institut of Technology, mbi biologjin e empatis.(12) Duke i studiuar edhe zbulimet neurologjike dhe eksperimentet komperative n shtaz. Bradhers ka demostruar rolin e amigdals dhe lidhjet e saj me zonat e korteksit vizuel si pjes t lidhjes kryesore cerebrale n t ciln themelohet empatia. Shum eksperimente t rndsishme neurologjike jan br gjat puns me shtazt, n veanti me primatet jo-humane. Se primatet e tilla shfaqin empati apo si Brodhers preferon ta quaj komunikim emocional bhet e qart jo vetn nga anegdotat, por edhe nga studimet vijuese: majmunt s pari i kan msuar ti friksohen tonit t caktuar i cili sht prcjellur me elektroshok. Mandej i kan msuar ti shmangen elektroshokut duke e trhequr levn doher kur e kan dgjuar tonin. Me veprimin tjetr i kan ndar kta dy majmun n kafaze t veanta, derisa komunikimin mes vete kta

www.syri3.com

90

www.sa-kra.ch

majmun kan mundur ta bjn vetm prmes televizorve t cilt kan qen direkt t lidhir, prmes t cilve majmunt kan patur mundsi tia shohin njri-tjetrit fytyrn. Mandej, vetm njri majmun e ka dgjuar tonin friksues, ky ton ka shkaktuar frik q sht par n fytyrn e tij. N at ast, majmuni tjetr, duke e par frikn n fytyrn e t parit, trheq levn e cila ndrpren elektroshokun empati, ndoshta edhe altruizm. Pasi e kan konstatuar se edhe primatet johumane i vrejn emocionet n fytyrat e shokve t vet, sudiuesit kujdesshm i kan montuar elektrodat e gjata dhe sensitive n trut e majmunve. Me ndihmn e elektrodave sht br e mundur inizimi i do neuroni. Elektrodat t cilat kan prekur neuronet e korteksit vizuel dhe t amigdals kan treguar se kur majmuni i par ka shikuar fytyrn e majmunit tjetr, informatat kan lvizur deri te neuroni i cili ka reaguar n korteksin vizuel dhe mandej n amigdal. Natyrisht, ky shtegtim paraqet lvizjen e rndomt t ngacmimit emocional. Tek rezultatet e hulumtimeve t ktilla habit q jan identifikuar neuronet n korteksin vizuel t cilt ngjallen vetm si reagim n grimas t veant t fytyrs apo lvizje, si jan hapja krcnuese e gojs, fytyra e friksuar apo prkulja e dgjueshme. Kto neurone jan t ndara nga neuronet tjera po t njjts zon t cilat i dallojn fytyrat e njohura. Kjo mund ta ket kuptimin se truri q nga fillimi sht i formzuar t prgjigjet ne shprehjet e veanta emocionale ka do t thot se empatia sht dhurat biologjike. Bradhers citon edhe shum dshmi tjera pr rolin ky t lidhjes s amigdals me zonat e kuptueshmris s emocioneve dhe reagimeve ndaj tyre, deri tek t cilat kan ardhur duke i studiuar majmunt nga shkrettira t cilt kan patur lndime n lidhjet deri tek amigdala, dhe nga amigdala deri tek korteksi. Kur i kan kthyer n kopet e tyre, kta majmun kan mundur ti kryejn detyrat e zakonshme si sht marrja e ushqimit dhe ngjitja n dru. Por majmunt e gjor kan humbur do ndjenj t regimit emocional ndaj majmunve tjer t kopes. Madje edhe nse ndonjri prej tyre miqsisht iu sht afruar, kan ikur dhe,me siguri, kan jetuar t ndar, duke iu shmangur kontakteve me t tjert nga kopeja. Bradhers vren se zonat e korteksit n t cilat jan tubuar neuronet specifike emocionale gjithashtu jan n mnyr shum koplekse t lidhura me amigdaln; njohja e emocioneve bhet e mundur me ndihmn e lidhjes q gjendet midis korteksit dhe amigdals roli kryesor i t cils sht sinkronizimi i reagimeve adekuate. Bradhers konkludon se pr primatet johumane roli i ekzistimit t ktij sistemi sht i qart. Pranimi pr tiu afruar tjetrit individ ishte duhur t nxit modelin e veant t regimit psikologjik dhe at shum shpejt qoft ai kafshim, koha e pastrimit t qet apo iftimit.(13) Bazn e ngjajshme biologjike t empatis tek njerzit e ka paraqitur n hulumtimet e tij edhe Robert Levenson(Robert Levenson), psikolog nga University of California at Barkeley, i cili i ka ekzaminuar iftet bashkshortore, duke u prpjekur t supozoj s far do t ndiej njri nga partnert gjat diskutimit t ashpr.(14) Metoda e tij sht e thjesht: i ka inizuar iftet me video kamer dhe i ka studiuar reagimet e tyre psikologjike, derisa ata kan diskutuar pr ndonj problem bashkshortor si ti edukojn fmijt, si ti shpenzojn parat etj. Veq e veq partnart e rishikonin video inizimin dhe tregonin se far ndjenin nga asti n ast. Mandej donjri nga partnert e shikonte edhe nj her inizimin, duke u munduar ti lexoj ndjenjat e atij tjetrit. Prputhshmria m e madhe empatike sht shfaqur tek burrat dhe grat psikologjia e t cilve ka qen n pajtueshmri me at t partnerit. ka do t thot se

www.syri3.com

91

www.sa-kra.ch

nse partneri i tyre do t kishte reaguar me djersitje edhe tjetri djersitej; nse njrit prej partnerve i binte pulsi edhe tjetrit zemra i rrihte m ngadal. Shkurtazi, trupi i tyre mezi ka kopjuar reagimet momentale t dukshme fizike t bashkshortit. Nse thjesht i prsrisnin shembujt fiziologjik personal, shihej se ishin shum pak preciz gjat supozimit t ndjenjave t partnerit. Empatia shfaqej vetm kur trupat i kishin n harmoni. Kjo do t thot se kur truri emocionohet e detyron trupin n reagim t fort zemrimi flet ather empatia gati se nuk ekziston. Empatia krkon qetsim t mjaftueshm dhe receptibilitet ashtu q truri emocional t jet n gjendje ti pranoj dhe ti drgoj sinjalet subtile dhe ndjenjat e personit tjetr.

EMPATIA DHE ETIKA: RRNJ T ALTRUIZMIT

Kurr i ftuar t msosh se pr k kumbojn zilet; ato ty t ftojn, kshtu thot njra prej ppoezive m t njohura t letrsis angleze. Biseda sentimentale e Xhon Doni-t (John Donne) nga zemra i kushtohet lidhjes thelbsore empati-brengosje: dhimbja e huaj sht edhe e imja. T ndijesh me dik do t thot t brengosesh. N kt sens, e kundrta e empatis sht antipatia. Sjellja empatike e paraqet pjesn e gjykimeve morale, pasi q dilemat morale inkuadrojn edhe flijimet e mundshme. A duhet t pajtoheni pr mos ti lnduar ndjenjat e shokut? A duhet ta mbani premtimin dhe ta vizitoni shokun e smur apo n momentin e fundit ta pranoni thirrjen pr t dal n dark? A duhet ta mbani dik n jet i cili n t kundrtn do t vdes? Kto pyetje morale i ka br studiuesi Martin Hofman(Martin Hoffman) i cili sht marr me empatin dhe ka pohuar se rrnjt e moralit duhet krkuar n empati sepse paraqesin llojin e pjesmarrjes me flijime t mundshme t dikujt q vuan, q sht n rrezik dhe pr kt pjesmarrje n fatkeqsin e tyre obligon njerzit q t reagojn dhe q t tjerve tiu ndihmojn.(15) Prapa lidhjes imediate midis empatis dhe altruizmit n kontaktet ndrnjerzore. Hofman supozon se e njjta shkathtsi e ndjenjs empatike t jesh n lkurn e tjetr kujt i shtyn njerzit ti ndjekin parimet e caktuara morale. Hofman prcjell zhvillimin natyror q nga fmijria e m tutje. Si e kemi par, vajza njvjee ishte e piklluar se e kishte par fmijn tjetr kur ishte rrzuar dhe kishte qar; lidhshmria e saj sht aq e fort sa q e vn gishtin n goj dhe e zhyt kokn n krahrorin e nns sikur t ishte vet e lnduar. Pas moshs nj vjee, kur fmijt bhen t vetdijshm se dallohen nga t tjert, ata mundohen ti qetsojn fmijt tjer t cilt qajn duke iu ofruar, pr shembull, ariun e mndafsht, dhe kshtu bhen t ndieshm n raport me shenjat t cilat zbulojn se ka me t vrtet ndijejn; n kt periudh, fmija di ta dalloj se krenaria e fmijs tjetr sht shenj se ilai i vrtet pr lott e tyre nuk qndron n kujdesin e tepruar. N fmijrin e m vonshme lajmrohet forma m e zhvilluar e empatis pasi q fmijt jan n gjendje ta kuptojn se vuajtja sht shkaktuar nga situata e caktuar dhe ta dallojn se gjendja e huaj, apo pozita jetsore, mund t jet burim i vuajtjes kronike. N kt mosh fmijt mund ti ndiejn vshtrsit e gjith grups, si jan varfria, shkelja e t drejtave, mohimi. N adoleshenc nj kuptueshmri e ktill mund ti kurajoj qndrimet morale t cilat anojn ti largojn padrejtsit dhe fatkeqsit. Empatia nnkupton shum aspekte t gjykimeve dhe aksioneve morale. Njra nga ato sht zemrimi epatik, si e prshkruan Xhon Stjuart Mill(John Stuart Mill) si

www.syri3.com

92

www.sa-kra.ch

ndjenjn e natyrshme e hakmarrjese shprehur me arsye dhe keqardhje t cilat kan t bjnme lndimin i cili shkaktohet nga lndimi i t tjerve. Mill kt ndjenj do ta quan rojtari i drejtsis. Instanca tjetr kur empatia udhheq me aksionin moral sht momenti n t cilin vshtruesi duhet t dshmoj n favor t viktims; studimi tregon se sa ma shum q dshmitari ndjenj empati ndaj viktims, aq m shum do t dshmoj n fafor t saj. Gjithashtu, shnimet tregojn se sasia e empatis mund ti v n pyetje parimet morale t njeriut. Me studimin q sht br n Gjermani dhe Amerik sht dshmuar se njerzit empatik i orientojn parimet morale kah nevojat e t tjerve.(16)

JETA PA EMPATI: MENDJA E DHUNUESIT, MORALI I SOCIOPATIT

Erik Ekhart(Eric Eckardt) ka qen i involvuar n krimin m famoz: si truproje i patinators Tonja Harding(tonya Harding) Ekhart ka organizuar nj grup kriminelsh pr ta sulmuar Nensi Kerigan(Nancy Karrigan), n lojrat olimpike t vitit 1994, n konkurimin pr medaln e art n patinazh artistik pr femra. Me rastin e sulmit, Kerigan ka lnduar gjurin dhe nuk ka qen n gjendje t ushtroj gjat muajti trajnues vendimtar. Megjithat, kur E khart e ka par Karigan-in n televizor duke qar, prnjeher sht penduar, dhe ka dal me shokun q ta ndaj fshehtsin fillimi i cili ka shpie deri tek arrestimi i sulmuesit. Aq sht fuqia e empatis. Por sht tipike, dhe tragjike, sepse empatin nuk e ndiejn ata t cilt kan br krime m mizore. Devijimet psikologjike zakonisht vrehen tek dhunuesit, sulmuesit e fmijve dhe ata q bjn dhun n familje: ata nuk jan n gjendje t ndiejn empati. Paaftsia pr ta ndier dhimbjen e viktims u lejon q t prkundn me gnjeshtra t cilat nxisin krimin. Tek dhunuesit gnjeshtrat flasin: Femrat vrtet dshirojn t jen t dhunuara apo Po qe se prpiqet t m kundrshtoj, do ti tregoj une asaj; dhunuesit thon: Un nuk e lndoj fmijun, vetm e vrtetoj se e dua apo Kjo sht vetm nj form e dashuris; prindrit t cilt i keqtrajtojn fmijt e tyre, arsyetohen se: Ky sht vetn edukim m i ashpr. Kto vetarsyetime jan mbledhur n baz t deklaratave t njerzve t cilt jan shruar nga problemet e lartprmendura, i kan thn derisa e kan sulmuar viktimn apo jan prgatitur ta bjn krimin. Mungesa e empatis te kta njerz t cilt i shkaktojn viktimave dhimbje gati gjithmon sht pjes e ciklit emocional me t cilin fillon akti mizor. Dshmit e ciklit emocionale me t ciln zakonisht fillon krimi seksual si sht dhunimi i fmijve.(17) Cikli fillon me rregullimin e ndjenjave t dhunuesit: zemrimit, depresionit, vetmis. Ndjenjat e ngjajshme mund t nxiten duke i shikuar n televizor iftet e lumtura, e mandej pason ndjenja e depresionit shkaku i vetmis. Mandej dhunuesi krkon ngushllim n fantazit e kndshme; e ajo sht zakonisht afrsia me fmijn; fantazimi shndrrohet n seksualitet dhe prfundon me masturbim. Mandej dhunuesi ndien lehtsim, por kjo sht jetshkurt; vetmia dhe depresioni kthehen t prforcuara. Dhunuesi fillon t mendoj se si ta realizoj t imagjinuarn, duke u arsyetuar se: Nuk bj kurrgj t keqe nse fmiju nuk sht fizikisht i lnduar apo Nse fmija me t vrtet nuk dshiron t bj dashuri me mua, ai mund ta ndrpres kt. N kt gjendje dhunuesi e shikon fmijn prmes objektivit t fantazis perverse, pa empati t ciln fmija n kt situat sinqerisht kishte ndije. Kjo ndarsi emocionale sht karakteristik pr t gjitha q pasojn, prej planit pasues se si t lihet fmija vetm, prsritjeve brengosse s far mund t ndodh, deri tek prfundimi i planifikimit. E

www.syri3.com

93

www.sa-kra.ch

gjith kjo ndodh sikur fmija t mos i ket ndjenjat e veta t ndrlidhura n kt; n vend t ksa, dhunuesi e imagjinon sjelljen pjesmarrse t fmijs. Ndjenjat e fmijs frika, neveria, trishtimi dhunuesi nuk i regjistron. Nse dika e papritur ndodh, do ta prish planin e tij. Mnyra e re e shrimit e krijuar pr dhunuesit e fmijve dhe dhunuesit t tipit t ngjajshm n plan t par e qet mungesn e empatis n raport me viktimn. Gjat nj programi m t avansuar, dhunuesit lexojn shembuj trishtues t krimit, i ngjashm me krimin e tyre, t rrfyer nga kndvshtrimi i viktims. I shikojn video inizimet e viktimave t cilat me lot n sy tregojn se far do t thot t jesh i dhunuar. Mandej dhunuesit shkruajn pr krimin e tyre nga pozicioni i viktims, duke u munduar ta imagjinojn se far ka ndier viktima. Duke ua lexuar shembullin personal grups terapeutike dhe duke u munduar t prgjigjen n pyetjet mbi sulmin, gjithashtu nga kndvshtrimi i viktims. N fund, prsri n rolin e viktims, dhunuesit kalojn aktin e krimit t simuluar. Villijam Piters(William Pithers), psikolog burgu n Vermont i cili e ka zhvilluar kt lloj terapie-biseduese, m ka thn: Empatia n raport me viktimn ndryshon perceptimin ashtu q mohimi i dhimbjes, qoft edhe n imagjinatn e njeriut, sht e vshtir, n kt mnyr i motivon meshkujt q t luftojn kundr lakmive t tyre perverse seksuale. Kriminelt seksual t cilt e kan kaluar kt program t shrimit pas lirimit nga burgu kan br prgjysm m pak krime t llojit t ngjashm n krahasim me ata t cilt nuk jan shruar. Asnj terapi nuk do tju ndihmoj po qe se iu mungon motivimi fillestar i inspiruar n empati. Edhe pse ekziston shpresa minimale pr fillimin e ndrtimin e empatis tek dhunuesit, si jan dhunuesit e fmijve, vshtir sht t besohet se ajo do t lajmrohet tek tipat tjer krimogjen (sipas diagnozave psikiatrike, me gjuh moderne t quajtur sociopat). Psikopatt jan raste t pashrueshm, sharmant por trsisht t privuar nga ndjenja e fajsis, madje edhe n rastet e krimeve m monstruoze m t pashpirta. Psikopatia paafatasia pr tu ndier dhimbja dhe empatia e cilido lloj, apo t paktn paralajmrimi pr brejtje ndrgjegjeje i prket difektit m t komplikuar emocional. Thelbi i ftohtsis pasikopatike qndron n pamundsin pr tu krijuar kontaktet e thella, krijohen vetm ato raporte siprfaqsore dhe t zbrazta. Sadistt dhe vrassit serik, kriminelt m mizor t cilt knaqen n vuajtjet e viktimave t tyre, jan personifikime t psikopatis.(18) Psikopatt gjithashtu jan gnjeshtar gojmbl t cilt jan n gjendje t thon kado qoft vetm pr ta realizuar dshirn e vet dhe t manipulojn me ndjenjat e viktimave me cinizm t njjt. T mendojm pr ekzekutimin e Farit, shtatmbdhjetvjearit, antarit t bands s Los Angjelosit, i cili e ka sakatuar nnn dhe foshnjn gjat nj shkmbim zjarri sporadik pr t cilin flet pa keqardhje, madje edhe me krenari. Derisa ishin vozitur me automobilin e Leon Bing-ut, autorin e librit Crips dhe Bloods, ku i prshkruan dy bandat e Los Angjelosit, Faro kishte dasht t mbahet i madh krenar. I kishte thn Bingut se do ta gjuaj shikimin n dy mushka n automobilin tjetr. Bing e rikujton ngjarjen: Duke e ndije se dikush po e vshtron, vozitsi shikoi kah automobili im. Kur shikimi u takua me t Far-it, syt prnjher iu zgurdulluan. Burri e lshoi shikimin posht, dhe shikoi prpara. Nuk kam gabuar: n syt e tij pash frikn.

www.syri3.com

94

www.sa-kra.ch

Faro ia kisht demostruar Bing-os se shikimi i tij sht flakrues edhe ne automobilin tjetr. Shikonte drejt n mua derisa fytyra i ndryshohej dhe shtrembrohej, sikur truke fotografish. Ajo fytyr ishte ankth nate dhe ishte trishtim pr ta shikuar. Shikimi thoshte, po qe se i kundrvehesh, po se se e nxit kt fmij, m mir e ke q t ruhesh. Shikimi i tij fliste se ai pr kurrgj nuk brengosej, as pr jetn e vet e as pr timn.(19) Natyrisht, pr sjelljet e komplikuara si sht ajo kriminale bhen shum m autentike shpjegimet t cilat nuk jan t bazuara ne themelet biologjike. Nj sht q shkathtsia emocionale perverse, e cila mund t shndrrohet n krim si sht friksimi i njerzve mund t ndihmoj pr t mbijetuar n fqinjsi violente; n raste t ktilla empatia sht kontaproduktive. Aq m tepr, mungesa oportune e empatis mund t bhet virtyt n shum situata jetsore, prej policit t keq policit hetues deri tek drejtori i korporats. Pr shembull, njerzit t cilt kan qen t trajnuar t bhen terorist prshkruajn se si jan msuar t distancohen nga ndjenjat e viktims pr ta kryer punn. Ekzistojn shum mnyra t manipulimit. Nj nga aspektet e veanta mizore sht mnyra se si mungesa e empatis mund t shfaqet, rastsisht sht zbuluar gjat ekzaminimit t burrave violent t cilt pandrprer i rrihnin grat e veta apo iu krcnonin me thik dhe revole: burrat kt e kishin br gjakftoht dhe me plan, para se ti kaplonte zemrimi.(20) Porsa zemrimi i tyre fillonte t rritej, anomalia bhej gjithnj e m e dukshme: pulsi fillonte t ulej n vend se t rritej, sikur n rastet e trbimit t pafrenuar. Kjo do t thot se ata bhen fizikisht m t qet kur bhen m luftarak dhe abuziv. Violenca e tyre bhet akt i paramenduar i terorit mnyr me t ciln ata i kontrollojn grat e tyre, duke iu futur frikn. Kta burra gjak[ftoht dhe violent dallojn nga burrat t cilt i maltretojn grat e veta. E para, ata me siguri do t jen violent edhe jasht familjes, do t futen n rrahje edhe npr bare dhe do t ken konflikte me bashkpuntort dhe me antart e tjer t familjes. Dhe derisa shumica e burrave violent n raport me grat e tyre brutalitetin e shprehin n mnyr impulsive sepse nuk jan t vetdijshm shkaku i zemrimit, pasi q ndihen t mohuar apo jan xheloz, apo edhe ndoshta nga frika se do t jen t braktisur, dhunuesit e parashikuar i sulmojn grat e veta pa kurrfar arsye dhe kur fillojn, pavarsisht se far gruaja bn, prfshir ktu edhe tentimin e braktisjes s tij, ata nuk do t jen ne gjendje ta ndalin dhunn. Disa studiues t cilt i kan ekzaminuar kriminelt psikopat dyshojn se manipulimi i tyre gjakftoht, si sht mungesa e kujdesit dhe empatis, nganjher mund t jet rezultat i rregullimit neurologjik.* Themelet ekzistuese fiziologjike pr psikopatin mizore manifestohen n dy mnyra, t cilat t dyjat sugjerojn pr ndikimin e lidhjeve nervore me trurin limbistik. Njra nga metodat e mundshme sht q valt celebrale te njerzit t maten gjat kohs kur ata prpiqen ti zgjidhin radhitjet me fjal. Fjalt paraqiten me shpejtsi t madhe, n t dhjetn e sekonds. Shumica e njerzve reagojn n fjalt emocionale, si sht fjala vrasje, por jo edhe n ato neutrale, si sht karring: ata m shpejt marrin vendime nse bhet fjal pr emocionet, e n tru vjen deri tek ndryshimi karakteristik i valve t cilat paraqesin reagimin n fjalt emocionale, derisa ndryshimet e ngjajshme nuk regjistrohen kur jan n pyetje fjalt neutrale. Por,

www.syri3.com

95

www.sa-kra.ch

psikopatt nuk shfaqin asnjern prej ktyre reagimeve: truri i tyre nuk shfaq modele karakteristike si form t reagimit n fjalt emocionale dhe nuk reagojn me shpejtsi ndaj tyre, q tregon n ndrprerjen e lidhjes midis korteksit verbal i cili i dallon fjalt dhe trurit limbistik i cili fjals ia shton ndjenjn.
*Shnimi i sinjalizimit: nse ekzistojn parakushtet biologjike pr disa forma t kriminalitetit si sht rregullimi nervor n rastin e empatis me kt nuk sht vrtetuar se t gjith kriminelt jan biologjikisht difekt apo se ekziston markeri biologjik pr krim. Jan krijuar mosmarrveshje rreth ksaj pyetje, e m sakt do t ishte t thuhet se nuk ekziston nj marker biologjik i till, e n veanti jo gjeni krimogjen. Nse n disa raste ekziston baza biologjike pr mungesn e empatis, kjo sdo t thot se t gjith me rregullime t ngjajshme t prfundojn si kriminel; t paktn shumica jo.mungesn e empatis duhet shikuar prmes faktorve tjer psikologjik, ndikimeve ekonomike dhe sociale t cilat kontribuojn n rritjen e kriminalitetit.

Robert Hejr(Robert Hare), psikolog nga University of British Columbia, i cili ka punuar n kt hulumtim, mendon se kto rezultate tregojn n vshtrsit e psikopatve pr ti kuptuar fjalt e emocioneve q paraqet jehonn e zbrazsis s tyre t prgjithshme n botn e ndjenjave. Hejr beson se pandijeshmria e psikopatve sht shkaktuar prej modeleve tjera fiziologjike t cilat i ka zbuluar gjat hulumtimit m t hershm, respektivisht, t atyre q tregojn pr difektet e aktiviteteve t amigdals dhe zonave t saja t afrta: psikopatt t cilve iu thuhet se duhet t marin elektroshok nuk shfaqin shenja t friks e cila do t ishte normale pr njeriun i cili duhet prjetuar dhimbje.(21) Pasi q krcnimi me dhimbje nuk nxit sulmin e ankthit, Hejr konkludon se psikopatt as nuk mund t ndjejn brengosje pr mundsin e dnimit pr at q kan br. Meqense nuk ndjejn frik, nuk jan as empatik e as nuk kan ndjenja t ngjajshme me empatin n raport me frikn dhe dhimbjen e viktimave t tyre.

www.syri3.com

96

www.sa-kra.ch

VIII KREATIVITETI SHOQROR

Sikur q sht i shpesht rasti me pesvjeart dhe fmijt m t ri, Len kishte humbur durimin me Xhejem, vllaun e vet dyvje e gjysm i cili kishte br rrmuj me Lego kube me t cilat luanin. I trbuar, Len e kishte kafshuar Xejin i cili kishte filluar t qaj. Kur e kishte ndi klithmn e dhimbjes, nna e tyre me nxitim e kishte qortuar Lenin, duke e urdhruar ti largoj gjrat pr t cilat ishin kacafytur Lego kubet. N kt e cila me siguri i ka ngjar padrejtsis s madhe ledhe Len kishte filluar t qaj. Nna edhe m tej e zemruar kishte refuzuar ta ngushlloj. Por Lenit ngushllimi i kishte ardhur prej burimit t papritur. Xhej, edhe pse ishte ana tjetr e lndimit, tash ai ishte brengosur pr shkak t lotve t vllaut dhe iu kishte prvesh puns pr ta qetsuar Lenin. Biseda prafrsisht kshtu ishte zhvilluar:(1) Len, mos, Xhej e kishte lutur.Mos qaj, shoku im. Mos qaj. Leni edhe m tej kishte vazhduar t qaj. Lutja direkte nuk kishte qen frytdhnse, dhe kshtu Xhej iu ishte prgjruar nns n favor t Lenit: Mami, Leni po qan! Leni po qan. Eja ta shohsh. T tregoj se Leni po qan. Mendej iu kishte kthyer Lenit dhe ngrohtsisht kishte filluar ta lmoj vllaun i cili qante dhe ta kurajoj me z qetsues: Shiko, Len. Askush nuk qan. Edhe krahas ngushllimit Len vazhdonte t rnkonte. Tash Xhej kishte ndryshuar taktikn, duke i ndihmuar Lenit ti kthej Lego kubet n qese, me shprehje miqsore: Ah, Len. I ktheva prap n kuti pr Lenin, hej? Por prap, lott sndaleshin. Xhej kreativ kishte provuar edhe me nj mnyr tjetr lojn. Duke ia treguar vllaut automobilin lodr, Xhej kishte tentuar tia kthej vmendjen nga tragjedia e vogl e cila kishte ngjar n at ast: Ktu brenda sht ai burri. ka sht Len? ka sht kjo Len? Len kishte qen i painteresuar. Nuk ishte ngushlluar; lott nuk kishin pasur fund. Mpas, nna kishte humbur durimin me t, dhe iu kishte rrokur krcnimit t zakonshm prindor: A don nj flakaresh?, n t ciln Leni ishte prgjigjur duke u dridhur: Jo. Ather po t lus t ndalesh, t lutem e kishte thn nna me vendosmri, ndoshta edhe pak e shqetsuar. Ende n dnez, Leni mezi kishte mundur t thot: Po prpiqem. Kjo e ka shtyer Xhejin ta prdor strategjin prfundimtare: kishte marr qndrimin si t nns dhe me ton autoritativ ishte krcnuar: Pusho s qari, Len. Se do t rrah! Kjo mikrodram zbulon mrekullin e shkathtsis emocionale t ciln vocrraku tridhjetmuajsh e ka shfaqur n prpjekje pr ti qetsuar ndjenjat e tjetrkujt. Gjat prpjekjeve t tija n kohn e duhur pr ta qetsuar vllaun e vet, Xhej ka treguar shkathtsi pr ti aplikuar numr t madh taktikash, prej lutjeve m t thjeshta, deri tek krkimi i aleatit tek nna(jo ndihm por vet at), prej mnyrs fizike t zgjedhjes, deri tek ndihma dhe loja, krcnimi dhe urdhresa e hapt. Nuk ka dyshim se Xhej sht mbshtetur n veprimet t cilat t tjert i kan aplikuar kur ai ka qen i parahtshm. Nuk sht me rndsi. E rndsishme sht q ai me shkathtsi i ka aplikuar kto veprime n kohn e duhur, edhe pse ka qen shum i vogl.

www.syri3.com

97

www.sa-kra.ch

Natyrisht, sikur q do prind e njeh fmijn e vet, sjellja empatike dhe ngushlluese e Xhejit gjithsesi se sht universale. Supozohet se fmija i gjenerats s tij voglushin tjetr t prlotuar do ta shikoj si hakmarrje e mundshme dhe se do t bj krejt far sht e mundur pr ti keqsuar gjrat. Shkathtsit e njjta mund t prdoren pr tu ngacmuar apo maltretuar voglushi. Por edhe prkundr qllimit t keq, kjo sht shkathtsi themelore emocionale: aftsi pr tu njohur emocionet e huaja dhe t reagohet n mnyrn t ciln n t ardhmn kto ndjenja t modelohen. Thelbi i kreativitetit gjat zgjidhjeve t raporteve ndrnjerzore fshihet n gatishmrin pr tu tejkaluar emocionet e t tjerve. Pr ti shprehur afttsit ndrnjerzore, fmijt s pari duhen ta mbrrin kulminacionin e vetkontrolls, shkathtsin fillestare pr qetsimin e zemrimit apo mallngjimit personal, instikteve t veta apo shqetsimeve edhe pse kjo aftsi zakonisht atyre nuk iu shkon pr dore. Pr tiu prshtatur t tjerve krkohet metod e qetsimit personal. Shenjat e para t aftsis s frenimit emocional personal lajmrohen n kt periudh: voglusht jan n gjendje t presin po u ngrdheshur, t diskutojn apo t luftojn pr veten e tyre duke u prpjekur pr ta bindur tjetrin para se ta prdorin forcn edhe pse nuk e prdorin gjithmon kt aftsi.. t paktn koh pas kohe, durimi sht alternativ pr zemrim. A shenjat e empatis lajmrohen rreth moshs dy vjee; empatia e Xhejit rrnja e dhimbsuris e ka shtyer q me aq ngulm t prpiqet pr ta ngushlluar vllaun e vet Len-in i cili qante. Zotrimi i till me emocionet e huaja arti i raporteve ndrnjerzore nnkupton pjekurin e dy shkathtsive tjera, vetprmbajtjen dhe empatin. Me nj baz t ktill shkathtsit e njeriut piqen. Ato jan gjindshmria shoqrore e cila ndikon n suksesin n raport me t tjert; po qe se njerzve kjo aftsi u mungon vjen deri tek mosgjetja n shoqri dhe disfatave t prhershme interpersonale. Aq m tepr, vet mungesa e ktyre shkathtsive sht shkaktare q edhe intelektualt m t suksesshm dshtojn n marrdhniet me t tjert dhe bhen arogant, t paplqyeshm dhe t pandieshm. Kto aftsi shoqrore ia mundsojn njeriut ti jep form marrdhnies s caktuar, ti inicoj dhe inspiroj t tjert t ken marrdhnie t suksesshme intime, t infuencoj tek t tjert, apo edhe ti qetsoj.

SHFAQNI DISA EMOCIONE

Qelsi i suksesit n shoqri sht n at sesa njerzit suksesshm apo josuksesshm i shprehin ndjenjat e tyre. Pol Ekman(Paul Ekman) prdor nocionin normat e sjelljes pr konsenzusin shoqror i cili tregon se cilat ndjenja mund t shfaqen dhe kur. N kt pikpamje kulturat dukshm ndryshojn. Pr shembull, Ekman dhe kolegt e tij n Japoni i kan ekzaminuar reagimet n fytyrat e studentve t cilt e kan shikuar filmin tmerrues mbi ritin e synetis s adoleshntve Aborxhin. Kur studentt japonez i kan shikuar t njjtin film s bashku me profesort, n fytyrat e tyre me vshtrsi jan vrejtur paralajmrimet e reagimeve t dukgshme. Por, kur kan menduar se jan vetm(edhe pse e kan ditur se po i inizon kamera e fshehur) fytyrat e tyre jan prdredhur n grimasa t ndryshme prej dhimbjes, shqetsimit dhe tmerrit deri tek neveritja. Ekzistojn disa lloje fillestare t normave t sjelljes.(2) Nj sht minimizimi i shprehjeve t emocioneve kjo sht norm e japonezve n rast t shqetsimit n prezencn e personit autoritativ, t cils studentt iu kan prmbajtur kur me shprehjen e

www.syri3.com

98

www.sa-kra.ch

ftoht n fytyr e kan fshehur shqetsimin. Tjetra sht ekzagjerimi i cili tek njerzit bhet i dukshm kur i potencon shprehjet emocionale; shembull sht dredhia t ciln e ka br gjashtvjeja duke e ndryshuar shum shprehjen e fytyrs n mrrolje patetike dhe buz dridhse kishte vrapuar deri tek nna e saj pr tiu ankuar se vllau m i madh po e ngacmonte at. E treta sht zvendsimi i nj ndjenjeje me tjetrn; kjo shfaqet tek disa kultura Aziatike ku sht e pahishme t thuhet jo, dhe e pranueshme (por e rreme) t ipet prgjigjja pozitive. Nj nga faktort e inteligjencs emocionale shprehet n at se sa suksesshm do ta prdorim kt mnyr t t sjellurit dhe t dim se kur duhet aplikuar. Rregullat e sjelljes ne i msojm shum heret, pjesrisht nga instrukcionet eksplicite. Ne i prcjellim normat e sjelljes kur e msojm fmijn q mos t duket i dshpruar, por t qesh dhe t t thot faleminderit, kur gjyshi sjell dhurat pr ditlindje t keqe por qllimmirse. Edukimi i shprehjeve t rregullave t sjelljes, m s shpeshti shprehet me imitim; fmijt msojn t bjn at q kan par se t tjert e bjn. Gjat edukimit t ndjenjave, emocionet jan edhe meduim edhe mesazhe. Nse fmijs i thuhet qesh dhe thuaj faleminderit nga ana e prindit i cili, n at ast bhet i ashpr, i ftoht dhe krkues dhe e fishkllon porosin n vend se ta thot butsisht fmija me siguri leksionin do ta msoj gabimisht dhe gjyshit do ti prgjigjet mrrolshm, me nj faleminderit t ftoht. Reagimi i gjyshit do t ndryshoj: n rastin e par ai sht i lumtur(edhe pse mashtrueshm);n rastin e dyt sht i lnduar nga mesazhi i pacaktuar. Natyrisht, paraqitja e emocioneve kan konsekuenca immediate dhe ndikojn n personin i cili i pranon ato. Rregull t ciln fmija e mson mund t thuhet kshtu: Fshehi ndjenjat e vrteta nse ato e lndojn dik t cilin e do; zvendsoj me ndjenja t rrejshme por m pak t dhimbshme n vend tyre. Rregullat e ktilla pr tu shprehur jan br pjes e leksioonit t sjelljeve t hijshme n shoqrore; ato diktojn se si ndjenjat tona do t veprojn tek t tjert. Pr tiu prmbajtur strikt ktyre rregullave ne duhet t kemi infuenc m t volitshme; nse kt nuk e bjm me mjeshtri do ta inicojm shkatrrimin emocional. Aktort jan, natyrisht, artist n paraqitjen e emocioneve; ekspresiviteti i tyre nxit regimet e publikut. Dhe, padyshim, disa prej neve jetojn si aktor t vrtet. Por vetm pjesrisht, sepse leksionet t cilat i msojm pr rregullat e t sjellurit ndryshojn n raport me modelet t cilat i kemi pasur, dhe kshtu njerzit dallojn n t shumtn me aftsit e tyre.

EKSPRESIVITETI DHE KONTAMINIMI EMOCIONAL

N fillim t lufts s Vjetnamit nj njsit i ushtris amerikane ka qen i thyer n arn e mbjellur me oriz gjat kohs s konfliktit m t ashpr me vjetnamezt. Paritmas, kolona prej gjasht murgjish kishte kaluar pran grumbujve t dheut t cilat ndanin arat t mbjellura me oriz. Plotsisht t qet dhe t prmbajtur, murgjit kishin ecur drejt vijs s luftimeve. Ata nuk kan shikuar as n t majt, e as n t djatht. Kan ecur drejt, i kujtohet Dejvid Bushit(David Busch) njrit prej ushtrve amerikan. Me t vrtet sht udi q askush nuk ka shtn n ta. E kur e kan kaluar grumbullin e dheut prnjher m sht shuar vullneti pr t luftuar m tej. Kam ndier se m nuk dua t bj at, t paktn jo at dit. Me siguri se edhe t tjert e kan ndije t njjtn sepse edhe ata i kan ndrprer t shtnat. Thjesht i kemi ndrprer luftimet.(3)

www.syri3.com

99

www.sa-kra.ch

Forca e paimponuar dhe maturia trimruese e murgjve e cila i ka qetsuar ushtart n vlugun e luftimeve sht nj prej parimeve kryesore t jets shoqrore: emocionet jan infektuese. Por ky tregim sht ekstrem. Shumica e kontaminimeve emocionale sht shum m subtile, pjes e shkmbimeve t pafolura e cila ngjan gjat do takimi. Ne e pranojm dhe e prcjellim disponimin, veprim t cilin mund ta quajm aksion i padukshm i psiks kur disa takime jan toksike, e disa kurajuese. Ky lloj shkmbimi emocional zakonisht zhvillohet n planin subtil, thuajse t papar; mnyra n t ciln shitsja na thot faleminderit mund t ndikoj q t ndihemi t mosprfilluar dhe t ofenduar, apo me t vrtet t mirseardhur dhe t pranuar. Ne njri prej tjetrit pranojm ndjenja sikur nj lloj virusi shoqror. Ne drgojm sinjale emocionale gjat do takimi dhe ato veprojn n ata me t cilt takohemi. Sa m t shkatht shoqrisht t jemi m mir do ti kontrollojm sinjalet t cilat i drgojm; rezervuariteti i shoqris s kulturuar sht, para se gjithash, mjet i thjesht me t ciln arrihet q asnje dshtim mos ta rregulloj takimin(norm shoqrore e cila, kur sht fjala pr marrdhniet intime, fillon t na rrezikoj). Inteligjenca emocionale prfshin fitoren me kt shkmbim; i popullarizuar apo sharmant jan fjal me t cilat i prshkruajm njerzit shoqrimi me t cilt na plqen pr shkak t mjeshtris s tyre emocionale ne ndihemi mir. Njerzit t cilt mund ti ndihmojn t tjert pr ti qetsuar ndjenjat e veta posedojn aftsi shoqrore pamas t krkuara; ata jan shpirta t cilve t tjert iu drejtohen kur iu nevoiten emocionet m s shumti. T gjith ne jemi pjes e garniturave t ndryshimeve emocionale m t mira apo m t kqija. Ta shqyrtojm shembullin e veant t subtilitetit, pr mnyrn e prcjelljes s emocioneve prej njrit tek tjetri person. Gjat nj eksperimenti jo t komplikuar dy vullnetar plotsojn pytsorin mbi disponimin e tyre momental, e mandej ulen dhe n qetsi e vshtrojn njri tjetrin, duke pritur kthimin e eksperimentatorit n dhom. Dy minuta m von ai kthehet dhe i lut q prsri ta plotsojn pytsorin. Qllimisht ifti sht bashkuar ashtu q njeriu sht jashtzakonisht emotiv ndrsa tjetri emocionalisht i pandijeshm. Pa prjashtim, disponimi i partnerit emocional prcillet tek ai pasiv.(4) N mnyr krijohet nje transmetim i ktill misterioz? Prgjigjja sht, me siguri, se ne n nnvetdije imitojm emocione t cilat t tjert i shfaqin, prmes mimiks s pavetdijshme t fytyrs, gjesteve, tonit t zrit dhe markerve tjer joverbal emocional. Prmes ktij imitimi njerzit rekonstruktojn disponimin e personit tjetr verzioni m i thjesht i metods s Stanisllavskit sipas t cilit aktorve iu kujtohen gjestet, lvizjet dhe format tjera t shprehjes emocionale t cilat n t kaluarn fuqishm jan prjetuar dhe t cilat ndjenja edhe nj her rishtazi ftohen. Imitimi i prditshm i ndjenjave gati se sht i pavrejtur. Ulf Dimberg(Ulf Dimberg), studiues suedez nga Univeristy of Uppsala, ka zbuluar se kur njerzit shohin fytyrn e qeshur apo t zemruar, disponimi i tyre msohet prmes ndryshimeve vshtir t dallueshme ne muskulaturn e fytyrs. Ndryshimet regjistrohen me an t senzorve elektronik, por gati jan t padukshm pr syrin e njeriut. Kur jan dy njerz n kontakt, kahja e bartjes s disponimit prcillet prej atij personi i cili m fuqishm i shpreh ndjenjat kah ai m pasiv. Por disa njerz jan shum t ndijeshm ndaj kontaminimeve emocional; senzitiviteti i tyre i lindur ua mundson q sistemi i tye autonom nervor(marker i aktiviteteve emocionale) m leht t ngacmohet. Ky labilitet ndikon n ndieshmrin e tyre; TV reklamat sentimentale mund ti shty ata q t

www.syri3.com

100

www.sa-kra.ch

qajn, derisa nj bised e shkurtr me dik q sht i disponuar mund ti trimroj(pr shkak t ksaj bhen edhe m empatik, pasi q shpesh jan t prekshn ndaj ndjenjave t huaja). Xhon Kaiopo(Johan Cacioppo), psikofiziolog social nga Ohio State Univeristy, i cili i ka studiuar kto transfere emocionale subtile, konkludon: Vetm ta shikoni dik q e shpreh emocionin e caktuar mund t nxis t njjtin disponim, pavarsisht nga ajo se a e imitoni grimasn e fytyrs s tij. Kjo na ndodh gjith kohn si vallzim i sinkronizuar, i transmetimit emocional. Sinkronizimi i disponimit sht determinant se a ka qen reagimi i ndrsjell i suksesshm apo jo. Shkalla e afrsis emocionale t ciln njerzit e ndiejn gjat takimit t befasishm reflektohet n orkestrimin e gjesteve t tyre gjat biseds shenj e afrsis e cila zakonisht sht e pavetdijshme. Njri lkund kokn derisa tjetri flet, apo t dyt njkohsisht lvizin n karrige, apo njri anon prpara derisa tjetri trhiqet prapa. Sinkronizimi mund t jet subtil dhe i ngjajshm me luhatjen n kun n ritm t njjt. Sikur q ka konkluduar Daniel Stern kur ka vshtruar sinkronizimin e nnave t cilat i kan adoptuar foshenjet e tyre, i njjti reciprocitet njjt do t ndrlidh lvizjet e personave t cilt ndiejn afrsi emocionale. Ky sinkronizim duket se e lehtson transferin dhe pranimin e disponimit, madje edhe kur disponimet jan negative. Pr shembull, gjat nj studimi t sinkronizimit fizik, grat depresive kan shkuar tek terapeuti me partnert e vet romantik pr t biseduar pr problemet e tyre. Sa m i madh q sht br sinkronizimi n nivelin joverbal aq m shum partnert e grave depresive jan ndier m keq ata i kan i vrejtur jodisponimin e mikeshve t tyre.(5) Shkurtazi, pavarsisht nga disponimi apo jodisponimi, nse kontakti fizik sht i sinkronizuar mir ather edhe disponimi i tyre do t filloj t jet i ngjajshm. Sinkronizimi ndrmjet profesorve dhe studentve tregon n at sesa sht afrsia reciproke; hulumtimet npr shkolla kan treguar se sa m i madh q sht sinkronizimi i lvizjeve t profesorve dhe studentve, aq m mir, m t lumtur, m t gzuar dhe m komod do t ndihen edhe njra pal edhe tjetra gjat kontaktit. T themi n prgjithsi, shkalla e lart e sinkronizimit n raportet reciproke do t thot se njerzit plqehen mes vete. Frenk Bernijeri(Frank Bernieri), psikolog nga Oregon State University, i cili ka punuar n kt studim, m ka thn: Si ndiheni komod apo jokomod me dik i cili sht n nivel fizik me juve? Mundoheni ta sinkronizoni kohn, kordinatat e lvizjeve, pr tu ndier mir. Sinkronizimi reflekton sasin e angazhimit n mes partnerve; nse angazhoheni shum, ndjenjat e tua do t filloj t grshetohen, qoft ato pozitive apo negative. Shkurtazi, kordinimi i disponimeve sht thelb i raporteve, version pr t rriturit i ngjajshm me raportet e adaptimit t nns me foshnjn e saj. Kaiopo supozon se njra prej kahjeve t suksesit interpersonal tregon se me sa prpikri njerzit e shprehin sinkronizimin emocional. Nse jeni t aft ti adaptoheni disponimeve t huaja, apo nse leht tek ata mund t ndikoni, ather raporti i tyre n nivelin emocional m leht do t shpaloset. E veanta e liderit autoritativ apo e zbavitsit qndron n aftsin e tyre q ti orientojn me mijra njerz n drejtimin e dshiruar. Njkohsisht, Kaiopo thekson se njerzit t cilt jan t pashkatht n transmetimin dhe pranimin e emocioneve kan probleme n lidhjet intime, sepse t tjert kur jan me ta ndihen keq madje edhe nse nuk din t tregojn se pr far ndodh asahtu.

www.syri3.com

101

www.sa-kra.ch

Vrja e tonit emocional n marrdhniet e caktuara sht, n njfar mnyre, shenj e dominit n nivel m t thell dhe m t afrt: kjo do t thot t menaxhohet me gjendjen emocionale t personit tjetr. Forca e prcaktimit t emocioneve kujton n at q n biologji quhet zeitgeber (konkretisht grabitqar i kohs) proces (sikur q sht cikli dit-nat apo ndrrimi i hns) i cili deprton n ritmin biologjik. Qifti i cili vallzon me muzik shfaq zeitgeber trupor. Kur bhet fjal pr raportet intime, personi i cii sht m ekspresiv apo m i fuqishm zakonisht sht ai emocionet e t cilit derdhen n personin tjetr. Partnert dominant m tepr flasin, derisa t nnshtruarit i vshtrojn sken e transferit emocional. Njkohsisht, fuqia e oratorit t mir politikanit apo klerit ndikon q emocionet e tyre t ndikojn tek t tjert.(6) Kjo sht sikur kur themi: i ka mbajtur n dor. Thelbi i ndikimit sht influenca emocionale.

BAZAT E INTELIGJENCS EMOCIONALE

N pauzn ndrmjet orve grupa e djelmoshave kishin vrapuar npr bar. Rexh kishte zn n thu, dhe kishte lnduar gjurin dhe kishte filluar t qaj, djemt tjer e kishin vazhduar vrapimin t gjith prpos Raoxherit, i cili ishte ndalur. Derisa Rexh i shtrir kishte rnkuar, Roxheri ishte prkulur dhe ia kishte frkuar gjurin, duke i thn: Edhe un e kam lnduar gjurin! Si shembull i inteligjencs interpersonale, tregimi mbi Roxherin e ka cituar Tomas He(Thomas Hach), koleg i Hauard Gardnerit nga Spectrum Project, shkoll e cila e ka kultivuar iden mbi inteligjencat e shumfishta.(7) Duket se Roxher sht jashtzakonisht i prirur ti dalloj ndjenjat e shokve t tij dhe se m leht dhe m shpjet vendos kontakte. Vetm Roxheri e ka vrejtur lndimin dhe dhimbjen e Rexhit dhe vetm Roxheri sht prpjekur ta ngushlloj, duke e frkuar gjurin e vet. Ky veprim diskret zbulon aftsin e dhimbsuris apo shkathtsin emocionale baza e t cils sht ruajtja e lidhjeve t afrta mashkshortsis, miqsis, bashkpuntorit profesional. Shkathsia e ktill e nxnsit parashkollor sht syth i cili do t lulzoj gjat jets. Talenti i Roxherit paraqet njrn prej katr aftsive t veanta t cilat He dhe Gardner i prcaktojn si komponenta t inteligjencs interpersonale: *Organizimi i grupit sht shakthtsi themelore e liderit dhe nnkupton inicimin dhe kordinimin e e organizimit t grups s njerzve. Talentin e ktill e hasim tek drejtori i teatrit apo producentit, si dhe tek njerzit t cilt sukseshm themelojn organizata dhe shoqata t t gjitha llojeve. N loj, ai sht fmija i cili prcakton se far do t luajn t tjert apo bhet kapiten i ekipit. *Solucionet negocuese ky sht talent i ndrmejtsuesit i cili partandalon apo zgjidh konfliktet ve ekzistuese. Njerzit t cilt posedojn kt aftsi jan t suksesshm gjat lidhjes s marrveshjeve pr biznes apo zgjidhjes s mosmarrveshjeve; karriera e tyre shihet n dipomaci, gjykat apo n punt juridike, apo mund t provojn si menaxher apo ndrmarrs. N fmijri, kta jan ata t cilt i zgjidhin mosmarrveshjet gjat lojs. *Marrdhniet personale Prirja e Roxherit pr ndjenjn e empatis dhe pr t lidhur miqsi. Nj aftsi e ktill lehtson lidhjen e marrdhnieve, si dhe njohjen e ndjenjave t vshtrsive t huaja dhe reagimeve ndaj tyre ky sht art i reflektimit t marrdhnieve reciproke. Kta njerz jan lojtar t mir ekipor, bashkshort t prgjegjshm, shok t mir apo koleg t mir n pun; n botn e biznesit ngadhnjejn si tregtar apo menaxher, madje edhe mund t bhen profesor t shklqyeshm.fmit

www.syri3.com

102

www.sa-kra.ch

sikur q sht Roxheri pajtohen me t gjith moshatart tjer. Leht dhe me knaqsi i bashkangjiten lojs. Kta jan fmij t cilt jan m t shkathtit n leximin e emocioneve n baz t grimasave t fytyrs dhe m t plqyeshmit jan n rrethin e shokve. *Analiza sociale paraqet shkathtsin e zbulimit dhe shpjegimit t ndjenjave dhe brengave t t tjerve. Njohja e ndjenjave t huaja ua lehtson t krijojn lidhje intime dhe ua mundson ndjenjn e afrsis. Duke i falnderuar ksaj shkathtsie, njeriu mund t bhet mjek apo kshilltar me fam, e nse posedojn prirje pr shkrime, bhen shkrimtar apo dramaturg t talentuar. Marr s bashku, kto shkathtsi paraqesin thelbin e shklqimit interpersonal, ato jan prbrs t pashmangshm t sharmit, suksesit shoqror, karizms. Ata t cilt posedojn formn e inteligjencs sociale, me lehtsi mund ti bashkojn njerzit, me menuri mund ti lexojn reagimet dhe ndjenjat e tyre, t udhheqin dhe t organizojn, dhe ti zgjidhin mosmarrveshjet e krijuara n cilndo fush t jets. Jan udhheqs dhe lider t lindur, njerz t cilt jan n gjendje ti shprehin ndjenjat kolektive dhe ti artikulojn n at mnyr q tia mundsojn grups pr ti realizuar qllimet e veta. Kta jan njerz me t cilt t tjert dshirojn t jen n shoqri pr shkak se emocionalisht i nxisin ata t tjerve ua mundsojn t ndihem mir dhe pr ta thuhet: Bash sht knaqsi t jesh n shoqri me njerz t till. Kto shkathtsi interpersonale jan krijuar n baz t inteligjencave tjera emocionale. Pr shembull, njerzit t cilt n shoqri ln mbresa t jashtzakonshme, jan t shkatht n monitorimin e emocioneve t tyre dhe jan n pajtueshmr t trsishme me reagimet e t tjerve, kjo ua mundson q gjithmon ti prsosin paraqitjet e tyre n shoqri dhe t adaptohen kshtu q e arrin efektin e dshiruar. N kt kuptim, ata i ngjajn aktorve t talentuar. Por, nse kto shkathtsi interpersonale nuk jan me menuri t balasuara me krkesat dhe ndjenjat vetjake, si dhe me plotsimin e tyre, ato mund t bhen shkaktare t suksesit shoqror t zbrazt popullaritetit i cili paguhet me satisfakcion t vrtet t njeriut. Ky sht qndrimi i Mark Snajder-it (Mark Snyder) psikolog nga University of Minnesoata, i cili i ka studiuar njerzit t cilt pr shkak t shkathtsive sociale e kan br veten kameleon shoqror, shampion n lrjn e mbresave t mira.(8) Credon*-(latt besosh) psikologjik t tyre ndoshta m s miri e ka shprehur V.H.Oden(W.H.Auden) i cili ka thn se paraqitja e tij pr veten e vet shum dallon nga paraqitja t ciln prpiqem ta krijoj tek t tjert ndoshta pr t m dashur m shum. Ky ndryshim krijohet nse shkathtsit shoqrore e tejkaojn aftsin pr tu njohur dhe vlersuar ndjenjat personale: pr t qen i dashur apo pr ti plqyer t tjerve kameleoni shoqror do t bhet krejt ka t tjert presin prej tij. Snajder zbulon se njerzit me sjellje t tilla ln mbresa t mrekullueshme, edhe pse kan numr t vogl marrrdhniesh intime t knaqshme. Natyrisht, mnyr shum m e shndosh e sjelljes sht t jesh i sinqert ndaj vetvetes dhe i pavarur n implementimin e shkathtsive sociale. Kameleont shoqror fare nuk mrziten q nj gj e thon e tjern e bjn, kur lejohet nga shoqria. Ata thjesht jetojn t ndar midis realitetit publik dhe privat. Psikoanalistja Helen Da(Helena Dautsch) njerzit e ktill i quan personalitete atrificiale t cilt e ndryshojn personalitetin me lehtsi t veant porsa e pranojn shenn nga individt t cilt i rrethojn. Tek disa njerz, m ka thn Snajder

www.syri3.com

103

www.sa-kra.ch

personaliteti publik dhe privat jan me mjeshtri t sinkronizuara, derisa tek t tjert bhet fjal pr kaleidoskopin e ndryshimeve t sjelljeve. Ata jan sikurse Zelig, persaonazh nga filimi i Vudi Allen-it(Woody Allen), i cili n do mnyr mundohet t inkuadrohet n rrethin e atyre m t cilt takohet. Kta njerz mundohen ta vrejn paralajmrimin e rastsishm t asaj q prej tyre pritet para se t reagojn, n vend se ti shprehin thjesht ndjenjat e tyre. Pr tu pajtuar me t tjert dhe pr t qen t prkdhelur nga ata, ata jan n gjendje q edhe n at q nuk i dshirojn t ln mbresa miqsore. Ata shfrytzojn shkathtsin sociale pr ti dhn kuptim sjelljeve t tyre n situata t ndryshme sociale, dhe kshtu ata sillen si personalitete t ndryshme varsisht se m k jan, duke ndryshuar prej elokuntit dhe tipit shoqror deri tek njeriu ekstravagant i rezervuar. Por, nse kto veti n mas t caktuar inicojn vendosjen e suksesshme t mbresave, ato, n profesione t caktuara, mund t bhen shum t plqyeshme posarisht n aktrim, jurispodenc, tregti, diplomaci dhe politik. Mund t thuhet se forma m e rndsishme e vetmonitorimit vrehet tek ata t cilt prfundojn si kameleon t paqndrueshm shoqror dhe q prpiqen q tek gjithsecili t ln mbresa, dhe t tjert t cilt jan n gjendje ti prdorin shkathtsit e tyre sociale pr t mbetur t denj ndjenjave personale. Kjo sht shkathtsi pr t qen i sinqert, pr t qen i vetes tnde personaleq on deri tek sjellja q sht n harmoni me ndjenjat dhe vlerat m t thella, pavarsisht nga pasojat shoqrore. Trsia e ktill emocionale mund t bhet shkaktare e planifikuar, si thuhet, i konfliktit i cili do ta ndal hipokrizin dhe do ta sqaroj situatn, t ciln kameleont social kurr nuk do ta pranonin.

KRIJIMI I PERSONIT SOCIAL T PAPRSHTATSHM

Nuk ka pasur dyshim se Sesil ka qen i menur; ka qen ekspert pr gjuh t huaja dhe prkthyes i shklqyeshm. Por n disa lami plotsisht i pashkatht. Duket se Sesil nuk i ka poseduar shkathtsit m elementare sociale. Ngatrrohej gjat biseds m t thjesht duke pir kafe dhe kot e shpenzonte kohn e lir; shkurtazi, ka qen jo i shkatht n kontaktet e prditshme shoqrore. Shkaku i joshkathtsis sociale, e cila m s teprmi ka qen e shprehur n kontakt me femra, Sesil kishte vizituar terapeutin, i brengosur se ndoshta, si ka thn ai, posedon anime homoseksuale edhe pse pr nje gj t till as q ka imagjinuar. Sesil iu ka rrfyer terapeutit se problemi kryesor qndron n drojn se at q e flet askujt sdo ti interesoj. Kjo frik fillestare vetm e ka rrit jodisponimin n shoqri. Pr shkak t nervozizmit gjat takimeve me njerzit ai gjithmon zgrdhihej dhe qeshej n astet m t pahishme, por nuk qeshte kur dikush thoshte dika vrtet qesharake. Sesil ia kishte pranuar terapeutit se adaptimi i tij ka prejardhje q nga fmijria; gjith jetn ishte ndier mir vetm kur kishte qen n shoqri me vllaun e tij m t vjetr i cili n njfar mnyre ia kishte lehtsuar komunikimin me njerzit e tjer. Por kur e ka braktisur shtpin, at e ka mbizotruar joeksperienca personale; n shoqri ka qen i paralizuar. Tregimi rrfehet nga Lejkin Fillips(Lakin Phillips), psikolog nga George Washington University, i cili supozon se tkqijat e Sesilit jan pasoj e gabimeve q n fmijri ti msoj leksionet elementare t sjelljes n shoqri:

www.syri3.com

104

www.sa-kra.ch

far ka mundur Sesil t msoj m heret? Q t tjerve ti prgjigjet drejtprsdrejti kur ata flasin me t; q vet ta filloj shoqrimin e jo t pres q t tjert gjithmon ta bjn kt; t flet e jo t prgjigjet me nje pohim t shkurtr po ose jo, ose me prgjigje t thjesht; q t tjerve ti falnderohet, ta lejoj tjetrin q i pari t hy brenda; t pres derisa dikush mos ta ofroj me dikat thot faleminderit dhe urdhroni, t ndaj me t t tjert bashkveprimet fillestare t cilat msohen q nga mosha dyvjee e m tutje.(9) Nuk sht plotsisht e qart se a sht rregullimi i Sesilit pasoj e anashkalimi t dikujt tjetr pr ta msuar at me rregullat themelore t sjelljes n shoqri apo sht paaftsi e lindur e tij pr t msuar. Por pavarsisht nga shkaqet e mangsis, tregimi i Sesilit sht kshillues se tregon n rndsin e leksioneve t panumrta t cilat fmijt i msojn gjat sinkronizimit reciprok, si dhe pr rregullat e pashkruara t harmonis sociale. Pasojat e mosrespektimit t ktyre rregullave jan prfolja dhe ndjenja se t tjert ndihen keq kur jan me neve. Natyrisht, funksioni i tyre sht n at q t gjith n shoqri t ndihen mir; mosadaptimi shkakton ankth. Njerzit t cilt nuk i posedojn kto aftsi jo vetm q nuk jan t gdhendur ata nuk i dallojn ndjenjat e huaja me t cilat takohen dhe pashmangshm nxisin tollovi dhe jokomoditet. T gjith ne njohim Sesil, njerz t besdisshm me munges t zemrgjrsis shoqrore njerz t cilt nuk din t ndrpresin bisedn apo konverzimin telefonik dhe kshtu vazhdojn t flasin, duke mos i prfillur shenjat apo paralajmrimet se duhet thn lamtumir; njerz t cilt vetm pr vete flasin pa pik interesimi pr personin tjetr dhe t cilt nuk i prfillin tendencat dhe paralajmrimet q tema t ndrrohet; njerzit t cilt ndrpresin fjalimin bjn pyetje t pahishme. Rrshqitjet e ktilla nga shtegtimi shoqror flasin pr mosnjohjen e marrdhnieve reciproke fillestare. Psikologt e kan prpiluar fjaln dysemia(nga greqishtja dys pr vshtrsit dhe semes pr shenjn) e cila do ta emrtonte mosaftsin e msimit t mesazheve nga fusha joverbale; do i dhjeti fmij ka vshtrsira nga kjo lmi.(10) Problemi mund t jet n pamundsin pr t ndier hapsirn personale, ashtu q fmija qndron shum afr derisa flet apo i hedh sendet napr hapsirn e huaj; shfrytzimi apo shpjegimi i gabueshm i gjuhs s trupit; leximi apo prdorimi i grimasave, si sht ikja nga shikimi i huaj; apo mospasja e njenjave prozaikn e tjetr kujt, kualiteti emocionale gjat biseds, ashtu q ose flitet me z t lart ose me z t njjt. Shum hulumtime jan fokusuar n fmijt t cilt kan treguar shenja t paprshtatshmris sociale, me fmijt t cilt joshkathtsia e tyre i ka uar deri tek mosprfillja apo injorimi nga ana e shokve t tyre. Prpos fmijve t cilt kan qen t injoruar si t dhunshm fmijt tjer t larguar i injorojn sepse iu mungojn njohurit e rregullave fillestare t marrdhnieve reciproke, si sht kontakti sy m sy apo rregulla e pashkruar n takimet e dyanshme. Po qe se fmijt nuk kan sukses n msimine gjuhs, njerzit mendojn se ata nuk jan veanrisht t menur apo nuk jan mjaft t arsimuar; por nse kan eksperienc n aplikimin e rregullave joverbale, t tjert n veanti moshatart e tyre mendojn se jan t uditshm dhe kshtu i injorojn. Kta fmij jan ata t cilt nuk din q spontanisht t inkuadrohen n loj, dhe kur i prekin fmijt tjer ata ndihen keq dhe jo miqsisht shkurtazi, kta jan fmij t papopullarizuar. Kta nuk ia kan dalur ta msojn gjuhn e heshtur t emocioneve dhe pa mjeshtri drgojn mesazhe t cilat nxisin jodisponim.

www.syri3.com

105

www.sa-kra.ch

Stefan Novicki(Stephen Nowicki), psikolog nga Emory University i cili ka studiuar aftsit joverbale tek fmijt, thot: Fmijt t cilt nuk mund ti lexojn dhe ti shprehin emocionet gjithmon jan t frustruar. N esenc, ata nuk kuptojn se far po ndodh. Ky lloj komunikimi paraqet nntekstin konstant t asaj q bni; ju nuk mund ta ndryshoni shprehjen e fytyrs apo ta fshehni tonin e zrit. Nse gaboni n drgimin e mesazheve emocionale, njerzit gjithmon do tju prqeshin - do t mbeteni t injoruar, duke mos ditur se pr far. Fmijt e ktill nuk mund t ndikojn n sjelljen e t tjerve dhe veprimet e tyre nuk kan influenc tek t tjert. Kjo i bn t pafuqishm, depresiv dhe apatik. Prpos ksaj q kta fmij n mnyr shoqrore jan t izoluar, kta fmij vuajn edhe n shkoll. Natyrisht, dhoma e msimit i ngjan fakultetit; fmijt e paadaptuar me siguri gabimisht do ti kuptojn apo gabimisht do ti prgjigjen arsimtarit. Si kan treguar rezultatet e testimeve t ndijeshmris joverbale t fmijve, fmijt t cilt gabimisht i lexojn shenjat emocionale me siguri do t dshtojn n shkollim, pavarsisht prej aftsive akademike t cilat mund t vrehen me ndihmn e IQ-s.(11)

NE T URREJM: NGA PRAGU

Ndoshta absurditeti social m i dhimbshmi dhe m ekspiliciti sht kur vin momentet e rrezikshme n jetn e fmijs: fillimi i privilegjs n grup n t ciln ju dshironi t merrni pjes. Ky sht asti m i rrezikshm - ku plqimi apo urrejtja, prkatsia apo mosprkatsia, kan rol vendimtar n jetn publike. Pr kt arsye ky asti i joprezencs ka qen lnd e studimeve intensive t studentve t cilt jan mar me edukimin e fmijve dhe kan zbuluar mnyra t ndryshme t afrimit me t cilat fmijt e pranuar dhe t injoruar inkuadrohen n shoqri. Zbulimt kan treguar se n far mase sht e rndsishme q shkathtsit sociale t jen t vrejtura dhe t prgjigjen n shenjat emocionale interpersonale. Gjithsecili njeri ndihet i prekur dhe jokomod kur sheh se si fmija krcen rreth atyre t cilt veq luajn, dhe i cili ka dshir ti bashkangjitet por ndihet i injoruar. Madje nganjher edhe fmijt m t pranuar refuzohen hulumtimi me nxsit e klass s dyt dhe t tret ka treguar se 26% t rasteve fmijt m t plqyer kan qen t refuzuar po qe se kan tentuar t inkuadrohen n grupn e cila veq ka qen n loj. Fmijt jan t ashpr dhe eksplicit kur marrin vendime emocionale pr refuzim. Jemi prezent n dialogun e fmijve katrvjear n erdhe.(12) Linda dshiron t shoqrohet me Barbarn, Nensin dhe Billin t cilt s bashku luajn lodra kubike dhe kukulla shtazsh. Ajo pr nje moment i vshtron, mandej i afrohet, ulet pran Barbars dhe fillon t luaj me kukullat shtaz. Barbara i drejtohet asaj dhe i thot: Ti nuk mund t luash! Mundem, prgjigjet Linda. Edhe un mund ti marr ca lodra. Jo, nuk mundesh, prgjigjet Barbara e inatosur. Ne sot nuk t dshirojm. Kur Billi sht afruar n favor t Linds, Nensi iu sht bashkangjitur sulmit: Ne sot e urrejm. Pr shkak t rrezikut direkt apo indirekt se t tjert do tju thon Ne t urrejm, sht e arsyeshme prse do fmij sht i kujdesshm kur i afrohet grups. Natyrisht, nuk dallon as nervoza t ciln e ndijen njeriu i rritur me njerzit e huaj kur n kokteje bisedojn me grupn e shokve t afrt. Sikur q sht ky ast i afrimit pran grups i

www.syri3.com

106

www.sa-kra.ch

rndsishm fmijn, ai sht poashtu, si thot nj studiues diagnostifikim i lart shpejt zbulon dallimet ne gjinshmrin shoqrore.(13) sht e zakonshme q t posaardhurit nj koh vetm t vshtrojn, mandej n fillim shum vmendshm t bashkangjiten, duke u br gradualisht shum m t vetbesueshm por edhe shum m t kujdesshm. Se a do t jet fmija i pranuar apo jo, varet prej aftsive t tij pr tu ndrlidhur n disponimin grupor dhe t ket sens se cila loj sht e pranuar nga t gjith. Dy gabime kryesore gati gjithmon ojn deri tek refuzimi: prpiqen q shpejt ta udhheqin grupn apo jan jasht rrjedhave t ngjarjes. Por pikrisht kjo sht ajo q bjn fmijt e papranuar: ata shtyhen n grup, me nxitim sulmojn dhe prpiqen ta ndryshojn temn, imponojn mendimet e tyre, apo thjesht perj fillimit nuk pajtohen me t tjert t gjitha kto jan prpjekje t qarta pr ta trhequr vmendjen. Pr kt arsye refuzohen apo injorohen nga t tjert. Prkundr t lartprmenurs, fmijt e plqyer e kalojn nj koh duke e vshtruar grupn pr t kuptuar se qfar po ndodh para se t afrohen, e mandej bjn dika q t tjert do ta pranojn; ata presin q ta vrtetojn pozitn e tyre n grup para se t propzojn se far grupa duhet br. Le ti kthehemi Roxherit, djaloshit katrvjear pr t cilin Tomas He mendon se e ka shfaqur shkalln e lart t inteligjencs interpersonale.(14) Taktika e Roherit ka qen q s pari t vshtroj, e mandej t imitoj at q fmija tjetr ka br dhe, n fund, t bisedoj me fmijn dhe trsisht t identifikohet me ngjarjen strategjia e fitimtarit. Pr shembull, shkathtsia e Roxherit ka ardhur n shprehje edhe kur ai dhe Voren kan lujatur bombi(n t vrtet, zhavori n orap). Voren e ka pyetur Roxherin se a dshiron t jet n aeroplan apo helikopter. Roxheri e kishte pyetur para se t prgjigjej se far dshiron: A je ti n helikopter? Ky moment n dukje i parndsishm tregon pr ndjenjn e nevojs pr t tjert, si dhe pr aftsin e t vepruarit n raport me njohurin e vazhdimit t shoqrimit. He pr Roxherin thot se: Ai e kontrollon shokun e tij dhe kshtu lidhja dhe loja e tyre vazhdon. I kam soditur fmijt tjer t cilt thjesht hyn n helikopter dhe aeroplan dhe, tekstualisht dhe figurativisht, fluturojn njeri prej tjetrit.

PRSOSMRIA EMOCIONALE: RAPORTI I RASTIT

Nse shkathtsia e qetsimit t emocioneve t valzuara t personave tjer paraqet vrtetsin e gjinshmris shoqrore, ather frenimi personit t zemruar padyshim se sht vler supreme e mjeshtris. Shnimet mbi vetrregullimin e zemrimit dhe kontaminimit emocional sugjerojn nje strategji efikase mund t jet qetsimi i personit t zemruar, empatia ndaj ndjenjave t tija dhe perspektiva, mandej t shikohet ai permes fokusi alternativ, dhe t akordohen mendimet dhe ndjenjat e tij me shume pozitivitet nj lloj xhudo-je emocionale. Si shkathtsi e sterholluar t influencs emocionale ndoshta n mnyr figurative e prshkruan tregimi i mikut t mir, i t ndjerit Teri Dobson(Terry Dobson) i cili gjat viteve t 50-ta ka qen i pari Amerikan i cili n Japoni ka msuar artin luftarak aikido. Nj pas dite ishte kthyer n shtpi me trenin nn toksor t Tokios, n nj moment n vagon kishte hyr nj puntor muskulor i dehur dhe i disponuar pr tu kacafytur me dik. Ky njeri kishte filluar ti bezdis udhtart: shante, kishte prqafuar nj nn me foshnje dhe ishte mbshtetur ne krahrorin e nj iti t moshuar t cilt t friksuar kishin ikur n pjesn e fundit t vagonit. Pijaneci edhe disa her ishte vrsulur(dhe n zemrimin e tij

www.syri3.com

107

www.sa-kra.ch

kishte gabuar), kur i kishte kapur mbajtset e metalta kishte tentuar ti shkul nga vendi. Teri, i cili kishte qen n kulminacionin e kondicionit fizik si pasoj e ushtrimeve t rregullta tetorshe, n ato aste ishte ndier i thirrur t intervenoj pr t parandaluar q dikush mos t lndohet seriozisht. Por, iu ishte kujtuar fjala e msuesit t aikidos: Aikido sht art i pajtimit. Kushdo q dshiron t luftoj ndrpren lidhjen me universin. Nse dshiron t dominosh me njerz, para se t fillosh ve je humbs. Ne msojm se si ta zgjidhim konfliktin, e jo se si ta fillojm. Aq m tepr, Teri ishte pajtuar me leksionet fillestare t msuesit t tij q kurr mos ta inicoj grindjen, por vetm ti prdor shkathtsite luftarake n vetmbrojtje. Tash iu ishte dhn rasti q praktikisht ti testoj aikido shkathtsit. Dhe derisa t gjith udhtart qndronin ulur t palvizshm, Teri ngadal dhe me maturi ishte ngritur. Kur e kishte vrejtur, pijaneci kishte uluritur: Aha! I huaj! Ty t duhet leksioni n metodn japoneze!, dhe kishte filluar t prgatitej pr ta sulmuar Terin. Por, posa pijaneci ishte br gati ta bj hapin e par, dikush kishte brtitur me z t lart dhe jashtzakonisht gzueshm: Hej! E brtitura kishte pasur ton t njeriut t hareshm i cili pikrisht n ato aste kthehej nga vizita e mikut t mir. I hutuar, pijaneci ishte kthyer mbrapa dhe kishte par japonezin shtatdhjetvjear i cili kishte qen shum i imt dhe kishte pasur t veshur kimono. Plaku me admirim kishte qeshur me pijanecin dhe e kishte ftuar me nj lvizje t leht t dors dhe me z melodik: Eja tek un. Pijaneci me ngathtsi ishte kthyer dhe me nj ton konfliktuoz i kishte thn: Pr far, dreqin e mallkuar, un kam t flas me ty? N ndrkoh, Teri ishte prgatitur q pr nj ast ta rrzoj pijanecin po qe se bn lvizje t shpejt. ka ke pir?, e kishte pyetur plaku, duke e shikuar me shikim shklqyes puntorin e dehur. Kam pir saki, ka po t intereson, kishte brtitur pijaneci. Oh, po kjo sht e mrekullueshme, absolutisht e mrekullueshme, ishte prgjigjur plaku. Shiko, edhe mua m plqen saki! pr do nat, une dhe gruaja ime (e ajo i ka shtatdhjet e gjasht vjet) e nxejm shishen, e servojm n kopsht dhe ulemi ne bankn e drunjtPlaku kishte vazhduar t fliste pr drurin qetsues n kopsht, pr bukurit e kopshtit t tij dhe pr knaqsit t cilat i prjeton duke pir raki pr do mbrmje. Derisa e kishte dgjuar plakun, fytra e pijanecit ishte relaksuar; grushtat iu kishin zbutur. Unun i dua hurmet, kishte thn, me z t zgjatur. Gjithashtuz, kishte pohuar plaku i gjallruar jam i sigurt se ke grua t mrekullueshme. Nuk kam, kishte thn puntori. Gruaja ime ka vdekur duke u kaprdi, ai ishte thelluar n tregimin pikllues pr humbjen e gruas, shtpis, vendin e puns, pr at se turprohet nga vetja. Pikrisht kur treni kishte mbrri n stacion dhe Teri derisa kishte zbritur, Teri e kishte dgjuar plakun duke e ftuar pijanecin pr tu ulur pran tij dhe tia rrfej t gjitha, dhe e kishte par kur pijaneci ishte lshuar n karrige, dhe kokn e ekishte mbshtetur n krahrorin e plakut. Kjo sht prsosmri emocionele.

www.syri3.com

108

www.sa-kra.ch

PJESA E TRET

APLIKIMI I INTELIGJENCS EMOCIONAL

www.syri3.com

109

www.sa-kra.ch

IX ARMIQT E AFRM
Njher Sigmund Frojd(Sigmund Freud)i kishte thn bashkpuntorit t tij Erik Erikson (Erik Erikson) se dashuria dhe puna jan arte t ngjajshme t cilat shnojn pjekurin e trsishme. Nse sht kshtu, ather pjekuria mund t bhet kthes e rrezikshme n rrugn e jets dhe pr trendet aktuale t bashkshortsis dhe divorcit inteligjenca emocionale bhet kruciale me t tepr se kur m par. Analizojm prqindjen e divorcit. Prqindja vjetore e divorcit sht n ramje. Por metoda tjetr e llogaritjes procentuale tregon pr rritje alarmuese: marrim n konsiderat mundsin se ifti i posa kurorzuar me siguri do t divorcohet. Edhe pse prqindja e divorcit sht n stagnim, n grupet e rrezikuara kan qen iftet e posa kurorzuara. Ndryshimi bhet edhe m i dukshm nse e krahasojm prqindjen e divorcit n vitin e caktuar. N Amerik, kurorzimet kan filluar t lidhen n vitin 1890, e po qe se 10% prej tyre kan prfunduar me divorc. Ata t cilt jan kurorzuar n vitin 1920, jan divorcuar n 18% t rasteve; iftet e kurorzuara n vitin 1950 jan divorcuar n 30% t rasteve, deisa t kurorzuarit n vitin 1970 kan pasur 50% gjas t divorcohen apo t mbesin n martes. Sipas prqindjeve, sa i prket ifteve t cilt bashkshortsin e kan lidhur gjat viteve 1990, supozimi se kurorzimi do t prfundoj me divorc sht rritur pr udi 67%!(1) Po qe se llogarit jan t sakta, vetm tre prej dhjet ifteve t posa kurorzuar ishin duhur t mbesin n bashkshortsi. Diskutabile sht arsya e ksaj rritjeje e cila nuk ssht krijuar pr shkak t zvoglimit t inteligjencs emocionale, e as pr shkak t erozionit konstant t shtytjes ekonomike momentet trishtuese t cilat i kan prcjellur shkurorzimet apo varsin ekonomike t femrave n raport me meshkujt arsye pr t ciln iftet kan mbetur n bashkshortsi edhe m t mundimshme. Por nse vshtrsit ekonomike nuk e kan lidhur indin e bashkshortsis, ather lidhja emocionale midis gruas dhe burrit bhen shum m e rndsishme pr t mbijetuar martesa e tyre. Lidhjet emocionale midis gruas dhe burrit dhe gabimet emocionale pr t cilat mund t divorcohen jan analizuar viteve t fundit, deri me tash, me nj saktsi t papar. Me siguri se prparimin m t madh n njohjen e arsyes s qndrueshmris, apo shkatrrimit, t bashkshortsis sht br fal matjeve fiziologjike precize t cilat e kan br t mundur prcjelljen e ndryshimeve emocionale momentale n bashksin bashkshortore. Shkenctart tash kan mundsi ta zbulojn rritjen gati se t padukshme t adrenalins dhe shtypjes tek meshkujt, si dhe mikroemocionet momentale t rndsishme t cilat lexohen n fytyrat e femrave. Kto matje fiziologjike zbulojn nntekstet e fshehta biologjike t mosmarrveshjeve n mes ifteve pikn kritike t realitetit emocional t ciln iftet zakonisht nuk e vrejn apo nuk e prfillin. Matjet zbulojn forcn e emocioneve t cilat lidhjen e mbajn apo e shkatrrojn. Mospajtimet fillojn n periudhn e hershme shkaku i dallimeve t botave emocionale n mes vajzs dhe djalit.

www.syri3.com

110

www.sa-kra.ch

MARTESA E SAJ DHE E TIJ: RRNJT NGA FMIJRIA

Kur kam hyr nj nat von n restorant, nj burr i ri doli nga dera. Fytyra e tij ishte edhe e mrrolur edhe e ngurt. Pas i shkonte gruaja e re duke e goditur ne shpin dhe dukei brtitur: Qosh i mallkuar! Kthehu mbrapa dhe sillu mir me mua!. Lutja shum kontradiktore dhe sarkastike zbulon modelin i cili rndom shihet tek iftet t cilve lidhja sht n kriz: ajo dshiron grindje, ai trhiqet. Psikologt martesor moti koh e kan vrejtur se iftet t cilt sillen sipas ktij modeli grindje-trheqje, me koh prfundojn tek terapeuti kur burri vn vrejtje n krkesat dhe fjalt fyese t pakuptimta t gruas, derisa gruaja ankohet se ai nuk interesohet q ta dgjoj at. N esenc ky prfundim martesor sht dshmi se tek nj ift bashkshortor ekzistojn dy bota emocionale e saj dhe e tij. Edhe pse pjesrisht jan t natyrs biologjike, rrnjt e dallimeve emocionale mund t prcillen nga fmijria - bota t ndara emocionale t vajzs dhe djalit gjat periudhs s rritjes. Jan br numr i madh studimesh pr kto dy bota t ndara, pr pengesat t cilat krijohen jo vetm pr shkak t lojrave t ndryshme t cilat vjazat dhe djemt i preferojn, por edhe nga frika se mos dikush do i prqesh se kan vajz apo djal.(2) nj hulumtim mbi miqssin n mes t fmijve ka treguar se fmijt trevje thon se gjysma e shokve t tyre jan t gjinis s kundrt; fmijt pesvje deklarojn se 20% t shokve i kan t gjinis s kundrt, ndrsa shtat vjeart gati asnj djal apo vajz nuk kan shok t gjinis s kundrt.(3) Botat e ndara miqsore kalojn njra pran tjetrs derisa tinejxhert nuk ia filojn t zbaviten. Me koh, djemt dhe vajzat msojn leksione t ndryshme pr mnyrat se si duhet tia dalin me emocionet e tyre. Prvese kur jan t zemruar, prindrit m shum flasin pr emocionet me vajzat sesa me djemt e tyre. (4) Pr emocione vajzat kan m shum njohuri sesa djemt: kur prindrit iu trillojn tregime fmijve, ata prdorin fjal m emotive kur iu drejtohen vajzave; nnat, kur lujan me bebe, shprehin ma shum emocione ndaj vajzave sesa ndaj djemve; nse bisedojn pr ndjenjat, nnat kt e bjn m detajisht me vajzat sesa me djemt, duke ua prshkruar gjendjet emocionale edhe pse me djem m detajisht bisedojn pr shkak t pasojave t gjendjeve t caktuara emocionale, si sht pr shembull: zemrimit(me siguri pr shkak t paralajmrimit). Lesli Brodi(Leslie Brody) dhe Xhudi Holl(Judith Hall), t cilat kan kryer hulumtime mbi dallimet n mes gjinive, supozojn se vajzat para djemve zhvillojn aftsin e t shorehurit gjuhsor, dhe se jan m me prvoj dhe m t shkathta pr ti shprehur ndjenjat pr dallim nga djemt dhe kshtu t jen n gjendje ti hulumtojn emocionet dhe pr t qen t gatshme q konfliktin fizik ta ndrrojn me reagime emocionale; shkenctaret vrejn se pr dallim nga vajzat, djemt t cilt i shtypin emocionet, mund t bhen t pavetdijshm jo vetm gjendjeve t tyre emocionale por edhe t t tjerve.(5) N moshn dhjet vjee, kur zemrohen, edhe djemt edhe vajzat kryesisht jan agresiv dhe t gatshm pr grindje. Por, n moshn trembdhjet vjee vjen deri tek ndryshimi i qensishm n mes gjinive: vajzat bhen m t shkathta se djemt n agresivitetin dinak prdorin taktikn e izolimit, thashetheme vicioze, dhe hakmarrje indirekte. Djemt, n t shumtn, edhe m tej vazhdojn t kofrontohen kur jan t zmruar, t pavmendshm ktyre strategjive t mbuluara.(6) Kjo sht nj nga arsyet prse djemt piqen m von dhe m pak t sofistikuar n raport me gjinin tjetr kur hasin n rrugn e gabuar t jets emocionale.

www.syri3.com

111

www.sa-kra.ch

Vajzat luajn n grupe t vogla, grupe intime, m pak jan agresive dhe e kan t shprehur ndjenjn pr bashksi, derisa djemt lujan n grupe m t mdha dhe lojrat i kan t natyrs garuese. Nj nga dallimet kryesore mund t vrehet gjat lojs s vajzave dhe djemve kur loja ndrprehet n astin kur dikush lndohet. Nse djali lndohet dhe shqetsohet, prej ti krkohet q t largohet anash dhe t mos qaj, pr ta mundsuar lojn t vazhdoj. Kur i ngjan e njjta grups s vajzave t cilat luajn, ather loja ndrprehet dhe t gjitha mbledhen pr ti ndihmuar vajzs e cila qan. Si e thekson Kerol Gillingen(Carol Gilligan) nga Harvardi, mnyrat e ndryshme t lojs s djemve dhe vajzave zbulojn dallimet kryesore n mes gjinive: djemt jan t vetmuar dhe krenar, t vendosur autonom dhe t pavarur, ndrsa vjazat veten e tyre e ndiejn si pjes e bashksis. Pr kt arsye, djemt i friksohen do gjje q mund ta rrezikoj pavarsin e tyre, ndrsa vjazat friksohen nga ndrprerja e miqsis. Dhe si thot Debora Tenen(Deborah Tennen) n librin e tij You Just Dont Understand, kto kndvshtrime t ndryshme tregojn se meshkujt dhe femrat presin dhe dshirojn gjra t ndryshme gjat biseds: derisa meshkujt knaqen n biseda pr gjsendet, femrat anojn ti realizojn lidhjet emocionale. Skurtazi, kto kontradikta nn prkujdesin e emocioneve ndikojn n zhvillimin e aftsive t ndryshme kur vajzat bhen t shkathta n leximin e shenjave verbale dhe joverbale emocionale, n gjurmimin dhe paraqitjen e ndjenjave t tyre, ndrsa djemt bhen m t prvojshm n minimizimin e emocioneve si jan ndjeshmria, ndjenja e fajsis, frika dhe sentimenti.(7) Pr shembull me qindra studime kan vrtetuar se femrat jan shum m empatike sesa meshkujt sepse kan afsis pr ti lexuar ndjenjat e pa shprehura vetm n baz t grimasave t fytrs, tonit t zrit dhe shenjave tjera joverbale. Poashtu, tek femrat m leht zbulohen ndjenjat n baz t grimasave t fytyrs sesa tek meshkujt; edhe pse nuk ekziston dallimi n mimikn e djemve dhe vajzave, n shkolln fillore djemt nuk jan aq ekspresiv sa vajzat. Kjo pjesrisht tregon pr dallimin e dyt themelor: femrat, n raport me meshkujt, m intensivisht prjetojn emocionet e ndryshme dhe t paqndrueshme kjo sht arsye prse femrat jan shum m emocionale sesa meshkujt.(8) Krejt kjo tregon pr faktin se femrat n martes hyn m t pjekura shkaku i rolit pris t emocioneve, derisa meshkujt jan m pak t prgatitur t ndihmojn pr t mbijetuar lidhja. I domosdoshm sht, nj element shum i rndsishm pr femrat por jo edhe pr meshkujt raporti i hulumtimit t 246 ifteve tregon se satisfaksionin n lidhjen e tyre e kan arrit kur ifti ka komunikuar suksesshm.(9) Ted Hjuston(Ted Huston) psikolog n University of Texas, i cili sht marr me studimin e ifteve, vren: Pr femrat intimitet do t thot t bisedosh pr problemin, n veanti biseda pr vet martesn. Shumica e meshkujve nuk din se far femrat krkojn nga ata. Ata thon: Un dua q me t t oj jet e ajo vetm t bisedojm. Hjuston zbulon se gjat kohs s vardisjes meshkujt m me ndje e kalojn kohn duke biseduar pr ta plotsuar nevojn pr afrsi me grat e ardhme t tyre. Por kur kurorzohen, sa m shum q koha kalon posarisht n rastet e ifteve konservative burrat shum m pak e kalojn kohn duke biseduar me grat e tyre, duke u arsyetuar se kuptimi i afrsis sht n gjra t thjeshta, sikur q sht puna e prbashkt n kopsht, e jo n biseda pr gjra t tjera. Ndoshta arsya e heshtjes gjithnj e m e madhe tek burrat qndron n at se ata jan m optimist sa i prket martess, derisa gart e tyre i adaptohen problemeve: n baz t nj studimi mbi bashkshortsin, sht vrtetuar se burrat, pr dallim nga grat,

www.syri3.com

112

www.sa-kra.ch

kan shikim m t ndritshm n aspektet e caktuara t lidhjes s tyre sexi, finansat, marrdhniet familjare, respekti reciprok, mosmarrveshjet.(10) Grat m shum ankohen n burrat e tyre, posarisht n rastet e ifteve t paknaqura. Krahasojm shikimin e ndritshm t burrave n martes me neverit e tyre ndaj mospajtimev dhe do ta kemi m t qart se prse gart aq shpesh ankohen n burrat e tyre se si ata prpiqen t prvidhen kur vjen tek zgjidhja e mosmarrveshjeve n bashkshortsi. (Natyrisht, ky dallim n gjini sht i prgjithsuar dhe nuk shfaqet tek do lidhje; miku im psikiatr m sht ankuar se si n martesn e tij gruaja nuk dshiron t bisedoj pr problemet emocionale dhe se gjithmon sht ai i pari i cili ia fillon biseds.) Vshtrsia me t ciln burrat i paraqesin problemet e bashkshortsis bhet edhe m e theksuar pr shkak t mosprvojs s tyre n leximin e emocioneve nga grimasat e fytyrs. Grat jan shum m t ndiejshme kur shohin burrin me fytyr t piklluar pr dallim nga burrat t cilt pr kt jan m pak t shkatht, n baz t grimasave t fytyrs s grruas, kur duhen ta vrejn se grat e tyre jan t piklluara.(11) Kjo sht arsye prse grat shtiren t piklluara se mos ndoshta kshtu burrat do ti vrejn ndejenjat e tyre dhe n kt mnyr ata ta bjn hapin e par me pyetjen pr arsyen e jodisponimit t tyre. Le ti marim parasysh impikalcionet e ndarsis emocionale n rastete e zgjidhjeve dhe kaprcimit t mosmarrveshjeve dhe shqetsimeve t cilat pashmangshm ekzistojn n do lidhje. N t vrtet, problemet e caktuara se sa her ifti on dashuri, si t edukohen fmijt, apo me a borxhe apo kursime duhet jetuar nuk paraqesin arsye pr ndrprerjen e bashkshortsis. Shum m e rndsishme sht se n far mnyre ifti bisedon pr kto qshtje t diskutueshme, vendimtare pr ekzistimin e bashkshortsis. Rruga pr t mbijetuar bashkshortsia sht n t kuptuarit e shkakut t mospajtimit; femrat dhe meshkujt duhet ti tejkalojn dallimet fillestare n gjini pr t qen n gjendje ti zgjidhin emocionet e pazgjidhura. Nse n kt nuk kan sukses, iftet krijojn marrdhnie t kqija t cilat mund t shkaktojn edhe ndrprerjen e lidhjes. Si do ta shohim, t gjitha marrdhniet e kqija krijohen nse njri apo t dy partnert tregojn se iu mungon inteligjenca emocionale.

PREJARDHJA E GABIMEVE N BASHKSHORTSI

Fred: A i ke marr rrobat e mia nga pastrimi kimik? Ingrid: (me ton thumbues) A i ke marr rrobat e mia nga pastrimi kimik. Merri vet rrobat e tua t mallkuara. ka jam un, pastruesja jote? Fred: Smund t thuhet. Po t kishe qen pastruese, t paktn kishe ditur t pastrosh. Po t kishte qen ky dialog nga ndonj komedi televizive do t ishte zbavits, por ky dialog sarkastik sht br ndrmjet iftit bashkshortor i cili (ku nuk habit fakti) sht divorcuar pas disa vitesh(12) konflikti n mes tyre ka ndodhur n laboratorin t cilin e ka konstruktuar Xhon Gotman(John Gottman) psikolog nga University of Washington, dhe i cili padyshim deri m sot me detajizime m t sakta i ka analizuar lidhjet emocionale pr t cilat iftet mbesin n bashkshortsi dhe ndjenjat shkatrruese t cilat rrnojn bashkshortsin.(13) n laboratorin e tij bisedat e ifteve inizohen me video kamer e mandeej bhet tema e analizs d detajizuar shumorshe e cila sht e imagjinuar q me ndihmn e saj t zbulohet gjendja e padukshme emocionale. Me nj skicim t ktill t gabimeve t cilat ojn deri tek divorci potencohet roli esencial i inteligjencs emocionale pr qndrueshmrin e bashkshortsis.

www.syri3.com

113

www.sa-kra.ch

Gjat dy dekadave t fundit, Gotman ka prcjellur kurorzimin dhe shkurorzimin e m tepr se dyqind martesave, prej t cilave disa kan qen t posa kurorzuara e disa m me shum dekada. Gotman me aq prpikri e ka studiuar rregullimin emocional t bashkshortsis, saq pas hulumtimit ka mundur ta parashikoj se cili ift nga laboratori i tij do t divorcohet pr tre vitet e ardhshme (sikur Fred dhe Ingrid t cilt thumbueshm kan biseduar rreth pastrimit kimik) me saktsi prej 97% - deri m tash t papar n studimet t cilat jan marr me statutin e bashkshortsive! Vlera e analizs t ciln e ka br Gotmani qndron n prpunimin e sakt t metods dhe studimit rrnjsor. Derisa ifti bisedon, senzori i regjistron edhe ndryshimet m t vogla t gjendjes psikike t bashkshortve; me analiz konstante t grimasave t tyre(s bashku me metodn e leximit t emocioneve t ciln e ka prpunuar Pol Ekman), zbulohen nuansat m t padukshme dhe m subtile t ndjenjave. Pas biseds, secili partner veas hyn n laborator, e shikon inizimin dhe flet pr mendimet m t fshehta gjat momenteve t nxehta n bised. Rezultati kujton n skenimin emocional t bashkshortsis. Gotman zbulon se kritika e ashper sht shenj e par q tregon se bashkshortsia sht n kriz. N martes t shndosh bashkshortt ndihen t lirshm ti thon qortimet. Por, qortimet e shpeshta, t shprehura me zemrim, jan destruktive dshe sulmon personalitetin e bashkshortit. Pr shembull: Pamela ishte nisur me vajzn e saj pr t bler, derisa burri i saj kishte shkuar n librari. Ishin marr vesh q t takohen pas nje ore para posts dhe t shkojn s bashku n kinema. Pamela kishte qen e sakt, por Tom jo, Ku sht ai? Filmi filllon pr dhjet minuta, iu ishte ankuar Pamela vajzs. Sa her q mundet babai yt me dika e flliq. Kur u paraqit Tomi pas dhjet minutash, i lumtur q e kishte takuar shokun e tij dhe duke krkuar falje pr vonesn. Pamela n mnyr sarkastike ishte shfryer: Krejt sht n rregull na ke dhn shans t diskutojm pr aftsin tnde t papar q t shkatrrosh dogj q planifikojm. Sa vetjak dhe i pakujdesshm q je! Qortimi i Pamels sht edhe m i madh se kaq: ky sht sulm mbi personalitetin e jo qortim. N fakt Tomi kishte krkuar falje. Por pr shkak t veprimit t tij, Pamela e ka karakterizuar si vetjak dhe t pakujdesshm. Shumica e ifteve, koh pas kohe, prjetojn aste t ktilla, kur qortimi pr dika q ka br partneri paraqet sulm n at person, e jo kritik qllimmirse. Kritikat e rrepta kan ndikim emocional shum m rrnuese sesa qortimet e arsyeshme. Dhe sht e kuptueshme se prse pas sulmeve t tilla gruaja apo burri ndihen sikur qortimet e tyre nuk jan prfillur apo jan heshtur. Dallimi midis kritiks s personalitetit dhe qortimit apo vrejtjes sht i thjesht, gruaja haptazi flet pr at q e shqetson dhe kritikon at q burri e ka br, duke i treguar sesi ndihet: kur ke harruar ti marrsh rrobat e mia nga pastrimi kimik, kam pas ndjenjn se fare nuk t interesoj. Ky segment i inteligjencs emocionale themelore: ajo ka vetbesim, dhe nuk sht dinake dhe pasive. Por nse sht n pyetje kritika e personalitetit, ajo proteston n mnyr t veant dhe e fillon sulmin gjithprfshirs ndaj burrit: Gjithmon je vetjak dhe i pakujdesshm. Kjo sht vetm dshmi se nuk mund t kem besim n ty se mund t bsh dika si duhet. Kjo mnyr e t kritikuarit tek personi tjetr nxit ndjenjn se sht i poshtruar, neveritshm, i dobt dhe i nnmuar e q on deri tek marrja e qndrimit mbrojts, e jo t pajtimit. Edhe m keq kur kritikn e prcjellin urrejtja emocion jashtzakonisht destruktiv. Urrejtja shum leht e nxit zemrimin dhe zakonisht nuk shprehet vetm me

www.syri3.com

114

www.sa-kra.ch

fjal, por njkohsisht edhe me tonin e zrit dhe reagimin zemrues. Si sht e popullarizuar thumbimin apo ofendimin zakonisht e shprehim me budalla, bushtr, idiot. Por edhe gjuha e trupit mund t lndoj me t ciln shprehet urrejtja, posarisht qeshja ironike apo buza e shtrembruar - shenj universale e neveritjes, si dhe rrotullimi i syve sikur themi: Oh vlla! N fytyr shenjn e urrrejtjes e nxit dipleri i tkurrur, muskuli i cili i shtrngon dy skajet e buzve anash(zakonisht t majtn), derisa shikimi sht i drejtuar prpjet. Po qe se njri prej bashkshortve mban nj grimas t ktill tjetrit do ti rritet pulsi pr dy apo tri rrahje n minut. Kjo mnyr e biseds e ka edhe mimin e vet; Gotman zbulon se nse burri konstant e urren gruan e tij, ajo do t jet e nnshtruar vargut t problemeve shndetsore, ftohjeve, infeksioneve gjenitale dhe kalljeve t fshiks, si dhe simptomeve gastro-intestinale. Nse n fytyrn e gruas reflektohet neveria, ndjenj e afrt me urrejtjen, kjo sht shenj e heshtur se ifti do t divorcohet pr katr vitet e ardhme. Natyrisht, shprehja e urrejtjes dhe neveris s koh pas kohshme nuk do ta rrezikoj bashkshortsin. M sakt do t ishte t thuhet se sa m gjat q zgjasin kto goditje emocionale dhe sa m t forta q jan, rreziku sht edhe m i madh ngjajshm me pirjen e duhanit apo nivelin e lart t kolesterolit t cilt jan shkaktart kryesor t smundjeve t zemrs. N rrug pr n divorc, nj faktor e kushtzon tjetrin n shkallzimin e mjerimit sa m t madh. Kritika konstante, urrejtja dhe neveria jan shenja t rrezikut sepse paralajmrojn se njri prej bashkshortve e ka planifikuar dnimin m mizor t heshtur pr partnerin e tij. N mendjen e tyre ai tjetri sht objekt i mallkimit konstant. Nj mendim i ktill negativ dhe dashakeq natyrisht se on deri tek sulmi t cilin partneri do ta bj n vetmbrojtje apo pr tu revanshuar, do t jet i gatshm pr kundrsulm. Bashkshorti mund t prgjigjet ndaj sulmit me reagimin lufto apo ik. sht e zakonshme q ndaj sulmit zemrak t kthehet goditja. Nj veprim i ktill zakonisht kryhet me grindje dhe piskam t pakuptimt. Por reagimi i trheqjes mund t bhet shum m i rrezikshm, posarisht nse ikja do t thot trheqje n heshtje. Kundrshtimi paraqet mbrojtjen ekstreme. Ai i cili kundrshton, trhiqet nga biseda dhe prgjigjet n heshtje dhe me grimas n fytyr. Kundrshtimi drgon mesazh t fort e cila prkujton n kombinimin e largimit, superioritetit dhe antipatis. kundrshtimi shfaqet tek bashkshortt t cilt jan para divorcit; n 85% t rasteve burri reziston si prgjigje ndaj sulmeve, kritikave dhe urrejtjeve t gruas.(14) Kundrshtimi, si ndjenj konstante, sht shkatrruese pr lidhjen e shndosh; ajo pamundson zgjidhjen e mosmarrveshjeve.

MENDIMET TOKSIKE
Fmijt kishin br zhurm, dhe Martini, babai i tyre, ishte nervozuar. Ai iu ishte drejtuar gruas s tij, Melani, me ton t ashpr: E dashur, a mendon se fmijt duhen t qetsohen? Ai n ato aste ka menduar: Shum sht tolerante ndaj fmijve. Melani kishte ndier se si zemrohej pr shkak t hidhrimit t tij. Fytyra iu ishte ersuar, kishte tkurrur vetullat dhe ishte prgjigjur: Fmijt mir po zbaviten. Edhe kshtu s shpejti do t flejn. Mendimi i saj: Ja ky, gjith kohn vetm ankohet.

www.syri3.com

115

www.sa-kra.ch

Martin tash ishte dukshm m i zemruar. Duke u krcnuar me grusht t shtrnguar ishte ngritur dhe me nervozizm kishte thn: A mos duhet tash une ti oj me fjet? Mendimi i tij: Kjo pr gjithka m kundrshton. M mir sht q vet ti marr gjrat n duart e mia. Melani prnjher ishte friksuar nga zemrimi i tij dhe butsisht ishte prgjigjur: Jo, un do ti oj n krevat menjher. Mendimi i saj: Ky po e humb kontrolln mund ti lndoj fmijt. M mir sht t lshoj pe. Kt konversim paralel t shprehur dhe t heshtur e ka botuar Aron Bek(Aaron Beck), themelues i terapis kognitive, si shembull pr mnyrn e t menduarit e cili mund t rrezikoj bashkshortsin.(15) N esenc, konfliktin emocional midis Melani dhe Martinit e ka nxitur mendimi i tyre i cili varet nga shtresa m e thell, t ciln Bek i quan mendime automatik ato jan supozime momentale dhe t nnvetdijshme pr vete dhe pr t tjert t cilat jan reflektime m t thella t qndrimeve tona emocionale. Melani nnvetdijshm kishte menduar disi kshtu: Gjithmon m sulmon dhe trbohet. Mendimi fillestar i Martinit sht: Ajo nuk ka t drejt t sillet kshtu me mua. Melani n bashkshortsi ndihet si viktim e pafajshme, derisa Martin mendon se me t drejt sht zemruar pr shkak t sjelljes s saj t pahishme. Mendimet tipike se jeni viktim e pafajshme, dhe ato q nxisin zemrim jan karakteristike pr iftet q kan probleme, dhe n mnyr kontinuele zemrojn dhe lndojn.(16) Nse mendimet shqetsuese, sikur q sht ndjenja se me t drejt jeni t zemruar, bhet automatike, ato prsriten dhe partneri i cili ndien se sht viktim pandrpr prcjell se far partneri tjetr bn pr ta dshmuar se ajo apo ai sht pal e viktimizuar, duke mos e prfillur, apo duke mos e marr parasysh, asnj veprim t kujdesit me t cilin qndrimi i tij do t jet i mohuar apo t vhet n pyetje. Mendimet e ktilla jan t furishme dhe aktivizojn sistemin nervor alarmues. Nse mendon se sht viktim, bashkshorti merr iniciativ q emocionalisht t sulmoj dhe pandrprer mendon pr vargun e vrejtjeve t cilat e prkujtojn se bashkshortja e rezikon dhe nuk do ta respektoj cilindo veprim t saj i cili mund ta largoj nga pozita e tij e viktims. N kt mnyr, bashkshortja bhet humbse potenciale: madje edhe nse qllimisht sht e kujdesshme, ai kt do ta kuptoj negativisht dhe veprimin e saj do ta nnmoj pr t treguar se ajo e rrezikon. iftet t cilt nuk e kan ndjenjn e rrezikimit dhe zemrimit, qllimmirshm do ti kuptojn veprimet e t tjerve dhe nuk do t jen viktim t sulmeve, e nse gjenden n situata t tilla, m shpejt do ti zgjedhin. N kapitullin e VI sht paraqitur mendimi i psikologut Martin Selixhmen mbi qndrimin optimist dhe pesimist. Pr shkak t qndrimit pesimist, partneri sht n penges konstante dhe ka ndjenjn e shtrngimit: Ai sht vetjak dhe i vetmjaftueshm; n at mnyr sht i edukuar dhe ashtu gjithmon do t sillet; nga un pret q gjithmon ta kuptoj, dhe nuk e intereson se si ndihem un. Qndrimi, i kundrt optimist flet: Ai tash shum krkon, por m heret ka qen i kujdesshm; ndoshta nuk sht i disponuar pyes veten mos vall dika po e mundon n pun. Nj qndrim i ktill nuk e poshtron burrin(dhe nuk e rrezikon bashkshortsin) dhe ai pr shkak t bashkshortsis nuk sht i rrezikuar dhe i pafuqishm. Mosmarrveshjet interpretohen si rrethana t cilat mund t ndryshohen. Qndrimi i par on deri tek zemrimi konstant; tjetri qetson.

www.syri3.com

116

www.sa-kra.ch

Partnert t cilt kan qndrim pesimist jashtzakonisht jan nn ndikimin e rregullimeve emocionale; ata zemrohen, jan t lndueshm apo t shqetsuar pr shkak t t veprimeve t bashkshortit dhe tronditen kur vjen deri tek grindja. Jodisponimi i tyre dhe pesimizmi do t jet arsye t fillojn t kritikojn partnerin apo t zemruar tiu kundrvihen, e cila do ti on deri tek qndrimim mbrojts dhe injorimin e partnerit. Forma m agresive e mendimeve toksike shfaqen tek meshkujt t cilt fizikisht i torturojn femrat. Hulumtimi i psikologve nga Indiana University, t cilt jan marr me meshkujt e dhunshm, ka treguar se meshkujt e till mendojn si dhunuesit jomadhor; ata armiqsisht interpretojn edhe reagimet m t thjeshta t grave t tyre dhe me interpretimin e tyre t gabuar arsyetojn dhunn(ngjashm sillen edhe meshkujt t cilt jan seksualisht agresiv ndaj grave t tyre dyshojn n to dhe nuk i prfillin mendimet e tyre).(17) Si e kemi par n kapitullin e VII, meshkujt e till posarisht i friksohen poshtrimit, mohimit apo paplqyeshmris publike t ciln mund ta prjetojn nga ana e femrs. Skenari i rndomt i cili nxit dhunn e arsyeshme t meshkujve t dhunshm mund t flet edhe kshtu: Gjendeni n shoqri dhe vreni se gruaja e juaj me shum se gjysm ore flet dhe qeshet me nj mashkull joshs. Me siguri po i vardiset. Kur burat vrejn se grat e tyre sillen sikur dojn ti braktisin, ata zemrohen dhe trbohen. Me siguri se mendimi automatik:Ajo do t m braktis nxit tronditje emocionale, dhe kshtu burrat violent reagojn impulsivisht, si do t kishin thn hulumtuesit me reagime t disproporcinuara dhe bhen agresiv.(18)

PRMBYTJA: FUNDOSJE E BASHKSHORTSIS

Pasojat e sjelljes afresive ojn deri tek krizat konstante, dhe jan shkaktare t shqetsimit emocional pr kt arsye m me vshtrsi shrohen plagt dhe zemrimi. Gotman prdor shprehjen prmbytje pr t treguar ndikimin konstant t shqetsimeve emocionale; burrat dh grat e prmbysur jan deri n at mas t preokupuar me qndrimin negativ t partnerit sa q jan t xhindosur me ndjenjat tmerrsisht t pakontrolluara. Njerzit e prmbytur gabimisht i ndjejn gjrat dhe nuk jan n gjendje t reagoj arsyeshm; vshtir e kan t koncentrohen dhe reagojn me reagime primitive. Ata vetm dshirojn ta ndalin rrjedhn e ngjarjeve, t ikin apo, nganjher, ta kthejn goditjen. Prmbytja paraqet acarimin konstant emocional. Disa njerz jan t rezistueshm ndaj prmbytjes, leht e prballojn dhimbjen dhe zemrimin, ndrsa t tjert prnjher shqetsohen posa tiu thot partneri edhe kritikn m t but. Simptom i mbingarkess sht rrahja e shpejtuar e zemrs.(19) Femrat kur jan t qeta, pulsi i tyre rrah rreth 82 rrahje n minut e i meshkujve rreth 72 (pulsi varon varsisht nga pesha). Prmbutja fillon me 10 rrahje t shtuara n minut n raport me pulsin normal; nse pulsi arrin 100 rrahje n minut( q zakonisht ndodh kur jemi t zemruar apo qajm), trupi tjit adrenalinn dhe hormonet tjera t cilat nj koh e mbajn tensionimin e rritur. Shqetsimi emocional lexohet n baz t numrit t rrahjeve t zemrs: ato jan t rritura pr 10,20 madje edhe 30 rrahje n minut. Muskujt jan t shtrnguar. Njerzit jan t preokupuar me mendime toksike, me sulme t pakndshme t friks dhe zemrimit t cilat duket se jan pashmangshme, dhe kshtu njeriut i duket se kurr nuk do ti mposht kto ndjenja. N momentin e shqetsimit total, emocionet e njeriut jan jashtzakonisht t forta, ai nuk ka perspektiv dhe mendimi i tij n mase t

www.syri3.com

117

www.sa-kra.ch

madhe sht konfuz saq nuk ka mundsi t merr nj qndrim tjetr apo ti zgjidh problemet n mnyr t arsyeshme. Natyrisht, koh pas kohe shumica e meshkujve dhe e femrave prjetojn aste t ngjajshme t tensionuara gjat grindjes kjo sht e natyrshme. Problemi bashkshortor fillon nse njri prej bashkshortve n mnyr konstante ndihet i prmbytur. Ather njri partner gjithmon sht i preokupuar me tjetrin, gjithnj sht i gatshm pr nnmime dhe sulme emocionale, bhet m i vmendshm n cilindo shenj t sulmit, ofendimit apo qortimit dhe sht e sigurt se s teprmi do t reagoj n shkakun m t vogl. Nse burri sht n gjendje t ktill, gruaja i thot: I dashur, duhet t bisedojm, atheer nj fjal e ktill mund t nxit mendimin kthyes: Ajo prsri dshiron t grindet, dhe n kt mnyr nxitet prmbytja. Shum m vshtir sht t kaprcehen shqetsimet fiziologjike nse grindjet jan t shpeshta dhe rishtazi nxisin mosdurim. Kjo, padyshim, sht kthesa m e rrezikshme n martes, ndryshim shkatrrues n bashkshortsi. iftet e prmbytura fillojn q gjithkohn t mendojn sa ma keq pr partnerin e tyre dhe n mnyr negative ti transmetojn krejt ato q partneri ka br moti koh. Problemet e vogla bhen konflikte t mdha; ndjenjat pandrprer lndohen. Me koh, parnteri i prmbytur fillon q problemet n bashkshortsi ti shikoj seriozisht dhe nuk gjen mnyr se si ti zgjidh, pasiq prmbytja rrnon do prpjekje pr tu zgjidhur gjrat. Nse vazhdohet, biseda bhet e pakuptimshme, dhe ifti vet i zgjedh ndjenjat problematike. Fillojn t ojn jet t ndar, n esenc jetojn ndaras njri prej tjetrit dhe ndihen n martes t vetmuar. Hapi tjetr, thot Gotman, m s shpeshti sht divorci. Pasojat tragjike t mungess s shkathtsis emocionale bhen shum m t dukshme n kt rrug drejt divorcit. Pasiq ifti gjendet ne rrethin vicioz t kritikave dhe urrejtjes, t mbrojtjs dhe kundrshtimit, t mendimeve shqetsuese dhe fundosjes emocionale, vjen deri te shkatrrimi i vetvetdijs dhe vetkontrolls emocionale, mungess s empatis dhe pamundsis q bashkshortt njri tjetrin ta qetsojn.

BURRI: GJINI E NDJESHME

I kthehemi dallimeve t gjinis n jetn emocionale, t cilat jan dshmuar si shkaktare t fshehura t divorit. Le ta marrim n konsiderat zbulimin: madje edhe pas tridhjet e pes, e m shum vitesh martese, ekzistojn dallimet kryesore n mes burrit dhe gruas n raport me konfliktet emocionale. pr dallim nga burrat, grat n prqindje nuk hezitojn t futen n grindje t pakndshme bashkshortore. Deri tek ky konkludim ka ardhur Robert Levenson(Robert Levenson) nga University of Clifornia at Barkeley, i cili me deklaratat e plotfqishme t 151 ifteve bashkshortore t cilt t gjith kan qen n bashkshortsi me kohzgjatje t madhe. Levinson ka konkluduar se burrat unanimisht grindjet i konsiderojn t pahishme, madje edhe t neveritshme, dhe q shqetsohen gjat mosmarrveshjeve n bashkshortsi, derisa grat ksaj nuk i japin shum rndsi.(20) Burrat jan, m tepr se grat e tyre, t prirur pr tu fundosur nga emocionet negative; ndrsa n krahasim me grat, m vrullshm reagojn ndaj kritikave t grave t tyre. Kur prmbyten, burrrat n mas t madhe tajojn adrenalinn dhe niveli i saj sht m i lart tek burrat sesa tek grat; burrrave m shum koh iu nevoitet q fiziologjikisht t rehabilitohen nga prmbytja.(21) ekziston mundsia q pr kt shkak edh tipi i mashkullit gjakftoht dhe trim alla Klint Istvud(Clint Eastwood)paraqet prototipin e mashkullit i cili mbrohet nga ndjenjat e forta.

www.syri3.com

118

www.sa-kra.ch

Gotman supozon se burrat jan t prirur t trhiqen pr tu mbrojtur nga prmbytja; hulumtimi i tij tregon se kur triqen burrat n vete, pulsi i tyre bie pr dhjet rrahje n minut dhe iu mundson t relaksohen. Por kjo sht paradoksale, kur trhiqen burrat, grave t tyre iu rritet pulsi deri n nivelin i cili tregon pr shqetsimin e jashtzakonshm. Nj lloj i ktill i tangos limbistik, ku do gjini krkon ngushllim n mnyra t ndryshme, on deri tek kndvshtrimet shum m t ndryshme n kofliktet emocionale, dhe derisa burrat dshirrojn t ikin, grat e tyre i krkojn. Sa ma shpesh q trhiqen burrat, aq ma shpesh grat i kritikojn.(22) Kjo asimetri sht rezultat i nevojs s grave ta ken rolin e udhheqseve emocionale. Ato qart prpiqen ti thon dhe ti zgjidhin mosmarrveshjet dhe vrejtjet, ndrsa burrat e tyre me pavullnet lshohen n kundrshtime t nxehta. Porsa e vren gruaja se burri i saj po trhiqe numri dhe intensiteti i qortimeve rritete dhe fillon ta kritikoj. Nse ai mbrohet dhe trhiqet, ajo me urrejtje edhe m t madhe trbohet, gj q vetm e forcon edhe ma shum frustrimin. Nse burri e kupron se ai sht objekt i kritiks dhe urrejtjes s gruas, ai pr vete do t filloj t mendoj se sht viktim e pafajshme dhe me t drejt do t zemrohet, q tek ai do t nxis prmbytje edhe m t madhe. Pr tu ruajtur, ai mbrohet dhe trhiqet. Por, le t na kujtohet se kur trhiqen burrat, grat e tyre ndihen jokomod dhe t prmbytyra. Dhe sa m i madh q sht numri i grindjeve bashkshortore, aq m e madhe sht edhe mundsia q t dalin jasht kontrolls.

PR BURRIN DHE GRUAN: KSHILL BASHKSHORTORE

Pasi q e kemi kuptuar prfundimin e mundshm t mnyrave t ndryshme me t cilat grat dhe burrat i zgjedhin ndjenjat kontradiktore n martes, le t pyetemi se far iftet mund t bjn pr ta ruajtur dashurin dhe besnikrin t ciln e kan ndije njri pr tjetrin shkurtazi, ka mund ta ruaj bashkshortsin? N baz t studimeve t ifteve martesat e t cilve jetojn gjat, kshilltart bashkshortor ofrojn kshilla t posame pr burra dhe pr gra, si dhe disa rregulla t prgjithshme. N mnyr gjenerale, burrave dhe grave iu nevoiten adaptimet e ndryshme emocionale. Kshilla pr burrin sht q mos ti shmanget konflikteve, por ta kuptoj prse gruaja e tij nuk pajtohet, apo ankohet, ndoshta kt e bn pr shkak t dashuris, duke u prpjekur q ta mbaj lidhjen e shndosh(edhe pse mund t ekzistojn edhe motivet tjera pr kundrshtimin e gruas). Nse qortimet shtresohen, ato rriten pr nga intensiteti, derisa mos t vij tek eksplodimi; pr nse zgjidhen dhe largohen, presioni do t zhduket. Por, burrat duhet ta kuptojn se zemrimi apo paknaqsia nuk jan n kontinuitet me sulmin ndaj personalitetit thjesht, emocionet e grave jan treguese me t cilat potencohet intensiteti i ndjenjave t tyre ndaj problemit t caktuar. Burrat poashtu duhen me qen t vmendshm dhe mos ta ndrprejn shum her bisedn, duke ofruar zgjidhje praktike zakonisht pr gruan sht m e rndsishme q burri ti dgjoj vrejtjet e saj dhe t merr pjes n ndjenjat e saj(edhe pse nuk sht e obligueshme q t pajtohet me t). Ajo mund ta kuptoj se ai me kshillat e tij i ka mohuar ndjenjat e saja si t parndsishme. Burrat t cilt jan n gjendje t qndrojn pran grave gjat sulmit t zemrimit, nuk duhet q vrejtjet e tyre ti hedhin si t pavlershme, por iu ndihmojn q ato t ndihen se jan t dgjuara dhe t respektuara. Grat kan dshir t posame q ndjenjat e tyre t jen pranuara dhe t respektuara si t vrteta, madje edhe nse burrat nuk pajtohen. Gruaja do t qetsohet nse ndiejn se burri e ka dgjuar dhe i ka vrejtur ndjenjat e saja.

www.syri3.com

119

www.sa-kra.ch

Sa i prket grave, kshilla sht gati e njjt. Pasi q problemi kryesor i burrave sht q s teprmi grat e tyre thekshm i theksojn qortimet, grt duhet q qllimisht t investojn mund dhe t ken kujdes q mos ti sulomojn burrat e vet mund t ankohen pr veprn q e kan br, por duke e slumuar personalitetin e tyre me kritika dhe urrejtje. Qortimet nuk jan sulm mbi personalitetin, ato jan qndrime t shprehura qart se si nj reagim i caktuar sht ofendues. Sulmi i ashpr ndaj personalitetit me siguri do ta nxit burrin q t mbrohet apo kundrshtoj, e kjo do ta rrit dshprimin dhe do ta intensifikoj konfliktin. Poashtu mund t ndihmoj nse gruaja vrejtjen e vendos ne nj kontekst m t gjr dhe e bind burrin n dashurin e saj.

GRINDJA E DOBISHME
N gazetn e mngjesit sht botuar paralajmrimi se si nuk duhet t zgjedhen mosmarrveshjet. Marlen Lenik(Mrlen Lenick) ishte gringur me burrine saj Majkllin: ai kishte preferuar ta shikoj ndeshjen n mes Dallas Cawboys dhe Philadelphia Eagles, e ajo kishte kishte dashur ti prcjell lajmet. Kur ishe ulur ta shikoj lojn, zonja Lenik i kishte thn se sht mrzitur prej kti futbolli dhe ishte nisur n dhomn e fjetjes, kishte marr revolen e kalibrit 38mm dhe dy her kishte shtn n t derisa ai kishte qen n dhomn e pritjes duke e shikuar ndeshjen. Zonja Lenik sht dnuar pr tentim vrasje dhe sht liruar me kaucion prej pesdhjetmij dollarve; pr zotin Lenik kishin thn se ishte n gjendje t mir pasi q ishte shruar nga lndimet e mara t plumbave t cilt kishin deprtuar n stomak dhe kishin kaluar n lopatn e majt dhe qaf.(23) Edhe pse jan t rralla grindjet e ktilla violente ato shtrenjt paguhen ato paraqesin mundsin e aplikimit t inteligjencs emocionale n bashkshortsi. Pr shembull, iftet bashkshortore shumvjeare mundohen q ti prmbahen nj teme dhe ti japin shans partnerit q n start ta shprehin mendimin e tyre.(24) Por, kto ifte bjn edhe nj hap t rndsishm prpar: ata tregojn se e dgjojn njri tjetrin. Pasi q partneri i ofenduar dshiron t jet i dgjuar, me veprimin e empatis suksesshm do t ulet tensionimi. Ajo e cila me t vrtet u mungon ifteve t cilat jan para divorcit, sht prpjekja q gjat grindjes t ulet tensionimi. Zgjidhja e problemit apo pamundsia q marrdhniet t prmirsohen paraqesin dallimin kryesor n mes ifteve t shndosha dhe atyre q eventualisht do t divorcohen.(25) Mekanizmat e qetsimit t cilat ndikojn n at q konflikti mos t intensifikohet deri n shprthimt kobshm, shihen n veprimet e thjeshta, si jan bisedat pr problemin n fjal, ngushllimi dhe ulja e tensionimit. Kto veprime emocionale jan t ngjashme me termostatin emocional i cili parandalon q ndjenjat t valzohen dhe t shkaprderdhen dhe i mundson partnerit q t prqndrohet n vet problemin. Njra prej strategjive t zakonshme e cila e ndihmon pr tu ruajtur bashkshortsia nuk qndron n paraqitjen e problemeve t caktuara rritja dhe edukimi i fmijve, seksi, parat, mbajtja e shtpis pr t cilat iftet bien n konflikt, por n kultivimin e prbashkt t inteligjencs emocionale e cila e rrit shansn q problemet t zgjidhen. Shumica e aftsive emocionale kryesisht, shkathtsia pr ta qetsuar vetveten(dhe pr ta qetsuar partnerin tuaj), empatia dhe dgjimi i vmendshm ua mundson ifteve q suksesshm ti zgjidhin mosmarrveshjet. Ato mundsojn mospajtimin e shndosh, grindjen e dobishme me ndihmn e t cils bashkshortsia

www.syri3.com

120

www.sa-kra.ch

do t prparoj dhe e cila do t ndikoj ne tejkalimin e mospajtimeve, t cilat nse shumohen mund ta rrnojn bashkshortsin.(26) Natyrisht, asnjra prej shprehive emocionale nuk ndryshon brenda nate; nevoitet zgjuarsia dhe kmbngulsia madje edhe n detajet m t imta. iftet do t mund t bjn ndryshime thelbsore po qe se jan t motivuar pr tentim. Numri m i madh i reagimeve emocionale deri tek t cilat arrihet n bashkshortsi, modelohet q nga fmijria dhe msohet prmes lidhjeve m intime model t cilt i kemi prindrit tan, e mandje n format m t ndrlikuara lajmrohen n bashkshortsi. N kt mnyr jemi t prgatitur n shprehit e caktuara emocionale reagimet e shpejta ndaj ofendimeve apo qetsimi n shenjn e par t konfliktit pr t cilat kemi mund t betohemi se nuk do ti prsrisim sikur prindrit tan. QETSIMI do emocion i fort buron nga impulsi pr t reaguar; mbikqyrja e ktyre impulseve sht baz e inteligjencs emocionale. Kjo sht posarisht e vshtir t bhet n lidhjet dashurore, n t cilat hymi me tr qenien ton. Reagimet t cilat me at rast krijohen n marrveshje me dshirat dhe frikat tona m intime t jemi t dashur dhe t respektuar, ti friksohemi ndarjes apo lndimeve emocionale. Habit fakti se gjat grindjeve bashkshortore sillemi sikur e kemi jetn n rrezik. Prapseprap, nuk arrihet deri tek zgjidhja pozitive nse burri dhe gruaja gjenden n shkalln m t lart t sulmit emocional. Shkathtsia bazike bashkshortore qndron n at q partnert t msojn pr ti qetsuar ndjenjat e valzuara personale. N thelb, kjo do t thot t zotrohen me shkathtsin e cila do t na liroj nga prmbytja e cila e nxit sulmin emocional. Pr shkak se jan, aftsit pr t dgjuar dik tjetr, t mendojm dhe t flasim, t zvogluara gjat sulmit emocional, qetsimi paraqet nj veprim jashtzakonisht efikas pa t cilin problemet edhe m tej nuk do t mund t zgjidhen. ifti i vmendshm mund t msoj ta prcjell punn e zemrs pr do pes minuta gjat konfliktit, duke e prekur pulsin n arterien karotide, disa centimetra nn vesh dhe nofulln e poshtme(njerzit t cilt merren me aerobik shum leht kt e msojn).(27) Numroni rrahjet e pulsit pesmbdhjet sekonda dhe shumzoni mee katr pr ta fituar numrin e rrahjeve n minut. Gjendja e qetsimit duhet ta paraqet gjendjen optimale; pr shembull, nse pulsi rritet pr dhjet rrahje n minute n relacion me gjendjen optimale, kjo sht shenj se vjen deri tek prmbytja. Kur pulsi rritet deri n at mas, ifti duhet t ndahet pr njzet minuta pr tu qetsuar para zgjidhjes prfundimtare. Madje edhe ndarja pes minutshe mund t mjafton, pr prmirsimin e par fiziologjik nevoitet shum m gjat. Si e kemi par n kapitullin e V, zemrimi i grumbulluar nxit zemrimin shtes; e gjat pushimit m t gjat trupi mund t kndellet nga shqetsimi paraprak. iftet t cilt me arsye mendojn se sht e pahishme t matet pulsi gjat grindjes, duhet t merren vesh pr ta ndrpre konfliktin n shenjn e par t prmbytjes n cilindo partner. Gjat kohs s ndrprerjes, qetsimi mund t arrihet me teknikat e relaksimit apo aerobikut(si dhe me cilndo metod t ciln e kemi cekur n kapitullin e V), e t cilat ndihmojn q partnert t relaksohen pas tensionimit emocional.

www.syri3.com

121

www.sa-kra.ch

VETBISEDA DEKONTAMINUESE(SHRUESE) Pasi q prmbytja sht shkaktuar nga mendimet negative ndaj partnerit, do t ndihmoj nse burri dhe gruaja drejtprsdrejti e prgnjeshtrojn kritikn e ashpr e cila i ka shqetsuar. Ndjenjat si jan: Un kt m nuk mund ta durojapoNuk e meritoj t sillesh n kt mnyr me mua, jan parulla t viktims s pafajshme apo t partnerit me t drejt t zemruar. Sikur qe e potencon psikologu kognitiv Aron Bek, burri dhe gruaja mund t lirohen nga mendimet e ktilla nse bhen t vetdijshm atyre dhe i prgnjshtrojn ato, para se t zemrohen dhe ofendohen.(28) Pr kt arsye sht e domosdoshme t mbikqyren mendimet e ngjajshme dhe t dyshohet n to: qllimisht duhet br prpjekje q t rikujtohen astet dhe rrethanat t cilat mund ti prgnjeshtrojn. Pr shembull, gruaja q mendon atij nuk i intereson se far dua un gjithmon sht i till vetjak, mund ta redifinoj mendimin, duke rikujtuar morin e gjrave t cilat burri i saj i ka br me kujdes pr t. Kjo ja mundson asaj q ta ndryshoj mendimin: Por prap, ai ndonjher sht i kujdesshm ndaj meje, edhe pse kt q e ka br tash nga pakujdesia m ka tronditur. Mendimi i par vetm e nxit zemrimin dhe lndimin, ndrsa formilimi i dyt krjon mundsi pr ndryshime dhe zgjidhje pozitive pr problemin. BISEDA DHE DGJIMI I PAMBROJTUR Ai: Ti po brtet! Ajo: Natyrisht se brtas ske dgjuar asnj fjal nga ajo q thash. Ti thjesht, nuk po dgjon. Dgjimi sht shkathtsi e cila iftet i mban t bashkuar. Madje edhe n vlugun e mospajtimeve, kur dy bashkshort jan emocionalisht t shqetsuar, ata prkundr zemrimit mund ta dgjojn njri tjetrin apo t prgjigjen me gjestikulim si shenj pajtimi me partnerin. iftet para divorcit jan t preokupuar me zemrimin dhe prqendrohen n imtsit m t vogla t problemit dhe nuk jan n gjendje t dgjojn por as t prgjigjen n cilindo propozim t cilin partneri mund ta ofroj. Qndrimi mbrojts i atij i cili dgjon bhet nj lloj i injorimit apo mospranimit momental t qortimit t bashkshortit dhe ndaj ksaj reagon sikur ndaj sulmit, ne vend se t prpiqet ta ndryshoj sjelljen. Natyrisht, gjat grindjes at q e thot bashkshorti m s shpeshti sht n form t sulmit dhe t tthuhet ndryshe vshtir sht t kuptohet, posarisht nse jan t shprehura me urrejtje t theksueshme. Madje edhe n raastin m t keq, ifti mundet qllimisht t mos reagoj n at q dgjon dhe nuk i prfill pjest negative dhe qllimkeqe t grindjes tonin e pakndshm, ofendimet, vrejtjet prbuzse dhe ta dgjoj porosin kryesore. N kt prpjekje ndihmon nse bashkshortt mund ti vrejn gabimet e dyanshme dhe n mnyr implicite e bjn me dije se sa pr ta sht i rndsishm problemi lloj krkese pr tu prqendruar vmendja. Nse klithma: Pr hir t Zotit, a do t ndalesh t mos m ndrpresh!, ai do t mund t prgjigjet apo mos t prgjigjet n sarkazmn e saj: N rregull, hajde kryje. Empatia sht metod m efikase e dgjimit t pambrojtur: esencialisht t njihen ndjenjat t cilat jan themel t asaj q sht thn. Si e kemi par n kapitullin e VII, pr ta ngushlluar me t vrtet njri bashkshort tjetrin, sht e domosdoshme q t qetsohet deri tek pika kur bhet mjaft i prmbajtur pr t qen n gjendje ti dalloj ndjenjat e bashkshortit tjetr. Pa kt adaptim fiziologjik, bashkshorti nuk do t ket

www.syri3.com

122

www.sa-kra.ch

sukses ti njoh emocionet e bashkshortit tjetr. Empati zhduket nse ndjenjat e njeriut jan aq t forta saq e pamundsojn harmonizimin fiziologjik dhe i forcojn t gjitha tentimet tjera. Metoda efikase e dgjimit emocional, quhet mirroring-pasqyrim, m s shpeshti aplikohet ne terapin bashkohore. Nse njri nga bashkshortt vn vrejtje, tjetri e prsrit ashtu si e ka kuptuar ai vet, duke u prpjekur ta kuptoj jo vetm mendimin, por edhe ndjenjat prcjellse. Me pasqyrimbashkshorti e teston bashkshortin tjetr se a e ka kuptuar drejt, e nse jo prpiqet edhe nj her, derisa mos t zbulohen ndjenjat e vrteta kjo mund t duket e thjesht, por habit pakti se sa vshtir realizohet.(29) Efikasiteti i sakt i pasqyrimit nuk sht vetm n ndjenjn se bashkshorti ju ka kuptuar, por edhe n njohjen e juaj se jeni n harmoni emocionale me bashkshortin. Me kt nganjher pengohet ngrindja apo ndrpritet fjalosja mbi mospajtimin e cila mund t rezultoj me grindje. Arti i dgjimit t pambrojtur i ndihmon iftet q t prqendrohen n at q sht thn me kritikn e caktuar, n vend se t kalojn n sulmin e personalitetit. Psikologu Hajm Zhino(Haim Ginott), themelues i programit pr komunikim efikas, rekomandon formuln XYZ si m t suksesshmn n rastin e vnjs s vrejtjes: Kur ke br X, jam ndier y, e ma shum kisha dasht po ta kishe br Z. Pr shembull: Kur nuk m ke lajmruar se do t vohohesh pr dark, jam ndier e poshtruar dhe e zemruar. Kisha dasht t m lajmrosh se do t vonohosh, n vend se t thuehet Ti bir bushtre je i pasjellshm, q sht arsyja m e shpesht rreth t cils iftet e fillojn grindjen. Shkurtazi, biseda e hapur e ndalon dhunn, kercnimin dhe ofendimin, si dhe format e shumta t mbrojtjes ndjesat, mospranimi i prgjegjsive, qortimi kundrsulmues, dhe t ngjashme. Empatia n kt rast sht mjet efikas. N fund, dashuria dhe respekti zhdukin armiqsin n bashkshortsi, si dhe n jet n prgjithsi. Mnyra me eikase pr ta qetsuar grindjen sht q partnerit tia bni me dije se si jeni n gjendje q gjrat ti shikoni nga nj kndvshtrim tjetr i cili pr t mund t jet i rndsishm, edhe nse ju me kt nuk pajtoheni. Mnyra tjetr sht q ju t merrni prgjegjsin apo madje edhe t krkoni falje nse e shihni se nuk keni t drejt. M s paku, dshmimi do t thot q partnerit ti tregoni se e dgjoni dhe se i respektoni ndjenjat e tij, madje edhe nse nuk pajtoheni me deklaratn: E shoh se je i shqetsuar. N rastet tjera, kur nuk grindeni, mirnjohjen mund ta shprehni me kompliment, lavdat, me dika q tek partneri e vlersoni. Natyrisht, mirnjohja dhe pajtueshmria jan mnyra pr ti ndihmuar partnerit q t qetsohet dhe kshtu krijoni kapital emocional t ndjenjave pozitive. USHTRIMET Kt metoda duhet aplikuar gjat konflikteve m t mdha kur jemi emocionalisht shum t tensionuar dhe duhet ti prsrisim pr t qen t gatshm t na ndihmojn kur na nevoiten m s shumti. Arsya sht n at se truri emocional merr pjes n kt reagime rutinore t cilat i kemi msuar shum her n jet gjat momenteve t prsritura t zemrimit apo ofendimit, dhe kshtu ato jan br dominante. N ksi lloj astesh me vshtrsi reagojm qet. Pasi q kujtimet dhe reagimet kan karakter t jashtzakonshm emocional. Nse na sht i panjohur reagimi qetsues emocional apo i paushtruar, shum sht vshtir ta aplikojm kur jemi t shqetsuar. Por, nse reagimi ushtrohet ashtu q t bhet automatik, do t kemi ma shum mundsi t gjejm zgjidhje gjat

www.syri3.com

123

www.sa-kra.ch

konfliktit emocional. Pr kt arsye, metodat e lartprmendura duhet t provohen dhe t apikohen gjat konflikteve stresike, si dhe gjat kohs s grinndjeve t nxehta, nse me to arrihen reagimet e dshiruara fillestare(e jo t bhet reagimi i dyt i vonuar) n repertuarin e lidhjeve emocionale. n esenc, kto kundrmasa t divorcit paraqesin pak, prsosjen poltsuese t inteligjencs emocionale.

www.syri3.com

124

www.sa-kra.ch

X MENAXHIMI ME ZEMR
Melburn MekBrum(Melburn McBroom) kishte qen shef dominant, me temperamet nga i cili ishin friksuar kush kishte punuar me t. Ky shnim do t ishte i parndsishm sikur MekBrum t kishte punuar n ndonj fabrik apo zyr. Mirpo,MekBrum kishte qen pilot aeroplani. Nj dit t vitit 1978, aeroplani ishte afruar Portland-it, n shtetin Oregon, kur Mekbrumi kishte vrejtur se kishte problem me sistemin e aterimit. Pr kt arsye ai kishte vendosur ta bj nj manovrim dhe kishte qarkuar rreth pists n lartsi t madhe, duke u prpjekur ta rregulloj prishjen n sistemin e aterimit. Derisa MekBrum kishte qen i preokupuar me sistemin e aterimit, niveli i karburantit kishte rn, duke iu afruar piks zero. Por kopiloti, i friksuar nga temperamenti gjaknxeht i Mekbrum-it, asgj skishte thn, edhe pse ishte afruar katastrofa. Aeroplani ishte rrzuar dhe dhjet njerz kishin psuar. Sot kjo ngjarje iu tregohet si nj paralajmrim n trajnim pr fluturime t sigurta pilotve t aviacionit.(1) N 80% t aksidenteve ajrore, pilott kan br gabime t cilave kan mundur tiu shmangen po qe se kishte bashkpunuar ekipazhi. Puna ekipore, komunikimi i hapur, bashkpunimi. Dgjimi dhe respektimi i mendimit t tjetrit, jan themele t inteligjencs sociale, t cilat tash potencohen gjat trajnimit t pilotve, krahas njohurive teknike. Kabina e pilotit sht mikrokozmos si do organizat tjetr punuese. Gabimi vdekjeprurs gjat fatkeqsis s aeroplanit, efektet shkatrruese t moralit t ult, bashkpuntort e friksuar dhe shefat arogant si dhe dhjetra mangsi t tjera emocionale n vendet e puns n t shumtn kalojn t pavrejtura nga ana e atyre t cilt nuk marrin pjes n pun. Por pasojat jan t dukshme produktiviteti i zvogluar, numri i rritur i tejkalimeve t afatit, gabimet n fatkeqsi, si dhe kalimi i numrit t madh t puntorve rrethana t paplqyeshme. mimi pashmangshm duhet t paguhet pr shkak t nivelit t ult t inteligjencs emocionale n pun. Nse mungesa e inteligjencs emocionale rritet, kompanit falimentojn dhe zhduken. Dobia e inteligjencs emocionale sht ide relativisht e re n biznes t ciln menaxhert me rezistim e pranojn. Hulumtimi, n t cilin jan prfshir 250 ndrmjetsues t kompanive dhe menaxher, ka treguar sesi shumica mendojn se puna e tyre sht e vshtir dhe se krkon mendje por jo edhe zemr. Shum prej tyre kan deklaruar se empatia apo ngushllimi ndaj t punsuarve mund ti rrezikojn synimet e organizats. Njri prej tyre ka thn se sht absurde t ngushllohet me ata t cilt punojn pr t kishte me qen, kishte thn ai, vshtir t dalsh n krye me njerz. Te tjerrt kan kundrshtuar se nse nuk i shtypin emocionet, nuk do t jen n gjendje t marrin vendime prgjegjse t cilat puna i krkon edhe pse me siguri ato vendime do ti kishin miratuar n mnyr njerzore.(2) Ky hulumtim sht br gjat viteve t 70-ta kur rrethanat n pun kan qen krejtsisht tjera. Un mendoj se qndrimet e ktilla jan t vjetruara, luks i kohrave t kaluara; vendosja e inteligjencs emocionale n piedestal n vendin puns dhe n treg paraqet iden e re dhe prparimtare. Si m ka thn Shoshona Zubov(Shoshona Zuboff), psikologe nga Harvard Business School; n kt shekull korporatat kan psuar ndryshime radikale, e me kt ka ardh deri tek transformimi adekuat n planin

www.syri3.com

125

www.sa-kra.ch

emocional. Shum ka zgjatur periudha e dominimit menaxherial n hierarkin e korporatave, kur jan shprblyer dhe lavdruar shefat manipulator dhe dhunshm t disponuar. Por, kjo herarki strikte ka filluar t bie gjat viteve t 80-ta pr shkak t presionit t dyfisht globalizimit dhe informatiks. Kryelartt paraqesin simbolin e kororatave t kaluara; virtuoziteti dhe shkathtsit interpersonale jan e ardhmja e korporatave.(3) Disa prej shkaqeve jan t dukshme paramendoni pasojat ndaj grups punuese nse dikush nuk sht n gjendje t prmbahet e t mos vloj nga zemrimi apo nse nuk ka ndjenja emocionale ndaj kolegve. T gjitha pasojat dmtuese t mendimit t ankthshm, t cilat i kemi analizuar n kapitullin e VI, jan prezente dhe t dukshme n vendin e puns: njerzit kur jan t shqetsuar nuk mbajn mend, nuk jan prezent me mendje, nuk jan n gjendje t msojn apo kthjellt t marrin vendime. Si ka thn nj konsultatnt pr menaxhim: nga stresi njerzit budallallosen. Nga ana poziitive, imagjinoni prparsit n pun nse jeni t njoftuar me shkathtsit kryesore emocionale ti adaptoheni ndjenjave t bashkpuntorve, ti zgjidhni mosmarrveshjet para se ato t grumbullohen edhe m tepr, pr t qen n gjendje q gjat orarit t puns t arrihet gjendja fllou. Udhheqja nuk sht dominim por art pr ti bindur njerzit q t punojn pr t arritur t dshiruarn. Poashtu, edhe n kuptimin e menaxhimit t karieres personale, ajo mund t jet kuptueshmria esenciale ne njohjen e ndjenjave tona m t thella mbi at me t ciln merremi dhe me t cilat ndryshime mund t knaqemi sinqerisht n punn ton. Disa aspekte m pak t dallueshme t shkathtsive emocionale dalin n planin e par t aftsive punuese t cilat do t sjellin ndryshime t rndsishme n vendin e puns. Do t jem m i qart nse i demostroj tri aplikimet e inteligjencs emocionale: aftsia pr tu menjanuar paknaqsia me ndihmn e kshillave miqsore, krijimi i atmosfers n t ciln dallimi do t respektohet dhe nuk do t jet burim i mospajtimit, si dhe lidhshmria pozitive e njerzve. KRITIKA SI VEPRIM NUMR NJ Si inxhinier i talentuar, i cili ka punuar n planin zhvllimor t softver programit, tash ja ka prezentuar rezultatet e puns s ekips s tij nnkryetarit t kompanis e cila sht marr me inovacionet e projekteve. Bashkpuntort t cilt, se bashku me t, me jav t tra kan punuar jasht orarit, kan qen krenar q do ti paraqesin rezultatet e puns s tyre t mundimshme. Por, kur inxhinieri ka prfunduar prezantimin, nnkryetari me sarkazm iu ishte drejtuar dhe e kishte pyetur: Ju a dje e keni mbaruar gjimnazin a? Kto matje jan t pakuptimta. Kurr nuk do ta shohin tavolinn time. Gjat pjess s dyt t mbledhjes inxhinieri kishte ndejtur i zemruar, deri n palc i lnduar dhe i turpruar, dhe kishte heshtur. Bashkpuntort nga timi i tij kishin vr vrejtje t pahishme dhe thumbuse n mbrojtjn e puns s tyre. Nnkryetari mandej prnjher kishte ndrprer mbledhjen, duke i ln njerzit e zemruar dhe t hidhruar. Dy javt e ardhshme inxhinieri kishte qen i preokupuar me vrejtjen t cilin ia kishte dhn nnkryetari. I pakurajuar dhe depresiv, kishte qen i bindur se m kurr nuk do t merr pun t rndsishme n kompani dhe kishte menduar pr dorheqjen, edhe pse knaqej n punn e tij. M n fund, inxhinieri kishte shkuar n bised tek nnkryetari, duke e prkujtuar n mbledhjen e fundit, pr vrejtjen e tij, dhe efektet rrnuese q kan pasuar. Mandej

www.syri3.com

126

www.sa-kra.ch

vmendshm kishte pyetur: Jam pak sa i habitur me qllimet e juaja. Mendoj se nuk keni dashur vetm t m poshtroni por keni menduar edhe dika tjetr. Nnkryetari ishte habitur, nuk kishte supozuar se vrejtja e tij, t ciln e kishte konsideruar si t parndsishme, mund t jet aq shkatrruese. N t vrtet, ai kishte menduar se programi i softverit premton, por duhet prpunuar nuk kishte dashur n trsi ta vlersoj. Kishte thn se thjesht nuk e kishte kuptuar se a e ka ofenduar dik apo pahishm ka reaguar. Dhe pr shtyerrjen e afatit i kishte krkuar falje.(4) Bhet fjal pr feetback mnyrn n t ciln njerzit e pranojn informacionin e cila ka rndsi thelbsore pr vazhdimin e puns s tyre. Kuptimi origjinal i feedbackut(me tutje ne tekst lexo fitbek) n teorin e sistemeve sht njohja me shnimet mbi at se n far mnyre nj pjes e sistemit funksionon, me at rast nnkuptohet se nj pjes ka influenc n tr sistemin, dhe se do pjes q devijon nga kursi kryesor mund t ndrrohet me m t mir. N kompani gjithsecili sht pjes e sistemit, derisa fidbeku sht ven pulsuese e kompanis barts i informacioneve i cili i vetdijeson njerzit se jan duke e kryer punn mir, apo ndoshta duhet ta prfeksionojn apo krejtsisht ndryshe ta planifikojn. Pa fidbek njerzit mbesin n errsir; ata nuk din se far shefi i tyre krkon, far bashkpuntort mendojn pr ta, dhe se far pritet nga ata, derisa, me koh, problemet sa vin e rriten. N njfar mnyre, kritika sht njra prej detyrave kryesore t ciln menaxheri duhet ta bj. Edhe pse nuk trimron. Megjithat, si n rastin e nnkryetarit sarkastik, ekziston numr i madh i menaxherve t cilt nuk e kan zotruar mjeshtrin themelore fitbek-un. mimi sht i lart pr kt lloj mungese: sikur q sht shndeti emocional i iftit bashkshortor q varet nga tejkalimi i mosmarrveshjeve, gjithashtu edhe efikasiteti, knaqsi dhe produktiviteti i njerzve n pun varet nga mjeshtria pr ti tejkaluar problemet. Aq m tepr, mnyra sesi shqiptohet dhe pranohet kritika do t ket influenc n knaqsin t ciln njerzit e kan n pun, me bashkpuntor dhe me epror. MNYRA M E KEQE PR TA MOTIVUAR DIK Peripecit emocionale si ato n bashkshortsi ndodhin edhe n vendin e puns dhe ngjajshm shfaqen. Kritika m prpara kuptohet si sulm personal sesa si vrejtje kah e cila duhet t orientohemi; aty inkuadrohen edhe ad hominem akuzat, grumbullimi i urrejtjeve, sarkazmave dhe neveritjeve; edhe njra edhe tjetra mnyr ojn kah marrja e qndrimit mbrojts, ikja e prgjegjsis dhe, n fund, n mosinteresim apo rezistim zemrues pasiv i cili sht rezultat i ndjenjs se ndaj juve nuk jan sjellur n mnyr adekuate. Aq m tepr, njra nga format m t zakonshme t kritiks destruktive, tregon nje konsultant biznesi, sht e prgjithsuar, nj deklarat e pabazuar: T trn e ka prish, e thn m nj ton sarkastik dhe t zemruar, e cila nuk na jep mundsi pt tu prgjigjur, por as propozim se si gjrat t rregullohen. Pesonit t cilit kritika e till e adresohet sht i pandihmuar dhe i zemruar. Sa i prket inteligjencs emocionale, kritika e ktill sht dshmi se njeriu nuk din s far ndjenja do t nxis tek tjetri, dhe se nuk sht i vetdijshm efektit fatal t ktyre ndjenjave n motivimin, energjin, besimin n njohjen e puns s tij. Dinamika e ngjajshme destruktive sht vrtetuar edhe gjat studimit t sjelljeve t menaxherve t cilt kan qen t lutur q ti rikujtojn astet kur i kan brtit t punsuarve apo gjat grindjeve kan sulmuar personalitetin e tyre.(5) Pasojat e sulmit t

www.syri3.com

127

www.sa-kra.ch

zemrimit kan qen t ngjajshme me ato t ifteve bashkshortore: puntort t cilt jan qortuar me z t lart zakonisht jan trequr, kan krkuar falje apo i kan ikur prgjegjsis. Apo jan trhequr n vete, duke iu shmangur do kontakti me menaxherin. Po ti kishte vzhguar Xhon Gotman me mikroskopin emocional t cilin e ka prdor duke i studiuar iftet bashkshortore, puntort e zemruar, padyshim, se do t kishin reaguar si viktimat e pafajshme apo me t drejt t zemruar, ka qen karakteristik pr meshkujt dhe femrat t cilt kan qen t sulmuar padrejtsisht. Po t ishin br matjet psikologjike, ata to ta kishin shfaqur prmbytjen e cila sht e shkaktuar nga sjelljet e lartprmendura. E menaxhert do t ishin shqetsuar dhe do t ishin ndier edhe m tepr t provokuar nga kto reagime, q n botn e biznesit do t thot t fillohet procesi i cili mbaron me shkarkim nga puna t puntorve sinonim pr divorce n botn e biznesit. Aq m tepr, gjat ekzaminimit t 108 menaxherve dhe puntorve, kritika ka qen burim i mosbesimit, konflikteve mes vete dhe mospajtimit rreth pozits dhe rrogs.(6) Ekspermenti i cili sht kryer n Rensselaer Polytechnic Institute tregon se n far mase kritika e rrept sht rrnuese n marrdhniet reciproke n organizaten punuese. Duke simuluar, vullnetart kan marr pr detyr ta zbulojn reklamn pr shamponin e ri. Vullnetarit-bashkpuntor iu sht duhur ta vlersoj propozimin pr reklam; n t vrtet, vullnetart kishin qen t kritikuar n dy mnyra qllimisht t sajuara. Mnyra e par sht shfaqur me shum konsiderat dhe vmendje. Por n mnyrn tjetr jan krcnuar dhe ofeenduar pr mangsit personale, duke i ndrlidhur edhe vrejtjet: As mos provo; duket se asgj nuk din t bsh si duhet apo Ndoshta sht kjo munges e talentit. Duhet dikush tjetr ta bj kt. Natyrisht, ata q kan qen t sulmuar, jan tensionuar, zemruar dhe kan kundrshtuar duke thn se n t ardhmen do ta refuzojn bashkpunimin me personat q i kritikojn. Shum prej tyre kan theksuar se n trsi dshirojn ti shmangen kontakteve me fjal tjera, jan trhequr. Pr shkak t kritiks s ashpr njerzit aq shum demoralizohen saq e ndrprejn angazhimin total n pun, q bhet rrnuese, ata thon se thjesht nuk jna n gjendje ta kryejn punn ashtu si duhet. Sulmi ndaj personalitetit kishte qen fatal dhe ua kishte shkatrruar moralin. Shum menaxher jan t prirur pr kritika dhe t kursyeshm n lvdata, kshtu q t punsuarit kan ndjenjn se ata iu drejtohen vetm kur gabojn. Prirja ndaj kritiks sht e shpehur tek menaxhert t cilt nj koh t gjat nuk i ofrojn prkrahje t punsuarve. Shum probleme n sjelljet e t punsuarve nuk lindin prnjher, vren J.R.Larson(J.R.Larson), psikolog nga University of Illinois at Urbana. Kur shefi me koh nuk tregon se far ndiejn, paknaqsia e tij ngala rritet dhe nj dit ai e shfryen zemrimin. Po ta kishte br vrejtjen m heret, i punsuari do t kishte pasur mundsi ta prmirsoj gabimin. Njerzit rndom kritikojn kur problemi e arrin kulminacionin apo kur jan tepr t zemruar pr tu prmbajtur. Dhe mandje ata kritikojn n mnyrn m t keqe, me ton thumbues sarkastik, duke i rikujtuar vargun e qortimeve t cilat i kan ruajtur n vete apo i kan heshtur. Ndrsa t kritikuarit pr tu revanshuar zgjedhin zemrimin. Kjo sht mnyra m e keq pr ta motivuar dik. KRITKA E SHKATHT Ti marrim parasysh alternativat. Kritka e shktht mund t bhet mesazhi m i mir t cilin menaxheri e drgon. Pr shembull, at q nnkryatari i urrejtur ka mundut tia thot inxhinierit t softverit, e nuk e

www.syri3.com

128

www.sa-kra.ch

ka br: N kt periudh vshtrsira kryesore sht se plani juaj do t zgjas shum dhe do ti rris shpenzimet. Dua q edhe nj her t mendoni pr projektin, posarisht sa i prket detajeve t zhvillimit t softverit dhe shqyrtone se a mundet puna m shpejt t kryhet. Nj mesazh i ktill prcjell kuptim t kundrt n krahasim me kritikn destruktive: n vend se t bhet shkaktare e pandihmess, zemrimit dhe protests, ajo ofron shpres se gjrat do t lvizin n t mir dhe me t propzohet plani se si t kryhet projekti. Kritika e shkatht sht e orientuar n t mir q njeriut e ka br dhe ma shum ndihmon sesa kritika ndaj personalitetit pr shkak t puns s dobt t kryer. Si e vren Larson: Me sulm ndaj personalitetit kur dikujt i thoni se sht i paaft apo budalla do ta gaboni cakun. N t njjtn koh individin e detyroni q t mbrohet, kshtu q ai m nuk sht n gjendje t dgjoj aapo tju prcjell se far i keni thn pr mnyrat me t cilat m s lehti mund ti kryej punt. Natyrisht kshillat jan identike edhe n rastet e ifteve bashkshortore t cilt mosmarrveshjet i zgjidhin. E sa i prket motivimit, njerzit po qe se besojn se dshtimet jan rezultat i anomalis s tyre t pandryshueshme, ata humbin shpresn dhe heqin dor nga prpjekjet. Mbane mend, bindja optimiste qdron n faktin se gabimet dhe mossukseset duhet shpjeguar si rezultat i rrethanave t pavolitshme t cilat ju mund ti ndryshoni n t mir. Heri Levinson(Harry Levinson), psikoanalist i cili sht br konsultant i korporats, i jep kto kshilla pr artin e kritiks e cila reciprokisht grshetohet me artin e lavdrimit: Prcaktohuni. Zgjidhne konfliktin e rndsishm, ngjarjen e cila ilustron problemin ky t cilin patjetr duhet zgjidhur, apo ndonj lloj anomalie, si sht joeksperienca e cila pamundson q disa pun t kryhen me sukses. Njerzit demoralizohen vetm kur dgjojn se dika kan br keq, e gjat ksaj nuk i din detajet t cilat mund tju ndihmojn q gabimet ti prmirsojn. Prqendrohuni n detaje, i thuani personit se far ka br mir, e ku ka gabuar, dhe n ciln mnyr po i njjti gabim mund t prmirsohet. Mos bishtnoni dhe mos u bni t pasinqert apo dykuptimor: n kt mnyr do ta ngatrroni mesazhin e drejt. Natyrisht, kjo i ngjan kshills e cila ka qen e adresuar ifteve bashkshortore sipas formuls XYZ q ka t bj me mosmarrveshjet: saktsisht tregoni se ku qndron problemi, far ka aty t keqe dhe si ndiheni pr shkak t tij, dhe ka mund t ndryshohet. Levenson potencon: Detajet poashtu jan t rndsishme edhe me rastin e kritiks edhe t vrdrimit. Nuk dua t them se lavdrrimi i rastsishm nuk ka influenc, por tek njeriu nuk ndikon aq shum, dhe se asgj nuk mund t msoj nga kjo.(7) Ofroni solucion. Kritika, si dhe t gjith fitbekt e dobishm, duhet t jen t orientuara n zgjidhjen e problemit. N t kundrtn, njeriu do t jet i paknaqur, i demoralizuar dhe i pamotivuar. Kritka mund t hap rrug drejt mundsive dhe alternativave t cilave personi nuk iu sht vetdijesuar, apo ti tregojn pr mangsit t cilave duhet ti kushtoj vmendje por ai gjathshtu duhet ti inkuadroj edhe propozimet pr zgjidhjen e problemit. T jeni prezent. Kritika, si edhe lvdrimi, bhen m efikase kur e shqiptoni personalisht, fytyr n fytyr. Njerzit t cilt e kan vshtir t kritikojn apo t lvdrojn verbalisht, gjithsesi do ta ken me leht nse kt e bn me

www.syri3.com

129

www.sa-kra.ch

shkrim. Por, ather, kumunikimi distancohet dhe pamundson q personi ta pranoj kritikn, apo lvdrimin, shansn pr t reaguar apo sqaruar gjrat. Bhuni sentimental. Kjo sht thirje n empati; keni parasysh ndikimin e asaj q thuani, dhe mnyrs me t ciln kt ia prezentoni personit i cili sht i lnduar. Levinson thekson: menaxhert t cilt nuk jan empatik, mendimin e tyre e shprehin n mnyr t vrazhd, si sht poshtrimi i pahishm. Pasoja e ksaj kritike sht destruktive: n vend se ta bj t mundur q gabimi t prmirsohet, kjo kritik nxit reagim emocional apo mlefin, zemrimin, trheqjen dhe distancimin.

Levinson gjithashtu iu propozon disa kshilla emocionale atyre t cilve jan ngopur me kritika. Njra sht q kritikn ta konsiderojn si informacion mbi at se si m mir t punojn, e jo si sulm mbi personalitetin. E dyta sht q t jemi t kujdesshm dhe mos t trhiqemi, por ta marrin prgjegjsin. E nse kjo i shqetson s teprmi, duhet shtyer mbledhjen deri n momentin kur jan n gjendje ta kuptojn porosin e rrept dhe pak t qetsohen. N fund, ai i kshillon njerzit q kritikn mos ta kuptojn si rrethan fatkeqe por si mundsi q t punojn me ata q i kritikojn dhe kshtu ta zgjidhin problemin. Natyrisht, donjra prej ktyra kshillave t urta n mnyr direkte jan t ndlidhura me marrdhniet bashkshortore respektivisht me iftet bashkshortore t cilt prpiqen q ta luftojn prarjen e jo q gjithmon ta shkatrrojn martesn e tyre. N martes sht sikurse n pun.

MARRDHNIET MIQSORE ME DIVERSITET

Silvia Skiter(Sylvia Skeeter) kapitene e dikurshme e armats gjat viteve t 30-ta, ka qen menaxhere e turneve t Dennys restoraneve n Kolumbia, Karolina e Jugut. Nj pasdite t qet myshterinjt zezak prifti, pastori dhe dy gospel kngtar(gospelanglisht: kng religjioze t zezakve t Ameriks)- kishin ardhur pr t drekuar, kan pritur e kan pritur derisa kamariert i injoronin ata,. Kamariert, i kujtohet Skiter-it, i shikonin me rreptsi, dhe bisedonin mes vete t mbshtetur kok pr kok sikur t mos ishin vetm dy metra larg zezakt. Skiter ishte trbuar dhe pas konfrontimit me kamariert ishte ankuar tek menaxheri kryesor i cili e kishte arsyetuar veprimin e tyre, duke thn: Ashtu jan t edukuar dhe aty ska far mund t bhet. Skiter pikrisht n at ast kishte dhn dorheqje; sepse edhe ajo kishte qen zezake. Po t kishte qen ky i vetmi rast, ky veprim i paragjykimeve t hapta do t kishte klauar i pavrejtur. Por, Silvia Skiter ka qen njra prej t njqindave e cila ka dshmuar se gjithandej ekziston disponimi anti-zezak n restoranet Dennys, sjellje e cila ka qen shkaktare pr ndritjen e padis nga ana e mija myshterive zezak t cilt kan prjetuar ofendime t tilla dhe n fund kan fituar dmshprblimin me mim prej 54 milion dollarsh. Ankesat i ilustron edhe rasti i shtat agjentve t shrbimit sekret, afrikanoamerikan, t cilt m tepr se nj or kan pritur mngjesin, derisa kolegt e tyre, t bardh, n tavolinn afer kan qen t shrbyer me koh t gjith kan qen n detyr pr sigurimin e siguris gjat vizits s kryetarit Klinton n Akademin e Marins t SHBA-ve, n Anapolis. Gjithashtu sht cekur se rasti i zezaks s paralizuar e cila dy or ka qndruar n karrocn e t hendikepuarve(Tampa,Florida) dhe ka pritur pr t

www.syri3.com

130

www.sa-kra.ch

ngrn dark pas mbrmjs s maturs. Diskriminimi, si proces klasor, ka qen pasoj e paragjykimeve gjer t prhapura n t gjitha restoranet e Dennys, posarisht n mesin e menaxherve t qytetit t cilt kan pohuar se zezakt jan myshterinj t kqij pr biznes. Sot, kryesisht pr shkak t padive dhe publicitetit, vargu i Dennys ka ndryshuar qndrimin ndaj zezakve. A do puntor, s bashku me menaxhert, duhet patjetr ta ndjekin kursin pr prparsit e sjelljeve t mira ndaj klientels multiracore. Seminaret e ktilla jan br strategji themelore e biznesit gjat trajnimit n kopanit prgjat tr Ameriks, kur menaxhert shum e ma shum e kuptojn se pavarsisht prej asaj se njerzit n pun vijn me paragjykime, duhet t msojm q t sillen sikur mos ti kishin. Arsyet e ndryshimeve n sjellje t cilat jan nn do nivel t njerzis, jan t natyrs pragmatike. Njra nga ato sht ndryshimi i strukturs s fuqis puntore t bardhit t cilt kan qen shumic, bhen pakic. Me hulumtimin e disa qindra kompanive amerikane sht konkluduar se m shum se e puntorve kan qen t bardht ndryshimet demografike kan pasur ndikim t madh n ndryshimin e qndrimit ndaj klientve.(8) Arsya e dyt sht nevoja e rritur e kompanive internacionale t ken nnpuns jo vetm q nuk kan paragjykime n raport me njerzit t bashksive dhe tregjeve t ndryshme kulturore, por edhe kt ndryshim ta kthejn n eprsi kompetative. Arsya e tret sht motivimi me ndihmn e t cils do t kultivohet llojllojshmria dhe kshtu rritet kreativiteti dhe iniciativa n kolektiv. Prkundr paragjykimeve individuale, e cekura e trsishme udhzon n faktin se edukimi n organizatat punuese duhet t ndryshohen pr tu kultivuar toleranca. Por n mnyr mund ta bj kompania kt? Shnimi sht fatal se pas orarit t puns shum t rnd, trajnimi njditor apo dyditor mbidallimet racore gjat vikendit, duket se nuk do ti rrnjos paragjykimet e nj grupe ndaj tjetrs, pavarsisht se a bhet fjal pr t bardht me paragjykime racore ndaj zezakve , t zezakve ndaj azijatve, apo t azijatve ndaj hispoamerikanve. Aq m tepr, pasojat e organizimeve jo t shkathta t kurseve mbi dallimet racore ata t cilt ofrojn shpresa t rreme premtojn shum; apo, thjesht, krijojn atmosfer konflikti n vend t mirkuptimit mund t bhen shum t rrezikshme dhe t krijojn tensionime q ndajn grupet n vendin e puns, madje edhe ti theksojn dallimet. Pr ta kuptuar se si mund t veprohet, e ndihmes sht ajo, q s pari ta kuptojm natyrn e vet paragjykimit. RRNJT E PARAGJYKIMEVE Dr Vanik Volkan(Vanik Volkan), psikolog nga Univerity of Virginia, tani i kujtohet se far do t thot t rritesh n familjen turke n Qipr, ku n at koh kan jetuar t zemruar dhe mes vete n armiqsi Turqit dhe Grekt. Volkan si fmij ka dgjuar thashetheme se si kleri lokal ka shokn n t ciln bn nyje pr do fmij turk t cilin e ka mbyt, dhe i kujtohet zri lebetits i cili i ka treguar se si fqinjt Grek e han derrin, mishin e t cilit ata si Turq e konsiderojn shum t ndyt pr ta ngrn. Tash, si studiues i konflikteve etnike, i evokon kujtimet djaloshare pr ta vrtetuar se si urrejtja mes grupeve etnike jeton edhe pas shum viteve, dhe se do gjenerat e re frymzohet njjt me paragjykime shkatrruese.(9) Psikologjikisht, mimi i lojalitetit i nj grupe sht urrejtja ndaj tjetrs, n vanti po qe se ekziston historia e gjat e armiqsis n mes grupeve. Paragjykimet jan lloj i msimit emocional i cili ndodh heret n jet, duke i kushtzuar reagimet t cilat vshtir sht trsisht t menjanohen, madje edhe tek t rriturit t cilt jan t vetdijshm se gabojn. Emocionalisht, paragjykimet krijohen n

www.syri3.com

131

www.sa-kra.ch

fmijri, ndrsa bindjet t cilat i arsyetojn lindin m von, i ka shpjeguar Tomas Petigrju (Thoams Pettigrew) pasikolog social nga University of California nga Santa Kruz, i cili me dekada sht marr dhe i ka studiuar paragjykimet. M von n jet ju ndoshta do t dshironi t liroheni nga paragjykimet, por shum m leht sht t ndryshohen bindjet intelektuale sesa ndjenjat e rrnjosura thell. Pr shembull, shum njerz nga jugu ma kan pranuar edhe pse m nuk kan paragjykime pr zezakt, prap kan ndjenjn e neveris kur atyre ua japin dorn. Ndjenjat jan pjes e trashgimis t cilat i kan pranuar si fmij n familjet e tyre.(10) Forca e paragjykimeve sterotipe t cilat i inicojn paragjykimet pjesrisht rrjedhin nga dinamika e padukshme t mendjes e cila i pranon t gjitha llojet e sterotipive.(11) Njerzve m leht iu kujtohen shembujt t cilt e arsyetojn sterotipin, e shum m iu largohen ndryshimeve t cilat do t ishin n gjendje ti ndrpresin sterotipit. Pr shembull, gjat argtimit, nj sjellje e oltr dhe miqsore e nj Anglezi, e cila e largon prfytyrimin pr Britanikun e ftoht dhe t rezervuar, njerzit mund ta interpretojn at person si nj njeri i cili sht paksa i uditshm apo edhe si t dehur. Me kmbngulje mbi mendimet e njanshme mund t shpjegohen pse, dhe pr far dyzet vitet e fundit, por edhe m gjat, qndrimi racist i Amerikanve t bardh ndaj zezakve sht br dukshm m tolerant, derisa format m subtile t paragjykimeve prapseprap kan mbetur: njerzit e mohojn racizmin, edhe pse sjellja e tyre akoma sht e arnuar me pargjykime.(12) pr shembull, paragjykimet kan dal n sesh n rastin e menaxherit t bardh i cili ka besuar se nuk ka paragjykime por e ka refuzuar zezakun i cili ka krkuar t punsohet, kinse jo pr shkak t ngjyrs s lkurs s tij, po pr shkak t arsimimit dhe prvojs joadekuate pr at profesion, ndrsa e ka punsuar t bardhin me kvalifikime t njjta. Apo, paragjykimet mund t vrehen edhe nga bakshishet e fryta t cilat iu lihen shitsve t bardh, derisa e njjta lihet pas dore nse shitsi sht zezak apo Hispoamerikan. ZERO TOLERANC PR JOTOLERANC Nse ve paragjykimet shumvjeare tek njerzit nuk mund t rrnjosen, ather mund t ndryshohen qndrimet ndaj tyre. Pr shembull, si menaxhert dhe kamariert t cilt e kan pranuar se n Dennys restoranet keq jan sjellur ndaj myshterinjve zezak, jan t pakt dhe rrall i gjykojn. Pr dallim nga shembulli i lartprmendur, disa menaxher gati heshtazi nxisin sjellje t ngjajshme diskriminuese, madje propozojn q vetm myshterinjve zezak tju krkohet pagesa para kohe, refuzojn q zezakt t marrin shujtn papages t ditlindjes, apo nse e vrejn se grupa e zezakve po i afrohen shitoreve, ata i mbyllin shitoret. Si e ka cekur Xhon P.Relman(John P.Relman), avokat cili e ka denoncuar rrjetin e restoraneve Dennys n favor t zezakve agjentve t Shrbimit Sekret: Pikrisht Dennys restoranet mbyllin syt para asaj q bjn personeli i tyre. Duhet t ekzistoj ndonj komand e cila u jep liri menaxherve lokal t sillen sipas instikteve raciste.(13) Por krejt far dim pr rrnjt e paragjykimeve dhe si ti luftojm n mnyr m efikase sugjerojn n llojin e sakt t sjelljs s ktill mbyllja e syve para sjelljes me paragjykime t cilat mundsojn q diskriminimi t prhapet. N kt kontekst, t mos ndrmerret asgj paraqet sjellje t ciln duhet gjykuar sepse mundson q virusi i paragjykimeve t zgjerohet pandalshm. Shum m t rndsishme sesa kurset mbi dallimet racore apo pr tu br kto kurse vrtet efikase sht ndryshimi i vrtet

www.syri3.com

132

www.sa-kra.ch

i sjelljeve t grups pr rolin aktiv kundr cilisdo form t diskriminimit, duke filluar nga eshaloni n menaxhment deri tek nnpunsi. Paragjykimet nuk mund t rrnjosen, por sjelljet me paragjykime mund t ndryshohen po qe se ndryshon klima e prgjithshme. Si ka thn njri prej menaxherve t IBM-it: Ne n kurrfar mnyre nuk tolerojm ofendime dhe poshtrime; respektimi i personalitetit sht esencial pr raportet n IBM.(14) Nse studimi mbi paragjykimet duhet bartur me vete fardo lloj porosie q mnyra e t sjellurit n ndrmarrje t bhet m tolerante, ajo do t jet n faktin se njerzit duhet t kurajohn q zshm ti kundrvihen madje edhe rasteve shum t imta t diskriminimit dhe dredhive pr shembull, barcoletat ofenduese apo vendosja e kalendarit erotik i cili i poshtron femrat e punsuara. Sipas nj hulumtimi, nse njerzit dgjojn se dikush nga grupa e ofendon tjetrin n baza etnike, kjo do ti trimroj edhe t tjert t veprojn njjt. Akti i ndrprerjes s njanshme t paragjykimeve, si sht qortimi n vendin e ngjarjes, krijon atmosfer shoqrore e cila e dekurajon aspektin e till t sjelljes; mos t thuhet asgj, do t thot se miratohet.(15) N kt prpjekje, ata n pozita autoritative kan rolin ky: nse nuk jan n gjendje ta gjykojn sjelljen me paragjykime racore, ather drgojn mesazhin e heshtur t kurajimit. Nse reagojn me qortim, ojn mesazh t vlershm se paragjykimet nuk jan t parndsishme, por se kan pasoja reale dhe negative. Edhe n kt rast, shkathtsit e inteligjencs emocionale paraqesin prparsi, posarisht nse e kuptoni se nuk sht e rndsishme vetm ti kundrviheni paragjykimeve, por edhe n far mnyre at e bni. Sjelljen e ktill duhet ta prcjell kritika efikase e cila njerzit do ta dgjojn dhe nuk do ti kundrvihen. Nse menaxhert dhe t punsuarit tjer kt e bjn n mnyr t natyrshme, apo msohen q kshtu t sillen, me siguri se incidentet t nxitura nga paragjykimet do t largohen. Tubimet efikase mbi dallimet racore vendosin, n organizatat shum t prfaqsuara, rregullin e ri me t cilin decidivisht thuhet se paragjykimet n t ciln do form jan t tejkaluara, dhe kshtu i shtyn njerzit t cilt kan qen dshmitar t shurdhr, apo vshtrues, ti shfaqin paknaqsit dhe vrejtjet. Fakti tjetr i rndsishm n kurset mbi dallimet racore sht vshtrimi perspektivist dhe shfaqja e mendimeve dhe qndrimeve t cilat ndikojn n empati dhe toleranc t rritur. N mas njerzit do t fillojn ta kuptojn do t varet edhe nga mnyra me t ciln do ti kundrvihen paragjykimeve. Shkurtazi, m e preferuar sht q t stopohen paraqitjet e paragjykimeve sesa t eliminohet mnyra e t sjellurit; paragjykimet ngadal ndryshohen, po qe se fare ndryshohen. Kontaktet e grupeve t ndryshme etnike nuk do ta zvoglojn jotolerancn, si kan treguar edhe rastet e disegregimit n shkolla n t cilat armiqsit ndrracore jan n rritje, n vend se t ulen. Nj varg programesh mbi dallimet racore t cilat jan zbatuar n nj numr t madh korporatash tregon se ekziston caku real me t cilat do t ndryshohen normat n grup n pikpamjen e paraqitjeve t paragjykimeve dhe mashtrimeve; kto programe mund t ndihmojn n rritjen e vetdijes kolektive mbi ate se ofendimet dhe mosdurimi jan t papranuara dhe se nuk do t tolerohn. Por nuk sht reale t pritet q kto programe do t mund ti rranjosin paragjykimet e thella. Edhe pse paragjykimet paraqesin laramanin e msimit emocional, sht i mundur edhe msimi plotsues ky arsimim krkon koh dhe nuk duhet t pritet rezultati prfundimtar menjher pas tubimit mbi dallimet racore. Ajo q mund t ndihmoj sht

www.syri3.com

133

www.sa-kra.ch

kultivimi i miqsis dhe prpjekjeve t prditshme q t realizohet qllimi i prbashkt i njerzve me prejardhje t ndryshme. Leksioni na ofron shembullin e disegregimit t shkolls: nse grupa nuk harmonizohet n mnyr shoqrore, do t krijohen klikat armiqsore, a paragjykimet negative do t bhen edhe m t numrta. Por nse studentt punojn barabart n ekipe pr t arritur qllimin e prbashkt, si sht rast me ekipet sportive apo grupet muzikore, paragjykimet e tyre zhduken q natyrisht mund t nddh edhe n vendet e pus, n rastet kur njerzit me vite t tra punojn bashkarisht.(16) Por me prfundimin e lufts kundr paragjykimeve n vendin e puns ndrprehet opcioni i rndsishm: prparsia e iniciativave ndrmarrse dhe kreative t ciln fuqia e puns s grupeve t ndryshme etnike mund ta realizoj. Si do ta shohim, nse punojn n pajtueshmri, grupet punuese me mundsi dhe aftsi t ndryshme, me siguri se do t vij deri tek zgjidhjet. M t mira, m kreative dhe shum m efikase, sesa kur njerzit kan punuar t izoluar.

ARSYESHMRIA ORGANIZATIVE DHE IQ-ja GRUPORE

N fund t shekullit t XX, nj e treta e fuqis puntore n Amerik do t prbhet nga puntort e arsimuar, puna e t cilve do ti inkudaroj informacionet e reja dhe t vlershme qoft ata profesionist t ekonomis, shkrimtar apo programer kompjutersh. Piter Draker(Peter Drucker), eksper i njohur biznesi i cili e ka modeluar nocionin puntor i arsimuar, thekson se lloj i ktill i ekspertizs s puns sht shum specifik dhe se produktiviteti varet nga prpjekja e t punsuarve t cilt prshtaten si pjes e ekipit organizativ: shkrimtart nuk jan botues; programert nuk jan distributer softversh. Draker vren se njerzit gjithmon kan punuar n tandemet e ekspertve, derisa ekipet krijohen njsi punuese prball vet individit. Kjo vrteton se pr far inteligjenca emocionale, aftsia e njerzve pr t bashkpunuar, patjetr n t ardhmen duhet t vlersohet n vendin e puns. Tubimi padyshim sht form fillestare e puns s ekipti organizativ dhe gjithsesi e prcakton fatin e drejtorit n salln e tubimit, n konferenca, n zytn e dikujt. Tubimet, e puntorve n nj hapsir, dukshm, n njfar mnyre, jan br forma t ndarjes s punve t tejkaluara. Rrjeti elektronik, e-meil, telekonferencat, ekipet punuese, zinxhiret joformale t puns, jan paraqitur si entitete t reja t qeverisjes n ndrmarrje. Nse hierarkia e shejuar n hartn e organizats paraqet skeletin e saj, ather kto grupe njerzish paraqesin apo jan sistemi nervor qendror. doher kur njerzit mblidhen pr t punuar bashk, qqoft ajo grup ekzekutive apo ekip e cila punon n projektin e prbashkt, ata, n njfar mnyre, sajojn IQ-n grupore, numr i trsishm i telentve dhe aftsive t cilat jan t kyura n program. E suksesi i puns s kryer varet nga niveli i po ksaj IQ-je. sht konstauar se elementi ky i inteligjencs grupore nuk sht IQ-ja mesatare, n kuptimin akademik t ktij termi, por inteligjenca emocionale. Nivelin e lart t IQ-s grupore e paraqet harmonia shoqrore. Kjo sht shkathtsia e harmonizimeve e cila, krahas t gjitha elementeve t rndsishme, do ta bj njrn grup jashtzakonisht t talentuar, produktive dhe t suksesshme, e tjetrn antart e t cils kan t njjtin talent dhe aftsi nga lamit e tjera m pak t suksesshme. Ideja pr ekzistimin e inteligjencs grupore buron nga Robert Sternberg(Robert Sterberg), psikolog nga Yale, dhe bashkpuntorve t tij, studentit t diplomuar Vendi Villiams(Wendy Williams), t cilt jan prpjekur ta zbulojn se pr far disa grupe jan

www.syri3.com

134

www.sa-kra.ch

m efikase se tjerat.(18) Prfundimisht, nse njerzit mblidhen pr t punuar si grup, donjri posedon talent t caktuar pr shembull, predispozitat e zhvilluara verbale, kreativiteti, empatia apo talenti pr ekspertiza teknike. Pasi q vet grupa nuk mund t jet m e menur sa numri i prgjithshm i ktye talentve, nuk sht menuri nse n punn grupore nuk iu lejohet njerzve ti shkmbejn talentet. Ky konkludim sht treguar si i vrtet kur Sternberg dhe Villiams i kan lutur njerzit t marrin pjes n grupn t cils iu sht dhn detyra kreative ta prpunojn kampanjn reklamuese joshse pr mblsorin e imagjinuar i cili duhet t shrbej si zvendsim i sheqerit. sht e pazakont q njerzit t cilt kishin pasur dshir t flakt pr tu br pjes e ekips ishin br penges n grup dhe kshtu kan zvogluar efikasitetin e prgjithshm t saj: kta tipa t imponuar jasht mase kan kontrolluar dhe kan dominuar. Duket se njerzve t ktill iu mungojn elementet themelore t inteligjencs sociale aftsin pr t br dallimin se ka sht e hishme e ka jo n relacionin merr-jep. Pengesn tjetr e kan krijuar vzhguesit, antart t cilt nuk kan marr pjes. Faktori kryesor i efikasitetit maksimal t puns grupore ka qen atmosfera n t ciln njerzit kan mundur ta realizojn gjendjen e harmonis s brendshm e cila ua ka mundsuar q t gjith antart n trsi ti shfaqin talentet e tyre. Prezenca e antarit shum t talntuar i ka kontribuar suksesit t prgjithshm t grupeve t harmonizuara; n grupet ku ka ardhur deri tek mospajtimi nuk kan qen n gjendje q n trsi ta shfrytzojn antarin e talentuar. N grupet ku ka ardhur deri tek tensionimi emocional dhe shoqror friks dhe zemrimit, rivalitetit dhe urrejtjes nuk jan arrit rezultatet e shkqyeshme. Por harmonia ia ka mundsuar grups eprsin e madhe q n te t veohen antart m kreativ dhe m t talentuar. Derisa konkludimi i ktij rrfimi sht mjaft udhzues pr ekipet punuese, ajo bart edhe porosin e prgjithshme pr t gjith q punojn n ndonj organizat. Shum gjra t cilat njerzit i bjn n pun varen nga shkathtsit e tyre pr tiu drejtuar bashkpuntorve t tyre; detyrat e ndryshme mund t nnkuptojn ndihmesn e numrit t madh t antarve t rrjetit t bashkpuntorve. N kt mnyr krijohen mundsit pr formimin e ad hoc grupeve n t cilat t gjith bashkpuntort do t jen n gjendje t ofrojn vargun e talenteve, ekspertizave dhe plasmaneve t prodhimeve. N far mase njerzit do t ken sukses ta prpunojn rrjetin e bashkpuntorve duke krijuar ekipin ad hoc t prhershm do t paraqet faktorin kryesor t kryerjes s suksesshme t puns. Le ta shqyrtojm, pr shembull, msimin n t cilin jan inkuadruar shkanctart eminent n Bell Labs, n krejt botn e njohur si qendr e dijenis, n afrsi t Prinstonit. N laborator punojn inxhinier dhe shkaenctar ku t gjith kan IQ t lart akademike. Por, n kuadr t ksaj shoqateje disa prej tyre jan yje, derisa t tjert mesatar pr nga t arriturat e tyre. Dallimi midis yjeve dhe t tjerve nuk sht n IQ-n akademike, por n IQ-n emocionale. T part me lehtsi motivohen dhe suksesshm organizojn rrjetin joformal t bashkpuntorve n ad hoc ekipe. Yjet kan hulumtuar n nj pjes t laboratorit, njsiti n t cilin patentohen dhe dizajnohen ndrpresit elektronik t cilt mbikqyrin sistemet telefonike shum t ndrlikuara ku krkohet puna e inxhinerit t elektroniks.(19) Pasi q punn nuk mund ta kryen vetm nj njeri, n t punojn ekipet t prbra prej 5 deri 150 inxhiner. Asnjri prej inxhinierve nuk posedon njohuri t mjaftueshme pr t qen n gjendje q vet ta kryej punn; pr t prfunduar projekti, njeriu patjetr duhet me qen n rrjedhat e

www.syri3.com

135

www.sa-kra.ch

hulumtimeve t t tjerve. Pr t qen n gjendje ta shohim dallimin midis produktivitetit mesatar dhe atij t veant Robert Kelli(Robert Kelly) dhe Xhenet Keplen (Janet Caplan) kan krkuar nga menaxhert q ti zgjedhin 10 deri 15 prqind inxhinier yje. N fillim, kur i kan krahasuar yjet me t tjert, zbulimi m i rndsishm ka qen se ekspertt n fillim nuk jan veuar gati se me asgj n kuadr t grups. N baz t spektrit t gjer t treguesve kognitiv dhe treguesve social, prej testeve standarde t IQ-s deri tek karakteeristikat personale, nuk ishin shfaqur ndryshime t rndsishme n aftsit e lindura, kan shkruar Kelli dhe Keplen n Harvard Business Review. Gjat ekzaminimit talenti akademik nuk ka qen tregues i besueshm i puns s suksesshme t kryer, si dhe IQ-ja. Por pas intervistimit t detajizuar sht shfaqur dallimi i dukshm n strategjit personale dhe interpersonale t cilat yjeti kan aplikuar pr ta mbaruar punn. M e rndsishmja ka qen lidhja dhe afrsia me rrjetin e njerzve prgjegjs. T talentuarve puna m leht iu prparon sepse investojn koh n marrdheniet e mira me njerzit shrrbimet e t cilve mund t jen t dobishme n momentet kritike, si lloj i ad hoc ekipit i cili i zgjidh problemet apo reagon kur nevoitet m s shumti. Eksperti mesatar n Bella Labs ishte ankuar se n fillim e kishin penguar problemet teknike, kan verejtur Kelli dhe Keplen. Ai me prpikri kishte thirrur ekspert t ndryshm teknik dhe kishte pritur, duke e humbur kohn e vlershme, dhe askush nuk iu ishte prgjigjur, e-mail mesazhet ishin kthyer pa prgjigje. Edhe pse shkenctart eminent rrall her ballafaqohen me situata t ktilla, sepse kryejn pun n t ciln inkudarojn rrjetin e sigurt t ekspertve edhe para se tju nevoiten. Kur dik e pyesin pr kshill yjet gati gjithmon m shpejt marrin prgjigje. Rrjeti joformal i ekspertve sht posarisht i rndsishm n rastet e problemeve t paparashikuara. Organizata formale sht e prgatitur ti zgjidh problemet ve t ditura dhe t parashikuara, sht shkruar n nj studim t rrjetit t ekspertve. Por kur vjen deri tek problemet e papritura, shfaqen organizatat joformale. Lidhja e tyre e ndrlikuar e marrdhnieve sociale doher rimodelohet kur kolegt komunikojn, pr tu shndrruar me koh n rrjet jashtzakonisht t besueshm. Shum i adaptueshm, rrjeti joformal lvizs n mnyr diagonale dhe eliptike, duke e kaprcyer vargjet e tra t funksioneve pr t mbaruar punn.(20) Analiza e rrjetit joformal t ekspertve tregon se pikrisht pr shkak se njerzit pr do dit punojn s bashku nuk sht e domosdoshme q mos t ken besim njeri n tjetrin nse bhet fjal pr informatat diskrete(dshira pr ta ndrruar vendin e puns apo jokomoditeti pr shkak t sjelljes s menaxherit apo bashkpuntorve), por as nuk duhet t shikohet anash kur problemet shfaqen. Aq m tepr, ekzaminimet n t hollsishme t rrjetit joformal vrtetojn se ekzistojn m s paku tre varietete: komunikimi i rrjetit kush me k bisedon; rrjeti i ekspertizs i cili bazohet n njerz t cilve kshilla patjetr iu nevoitet; dhe rrjeti i besimit. Pasi q nyja kye n rrjetin e ekspertizs sht eksperti me reputacion t jashtzakonshm teknik, ather nuk mungojn as promovimet. Por n t vrtet aty nuk ka marrdhnie ndrmjet ekspertit dhe njeriut t cilin njerzit e shikojn si person t cilit mund ti besohet fshetsia, dyshimi dhe problemet personale. Tirant zemrngusht t zyrave apo mikromenaxhert mund t jen ekspert, por nuk mund tiu besohet, q e vn n pyetje aftsin e tyre menaxhese dhe drejtori i prjashton nga rrjeti joformal. Yjet e organizats m s shpeshti jan ata njerz t cilt kan lidhje t forta me krejt rrejtin komunikues, rrjetin e ekspertizs dhe personal.

www.syri3.com

136

www.sa-kra.ch

Krahas faktit se zotrojn mir rrjetin themelor, yjet kan fituar edhe forma t tjera t arsyeshmris organizative n Bella Labs, duke ndrlidhur aty edhe harmonizimin efikas t puns ekipore; t part e kan arritur pajtimin, kan mundur ti shqyrtojn gjrat nga perspektiva e t tjerve, pr shembull, sikur nj lloj blersi n ekipin punues, kan poseduar forcn e bindjes dhe kan avansuar bashkpunimin, duke iu shmangur konflikteve. Derisa t gjitha t cekurat jan bazuar n posedimin e shkathtsive emocionale, yjet kan treguar edhe nje shkathtsi: kan ndrmarr inicativa: kan qen mjaft t motivuar pr t marr prgjegjsin e cila e tejkalon volumin e punve t tyre dhe vet kan udhhequr me kohn e tyre dhe me obligimet e puns. Natyrisht, t gjitha kto shkathtsi jan aspekte t inteligjencs emocionale. N Bell Labs me besnikri kan profetizuar karakteristikat e jets s korporats n t ardhmen e ardhmja n t ciln shkathtsit themelore t inteligjencs emocionale do t jen t rndsishme dhe t mdha n punn ekipore, n pikpamjen e bashkpunimit dhe pr ti ndihmuar njerzit t msojn se si s bashku m me efikasitet t punojn. Pasi q shrbimet, t cilat themelohen n njohurit dhe kapitalin intelektual, jan br shum t rndsishme pr korporatn, prsosja e puns ekipore do t bhet shtytja kryesore pr avansimin e kapitalit intelektual dhe do ta prezentoj ndryshimin e rndsishm kompetativ. Nse dshirojm t kemi sukses e jo t mbijetojm, korporatat duhet ta prsosin inteligjencn emocionale kolektive.

www.syri3.com

137

www.sa-kra.ch

XI MENDJA DHE MEDICINA

Doktor, kush ua ka msuar krejt kto? Shpejt ka pasuar prgjigjja: Vuajtja. -Albert Kami, Mortaja

Nj dhimbje e heshtur n ij m oi tek mjeku. Asgj muk u pa e pazakont derisa nuk i shikoi rezultatet e testit t urins. Kishte patur njolla gjaku n urinn time. Dua q t shkoni n spital dhe ti bni edhe disa testimefunksionimin e veshkve, diagnostifikimin citologjik, i tha me nj ton zyrtar. Nuk e di se far tha m pas. Mendja ime i fiksua n fjaln citologji. Kancer. E kam memorien e mjegulluar pr shpjegimet e tij se kur dhe ku t shkoj pr testime diagnostifikuese. Ka qen udhzim shum i thjesht, por mua m sht nevoitur ta pyes q t njjtn t ma prssris dy-tre her. Citologji- mendja ime nuk donte ta linte kt fjal. Pr kt fjal ndihesha sikur t isha n at ast i sulmuar dhe i plakitur para ders s shtpis sime. Prse kam reaguar aq furishm? Doktori im ka qen vetm ekzakt dhe kompetent, ka kontrolluar rezikun e mundshm para se t jep diagnoz. Gjasa ka qen e vogl t jet kancer. Por analiza racionale n at ast nuk ka pas rndsi. N mbretrin e smundjeve, emocionet eprsisht mbizotrojn; frika sht ndjenj kryesore. Kur smuremi, bhemi emocionalisht t ndiejshm pasi q shndeti yn mendor pjesrisht bazohet n iluzionin mbi paprekshmrin. Smundja n veanti smundja e rnd then iluzionin dhe e vn n pyetje supozimin se jeta jon sht e sigurt dhe e siguruar. Prnjeher ndihemi t plogt, t pandimuar, t lndueshm. Problemi lind kur personeli medicinal nuk prqendrohet n at se si pacienti emocionalisht reagon, edhe pse kan kujdes pr gjendjen e tyre fizike. Pr shkak t ktij anashkalimi t vshtrsive emocionale gjat smundjes nuk merren parasysh nj mori faktesh t cilat vrtetojn se gjendjet emocionale t njeriut nganjher luajn rol t rndsishm n ramjen e imunitetit ndaj smundjeve, si dhe n kurim. Kurimit medicinal modern i mungon inteligjenca emocionale. Pr pacientin, do takim me infermieren apo mjekun mund ti ofroj informacion kurajues, prkrahje apo ngushllim, apo nse takimi sht i pasuksesshm do t pasoj dshprimi. Por, personeli medicinal shpesh sht n tollovi apo sht i painteresuar pr shqetsimin e pacientve. Por ka edhe infermiere dhe mjek t cilt me plot vetdije ua kushtojn kohn pacientve pr ti informuar dhe kurajuar, si dhe n mnyr profesionale pr ti udhzuar. Por n botn e profesionalizmit ka tendenca q pr shkak t politiks s institucioneve personeli medicinal mos ti vrej ndjenjat e pecientit, apo jan tepr t zn pr ti kushtuar koh. Prpos kushteve t vshtira n mjeksi, edhe presionit t vazhdueshm nga administrata, gjrat sa vijn e keqsohen.

www.syri3.com

138

www.sa-kra.ch

Prapa betimit t mjekut se do ti ofroj pacientit shrim dhe kurim, ekzistojn edhe shnimet brengosse se duhet t merret parasysh edhe gjendja fiziologjike dhe sociale e pacientit pasi q ai sht pjes e bots medicinale e nuk sht i ndar prej saj. Deri m tash sht duhur shkencrisht t hulumtohet se a ekziston margjina e efikasitetit medicinal n preventiv dhe shrim e cila do t kishte mundur t arrihet po qe se gjendja fizike e pacientit do t ishte shruar s bashku me gjendjen emocionale. natyrisht, jo n do rasst dhe n do smundje. Duke patur parasysh qindra raste,sht dshmuar se medicina do t ket lvrdi t madhe nse vrtetohet se intervenimi emocional duhet t bhet trajtim standard n kurimin mjeksor gjat morive t shumta t smundjeve serioze. Shikuar historikisht, medicina moderne ka kufizuar detyrat e saja n shrimin e smundjes rregullimeve medicinale ndrsa e anashkalon smundjen detyrimin e pacientit pr ta mbijetuar smundjen. Pacientt t cilt e pranojn nj qndrim t ktill, i bashkangjiten tradhtis s fsheht e cila i hesht reagimet e tyre emocionale n raport me problemet medicinale, apo kt reagime i injorojn si irelevante n rrugn e shrimit t smundjes. Ky qndrim prkrahet nga sjelljet e medicinarve t cilt n trsi e hedhin iden se mendja n fardo mnyre t rndsishme ndikon n trup. sht edhe nj bindje joproduktive dhe e kundrt: mendimi se njerzit mund t shrohen edhe nga smundjet m t rnda n at mnyr se vetm duhet t medojn pozitivisht dhe t jen t lumtur, e n t kundrtn vet do t jen fajtor pr smundjet e tyre. Pasoja e nj qndrimi me mendje i shroni t gjitha sht rritje e nj iluzioni dhe moskuptimi i prhapur gjithandej se n far mase mendja mund t ndikoj n smundje; ka sht edhe m keq, nganjher njerzit gjykohen pse jan t smur, thuajse kjo sht shenj e labilitetit moral apo jodinjitetit shpirtror. E vrteta gjendet n mes t ktyre dy ekstremeve. Pretendimi im sht q me ndihmn e analizave shkencore t shnimeve ti sqaroj kontradiktat dhe gjepurat ti zvendsoj me kuptueshmrin m t detajizuar se n far mase emocionet tona dhe inteligjenca emocionale luajn rol n gejndjen e smur dhe t shndosh.

MENDJA TRUPORE: SI NDIKOJN EMOCIONET N SHNDET

Zbulim i vitit 1974, n laboratorin School of Medicine and Dentistry, University of Rochester, prsri sht vizatuar harta biologjike e trupit: psikologu Robert Ejder(Robert Ader) ka zbuluar se imuno-sistemi, sikurse truri, mund t msoj. Konkludimi i tij ka qen shokues; sipas bindjes e cila ka dominuar n medicin se vetm truri dhe sistemi nervor qendror mund t reagojn prvojshm dhe ti ndryshojn reagimet e veta. Zbulimi i Ejderit i ka uar n testim mnyrat e numrta n t cilat sistemi nervor qendror dhe imuno sistemi kan qen mesvete t ndrlidhura trajektoret biologjike t cilat jan evidente se nuk e ndajn mendjen, emocionet dhe trupin, prkundrazi i bashkojn. Gjat eksperimentit t tij mijve iu sht dhn ilaqi i cili artificialisht e zvoglon numrin e T-qelizave mbrojtse t cilat jan prezente n gjak. do her ilaqin ua kan dhn s bashku me ujin saharin. Por Ejder ka zbuluar se kur ua kan dhn vetm ujin saharin, pa ilaq, tek ata ka vazhduar porcesi i zvoglimit t T-qelizave krejt derisa disa nga mijt nuk jan smur dhe kan ngordhur. Imuno-sistemi i tyre ka msuar ti shkatrroj T-qelizat, duke reaguar n ujin e mblsuar. Dika e ngjajshme nuk ka mundur t ndodh, si kan dshmuar n at koh idet m prparimtare shkencore. Si pohon Francisko Varela(Francisko Varela), neurolog nga Pariss Ecole Polytechique, imuno-sistemi sht mendje trupore i cili posedon vetdije pr veten e

www.syri3.com

139

www.sa-kra.ch

vet pr at se far i prkt apo nuk i prket.(1) Imuno-qelizat qarkullojn npr rrjedhat e gjakut dhe praktikisht e prekin do qeliz. Ato nuk reagojn ndaj qelizave t cilat i njohin; ato t cilat nuk i njohin i sulmojn. Sulmi na mbron nga virust, bakteriet apo kancerit, e nse imuno qelizat gabimisht identifikojn njrn nga qelizat tjera, ather vjen deri tek smundja autoimunologjike, si sht alergjia apo lupusi. Krejt derisa nuk ka ardhur Ejder tek zbulimi i tij i rastsishm, do anatomist, mjek apo biolog ka besuar se si trupi(s bashku me neuronet dhe sistemin nervor qendror) dhe imuno-sistemi jan entitete t ndara t cilat nuk ndikojn njra n tjetrn. Sipas tyre nuk ka ekzistuar lidhja me an t cils qendrat cerebrale do ti mbikqyrin reagimet e mijut n ujin e mblsuar dhe palcs ashtrore e cila prodhon T-qeliza. Apo t paktn kshtu sht menduar gjat nj shekulli. Nga ajo koh, zbulimi modest i Ejderit ka hapur rrug emrimeve t reja t lidhjeve midis sistemit nevor qendror dhe imuno-sistemit. Psikoneuroimunologjia, apo PNI, deg e medicins e cila merret me kto hulumtime, tash i takon shkencave kryesore t medicins. Emri i saj do t thot: psiko, pr mendjen; neuro pr sistemin neuroendoktrin(i cili prbhet nga sistemi nervor dhe hormonal); dhe imunologjin pr imuno-sistemin. Vargu i hulumtimeve ka zbuluar se bartsit kimik t cilt n pjesn m t madhe t trurit funksionojn dhe imuno-sistemi, jan t numrt n zonat nervore t cilat i rregullojn emocionet.(2) Njra nga dshmit m t sigurta mbi lidhshmrin fizike direkte e cila emocioneve ua mundson t ndikojn n imuno-sistemin ka ofruar Dejvid Felten(David Felten), koleg i Ejderit. Felten sht nisur nga kndvshtrimi se emocionet kan influenc t rndsishme n sistemin autonom nervor i cili i rregullon t gjitha funksionet, duke filluar nga sasia e insulins e cila tajohet n gjak. Mandej, Felten duke punuar me bashkshortn e tij Suzan dhe kolegt tjer ka zbuluar pikn e takimit n t ciln sistemi autonom nervor drejtprsdrejti ndikon n limfocite dhe makrofage qeliza t imuno-sistemit.(3) Me ndihmn e mikroskopit elektronik jan gjetur lidhjet,kontaktet, sinapstike ku terminalet nervore t sistemit nervor autonom kan kan mbaresa t cilat drejtprdrejt prputhen me imuno-qelizat. Kjo pik e prekjes fizike ua mundson qelizave nervore ti tajitin neurotransmetuesit t cilt ndikojn n imuno-qelizat; aq m tepr, ato funksionojn n dy drejtime. Zbulimi sht revolucionar. Askush as q ka dyshuar se imuno-qelizat mund t bhen met e mesazheve nervore. Pr ta verifikuar vlern e rolit t ktyre mbaresave pr aktivitetin e imunosistemit, Felten ka br nj hap prpara. Duke eksperimentalizuar me shtazt, ai ka larguar disa nerva nga nyjet limfike dhe shpretks ku krijohen dhe deponohen imunoqelizat e mandej me ndihmn e virusve ka sulmuar imuno-sistemin. Rezultatet: ramja rapide e imuno-sistemit ndaj virusve. Ai ka konkluduar se pa kto mbaresa nervore imuno-sistemi thjesht nuk reagon me efikasitet ndaj sulmit t virusve dhe bakterieve. Shkurtazi, sistemi nervor jo vetm se sht i lidhur me imuno-sistemin, por paraqet bazn pr funksionimin e drejt t reaksioneve imune. Edhe nj mnyr n t ciln jan t lidhura emocionet me imuno-sistemin nnkupton ndikimin e hormoneve t cilat tajiten gjat stresit. Kateholaminet(epinefrini dhe norepirefrini t njohur si adrenalin dhe noradrenalin), kortizol, prolaktin dhe helmet natyrale beta-endofrin dhe enkefalin, tajiten gjat stresit. T gjitha kto veq e veq ndikojn n imuno-qelizat. Edhe pse lidhja sht shum e ndrlikuar, eseca sht n

www.syri3.com

140

www.sa-kra.ch

at se derisa kto hormone tajiten npr gjith trupin, funksionet e imuno-qelizave ndrpriten. Stresi zvoglon imunitetin, t paktn edhe pr nj koh t shkurtr, me gjas pr ta ruajtur energjin e cila sht e domosdoshme pr shum procese m t rndsishme pr t mbijetuar. Por nse stresi sht konstant dhe intensiv, zvoglimi i funksioneve mund t bhet afatgjat.(4) Mikrobiologt dhe shkenctart tjer po zbulojn shum e ma shum lidhje midis trurit, sistemit kardiovaskular dhe imuno-sistemit por s pari iu sht nevoitur ta pranojn faktin se lidhjet e ktill n prgjithsi ekzistojn.(5)

EMOCIONET TOKSIKE: SHNIMET KLINIKE

Prkundr ktyre dshmive, shum mjek jan skeptik kur bhet fjal pr rndsin klinike t emocioneve. Arsya qndron n faktin edhe pse sht dshmuar se stresi dhe emocionet negative dobsojn efikasitetin e imuno-qelizave t ndryshme, nuk sht gjithmon e qart se vargu i ktyre ndryshimeve sht mjaft i numrt pr t qen n mnyr medcinale relevant. Por prap, numr gjithnj e m i madh i mjekve e pranon vlern e emocioneve n medicin. Pr shembull, Dr. Kamran Nexhat(Dr. Camran Nezhat), gjinekolog i njohur dhe poashtu kirurg nga Stenfordi, i cili merret me laparskopi, thot: Nse gruaja e cila duhet t operohet m thot se at dit sht e friksuar dhe se nuk dshiron t operohet un e shty ditn e intervenimit. Nexhat shpjegon: do kirurg e din se njerzit t cilt jan jashtzakonisht t friksuar, nuk kalojn mir gjat operimit. Dhe me vshtrsi kurohen. Shum ma mir kalojn nse jan t qet. Arsya sht e qert: pr shkak t panikut dhe shqetsimit, rritet shtypja e gjakut dhe venat zgjerohen si pasoj e shypjs dhe ma shum rrjedh gjak nn briskun kirurgjik. Gjakderdhja e shtuar sht nj nga komplikimet m t mdha kirurgjike. Krahas ktyre shembujve medicinal, dshmit pr rndsin klinike t emocioneve doher jan m t numrta. Padyshim shnimet m t rndsishme mbi vlern medicinale t emocioneve burojn nga analizat e shumta t cilat s bashku me 101 hulumtime m t vogla jan mbledhur n studimin voluminoz n t cilin jan jan prfshir disa mijra meshkuj e femra. Me studim shht vrtetuar se emocionet jan fatale pr shndetin deri n nj mas t caktuar.(6) Njerzit t cilt jan t ekspozuar ankthit kronik, me kohzgjateje t mdha t vuajtjes dhe pasimizmit, tensionimeve t pandalshme dhe paknaqsis, qortimeve cinike dhe dyshimit, dyfish m shum jan t eksponuar smundjeve duke dnrlidhur ktu edhe asmn, artritisin, kokdhimbjen, ulkusin peptik dhe smundjest e zemrs(secila fush e prezentuar parqet kategorin kryesore t smundjes). Numri i shtuar i smundjeve vrteton se emocionet e shqetsuara jan njjt toksike dhe i prkasin faktorve t dmshm apo t rrezikshm si jan pr shembull, pirja e duhanit apo holesteroli i rritur n rastet e smundjeve t zemrs me fjal tjera, paraqesin rrezikun kryesor pr shndetin. sht e sigurt, kjo lidhje e gjer statistikore, nuk tregon se do kush me ndjenja kronike t cekura leht mund t smuret. Por shnimet mbi rolin e mundhshm t emocioneve n zhvillimin e smundjeve jan m t numrta sesa ata t cilt jan prfshir n studimet e cekura. Pasi q kemi shqyrtim m t detajizuar pr t dhnat e emocioneve t caktuara, n veanti pr ato m kryesore zemrimin, ankthin dhe depresionin sht arsyetuar bindja se ndjenjat n njfar mnyre kan rol t rndsishm n medicin, edhe pse mekanizmat biologjik t fushveprimit emocional duhet m detajisht t studiohen.(7)

www.syri3.com

141

www.sa-kra.ch

Kur zemrimi sht suicidal

Para ca kohesh nj njeri m ka tregur se si pr shkak t goditjes ansore n automobil ishte nisur n udhtim t kot dhe frustrues. Pas krejt grindjeve t panumrta me kompanit e sigurimit dhe rregullimit tek automekaniku t cilat atij ia kan shtuar dmin, kishte qen n borxh 800 dollar. Dhe faji nuk kishte qen i tij. Kshtu q t gjitha i kishin ardhur deri tek hunda saq, kur hynte ne automobil, e vrshonte neveria. N fund i dshpruar e kishte shitur automobilin. Edhe pas shum vitesh, kur e rikujtonte ngjarjen ai mavijosej nga zemrimi. Kjo ndjenj e pakndshme qllimisht sht evokuar, si pjes e veprimit, gjat studimit t zemrimit tek pacientt me zemr t smur, n Stanford University Medicial School. T gjith pacientt e prfshir n studim, si dhe ky njeriu i zemruar, ve e kan prjetuar nj sulm n zemr, kshtu q shtrohet pyetja se a sht zemrimi i rndsishm pr disa funksione t zemrs. Pasojat jan m se t qarta: derisa pacientt i rikujtonin fatkeqsit, ata zemroheshin, dhe efikasiteti i puns s zemrs binte pr 5%.(8) Tek disa pacient ishte vrejtur ngadalsimi i rrahjes s zemrs prej shtat e m shum prqind prqindje t ciln kardiologt e konsiderojn si shenj e izkimis miokarde, t ushqyerit shum t mangt t muskulit t zemrs. Insuficeria e puns s muskulit t zemrs nuk sht vrejtur tek shqetsimet tjera emocionale, si sht, pr shembull, ankthi, e as gjat vshtrsive fizike. Duke i rikujtuar incidentet e pakndshme, pacientt kan deklaruar se vetm pjesrisht jan t zemruar n krahasim me momentin kur ka ndodhur ngjarja, q tregon se zemrn e kan pasur shum t rrezikuar kur ka ndodhur incidenti. Ky konkludim sht pjes e rrjetit voluminoz t shnimeve t cilat jan grumbulluar n baz t dhejtra studimeve t cilat kan potencuar rolin e zemrimit n rregullimet e zemrs.(9) ideja e vjetr se njerzit t strngakuar me pun, nn presionin e madh personat e tipit A- i prkasin grupeve m t rrezikuara nga smundjet e zemrs nuk ka qndruar, por nga kjo teori e gabuar ka lindur zbulimi i ri: zemrimi njerzit i on deri tek grupet e rrezikuara. Shum shnime mbi zemrimin i ka mbledhur gjat hulumtimeve Dr. Redford Viliams(Dr. Redford Wiliams) nga Duke University.(10) Pr shembull, Viliams ka zbuluar se mjekt t cilt kan marr rezultate brengosse n testimet mbi zemriminderisa ka qene ende n studime kan pasur shtat her m tepr gjasa t vdesin para t pesdhjetave, sesa ata me rezultate t mira prirja nga zemrimi sht tregues ekzakt se njeriu do t vdes i ri, m tepr se sa faktort tjer si jan pirja e duhanit, shtypja e larte e gjakut apo niveli i lart i holesterolit. Derisa zbulimet e kolegut t dr Xhon Berfut(Johan Barefoot) nga University of North Carolina, tregojn se rezultatet e t smurve nga zemra t cilve iu sht br angiografia, veprim gjat t cilit futet gypi n arterien koronare pr tu diagnostifikuar dmtimet, n korelacion me testet mbi zemrimin t cilt udhzojn n seriozitetin dhe prhapjen e dmtimit t arteries koronare. Nayrisht askush nuk mund t pohoj se vetm zemrimi nxit dmtimin e arteries koronare; ky sht vetm nj prej faktorve n mes vete t lidhur. Si mi ka shpjeguar Piter Kofman(Peter Kaufman), drejtor n Behavioral Medicine Branch of the National Heart, Lung and Bood Institute: Ende nuk e kemi zbuluar se a sht zemrimi i vetmi

www.syri3.com

142

www.sa-kra.ch

faktor i cili ndikon n zhvillimin e hershm t dmtimit t arteries koronare, apo ai mundet vetm ta rrit dmtimin kur smundja ve shfaqet, apo ndoshta, bhet fjal pr dy faktor. Le ta studiojm, pr shembull, njzetvjearin i cili pandrprer sht i zemruar. do sulm i zemrimit inicon stres edhe m t madh pr zemr, kshtu q pulsi shpejtohet dhe gjithashtu shtypja e gjakut rritet. Nse sulmet pandrprer prsriten, gjendja keqsohet, sepse gjat do sulmi n zemr npr arterien koronare kalon nj sasi e madhe gjaku dhe kjo mund t bhet shkaktare e krijimit t trashsis n ent e gjakut. Nse pandrprer zemroheni, pulsi juaj sht m i shpejtuar dhe shtypja sht m e lart, q do t thot se pr tridhjet vjet mund t bhet shkaktare pr formimin m t shpejt t trashsis ne ent e zemrs, ndoshta edhe t dmtimit t arteries koronare.(11) Njher kur t smuret zemra, mekanizmat t nxitur nga zemrimi ndikojn n punn e drejt t zemrs, nj lloj pompe, si ka treguar hulumtimi i br me t smurt nga zemra t cilt kan rikujtuar zemrimin e tyre. Zemrimi bhet vdekjeprurs posarisht tek personat t cilt kan patur probleme me zemrn. Pr shembull, gjat hulumtimit n Stanford University Medical School, n t cilin jan prfshir 1012 meshkuj dhe femra t cilt kan prjetuar nj sulm n zemr, dhe rezultatet e tyre jan prcjell gjat tet viteve vijuese, sht vrtetuar se meshkujt violent kan qen m t eksponuar rrezikut t sulmit t dyt n zemr.(12) deri tek rezultatet e ngjajshme kan ardhur edhe n Yale School Medicine gjat ekzaminimit t 929 meshkujve dhe femrave t cilt ve kishin prjetuar sulmin n zemr, dhe rezultatet e tyre i kishin prcjellur dhjet vjet rresht.(13) Gjasat kan qen tre her m t mdha q ata m t vrullshmit t vdesin nga sulmi n zemr, pr dallim nga ata me temperament m t qet. Po qe se e kan patur t rritur nivelin e holesterolit, zemrimi e ka rritur rrezikun plotsues pr pes prqind. Studiuesit nga Jejla theksojn se zemrimi nuk duhet t jet i vetmi faktor i cili e rrit shkalln e vdekshmris, jan emocionet e ndryshme negative t cilat n mnyr kontinuele ndikojn n taitjen e hormoneve stresike. Krahas t gjithave, dshmit m bindse shkencore mbi lidhjet midis emocioneve dhe smundjeve t zemrs, e potencojjn zemrimin: n hulumtimin n Harvard Medical School jan prfshir m tepr se pesdhjet mij meshkuj dhe femra, t cilt ve kan prjetuar sulm n zemr, nga ata sht krkuar q ta prshkruajn gjendje e tyre emocionale disa or para se t pasoj sulmi. Zemrimi m tepr se dyfish e ka rritur shkalln e rrezikut t vdekshmris tek njerzit me smundjet ekzistuese t zemrs; rreziku i shtuar ka zgjatur rreth dy or pas vrshimit t zemrimit.(14) Kto zbulime nuk preferojn q zemrimi t shtypet kur krijohet nga shkaqet e arsyeshme. Aq m tepr, shenimet tregojn se nse gjat kohs s grindjes n trsi i shtypim ndjenjat e ngjajshme, ato mund t shkaktojn rregullimin e funksioneve t trupit, si dhe shtypjen e lart t gjakut.(15) Nga ana tjetr, si e kemi par n kapitullin e V, nse zemrimin e shfaqim do her kur e ndiejm, n kt mnyr vetm sa e nxisim dhe me siguri do t bhet lloj i regimit edhe n nevrikosjen m t vogl. Viliams e zgjidh kt paradoks me pohim sipas t cils nuk sht shum e rndsishme se a do ta shfaqif zemrimin, por se a do t bhet kronike. Nervoza e koh pas kohshme nuk e rrezikon shndetin; problemi shfaqet kukr nervoza bhet e prhershme dhe kur njeriu t gjithave i kundrvihet sjellje e cila karakterizohet me dyshim dhe cinizm konstant, prirje pr komentime sarkastike dhe nnmuese, si dhe forma tjera t qarta t mosdurimit dhe hidhrimit.(16) Kurajon fakti se zemrimi konstant nuk paraqet dnimin me

www.syri3.com

143

www.sa-kra.ch

vdekje: zemrimi sht shprehi i cili mund t ndryshohet. Nj grup i t smurve nga zemra n Stanford School Univercalsity Medical ka qen e inkuadruar n programin i cili sht paramenduar n at mnyr q t mposhtet mosdurimi. Si rezultat, me ushtrime t frenimit t zemrimit sht zvogluar numri sulmeve t prsritura t zemrs pr 44%, n krahasim me ata t cilt nuk jan prpjekur ta frenojn natyrn e tyre.(17) Rezultate efikase t ngjajshme ka treguar edhe programi t cilin e ka krijuar Viliams.(18) Sikurse programi n Stenford, edhe ai prfshin t msuarit e elementeve themelore t inteligjencs emocionale, posarisht njohjen e ndjenjs s zemrimit n momentin kur krijohet, shkathtsin pr tu mopshtur, si dhe zhvillimi i ndjenjs s empatis. Pacientt i lusin q ti mohojn mendimet cinike apo hidhruese n astin kur ato i kaplojn. Nse mendimet vazhdojn, ata prpiqen ti ndrpresin duke thn(apo menduar) Ndrpreje. Kjo u ndihmon q mnyrn e t menduarti me cinizm dhe mosbesim ta ndryshojn me shqyrtim t arsyeshm t situats s caktuar pr shembull, nse ashensori ndalet, ata duhet gjetur shpjegimin e arsyeshm, n vend se t trbohen pr shkak t nj personi t pakujdesshm i cili ndoshta sht prgjegjs pr prishjen e ashensorit. Nse hasim n konflikt t pakndshm, ata i msojn q gjrat ti shikojn nga pozita e personit tjetr empatia sht ilaq pr zemrim. Si ma ka thn Viliams: Nse keni besim, shrone zemrimin. Nevoitet vetm motivimi i vrtet. Kur njerzit e kuptojn se zemrimi i tyre sht rrug kah vdekja e hershme, jan t gatshm ta provojn. Stresi: shqetsimi(ankthi) i paarsyeshm dhe i pamatur Thjesht gjith kohn jam e shqetsuar. Ky shqetsim ka filluar n shkolln e mesme. Kam qen nxnse shembullore, por vazhdimisht jam brengosur pr notat pavarsisht nga fakti se nxnsit e tjer dhe profesort m kan dashur se kam qen e sakt n ort e msimit apo pr shkak t vetive tjera t ngjajshme. Prindrit m kan br presion t madh pt tu br nxnse e suksesshme dhe shembullore n shkoll. Supozoj se t gjitha ato presione i kam shtypur, pasi q problemet e mia me barkun kan filluar n vitin e dyt t shkolls s mesme. Prej ather, m duhet t jem e vmendshme q mos t pi sghum kafe dhe mos t konsumoj ushqime pikante. E kam vrejtur se kur jam e brengosur apo e tensionuar, n stomak ndiej djegsir, dhe si e till q jam, shpesh brengosem pr dika, vazhdimisht kam ndjenjn e neveris.(19) Ankthi shqetsimi i shkaktuar nga problemet e jets me gjas i prket emocioneve t cilat kan vler t madhe pr hulumtime shkencore, studime, t cilat merren me shkaktart e smundjeve dhe mnyrs s shrimit. Nse ankthi na paralajmron pr rrezikun(prparsi eolutive)ather nga ankthi kemi dobi. Por n jetn moderne, ankthi sht br i pamatur dhe i paarsyeshm problemi lind kur ballafaqohemi me situata me t cilat duhet t familjarizohemi apo t cilat, nse mendojm m mir, nuk paraqesin rrezik t vrtet t cilit patjetr duhet ti kundrvihemi. Sulmet konstante t ankthit jan shenja t stresit t rritur. Femra, t cils brengosja konstante i kishte shkaktuar probleme gastrointestinale, paraqet shembullin shkollor se n far mnyre stresi dhe ankthi shkaktojn rregullime shndetsore. N artikullin e vitit 1993, i botuar n Archives of Internal Medicine, mbi studimet voluminoze pr lidhjet ndrmjet strsit dhe smundjes, Brus MekIven (Beuce

www.syri3.com

144

www.sa-kra.ch

McEwen) ka vrejtur nj varg pasojash: rrezikimin e imuno-sistemit deri tek pika ku prshpejtphet metastaza e kancerit; eksponimi i shtuar i infektimeve virusale; trashja e enve t gjakut t cilat bhen shkaktare t arterosklerozes dhe gjakut t piksuar i cili shkakton infarktin miokard; prshpejtimi i paraqitjes s diabetit t tipit A dhe prparimi i diabetit t tipit B; shkaktimi apo prkeqsimi i sulmit asmatik.(20) Stresi, gjithashtu, ndikon n formimin e i thatit n traktin gastrointestinal dhe mund ti nxis simptomet e kolitisit dhe kalljes s peritonit t stomakut. Truri i eksponohet efekteve t shtypjeve t gjata t stresit , s bashku me dmtimet e hipokampusit, e gjithashtu edhe rregullimit t memories. N t vrtet, thot MekIven dshmit tregojn, se si pasoj e prjetimeve stresike, sistemi nervor sht i eksponuar shkatrrimit.(21) Dshmi jashtzakonisht e rndsishme pr kuptimin medicinal t disponimit, sht rezultati i hulumtimeve t smundjeve infektuese si sht ftohja, gripi dhe herpesi. Ne gjith kohn jemi t eksponuar virusve t ngjajshm, por imuno-sistemi yn n t shumtn i shkatrron ato por nn ndikimin e stresit sistemi yn mbrojts dobsohet. Ekspermenti gjat t cilit n mnyr direktesht testuar imuno-sistemi, ka treguar se stresi dhe ankthi e dobsojn imuno-sistemin por numri m i madh i rezultateve nuk tregon se a sht fuqia e rezistimit t imuno-sistemit klinikisht relevant q do t thot: se a ndikojn n mas t madhe pr tu zhvilluar smundja.(22) Pr kt, dshmit e vlershme prfundimtare mbi varsit e stresit dhe ankthit n raport me eksponimin e smundjeve burojn nga hulumtimet eksperimentale: ato me t cilat jan prfshir njerzit e shndosh tek t cilt s pari vshtrohet rritja e stresit e cila prcillet me dobsimin e imuno-sistemit dhe fillimin e smundjes. N njrn prej studimeve m me influenc, Sheldon Koen(Sheldon Cohen), psikolog nga Carnegie Melon University, duke punuar me grupn e shkenctarve specialist pr ftohje, n Shefild, n Angli, vmendshm i ka vlersuar se n mas njerzit gjat jets kan prjetuar strese, e mandej i ka injektuar me virus t cilt shkaktojn ftohje. donjri nuk e ka fituar ftohjen; imuno-sistemi i fort mundet dhe kt e bn i prballon virusit t ftohjes. Koen ka zbuluar se nse njerzit i eksponohen stresit, gjasat m t mdha jan q ata t ftohen. Kur iu kan eksponuar virusve, 27% prej tyre jan ftohur, dhe nuk kan qen t eksponuar stresit; derisa 47% i atyre t cilt jan ftohur kan prjetuar numr t madh t gjendjeve stresike - ka drejtprsdrejti flet pr at se stresi dobson imuno-sistemin.(23) Deri me tash ky sht nj nga rezultatet m shkencore i cili i vrteton supozimet ekzistuese, ky konsiderohet zbulim-orientues pr shkak t saktsis s vet shkencore. Ngjajshm me kt, iftet bashkshortore t cilt gjat tre muajve parreshtur kan patur mosmarrveshje dhe grindje, kan zbuluar modelin interesant: tre apo katr dit pas nj numri t madh grindjesh, jan ftohur apo kan marr ndonj infektim t organeve respiratore. N rastet e virusve shum banal, periudha e qetsimit ka qen koh e inkubimit, q tregon se njerzit jan br veanrisht t ndiejshm kur jan shqetsuar apo brengosur m s shumti.(24) Modeli i njjt i stres infeksionit mund t prdoret edhe n rastin virusit t herpesit t dy llojet t cilat shkaktojn ethe n buz apo infektimin e organeve gjenitale. Njerzit kur njher infektohen me virusin e herpesit, ai n trup pushon dhe koh pas kohe del n siprfaqe. Aktiviteti i virusit t herpesit mund t bartet prmes numrit t antitrupave n gjak. Gjat hulumtimeve t llojit t ktill, reaktivizimi i virusit t herpesit lajmrohet tek studentt e medicins t cilt kan mbaruar provimet e vitit t fundit, tek

www.syri3.com

145

www.sa-kra.ch

grat jomoti t divorcuara dhe tek njerzit t cilt kan qen nn presion konstant t brengosjes pr ndonj antar t familjes i smur nga smundja e Alchamerit.(25) mimi i shqetsimit paguhet jo vetm me dobsimin e imuno-reaksioneve edhe nj nga hulumtimet ka treguar pr ndikimin negativ t ankthit n sistemin kardiovaskular. Derisa paknaqsit kronike apo sulmet konstante t zemrimit tek meshkujt jan faktor m t numrt t smundjeve t zemrs,pr femrat m fatale jan ankthi dhe frika. Gjat hulumtimit n Stanford University School of Medicine, n t cilin jan prfshir m shum se nj mij femra t cilat kan prjetuar sulmin e par t zemrs, tek femrat me sulmin e dyt t zemrs jan vrejtur simptomet serioze t friks dhe ankthit. N shum raste frika ka marr formn e fobis: pa sulmit t par t zemrs, pacientt kan ndrprer vozitjen, kan dhn dorheqje n pun apo iu kan shmangur daljeve jasht.(26) Pasojat e fshehta fizike t stresit mendor dhe ankthit t krijuara si pasoj e punve t vshtira dhe me prgjegjsi t madhe, apo jets s vshtir ekonomike t ciln e bjn nnat vetushqyese, duke i marr n konsiderat edhe fmijt edhe punn kan qen tregues m ekzakt anatomik. Pr shembull, StivenManuk(Stephen Manuk), psikolog nga University of Pitsburgh, n laboratorin e tij i ka eksponuar 30 vullnetar me sprova t mundimshme dhe t ankthshme, dhe ka analizuar hemogramin e meshkujve, m aktsisht substancn e cila tajit rruza t kuqe gjaku, t quajtura adenozintrifosfat, apo ATF, e cila shkakton ndryshime ne ent e gjakut dhe sht shkaktare e sulmit t zemrs. Derisa vullnetart kan qen nn stresin m intensiv, nivelet e ATF-s dukshm jan rritur, gjithashtu edhe pulsi dhe shtypja e gjakut. Natyrisht, rreziqet ndaj shndetit jan m t mdha tek njerzit t cilt kryejn pun t rnda, t punosh pun t rnd dhe me prgjegjsi mbi t ciln nuk keni kontroll mbi at sesi ajo pun duhet t kryhet (pr shembull, kategoria t cils i prkasin vozitsit e autobusve me shtypje t rritur). Hulumtimi n t cilin jan prfshir 569 pacient me kqancer kolorektal e t cilt kishin deklaruar se pr dhjet vjett e fundit kishin prjetuar kokarje t mundimshme, sht dshmuar se gjasat pr ta fituar kancerin kan qen paes her m t mdha, pr dallim nga njerzit t cilt nuk iu kan eksponuar stresit.(27) Nga kndvshtrimi medicinal, dhe arsya se mimi i stresit sht aq i lart, teknika e relaksimit t cilat kan kontra veprim ndaj shkaktarve psikologjik t stresit prdoren n mnyr klinike pr tu zbutur simptomet e nj numri t madh t smundjeve kronike. Le ti prmendim vetm disa: smundjet kardiovaskulare, disa lloje t diabetit, artritisi, astma, rregullimet gastrointestinale dhe dhimbjet kronike. Deri n nj mas, t gjitha sptomet keqsohen pr shkak t stresit dhe tensionimit emocional, ndrsa relaksimi dhe mposhtja e ndjenjave shqetsuese pr pacientin gjtihmon paraqesin lehtsim.(28) mimi klinik i depresioni Iu ishte diagnostifikuar tumori metastazik n gjinj, dhe maligniteti ishte kthyer dhe zgjeruar pas disa vitesh operimi pr t cilin ajo kishte pohuar se kishte qen i suksesshm. Mjeku m skishte folur pr shrim vetm ka mundur ti propozoj hemoterapi e cila kishte mundur ti ofroj edhe pak vite jete. Esht e kuptueshme se kishte ra n depresion, madje n at mas saq doher kur shkonte n vizit tek dikush, fillonte t qante. Onkologu kishte reaguar n at mnyr q do her e kishte lutur ta lshoj ordinancn.

www.syri3.com

146

www.sa-kra.ch

Pavarsisht nga sjellja e pashpirt dhe e ftoht e onkologut, e ai n mnyr medicinale nuk ka qen i obliguar ti kushtohet jodisponimit konstant t pacientes. Me koh smundja sht br n at mas fatkeqe, saq cilido ngushllim nuk ka mundur t ket sukses n prmirsimin e gjendjes. Edhe pse gruas depresioni me siguri ia ka shkatrruar edhe muajin e fundit t jets, n mnyr medicinale ende nuk sht vrtetuar se melankolia nuk mund t ket ndikim n zhvillimin e tumorit.(29) por pavarsisht nga tumori, edhe studimet m t parndsishme potencojn rolin e depresionit tek shum rregullime medicinale, posarisht n keqsimin e smundjes. Statistikat vrtetojn se pacientt depresiv me smundje t rnda duhet t shrehoen edhe nga depresioni. Problemi gjat shrimit t pacientve depresin sht n faktin se siptomet e tyre, duke ndlidhur edhe humbjen e apetit dhe letargjin, shpesh ia ndryshojn simptomet e smundjeve tjera, e n veanti kt e bjn mjekt e paprvojshm n dhnjne diagnozs psikiatrike. Mosaftsia n diagnostifikimin e depresionit vetm sa e rrit problemin, pasi q n kt mnyr depresioni i pacientit si n rastin e pacients s dshpruar me kancer nuk dallohet dhe nuk shrohet. E llojet e ktilla t gabimeve gjat diagnostifikimit dhe shrimit vetm se mund ta rrisin shkalln vdekshmris tek smundjet e rnda. Pr shembull, prej njqind pacientve t cilve iu sht br transplatimi i palcs s kurrizit, dhe dymbdhjet prej trembdhjet pacientve depresiv kan vdekur pr nj vit, ndrsa prej tetdhjet e shtat vetave t mbetur, tridhjet e katr kan jetuar edhe dy vjet.(30) Derisa pacientt me depresion t thell t diagnostifikuar, t cilt i kan patur veshkt e dmtuara dhe kan marr dijalizn, kan vdekur pr dy vitet pasuese; depresioni sht treguar parashikues i sakt m shum se do faktor tjetr medicinal.(31) N kt rast, lidhja ndrmjet emocioneve dhe gjendjes klinike nuk ka prejardhje biologjike, por shtje e qndrimit t pacientit: pacientt depresiv me rezistim shum m t madh iu kan prmbajtur udhzimeve medicinale pr shembull, iu kan shmangur dijets, q i ka uar n gjendje edhe m t keqe. Duket se si rrjedhoj e depresionit vjen edhe dei tek keqsimi i smundjes s zemrs. Gjat hulumtimit n t cilin jan prfshir 2823 meshkuj dhe femra t mosh s mesme, tek t cilt gjendja sht prcjellur dymbdhjet vjet, e ata t gjith e kan patur ndjenjn e dshprimit dhe pandihmess s padurueshme, sht dshmuar se shkalla e vdekshmris si pasoj e smundjeve t zemrs ka qen n rritje.(32) Tek 3% t peacientve me formn m t rnd t depresionit, shkalla e vdekshmris tek t smurt nga zemra, n krahasim me njerzit jodepresiv, ka qen katr her m e madhe. Duket se depresioni paraqet faktorin klinik jashtzakonisht t rrezikshm tek ata t cilt kan prjetuar sulmin e zemrs.(33) Me ekzaminimin e pacientve n spitalin e Montrealit, t cilt jan lshur pas shrimit t sulmit t par t zemrs, sht treguar se pacientt depresiv i kan takuar grupit t rrezikuar pr t cilin sht supozuar se do t vdes pr gjasht muajt e ardhshm. Tek njri, me depresion t thell, shkalla e vdekshmris ka qen m e madhe pr pes her se sa tek t tjert me t njjtn smundje depresioni ka qen faktor i rrezikshm njjt serioz sa edhe infarkti, disfunksioni i majt ventrikular apo nj sulm i prjetuar i zemrs. sht e mundur t shpjegohet pr far arsye depresioni e rrit n aq mas rreikun e sulmit tjetr ai ndikon n ndryshimin e ritmit t zemrs q shton rrezikun e aritmis fatale.

www.syri3.com

147

www.sa-kra.ch

sht vrtetuar se depresioni e ngadalson shrimin tek thyerja e ashtit t kofshn. Gjat testimit t grave t vjetra me thyerje t ashtit t kofshs, disa mijra jan udhzuar n kontrollimin psikiatrik para se t pranohen n spital. Pacientt t cilt n kontrollimin e par kan qen depresive, mesatraisht tet dit kan qndruar m gjat n spital, n krahasim me pacientet jodepresive t cilat kan psuar t njjtat lndime, e vetm nj e treta e tyre kan pasur gjasa q edhe nj her t ecin. Megjithat, grat t cilat jan shruar me metoda psikiatrike, m pak koh kan kaluar n terapit fizikale edhe pas kthimit nga spitali, n tre muajt e par, nuk jan respitalizuar shpesh. Poashtu, me ekzaminimin e pacientve gjendja e t cilve ka qen shum serioze, e ata kan qen n vet majen e 10prqindshit t atyre t cilve ndihma mjeksore domosdoshmrisht sht nevoitur m s shpeshti pr shkak se kan vuajtur prej m shum smundjeve, si sht smundja e zemrs dhe diabeti sht vrtetuar se njri prej gjasht pacientve ka depresion t thell. Kur pacientt me depresion t thell i kan shruar n mnyr psikiatrike, numri i ditve n vit kur jan ndier keq sht zvogluar prej 79 n 51, e tek ata me forma m t lehta t depresionit prej 62 n 18 dit n vit.(34)

PRPARSIT KLINIKE T NDJENJAVE POZITIVE

sht mbreslnse numri aq i madh i dshmive mbi ndikimet klinike negative t zemrimit,ankthit dhe depresionit. Nse jan kronike, pr shkak t zemrimit dhe ankthit njerzit bhen t ndiejshm ndaj shum smundjeve. Edhe pse pr shkak t depresionit njerzit nuk duhen ti eksponohen smundjeve, ai duket qart se e ngadalson kurimin dhe e rrite shkalln e vdekshmris, n veanti tek pacientt senzitiv ndaj gjendjeve t rnda. Por, nse n shum forma shqetsimi emocional bhet toksik, numr i madh i ndjenjave t kundrta, n mas t caktuar, mund t bhet shrues. Kjo, padyshim, vrteton se ndjenjat pozitive jan shruese, edhe se gzimi dhe qeshja mund ta ndryshojn rrjedhn e smundjeve t rnda. Influencn t ciln e bjn emocionet pozitive gati se jan t pavrejtura, por n baz t ekzaminimit t nj numri t madh njerzish, mund t veohet nga vrejtjet e ndlikuara t cilat ndikojn n rrjedhn e smundjes. mimi i pesimizmit avantazha e optimizmit mimi i pesimizmit sht, si sht rasti tek depresioni, i dukshm, por jan t dukshme edhe prparsit prkatse t optimzmit. Pr shembull, sht testuar sasia e pesimizmit dhe optimizmit tek 122 meshkuj t cilt kan prjetuar sulmin e par t zemrs. Pas tet vjetsh, prej 25 meshkujve m pesimist kan vdekur 21; e prej 25 oprimistve, kan vdekur 6. sht treguar se gjndja e tyre mendore ka qen vizionare m ekzakte se do t mbijetojn se sa cilido faktor tjetr i rrezikut shndetsor, duke ndrlidhur edhe peshn e dmtimit t zemrs pas sulmit t par, bllokimi i arteries, niveli i holesterolit dhe shtypjes s gjakut. Ndrsa sipas nj hulumtimi tjetr, pacientt optimist t cilve iu sht vendosur bajpas-i, m shpejt jan rehabilituar dhe kan patur numr ma t vogl komplikimesh kirurgjike gjat, dhe pas, operimit, n krahasim me pacientt optimist.(35) Si kusherir e afrt e optimizmit, edhe shpresa posedon forc shruese. sht e kuptueshme se prse njerzit me shpres m t madhe m leht i prballojn pasojat e smundjes, duke i ndrlidhur edhe komplikimet medicinale. Hulumtimi ka treguar se njerzit me lndime n kurriz, por me shpres m t madhe, m shpejt e kthejn

www.syri3.com

148

www.sa-kra.ch

lvizshmrin fizike, pr dallim nga pacientt t cilt kan patur shkalln e njjt t lndimeve por jan ndiejr t pashpres. Shpresa ka patur rndsi t veant n rastin e paralizs si pasoj e lndimit t kurrizit n fatkeqsin tragjike t nj njzetvjeari i cili gjith jetn do t mbetet n at gjendje. Se n ciln mnyr do t reagoj emocionalisht do t ndikoj n sasin e prpjekjeve q do ta investoj n rehabilitimin i cili do ti mundsoj kondicion m t mir fizik dhe inkuadrim m t suksesshm n shoqri.(36) Pasojat e sjelljes optimiste dhe pesimist pr shndetin mund t interpretohen edhe n disa mnyra tjera. Sipas nj teorie, supozohet se pesimizmi on n depresion i cili pr pasoj ka zvoglimin e rezistencs s imuno-sistemit n rast t tumorit dhe infeksionit, e q sht ende spekulim i pakonfirmuar. Apo, mund t jet se ndoshta pesimistt vetveten nuk e prfillin sipas disa ekzaminimeve, pesimistt ma tepr pin duhan dhe alkool, m pak ushtrojn sesa optimistt dhe shum ma pak jan t kujdesshm ndaj shndetit. Apo, njdit ndoshta do t mund t dshmohet se ndikimi i shpress, n njfar mnyre, biologjikisht i ndihmon trupit t luftoj me smundjen. Pak ndihm nga miqt e mi: vlera e miqsis pr medicinn Ia shtojm ndikimin e vetmis lists s rreziqeve shndetsore emocionale dhe lidhjet e afrta emocionale lists s faktorve mbrojts. Gjat hulumtimit i cili ka zgjat m tepr se dymbdhjet vjet dhe n t cilin jan prfshir m shum se tridhjet e shtat mij njerz, sht vrtetuar se si izolimi shoqror ndjenja se nuk keni askend me k do ti ndani ndjenjat m intime apo keni lidhje t afrta e dyfishon gjasn pr tu smur dhe pr t vdekur.(37) Izolimi, konkludohet n raportin e vitit 1987,n gazetn Science, ndikon n shkalln e vdekshmris, njjt sa edhe pirja e duhanit, shtypja e lart e gjakut, holesteroli i rritur, trashsia apo mungesa e aktiviteteve fizike. Aq m shum, pirja e duhanit e rrit vdekshmrin 1,6%, ndrsa izolimi shoqror paraqet faktorin e rrezikut pr 2.0%(38) Meshkujt m vshtir e prballojn vetmin. Meshkujt e vetmuar vdesin tre her m tepr n krahasim me ata t cilt kan lidhje shoqrore; tek femrat e vetmuara pr nj her e shysm rreziku sht m i madh n krahasim me femrat e angazhuara n shoqri. N pikapjen e izolimit, dallimi ndrmjet meshkujve dhe femrave ndoshta sht n faktin se femrat kan miqsi m t thell emocionale se sa meshkujt; vetm ca lidhje t tilla pr femrn paraqesin ngushllim m t madh se sa pr mashkullin. Natyrisht vetmia nuk sht e njt me vetmuaritetin; shum njerz t cilt jetojn vetm, apo kan kontakte me nj numr t vogl njerzish, jan t shndosh dhe t lumtur. Por ndjenja subjektive se jeni t ndarnga njerzit dhe se nuk keni kujt ti drejtoheni, paraqet rrezik pr shndetin. Ky zbulim sht fatal se gjithnj e m tepr po formohen njerz t vetmuar duke e kaluar kohn pran televizorit dhe duke i ikur kontakteve shoqrore, si jan vizitat e klubeve apo shoqrimi me njerzit e tjer, me t ciln rndsi i ipet grupeve t vetorganizuara, si jan Alkoolistt Anonim(Alcoholics Anonymous), t cilt paraqesin surrogat pr shoqrime. Ndikimi i izolimit n faktorin e vdekshmris dhe fuqia shruese e lidhjeve t afrta, kan ardhur n shprehje gjat ekzaminimit t njqind pacientve t cilve iu sht transplantuar palca kurrizore.(39) Pacientt t cilt kan ndiejr prktahjen e forcs emocionale nga ana e nashkshortve, familjeve apo miqve, 54% prej tyre e kan mbijetuar transplantimin edhe pas dy vjetsh, pr dallim nga 20% t atyre t cilt nuk kan pasur prkrahje. Ngjajshm me kt, njerzit e vjetr t cilt kan prejtuar sulm

www.syri3.com

149

www.sa-kra.ch

zemre, por n jet kan, dy apo m shum njerz n t cilt mund t mbshtetten emocionalisht, kan gjasa dy her m t madhe q t jetojn m gjat se nj vit pas sulmit, pr dallim nga pacientt pa prkrahje t njjt.(40) Padyshim se dshmia m e rndsishme pr forcn shruese t lidhjeve emocionale sht vrtetuar gjat hulumtimit i cili sht kryer n Suedi n vitin 1993. (41) T gjith meshkujve t lindur n vitin 1933, t cilt kan jetuar n qytetin suedez Getenborg, iu sht ofruar kontrollimi medicinal pa pages; shtat vjet ma von, 752 meshkuj q kan qen n kontrollim prsri jan fttuar. Gjat shtat viteve, kan vdekur 41 meshkuj. Meshkujt t cilt kan deklaruar se jan nn ndikimin e stresit emocional konstant, shkalla e vdekshmris ka qen tre herp m e madhe, sesa tek ata t cilt kan deklaruar se kan jetuar qet dhe komod. Shqetsimin emocional e shkaktojn ngjarjet si jan, problemet serioze financiare, ndjenja e pasiguris n pun apo dbimi nga puna, divorci dhe problemet juridike. Pr meshkujt t cilt gjat gjat viteve para se t kontrollohen kan pasur tre, apo ma tepr, probleme t ngjajshme, gjasat kan qen shum m t mdha q t vdesin pr shtat vjet e ardhshme, ndrsa problemet e numrta kan qen parashikuese ekzakte t shkalls s vdekshmris sesa shtypja e gjakut, koncentrimi i madh i trigliceridit n gjak apo niveli i holesterolit. Ata t cilt kan deklaruar se kan besim n miqsi dhe n lidhje intime gruan apo miqt e afrt etj. nuk ka ekzistuar kurrfar lidhje ndrmjet stresit dhe shkalls s vdekshmris. Pasi q kan patur njerz t cilve kan mundur tiu drejtohen dhe t bisedojn, njerzit t cilt kan qen t ngushlluar, t ndihmuar dhe t kshilluar, kan qen t mbrojtur nga ndikimi i vshtrsive dhe traumave t cilat i sjell jeta. Kvaliteti i lidhjeve miqsore, si dhe numri i tyre, paraqet amortizatorin kryesor t stresit. Lidhjet negative e kan mimin e vet. Pr shembull, mosmarrveshjet bashkshortore negativisht ndikojn n imuno-sistemin.(42) Gjat ekzaminimit t studentve t kolegjit sht vrtetuar se urrejtja e rritur n mes tyre ka ndikuar n eksponimin ndaj ftohjeve dhe gripit, dhe kshtu m shpesh e kan vizituar mjekun. Xhon Haiopo(John Cacioppo), psikolog nga Ohio State University, i cili e ka br kt hulumtim, m ka thn: Kto jan lidhjet m t rndsishme n jetn tuaj, njerzit t cilt i shihni pr do dit duket se m s shumti ndikojn n shndetin e juaj. Dhe sa m e vlershme q sht miqsia juaj n jet, aq m e vlershme do t bhet pr shndetin tuaj.(43) Forca shruese e prkrahjes emocionale N aventurat e gzueshme t Robin Hud-it(The Merry Adventures Of Robin Hood), Robin e kshillon bashkudhtarin e tij: Na trego kokarjet tuaja dhe fol haptazi. Lumi i fjalve gjithmon e qetson zemrn e piklluar; kjo sht sikur ta hapsh pafundsin e n t mulliri i strmbushur. Kjo urtsi e vogl popullore e tregon nj t vrtet t madhe; ta shkarkosh zemrn e ngarkuar sht ila i mir. Shkencrisht pohimin e kshills s Robinit e ka dhn Xhejms Penbejker(James Pennebaker), psikolog nga Southern Methodist University, i cili me serin e eksperimenteve ka dshmuar bamirsin e efikasitetit mdicinal n rastet kur njeriu i rrfen mendimet t cilat m s shumti e molisin.(44) Metoda e tij sht jashtzakonisht e thjesht: ai krkon nga njerzit q pr pes dit rresht dit pr dit t shkruajn nga pesmbdhjet apo njzet minuta pr, pr

www.syri3.com

150

www.sa-kra.ch

shembull, ngjarjet m traumatike n jet, apo pr ndonj breng momentale. At t ciln e shkruajn mund ta mbajn pr vete. Efikasiteti i ktij lloj rrfimi sht i mrekullueshm: prmirsohet funksioni i imuno-sistemit, zvoglohet numri i vizitave n amulanca pr gjasht muaj e ardhshm, numr i vogl i mungesave n pun. Madje edhe prmirsimi i funksioneve enzime t mlqis. Veprimi shrues sht br metod m e shndetshme pr lirimin e ndjenjave t mundimshme: n her e par, njerzit i kan prshkruar format e ndryshme t pikllimit, ankthit dhe zemrimit, apo cilndo ndjenj t neveris t cilat i kan zgjedhur pr tem; mandej, pas disa javsh, ve kan filluar t shkruajn tregime mbi traumat apo vuajtjet. Natyrisht, ky veprim prkujton n analizat e problemeve t ngjajshme gjat psikoterapis. Aq m tepr, zbulimet e Penbejkerit shkojn n favor t hulumtimeve tjera, kur pacientve iu sht rekomanduar psikoterapia s bashku me intervenimin kirurgjik apo shrimin dhe t cilt, m s shpeshti, kan qen n gjendje m t mir shndetsore pr dallim nga ata t cilve vetm ndihma medicinale iu ka ofruar.(45) Sigurisht se dshmia m bindse mbi influencn e prkrahjes emocionale, sht par n grupet n Stanford University Medical School t cilat jan organizuar pr grat t cilat kan patur kancerin metastazik n gji. Pas periudhs s par t shrimit, e cila gjithmon nnkupton operim, tek grat kanceri rishtazi sht shfaqur dhe sht zgjeruar napr krejt trupin. N mnyr klinike, ka qen vetm qshtje kohe kur do t vdesin nga shtrirja e metastazs. S bashku me shum puntor medicinal, Dr Dejvid Spigel(Dr David Spigel)i cili e ka udhhequr hulumtimin, ka qen i fascinuar me rezultatet: grat n fazn e fundit t kancerit n gji t cilat bashkarisht kishin shkuar t djelave n mbledhia, kan jetuar dy her m gjat sesa ato t cilat vetm jan ruajtur nga smundja.(46) T gjitha grave iu sht ofruar i njjti prkujdes mjeksor; i vetmi dallim ka qen n at se disa nga ato kishin vizituar grupet, ku s bashku me grat tjera, kan mundur t lirohen nga barra, kan qen t vetdijshme se far i pret dhe kan patur dshir ti dgjojn frikat, dhimbjet dhe zemrimet e t tjerve. M s shpeshti ai ka qen i vetmi vend ku grat kan mundur haptazi t bisedojn pr ndjenjat e tyre, pasi qe t afrmit e tyre jan tmerruar nga biseda pr kancerin dhe pr vdekjen e tyre t paevitueshme. Grat t cilat kishin vizituar grupet kishin jetuar mesatarisht 37 muaj, ndrsa pacientet tjera t cilat nuk kan qen n grupe, mesatarisht, kan vdekur pr 19 muaj. Suksesi jetsor pr pacientt t cilve as ilaqet e as format tjera t shrimit nuk kan mundur tju ndihmojn. Si m ka treguar Dr. Xhimi Holland(Dr.Jimmie Holland), shef i repartit psikiatrik pran onkologjis n Sloan-Kettering Memorial Hospital (qendr pr shrimin e kancerit n Njujork: do pacient i cili vuan nga kanceri duhet t shkoj n grup t till. Aq m tepr, po t kishte ekzistuar ilai i ri i cili do ta zgjste jetn, kompanit farmaceutike do t luftonin pr ta prodhuar.

www.syri3.com

151

www.sa-kra.ch

APLIKIMI I INTELIGJENCS EMOCIONALE N SHRIMIN MEDICINAL

At dit kur pas kontrollimit rutinor m sht gjetur gjak n urin, mjeku m ka udhzuar n testimin diagnostik gjat t cilit kam pir langun radioaktiv. Kam qndruar i shtrir mbi tavolin, derisa mbi kokn time rendgeni pandrprer e inizonte lngun radioaktiv i cili kalonte npr veshk dhe fshik. Gjat kontrollimit kam patur shoqri: miku im i afrt,me profesion mjek, rastsisht ka qen n vizit pr disa dit dhe m sht vr n dispozicion q me mua t vij n spital. Ai ishte n dhom derisa rendgeni, n shiritin automatik, rotonte npr kanale t ndryshme, zzllonte dhe shkrepte. Kontrollimi ka zgjatur nj or e gjysm. N fund, nefrologu me nxitim ka hyr n dhom, me shpejtsi sht prezetuar dhe ka ikur pt ti shikuar inizimet e rendgenit. Nuk shtp kthyer m pr t treguar se far ka par. prezetuar dhe ka ikur pt ti shikuar inizimet e rendgenit. Nuk shtp kthyer m pr t treguar se far ka par. At dit kur pas kontrolls rutinore m sht gjetur gjaku n urin, mjeku m ka udhzuar n testimin diagnostik gjat t cilit kam marr langun radioaktiv. Kam qndruar i shtrir mbi tavolin, derisa mbi kokn time rendgeni pandrprer inizonte lngun radioaktiv i cili kalonte npr veshk dhe fshik. Gjat kontrollimit kam patur shoqri: miku im i afrt, mjek me profesion, rastsisht ka qen n vizit pr disa dit dhe m sht ofruar q me mua t vij n spital. Ishte me mua n dhom derisa makina me rreze X, n shiritin automatik, rotonte npr knde t ndryshme, zzllonte dhe shkrepte. prezetuar dhe ka ikur pt ti shikuar inizimet e rendgenit. Nuk shtp kthyer m pr t treguar se far ka par. Derisa jemi larguar nga dhoma e rendgenit, miku im dhe un jemi takuar me nefrologun. I nxituar dhe nga pak i hutuar prej testimit, nuk kam qen mjaft i koncentruar pr t br pyetjen e cila gjith mngjesin m sht sjellur npr kok. Por, shoku im mjek, po: Doktor tha ai babai i shokut tim ka vdekur nga kanceri n fshik. I intereson se n inizim a ka shenja t kancerit. Nuk ka ndryshime, u dgjua prgjigjja e sjellshme dhe nefrologu nxitoi n kontrolln tjetr. Situata n t ciln kam qen i pafuqishm ta parashtroj nj pyetje t thjesht pr t ciln jam shum kureshtar, prsritet me mijra her n dit n t gjitha spitalet dhe klinikat. Hulumtimi me t cilin jan prfshir pacientt t cilt kan pritur pr tu kontrolluar te mjeku ka treguar se mestarisht do pacient ka tre pyetje n mend ti cilat dshiron tia bj mjekut. Por, kur pacienti e lshon ordinancn, ai mesatarisht bn nj pyetje e gjysm.(47) Ky zbulim orienton n njrn prej shum aspekteve t qllimshme n medicinn moderne kur bhet fjal pr nevojat emocionale t pacientve. Pyetjet pa prgjigje padyshim se nxisin frik, dyshim dhe panik. Dhe e pengojn pacientin t vazhdoj me regjimin e shrimit t cilin deri n fund nuk e kupton. Ka shum mnyra n t cilat medicina moderne mund ta ndryshoj qndrimin e saj n raport me shndetin dhe ti merr n konsiderat aspektet emocionale t smundjes. E para, pacientt gjithmon duhet t jen t njoftuar me detajet t cilat jan t rndsishme pr marrjen e vendimeve dhe llojin e shrimit; tash, disa servise dokujt kush interesohet ua mundsojn qasjen n programe me t dhna medicinale pr smundjen e tyre, kshtu q para se pacienti t merr vendim njoftohet njjt sikurse mjeku.(48) Shrbimin tjetr e ofrojn programet t cilat pr nj koh t shkurt i prgatitin pacientt t bhen m azhur

www.syri3.com

152

www.sa-kra.ch

n parashtrimin e pyetjeve, edhe pse n mendje i kan tre pyetje derisa e presin mjekun, nga ambulanta duhet t largohen me tre prgjigje.(49) astet kur pacientt prballen me operacionin, apo me kontrllimin mjeksor, jan t mbushur me frik dhe paraqesin ballafaqimin direkt me aspektin emocional t smundjes. N disa spitale sht krijuar programi paraoperativ udhzime pr pacient, pr tju ndihmuar q ti zbusin frikat dhe q t bhen t gatshm ta luftojn shqetsimin pr shembull, pacientt i msojn me teknikat e relaksimit, n mnyr profesionale prgjigjen n pyetje pr operacionin pasues, e disa dit para operimit iu flasin se si do t ndihen gjat kohs s rehabilitimit. Rezultati: pacientt pr ty apo tre dit m shpejt rehabilitohen pas operimit.(50) N spital pacienti mund t ndihet i pashpres dhe i vetmuar. Por disa spitale kan filluar ti dizajnojn dhomat, ashtu q antart e familjes mund t qndrojn pran pacientve pr tju zier dhe pr tu kujdesur pr ta sikurse n shtpi hap prparimtar i cili sht i rndomt n shtetet e bots s Tret.(51) Trenigu relaksues mund tiu ndihmoj pacientve ta mposhtin frikn e krijuar nga siptomet e smunjdes, si dhe ti mposhtin emocionet t cilat mund ti keqsojn apo ti inicojn simptomet. Model pr kt sht klinika Jon-Kabat Zinns Stress Reduction Clinic n University of Massachusetts Medical Center, n t cilin pacientve iu sht munsuar kursi dhjetjavor i prkujdesjes dhe jogs; n veanti i kushtohet kujdes asteve kur vjen deri tek shfaqja e krizave emocionale dhe pr pasojn e praktiks s prditshme e cila mundson relaksimin e trsishm. Spitalet kan inizuar video kaseta me udhzime nga kurset t cilat jan t prshtatshme pr pacientt t cilt jan t lidhur pr shtrat dhe t cilt mund ta shikojn prmes televizorit q sht n dhom shrim shum i suksesshm emocionl sesa poerat momotone.(52) Relaksimi dhe joga jan thelbi i programit modern edhe gjat shrimit t smundjeve t zemrs, t cilat i ka aplikuar dr Din Ornish(Dr. Dean Ornish). (53) Pas nj viti t ktij programi, i cili e inkuadron edhe dijetn pa yndyrna, tek pacientt me smundje t rnda t zemrs, t cilve patjetr iu sht duhur tju instalohet bajpasi, thjesht iu sht ndrrprer rritja e trashsis n arterie. Ormish m thot se trenigu relaksues sht nj nga pjest m t rndsishme t programit. Edhe n klinikn KabatZinn, shfaqet prparsia e asaj q dr Herbert Benson(Dr.Herbert Benson) e quan reagim relaksues opozit fiziologjike e stresit e cila sht shkaktare e vargut t tr t smundjeve shndetsore. N fund, duhet cekur rolin plotsues t mjekut apo inferimieres empatike, t cilt bashkpunojn me pacientin dhe jan t vullnetshm pr t dgjuar. Kjo do t ishte kultivimi n orientimin e shrimit miqsor i cili pranon se lidhja n mes pacientit dhe mjekut sht faktor i rndsishm. Lidhjet e ktilla do t ishin shum m t forta sikur arsimimi medicinal ti kishte inkuarduar n procesin msimor disa prej shkathtsive themelore t inteligjencs emocionale, posarisht vetvetdijn, empatin dhe aftsin pr tu dgjuar personi tjetr.(54)

www.syri3.com

153

www.sa-kra.ch

RRUGA DREJT NJ MEDICINE M HUMANE

Veprimet e ktilla jan nisje. Por pr ti zgjeruar medicina horizontet e saja, patjetr duhet t jen thelbsisht t pranuara dy qndrime t rndsishme: 1. T ndihmohen njerzit q sa ma suksesshm t luftojn me ndjenjat e tyre zemrmin, ankthin, depresionin, pesimizmin dhe vetmin paraqet formn e preventivs pr smundjen. Pasi q shnimet dshmojn se toksina e ktyre emocioneve, nse jan kronike, njjt sikur pirja e duhanit, t ndihmohen njerzit q m suksesshm ti mbikqyrin ndjenjat e tyre n mnyr medicinale sht e lvrdishme njjt sikur t bindet njeriu i cili pin duhan nj koh t gjat q ta braktis kt shprehi. Njra nga mnyrat q kjo t realizohet, e t ket efekt n nj numr t madh njerzish, sht q fmijve tu prcillet njohuria mbi shkathtsit emocionale elementare, ashtu q kto t bhen shprehi jetsore.Strategjia tjetr preventive shum e dobishme do t ishte prbr nga edukimi emocional i njerzve t cilt jan afr pleqris, pasi q shndeti emocional sht njri prej faktorve vendimtar q tregon se personi i vjetr a do t shaktrrohet prnjher apo dal nga dal. Grupa e tret mund t quhet popullat e rrezikuar, aty bjn pjes njerzit e varfr, nnat vetushqyese, banort e kvarteve problematike t cilt jetojn nn presion t madh dhe prej dits n dit, kshtu q zotrimi i streseve t ngjajshme do t ishte shembull i ndihms medicinale. 2. Shum pacient mund t ken dobi t jashtzakonshme nse po e njjta sasi e vmendjes i kushtohet nevojave emocionale dhe medicinale. sht m humane dhe hap prpara kujdesi, kur mjeku apo infermierja ofrojn ngushllim apo bashkndjesi, mund t bhet edhe m shum. Por kujdesi emocional sht shans e humbur n praktikn e prditshme medicinale; ajo sht pik e zez n medicin. Prkundr shnimeve gjithnj e t shumta mbi prparsit medicinale t cilat arrihen duke i kushtuar vmendje nevojave emocionale pacientve, si dhe dshmit plotsues pr lidhjet n mes qendrave cerebrale emocionale dhe imuno-sistemit, shum mjek vazhdojn t jen skeptik n raport me t dhnat t cilat tregojn se emocionet e pacientve jan klinikisht relevante, duke i injoruar t dhnat dhe dshmit si qesharake dhe triviale, si ekstreme apo, edhe m keq, si ambicie eksagjeruese t elits. Shrimi, ai m human, sht i rrezikuar, edhe pse gjithnj e m shum, pacientt e lakmojn kt metod. Natyrisht, bjn prjashtim mjekt dhe infermieret t cilt pacientve t vet u ofrojn butsi dhe kujdes t vmendshm. Por pr shkak t klims s ndryshueshme n medicin e cila duhet patjetr t prgjigjet n krkesat imperative t biznesit, deri tek ky lloj shrimi arrohet shum m vshtir. N ann tjetr, ekzistojn edhe lvrdit biznisore me metodat e shrimit human: si potencojn disa dshmi, me tretmanin e rregullimeve emocionale tek pacientt, mund t kursehet paraja n veanti po qe se parandalohet apo shtyhet nisja e smundjes, apo nse shpejtohet shrimi. Me hulumtimin me t cilin jan prfshir pacientt e moshuar t cilt kan patur thyerjen e ashtit t kofshs n Mt.Sinai School of Medicine n Njujork, dhe n Northwest University, pacientt t cilt jan shruar nga gjendja depresive, bashk me tretmanet rutinore ortopedike, mesatarisht dy dit m heret e kan

www.syri3.com

154

www.sa-kra.ch

lshuar spitalin; kursimi i prgjithshm i shpenzimeve medicinale, n 100 pacient, ka qen 97.361 dollar.(55) Llojet e ktilla t kujdesit ua mundson pacientve t jen t knaqur me shrimin dhe me mjekt. Pr shkak t gjendjes s re n tregunmedicinal, ku pacientt m s shpeshti kan mundsi ta zgjedhin sigurimin m t lir shndetsor, pr t qen t knaqur me shrbimet medicinale me siguri se do t varen nga zgjedhja personale prvojat e paknaqshme t pacientve orientojn n cilindo lloj shrimi, ndrsa knaqsia e njerzve shndrrohet n lojalitet. S fundi, etika medicinale mund t krkoj nj qasje t ktill. N nj artikull, n Journal of the Amerikan Medical Association, n t cilin komentohet raporti se depresioni pes m her shum e rrit shkalln e vdekshmris pas sulmit t zemrs, thuhet se: Dshmi e qart se faktort psikologjik, si sht depresioni dhe vetmia, t t smurt nga zemra i vn n grupn e m t rrezikuarve, kjo do t thot se nuk do t ishte fare etike nse t paktn nuk provojm ti shqyrtojm kto fakte.(56) Nse zbulimet mbi emocionet dhe shndetin kan fardo qoft rndsie, ather prkujdesi medicinal i cili i anashkalon ndjenjat e njerzve t cilt luftojn me smundjet e rnda dhe kronike, nuk sht m shembullore. sht koha qe medicina m vmendshm ti kuptoj prparsit e lidhjes ndrmjet emocioneve dhe shndetit. Ajo q sot sht e jashtzakonshme, mundet dhe duhet t bhet rregull, kshtu q shrimi s bashku me prkujdesin tju ofrohet t gjithve. Nse kurrgj tjetr, medicina do t bhet m humane. E disave mund tia prshpejtoj rrugn drejt shrimit. Dhimsuria, si e ka shkruar n nj letr t hapur nj pacient kirurgut t vet nuk sht vetm thjesht mbajtje pr duar. Ajo sht thelbi i medicins.

www.syri3.com

155

www.sa-kra.ch

Pjesa e katrt

ZGJIDHJET E MUNDSHME

www.syri3.com

156

www.sa-kra.ch

XII INATI FAMILJAR

Kjo sht nj tragjedi e vogl familjare. Karl dhe En i kan treguar vajzs s tyre pesvjee Lesli se si ta zotroj video lodrn e posa bler. Por kur Lesli ka filluar t luaj, ata e kan ndrprer, kan qen shum azhur pr ti ndihmuar. Udhzimet e ndryshme jan dgjuar nga t gjitha ant. Djathtas. Djathtas ndal. Ndal. Ndal! insistonte En, e zri iu ishte br nervoz dhe i tensionuar, deerisa lesli, duke kafshuar buzn, me sy t zgurdulluar shikonte n ekranin e televizorit dhe mundohej ti prcjell udhzimet. A e sheh, gabove ktheje majtas! Majtas! prer kishte urdhruar Karl. N ndrkoh, En, i rrotullonte syt se ishte msuar me kshillat e tij: Ndal! Ndal! Pasi q nuk kishte mundur ti knaq as nnn e as baban. Lesli kishte shtrnguar dhmbt, dridhej, dhe syt iu ishin mbushur me lot. Prindrit e saj kishin filluar t grinden, duke mos kthyer vmendjen kah lott e saj. Nuk po e lviz sa duhet dorezn! I thoshte En e shqetsuar Karlit. Derisa lott rrokulliseshin n fytyrn e Leslit, prindrit e saj nuk reagoni, madje as n mnyr t paralajmrimit, se si ata e vrejn apo se interesohen pr t. Kur Lesli kishte fshir lott, babai i saj kishte krsitur me gishtrinj Eja ktheje dorn n timonDshiron t fitosh. N rregull, shko anash!, e nna brtiste: Mir sht shtyje vetm edhe pak. Tash Lesli ve ma qet rnkonte,e vetmuar n dhimbjen e vet. N aste t ktilla fmijt i msojn leksionet e vshtira. Nga kjo mosmarrveshje e dhimbshme Lesli ka mundur t konkludoj se asnjrit nga prindrit e as dikujt tjetr, nuk iu interson ndjenjat e saja.(1) Kur, gjat fmijris, astet e ngjajshme prsriten panumr her, ato prcjellin mesazhe m elementare jetsore dhe emocionale leksione t cilat mund ta prcaktojn rrugn e jets. Jeta n familje sht shkolla jon e par e edukimit emocional; n at gryk vullkani intim t afrsis ne msojm se far ndiejm pr vete dhe se si t tjert reagojn ndaj ndjenjave tona; n mnyr duhet ti kuptojm ndjenjat e tilla dhe se si t sillemi; n mnyr ti shprehim shpresat dhe frikat. Edukimi emocional nuk prcillet vetm me fjal prindrore apo me veprime t caktuara ndaj fmijut, por edhe me metoda t cilat i ndihmojn fmijt ti mposhtin ndjenjat dhe emocionet personale t cilat prindrit i shfaqin. Disa prindr jan mues t talentuar, disa t tjer fatalisht ndihmojn. Me qindra studime vrtetojn se mnyra n t ciln prindi e edukon fmijn me disciplin t rrept apo jondjenj empatike, me indiferenc apo ftohtsi, ka pasoja afatgjate dhe t rndsishme n jetn emocionale t fmijs, edhe pse, jo moti, shnimet e rndsishme tregojn se prindrit emocionalisht inteligjent mund t jen shum t dobishm pr fmijn. Mnyrat n t cilat iftet bashkshortore i zgjedhin marrdhniet reciproke s bashku me edukimin e fmijve bartin msime m vler t veant tek fmijt t cillt jan nxns t menur dhe i adaptohen edhe mosmarrveshjeve m t

www.syri3.com

157

www.sa-kra.ch

vogla n familje. Kur ekipi i hulumtuesve, t cilin e kan udhhequr Karol Huven(Carole Hooven) dhe Xhon Gotman(John Gottman) nga University of Washington, kan br mikroanaliza t reagimeve t ndrsjella t ifteve bashkshortore n pikpamjen e edukimit t fmijve, sht konkluduar se prindrit t cilt emocionalisht pajtohen n bashkshortsi m me sukses i kuptojn disponimet dhe jodisponimet e fmijve t tyre.(2) Me familjet pr t parn her jan takuar kur njri nga fmijt e tyre i ka patur vetm pes vjet, dhe prsri kur i ka mbushur nnt vjet. Krahas hulumtimit se n far mnyre prindrit bisedojn mes vete, ekipi hulumtues ka mbikqyr familje(duke inkuadruar edhe familjen e Leslit) Derisa babai apo nna jan prpjekur ta msojn fmijn se si ta drejtoj video lodrn e re n shikim t par situat e zakonshme, por e cila mjaft flet pr rrymat emocionale ndrmjet prindit dhe fmijs. Njjt sikurse Karl dhe En, shum nna dhe baballar: urdhrojn, humbin durimin pr shkak t mos dijes s fmijs, prbuzshm ngritin tonin, disa madje e nnmojn fmijn, duke i thn se sht budalla shkurtazi tregojn tendenca t njjta sikur n bashkshortsi urrejtje dhe zemrngushtsi. T tjert jan, megjithat, tolerant kur bhet fjal pr gabimet e fmijs, i ndihmojn fmijs s vet ta kuptoj lojn dhe nuk ia imponon dshirn personale. Eksperimenti m video lodrn sht uditrsisht tregues ekzakt i sjelljes emocioonale t prindrve. Ekzistojn tre qndrime m t zakonshme dhe emocionalisht m t gabueshmet: 1. Injorimi totale i ndjenjave. Prindrit e ktill shqetsimet e fmijve i shpejgojn si t parndsishme dhe ngarkuese, si situat e cila do t qetsohet vetvetiu. Ata nuk jan n gjendje ti shfrytzojn krizat emocionale t fmijve q me ta t bhen m t afrt apo ti ndihmojn ti msojn leksionet e shkathtsive emocionale. 2. Shum tolerant. Prindrit e ktill e vrejn se si fmija ndihet, por jan t mendimit se do prjatim i krizs emocionale sht i dobishm. Njjt sikur ata t cilt nuk i prfillin ndjenjat e fmijs, edhe kta prindr rrall prpiqen ti tregojn fmijs edhe pr ndonj reagim tjetr emocional. Pr shembul, ata prpiqen pr ta qetsuar do reagim t tij dhe do ta pranojn pazarllkun dhe do ta koruptojn fmijn vetm q ai mos t jet i piklluar apo i zemruar. 3. Prbuzsit, t cilt nuk i respektojn ndjenjat e fmijs. Prindrit e ktill zakonisht gjykojn, jan t rrept edhe kur kritikojn edhe kur dnojn. Pr shembull, ata jan n gjendje q n trsi ta pamundsojjn shfaqjen e zemrimit t fmijs dhe ta denojn edhe pr dreqnin m t vogl. Kta jan prindr q ulurojn tmerrshm mbi fmijn kur prpiqet ta tregoj ann e tij t tregimit: As mos provo t ma kthesh fjaln! Definitivisht, ka prindr t cilt e kap rastin kur fmija sht i shqetsuar pr t reaguar si mirbrs apo msues emocional. Ata ndjenjat e fmijve t tyre i kuptojn seriozisht dhe prpiqen sakt ta kuptojn se far i ka shqetsuar(Mos ndoshta je i zemruar pr shkak t ofendimit t Tomit?) edhe ti ndihmoj fmijs ta gjej mnyrn e drejt pr tu qetsuar(N vend se ta godassh, merr ndonj loder dhe luaj vet derisa mos t rishfaqet prsri dshira pr t luajtur me t.)

www.syri3.com

158

www.sa-kra.ch

Pr tu br prindrit n kt aspekt msues t mire, ata personalisht duhet ti njohin bazat e inteligjences emocionale. Pr shembull, nj prej leksioneve elementare pr fmijn sht si ti dalloj ndjenjat personale; prindi i cili edhe vet sht i padisciplinuar nuk sht n gjendje q djalit t vet ti shpjegoj dallimin midis disa llojesh t jodisponimit: pr far sht i piklluar pas shikimit t filmit pikllues apo sht apo i shqetsuar nse diqka e keqe i ndodh dikujt t cilin fmija e adhuron. Krahas ktij dallimi, ekzistojn edhe shume leksione m suptile, si sht shembulli se do t zemroheni nese edhe me heret keni qen t lnduar. Duke u rritur, fmijt bhen gjithnj e m t prgatitur pr leksione m t ndrlikuara emocionale dhe jan t vullnetshm q sipas nevojs ti ndryshojn sjelljet. Sikur q e kemi par n kapitullin e VII, q empatia fillon t msohet nga mosha m re, s bashku me prindrit t cilt i adaptohen ndjenjave t voglushve t tyre. Edhe pse gjat viteve disa leksione emocionale msohen s bashku me shok, por edhe prindrit t cilt jan kan njohje mbi emocionet shum leht mund tiu ndihmojn fmijve t tyre ne njohjen e bazave t inteligjencs emocionale: ti msojn se si ti dallojn, zotrojn dhe frenojn ndjenjat; t ngushllojn;si dhe t udhheqin me ndjenjat t cilat shfaqen gjat shoqrimit. Ndikimi i ktill i prindrve n fmijn do t ket pasoja largpamse.(3) Ekipi i shkenctarve nga University of Washington ka konkluduar se nse prindrit i njohin emocionet, prkundr atyre t cilt nuk din tja dalin me ndjenjat e fmijve, fmijt e tyre q sht edhe e kuptueshme me ta m mir do t kuptohen, do t jen m t kujdesshm dhe m pak t tensionuar n prezencn e tyre. Fmijt edhe biologjikisht do t jen shum m t relaksuar; do ta ken nivelin m t ult t stresit hormonal, si dhe numr m t vogl indikatorsh fiziologjik t rregullimeve emocionale (model i cili, nse vazhdohet gjat jets, mund t bhet parashenj e shndetit m t mir fizik, si e kemi par n kapitullin e XI). Prparsit tjera jan t natyrs sociale: fmijt e ktill jan m t popullarizuar dhe drezi i tyre i dshiron m shum, ndrsa arsimtart mendojn se n shoqri jan m t gjindshmit. Edhe prindrit tyre edhe arsimtart mendojn se kan probleme m pak n sjellje nuk jan injorant apo agresiv. Definitivisht, prparsit jan edhe t natyrs kognitive: kta fmij posedojn edhe koncentrim m t mir dhe, me vet kt; msojn m mir. Nse e marrim IQ si konstant., fmijt pesvje, prindrit e t cilve jan udhheqs t udhzuar, do t tregojn rezultate m t mira nga matematika dhe n lexim kur t arrijn n klasn e tret (argument i rndsishm n favor t t msuarit t shkathtsive emocionale t cilat do ti ndihmojn fmijve q t msojn edhe n jet). Kshtu fmijt prindrit e t cilve i njohin emocionet kan prparsi t jashtzakonshme kryesisht habitse t cilat i kalojn kufijt e inteligjencs emocionale.

NISJA NGA ZEMRA

Influenca e prindrve n aftsit emocionale fillon q nga djepi. Dr. T.Beri Brazelton(Dr. T.Berry Brazelton), pediatr i famshm nga Harvardi, e ka formzuar testin diagnostik shum t thjesht me t cilin e parashikon shtegtimin themelor t fmijut n jet. Ai bebs tetmuajshme i jep dy kube, e mandej i tregon se si ti bashkoj. Beba e cila ka besim n mundsit e veta dhe me shpres shikon n jet, thot Brzelton, do ta marr kuben, ta fus n goj, ta frkoj pr flok dhe ta lshoj pran tryezs, duke pritur q ju

www.syri3.com

159

www.sa-kra.ch

ta ngritni. Kur ta bni kt beba do ta prfundoj detyrn i bashkon dy kubet. Mandej, me shikim shklqyes do t shikoj n juve, duke pritur q ti thuani: Sa i aft q je!.(4) Bebet e ktilla fitojn sasi t madhe t prkrahjes dhe kurajos nga t rriturit; nga ato pritet q t ken sukses n thirrjet e jets. Prkundr ktyre, bebet t cilat nga shtpija vijn t padisponuara, t disekulibruara dhe t mosprfillura, kryejn kt detyr n mnyr e cila tregon se ato ato nuk shpresojn se do t ken sukses. Qllimi nuk sht q bebet tja dalin n bashkimin e dy kubeve; ato i kuptojn udhzimet dhe i posedojn kordinatat e domosdoshme. Por, madje edhe kur t ken sukses, ato prap jan depresive, e shikimi i tyre flet: Kurrgj nuk di. A po e sheh, q nuk pata sukses?! Fmijt e ktill n jet, me siguri, do t prjetojn disfata, nuk do t shpresojn n mirkuptimin dhe prkrahjen e arsimtarve, msimi nuk do tiu shpeh knaqsi dhe me siguri do ta braktisin shkolln. Dallimi ndrmjet dy mnyrave t sjelljes fmijve t cilt kan vetbesim dhe jan optimist, kundrull atyre t cilt mendojn se nuk do t ken sukses bhet e dukshme n disa vitet e para t jets. Brazelton thot se prindrit duhet ta kuptojn se sa veprimet e tyre mund t ndihmojn n ndrrtimin e vetbesimit, inicohet kureshtja, mundsohet knaqsia duke msuar dhe paralajmrohet pr bariera krejt ka do ti ndihmoj fmijs bhet i suksesshm n jet. Kshilln e tij e dshmojn numr gjithnj e m i madh i shembujve t cilt tregojn n at se suksesi n msime, n mas t madhe, varet nga shkathtsia emocionale t cilat fitohen para nisjes n shkoll. Pr shembull, si e kemi par n kapitullin e VI, shkathtsia e fmijs katrvje ta kontrolloj instiktin dhe mos ta marr mblsirn, ka qen parashikuese e shklqyeshme nga 210 pikve n SAT testimin katrmbdhjet vjet m von. Ekzemplart e par t modelimit t aspekteve t ndryshme t inteligjencs emocionale ofrohen n moshn m t re, edhe pse kto aftsi modelohen gjat shkollimit viteve pasuese. Shkathtsit emocionale t cilat fmijve m von do tju jen t domosdoshme n jet shprblehen prej tyre nga mosha m e hershme. E si e kemi par n kapitullin e VI, kto shkathtsi jan baz pr t gjitha llojet e msimeve. N raportin nga National Center for Clinical Infant Programs, theksohet se suksesi n msime nuk varet vetm nga sasia e dijenis s fmijs apo msimit t hershm t leximit, por nga komponentat emocionale dhe sociale: t ken vetbesim dhe t bhen kureshtar; t din se si t sillen dhe se si ti frenojn animet kah sjelljet e kqija; t jen t durueshm, ti dgjojn udhzimet dhe t krkojn ndihm nga arsimtart; dhe ti shprehin dshirat e tyre gjat kohs s shoqrimit me fmijt e tjer.(5) N raport thuhet se gati t gjith nxnsve t dobt iu mungon nj apo m tepr komponenta t inteligjencs emocionale(pavarsisht nga fakti se a kan ve rregullime kognitive, si sht paaftsia pr t msuar). Rndsia e problemit nuk sht mosprfillse; n disa shtete do i pesti fmij prsrit klasn, e me kalimin e viteve ata mbesin mbrapa pas gjenerates t tyre, pa prkrahje, t mllefosur dhe arogant. Gadishmria e fmijs pr shkollim do t varet nga aspektet kryesore dijs si t msohet. N raport jan numruar shtat elementet kryesore t ksaj shkathtsie themelore dhe t gjitha kan t bjn me inteligjencn emocionale: (6) 1. Vetbesimi. Sensi pr ta kontrolluar dhe zotruar trupin personal, sjelljet dhe rrethin; ndjenja e fmijs se sigurisht do t ket sukes n at q e ka planifikuar dhe se t rriturit do ti ndihmojn n kt piksynim.

www.syri3.com 2. 3.

160

www.sa-kra.ch

4. 5. 6.

7.

Kurioziteti. Ndjenja se zbulimi i gjrave t reja sht pozitive dhe se shpreh knaqsi. Qllimi. Dshira dhe shkathtsia q t veprohet dhe t reagohet me insistim. Ky element sht n lidhshmri me ndjenjn e posedimit t shkathtsis dhe efikasitetit. Vetkontrolla. Shkathtsia pr tiu prashtatur dhe kontrolluar reagimet personale n mnyrn q sht n harmoni me moshn e tij. Shoqrimi. Aftsia pr tu bashkuar me t tjert t cilt e kuptojn dhe t cilt ai i kupton. Aftsia e komunikimit. Dshira dhe aftsia q me t tjert verbalisht t shkmbehen idet, ndjenjat dhe paramendimet. Kjo aftsi sht n kontakt me ndjenjn e besimit tek njerzit e tjer dhe n knaqsin e shoqrimit me t tjert, duke inkuadruar ktu edhe t rriturit. Bashkpunimi. Aftsia q n aktivitetet grupore t prshtaten nevojat personale me nevojat e t tjerve.

Se a do t vij fmija n erdhe me kto aftsi, n mase t madhe do t varet nga sasia e kujdesit dhe e brengs t ciln prindrit dhe arsimtart ia kushtojn, respektivisht, prej asaj q mund t quhet Nisja nga zemra, ekvivalent emocional i programit Nisja nga koka.

KRIJIMI I LEKSIONEVE BAZIKE EMOCIONALE

Le ta imagjinojm foshnjn dymuajshe e cila sht zgjuar n ora tre t mngjesit dhe ka filluar t qaj. Nna vjen pas gjysm ore dhe foshnja e lumtur nis t thith n gjirin e nns, derisa nna me dashuri e shikon dhe ndiehet mir q sht me t edhe n gjysm t nats. Foshnja, e lumtur me ashurin e nns, prsri zhytet n gjum. Tash e imagjinojm foshnjn tjetr dymuajshe e cila poashtu sht zgjuar duke qar n ort e vona dhe takohet me nnn e tensionuar dhe nervoze, t ciln veq sa e kishte zn gjumi pas grindjes me burrin q e kishin patur para nj ore. N momentin kur nna e merr n duar, foshnja nis t tensionohet, ndrsa nna i thot: Vetm hesht nuk mund edhe kt ta duroj! Eja, ta prfundojm edhe kt. Derisa foshnja thith, nna e pafjal shikon para vetes, nuk e shikon foshnjn fare, duke e rikujtuar grindjen me burrin. Dhe sa ma shum q mendon pr burrin, shqetsohet edhe ma shum. Foshnja kur e ndiejn tensionimin e nns, ngritet, prdredht dhe nuk thith. A sht kjo krejt qka ke dasht?, i thot nna. Prsri me nxitim e kthen n djep dhe shpejt largohet, duke e lr foshnjn t qaj derisa ashtu t molisur mos ta z gjumi. Kto tregime jan nga raporti i Nationale Centre for Infant Programs dhe shembujt jan t marrdhnieve, nse pandrprer prssriten, tek voglusht mbillen ndjenja t llojllojshme ne raport me rrehin, n vet ata dhe n lidhje m t afrta.(7) Foshnja e par mson se njerzve mund ti besoj se si ata do ti vrejn dshirat e saj dhe se mund t llorgarit n ndihmen e tyre e cila n kohn e duhur do ti ofrohet; foshnja tjetr e kupton se pr t askush nuk brengoset, se n njerz nuk mund t llogaritet dhe se lutja e saj t jet e ngushlluar do t prfundoj me refuzim. Natyrisht, numri m i madh i foshnjeve, deri n nj mas t caktuar, ballafaqohet me t dy llojet e kontakteve. Por varsisht nga sasia n t cilin, gjat viteve, njri apo tjetri kontakt jan t prezentuar n relacionin prindr-fmij, do t varen edhe leksionet emocionale fillestare: n at se sa

www.syri3.com

161

www.sa-kra.ch

fmija ndihet i sigurt n mjedis, se n mas do t ket sukses dhe se sa mund ti besoj t tjerve. Erik erikson ndjenjat e fmijs i shpreh prmes besimit themelor apo mos besimit themelor. Kto msime mbi emocionet fillojn q nga momentet e para t jets dhe vazhdojn gjat fmijris. T gjitha grindjet e vogla ndrmjet prindit dhe fmijs kan nntekst emocional dhe n raport me prsritjen e porosive t tilla gjat viteve fmija do ta formoj shkthtsin dhe bazn e sjelljes emocionale. Nse vajza e kupton se vet nuk mund ta radhis rradhitsin dhe krkon ndihm nga nna e cila sht e nxn me pun, do ta pranoj nj lloj mesazhi po qe se nna i prgjigjet me knaqsi n pyetje, dhe krejtsisht ndryshe nse nna i prgjigjet shkurt: Mos m lodh m duhet ta kry nj detyr t rndsishme, atp formzojn pritjet emocionale t fmijut n suazat e marrdhnieve perspektiva e cila do t ndikoj n veprimet e tij n t gjitha sferat e jets. Reziku m i madh pr fmijt sht nse prindrit jan jashtzakonish t paadaptueshm t papjekur, drogohen, jan depresiv dhe konstant t zemruar, apo thjesht nuk kan cak n jet dhe jetojnn mnyr kaotike. Ky lloj i prindrve, padyshim, nuk do t jet n gjendje ti ofroj prkujdesje t prshtatshme, dhe as ti adaptohet nevojave emocionale t fmijs. Hulumtimet kan treguar se mosinteresim mund t bhet m fatal se sa maltretimi direkt.(8) Studimi i cili sht marr m fmijt t cilt kan qen t keqtrajtuar ka treguar se voglusht t cilt kan qen t mosprfillur i kan prkitur kategoris s m t rrezikuarve: jan tepr t ankthshm, t pakujdesshm dhe apatik, potencialisht agresiv dhe t trhjekur. Nga kta mesatarisht 65% e prsritin klasn. Tre apo katr vitet e para paraqesin periudhn kur turi i fmijs rritet pr dy t tretat n krahasim me madhsin prfundimtare dhe deri ather, me ndrlikueshmri, zhvillohet m tepr se sa n t gjitha periudhat tjera. Gjat ksaj kohe format themelore t msimit jan m t rndsishme se sa ato m t vonshme para se gjithash, leksionet emocionale. Gjat ksaj kohe, format m t rnda t stresit mund ta shkaktojn dmtimin e qendrs pr msim n tru(dhe kshtui t bhet fatale pr intelektin). Edhe pse, si do ta shohim, gjendja e ktill n mas t caktuar mund t shrohet m von n jet, arsimimi i hershm sht me rndsi thelbsore. Sipas nj raporti i cili i numron leksionet themelore emocionale gjat katr viteve t para, pasojat afatgjate jan t dukshme: Fmija i cili nuk mund t koncentrohet, i cili dyshon dhe nuk beson, i cili sht i piklluar apo i zemruar dhe nuk sht optimist, dhe sht destruktiv e injorant, i cili sht i strngarkuar me ankth, i xhindosur me mendime t tmerrshme dhe i paknaqur me vetveten fmija i ktill nuk ka gjasa t mdha, pavarsisht nga mjedisi se ku jeton, t jet i suksesshm(9)

SI KRIJOHET DHUNUESI
Ka shum ka t msohet pr pasojat afatgjate jetsore t edukimit t pasuksesshm emocional posarisht pr rolin e saj n zhvillimin e fmijve agresiv si kan treguar studimet e qndrueshme, n veanti ato me t cilat jan pfshir 870 fmij nga Njujorku e t cilt i kan prcjell q nga mosha tet vjee deri n trembdhjet.(10) Fmijt m luftarak ata t cilt m s lehti kan urdhruar grindjen dhe t cilt sipas shprehis kan prdorur dhun pr ta arritur qllimin e tyre n numr t madh kan braktisur shkolln, e deri n moshn tridhjetvjeare jan dnuar pr ndonj krim. Ata gjithashtu kan

www.syri3.com

162

www.sa-kra.ch

trashiguar gjenet e shunshme: n shkolln fillore fmijt e tyre kan qen problematik njjt sikur prindrit e tyre. Ekziston modeli sipas t cilit agresiviteti prcillet nga brezi n brez. Krahas prirjeve trashiguese fmijt problematik, kur t rriten, nga jeta familijare ndrtojn shkoll agresiviteti. Prindrit e fmijve problematik i kan edukuar me ashprsi t vrazhd dhe t pamshirshme; kur fmijt jan br prindr, modeli sht prsritur. Ky sht rasti kur nna apo babai n fmijri kan qen jashtzakonisht agresiv. Vajzat agresive jan edukuar q fmijt e tyre ti dnojn sa m ashpr, sikur q jan sjellur edhe djemt agresiv kur jan br prindr. Edhe prkundr asaj q i kan denuar ashpr fmijt, nga ana tjetr, ata nuk iu ka interesuar jeta e fmijve dhe i kan anashkaluar n t shumtn e kohs. Njkohsisht, kta prindr kan ofruar modelin e pagdhendur dhe t violent t agrsivitetit, model t cilin fmijt e prcjellin n shkoll dhe n loj, dhe t cilin model gjith jetn e kan pas si shembull. Sipas ktij modeli violent, fmijt e ktill jan edukuar n mnyr kapriciozitike: po qe se prindit e tyre kan qen n disponim t keq, fmijt n shtpi kan kaluar me sakatime t rnda; por nse kan qen n disponim t mir, fmijt kan marr vedtm disa dnime. Denimi nuk ka qen edhe aq pr dika q ka bt fmija, por ka qen si pasoj e disponimit t prindrve. Kjo sht recet pr ndjenjat e pavlersis dhe pandimess, si dhe pr ndjenjn se krcnimi vjen nga t gjitha ant dhe se mund ti z n do koh. Edhe pse mbetet i palumtur, qndrimi i inatosur agresiv i fmijs ndaj bots n t shumtn ka kuptim nse e marrim parasysh jetn n shtpi ku nj sjellje e till sht inicuar. sht demoralizuese se si leksionet e ktilla t tmerrshme msohen heret n jet, por edhe kostoja shume e lart pr jetn emocionale t fmijs.

ABUZIMI: VRASJE E EMPATIS

Gjat lojs s ashpr n erdhe, Martin, dyvje e gjysm, ka shtyer vajzn e cila paarsyeshm ia kishte plasur vajit. Martin ia kishte zgjatur dorn, por vajza e prlotur ishte larguar, Martin me shuplak e kishte goditur n krah. Pasi q ajo kishte vazhduar t qaj, Martin e kishte shikuar shtrembr dhe i kishte thn: Hesht! Hesht!, duke ia prsritur urdhrin m shpejt dhe m zshm. Kur kishte tentuar prsri ta prkdhel, ajo prsri kishte refuzuar. Kt her Martin ia kishte treguar dhmbt si qen i trbuar dhe kishite uluruar mbi vajzn e prlotur. Edhe nj her Martin kishte tentuar ta prkdhel, por tash prkthelja n shpin ishte shndruar n goditje, dhe Martin kishte vazhduar ta godas edhe prkundr piskams s saj. Ky konflikt shqetsues dshmon se si nse fmija pandrprer rrahet shkaku i sjelljes kapricioze t prindrve e anulon prirjen natyrore kah empatia.(11) Reagimi bizar i Martinit, gati brutal mbi dhimbjen e shoqes, sht tipike pr fmijt t ngjajshm me t, t cilt q nga fmijria e hershme kan qen viktima t abuzimeve dhe keqtrajtimeve tjera fizike. Reagimi i ktill paraqet kontrastin e trsishm t dhimbsuris s fmijs i cili sht munduar ta ngushlloj shokun i cili ka qar, si e kemi par n kapitullin e VII. Reagimi i shpejt i Martinit ndaj dhimbjes s vajzs n erdhe me gjas sht leksion i prsritur mbi dhimbjen dhe lott t cilat i ka msuar n shtpi: ai n fillim ndaj lotve ka reaguar me gjestin e nxituar t ngushllimit, por pasi q qarja ka vazhduar,

www.syri3.com

163

www.sa-kra.ch

kan pasuar shikimet e paplqyeshme dhe britmat, deri tek goditjet dhe rrahjet e pamshirshme. Problemi m i madh sht se ve tash Martinit i mungon lloji m elementar i empatis instikti pr t ndrprer agresivitetin ndaj tjetrit q sht i lnduar. Me dy vjet e gjysm, ai ka shfaqur impulse morale fillestare t nj dhunuesi sadist t pamshirshm. Shpirtligsia e Martinit, pr dallim nga empatia, sht tipike pr fmijt si ai dhe t cilt n vitet m t ndiejshme kan qen t frikuar nga abuzimet e ashpera fizike dhe emocionale n shtpi. Martin ka qen n grupn e prbr prej nnt voglushve t ngjajshm, prej nj deri n tre vjet, t cilt n erdhe i kan vshtruar pr do dit nga dy or. Voglusht e keqtrajtuar i kan krahasuar me nnt fmijt tjer t qerdhes, t cilt poashtu kan qen nga familjet e varfra dhe t rrezikuara, por ata nuk kan qen t abuzuar. Kur fmija tjetr sht lnduar, dallimet n reagime n dy grupe kan qen evidente. Gjat njzet e tre incidenteve t ktilla, pes prej nntve, fmijve t abuzuar n dhimbjen e voglushve t afrt, kan reaguar me brengosje, pikllim apo empati. E n njzet e shtat raste t fmijve t abuzuar, t cilt kan mundur t sillen njjt, asnjri nuk ka treguar asnj shenj brengosjeje; ata ndaj fmijve t plotur kan reguar me frik, zemrim apo sikur Martini, me sulm fizik. Pr shembull, nj vajz e abuzuar ka br n gjestikulim t keq dhe trishtues dhe iu ka afruar vjazs tjetr e cila ka filluar t qaj. Tomas fmij nj vjear, q ka qen edhe njri prei fmijve t abuzuar, sht shtangur nga frika kur e ka dgjuar fmijun tjetr duke qar n kndin tjetr t dhoms; palvizshm ka qndruar, n fytyr iu sht par frika, sht shtangur, derisa tensionimi i tij sht rritur aq sa ka zgjatur qarja sikur t ishte ai vet i sulmuar. Kejt, upz dyvjee, gjithashtu e keqtrajtuar, ka patur sjellje gati sadiste; e ka goditur Xhonin, q ka qen m i vogl, e ka rrzuar n dysheme me kmb dhe derisa ai ka qen i shtrir ajo e ka shikuar me vmendje, ka filluar ta prkdhel n shpin por prkdhelja sht shndrruar n goditje t forta e m t forta, ndrsa fare nuk i ka dgjuar dhimbjet e tija. Natyrisht, kta fmij sillen n at mnyr se si jan sjellur t tjert me ta. E jondjeshmria e fmijve t abuzuar sht vetm form e sjelljes ekstreme t ciln e kemi vrejtur tek fmijt prindrit e t cilve ata i kritikojn, i krcnojn apo i denojn ashpr. Kta fmij, gjathashtu, nuk shfaqin brengosje nse shokt e tyre lndohen apo qajn; ata paraqesin ann e pandjeshmris e cila do ta arrin kulminimin e brutalitetit n abuzimin e fmijve. N jet, ata, si grup, kan m shpesh vshtrsira n msime, jan m agresiv dhe m t padshiruar n mesin e moshatarve t tyre(q nuk sht pr tu habitur, nse vrazhdsia e tyre parashkollore sht paralajmruese pr t ardhmen), jan t prirur pr depresion e, sikur edhe t rriturit, shpesh kan probleme me ligjin dhe jan kryes t krimeve t rnda.(12) Kjo munges e empatis nganjher, nse jo edhe shpesh, sht prsritur npr breza prindrit brutal kan qen gjithashtu t abuzuar nga prindrit e tyre n fmijri. Kta shembuj jan antagonizma t qarta t empatis t ciln e shfaqin fmijt prindrit e t cilve jan t kujdesshm, t cilt i kurajojn fmijt e tyre ta shfaqin brengn ndaj fmijve tjer dhe ta kuptojn se si t tjeert ndihen shkaku i shpirtligsis. Pasi q nuk i kan zotruar leksionet nga empatia, fmijt e abuzuar gati se fare nuk kan gjasa ti msojn. Problemi m i madh tek fmijt e abuzuar sht se ata heret ken msuar t sillen si versione minjatur t prindrve t tyre brutal. E pasi q kan qen t rrahur, nganjher

www.syri3.com

164

www.sa-kra.ch

si racion ditor, leksionet emocionale kan qen t menjanuara. Mos ta harrojm se situatat e dhunshme, ndodhia n aastin kur epshet bhen jashtzakonisht t forta, ashtu q instiktet primitive t qendrave limbistike cerebrale marrin rolin dominues. N ato aste, shprehit t cilat truri pandrprer i ka msuar do t dominoj n t mirn dhe n t keqn. Njohjet pr mnyrat e influencs s brutalitetit dhe dashuris n tru, flasin pr at se fmijria paraqet llojin e veqant t zgjidhjeve t mundshme msimit t leksioneve emocionale.Pr ti kuptuar leksionet emocionale t cilat fmijt e abuzuar kan qen t detyruar ti durojn, ndoshta do t ishte dashur t prqafohet paradigma m udhzuese le ta msojm se si trauma len gjurm t prhershme n tru, dhe n far mnyre mund t shrohen madje edhe kto gjurm t egra.

www.syri3.com

165

www.sa-kra.ch

XII TRAUMAT DHE RIMSIMI EMOCIONAL

Edhe pse e kan prgjruar, Som it(Som Chit), refugjat nga Kamboxha, nuk i ka lejuar tre djemt e tij t blejn pushk-lodr AK-47. djemt e tij prej gjasht, nnt dhe njmbdhjet vje kan krkuar pushk pr t luajtur lojn t ciln disa fmij t shkolls e kan quajtur Perdi. Gjat lojs, krimineli Perdi me pushk automatike masakron grupn e fmijve, mandej edhe veten e vret. Por fmijt nganjher tregimin e prfundojn ndryshe: ata e vrasin Perdin. Perdi ka qen repriz makabr pr t mbijetuarit e ngjarjes katastrofike e17 shkurtit 1989, n Cleveland Elementary School, n Stokton t Kalifornis. Aty, gjat pushimit t gjat pr mngjesin e nxnsve t klass s par, dyt dhe tret, Patrik Perdi(Patrick Purdy) i cili edhe vet ka qen nxns i t njjts shkoll para njzet vitesh sht ndalur n skajin e oborrit dhe, n disa qindra nxns t cilt kan qen duke luajtur, ka shkrep rafale t klibrit 7,22mm. perdi shtat minuta ka shkrep plumba npr oborr, mandej ka drejtuar revolen n kok dhe e ka vra veten. Kur ka mbrri policia, ka gjetur pes fmij t vrar dhe njzet e nnt t plagosur. Disa muaj m von lojn Perdi spontanisht kan filluar ta luajn djemt dhe vajzat n shkolln fillore n Klivlend, nj nga shenjat e shumta q kan mbetur pr ato shtat minuta(si dhe pasojat e tyre)n kujtesn e fmijve. Kur e kam vizituar shkolln, e cila gjendet vetm disa minuta ngasje me biiklet larg University of the Pacific, n fqinjsi ku jam rritur, kishin kaluar pes muaj q kur Perdi pauzn e shkolls e kishte shdrruar n ankth. Prezenca e tij ende ndihej, edhe pse mbetjet trishtuese e t shtnavevrimat e panumrta t plumbave, pellgjet e gjakut, copat e mishit, lkurs dhe koks jan larguar dhe pastruar t nesrmn pas shtnjs, e shkolla rishtazi sht ngjyrosur. Q nga ather, vrragt m t thella n shkolln fillore t Klivlendit nuk kan mbetur n shkoll, por n shpirtat e fmijve dhe arsimtarve t cilt jan prpjekur t bjn jet normale.(1) N kt ngjarje m e tmerrshja duhet t jet se n myr sht ngjallur kujtesa n atp shtat minuta, madje edhe n detajet m t imta q prkujojn tragjedin. Pr shembull, arsimtari m ka treguar se si vala e friks sht prhapur kur sht thn se po afron dita e Shn. Patrikut; disa fmij kan ardhur n iden q kremtimi ti kushtohet vrassit Patrik Perdju. do her kur kalon auto ambulanca pran shkolls, t gjith heshtim, m ka thn nj tjetr arsimtar. T gjith fmijt ngrisin vesht pr t dgjuar se a do t ndalet aty apo do t vazhdoj. Me jav t tra, shum fmij jan frikuar nga pasqyrat n toalete; n shkoll sht prhapur thashethemja se aty fshihet Virgjrsha Mari e Gjakusur, nj lloj prbindshi i imagjinuar. Edhe disa jav pas t shtnave, vajza n panik kishte vrapuar deri tek Pet Busher(Pat Busher), drejtor shkolle, duke brtitur: Dgjova t shtna! E zri kishte ardhur nga zinxhirt t cilt ishin luhatur n shtyll. Shum fmij jan tensionuar dhe konstant kan qen t koncentruar pr shkak t mundsis q tmerri t prssritet; disa djem dhe vajza gjat kohs s pauzs vetm jan sjellur rreth ders s klass, duke mos patur guxim t dalin n oborr ku ka ngja masakra.

www.syri3.com

166

www.sa-kra.ch

T tjert kan luajtur n grupe t vogla, duke e caktuar ndonjrin nga fmijt si rojtar. Me muj t tr iu kan shmangur vendit t tmerrshmku kan ndodhur vrasjet. Kujtimet vazhdojn t jetojn sikur ndrrat e ankthshme t cilat t cilat deprtojn n nnvetdijn e fmijve. Krahas anktheve konstante mbi t shtnat, fmijt i kishin kapluar edhe ndrrat e tmerrshme prej t cilave trembeshin se edhe ata pr s shpejti do t jen t vrar. T gjitha kto reagime jan t njohura mir psikiatrave si simptome posttraumatike t stres rregullimeve(post-traumatik stress disorder) apo PTSD (m tej n tekst PTS). Thelbi i ksaj traume, thot dr Spenser Eth(Dr. Spencer Eth) psikiatr i fmijve dhe specialist pr PTS t fmijve, sht n kujtesn q vshtir largohet nga mbresa e pashyer e dhuns: goditja e fundit me grusht, therrja me thik, rafalet e pushks. Kujtimet jan prvoja intensive prceptive shmblltyra, toni apo forma; ulurima apo heshtja e papritur e viktims; pellgu i gjakut; alarmet policore. Neurologt tash thon se kto aste trishtuese t pashlyera bhen kujtime t cilat instalohen n nervat e trajektores emocionale. Simptomet krijohen si rrjedhoj e ngacmimeve t shumta t amigdals e cila ndikon ne memorien e momenteve traumatike q vazhdojn t deprtojn n vetdije. Si t tilla, kujtimet traumatike bhen ndrprers mendor, t gatshm pr t alarmuar edhe n paralajmrimin m t vogl t prsritjes s astit traumatik. Fenomeni i ndrprersit sht karakteristik kryesore e traumave emocionale t t gjitha llojeve, duke ndrlidhur edhe abuzimet e dhimbshme n fmijri. fardo ngjarje traumatike qoft n amigdal instalohet po ajo prvoj; zjarrin apo ndeshjen automobilistike, katastrofat natyrore si jan trmetet apo uragant, dhunimi apo vjedhje. Me qindra njerz do vit prjetojn fatkeqsi t ngjajshme dhe shum prej tyre prfundojn me llojin e lndimit emocional i cili len gjurm n tru. Aktet e dhuns jan m t rrezikshme se sa katastrofat natyrore, si sht pr shembull. Uragani se, pr dallim nga viktimat e katastrofave natyrore, viktimat e dhuns kan ndjenjn se qllimisht jan zgjadhur si cak i t keqs. Ky fakt shaktrron besimin n njerz dhe ndjenjn e siguris n botn e prjetshme pasojat t cilat jan prjashtuar n rastet e katastrofave natyrore. N ast, bota bhet vend i rrezikshm n t ciln njerzit jan krcnime potenciale ndaj siguris. Mizoria njerzore len vrag n memorien e viktims, krahas friks e cila mund t nxitet me kado q n aludim prkujton n sulm. Njeriun t cilin nga mbrapa e kan goditur n kok, dhe i cili kurr nuk e ka pa sulmuesin, pas sulmit ka qen aq i friksuar sa q me nj rast n rrug ka ecur para nj zoje t moshuar pr t qen i sigurt se askush prsri nuk do ta sulmoj.(2) Gruaja t ciln e kishte sulmuar nj njeri n ashensor dhe t ciln me thik e kishte detyruar t dalin n katin e vetmuar, me jav ka qen e friksuar, dhe jo vetm q i ka ikur ashensorve, por nuk ka shkuar as ne metro apo cilindo vend t mbyllur ku kishte mundur t jet e nxn n kurth; ishte larguar nga banka kur kishte par nj njeri duuke e futur dorn n xhep, njjt si kishte vepruar sulmuesi i saj. Vula e tmerrit n memorie apo vigjilenva e tepruar si pasoj mund t mvesin pr gjith jetn, si kan treguar studimet mbi ata t cilt e kan prjetuar holokaustin. Gati pesdhjet vjet mbas prjetimit t uris, masakrs dhe vrasjeve t t afrmve dhe friks konstante n llogoret naciste t vdekjes, kujtimet ende jetojn dhe i prcjellin. Gati tre t katrtat e tyre kan deklaruar se ende jan t ankthshm nga kujtimet e disa detajeve t persekutimit nacist: imazhet e uniforave, trokitjes n der, lehja e qenve apo tymit t oxhaqeve. Rreth 60% e tyre kan deklaruar se jomoti, madje edhe pas gjysm

www.syri3.com

167

www.sa-kra.ch

shekulli, kan menduar pr holokaustin;; tet prej dhjet personave me siptome akute ende vuajn prej anktheve konstante. Si ka thn njri nga t mbijetuarit: Po se se e keni kaluar Aushvic-in e nuk keni ankthe nate, kjo do t thot se nuk jeni normal.

TMERRI I NGRIR N MEMORIE

Kto jan fjalt e veteranit dyzeteshtatvje i lufts s vjetnamit, pas njzet e katr vjetve pasi q ka prjetuar aste t tmerrshme n vendin e largt: Nuk mund ti largoj nga mendja kujtimet! Imazhet m kthehen me detaje shum t freskta, t gjalla, e ato inicohen nga gjrat m banale, si jan rrapllima e ders, shikimi i ndonj femre Orjentale, prekja e cergs prej bambusi apo aroma e derrit n prush. Mbrm kam ndrruar shtratin dhe kam fjetur mir. Mandej, heret n mngjes, ka fryer era me bubullim dhe vettim. Menjher jam zgjuar, i shtangur prej friks. Jam kthyer n Vjetnam, n mes t sezons s monsuneve n postin tim t rojtarit. Kam qen i sigurt se rafali pasues do t m godas dhe do t vdes. Duart m jan ngrir, edhe pse i gjith trupi m sht zhytur n ndjers. Kam ndiejr se po m ngriten flokt n kok. Nuk mund t mirrja frym dhe zemra m rrihje shpejt. Ndjeja aromn e sulfurit nga deponia. Prnjher, n cergn prej bambusi, shikoj se far ka mbetur nga shoku im Troj t cilin vjetnamezt e kishin futur brenda Pr shkak t nj bubullime tjetr, aq shum kam krcyer nga shtrati sa q jam rrzuar n dysheme.(3) Kto kujtime tmerruese, vulosshm t detajizuara dhe t freskta, edhe pse t vjetra m tepr se njzet vjet, tek ky ish-ushtar ende nxisin frik t njjt t ciln e ka ndiejr at dit t kobshme. PTS paraqet pragun e rrezikshm t uljes s ndjeshmris nervore gjat gjendjes s rrezikut, kur individi n momentet m triviale reagon sikur t jet i rrezikuar. Cikli i ndjenjave t sulmit emocional, t cilin e kemi prshkruar n kapitullin e II, sht fatal se len vrag t madhe n kujtes: sa m t tmerrshme, shokuese dhe t frikshme t jen ngjarjet t cilat e ngacmojn amigdaln, aq m vshtir kujtimet treten. Baza neurologjike e ktyre kujtimeve duket se sht pjes e ndryshimeve thelbsore kimike cerebrale t cilat shtyn n lvizje pr shkak t parajamrimit edhe t friks m t vogl.(4) derisa zbulimet mbi PTS bazohen n pasojat e nj ndodhie, traumat e ngjajshme krijohen pr shkak t tmerrit i cili me vite t tra durohet, si sht rasti me fmijt t cilt jan keqtrajtuar seksualisht, fizikisht dhe emocionalisht. Studime m t prpikta mbi kto ndryshime cerbrale i ka br ekipi i hulumtuesve nga National Center for Poast-Traumatik Stress Disorder, t cilt i kan vizituar spitalet n t cilat jan t vendosur veterant e shumt t smur nga PTS, n mesin e tyre ka patur veteran t lufts s vjetnamit dhe luftrave tjera. Numrin m t madh t shnimeve e kemi marr nga kto studime mbi veterant. Por, kt konkludime kan t bjn edhe me fmijt t cilt kan prjetuar trauma t forta emocionale, si sht rasti i shkolls fillore n Klivlend. Viktimat e traumave t forta biologjikisht nuk mund t mbesin t njjt, kshtu m ka thn dr Denis arni(Dr. Dennis Charney).(5) Psikiatr nga Jejla, arni sht drejtor i qendrs klinike neurologjike pran National Center. Ssht me rndsi a bhet fjal pr frikat konstante gjat luftimeve, mundimet, abuzimet e prhershme gjat fmijris, apo

www.syri3.com

168

www.sa-kra.ch

prvojat si sht prjetimi i uraganit apo per nje qime t flokut ka ikur vdekja n ndeshjen e komunikacionit. do stres i pakontrolluar ka t njjtin ndikim biologjik. Me rndsi sht fjala i pakontrolluar. Po qe se njerzit ndiejn se gjat kohs s katastrofs mund t bjn dika, ta poseojn sasin e caktuar t mbikqyrjes, sado e vogl t jet ajo, ata emocionalisht shum m mir do t kalojn sesa t tjert t cilt krejtsisht jan t pafuqishm. Elememti i ngathtsis pr ngjarjen e caktuar krijon shqetsim subjektiv. Si m ka thn dr Xhon Kristal (Dr, John Krystal), drejtor i qendrs Laboratory of Cilinical Psichopharmacology: Imagjinojm njeriun t cilin e kan sulmuar me thik dhe i cili di t mbrohet dhe t kaloj n aksion, derisa personi tjetr, n situat t njjt, mendon Un jam i vdekur. Personi i ngatht m von sht shum m i eksponuar PTS. Kjo sht ndjenj se jetn e keni t rrezikuar dhe se asgj nuk mund t bni pr ta shptuar at n at moment fillojn ndryshimet n tru. Q pandihmesa sht shkaktare kryesore e shfaqjes s PTS, kan treguar me dhjetra eksperimente me iftet e minjve laboratorik, prej t cilve secili ka marr elektroshokun me intensitet t dobt( por pr minj i fort). Vetm njri nga mnjt n kafaz ka patur butonin me t cilin ka mundur ta kontrolloj elektroshokun; kur miju shtyp butonin, elektroshoku ndrprehet ne t dy kafazet. Me dit dhe me jav, t dy minjt kan panue sasi t njjt t elektroshokut. Por, miu i cili ka patur mundsi ta nrprej elektroshokun nuk ka patur pasoja t simptomeve t streseve afatgjate. Tek tjetri, q ka qen i pandihmshm, jan shfaqur stres ndryshimet n tru.(6) Fmiju q ka qen i goditur n fushn e sportit dhe i cili ka par se si shokt e tij derdhin gjak dhe vdesin, si dhe arsimtart t cilt nuk kan qen ne gjendje me siguri se e kan ndiejr pandihmesn.

PTS SI RREGULLIM LIMBISTIK

Kan kaluar muaj t tr kur nga shtrati e kishte rrzuar trmeti dhe kur duke brtitur, n panik, kishte vrapuar npr shtpin e errtsuar pr ta gjetur djalin e saj katrvje. Me or t tra kishin qndruar t strukur pas ders at nat t ftoht losanxhelosiane, t shtangur dhe pa ushqime, uj dhe drit, derisa trmetet pasues kishin lkundur dheun nn ta. Tash, pas shum muajsh, ajo intensivisht rehebilitohet nga paniku konstant i cili e kishte kapluar ditn e par, dhe ende dridhet porsa e dgjon rapllimin e ders. Pagjumsia ka qen simptom i cili sht prsritur, problem i cili krijohej gjithmon kur burri i saj nuk gjendej n shtpi q kishte ngjar edhe at nat kur kur ka ndodhur trmeti. Simptomet kryesore t ksaj frike t fituar duke ndrlidhur edhe formn m intensive t PTS mund t interpretohet si ndryshime n lidhjet limbistike me amigdaln.(7) Nj nga ndryshimet kryesore krijohet n locus cereleus, struktur e cila rregullon sekretin cerebral t dy substancave me nj emrtim t prbashkt kateholamines: adrenalina dhe noradrenalina. Kto neuro-kemikale veprojn n lvizshmrin e trupit n rast rreziku; taitja e njjt e kateholamins len gjurm intensive ne memorie. Tek PTS ky sistem bhet hiperaktiv, taon doza t mdha shtuese t substancave cerebrale, si lloj i reagimit n situata t cilat gati se nuk paraqesin kurrfar rreziku, por n nj mnyr prkujtojn n traumn fillestare, si ka qen rasti me fmijt e shkolls fillore n Klivlend t cilt gjithmon t cilt gjithmon i kaplonte paniku porsa e dgjonin alarmin e auto ambulancave, e cila i prkujtonte n tonin q e kan dgjuar n shkoll pas t shtnave.

www.syri3.com

169

www.sa-kra.ch

Locus ceruleus dhe amigdala jan ngusht t lidhura, s bashku me strukturat tjera limbistike si sht hipokampusi dhe hipotalamusi; e rrjedha e kateholaminnes shkon deri tek korteksi. Mendohet se ndryshimet n kto lidhje cerebrale nxisin simptomet e PTS t cilat shfaqen n form t: anksiozitetit, friks, hipervigjilencs, shqetsimit leht t nxitur, gadishmris n reagimin lufto apo ik dhe krijojn shnime t pashlyeshme t kujtimeve t forta emocionale.(8) Sipas nj studimi, veterant e vjetnamit me simptomet e PTS kan patur 40% m pak sasin e receptorit kateholamin, sesa njerzit me simptoma t ngjajshme q ojn n njohjen se truri i tyre ka prjetuar ndryshime t qndrushme pasi q mbikqyrja e kateholamins sht rregulluar.(9) Ndryshimet tjera paraqiten n trajektoren e cila e bashkon trurin limbistik dhe hipofizn e cila rregullon lirimin e CRF, stres hormonin kryesor t ciln truri e tajit pr t qen i prgatitur n rast rreziku lufto apo ik. Ndryshimet ndikojn n rritjen e sekretimit t hormoneve posarisht n amigdal, hipokampus dhe locus cereleus duke e prgatitur trurin pr rrezikun i cili nuk sht real.(10) Si m ka thn dr arls Nemerof (Dr, Charles Nemeroff), psikiatr nga Duke University: Sasia e madhe e CRF-s ndikon ne reaksione dhe temperatur. Pr shembull, supozojm se jeni veteran i lufts s vjetnamit dhe se me automobil e goditni murin e shtpis s mallrave; tajitja e CRF-s do t ndikoj n at q tju vrshojn t njjtat ndjenja sikurse n kohn e traums fillestare: do t filloni t djersiteni, t friksoheni, t dridheni dhe t rrqetheni, e mund t shfaqet edhe flashback-u. Te njerzit tek t cilt sht e shtuar tajitja e CRF-s reagimi i papritur do t jet i eksagjeruar. Pr shembull, nse i prvidheni nj grupi njerzish dhe i duartrokisni atyre, vetm hern e par do ta vreni admirimin, ndrsa nuk do t reagojn po qe se kt e prsritni tre katr her. Por njerzit q e kan t shtuar sasine CRF-s nuk jan msuar: ata do t reagojn n duartrokitjen e katrt njjt sikur n t parn.(11) Vargu i tret i ndryshimeve krijohet n sistemin cerebral opiod i cili tajit endofrine t cilat rrisin rezistencn ndaj dhimbjes. Edhe ky sistem bhet hiperaktiv. Trajektorja nervore sht e lidhur me amigdaln dhe korteksin cerebral. Opiodt jan elemente kimike cerebrale, amortizator t fort t dhimbjes, sikur opiumi dhe narkotikt tjer t cilt sipas strukturs jan t njjt. Kur niveli i opiodve rritet(morfiumi cerebral) tek njerzit paraqitet toleranca e shtuar ndaj dhimbjes modelin t cilin e kan vrejtur kirurgt e lufts dhe kan konkluduar se ushtarve rnd t plagosur iu sht nevoitur sasi m e vogl e narkotikve pr ta mposhtur dhimbjen, pr dallim nga civilt me lndime shum m t vogla. Dika e ngjajshme ndodh edhe n rastin e PTS.(12) Ndryshimet n tajitjen e endofrinit ojn kah ndryshimet e reja neurologjike t cilat jan t inicuara pr shkak t eksponimit t prssritur ndaj traums tupiten ndjenjat e caktuara. Me kt shpjegohet vargu i simptomave negative psikologjike t cilat jan vrejtur qysh moti tek rastet e PTS: ahedonia( pamundsia pr tu prjetuar knaqsia) dhe pandjesia e prgjithshme emocionale, ndenj se jeni t ndar nga jeta apo se nuk ju interesojn ndjenjat e huaja. Ata t cilt jan t afrt me njerzit e ktill mosinteresimin e tyre mund ta prjetojn si munges empatie. Pasoj tjetr nga kjo sht disatancimi, si dhe paaftsia pr tu prkujtuar astet e rndsishme, ora, madje edhe data e ngjarjes traumatike. Ndryshimet neurologjike t lidhura me PTS mund ta bjn njeriun edhe m t eksponuar ndaj traumave shtes. Me disa eksperimente t cilat jan kryer n shtaz sht vrtetuar se shtazt t cilat nse kur kan qen t vogla kan qen t eksponuara streseve

www.syri3.com

170

www.sa-kra.ch

t dobta, m vone ne jet, dhen shume senzitive, pr dallim nga ato t cilat nuk kan prjetuar strese dhe ndryshime cerebrale t inicuara nga traumat( q orienton n rndsine e shrimit sa m t shpejt t fmijve me simptoma t PTS) Duket se kjo sht arsye prse dikush, nse jan t eksponuar llojit t njjt t katastrofave, t paraqitet PTS derisa tek t tjert jo: amigdala sht gadishmri pr rrezik, e kur rreziku i vrtet edhe nj her lajmerojet n jet alarmet e saja porforcohen. T gjitha kto ndryshime neurologjike ofrojn ndihm afatshkurte pr tu prgatitur q ti luftojm rreziqet e kobshme dhe trrishtuese t cilat i shpejtojn. sht normale q njeriu gjat rrezikut t jet syqel, n gatishmri dhe i prgatitur pr t gjitha, t bhet i qndrueshm ndaj dhimbjes dhe q trupi t jet n gjendje ti duroj dhimbjet fizike dhe t, pr nj koh t shkurtr, bhet i pandjeshm ndaj asaj q n rrethana tjera paraqet nfgjarje tronditse. Por, kt prparsi afatshkurte bhen probleme t prhershme kur truri ndryshon n at mas sa q prparsia bhet predispozit, ngjajshm me automobilin t cilit ndruesi i shpejtsis gjithmon sht n shpjetsin e fundit. Po qe se gjat traums s fort amigdala, dhe s bashku me t edhe zonat cerebrale, pranojn realitetin e ri, ky ndryshim n shqetsim kjo gatishmsi e shtuar pr tu nxitur shqetsimi neurologjik do t thot se krejt n jet gjendet buz asaj q t bhet rrezik, dhe q momenti i padjallzuar mund t nxis eksplodimin e friks s shtuar.

RIMSIMI EMOCIONAL
Kujtimet e ktilla traumatike mbesin lloj i shnimeve n funksionet cerebrale se ndikojn n rehabilitimin e ardhshm posarisht n fitimin e reagimeve normale pas ngjarjeve traumatike. Tek frika e fituar, si sht PTS, mekanizmat e msimit dhe t kujtess rregullohen; amigdala prsri fiton rolin ky n relacion me t gjitha regjionet tjera, por pr tejkalimin e friks s fituar neokorteksi sht vendimtar. Frika e kushtzuar sht term t cilin psikologt e prdorin pr ta prshkruar procesin gjat t cilit dika q nuk paraqet rrezik bhet tmerrues, pasi q n vet mendjen e njeriut ka dika q sht e lidhur me gjra q at e friksojn. arni vren se kur frikat e ktilla nxitn tek shtazt laboratorike, frika mund t zgjas me vite t tra.(13) Talamusi, amigdala dhe lobe parafrontale jan prgjegjse pr msim, memorie dhe regim ndaj ngjarjeve traumatike kjo sht trajektorja e shqetsimit neurologjik. Zakonisht, kur dikush msohet t ket frik nga dika gjat gjendjes s friks s kushtzuar, frika me koh do t zhduket. Ngjajshm ngjan gjat kohs s rehabilitimit t natyrshm, pasi q objekti i friks anulohet nga ngjarja reale shqetsuese. Kshtu fmija i cili ka frik nga qeni, sepse e ka ndjekur qeni i trbuar, gradualisht dhe arsyeshm do ta humbas frikn po qe se , pr shembull, shprngulet n at vend ku n fqinjsi dikush mban qen dhe nse fmija kalon nj koh duke luajtur me qenin. N rastin e PTS nuk do t vije deri tek rehabilitimi spontan. arni supozon se arsyja sht n ndryshimin cerebral gjat krijimit t PTS, t cilat jan t forta n at mas sa q amigdala shqetsohet do her kur pason ngjarja e cila mezi prkujton n traumn fillestare dhe kshtu forcon trajektoren e friks. Kjo mund t kuptohet se nuk do t vij koha kur ndjenjat e friks do t shndrrohen n gjendjen e qetsimit amigdala kurr rishtazi nuk mson t reagoj me nj reagim m t dobt. Vdekshmria e friks, thot ai, nnkupton procesin aktiv t t msuarit, e q nuk sht rasti tek t smurt nga PTS, tek t cilt kujtimet tronditse jashtzakonisht jan t qndrueshme.(14)

www.syri3.com

171

www.sa-kra.ch

Por me ndihmn e vrtet profesionale edhe simptomet e PTS mund t menjanohen; kujtimet shqetsuese t vulosura, reagimet q ato i nxisin, si dhe, si dhe mnyrn e t menduarit, me koh mund t ndryshohen. arni supozon se ky rimsim ka prejardhje nga korteksi. Frika fillestare, e instaluar n amigdal, nuk zhduket krejtsisht; ktu bhet fjal pr korteksin parafrontal i cili n mnyr efikase mundson q amigdala t dirigjoj me pjesn tjetr t trupit q t reagojn me frik. Shtrohet pyetja se pr sa koh njeriu mund t lirohet nga frika e fituar? Riard Dejvidson (Richard Davidson), psikolog nga University of Wisconsin, i cili ka zbuluar rolin e korteksit t majt parafrontal si amortizator t shqetsimeve. Gjat eksperimentit laboratorik ku njerzit kishin fituar aversion ndaj zhurms s madhe paradigm pr frikn e fituar apo shkall m ult e reagimit n krahasim me PTS Dejvidson ka zbuluar se njerzit me aktivitet t shtuar t korteksit t majt parafrontal m shpejt e mposhtin frikn, q prsri udhzon n rolin e korteksit gjat lirimit nga frika e fituar.(15)

RIEDUKIMI I TRURIT EMOCIONAL

Deri te zbulimi i cili m s shumti kurajon mbi PTS sht arritur gjat ekzaminimit t individve t cilt kan prjetuar holokaustin, kur tek e tyre sht gjetur se edhe pas gjysm shekulli kan simptoma t PTS. Kurajon fakti se e t mbijetuarve nuk kan m simptoma prej t cilave kan vuajtur; ngjarjet e rndomta kan patur kontra efekt ndaj smundjes. Tek ata me simptoma ekzistuese sht vrejtur se ndryshimet n tru jan t shkaktuara prej kateholamineve tipike pr PTS; por tek ata t cilt jan rehabilituar, ndryshimet e tilla nuk jan gjetur.(16) Prpos ksaj, ky zbulim dshmon se ndryshimet cerebrale t shkaktuara nga PTS nuk jan t pandryshueshme shkurtazi, proceset emocionale mund t prtrihen. Mandej, sht ngushlluese fakti se traumat e rnda t cilat i shkakton PST mund t shrohen dhe se rruga kah shrimi i ktill sht n msimin e prsritur. Nj nga mnyrat e shrimit emocional vjen spontanisht t paktn tek fmijt prmes lojs me kuklln Perdi. Nse doher luajn, kto lojra me siguri do ta largojn traumn. Ekzistojn dy metoda t shrimit: n njrn an, kujtimi prsritet me m pak shqetsime, ritet jondjeshmria, derisa shfaqet edhe vargu i reagimit jotraumatik. Metoda e dyt e shrimit sht shprehur prmes imagjinats s fmijve, pasi q fmijt tragjedin e prfundojn me nj mbarim tjetr m t lumtur: derisa luajn me kuklln, fmijt e vrasin at dhe kshtu e rrisin ndjenjn e eprsis n raport me momentin traumatik t pandihmess. Lojrat si sht Perdi i ndihmon fmijt t cilt kan prjetuar dhun aq tmerruese. Kto lojra t vdekjes, tek fmijt e traumatizuar, e para i ka aplikuar dr Lenora Terr(Dr, Lenore Terr), psikiatre e fmijve nga San Francisko.(17) Ajo ka vrejtur se me lojra t ktilla kan luajtur fmijt nga auili n Kaliforni vend i cili gjendet vetm nj or larg nga vendi ku Perdi ka kryer masakrn ku poashtu n vitin 1973 fmijt kan qen t kindapuar, derisa jan kthyer nga kampingu veror. Kindapuesit edhe fmijve por edhe arsimtarve iu kan prgatitur sprova t mundimshme t cilat kan zgjatur 27 or. Terr ka konkluduar se kindapimi prsritet gjat kohs kur fmijt liajn. Pr shembull, vajzat kan luajtur kindapimin e imagjinuar t Barbi kukullave t tyre. Nj vajz pandrprer e ka pastruar kuklln e saj sepse sht neveritur nga kundrmimi i

www.syri3.com

172

www.sa-kra.ch

urins s fmijve t tjer n lkurn e saj, derisa kan qen t shtrnguar nga frika dhe t shtrir n dysheme t autobusit. Tjera ka luajtur lojn Barbi n rrug kur Barbi udhton, e parndsushme se ku, dhe kthehet e sigurt, q ka qen thelbi i lojs. pr vajzn e tret skena e kndshme ka qen kur kukulla sht mbrthyer n vrim dhe kur iu ka zn fryma. T rriturit t cilt kan prjetuar trauma t rnda mund t vuajn nga tupitja psikike pr shkak t traums sepse shfrytzojn imagjinatn, luajn dhe ndrrojn duke u rikujtuar dhe prsri duke menduar, pr fatkeqsit personale. Kto repriza vullnetare t traumave duket se i largojn ndjenjat e rrnjosura thell t cilat zakonisht m von do t mud t ktheheshin n form t fleshback- ut. Nse sht fjala pr nj traum m t vogl, si sht vizita e dentistit, mjafton q loja t prsritetnj apo dy her. Por, nse truma sht e forms s rnd, fmijs i duhet q gjithmon ta prsrit lojn dhe prsri ta prjetoj traumn si ritual monoton t trishtueshm. Arti sht nj prej mnyrave t largimit t imazheve t rrnjosura n amigdal pasi q paraqet mediumin e pavetdijshm. Truri emocional me lehtsi i adaptohet kuptimeve simbolike dhe modelit t cilin Frojd-i e ka quajtur proces primar: mesazheve t metafors, tregimit, mitit apo arteve tjera. Metoda e ngjajshme shpesh aplikohet n shrimin e fmijve t traumatizuar. Nganjher arti ua mundson fmijve q t flasin pr astet trishtuese pr t cilat n rrethanat tjera kurrrr nuk e kishin marr guximin ti prshkruajn n ndonj mnyr tjetr. Spenser Et psikiatr i fmijve nga Los Anxhelosi dhe specialist pr shrmin e fmijve t traumatrizuar, ka treguar ngjarjen pr djaloshin pesvje t cilin, s bashku me nnn, i ka kindapuar ish dashnori i nns. Ky njeri i kishte uar n nj motel, djaloshin e kishte urdhruar q t fshihet nn plaf, derisa nnn e fmijs e kishte rrahur derisa ajo nuk kishte vdekur. Me arsye, djaloshi kishte refuzuar q t bisedoj me Et-in pr lndimet e rnda dhe britmat t cilat i ka par dhe i ka dgjuar derisa ka qen i fshur nn plaf, dhe kshtu Et e ka lutur q ta vizatoj nj vizatim fardo qoft ai vizatim. N vizatim sht par vozitsi i automobilave garues me sy jashtzakonisht t mdhenj, i kujtohet Et-it. Et ka shpjeguar se syt e mdhenj paraqesin simbolin e trimris s djaloshit pr ta shikuar kriminelin. Detajet e ktilla t fshehta t skenave traumatike gati se gjithmon paraqitet n veprat artistike t fmijve t traumatizuar; duke i bindur pr t vizatuar vizatime, Et ka br hapin e par n terapi. Kujtimet e forta me t cilat jan t xhindosur, fmijt i paraqesin me ndihmn e artit t tyre, si dhe mendimet. Prve ksaj, vet akti i vizatimit sht terapeutik dhe fillon procesi i lirimit nga trauma.

RIMSIMI EMOCIONAL DHE REHABILITIMI TRAUMATIK

Irena kishte dalur n takim i cili kishte prfunduar me tentim dhunimi. Edhe pse ishte liruar nga dhunuesi. Ai kishte vazhduar ta keqtrajtoj: e shqetsonte me thirrje tlefonike t panumrta, i krcnohej me dhun, e thrriste n gjysm t nats, e prcjellte n do hap. Njher, kur n ndihm e kishte thirr policin, ata thirrjen e kishin konsideruar si t parndsishme, pasi q asgj nuk kishte ndodhur. Prej kur shkon n terapi, Irena ka simptoma t PTS, sht br e pashoqrueshme dhe ndihet sikur e burgosur n shtpin e saj.

www.syri3.com

173

www.sa-kra.ch

Rasti i Irens e kishte shtyer dr Xhudit Luis Herman(Dr. Judith Lewis Herman), psikiatr nga Harvardi, ku n mnyr koncize i ka skicuar rrugt pr tek shrimi nga traumat. Herman i potencon tre stadiume: kthimi i ndjenjs s siguris, le tju kujtohen detajet e traums dhe harrone dhimbjen t ciln e ka shkaktuar trauma, e mandej prsri le t kthehet gjendja normale e jets. Si do ta shohim, ekziston logjika biologjike n rangimin e ktyre prpjekjeve: kjo pjes vrteton se truri emocional rishtazi mund t msoj se jeta nuk paraqet rrezikun i cili mund t ndodh n do ast. Hapi i par, rikthimi i ndjenjs s siguris, me gjas ka t bj me gjetjen e mnyrs s qetsimit t qendrave emocionale t cilat leht shqetsohen, kshtu q shrimi mund t realizohet.(18) Shpesh fillohet n at mnyr q pacientve tju shpjegohet se nervoza dhe ankthi, syqelsia e madhe dhe paniku jan forma t simptomeve t PTS. Ky lloj shpjegimi i zbut simptomet. Hapi i dyt nis me ndihmn e cila i ofrohet pacinetve pr ta rikthyer ndjenjn e mbikqyrjes t asaj e cila iu ngjan, q sht plotsisht n kundrshtim me ndjenjn e pandihmess t ciln e shkakton trauma. Pr shembull, Irena i ka lutur shokt dhe familjen q ta mbrojn prej sulmuesit dhe ka qen n gjendje ta thrret policin pr t intervenuar. Shkaktart pr t cilt pacientt me simptoma PTS ndihen t pasigurt jan m shum se sa frika nga rreziqet q i kanosen dokund; pasiguria e tyre sht e nj natyre shum m intime pasi q ndihen se nuk kan kontroll mbi at q ndodh me trupin dhe emocionet e tyre. Kjo sht e kuptueshme, sepse prezent sht ndrprersi shqetsimi emocional t cilin e shkakton PTS, duke e br amigdaln tepr senzitive. Medikamentet jan nj prej metodave q rikthejn ndjenjat e pacientve se nuk gjenden n mshirn e frikave t cilat i preokupojn, s bashku me anksiozitetin e pashpjegueshm, friks pr t ciln arsyje nuk flejn apo atyre q ndrrat iu shndrrohen n ankthe. Farmacistt shpresojn se nj dit do ti zbulojn ilaqet t cilat momentalisht do t ndikojn n efektet e PTS, n amigdal dhe qendrat e ngjajshme transmetuese. Tash pr tash ekzistojn medikamente t cilat jan efikase vetm n disa ndryshime, antidepresivt e popullarizuar t cilt veprojn n sistemin sesrotonik, dhe beta-bllokuesit si sht propanoli i cili ndrpren aktivizimin e sistemit nervor sipatik. Pacientt, gjithashtu, mund ti kushtohen teknikave t relaksimit t cilat do tiu ndihmojn ta zvoglojn dhe ta ndalin nervozn dhe shqetsimin. Qetsimi fiziologjik e mundson qetsimin e qendrave emocionale t shqetsuara dhe ndihmon q t zbulohet se jeta nuk paraqet krcnimin, e pacientve ua kthen ndjenjn e siguris t ciln e kan patur para se t krijohet trauma. Veprimi i dyt n shrim inkuadron ritregimin dhe rekunstruimin e rrfimit mbi traumn, por tash me ndjenjn e siguris, e cila pacientit ia mundson q t fitoj kndvshtrime t reja shum m realiste mbi reagimet ndaj kujtimeve traumatike dhe mbi ato t cilat i inicojn ato. Kur pacientt i rrfejn detajet tmerruese t traums, kujtimet fillojn t transformohen n kuptimin emocional, por ndojkojn edhe n trurin emocional. Detajet e rrfimit t prssritur jan gjera delikate; sht ideale po qe se ritregimi rrjedh lirshm, si dhe tek njerzit t cilt shrohen prej traumave e nuk kan simptome t PTS. N kto raste ekziston ora e brendshme e cila njerzve ua matsasin e kujtimeve t padurueshme e cila do ti liroj nga trauma, e pr disa jav, apo muaj, atyre mezi mund tiu kujtohet dika q do t ket lidhje me ngjarjet tmerruese.(19)

www.syri3.com

174

www.sa-kra.ch

Ky ndryshim, relaksim dhe pushim, mundson shqyrtimin spontan t traums dhe strvitjen e reagimeve emocionale ndaj saj. Herman thot se tek pacientt me simptome t shprehura t PTS ritregimi nganjher mund t nxis frika jashtzakonisht intensive, dhe q n rastet terapeutike duhet ta ndryshojn kahjen e rrfimit pr tu br reagimet e pacinetit t durueshme dhe mos ta ndrpresin rimsimin. Terapeuti pacientin duhet ta kurajoj pr ti rrfyer ngjarjet traumatike n mnyr shum bindse, si nj lloj horror filmi, duke shpalosur prsri do detaj tmerrues. Me kt jo vetm se jan prfshir detajet q i kan prjetuar, dgjuar, nuhatur apo i kan ndier, por edhe reksionet e tyre, si jan trishtimi, neveria, vjellja. Qllimi sht q memoria n trsi t aktivizohet dhe t shndrrohet n fjal, q do t thot zotrim i disa kujtimeve t cilat ndoshta jan anashkaluar dhe kshtu nuk jan prezente n vetdije. Duke i shndrruar detajet e shqisave dhe ndjenjave n fjal, kujtimet vhen nn mbikqyrjen e korteksit, e reagimet t cilat shkaktohen prej tyre m leht mund t prballen sepse jan t kuptueshme dhe m leht mposhten. Nga ky kndvshtrim, rimsimi emocional suksesshm realizohet me prjetimin e srishm t ngjarjes dhe emocioneve, por kt her n ambient t mbushur me komoditet t sigurt dhe n shoqri me terapeutin t cilit mund ti besohet. M kt prcillet leksioni i rndsishm ,mbi sjelljen emocionale se siguria, para se sa frika konstante, mund t mbijetoj s bashku me kujtimet traumatike. Djaloshi pesvje i cili e kishte vizatuar vizatimin e njeriut me sy gjigant, ku kishte qen dshmitar n vrasjen mizore t nns s tij, pas ktij vizatimi ai kurr m nuk kishte vizatuar; n vend t ksaj, ai dhe teraputi i tij Spenser Et kishin luajtur, duke krijuar lidhje t afrta. Jashtzakonisht ngadal, ai kishte filluar ta rrfej ngjarjen e vrasjes, n fillim n mnyr stereotipe, identike duke numruar do detaj gjat rrfimit. Gradualisht, rrfimij i tij sht br m i hapur dhe m i sakt, dhe derisa fliste ishte m pak i tensionuar. Njkohsisht, ankthet e nats rralloheshin n form t paralajmrimit, si thot Et, zotrimi me traumn. N rrfimin e tij frika si pasoj e traums ngadal humbet, pr t filluar t flas pr jetn e rndomt kur iu kishte adaptuar shtpis s re, duke e filluar jetn me baban. M n fund, djaloshi ka qen n gjendje t flas mbi jetn e vet sikur frika t ishte tretur. N fund, Herman konkludon se pacientt duhet ta harrojn humbjen e cila ka shkaktuar traum lndimin, vdekjen e personit t dashur apo ndrprerjen e lidhjes, t prpiqen q vetes ti ndihmojn dhe mos ta humbin besimin n njerz. Pikllimi q vjen s bashku me ritregimin e ngjarjeve tmerrues luan rol t rndsishm; me t vrtetohet gadishmria e pacientve pr tu liruar nga traumat n shkalln e caktuar. Kjo do t thot se n vend q gjithmon t jen t preokupuar me kohn nga e kaluara, pacientt mund t fillojn ta shikojn t ardhmen, madje edhe prej fillimit ta modelojn mnyrn e re t jetess n t ciln nuk do t jen t xhindosur me trauma. Kjo i ngjan prsritjes konstante dhe riprjetimit t frikave traumatike si pasoj e shqetsimeve emocionale, por, n t vrtet, m n fund magjit mund t hiqen. do alarm nuk duhet patjetr t shkaktoj sulm frike; do piskam gjat nats nuk duhet t prkujtoj n tmerr. Herman thot se post-efektet apo kthimi i koh pas kohshm i simptomeve vazhdojn t shfaqen , por ekzistojn shenja t veqanta q tregojn se trauma n pjes t madhe sht tejkaluar. Ktu sht i inkuarduar edhe qetsimi fiziologjik deri n nivelin e prballimit, si dhe aftsia pr tu prballuar ndjenjat q kan t bjn me kujtimet mbi traumn. Me rndsi t veant sht q kujtimet traumatike mos t vlojn n momentet e pakontrolluara, por t analizohen vullnetarisht, si do ndjenj tjetr dhe, ndoshta, q

www.syri3.com

175

www.sa-kra.ch

sht m e rndsishme, t harrohen krejt. Definitivisht, kjo do t thot t ndrtohet jeta prsri, me miqsi t fort dhe t plotsohet me besim, dhe se duhet gjetur sistemin e besimit madje edhe n botn ku padrejtsit ndodhin.(20) T gjitha t cekurat paraqesin treguesin e suksesshm t rimsimit t trurit emocional

PSIKOTERAPIA SI MSIMDHNJE EMOCIONALE

Pr fat t mir, momentet katastrofike t zbukuruara me kujtime traumatike jan t rralla tek numri m i madh i njerzve. Por, me siguri se ekzistojn rastet t cilat fort i vulosin momentet traumatike edhe n periudhat e qeta t jets. Shum brenga t rndomta n fmijri, si jan mosprfillja dhe moskujdesi i prhershm, apo mungesa e butsis nga ana e prindrve, humbja apo braktisja, si dhe refuzimi shoqror, nuk duhet patjetr t paraqesin formn m t rnd t traums, por sht e sigurt se m von n jet len gjurm n trurin emocional, duke krijuar shqetsime lot dhe zemrim n marrdhniet intime. Nse PTS mund t shrohet, ather munden edhe vrragt m t vogla emocionale t cilat i bartin nj numr i madh i yni; kjo sht detyr e psikoterapis. E, shikuar n prgjithsi, ajo na mson q me shkathtsi t luftojm kundr reagimeve t nxituara ku do t na ndihmoj edhe inteligjenca emocionale. Dinamika n mes amigdals dhe reaksioneve t korteksit parafrontal shum t ndrlikuar sht n gjendje ta modeloj modelin neuroanatomik pr tia mundsuar psikoterapis t bj ndryshime rrnjsore t modeleve emocionale t cilat vshtir ndryshohen. Si supozon Xhozef LeDu(Joseph LeDoux), neuropsikiatr, i cili e ka zbuluar rolin e amigdals si shkaktare t sulmeve emocionale: Kur sistemi yn emocional dika mson, duket se nga kjo kurr nuk lirohet. Terapia na mson se si ta kontrollojm t msuarn e mson korteksin ton se si ta frenoj amigdaln. Animi juaj pr t reaguar shtypet, e emocioni i juaj fillestar mposhtet. Arkitektura cerebrale e paraqitur t ciln emocionalisht duhet rimsuar, duket se mbetet e padryshueshme, madje edhe pas terapis s suksesshme, si reagim i mbetur i ndjeshmris fillestare apo frikave t cilat gjenden n rrnjn e modelit problematik emocional.(21) Korteksi parafrontal mund ta prpunoj apo ta frenoj impulsin e amigdals, por nuk mundet n trsi ti ndaloj reagimet e saja. Nse vetm nuk mund t vendosim se kur do t shfaqen sulmet tona emocionale, t paktn mund ta fitojm kontrolln m t madhe mbi kohzgjatjen e tyre. Njra prej shenjave t pjekuris emocionale sht n zotrimin sa m t shpejt t sulmeve t tilla. Gjat terapis kryesisht ndryshohen reagimet t cilat njerzit i shfaqin kur vjen deri tek engacmimi emocional por tendencat prr tu ngacmuar reagimet nuk zhduken n trsi. Kjo sht dshmuar me hulumtimet t shumta psikoterapeutike t cilat i ka br Lester Luborski(Lester Luborsky) me kolegt e tij n University of Pennsylvania. (22) Ata kan analizuar konfiktet themelore n marrdhnie shkaku i t cilave me dhjetra pacient vijn n psikoterapi problemet si jan nevojat esenciale pr t qen i pranuar apo i dashur, frika nga mossuksesi apo varsis s tepruar. Mpastaj vmendshm jan analizuar reagimet tipike(gjithmon mbrojtse) t pacientve t cilt kan folur mbi frikat apo dshirat n marrdhniet e veta reagimet si jan krkesat shum t mdha t cilat nxisin sulmin e zemrimit, indifernca e personit tjetr, apo mbrojtja pr shkak t ofendimit t mundshm e pr t cilat personi tjetr sht i drmuar sepse ndihet i rrefuzuar. Gjat ktyre mosmarrveshjeve t padshiruara, pacientt dukshm jan t shqetsuar t pandihmes dhe t piklluar, zemruar apo hidhruar, tensionuar apo

www.syri3.com

176

www.sa-kra.ch

friksuar, t ngarkuar me ndjenjn e fajsis apo vetakuzimit, etj. Pavarsisht nga lloji i modeleve t sjelljeve t pacientve t cilt u numruan, apo shfaqen n do marrdhnie t rndsishme, qoft ato marrdhnie martesore apo dashurore, fmij-prindr, shoku apo shefi n pun. Por, pas nj terapie t gjat, kta pacient kan ndryshuar n dy mnyra: reagimet e tyre emocionale ndaj ngjarjeve shqetsuese jan br m pak dhimbse, madje edhe m t qeta, ndrsa reagimet e tyre t hapura kan qen m efikase dhe kan arritur at q prej marrdhnies ta fitojn at q e dshirojn por frikat dhe dshirat e tyre fillestare nuk kan ndryshuar, sikur edhe reagimi emocional fillestar. Kur pacientve u kan mbetur vetm edhe disa sensa deri n prfundim t terapis, sht dshmuar se ata ata shfaqin pr gjysm m pak reagime negative emocionale n krahasim me gjendjen kur e kan filluar terapin dhe se jan dyfishuar mundsit q ta pranojn reagimin kthyes pozitiv t cilin me shum dshir e kan pritur. Por, asapk nuk ka ndryshuar ndjeshmria e veant e cila paraqet rrnjn e ktyre nevojave dhe dshirave. Duke e folur gjuhn e trurit, mund t spekulojm se qendrat limbistike kan drguar sinjale alarmuese si lloj reagimi n paralajmrimin e ngjarjes t cikls i friksohemi, por korteksi parafrontal dhe regjionet e afrta me t kan msuar reagimin e ri, m t shndosh. Shkurtazi, leksionet emocionale medje edhe si shprehi t rrnjosua thell t fituara n fmijri mund prssri t shkruhen. Msimi emocional zgjat gjith jetn.

www.syri3.com

177

www.sa-kra.ch

XIV TEMPERAMENTI NUK SHT FAT

Mjaft sht folur pr ndryshimin e modeleve emocionale t cilat mund t msohen. Por far t thuhet pr reagimet t cilat jna dhurat e trashgimis son gjenetike far pr ndryshimet e reagimeve t fituara t cilat jan, pr shembull, pr nga natyra jo t sigurta dhe t turpshme? Ky varg i ndryshimeve emocionale sht i paracaktuar nga temperamenti, vlimit t ndjenjave n hajatin e mendjes son t cilat jan shenja thelbsore t karakterit ton. Temperamenti mund t definohet si varg i disponimeve t cilat prcaktojn jetn ton emocionale. N mas t caktuar t gjith ne posedojm zbukurime n kurorn emocionale; temperamenti sht i paracaktuar q nga lindja, si pjes e lotaris gjenetike i cili ka influenc t fort n jetn pasuese. do prind e ka vrejtur se fmija i tij prej lindjes sht i qet dhe i matur apo problematik dhe zemrak. Pyetja sht se a, bologjikisht i paracaktuar, mund t ndryshohet plani i till emocional me an t prvojs. Predispozitat biologjike e fiksojn fatin e emocioneve, dhe a mund fmiju i turpshm prej lindjes t shndrrohet n nj burr t vetbesueshm? Prgjigjja m e qart n kt pyetje sht gjetur n publikimet e Xheroma Kejgenit(Jerome Kagan), psikologut t famshm nga Harvard University. (1) Kejgen supozon se ekzistojn katr tipe t temperamentit: i turpshm, trim, i hareshm dhe melankolik dhe se gjithsecili sht krijuar si pasoj e llojit t caktuar t aktivitetit trunor. Padyshim se ekzistojn edhe dallueshmrit e panumrta n temperamentin trashgues prej t cilave do njra bazohet n modelet emocionale t lindura; n raport me emocionet e caktuara t njerzve veohet me at se n mas leht shqetsohet, sa zgjat shqetsimi, sa intensivisht qndron. Kejgen n punn e tij sht prqendruar n njrn prej ktyre modeleve: n distancn e llojit t temperamentit, prej trimit deri tek i turpshmi. Me dekada nnat i kan sjell fmijt e tyre n Laboratory for Child Development t Kajgenit, n katin e katrmbdhjet Williams James Hall, pr t marr pjes n hulumtimet e tij mbi zhvillimin e fmijs. N grupin e voglushve prej moshs njzet e nj muajsh t cilt i kan sjellur n eksperimentin e vrojtimit, Kejgen, s bashku me bashkpuntort, kan vrejtur shenja t hershme t turpit. N lojn e prbashkt t lirshme, disa fmij kan qen spontan t hareshm dhe kan luajtur me voglusht tjer pa ngurim. Derisa t tjert kan qen t pasigurt dhe t pavendosur, jan trhjekur, duke mos u ndar prej nnave dhe qet kan shikuar fmijt e tjer t cilt kan luajtur. Gati katr vjet m von, kur po t njjtit fmij jan nisur n erdhe, grupa e Kejgenit prsri i kan vzhguar. Pr katr vjet asnj fmij i shoqrueshm nuk sht br i turpshm, derisa 2/3 e fmijve t turpshm ende kan mbetur t trhequr. Kejgen ka konkluduar se fmijt shum t ndjeshm dhe frikacak jan rritur pran personave t turpshm dhe t trhequr; si thot ai, prej lindjes, 15 deri 20% t fmijve sillen n mnyr inhibire. Derisa jan t vegjl, kta fmij turprohen prej do gjje t panjohur. Pr kt arsye ata jan zgjedhs t ushqimeve t reja, refuzojn ti afrohen

www.syri3.com

178

www.sa-kra.ch

shtazve dhe vendeve t panjohura, turprohen prej njerzve t panjohur. Jan t ndjeshm dhe n mnyra tjera pr shembull, jan t prirur pr tu friksuar kur jan n shoqri: n klas dhe gjat lojs, kur takojn njerz t rinj dhe kur bhen qendr e vmendjes n shoqri. Kur rriten bhen t padshirueshm dhe deri n morbiditet t frikshm nse duhet t mbajn fjalim apo t paraqiten para publikut. Tom, njri prej djemve nga grupa e Kejgenit, shembull tipik i tipit t turpshm. Gjat do eksperimenti n fmijri me dy, pes dhe shtat vjet Tomi ka qen fmija m i turpshm. Kur kan biseduar me t n moshn trembdhjet vjeare, Tomi sht shtangur dhe tensionuar, ka kafshuar buzt dhe krcitur gishtrinjt, n fytyr iu sht par shqetsimi, a e vetmja buzqeshje mezi e dukshme sht paraqitur kur ka folur pr dashnorn e vet; sht prgjigjur shkurt, duke u frenuar.(2) Tomit i kujtohet se m von n fmijri, gati deri n moshn njmbdhjetvjeare, ka qen jashtzakonisht i turpshm, se sht djersitur gjithmon kur sht nevoitur ti afrohet moshatarve. Gjithashtu e kan munduar frikat konstante: se do ti digjet shtpia, se do t mbytet n pishin dhe ka patur frik nga terri. N ankthet e shpeshta t nats, e kan ndjekur fantazmat. Edhe pse pr dy vitet e fundit sht br m pak i turpshm, ai ende ndihet i tensionuar kur sht n shoqri, e brengosjen e vet e kah orientuar kah suksesi n shkoll edhe pse i prket pes prqindshit t nxnsve m t suksesshm n klas. Si djal shkenctari, Tomi mendon se thirrja shkencore sht joshse, pasi q vetmia t ciln ja mundson profesioni i prgjigjet natyrs introverte t tij. Krejt ndryshe nga Tomi, Ralf ka qen njri prej fmijve m t vetbesueshm dhe m t shoqrueshm. Gjithmon i lir dhe komunikativ, me trembdhjet vjet ka ndejt i qet n karrig, lvizjet nuk i ka patur nervoze dhe ka folur me nj ton t but, vetbindse, sikur njeriu me t cilin bisedon t ishte moshatar i tij edhe pse dallimi n mes tyre ka qen njzet e pes vjet. N fmijri kishte patur vetm dy frika t cilat kishin zgjatur shkurt; ishte friksuar nga klyshr pasi q qeni i madh kishte krcyer mbi t kur kishte patur vetm tri vjet, dhe kishte patur frik nga fluturimi pasi q n moshn shtat vjeare kishte dgjuar se ka ndoshur nj fatkeqsi ajrore. I shoqrueshm dhe i dashur, Ralf kurr se kishte patur mendimin per veten se sht i turpshm. Fmijt e turpshm vijn n bot me predispozita neurologjike pr shkak t cilave reagojn m intezivisht madje edhe ndaj stresit m t vogl pulsi i tyre prej fmijris sht i shpejtuar q sht lloj i reagimit ndaj situatave t panjohura dhe t huaja. Kur fmijt e trhjekur t moshs njzet e nj muajshe kan refuzuar t luajn, matsit e pulsit kan treguar se nga frika zemrat e tyre shum m shpejt rrahin. Anksioziteti, i cili leht sht t nxitet, paraqet thelbin e turpshmris s tyre: ata kan frik nga cilido person i panjohur apo situat si rrezik potencial. Gruaja me mosh mesatare t cils i kujtohet se n fmijri ka qen jashtzakonisht e turpshme, n krahasim me moshatart e saj, ka thn se n jet ka vuajtur prej shum frikave dhe se ma shum ka vuajtur prej problemeve shndetsore t shkaktuara prej streseve, si jan migrena, iritimet e barkut dhe problemet tjera.

NEUROKIMIA E TURPSIS
Kajgen beson se dallimi n mes t Tomit t vmendshm dhe Ralfit trim sht krijuar si pasoj e shqetsimeve t qendrave nervore t cilat jan t lokuara n amigdal, dhe pr kt arsye ata i ikin njerzve t panjohur, i shmanget t pasigurts dhe vuajn nga anksioziteti. T tjert sikur Ralf, e kan t pajisur sistemin nervor me nivel m t lart t

www.syri3.com

179

www.sa-kra.ch

rezistencs ndaj ngacmimeve t amigdals, jan m pak t friksuar, prej nga natyra jan m t shoqrueshm dhe dshirojn ti hulumtojn vendet e reja dhe t takojn njerz t tjer. Indikacioni m i hershm pr zbulimin e modelit t trashguar tek fmija sht n iritabilitetin e tij derisa sht ende beb, si dhe shqetsimin kur ballafaqohet me dika, apo me dik, t panjohur. Derisa do i pesti fmij i prket kategoris s t turpshmve, dy prej pesve kan temperament t guximshm t paktn prej lindjes. Pjesa e dshmis s Kejgonit sht rezultat i studimeve me mace jashtzakonisht t turpshme. Njra prej shtat maceve prfshihet n modelin e frikacakve, ngjajshm me fmijt e turpshm; ato i ikin t panjohurs (n vend se ta shfaqin kureshtjen e lindur), refuzojn t hulmtojn hapsira t panjohura dhe i gjujn vetm mnjt e vgjl, pasi q jan tepr t vmendshme q ti vrsulen m t mdhenjve t cilve m me ndje do ti kishin gjuajtur kusherinjt e tyre trima. Me studimin n trurin e hapur, sht konkluduar se tek macet e turpshme pjest e amigdals jan jashtzakonisht ngacmuese, posarisht kur ndin turfullimen trishtuese t maces tjetr. Turpi tek macet shfaqet n muajin e par, kur amigdala zhvillohet mjaft pr t marr kontrolln mbi reksionet cerebrale t afrohet apo t ik. Kejgon vren se truri i maces nj muajshe sht i ngjashm me at t bebs tet muajshe, kur paraqitet frika nga t panjohurit nse personi i panjohur sht prezent dhe nna e lshon dhomn, beba fillon t qaj. Supozimi i Kejgenit sht se fmijt e turpshm kan trashguar nivelin e lart t pandryshueshm t norepinefrinit dhe substancave t tjera cerebrale t cilat ngacmojn amigdaln, dhe kshtu ndikojn n shkalln e ult t tolerancs q mundson ngacmimet m t lehta t amigdals. Pr shembull, nj prej shenjave t ndjeshmris s rritur sht br i qart kur n laboratorium djemt dhe vajzat e reja, t cilat n fmijri kan qen mjaft t turpshm, i kan eksponuar aromave t forta t cilat kan nxitur stresin dhe kur pulsi i tyre ka mbetur shum gjat i ngritur se sa tek moshatart e tyre q kan qen t shoqrueshm shenja se taitja e norepinefrinit mban amigdaln t shqetsuar, e prmes trajektoreve t afrta nervore, sistemin e tyre nervor simpatik t tensionuar. (4) Kejgen zbulon se fmijt e turpshm kan nivelet e rritura t reaktivitetit, q tregojn nj mori indikatorsh t sistemit nervor simpatik, prej shtypjes s lart konstante t gjakut dhe bebzave t zgjeruara t syrit deri tek nivelet e rritura t norepinefrinit n gjak. Heshtja sht edhe nje barometr i turpshmris. Sa her q ekipi i Kejgenit i ka vshtruar fmijt e turpshm dhe ata t paturpshm n natyr t hapur n erdhe, s bashku me fmijt cilt nuk i kan njohur, apo gjat bisedave me hulumtuesin fmijt e turpshm m pak kan folur. Njra prej vajzave t turpshme nga erdhja kishte heshtur kur fmijt e tjer iu kishin drejtuar dhe t shumtn e dits e ishta kaluar duke i shikuar fmijt tjer duke luajtur. Kejgen supozon se heshtja e t turpshmit n situata t panjohura, apo nse ndiejn rrezik, sht shenj se sht aktivizuar qendra nervore e cila sht lidhur me korteksin parafrontal, amigdaln dhe zonat e afrta limbistike t cilat rregullojn aftsin e t folurit (pr shkak t ktij reaksioni ne ngurohemi n stes situata). Kta fmij t djeshm i prkasin kategoris s m t rrezikuarve tek t cilt zhvillohen rregullimet ankthsuese si jan sulmet e panikut dhe t cilat fillojn q nga klasa e gjasht apo e shtat. Sipas nj studimi n t cilin jan prfshir 754 djem dhe vajza nga klasat e lartprmendura, tek 44 prej tyre sht gjetur se ve kan patur s paku

www.syri3.com

180

www.sa-kra.ch

nj sulm t panikut apo edhe disa parasimptome. Kto sulme t friks zakonisht kan qen t nxitur me shqetsimet e zakonshme n adoleshencn e hershme, si jan takimet e para apo provimi voluminoz shqetsimet t cilat shumica e fmijve i tejkalojn pa probleme serioze. Megjithat, tinejxhert t cilt nga temperamenti kan qen t turpshm dhe q jan friksuar jashtzakonisht shum n situatat e reja, kan patur siptome t panikut si jan palpitaria e zemrs, ngecje ne frymmarrje, tronditje, s bashku me ndjenjn se dika do tiu ndodh, se do t menden apo t vdesin. Studiuesit besojn se kto epizoda nuk jan aq t rndsishme pr tu diagnostifikuar si sulme t panikut, por jan paraljamrime se kta tinejxher jan n nj rrezik m t madh q me vite tek ata rregullimi t rritet. Shm njerz t cilt vuajn nga sulmet e panikut thon se sulmet kan filluar n adoleshenc.(5) Fillimi i sulmit t friks sht i lidhur me pubrtetin. Vajzat me simptome t para t bubrtetit nuk i kan treguar sulmet e ngjajshme, por rreth 8% t atyre tek t cilat pubrteti ka prfunduar, kan deklaruar se si i kan mbijetuar sulmet e panikut. Nse veq kan prjetuar sulme t panikut, ato do t jen t prirura pr sulmet e prsritura t friks pr ka njerzit gjith jetn mbesin t izoluar.

ASGJ NUK M BRENGOS: TEMPEARMENT I KTHJELLT

Tezja ime Xhun si vajz e ka braktisur shtpin n Kanzas Siti n vitin 1920, dhe sht nisur vet pr n Shangaj udhtim i rrezikshm pr nj grua t vetmuar n ato vite. AtjE Xhun kishte takuar dheishte martuar me nj detektiv britanez i cili kishte punuar n policin koloniste qendr internacionale e tregtis dhe intrigave. Kur n fillim t lufts s dyt botrore Japonezt kishin okupuar Shnagajin, tezja ime dhe burri i saj jan internuar n llogor t prshkruar n librin dhe filmin Empire of the Sun. Pas mbijetimit t pes vjetve trishtuese n llogor; ajo dhe burri i saj i kishin humbur t gjitha. Pa asnj metalik, jan kthyer n Kolumbin Britanike. M kujtohet kur si fmij pr t parn her takova Xhun, nj zoj e moshuar, jeta e t cils ka pasur kahje t pazakont. M von ka prjetuar sulm n tru dhe si pasoj e ktij sulmi ka mbetur e paralizuar; pas rehabilitimit t gjat dhe t mundimshm prsri ka mundur t ecn, por ka aluar. M kujtohet se n at koh shkoja n shetitje me Xhun e cila ather i kishte shtatdhjet vjet. Ka ndodhur q nj her e kishte humbur rrugn dhe pas disa minutave kam dgjuar klithje t dhimbshme: Xhun krkonte ndihm. Ishte rrzuar dhe nuk mund t ngritej vet. Vrapova pr ti ndihmuar pr tu ngritur, dhe derisa e oja, n vend se t ankohej, ajo qeshte me fatkeqsin e saj. T vetmin koment t cilin e ka thn me lehtsim ka qen: Ja m n fund prsri mund t eci. Pr nga natyra, emocionet e disa njerzve, si n rastin e tezs sime Xhun, duket se jan t orienuara n drejtim pozitiv; kta njerz pr nga natyra jan optimist dhe gazmor ndrsa t tjert jan melankolik dhe t vrenjtur. Kto forma t temperamentit gjallria nga njra dhe melankolia nga ana tjetr duket se pjesrisht jan n lidhje me aktivitetet e zonave t majta dhe t djathta parafrontale, pika m t larta t trurit emocional. Deri tek ky zbulim sht arritur kryesisht duke iu falnderuar puns s Riard Dejvidsonit(Richard Davidson), psikologut nga University of Wisconsin. Ai ka zbuluar se njerzit me aktivitete t shtuara t lobes s majt frontale kan temperament m t gzuar, n krahasim me ata t cilt kan m t shtuar aktivitetin e lobs s majt; ata zakonisht knaqen me njerz dhe me jetn dhe me lehtsi rehabilitohen nga dshtimet, si ka vepruar tezja ime Xhun. Por, ata t cilt pjesrisht e kan t shtuar aktivitetin e ans s

www.syri3.com

181

www.sa-kra.ch

djatht jan zemrak, t prirur disponimeve t kqija dhe leht shqetsohen nga problemet e jets; ata vuajn sepse nuk mund t lirohen nga brengat dhe depresioni. N nj eksperiment t Dejvidsonit vullnetart me aktivitet m t shtuar t zonave t majta parafrontale i kan krahasuar me pesmbdhjet vullnetart aktiviteti i t cilve ka qen n zonat e djathta parafrontale. N testin e personalitetit, ata me aktivitetin e djatht frontal t theksuar kan treguar modelin karakteristik t vetive negative: i ngjanin karikaturave personazheve t cilat i ka modeluar Vudi Aleni(Woody Alen) n filmat e tij: paniku i cili parandjen katastrof pr higj jan t prirur pr ndryshim disponimi, rraskapitja dhe mosbesimi ndaj bots e cila pr ta sht vend me plot vshtrsira rreziqe t cilat gjithmon i prcjellin. Pr dallim nga melankoli, ata, aktivitetet e zons s majt frontale, tek t cilt kan qen t theksuara, n bot kan shikuar krejtsisht ndryshe. T shoqrueshm dhe gazmor, shpesh jan knaqur dhe kan qen n disponim t mir, plot vetbesim dhe jan ndier frytdhns n jet. Rezultatet e tyre n testet psikologjike kan treguar pr nj rrezik m t vogl se n jet do t vuajn prej depresionit apo rregullimeve tjera emocionale.(6) Njerzit t cilt kan vuajtur nga depresioni klinik, ka konkluduar Dejvidson, kan patur nivel nivele m t ulta t aktiviteteve trunore n loben e majt parafrontale e m tepr n t djathtn, n krahasim me njerzit q kurr nuk kan qen depresiv. Dejvidson ka hasur n modelin e njjt tek pacientt tek t cilt depresioni sht diagnostifikuar jo moti koh. Ai supozon se njerzit t cilt e kan mposhtur depresionin kan msuar ta ngrisin nivelin e aktiviteteve n loben e majt parafrontale spekulimet t cilat n mnyr eksperimentale duhet vrtetuar. Dejvidson thot se edhe pse hulumtimi i tij prfshin 30% t njerzve me simptome ekstreme, gati pr do njeri n baz t modeleve cerebrale mund t prcaktohet se a i prket njerit apo tipit tjetr. Kundrshtit e temperamenteve ndrmjet gazmorve dhe zemrakve jan t dukshme n shum mnyra. Pr shembull, gjat nj eksperimenti vullnetart kan shikuar pjes t shkurta t filmave. Disa kan qen zbavits gorilla n vask, klyshi i cili bn akrobacione etj. Derisa t tjert kan shikuar nj film profesional pr infermieret n t cilat jan t shfaqura detajet e mundimshme gjat operimit. Njerzit e vrenjtur t hemisfers s djatht filmat zbavits mezi i kan konsideruar si qesharak, por kan ndier neveri kur kan shikuar gjakun dhe vrragt gjat operimit. Grupet e njerzve t gzuar thuajse nuk kan reaguar fare ndaj operimit; m intenzivisht kan reaguar dhe jan knaqur duke i shikuar filmat argtues. Duket se temperamenti yn prcakton tendencn kah regjistrimi emocional pozitiv apo negativ. Tendenca kah temperamenti melankolik apo optimist sikurse turpria dhe trimria paraqiten n vitin e par t jets dhe tregon n at se kto veti jan t paraprcaktuara n mnyr gjenetike. Sikur q pjesa m e madhe e trurit ashtu edhe lobet frontale intensivisht zhvillohen n disa muajt e par t jets, , pr kt shkak saktsisht nuk mund t prcaktohet aktiviteti i tyre deri n muajin e dhjet, po edhe m gjat. Port tek bebet m t vjetra, Dejvidson ka zbuluar se niveli i aktiviteteve t lobeve parafrontale paraqesin treguesin se a do t qajn bebet nse nna e tyre e lshon dhomn. Lidhja ka qen qind pr qind e vrtetuar; prej dhjetra bebeve t cilat kan qen t testuara n kt mnyr, do njra e cila ka qar ka pasur aktivitetin e shtuar t lobes s djatht parafrontale, ndrsa tek ato t cilat nuk kan qar aktiviteti ka qen m i madh n ann e majt.

www.syri3.com

182

www.sa-kra.ch

Po edhe nse karakteristikat kryesore t temperamentit jan t prcaktuara prej lindjes, ose me trashgimi, ata me karakter zemraknuk jan t paraprcaktuar domosdoshmrisht q n jet t bhen t kujtueshm apo ngaxmues. Leksionet emocionale n fmijri mund t bjn nj presion t madh ndaj temperamentit dhe mund ti forcojn apo ti zbusin predispozitat e lindura. Adaptimi i jashtzakonshm i trurit n fmijri do t thot se pvojat e fituara n kt mosh mund t ket ndikim t prhershm n formzimin e modelit neurologjik. Ndoshta shembulli m i suksesshm se si llojet e prvojave mund ta ndryshojn temperamentin n t mir paraqet puna studimore e Kejgenit me fmijt e turpshm.

ZBUTJA E AMIGDALS IMPULSIVE

Lajmi inkurajues i cili sht rezultat i studimit t Kejgenit: t gjith fmijt frikacak nuk rriten t izoluar nga jeta temperamenti nuk sht fat(ksmet). Amigdala impulsive mund t zbutet me eksperienc t mirfillt. Dallojm vetm leksionet dhe reagimet emocionale t cilat fmijt i msojn duke u rritur. N fillim, pr fmijn e turpshm me rndsi sht se si prindrit sillen me t dhe n far mnyre do ta msojn ta mposht turprin e lindur. Prindrit t cilt gradualisht ia mbjellin ndjenjn e vetbesimit fmijve t tyre, ju ndihmojn q prgjithmon ta mposhtin friksimin. Mesatarisht, do i treti fmij i cili n bot vjen me simptomet e amigdals s impulsuar, ndjenja e turpit i formohet deri kur fillon t shkoj n erdhe.(7) N baz t vrojtimit q iu sht br fmijve t friksuar, bhet e qart se prindrit, e n veanti nnat, luajn rolin ky q fmiju i lindur i turpshm ja t bhet njeri trim ja edhe m tej t ket fik nga situatat e panjohura dhe t shqetsohet pr do iniciativ. Ekipi hulumtues i Kejgenit ka zbulluar se disa nna mendojn se fmijt e turpshm duhet mbrojtur nga do gj q i shqetson; pr t tjerat ma me rndsi ka qen q tju ndihmohet fmijve t turpshm q t ballafaqohen me momentet shqetsuese dhe n kt mnyr t adaptohen me vshtrsit e vogla t jets. Duket se qndrimi mbrojtsi nnave e kurajon friksimin dhe se fmijve ua ndrpren mundsin t msojn se si ti tejkalojn frikat. Derisa qndrimimso t adaptohesh i kurajon fmijt frikacak t trimrohen. N baz t hulumtimeve n shtpi kur bebet kan qen afr gjasht muajshe, sht konkluduar se nnat e gatshme pr ti mbrojtur kur kan qen bebet e shqetsuara, gjith kohn i kan mbajtur n krahror gjith kohn sa kan qen t shqetsuara apo sa kan qar, shum m gjat se sa nnat t cilat jan prpjekur q bebeve tju ndihmojn pr ta mposhtur shqetsimin. Dallimi tjetr sht shfaqur kur bebet kan qen nj vjee: nnat mbrojtsisht t disponuara kan qen shum m tolerante dhe m indirekte n pikpamjen e kufijve t cilt duhet vr fmijs po qe se bn dika ka mund ta lndoj, pr shembull vn n goj gjra t cilat mund ti glltis. Prkundr ktyre, nnat tjera kan qen m empatike, por kan vr kufij, kan dhn urdhra direkte, kan bllokuar aksionet e fmijve, kan insistuar n dgjueshmri. Prse vendosmria duhet ta redukoj frikn? Kejgen supozon se dika msohet gjat kohs kur bebja shqet kah sendi i cili asaj i duket interesant(por pr nnn i rrezikshm) dhe ndalohet me paralajmrimin: Ik prej atij vendi! foshnja papritmas detyrohet t ballafaqohet me nj josiguri t but. Gjat vitit t par, prsritja e shtytjeve t ktilla ia mundson fmijs prsritjen konstante dhe sprovave me takimet e t papriturave n jet. Fmijt e friksuar pikrisht kto lloje takimesh duhet ti zotrojn, e

www.syri3.com

183

www.sa-kra.ch

masa e vrtet sht e mjaftueshme pr tu msuar leksioni. Por nse ve ndodh e papritura e prindi, edhe pse i kujdesshm, nuk vrapon q pr do shqetsim ta ngushlloj fmijun, ai gradualisht do t msoj q vet ti tejkaloj astet e tilla. Kur pas dy vitesh kta fmij t frksuar jan kthyer n laboratorin e Kejgenit ka qen pak e sigurt se do t qajn nse i panjohuri do ti shikoj me qortim apo hulumtuesi do tju vej matsine shtypjes n dor. Kejgen konkludon: Duket se nnat t cilat i mbrojn fmiijt e vet q jan jashtzakonisht t ndjeshm ndaj frustrimeve dhe frikave, me shpres se me reagime qlimmira do ta menjanojn pasigurin e fmijs, krijojn efekte t kundrta.(8) Me fjal tjera, qndrimi mbrojts e bn t pamundur q fmijt e turpshm t msojn q ta qetsojn vetveten para t panjohurs dhe kshtu ti mposhtin frikat e tyre. Nga pikpamja neurologjike, kjo do to thot se qendrat parafrontale t tyre nuk kan gjas t msojn ndryshe t reagojn edhe ndaj frikave m t vogla; n vend t ksaj, tendencat kah frika e pafrenuar rritet. Pr dallim nga ata, Kejgan m ka thn:Fmijt q jan br m pak t ndjeshm kan pasur prindr t cilt mbi ta kan br presion t dobt t bhen m t shoqrueshm. Edhe pse kjo veti e temperamentit m s vshtiri ndryshohet me siguri pr shkak se sht n mnyr fiziologjike e kushtzuar asnj veti njerzore nuk sht e pandryshueshme. Gjat fmijris disa fmij t turpshm bhen m t vetbesueshm se me prvoj vazhdon modelimi i modeleve nervore. Nj prej shenjave q fmiju i turpshm me gjas do ta tejkaloj natyrn e inhibiritetit sht niveli m i lart i gjinshmris shoqrore: t bashkpunoj dhe t pajtohet me fmijt e tjer; t ndiej, dhe t anoj q t ndaj dhe t jet i kujdeshm; si dhe t krijoj miqsi t afrt. Kto veti i ka pasur grupa e fmijve karakteri i t cilve pr t parn her sht emrtuar si grup e turpshme dhe kur kta fmij i kan mbushur katr vjet, ka ndodhur q dhjet prej tyre iu sht ndryshuar karakteri.(9) Pr dallim nga t lartprmendurit, fmijt katrvjear karakteri i t cilve nuk sht ndryshuar pr gjasht vjet pasuese; nuk kan reaguar emocionalisht n mnyr adekuate; kan qar apo jan stresuar shum leht, t pavullnetshm dhe shndetlig; dhe ndaj frustrimit m t vogl kan reaguar me trbim; tepr t ndjeshm ndaj qortimeve. Natyrisht, gabimet e ktilla emocionale kan uar deri tek njohja se marrdhniet me fmijt tjer kan me qen problematike dhe se duhet ta tejkalojn refuzimin nismtar pr t qen n gjendje ta nisin shoqrimin. Leht sht t vrehet se pr far arsye fmijt emocionalisht t shkatht edhe nga temperamenti t tupshm spontanisht kan mposhtu turpin. Pasi q kan qen n shoqri m t shkatht, ka qen e qart se m fmijt e tjer do t fitojn prvoja pozitive. Madje edhe pse, them, se n fillim kan qen t pavendosur. Kur e kan thyer akullin kan prjetuar prsosuri n shoqrim. Natyrisht, gjat viteve, prsritja e sukseseve shoqrore, iu ka ndihmuar fmijve t fitojn vetbesim. Prparimi n vetbesim kurajon; ky sht paraljamrim se modelet fillestare emocionale mund t ndryshohen n nj mas t caktuar. Fmija i cili ka lind frikacak, mund t msoj t qetsohet madje edhe t bhet i hapur para t panjohurs. Friksimi apo nj temperament i ndryshm mund t jet pjes e trashgimis biologjike n jetn emocionale, por ne nuk jemi domosdoshrisht t kufizuar n menun e caktuar emocionale vetm pr shkak t vetive trashguese. Prkundr kufizimeve t ktilla

www.syri3.com

184

www.sa-kra.ch

gjenetike, ekziston vargu i mundsive. Si e vrejn gjenetikt-bihejviorist gjenet nuk prcaktojn sjelljen; rrethi yn, posarisht ajo q kemi msuar dh prjetuar derisa jemi rritur, modelon predispozitat e temperamentit dhe n mnyrat se si do t shfaqen gjat jets. Shkathtsit tona emocionale nuk jan trashuese; me edukim t mirfillt, ato prsosen. Arsyjet pr kt drejtim qndrojn n at se si zhvillohet truri i njeriut.

FMIJRIA: DRITARE E MUNDSIS

Truri i njeriun me lindje sht krejtsisht i formuar. Ai vazhdon t formzohet gjat jets, me zhvillim m t hovshm n fmijri. Fmijt lindin me shum ma shum neurone sesa q truri i tyre i pjekur i ruan; gjat procesit i cili sht i njohur si shkurtim, konkretisht truri humb lidhjet neurologjike q shfrytzohen m shpesh m pak dhe krijojn lidhshmri t fort sinapsore e cila m s shumti do t shfrytzohet. :Shkurtimi, s bashku me eliminimin e sinapsave t pashfrytsuara, prsoset marrdhnia e sinjalit dhe zhurms n tru dhe eliminohet shkaktari i zhurms. Ky proces sht i shpejt dhe konstant. Lidhjet sinapsore krijohen pr disa or apo dit. Pvoja, posarisht ajo n fmijri, ndikon n formzimin e trurit. Demostrimi tash m ve klasik t ndikimit t prvojave n zhvillimin e trurit e kan br Nobelistt, neurologt Torsten Vizel(Thorsten Wiesel) dhe Dejvid Habel (David Hubel).(10) Ata kan vrtetuar se gjat gjasht muajve t par t jets tek macet dhe majmunt ekziston periudha kritike kur bhet fjal pr sinapsat t cilat transmetojn sinjale prej syrit deri tek korteksi vizuel ku prpunohen sinjalet. Nse gjat ksaj periudhe iu mbulohet njri sy, numri i sinapsave prej atij syri deri tek korteksi vizuel zvoglohet, derisa n syrin e hapur sinapsat shtohen. Nse pas periudhs kritike syri i mbyllur hapet, shtazt n at sy funksionalisht do t jen t verbr. Edhe pse syri ka qen i shndosh, nuk sht krijuar numri i mjaftueshm i sinapsave deri tek korteksi vizuel. Tek njerzit, periudha e njjt kritike pr shikim zgjat gjasht vitet e para. Gjat ksaj kohe t pamurit normal stimulon formimin e shum e m shum trajektoreve neurologjike pr shikim, t cilat fllojn n sy e mbarojn n korteksin vizuel. Po qe se fmijs i mbylet syri vetm pr disa jav, kjo mund t oj deri tek rregullimi serioz n t pamur me at sy. Po qe se gjat ksaj periudhe fmijs i mbyllet syri pr disa muaj dhe prsri i hapet, fmija me at sy nuk do t jet n gjendje ti shikoj detajet. Ky demostrim brilant i ndikimit t prvojs n zhvillimin e trurit sht br gjat nj eksperimenti me minj t pasur dhe t varfr.(11) Minjt e pasur kan jetuar n kafaze n grupe t vogla, me shum lodra pr minj, si jan shkallt apo rrotat pr tu sillur. Minjt e varfr kan jetuar gjithashtu n kafaze por pa lodra dhe varfrisht. Pr disa muaj, qelizat e neokorteksit tek mijnt e pasur kan formuar rrjeta t lidhjeve sinapsore shum m t ndrlikuara ndrmjet neuroneve; lidhjet sinapsore tek minjt e varfr kan qen t pakta n krahasim me ato t minjve t pasur. Dallimi ka qen aq i madh sa q trute mijnve t pasur kan qen m t rnd dhe, q nuk habit, m leht jan gjetur npr labirinte se sa mijnt e varfr. Eksperimentet e ngjajshme me majmun kan vrtetuar dallueshmrin n prvoja si edhe tek minjt, ndrsa po i njjti efekt me siguri se do t ishte shfaqur edhetek njerzit. Psikoterapia me fjat t tjera, rimsimi sistematik emocional niset nga kndvshtrimi se me eksperienc mund t ndryshohen modelet emocionale si dhe format e trurit. Deri tek dshmija m e rndsishme sht mbrri me studimin e sjelljeve t njerzve t cilt jan shruar prej rregullimeve kompuzivo-opsesive(rregullimi i

www.syri3.com

185

www.sa-kra.ch

veprimeve t detyrueshme).(12) Nj nga veprimet m t shpeshta t detyrueshme sht larja e duarve, e cila mund t prsritet shum shpesh, madje me qindra her n dit, derisa lkura mos t thahet dhe t plcet. PET skenimi ka dshmuar se njerzit me regullime kompulzivo-opsesive kan aktivitettin e rritur n lobet parafrontale.(13) Gjat hulumtimi, gjysma e pacientve kan marr terapin e zakonshme medikale Fluoxetine(i njohur si PROZAK), ndrsa gjysma tjetr jan shruar me terapin bihejvioriste. Gjat ksaj terapie ata pandrprer jan ballafaquar me objektin e opsesionit, apo t kompulizionit, por nuk iu sht lejuar q t manifestojn cilndo prej veprimeve; pacientt me veprime t detyrueshme kan mundur t shkojn deri tek lavamani, por nuk i kan lejuar pr ti lar duart. Njkohsisht, kan msuar ti rishqyrtojn frikat personale t cilat i kan shtyer n kto veprime pr shembull, po qe se nuk i lajn duart, do ta fitojn ndonj smundje dhe do t vdesin. Gjat seansave t ngjajshme, veprimet e detyrueshme jan zhdukur, njjt sikur t kishin marr ilaqe. Zbulim i rndsishm ka qen se n PET skenimin sht paraqitur se pacientt t cilt i jan nnshtruar terapis biehejvioriste kan pasur aktivitet dukshm t zvogluar n pjesn kryesore t trurit emocional apo nucleus caudatus, njjt sikurse pacientt suksesshm t shruar me fluoxetine. Prvoja e tyre i ka ndryshuar funksionet cerebrale i ka liruar nga simptomet e smundjes njjt suksesshm sikurse ilaqi!

DRITARET KRUCIALE
Prej t gjitha specieve, njeriut i nevoitet m s shumti koh pr tiu zhvilluar truri n trsi. Edhe pse n fmijri do pjes e trurit zhvillohet me shpejtsi t ndryshme, fillimi i pubertetit paraqet njrn prej periodave m t rndsishme t shkurtimit prgjat gjith trurit. Shum m ngadal zhvillohen disa zona t vlefshme pr jetn emocionale. Derisa zonat senore zhvillohet gjat fmijris s hershme, a sistemi limbistik deri n pubertet, zona frontale qendra e vetkontrolls emocionale, t reagimit t drejt dhe t kuptueshme vazhdon t zhvillohet deri n adoleshencn e von.(14) Shprehit e menagjimit emocional t cilat pandrprer prsriten n fmijri dhe adoleshenc ndihmojn q t modelohet kjo lidhje. Pr kt arsye fmijria sht rrug kryesore drejt mundsive pr modelimin e prirjeve emocionale; shprehit e fituara n fmijri bhen mjet pr lidhjet kryesore sinapsore n arkitekturn e sistemit nervor dhe shum m vshtir sht t ndryshohen m von n jet. Roli i lobeve parafrontale gjat zotrimit t emocioneve si lloj i modelimit sinapsor n kt zon cerebrale, mund t tregoj edhe pr ate se, n disajnimin t pafund cerebral, prvojat fmijrore gjat viteve formojn lidhje t prhershme n qendrat rregulluese t trurit emocional. Si e kemi par, prvojat shum t rndsishme jan prgjegjsi dhe mnyr e reagimit t prindrve ndaj nevojave t fmijve, si dhe mundsit dhe kshillat t cilat i ofrohen fmijs derisa mson se si t luftoj me shqetsimet e veta, ti mbikqyr instiktet dhe t ngushlloj. Njkohsisht, mosprfillja dhe keqtrajtimi, joprshtatja e prindrve apo edukimi i rrept len gjurm n qendrat emocionale.(15) Nj nga leksionet e para e cilat msohet n fmijrin e hershme, e mandej prsoset, sht se si t qetsohemi kur shqetsohemi. Bebet i qetsojn ata tcilt kujesen pr to: nna e ndien q bebja qan, e ngrit, e mban n krahror dhe e prkund derisa mos t qetsohet. Disa teoricient supozojn se prshtatja e ktill e ndihmon fmijun t msoj se si kt ta bj edhe vet.(16) Gjat periods s rndsishme, n mes t muajve dhjet dhe tetmbdhjet, zona orbitofrontale e korteksit parafrontal me shpejtsi t

www.syri3.com

186

www.sa-kra.ch

madhe krijon lidhje me trurin limbistik i cili do t bhet els i cili do t hap apo t mbyll shqetsimin. Foshnja e cila ndihmohet q pas shum epizodash shqetsimi t msohet se si t qetsohet, do t formoj lidhje me t forta dhe me t rezistueshme ne kt zon ku kontrollohet shqetssimi, dhe n kt mnyr mvon n jet m leht do ta qetsoj. Arti i qetsimit zotrohet me vite dhe n mnyra t ndryshme, pasi q zhvillimi i trurit ia mundson fmijs t vij deri tek vegla e rafinuar emocionale. duhet mbajtur n mend se lobet frontale, aq t rndsishme pr rregulllimin e impulseve limbistike, zhvillohen deri n adoleshenc.(17) Lidhja tjetr kryesore e cila vazhdon t modelohet gjat fmijris fillon nga nervi vagus i cili ndikon n rregullimin e puns s zemrs si dhe t pjesve t tjera t trupit, dhe drgon sinjale amigdals duke ndikuar q ajo t tajit kateholaminin e cili nxit reagiminlufto apo ik. Ekipi nga University of Washington i cili ka studiuar rndsin e influencs n edukimin e fmijve, ka zbuluar se edukimi prindror i prgjegjshm emocional on deri tek prmirsimi i funksionimit t vagusnervit.. Si ka shpjeguar Xhon Gotman(John Gottman), psikolog i cili ka udhhequr hulumtimin: Prindrit prcaktojn vagnus statutin e fmijve, dmth. shpejtsin me t ciln ngacmohet vagnus nervi, n at mnyr se si ti edukojn emocionalisht; do t bisedojn me fmijt pr ndjenjat e tyre dhe do ti msojn se si ti zotrojn ato, nuk do t jen kritik dhe nuk do ti gjykojn, do tju ndihmojn n zgjidhjen e problemit emocional dhe ti sugjerojn se far t bjn - se a duhet dik ta godasin apo t trhiqen. Nse prindrit n kt kan sukses, fmijt m leht do ta shtypin aktivitetin e vargusit i cili ndikon n amigdal pr ta prgatitur trupin pr ta tajitur hormonin lufto apo ik dhe me kt veprim m mir do t sillet. Nnkuptohet se shkathtsit kryesore t inteligjencs emocionale kan peroda kritike gjat disa viteve t zhvillimit n fmijri. do period paraqet mundsin pr ta ndihmuar fmijn pr t fituar shprehi shfrytzuese emocionale; e nse nuk i ndihmohet, m von n jet do t jet shum m vshtir t zotrhen leksionet prmirsuese. Shkurtimet masive dhe formimi i lidhjeve neurologjike n fmijri mund t jen arsye thelbsore pr ka vshtrsit e hershme emocionale dhe traumat kan aq ndikim gjithprfshirs dhe afatgjat n vitet e m vonshme. Gjithashtu, me kt mund t shpjegohet se pr se psikoterapia aq shum zgjat pr t qen n gjendje ti largoj kto probleme dhe, si e kemi par, pr far arsye, madje edhe pr terapin, kto probleme bhen anime t prhershme, edhe pse nn rrobat e pikpamjeve t reja dhe reagimeve t ndryshme. Truri ndryshon gjat gjith jets, por kurr n at mas sa n fmijri. do msim nnkupton ndryshim n tru dhe forcon lidhjet sinapsore. Truri ndryshon edhe tek pacientt me rregullime kompulzivo-opsesive, q dshmon se shprehit emocionale mund t ndryshojn gjat gjith jets me nj mund t caktuar t durueshmsris, madje edhe n nivelin neurologjik. Ajo q ndodh me trurin ne rastin e PTS (apo gjat shrimit po t njjtit), sht e barabart pr nga efekti q sjellin prvojat emocionale intensive. Prindrit fmijve iu prcjellin leksionet m t rndsishme emocionale. Shum dallojn shprehit emocionale t rrnjosura nga ana e prindrve kuptimi i t cilave do t thot se ata i kan kuptuar dhe i kan pranuar nevojat emocionale t fmijve t vet dhe disciplina e t cilave inkuadron edhe empatin, pr dallim nga prindrit e pabrengosshm t cilt anashkalojn shqetsimin e fmijs dhe e edukojn me dajak dhe zhurrm. N

www.syri3.com

187

www.sa-kra.ch

njfar mnyre, pjesa m e madhe e psikoterapis sht msim plotsues t asaj q sht lshuar m heret n jet. Por pr ka t mos ta kultivojm at me t ciln t njjtn mund ta parandalojm, n at mnyr fmijs n vend t par do ti ofrojm kujdes dhe kshill t cilat do ti zhvilloj shkathtsia emocionale?

www.syri3.com

188

www.sa-kra.ch

Pjesa e pest

ARSIMIMI EMOCIONAL

www.syri3.com

189

www.sa-kra.ch

XV MIMI I MOSARSIMIMIT EMOCIONAL

Ka filluar si mosmarrveshje, por nuk ka prfunduar me kaq. Jan Mur(Ian Moor), maturant n Thomas Jefferson High School, n Bruklin, dhe Tajron Sinkler(Tyrone Sinkler), nxns i vitit t par, jan fjalosur me shokun e tyre pesmbdhjetvje Halil Samterin. Kan filluar ta sulmojn dhe ta krcnojn. Aty ka kulmuar. I friksuar se Jani dhe Tajroni do ta rrahin, Halil n mngjes n shkoll kishte marr me vete revolen e kalibrit 38mm dhe pak metra larg rojtarit t shkolls kishte vrar te dy djemt. Incidenti tmerrues mund t interpretohet si edhe nj shenj dshpruese mbi domosdoshmrin e zotrimit t leksioneve emocionale, pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve n mnyr t qet dhe pr tu pajtuar. Puntort e arsimit, nj koh t gjat t preokupuar me nota t dobta nga matematika dhe gjuha, tash e kuptojn se ekziston nj mangsi tjetr shum m alarmuese: mosarsimimi emocional.(1) Dhe derisa prpjekjet, t denja respektit, jan investuar n standardet e larta akademike, kjo anomali e re problematike nuk sht gjetur n programet standarde shkollore. Nj arsimtar nga Bruklini ka thn se sot n shkolla insistohet n at q shum ma shum t brengosemi se si fmija do t shkruaj dhe lexoj sesa a do t jet i gjall n javn e ardhshme. Shenjat e ksaj mangsie shihen n incidentet e dhunshme, si sht vrasja e Janit dhe Tajronit, dhe t cilat bhen m t shpeshta n shkollat amerikane. Edhe pse, kt jan ngjarje t rrala. Prapseprap, znkat gjithnj e m t numrta n mesin e adoleshentve dhe problemet n fmijri n Amerik (prisit e trendeve botrore) mund t qartsohen me ndihmn e statistikave vijuese:(2) N krahasim me dy dekadat e m parshme, n Amerik n vitin 1990 sht shenuar numri m i madh i arrestimeve t jomadhorve pr shkak t krimeve t rnda; numri i arrestimeve t tinejxherve pr shkak t dhunimeve sht dyfishuar; vrasjet midis tinejxherve jan rritur pr katr her, kryesisht duke i falenderuar numrit m t madh t qrim hesapesh me arm.(3) gjat ktyre dy dekadave, prqindja e vrasjeve n mesin e jomadhorve sht trefishuar, si dhe numri i fmijve nn katrmbdhjet vjet t cilt jan viktima t vrasjeve.(4) Numri gjithnj e m i madh i tinejxhereve t cilat mbesin shtatzn. T prfunduar n vitin 1993, prqindja e vajzave lehona midis dhjet dhe katrmbdhjet vje ka qen n rritje konstante n pes vitet e fundit disa kt e quajn bebet lindin bebe dhe proprcionalisht sht numri i njjt i shtatzanis s padshiruar n mesin e tinejexhereve, por edhe presioni i moshatarve t tyre t ken marrdhnie seksuale. Gjat tre dekadave t fundit, prqindjae smundjeve venerike n mesin e tinejxherve sht trefishuar.(5)

www.syri3.com

190

www.sa-kra.ch

Edhe pse kto shenime demoralizojn, po qe se prqendrohemi n rinin zezake, posarisht n geton e zezakve, statistika bhet skajshmrisht deprimuese t gjitha prqindjet jan t pakrahasueshme, ngajnjher dy, apo tre her m t larta. Pr shembull, prdorimi i heroins dhe kokains n mesin e rinis s bardh sht ngritur rreth 300 prqind gjat dy dekadave t fundit; sa i prket rinis zezake, prqindja sht ngritur tmershm pr 13 her n raport me njzet vitet e mparshme.(6) Shkaqet m t shpeshta t paaftsive tek tinejxhert jan smundjet mendore. Simptomet e depresionit jan paraqitur tek 1/3 e tinejxherve; tek vajzat n pubrtet rastet e depresionit jan dyfishuar. Shpeshtsia n rregullimin e t ushqyerit tek tinejxhert ka arritur prmasa t papara.. Definitivisht, po qe se gjrat nuk ndryshojn, parashikime afatgjate pr fmijt e sotm s do t martohen, dhe t ken jet t prbashkt stabile dhe frytdhnse pr do gjenerat pasuese jan m t zbehta. Si e kemi par n kapitullin e IX, derisa gjat viteve t 70-ta dhe 80-ta shkalla e divorcit ka qen 50%, n fillim t viteve t 90-ta parashikimet tregojn se dy deri tri martesa do t prfundojn me divorc.

PLOGSHTIA EMOCIONALE
Kto statistika alarmuese i ngjajn kanarinave n minjerat e thngjillit t cilat paralajmrojn mungesn e oksigjenit. Krahas ktyre shnimeve tmerruese brengat e fmijve t s sotms mund t vshtrohen nga nj kndvshtrim m suptil, duke i marr parasysh problemet e prditshme t tyre t cilat ende nuk jan br shkatrrim total. Ndoshta shnimet m bindse tregues ekzakt i ramjes s nivelit t shkathtsis emocionale rrjedhin nga fmija mesatar amerikan i cili i moshs midis shtat dhe katrmbdhjet vje, kur e krahasojm gjendjen e tij emocionale me ata t viteve t 70-ta dhe 80-ta. N baz t vlersimeve t prindrve dhe arsimtarve gjithnj e m shum ikn ka keqsimi t gjith treguesit rrshqasin n kahje t gabuar. Mesatarisht, fmijt dshtojn n kto: T trhjekur apo problemet sociale: m me ndje rrin vetm; jan misterioz; t shumtn e kohs nuk jan t disponuar; iu mungon energjia; tepr jan t varur. Ankthi dhe depresioni: jan t vetmuar; kan brenga dhe frika t shumta; anojn t bhen t prkryer; ndihen se nuk jan t dashur; jan nervoz, t piklluar dhe depresiv. Probleme n t menduar dhe koncentrim: nuk jan n gjendje t koncentrohen dhe t jen t qet; ndrrojn; reagojn para se t mendojn; jan shum nervoz pr t qen n gjendje t koncentrohen; dobt i kryejn detyrat e shkolls; nuk jan n gjendje ta ndryshojn mnyrn e t menduarit. Delikuenca apo agresiviteti; e kalojn kohn me fmij problematik, gnjejn dhe mashtrojn; jan grindavec; keq sillen ndaj t tjerve; krkojn kujdes; shkatrrojn gjerat e t tjerve; jan t padgjueshm n shtpi dhe shkoll; jan kok fort dhe t uditshm; shum flasin; prqeshen; posedojn karakter t rnd. Nse vshtrohn ndaras, asnjra nga kto probleme nuk zgjon udi, por nse shikohen s bashku ato paraqesin treguesin e ndryshimeve t shumta, llojin e ri t helmit i cili pikon dhe helmon prvojat e fmijve, shnon mangsit serioze n sjelljet

www.syri3.com

191

www.sa-kra.ch

emocionale. mngsit e ktilla emocionale duket se jan imi i jets s fmijve t sotm. Edhe pse amerikant problemet e tyre shpesh i paraqesin si m t vshtirat n krahasim me popujt e tjer, hulumtimet n gjith botn tregojn pr statistikat njjt t dobta, ndoshta edhe m t kqija, se sa ato amerikane. Pr shembull gjat t 80-tave, prindrit dhe arsimtart n Holand, Kin dhe Gjermani kan konkluduar se n mesin e fmijve numri i problemeve sht njjt me ata n Amerik 1976. njkohsisht n disa shtete fmijt kan qen n njpozit edhe m t keqe se q ka qen momentalisht Amerika, si jan Australia, Franca dhe Tajlanda. Por nj realitet i ktill nuk duhet t zgjas shum. Duket se forcat e fuqishme, t cilat e shyejn spiraln e shprehive emocionale prpjet, n Amerik gjithnj e m t dobta n krahasim me shum vende t tjera t zhvilluara.(9) Asnj fmij, qoft i pasur apo i varfr, nuk sht i prjashtuar nga rreziku; kto probleme jan t prgjithshme dhe paraqiten n t gjitha grupet etnike, racore dhe sociale. Edhe pse fmijt e varfr kan rezultate m t dobta n shkalln e matjeve t aftsive emocionale, prqindja e shkatrrimeve gjat dekadave nuk kan qen fare m t vogla as rastet e fmijve t shtress s mesme apo t fmijve me standard t lart: t gjitha parametrat tregojn pr ramjen konstante. Gjithashtu, numri i fmijve t cilve iu sht ofruar ndihma psikologjike sht trefishuar(ndoshta sht shenj e mir e cila paralajmron se ndihma ka gjasa t bhet e realizuar), si dhe numri i dyfisht i fmijve t cilt kan pasur mjaft probleme emocionale t cilt kan pasur nevoj pr ndihm t njjt, por kjo nuk sht br(shenj e keqe) rreth 9% n vitin 1976. n 18% n vitin 1989. Juri Bronfenbrener(Urie Bronfenrenner), psikolog i famshm nga Cornell University, psikolog i cili pozitn e fmijs e ka krahasuar n nivelin internacional thot: N munges sistemi t vrtet t prkrahjes nga ana e jashtme n situata stresike aq shum jan shumuar sa q edhe familjet m kompakte shkaprderdhen. Shqetsimi, jostabiliteti dhe shkaprderdhja e prditshme e jets familijare kan deprtuar n t gjitha segmentet e shoqris ton, duke inkuadruar edhe t pasurit edhe ata me arsimim superior. Pikrisht i rrezikuar sht brezi i ardhshm, n veanti meshkujt t cilt gjat zhvillimit jan shum t ndjeshm ndaj ndikimeve rrnuese si jan divorci, varfria, papunsia. Pozita e fmijve dhe e familjeve amerikane, sht m e mjer se ndonjher deri m tashNe me miliona fmij i privojm nga e drejta pr t ditur dhe sjellja etike.(10) Ky fenomen nuk shfaqet vetm n Amerik, por sht global, pr shkak t konkurencs dhe tendencs pr tu zvogluar qmimi i fuqis puntore, dhe kshtu krijohen forcat ekonomike t cilat bjn presion n familje. Kjo sht koh kur familja sht nn presion finansiar, n t ciln te dy prindrit punojn jasht orarit t puns, derisa fmijt i lihen zbavitjeve personale apo TV baby-sits; kur shum e ma shum fmij rriten n varfri; kur familja me nj prindr sht br vend i prgjithshm; kur gjithnj e m tepr ka bebe dhe voglush npr erdhe t cilat funksionojn mjerishm sa q kujdesi i tyre lirisht mund t quhet keqtrajtim.. krejt kjo tregon, madje edhe n rastet kur prindrit jan t kujdesshm, n shkatrrimin e takimeve t vogla, por t rndsishme, t fmijve dhe prindrve gjat t cilit zhvillohen shkathtsit emocionale. Nse familjet m nuk ekzistojn ashtu q fmijve mund tju ofrojn baz t mir pr jet, ather far duhet br? Shqyrtimi m i vmendshm n mekanizmin e problemeve t veanta paralajmron se si mangsit e caktuara n shkathtsit

www.syri3.com

192

www.sa-kra.ch

emocionale dhe shoqrore vjn themelet e problemeve serioze por n mas prmirsimet qllimmira apo preventive mund ti mbajn fmijt n rrug t drejt.

AGRESIONI I FRENUAR
Kur kam qen n klasn e par n shkolln time fillore fmija m i rrezikshm ka qen Xhim nxns i klass s katrt. Ai ka qen ai i cili ti ka vjedhur parat t cilat i ke pasur pr ushqim, jua ka marr biikletn dhe ju ka rrahur posa ka filluar t flas me juve. Xhim ka qen personifikim i dhunuesit i cili e ka nisur rrahjen edhe n provokimin m t vogl, por edhe pa arsye. T gjith nga frika e kemi respektuar Xhimin dhe t gjith kemi qndruar n distanc. T gjith e kemi urrejt Xhimin, dhe askush nuk ka luajtur me t. Sikur npr oborr t kishte kaluar rojtari i padukshm dhe t kishte larguar fmijt nga rruga kah kalonte Xhimi. sht e qart se fmijt sikur Xhim kan probleme. Por, m pak sht e qart se agresiviteti i tyre i hapur n fmijri sht shenj se problemet emocionale, dhe t tjera, tek do t pasojn. Kur i ka mbushur gjashtmbdhjet vjet, Xhim ve ka qen n burg pr shkak t sulmit. Trashgimia jetsor i agresivitetit nga fmijria, tek fmijt sikur Xhim, jan paraqitur n shum studime.(11) Si e kemi par, jeta familijare e fmijve agresiv zakonisht inkuadron edhe prindrit t cilt i keqtrajtojn dhe nuk i prfillin, me kapriciozitet i denojn, e cila arsyeshm paraqet shkakun pr ka fmijt ngapak bhen paranoik dhe luftarak. Nuk jan t gjith fmijt e zemruar dhunues; disa jan t trhequr dhe e injorojnp shoqrin, ashpr reagojn ndaj provokimeve apo ndaj asaj q ata e konsiderojn si ofendim apo padrejtsi. Megjithat, nj veti n prceptime i bashkon kta fmij, kshtu q kta ofendohen kur askush nuk ka qllim ti ofendoj. Duke imagjinuar se brezatart e tyre jan shum m t qllimkqishm ndaj tyre dhe q n t vrtet sht e sakt. Kjo i bind n ate se sjelljen krejtsisht normale ta interpretojn si krcnim goditjen e paqllimshme e intrerpretojn si hakmarrje dhe pr tu revanshuar sulmojn. Natyrisht, pr kt arsye fmijt e tjer iu largohen dhe n t ardhmen i izolojn. Kshtu fmijt e zemruar dhe t refuzuar jan jashtzakonisht t ndjeshm ndaj padrejtsive dhe sjelljes s padrejt ndaj tyre. Ata veten zakonisht e shohin si viktim dhe jan n gjendje ti numrojn vargun e shembujve kur arsimtari i ka fajsuar pr dika q ata nuk e kan br. Vetia tjetr e ktyre fmijve sht ajo q kur kta fmij e mbrrin kulminimin e zemrimit, ata mendojn vetm n nj mnyr t vetme se si t reagojn: do ta kthej goditjen. Dallimet e ktilla n prceptime kan mund t vrehen gjat eksperimentit gjat t cilit dhunuesit kan shikuar video kaseta s bashku me fmijt e qet. N nj inizim, djaloshi lshon librat kur ndeshet me djalin tjetr, derisa fmijt e tjer qndrojn anash dhe qeshin; djali i cili kishte lshuar librat zemrohet dhe don ta godas njrim prej atyre q qeshen. Kur kan biseduar djemt pasi q e kan shikuar filmin, dhunuesi gjithmon ka konsderuar se djali i cilil ka lshuar librat ka pasur t drejt. Kur sht dashur t vlersohet se n mas djemt kan qen agresiv derisa kan biseduar pr filmin, djemt agresiv kan konsideruar se djaloshi i cili rastsisht sht ndeshur me tjetrin sht m violent, dhe se hidhrimi i djaloshit t zemruar sht i arsyeshm.(12) Gjykimi i nxituar sht dshmi e paragjykimit serioz perceptiv tek njerzit me agresivitet t theksuar: ata reagojn n baz t supozimeve mbi krcnimet apo armiqsit,

www.syri3.com

193

www.sa-kra.ch

po qe se parandiejn krcnim, gati se nuk kthejn vmendjen n ate se far me t vrtet ndodh dhe hedhn n aksion. Pr shembul, po qe se djali agresiv luan domino me tjetrin dhe ky tjetri e lviz figurn para kohe, violenti veprimin e tij do ta interpretoj si mashtrim dhe nuk do ti shkoj mendja se ndoshta ka qen n pyetje gabimi i paqllimshm. Ai supozon se bhet fjal pr qllimin e keq e jo pr gabim; reagimi i tij automatikisht bhet armiqsor. Krahas perceptimit t gabuar t aktit armiqsor shkon edhe agresiviteti; n vend se djalit tjetr ti tregoj se ku ka gabuar, ai kalon n brtitje, akuza dhe goditje. Sa m shum q sjellja e fmijve i ngjan ksaj, agresioni bhet m tepr automatik, por edhe repertori i mundsive n vend t mirsjelljes dhe keqardhjes tkurret. Fmijt e ktill jan emocionalisht t ndjeshm pasi q e kan m t ult pragun e shqetsimit, dhe m shpesh nevrikosen pr gjra t parndsishme; kur jan t shqetsuar, nuk munden arsyeshm t gjykojn, dhe kshtu reagimet qllimmira i interpretojn si armiqsi dhe n kt mnyr i kthehen shprehis s tyre t mirnjohur kthimit t goditjes.(13) Prceptimi i ktyre paragjykimeve n pikpamjen e armiqsis vjen n shprehje n klasat m t ulta. Derisa shumica e fmijve, n veanti djemt violent n erdhe dhe n klasn e par, fmijt agresiv nuk ja dalin pr ti msuar bazat e vetkontrolls deri n klasn e dyt. Gjat kohs kur fmijt tjer fillojn t msojn t bashkbisedojn dhe t bjn kompromise gjat znkave n shkoll, dhunuesit m shum mbshteten n forc dhe n krcnime. Ata e paguajn mimin n shoqri: pas dy-tre orve shoqrimi n fushn e sportit, fmijt jan n gjendje t prgjigjen se si ai iu plqen.(14) Por me studimet me t cilat jan prcjellur fmijt e moshs parashkollore deri n adoleshenc sht vrtetuar se gjysma e fmijve t padgjueshm n klasn e par, fmijt t cilt nuk mund t pajtohen me t tjert, t cilt jan t padgjueshm ndaj prindrve dhe q rezistojn arsimtart do t bhen delikuent n moshn midis 11 dhe 19 vje.(15) Natyrisht, nuk jan t gjith fmijt agresiv pr n rrug q do t oj m von n dhun dhe kriminalitet. Por prej t gjith fmijve, kta i prkasin grups m t rrezikuar e cila mund t bj krime. Kriminaliteti pr udi shfaqet shum heret n jetn e fmijut. Kur i kan testuar fmijt e erdhes nga Montreali pr shkak t sjelljeve problematike dhe armiqsore, ata t moshs pes vjee kan pasur gjasa m t mdha q pr pes apo tet vjet t sillen n mnyr delikuente n vitete e hershme adoleshente. Ata tre her m tepr, n krahasim me fmijt tjer, kan pranuar se kan rrahur dik i cili asgj nuk i ka br, se kan vjedhur n shitore, se kan prdorur arm n rrahje, se kan thyer automobila, kan vjedhur pjes t automobilave dhe jan dehur dhe kto t gjitha i kan br para se t bhen katrmbdhjet vje.(16) Rruga e zakonshme drejt dhuns dhe kriminalitetit nis nga fmijt t cilt jan agresiv dhe q sht vshtir t edukohen n klasn e par dhe dyt.(17) sht tipike q prej klasve m t ulta n shkoll kontrolla e tyre e dmtuar e instiktit poashtu i kontribuon sauksesit t dobt, pasi q t tjert, por edhe ata vetveten, e konsiderojn budalla prqindja e tyre n shkolla speciale(dhe, si pasoj e ksaj kta fmij mund ta ken t rritur hiperaktivitetin apo rregullimin gjat t msuarit, e padyshim t gjith kt e posedojn). Fmijt t cilt ende n fillim t shkollimit n shtpit e tyre jan msuar me qndrim detyrues q me fjal tjera sht dhun jan t mohuar nga ana e arsimtarve t cilt duhen t shpenzojn shum koh pr ti qetsuar. Mosrespektimi i rregullave t shkolls, q sht veti e fmijve t ktill, do t thot se humbet koha e cila

www.syri3.com

194

www.sa-kra.ch

do t ishte shfrytzuar pr msim; mossuksesi i tyre i paprcaktuar akademik bhet i dukshm n klasn e tret. Edhe pse djemt me tendenca delikuente kan rezultate m t ulta n IQ testet sesa moshatart e tyre, impulsiviteti sht shum m i rndsishm: impulsiviteti tek djemt dhjet vje sht gati tre her parashikues m i sakt i delikuencs n t ardhmen sesa IQ-ja.(18) Deri n klasn e katrt apo pest kta fmij t cilt tash konsiderohen si violent apo problematik i refuzojn moshatart e tyre, nuk e kan t leht t lidhin miqsi, edhe po qe se n kt kan sukses, dhe bhen t pasuksesshm n shkoll. Pasi q e ndiejn se nuk kan shok ata gravitojn kah grupet e tjera sociale. Ndrmjet klass s katrt dhe t nnt, i bashkangjiten grupit t t injoruarve dhe fillojn t ojn jet jasht ligjit: pes her m tepr konsumojn alkoolin, drogohen dhe mungojn n shkoll, derisa prirjet e tyre kulminacionin e arrin ndrmjet klass s shtat dhe tet. N shkoll t mesme ata i bashkangjiten t t regjistuarve sepse iu plqejn sjelljet e tyre rebeluese; kta t regjistruarit jan kryesisht t rinjt jan ata t cilt fare skan mbikqyrje familijare dhe t cilt fillojn t bredhin rrugve qysh nga shkolla fillore. N shkolln e mesme, grupa e t regjistruarve zakonisht e braktis shkolln, duke iu dhn delikuencs dhe merren me vjedhje t vogla, si sht plakitja e shitoreve, mashtrimi dhe shitja e drogs. (Dallim drastik ekziston ndrmjet vajzave dhe djemve. Studimi i cili sht br me vajzat problematike ato t cilat kan pasur probleme me msimdhnsat, nuk kan respektuar rregullat, por nuk kan qen t papopullzarizuara ndr moshatart e tyre sht vrtetuar se 40% t rasteve kan lindur bebe para se ta prfundojn shkolln e mesme.(19) Kjo mesatarisht sht, tre her m tepr n krahasim me vajzat e gjenerats s tyre. Me fjel t tjera, tinejxheret anti-shoqrore nuk bhen t dhunshme ato barrsohen.) Natyrisht, rruga kah dhuna dhe krimi nuk sht aq e thjesht, edhe shum faktor tjer fmijn mund ta ojn n rrezik: kur jeton n lagjet me kriminalitet t zhvilluar dhe kur sht i eksponuar numrit t madh t shtytjeve pr tu prcaktuar pr krim dhe dhun, kur vjen prej familjeve jostabile apo kur rron n varfri. Por asnjri nga kta faktor krimin nuk e bn t pashmangshm. T gjith faktort njjt jan t rndsishm, por shkaktart psikologjik tek fmijt agresiv e rrisin mundsin q t prfundojn si kriminel. Xherald Peterson(Gerald Petterson), psikolog i cili drejt pr s drejti ka prcjell rrugn jetsore t qindra djelmoshave derisa nuk e kan mbrri moshn e rinis, thot: veprimet anti-shoqrore t pesmbdhejtvjeqarve mund t jen prototipe t sjelljeve t adoleshentit delikuent.(20)

www.syri3.com

195

www.sa-kra.ch

SHKOLL PR DHUNUESIT
Pr shkak t animeve mendore, fmijt agresiv, t cilt i bartin gjith jetn, me siguri do t prfundohen me probleme. N baz t studimeve me kundrvajtsit jomadhor t dnuar pr krime t dhunshme, si dhe t nxnsve agresiv t shkollave t mesme, sht gjetur modeli tipik mendor: kur kan probleme me dik, ata prnjher n t e shikojn kundrshtarin, marrin konkludime t nxituara pr sjelljet armiqsore t personit tjetr n raport me ta dhe nuk krkojn dshmi tjera apo t prpiqen pr t menduar se si mosmarrveshjet ti zgjidhin n mnyr t qet. Njkohsisht, pasojat negative t sjelljes violente zakonisht rrahjet ata kurr nuk e kalojn mendimin e vet. Ata animet e tyre kah agresioni e arsyetojn me bindjet si jan: sht n rregull ta godassh dik kur mendesh nga zemrimi; Po qe se trhiqesh, t gjith do t mendojn se je frikacak; Njerzit t cilt jan keq t rrahur nuk ndiejn dhimbje t mdha.(21) Por ndihma n kohn e duhur munndn ti ndryshoj aspektet e sjelljeve t ktilla dhe ta largoj fmijun nga rruga e delikuencs; disa programe eksperimentale suksesshm i kan ndihmuar fmijt agresiv t msojn se si t jen n gjendje ti mbikqyrin sjelljet e tyre anti-sociale, para se t ken probleme serioze. Gjat nj programi, n Duke University, sht punuar me fmijt agresiv t shkollave t mesme, me seansa prej katrmbdhjet minutave, dy her n jav, n periodn prej gjasht deri n dymbdhjet muaj. Pr shembull, djemt i kan msuar se si ti vrejn veprimet n shoqri t cilat ata i kan konsideruar si armiqsore, n t vrtet jan benevolente dhe miqsore. Kan msuar q gjrat ti shikojn nga kndvshtrimi i fmijve tjer, t fitojn shqyrtim mbi at se si t tjert i shohin ata, si dhe ka fmijt e tjer mendojn dhe ndiejn gjat konflikteve kur ata trbohen pamas. Poashtu kan pasur live ushtrime t cilat kan pasur t bjn me mbikqyrjen e zemrimit me ndihmnn e situats s inscenuar, n at mnyr q i kan provokuar dhe kshtu ata e kan humbur durimin. Njra nga aftsit kryesore pr mbikqyrjen e zemrimit ka qen kontrollae ndjenjave personale pasi q jan br t vetdijshm senzacioneve t veta trupore, t skuqurit apo shtrngimi muskulator, sht dashur q ndjenjat e njjta ti intrpretojn si shenja se duhet t ndalen dhe t mendojn pr potezin e ardhshm, para se t sulmojn impulsivisht. Xhon Lohman (John Lochman), psikolog nga Duke University, i cili ka qen njri nga ata i cili e ka paramenduar kt program, m ka thn: Ata flasin pr ngjarjet t cilat posa kan ndodhur, si sht ndeshja n koridor, kur e konsiderojn se sht br qllimisht. Fmijt bisedojn edhe pr at se si kishin mundur konfliktin e njjt ta zgjidhin. Pr shembull, nj djal ka thn se pikrisht tash sht br gati ta sulmoj nj djel tjetr, po ia ka trheq vrejtjen q mos t baj kt dhe ka shkuar rrugs s tij. N at ast ai vjen n pozit q t zotroj me mbikqyrjen dhe t mbaj vetrspektin, e jo t filloj rrahjen. Ky apel; shum djem agresiv kan qen t paknaqur q aq leht e humbin durimin, dhe kan pranuar t msojn se si t kontrollohen. Natyrisht, n momentin e trbimit; reagimet e arsyeshme si jan trehqja apo numrimi deri n dhjet derisa mos t bie impulsi i dhuns, nuk jan automatike; djemt i ushtrojn mundsit e ndryshme n skenat e imagjinuara, si sht futja n autobus ku fmijt e tjer e prqeshin. N at mnyr, ata prpiqen q miqsisht t reagojn dhe kshtu ta ruajn dinjitetin pesonal, edhe pse kan mundsi t godasin, brtasin apo t ikin t turpruar. Pas tre vjetve, pasi q djemt e kishin kaluar trajnimin, Lohman i ka krahasuar me t tjert t cilt kan qen me t njjtn mas t agresivitetit por nuk e kan gzuar at

www.syri3.com

196

www.sa-kra.ch

privilegj q ti ndjekin seansat mbi kontrollimin e zemrimit. Ai ka konstatuar se, gjat adoleshencs, djemt t cilt e kan zotruar kt program, jan br shum m t dgjueshm gjat orve t msimit, dhe jan ndier m mir dhe kan qen pak e besueshme se do t pin alkool apo t drogohen. Dhe sa ma gjat q kan qen n seansa. Si tinejxher jan br shum m pak agresiv.

PREVENTIMI I DEPRESIONIT
Dejna,gjashtmbdhjet vjee, sht dukur se me t gjith sht pajtuar mir. Por, prnjeher, nuk ka mundur t realizoj kontakte me vajzat e tjera, e q sht ndier shum keq, nuk ka pasur sukses as me djem t pajtohet, edhe pse me ta ka fjetur. E ngrysur dhe gjithnj e plogsht, Dejna kishte humbur apetitin, dhe nuk interesohej pr kurrfar zbavitjeje; tregonte se si ndjehej e pashpres dhe e ngatht q t bj dika pr ta larguar jodisponimin, se kishte menduar edhe pr vetvrasjen. Ramjen n depresion e kishte inicuar ndarja e para do kohshme. Ka thn se nuk ka ditur se si t kaloj me dashnorin e t mos ket marrdhnie seksuale edhe pse kjo ide nuk i ka plqye dhe se nuk ka ditur se si ta ndrprej lidhjen e cila nuk e ka knaqur. Thot se ka shkuar n shtrat me djem, por vetm pr ti njohur m mir. sht transferuar n shkolla t reja, por sht turpruar dhe ka qen anksioze gjat vrjs s kontakteve me vajzat e shkolls prkatse. Pr shembull, iu sht shmangur bisedave dhe vetm njher me dik kishte biseduar. Ajo nuk kishte ditur ti tregoj se far i plqen, madje nuk kishte ditur t thot t vetmn fjal Tungjatjeta, si jeni?(22) Dejna ka shkuar n terapin e programit eksperimental pr adoleshentt deepresiv n Columbia University. Tretmani i saj sht fokusuar n ndihmn pr ta msuar at se si ti trajtoj m mir lidhjet miqsore: se n mnyr ti lidh miqsit. Si t ndihet m e sigurt n marrdhnie me tinejxhert e tjer, si ti pcaktoj kufijt e afrsis n marrdhniet seksuale, si t bhet e afrt me t tjert dhe ti shpreh ndjanjat e saja. N esenc, kjo ka qen kshill shruese pr disa shkathtsi kryesore emocionale. dhe ka ndihmuar shum; depresioni sht shruar. Posarisht tek rinia, problemet n marrdhniet dashurore jan shkaktare t depresionit. Shkaktar i shpesht sht edhe marrdhnia ndrmejt fmijs dhe prindit dhe moshatrave. Fmijt depresiv dhe tinejxhert m s shpeshti nuk jan n gjendje apo nuk dshirojn t flasin pr shqetsimin e tyre. Duket se ata nuk jan n gjendje q sakt ti emrtojn ndjenjat, dhe pr kt shkak ata bhen t mvetshm dhe anksioz, t padurueshm, zemrak dhe vtmitar posarisht n raport me prindrit. Pr kt arsye prindrit e kan shum m vshtir ti ofrojn prkrahje emocionale dhe kshilla fmijve depresiv t cilat jan m se t domosdoshme, dhe n kt mnyr ata e keqsojn gjendjen e cila m s shpeshti mbaron me grindje konstante dhe izolim. Kndvshtrimi i ri mbi shkatarin e depresionit tek t rinjt sht i fokusuar kah mangsit n suaza t dy zonave t shkathtsive emocionale:n njrn an, n mjeshtrin e t lidhurit t miqsive, e n ann tjetr pranimi depresiv i disfats. Derisa nj pjes e medhe e shkaktarve t depresionit i prkasin fatit gjenetik, disa prej tyre jan t kushtzuara me mnyrn e t menduarit reversibile(t kthyeshme), pesimiste, e cila

www.syri3.com

197

www.sa-kra.ch

prcakton reagimet fmijrore n dshtimet e vogla notat e dobta, grindjet me prindrit, refuzimin e shoqris pr ka bhen depresiv. Dhe ekzistojn evidancat t cilat tregojn pr predispozitat e depresionit, pavarsisht nga arsyet, bhen gjithnj e m t numrta n mesin e t rinjve.

KOSTOJA E KOHS MODERNE: PRQINDJA E SHTUAR E DEPRESIONIT

Qindra vjet kan kaluar si Epok Melankolie, derisa pr shekullin e njzet mund t thuhet se sht br Epok Anksioziteti. Shnimet botrore tregojn pr epidemin e depresionit e cila mund t krahasohet me birsimin e fmijve t shprndar n gjith botn. Q nga fillimi i shekullit njzet, do brez pasues, n krahasim me prindrit e tyre, n gjith botn jeton me gjasa shum m t mdha t rrezikut se gjat jets do t vuajn nga format serioze t depresionit jo vetm nga format e caktuara t pikllimit, por edhe nga apatia e prgjithshme, zemrimi, keqardhje ndaj vetvetes, drrmimi dhe pashpresis.(23) E t gjitha kto simptome po shfaqen gjithnj e m hert n jet. Dikur depresioni tek fmijt ka qen thuajse i panjohur(apo, t paktn, i papranuar), ndrsa tash sht br pjes e jets moderne. Edhe pse gjasa se do t bheni depresiv rritet me vite, numri m i madh i njerzve depresiv sht ndr popullatn rinore. Ata t cilt jan t lindur n vitin 1955, gjasa se do t vuajn nga depresioni n nj perod t caktuar t jets, n shum vende jan tre her m t mdha sesa tek paraardhsit e tyre. Prqindja e amerikanve t cilt kan vuajtur nga depresionet e rnda, e jan t lindur para vitit 1905, ka qen 1%; prej t lindurve n vitin 1955 rreth6% deri n moshn njzetekatrvjeare kan rn n depresion. Gjasa se do t smuren nga depresioni i rnd para moshs tridhjetekatrvjeare, pr t lindurit ndrmjet viteve 1945 dhe 1954, sht rritur pr 10% n raport me t lindurit ndrmjet viteve 1905 dhe 1914.(24) E n do gjenerat pasuese fillimi i depresionit shfaqet gjithnj e m hert. Hulumtimi n gjith botn, me t cilin jan prfshir m tepr se tridhjet e nnt mij njerz, kan treguar pr tendenca t njjta n Porto Riko, Kanada, Itali, Gjermani, Franc, Tajvan, Liban dhe n Zelandn e Re. N Bejrut, numri i shtuar i njerzve depresiv ka qen i kushtzuar prej ngjarjeve politike me tendenc rritjeje gjat lufts qytetare. N Gjermani, pr t lindurit n vitin 1914 prqindja e njerzve depresiv deri n moshn tridhjet e pes vje ka qen 4%; tek t lindurit para dekades para 1944-shit, numri sht rritur tek t tridhjetepesvjeart. N gjith botn, gjeneratat t cilat kan prjetuar trazira t ndryshme politike kan pasur prqindjen e rritur t depresionit, edhe pse numri total i njerzve depresiv nuk ka qen n lidhshmri me ngjarjet politike. Depresioni n gjith botn sht prhapur edhe tek m t rinjt tek ata q pr t parn her e prjetojn depresionin. Kur i kan pyetur profesionistt q ti prezentojn supozimet e tyre, jan paraqitur disa teori. Dr Fredrik Gudvin (Dr. Frederick Goodxin), ish drejtor n National Institute of Mental Health, spekulon: Ka ndodhur erozioni i tmerrshm i familjeve nukleare numri i divorceve sht dyfishuar, prindrit m pak koh i kushtojn fmijve dhe familjet gjithnj e m tepr migrojn. Ju nuk rriten pran familjes s gjer. Humbja e ktyre burimeve t stabilitetit dhe vetidentifikimit jan shkaktare t nnshtrimit gjithnj e m t madh t depresionit.

www.syri3.com

198

www.sa-kra.ch

Dr. Dejvid Kafer(Dr. David Kupfer), shef i katedrs pr psikiatri n University of Pittsburgh Medical School, e ka cekur edhe nj tendenc: Pas lufts s dyt botrore, me zhvillimin e industrializimit, askush m nuk e ka kaluar kohn n shtpi. N numr gjithnj e m t madh t familjeve kan ardhur deri tek mosmarrveshjet familijare dhe mospajtimit rreth nevojave t fmijve. Kjo nuk sht shkaktare direkte e depresionit, por e rrit ndjeshmrin. Faktort stresik emocional t hershm mund t ndikojn n zhvillimin e neuronit i cili mund t jet shkatar i depresionit nse sht nn stresin e fort, madje edhe pas disa dekadave. Martin Selixhmen(Martin Seligman), psikolog nga University of Pennsylvania, ka supozuar se: Gjat tridhjet apo dyzet vitet e fundit, jemi dshmitar t ramjes s individualizmit dhe dshirs religjionistike, opr edhe mungess s prkrahjes s bashksis dhe t familjes m t gjer. Kjo do t thot se zhduken burimet t cilat mund ti zbusin disfatat dhe mossukseset. N mas n t ciln e shihni disfatn si t prhershme dhe e rritni vlern e asaj n at mnyr q ajo tju shkatrroj t trat n jet, mossuksesi momental bhet shkaktar i prhershm i dshprimit. Por nse perspektiva e juaj sht m e gjer, si sht besimi n Zot dhe jeta pas vdekjes, e krahas ksaj e humbni punn, disfata juaj do t jet vetm momentale. Pavarsisht nga arsyet, depresioni tek t rinjt sht problem kryesor. N Amerik, prqindja varon sipas asaj se sa fmij dhe tinejxhere jan depresiv, si dhe n pikpamjen e imunitetit t tyre ndaj ndjeshmris. Disa studime epidemilogjike, duke i marr n konsiderat kriteriumet e rrepta diagnostifikimet zyrtare t simptomeve t depresionit kan vlersuar se format m t rnda t depresionit tek djemt dhe vajzat t moshs dhjet deri n trembdhjet vje, n peroden prej nj viti, ka qen ndrmjet 8dhe 9 prqind; edhe pse studimet tjera flasin mbi at se ktu bhet fjal pr gjysmn e ktij vlersimi(tek disa madje prqindja shkon edhe n 2%). Shnimet informojn pr at se n pubrtet prqindja e vajzave depresive sht dyfishuar; vajzat e moshs katrmbdhjet dhe gjashtmbdhjet vjeare n 16% t rasteve vuajn nga depresionet e koh pas kohshme, gjithashtu prqindja sht e njjt edhe tek djemt.(25)

RRJEDHA E DEPRESIONIT TEK T RINJT

Zbulimi i cili paralajmron flet mbi at se depresioni tek fmijt nuk duhet vetm shruar, por duhet parandaluar. Madje edhe paraljamrimi i but i depresionit tek fmijt mund jet parashenj e formave m t rnda n vitet e m vonshme.(26) ky mendim i kundrvihet supozimit t vjetr se depresioni n fmijri nuk ka vler pasi q fmijt, me siguri, e tejkalojn. Natyrisht, do fmij koh pas kohe pikllohet; fmijria dhe adoleshenca jan, si dhe perioda e pjekuris, shansa pr dshprime t koh pas kohshme, apo pr humbje m t mdha apo m t vogla, s bashku me pikllimin e paevitueshm. Preventiva e domosdoshme nuk ka t bj me kto raste, por me fmijt tek t cilt pikllimi shndrrohet n mjerim, dhe kur dshprohen, shqetsohen dhe trhiqen q sht form m e rnd e melankolis. Sipas shnimeve t cilat i ka mbledhur Marija Kovak(Marija Kovacs), psikologe nga Western Psychiatric Institute and Clinic, 3/4 e fmijve, depresioni i t cilve ka qen mjaft serioz kshtu q ka qen e domosdoshme t drgohen pr shrim, kan pasur sulme konstante t depresionit t rnd.(27) Kovak sht marr me fmijt tek t cilt sht diagnostifikuar depresioni kur i kan pasur tet vjet, dhe do ca vite sht vlersuar gjerndja e tyre, derisa nuk i kan mbushur njzet e katr vjet.

www.syri3.com

199

www.sa-kra.ch

Fmijt me depresion t madh kan pasur perioda depresive me kohzgjatje prej tetmbdhjet muajve; edhe pse do i gjashti fmij ka pasur suksese n mposhtjen e sulmeve tek pas tetmbdhjet muajve. Forma m e but e depresionit, e cila sht shfaqur tek disa fmij t moshs pesvjee, ka qen me intenzitet m t dobt apo ka zgjatur shum m shum mesatarisht, rreth katr vjet. Por, Kovak ka konkluduar se tek fmijt t cilt kan depresion t but me koh do t shndrrohet n form m t rnd e ashtuquajtur depresion i dyfisht. Ata tek t cilt zhvillohet depresioni i dyfisht n vitet e mvonshme jan shum m shum t eksponuar sulmeve t riprsritura. Fmijt t cilt kan pasur epizoda t koh pas kohshme t depresionit, t cilt i kan prcjellur deri n adoleshenc dhe vitet e hershme t pjekuris, mesatarisht kan vuajtur prej depresionit apo rregullimeve maniako-depresive, prej nj deri n tre vjet. Pasoja tek fmijt nuk len vetm depresioni. Kovak m ka thn: Fmijt i msojn shkathtsit sociale duke u socializuar me moshatart e tyre pr shembull, far t bjn nse dika dshirojn e nuk e fitojn; duke i vshtruar se si fmijt tjer veprojn n situata t caktuara, ata prpiqen pr t vepruar njjt. Por, fmijt depresiv gjithmon gjenden n mesin e fmijve t mosprfillur, ata me t cilt fmijt tjer nuk luajn shum.(28) Vrazhdsia apo pikllimi t ciln fmija e ndjen e shtyn ti ikn kontaktit t par me shoqrin apo t largohet nse fmija tjetr prpiqet ti afrohet shenj shoqrore t ciln fmija tjetr e interpreton si refuzim; n fund, fmijt depresiv refuzohen apo injorohen gjat kohs s lojs. Kjo zbrazsi n prvojat e tyre interpersonale do t thot se lihet ajo q kishte mundur t msohet gjat lojs, dhe kshtu ata mbesin emocionalisht dhe shoqrisht t mbrapambetur, me shum pasoja kur depresioni kalon.(29) N t vrtet, kur sht br krahasimi i fmijve depresiv me ata t cilt nuk kan qen, t part nuk kan qen t shkatht n shoqri, dhe kan pasur m pak shok, m vshtir i kan prnuar n loj, kan qen m pak t adhuruar dhe kan pasur probleme n raport me fmijt e tjer. Edhe nj qmim t cilin kta fmij e paguajn sht suksesi i dobt n shkoll; depresioni ndikon n kujtesn e tyre, me vshtrsi koncentrohen n or t msimit dhe vshtir mbajn n mend se ka kan msuar. Fmijs t cilit asgj nuk i paraqet knaqsi, vshtir se do fokusoj energjin e vet pr ti zotruar leksionet e vshtira dhe nuk do ta prjetoj fllo-un gjat kohs s msimit. Sipas hulumtimeve t Kovakovs, sa m gjat q fmijt jan depresiv, aq m t dobt do ti ken notat, si dhe rezultatet n testet e suksesit, dhe kshtu q me siguri do ta braktisin shkolln. N t vrtet, ekziston lidhja direkte midis kohzgjatjes s depresionit tek fmija dhe notave mesatare, krahas dshtimeve konstante gjat kohs s periodave depresive. Natyrisht, t gjitha kto mossuksese akademike ndikojn n keqsimin e gjendjes depresive. Si e vren Kovak: Imagjinoni se ve jeni depresiv dhe filloni ti shmangeni shkolls, duke ndenjur n shtpi t vetmuar n vend se t luani me fmijt e tjer.

MNYRA DEPRESIVE E T MENDUARIT

Sikur tek t rriturit, interpretimi pesimist i disfatave n jet, n zemrn e fmijs depresiv, forcon ndjenjn e pashpress dhe dshprimit. Moti koh sht i njohur fakti se njerzit t cilt ve kan qen n depresion mendojn n kt mnyr. Edhe pse, von sht zbuluar se fmijt e prirur kah melankolia anojn n qndrimin pesimist para se t formohet

www.syri3.com

200

www.sa-kra.ch

depresioni. Ky zbulim orienton n mundsin q depresioni t parandalohet para se t shfaqet. Nj mori shnimesh t mbledhura n baz t hulumtimeve mbi bindjet e fmijve pr mundsit personale, vrtetojn se ata mund ta kontrollojn at q n jet iu ngjan pr shembull, jan n gjendje q ti prmirsojn gjrat n t mir. Vlersimi sht fituar n baz t mendimit t fmijve q kan pr veten e tyre, fmijt t cilt jan prgjigjur n kt mnyr: Kur kam probleme n shtpi, un i zgjidh shum m mir se sa fmijt tjer apo Nse msoj m shum, marr nota m t mira. Fmijt t cilt thon se asnjra prej prgjigjeve nuk iu prshtatet, ndihen t ngatht pr ti ndryshuar gjrat, e ndjenja e ngathtsis sht m infektuesja tek fmijt depresiv.(30) Studim i vlefshm ka qen edhe ekzaminimi me nxnsit e klass s pest dhe t gjasht q sht br disa dit para se ti marrin librezat e suksesit. T gjithve na kujtohet se far shembulli t dshprimit apo admirimit n fmijri na ka paraqitur libreza e suksesit. Por, hulumtuesit kan vrejtur se vlersimi i fmijve pr rolin e tyre n pikpamjen e suksesit m t dobt se sa kan shpresuar len pasoja. Fmijt t cilt notat e dobta i shohin si pasoj t anomalive personale(Un jam budalla) jan m depresiv se sa ata t cilt notat e dobta i interpretojn si dika q mund t ndryshohet(Po qe se e ushtroj matematikn ma tepr n shtpi, do t marr nota m t mira).(31) Studiuesit jan marr edhe me grupn e nxnsve t klass s tret, katrt dhe t pest t cilt shokt e tyre i kan refuzuar, dhe i kan prcjellur se cili nga ata edhe n klasat m t nalta ka qen ende i izoluar nga shoqria. Duket se mnyra n t ciln fmijt ia interpretojn refuzimin vetvetes sht e rndsis esenciale pr depresionin e mundshm. Ata t cilt refuzimin e interpretojn si pasoj e anomalis personale bhen shum m depresiv. Pr optimistt, t cilt kan ndier se dika mund t bjn pr ti prmirsuar gjrat, nuk kan qen kushe e di se sa depresiv, edhe prkundr refuzimeve t mtejshme.(32) n baz t vshtrimeve t fmijve t clt jashtzakonisht t shqetsuar dhe n mnyr pesimiste kan kaluar n klasn e shtat, sht vrtetuar se shumica kan reaguar duke u grindur n shkoll dhe kan rn n depresion pas do stresi shtes q ka ngjar n shtpi.(33) Dshmi m t qarta se pr shkak t qndrimit pesimist fmijt jashtzakonisht i nnshtrohen depresionit, i paraqet studimi pesvjear i cili i ka prcjellur fmijt deri n klasn e tret.(34) N mesin e fmijve m t ri, parashikuesit m binds se fmijt do t bhen depresiv ka qen qndrimi i tyre pesimist, s bashku me goditjet m t rnda si sht divorci i prindrve apo vdekja n familje, arsyje pr t ciln fmijt kan qen t shqetsuar dhe t dezorganizuar, e prindrit me siguri se nuk kan pasur mundsi tju ofrojn ngushllim dhe kurajim. Kur e kan prfunduar shkolln fillore, sht ardhur deri tek ndryshimi i rndsishm n meditimin mbi ndodhit pozitive dhe negative n jetne fmijs, t cilat n t shumtn i kan interpretuar si veti t mira apo t kqija: Marr nota t mira se jam i menur; Nuk kam shum shok pasi q nuk jam shum zbavits. Duket se ky ndryshim gradual krijohet nga klasa e tret deri n t pestn. Pasi q disfatat n jet ia prshkruajn njrs prej mangsive personale pr fatin e till, fmijt me qndrime pesimiste reagojn n at mnyr q disponohen depresivisht. Aq m tepr, mbijetimi i depresionit ndikon n mnyrn pesimiste t t menduarit, por edhe nse smundja shrohet, fmijs i mbetet vrraga emotive dhe nj mori paragjykimesh: se nuk mund t bhet i suksesshm n shkoll, se nuk sht i dashur nga t tjert dhe se nuk

www.syri3.com

201

www.sa-kra.ch

sht n gjendje ti largohet disponimeve t mundimshme. Pr shkak t ktyre ideve fikse, fmija mund t bie n depresion tjetr eventual.

NDRPRERJA E DEPRESIONIT
Lajm i mir: sht vrtetuar se nse fmijt msojn q me efikasitet ti shqyrtojn problemet, rreziku pr krijimin e depresionit zvoglohet*. N nj shkoll t mesme n Oregon hulumtimi ka treguar se do i katrti nxns vuan nga, si e quajn psikologt. depresion i shkalls m t ulti cili mund t shfaqet edhe n forma m t rnda por mund t jet edhe si jodisponim i zakonshm.(35) N disa raste, gjat javve dhe muajve t par, mund t rritet depresioni i vrtet. N ort speciale shtatdhjet e pes nxns me forma m t buta t depresionit kan msuar se si ta ndryshojn mnyrn e t menduarit depresiv, q m me shkathtsi t lidhin miqsi, q m mir t pajtohem me prindrit dhe t angazhohen n aktivitetet shoqrore t cilat iu shprehin knaqsi. Kah fundi i programit dyjavor, 55% i nxnsve jan rehabilituar nga depresionet e buta, ndrsa 1/4 e atyre q nuk i kan ndjekur seansat tek m von kan filluar t prmirsohen. Nj vit m von, ata t cilt skan qen t inkuadruar n program kan rn n depresion t thell, si dhe 14% t nxnsve t cilt kan kaluar programin e preventivs. Edhe pse programi ka zgjatur vetm tet seansa, rreziku pr krijimin e depresionit sht zvogluar prgjysm.(36) Deri tek rezultatet kurajuese sht arritur edhe gjat orve njjavore t organizuara pr t rinjt me simptoma t depresionit, n t cilat or kan mundur t vijn s bashku me prindrit e tyre. N seansa kan msuar disa prej shkathtsive kryesore emocionale: se si ti zgjidhin mosmarrveshjet, t veprojn me menuri dhe, padyshim m e rndsishmja, ti largojn bindjet pesimiste t cilat kan ndikuar pr tu formuar depresioni; pr shembull kan marr vendim q m tepr t msojn pasi q kan dshtuar n provim, n vend se t thon: Nuk jam mjaft i menur. N kto or fmija mson q disponimet e pakontrolluara si jan anksioziteti, zemrimi apo pikllimi mund t ndryshohen me mnyr e t menduarit, thekson Martin Selixhmen, njri prej themeluesve t programit dymbdhjetjavor. T mposhten mendimet depresive do t thot t mposhtet edhe ndjenja e grumbulluar e shtrngimit: kjo sht kurajo momentale e cila bhet shprehi:, shton Selixhmen. Prsri duke i falnderuar seansave speciale prqindja e fmijve depresiv sht prgjysmuar. Kur pas nj viti ort kan prfunduar, vetm 8% t pjesmarrsve n testin e depresionit kan qen n gjandje relativisht t rnd, pr dallim nga 29% t t shruarve. E pas dy vitieve vetm 20% kan treguar shenja t depresionit t dobt, n krahasim me 44% t t shruearve. N prfundim t adoleshencs, zotrimi i ktyre shkathtsive mund t ndihmoj pamas. Selixhmen vren: Kta fmij m me mjeshtri i zotrojn problemet tinexherijane t refuzimit. Duket se kan msuar se ajo sht rruga m e rrezikshme kah depresioni kur bhen tinejxher. Ashtu e msuar sht mbajtur dhe pr ta sht br e vlfshme gjat viteve, q do t thot se kto leksione fmijt i prdorin n jetn e prditshme. Edhe ekspertt tjer t cilt jan marr me depresionin e fmijve i kan pranuar kto programe; Nse vrtet dshironi t ndikoni n smundjen psikiatrike, si sht depresioni, s pari duheni dika t bni para se fmija t smuret, e ka rikomentuar Kovak. Zgjidhja m e mir sht inokulimi psikologjik.

www.syri3.com

202

www.sa-kra.ch

*Pr dallim nga t rriturit, fmijve nuk iu preferohen barrat si ndrrim pr terapi apo msimin preventiv pr shrimin e depresionit; fmijt reagojn ndryshe pr dallim nga t rriturit ndaj barrave. Antidepresort triciklik, shpesh t preferuar pr t rriturit, nuk e kan kaluar testin kontollues i cili tregon n prmirsimin e gjendjes tek fmijt, si dhe placebo joaktiv. Barrat kundr depresionit, duke inkuadruar edhe PROZAKun (n tregun ton njihet me emrin FLUOXETIN), ende nuk jan testuar mjaft pr t qen t prdorshm pr fmijt. Drisa DEZIPRAMINI, njri prej m t aplikuarit (dhe m t testurit)antidepresor triciklik. sht br met e FDA hulumtime mbi shkaktart e mundshm t vdekshmris tek fmijt.

RREGULLIMI N T USHQYER
Kah fundi i viteve t 60-ta, gjat studimeve t mia postdiplomike nga psikologjia analitike, i kam njohur dy femra t cilat kan vuajtur prej rregullimit t apetitit, edhe pse kt e kam kuptuar tek pas shum vitesh. Njra ka qen postdiplomiste nga matematika jashtzakonisht e suksesshme n Harvard, t ciln e kam njohur edhe prej m heret; tjetra ka qen biblotekiste n M.I.T. Matematicientja, edhe pse thatanike si skelet, thjesht nuk ka mundur ta detyroj veten t ha; thoshte se nga ushqimi ka neveri. Ndrsa biblotekistja ka qen trashalluqe e cila ka ditur q me apetit ti vrsulet akullores, torts dhe mblsirave tjera, e mandej - si ma ka pranuar njher me vshtrsi feshurazi ka shkuar n toalet dhe me zorr ka vjellur. Sot matematicientja do t ishte diagnostifikuar si anorexia nervosa, e biblotekistja si bolimia. N ato vite kto terme nuk kan ekzistuar. Tek n vitin 1969 mjekt kan filluar t diskutojn pr kt problem, Hilda Bra(Hilda Bruch), nismtare e ktyre studimeve, ka publikuar referatin mbi rregullimin n t ushqyer.(37) Bra, e interesuar pr femrat t cilat deri n vdekshmri e kan detyruar veten n uri, ka supozuar se njri prej shum shkaktarve kryesor sht pamundsia pr tu njohur nevojat e trupit dhe n to t reagohet, n kt rast ndaj uris. Prej ather literatura mbi rregullimet sht pasuruar, me numr t madh supozimesh mbi shkaktart e rregullimit, duke marr parasysh gjithnj e m tepr femrat e reja t cilat i ka joshur garimi n arritjen e paarritshme t standardeve shum t larta t bukuris femrore, si dhe nnat e mrzitshme t cilat kan br presion vajzave t tyre me ndjenjn e fajsis dhe turpit. Shumica e ktyre supozimeve prbhen prej mangsive t shumta: ato jan ekstrapolime t ekzekutuara gjat shrimit terapik. Nga pikpamja shkencore, m e preferueshme sht t merret parasysh grupa e njerzve dhe t vshtrohen se a do t shfaqen ndonjra prej rregullimeve gjat periods s caktuar kohore. Ky lloj studimi mundson shqyrtimin e detajizuar i cili mund t dshmoj se a bhet fjal, pr shembull, pr prindrit tepr autoritativ t cilt mund t ndikojn n rregullimin e t ushyerit tek vajzat. Prpos ksaj, n kt mnyr prcaktohet grupa e shkaktarve t cilt ojn deri tek rregullimi, por bn edhe dallimin nga t tjert t cilt mund ti prngjajn shkaktarve, t cilat zakonisht ndodhin tek njerzit me apo pa rregullime. Kur sht implementuar ky lloj studimi n mesin e m shum se nntqind vajzave, prej klass s shtat deri n t dhjetn, sht konkluduar se mangsit emocionale posarisht jodallueshmria dhe pamundsia e mbikqyrjes s ndjenjave ankthsuese jan shkaktar kryesor q bjn rregullimin n t ushqyer.(38) Madje edhe n klasn e dhjet, gjashtdhjet e nj vajza nga shkolla e mesme e paralagjes s Mineapolisit kan pasur simptome serioze t anoreksis apo bolimis. Sa ma i fort q ka qen rregullimi, aq m intenzivisht kan reaguar vjazat ndaj disfatave, mosmarrveshjeve apo nervozizmave m t vogla, ndjenjave t forta dhe negative t cilat nuk kan mundur ti mposhtin dhe, n t vrtet, nuk kan qen mjaft t vetdijshme

www.syri3.com

203

www.sa-kra.ch

se prapseprap i ndiejn. Kur bashkohen kto dy tendenca me paknaqsin e jashtzakonshme pr shkak t dukjes trupore, rezultat prfundimtar sht anoreksia apo bolimia. sht vrtetuar se prindrit e brengosur nuk jan t vetmit shkaktar t rrgullimit n t ushqyer. (Si ka paralajmruar vet Bra, konkludimet q jan nxjerrur n baz t njohurive t vonuara me siguri nuk do t jen t sakta; pr shembull, prindrit mund t bhen shum t brengshm, si lloj i reagimit plotsues, dmth. nga dshprimi pr ti ndihmuar vajzs me rregullime n t ushqyer. Gjithashtu jan irelevante, por shum prezente, interpretimet si jan frika nga sexualiteti, fillimi i hershm i pubrtetit apo mungesa e vetrespektit. Me studimin e zinxhirit t shkatarve, sht zbuluar se si shkaku inicues tek vajzat qndron n faktin se ato rriten n shoqri e cila sht e xhindosur me thatimin e panatyrshm si atribut i bukuris femrore. N fillim t adoleshencs, vajzat jan t vetdijshme peshs s tyre. Pr shembull, nj njmbdhjetvjeare ka filluar t qaj kur nna e saj i ka thn t shkojn pr t notuar, duke i thn se si duket e plot n kostumin e larjes. E n t vretet, psikiatri i saj i cili na ka rrfyer kt tregim, pesha iu sht prgjigjur gjatsis s saj.(39) Sipas nj studimi me t cilin jan prfshir 271 tinejxhere, gjysma prej tyre kan menduar se jan shum t plota, edhe pse numr m i madh i tyre ka pasur pesh normale. Nse me studimin n Mineapolis sht vrtetuar se opsesioni me trashsin nuk sht i vetmi shkaktar i cili paraqitet n rregullimin n t ushqyer tek vajzat. Disa trashaman nuk jan n gjendje t bjn dallimin e ndjenjave t friks, zemrimit apo uris dhe kshtu t gjitha kto ndjenja i bashkojn n ndjenjne uris dhe gjithmon glltisin shum kur shqetsohen.(40) Dika e ngjashme ndodh edhe me kto vajza. Gloria Leon, psikologe n University of Minesota, e cila i ka studiuar rregullimet n t ushqyer tek vajzat, vren se kto vajza nuk jan t vetdijshme ndjenjave t tyre dhe sinjaleve trupore; ky sht parashikues m i qart se tek ato do t zhvillohet rregullimi n t ushqyer n dy vitet e ardhshme. Numri m i madh i fmijve mson ti dalloj ndjenjat, kur thon se mrziten, se jan t zemruar, depresiv apo t uritur kjo sht pjesa kryesore e msimit emocional. Por, kt vajza kan vshtrsi t bjn dallimin e ndjenjave m elementare. Ato mund t ken probleme me dashnor, e t mos jen t sigurta se a jan t zemruara, t ankthshme apo depresive dhe prjetojn valzimin e prgjithshm emocional, duke mos ditur se si tia dalin me t. N vend t ksaj, ato msohen t disponohen duke ngrn; kjo mund t bhet shprehi konstante e fuqishme emocionale. Por kur shprehia pr tu qetsuar me ushqim bashkohet me presionin pr t mbetur thatanake, tek vajzat hapet rruga pr zhvillimin e rregullimit n t ushqyer. N fillim ajo mund t ngopet koh pas kohe, vren Leon. Por pr t mbetur thatanake, fillon t vjell, prdor laksativ apo fizikisht moliset pr ta zvogluar peshn t ciln e ka fituar duke u strngopur. Mnyra tjetr e luftimit me konfuzionin emocional sht uria kjo sht mnyr q ato e ndiejn se kan t paktn nj lloj kontrolle mbi ndjenjat e papushtueshme. Kombinimi i mbikqyrjes s brendshme t pasuksesshme dhe shkathtsive t pazhvilluara sociale on n at q kto vajza, kur shqetsohen nga ana e prindrve apo shokve, nuk ja dalin ta zgjidhin mosmarrveshjen me dashuri apo ta tejkalojn shqetsimin. N vend t ksaj, shqetsimi i tyre nxit rregullim n t ushqyer. Leon beson se tretmani efikas duhet ti inkuadroj n terapi edhe kshillat shruese t cilat kan

www.syri3.com

204

www.sa-kra.ch

t bjn me anomalit n shkathtsit emocionale. Mjekt zbulojn, thot ajo, se nse anomalit vrehen, terapia bhet efikase. Kto vajza duhet t msojn sesi ti dallojn ndjenjat e tyre dhe metodat e qetsimit, apo q m me sukses ti zgjidhin problemeet, e jo ti ipen shprehis s strushyerit t pafrenueshm kinse n kt mnyr do ti zgjidhin problemet.

NDRPRERJA: E VETMUAR E SHKOLLS

Drama ka ngjar n shkolla fillore: Ben, nxns i klass s katrt dhe me pak shok, posa kishte dgjuar nga Xhejso i vetmi shok q kishte se nuk do t luaj me t gjat pushimit t dreks Xhejson kishte pas dshir t luaj me nj djal tjetr ed. Ben, i drmuar, ul kokn dhe fillon t qaj. Kur sht ngopur s qari, Ben ishte afruar tavolines ku kishin qen duke drekuar Xhejson dhe ed. T urrej pamas!, i kishte brtitur Ben Xhejsonit Pse?, pyet Xhejson Sepse m ke gnjyer, tha ben me ton akuzues. Ke thn se gjith kt jav do t luash me mua, dhe gnjeve. Mandej Ben i dshpruar zvarritet deri tek tavolina e tij e zbrazt, duke rnkuar n heshtje. Xhejson dhe ed shkojn deri te ai dhe prpiqen t bisedojn me t, por Ben i fut gishtat n vesh, me vendosmri i injoron, me vrap largohet nga kuzhina dhe fshehet prapa deponis s shkolls. Grupa e vajzava q ka qen prezente gjat fjalosjes mundohen ta luajn rolin e pacifisteve, e gjejn Benin dhe i thon se Xhejson dshiron t luaj me t. Por Ben asgj nga kjo nuk pranon dhe i thot atyre q ta ln t qet. Ai i shron plagt e veta, duke rnkuar dhe vajtuar, burrrisht n vete.(41) Gjithsesi, moment preks; ndjenjn e refuzimit apo se jeni pa shok, e ka ndier dokush n fmijri apo adoleshenc. Por ka sht m e rndsishmja n reagimin e Benit dhe paaftsis s tij t reagoj ndaj prpjekjeve t Xhejsonit pr ti prmirsuar marrdhniet qndrimi i cili vetm e rrit mundimin e tij, e q ka mundur t jet i ndrprer. Paaftsia e tij e ngjajshme pr tu kuptuar porosia themelore sht tipike pr fmijt e paadhurueshm; si e kemi par n kapitullin e XIII, fmijt shoqrisht t refuzuar zakonisht vshtir i kuptojn sinjalet emocionale dhe sociale; por edhe kur i kuptojn, kufizueshm reagojn ndaj tyre. Rrezikun m t madh pr ta braktisur shkolln e kan fmijt t cilt nga shoqria jan t refuzuar. Fmijt t cilt jan t refuzuar nga moshatart e tyre du deri n tre her m tepr e braktisin shkolln, n krahasim me fmijt t cilt kan shok. Pr shembull, sipas nj hulumtimi rreth 25% e fmijve t paadhureshm n shkolln fillore, e kan braktisur shkolln para se ta prfundojn gjimnazin, n krahasim me prqindjen e prgjithshme prej 8% . (42) Ky fakt nuk habit: imagjinoni se si po i kaloni tridhjet or n jav n vendin ku askush nuk ju do. Dy lloje t prirjeve emocionale jan shkaktare q fmijt prfundojn si shoqrisht t syrgjynosur. Si e kemi par, nj sht prirja pr t sulmuar me zemrim dhe paraqitja e armiqsis t ciln askush nuk e ka shpresuar. Tjetra bhet e dukshme n truprin, ankthshmrin dhe msoshoqrimin. Por edhe krahas ktyre vetive t temperamentit, ka fmij t paadhurueshm pr shkak t natyrs s tyre t keqe njerzit gjithmon ndihen jokomod t cilt anojn t jen t shtyer n nj an. Nj prej arsyjeve pr ka kta fmij jan t papranuar duket se sht n baz t sinjaleve emocionale q kta fmij i drgojn. Kur fmijt e shkolls fillore me pak

www.syri3.com

205

www.sa-kra.ch

shok i kan lutur ti prshkruajn emocionet si sht zemrimi apo neveria me figura vizatime n t cilat shihet vargu i emocioneve t ndryshme, ata kan br shum ma shum gabime sesa fmijt e adhuruar. Kur i kan pyetur fmijt n erdhe se n mnyr me dik shoqrohen apo se si rruhen nga grindjet, fmijt e paadhurueshm ata t cilt nga t tjert kan qen t refuzuar n loj jan prgjigjur me ton vetmbrojts(n pyetjen se far do t bjn nse te dy fmijt e dshirojn t njjtn lodr, jan prgjigjur do ta godas), dhe rrall e kan krkuar ndihmn e t rriturve. A kur nga tinejxhert kan krkuar t aktrojn gjendjen e pikllimit, zemrimit apo apknris, t paadhuruarit kan aktruar shum jobindshm. Nuk sht pr tu habitur se prse fmijt e till nuk jan n gjendje t vjn marrdhnie m t mira; joprvoja e tyr shoqrore, bhet e kobshme, ata thjesht vazhdojn t bjn gjra t njjta t cilat n t kaluarn nuk iu kan shkkuar n favor, apo madje edhe ma me ngathtsi t reagojn.(43) N lotarin e adhurueshmris, kta fmij humbin pr shkak t vlerave emocionale themelore: me ta nuk ka zbavitje, e kta nuk din se far t bjn q fmijt e tjer t ndihem mir. Pr shembull, me vrojtimin e fmijve t paadhurueshm gjat lojs sht dshmuar se ata shum ma shum mashtrojn, ndrprejn lojn po qe se humbin, varin buzt, lavdrohen po qe se fitojn. Natyrisht shumica e fmijve dshirojn t fitojn n loj ama din t prmbahen nga reagimet emocionale po qe se fitojn apo humbin pr mos ta vr n pyetje lidhjen me shokun me t cilin luajn. Edhe pse fmijt shoqrisht t pandieshm t cilt gjithmon kan vshtrsira me interpretimin emocioneve dhe reagimit ndaj tyre prfundojn si t dbuar nga shoqria, e njjta, natyrisht nuk ka t bj me fmijt t cilt momentalisht kalojn npr periodn n t ciln ndihen t dbuar. Por ata t cilt gjithmon mbesin t kyqur dhe t dbuar, pozita e tyre dhimbse e syrgjynosur do t l gjurm gjat shkollimit t mtejm. Pasojat, si sht shtypja n margjinat e shoqris, gjithnj e m shum bhen fatale pr ata q kalojn n mosh t pjekuris. S pari, aty sht shumica e shokve t mir dhe zhurma gjat lojs lur fmijt i prsosin shkathtsit emocionale dhe shoqrore t cilat m von n jet do ti aplikojn n miqsi. Fmijt e kyqur nga kjo mbretri e njohjes, pashmangshm jan humbs. sht e kuptueshme q t refuzuarit ankohen pr ankthim t rritur, numr t madh brengash, depresion dhe vetmi. Si parashikues m i sakt i problemeve t mundshme mendore deri n moshn tetmbdhjetvjeare, ka qen popullariteti qysh prej klass s tret faktor m i sakt se sa vlersimi i arsimtarit dhe prindit, suksesit n shkoll, IQ testeve, madje ma tepr se vet rezultatet n testet psikologjike.(44) E, si e kemi par, njerzit pa shok dhe t vetmuarit kronik i prkasin grups m t rrezikuar se do ta fitojn ndonj smundje dhe t vdesin m heret. Heri Stek Salliven(Harry Stack Sulliven) thekson se gjat lidhjeve intime msojm se si t bashkbisedojm ti zgjidhim mosmarrveshjet dhe ti ndajm ndjenjat m t thella gjat kontakteve t para miqsore me shokt e gjinis s njjt. Por, n krahasim me moshatart e vet, fmijt shoqrisht t refuzuar prgjysm kan m pak gjasa t zn shok t mir n vitet esencialisht t rndsishme n shkolln fillore, dhe kshtu e humbin rastin jashtzakonisht t rndsishm pr zhvillimin emocional.(45) Madje edhe vetm nj shok mund t jet i rndsishm kur t gjith t tjert e kthejn shpinn(dhe kur miqsia nuk sht edhe aq e fort).

www.syri3.com

206

www.sa-kra.ch

TRAJNIMI PR MIQSI
Ka shpresa pr fmijn e refuzuar, prkundr joprvojs s tij. Stiven Esher(Steven Asher), psikolog nga University of Illinois, i ka dhn kuptim vargut t seansave t rregullave miqsore pr fmijt e paadhurueshm t cilt kan pasur suksese t caktuara.(46) Pasi q n mesin e nxnsve t klass s tret dhe t katrt i ka zgjedhur m t paadhuruarit. Esher iu ka prgatitur gjasht seansa mbi at se si loja t bhet m zbavitse dhe ate n at mnyr q bhen miqsisht t disponuar, zbavits dhe t kndshm. Pr tiu shmangur signatizmit, fmijve u kan thn q t aktrojn para konsultantit trajnerit i cili prpiqet t msoj gjra t cilat lojn e bjn m zbavitse. Fmijve u kan thn q t aktrojn n mnyrn t ciln Esher ka konkluduar se sht tipike pr fmijt e adhuruar. Pr shembull, i ka kurajuar pr t dhn propozime dhe t gjejn kompromis nse nuk pajtohen rreth rregullave(para se sa t grinden); t bisedojn; ti parashtrojn njri-tjetrit pyetje gjat kohs s lojs; t dgjojn dhe t kujdesen pr fmijn tjetr; ta lavdrojn nse fmija tjetr bn dika t mir, tju ofrojn ndihm, kshilla dhe kurajo. Gjithashtu, fmijt i kan testuar pr mnyrat themelore e t sjellurit n shoqri gjat kohs s lojs nxjerrjen e kashts me t tjert nga klasa, e mandej iu kan treguar se sa t suksesshm kan qen. Ky mini-kurs i pajtueshmris s ndrsjell ka pasur efekt t shklqyeshm: nj vit m von, fmijt t cilt i kan msuar rregullat e kan qen t przgjedhurit nga m t paadhuruarit n klas tash me popullaritet jan gjetur ndr t mesmve. Asnjri prej tyre nuk sht br yll n shoqri, por asnjrin nuk e kan refuzuar. Deri tek rezultatet e ngjajshme ka ardhur edhe Stiven Novicki( Stephen Nowicki), psikolog nga Emory University. (47) Programi i tij gjithashtu sht i paramenduar q fmijt shoqrisht t refuzuar ti prsosin aftsit e leximit t reagimeve emocionale ndja ndjenjave t fmijve tjer. Pr shembull, derisa i kan shfaqur ndjenjat e gzimit apo pillimit, fmijt kan qen t inizuar me video kamer dhe i kan udhzuar se si ti prsosin shprehjet emocionale. Mandej fmijt i provonin shkthtsit e posamsuara me fmijt me t cilt dshironin t luanin. Pr programet e ktij lloji sht thn se jan t suksesshme prej 50 deri n 60% n pikpamjen e rritjes s popullaritetit t fmijve t refuzuar. Programet(n mnyrn n t ciln sot prpilohen) jan m t suksesshme pr nxnsit e klass s tret dhe t katrt, sesa tek ata m t rritur, dhe ma t dobishm jan pr fmijt e ngatht sesa pr ata t cilt jan jashtzakonisht agresiv..a esenca sht n prshtatshmrin: shenj e cila premton se shum fmij t refuzuar mund t inkuadrohen n rrethin e shokve n baz t udhzimeve emocionale.

ALKOOLI DHE DROGA: VARSIA SI VETSHRIM Studentt e konviktit lokal e kan nj thnje t dehesh t bhesh tap t pish birra derisa nuk alivanosesh. Njra prej teknikave sht: e vjn gypin n hink q mund t pin pr dhjet sekonda. Mnyra nuk sht e veant sipas intensitetit. Sipas nj studimi 10% e t rinjve nga kolegji prnjher glltitshtat, apo m tepr. Pije me rend, ndrsa 10% tjer veten e quajn pijanec t rnd. Natyrisht, emri tjetr do t ishte alkoolist.(48) Prafrsisht gjysma e djemve dhe rreth 40% e vajzave dehen s paku dy her n muaj.(49) Derisa prdorimi i alkoolit tek numri m i madh i t rinjve amerikan mesatarisht sht zvogluar gjat viteve t 80-ta, prdorimi sht rritur tek popullata shum e re.

www.syri3.com

207

www.sa-kra.ch

hulumtimi i vitit 1993 vrteton se 35% e vajzave kan deklaruar se e prdorin alkoolin pr tu dehur, derisa ky fenomen n vitin 1977 ka qen vetm 10%: marr n prgjithsi, do i treti student pin pr tu dehur. Kjo on deri tek rreziqet tjera: n 90% t t gjitha rasteve t paraqitura t dhunimit n kolegje kan ndodhur kur dhunuesit apo viktimat apo t dy s bashku kan qen t dehur.(50) Alkooli sht shkaktar kryesor i vdekshmris tek t rinjt prej moshs pesmbdhjet deri n njzetekatr vjet.(51) Eksperimentimi me droga dhe alkool mund t ket rndsi t caktuar n fillim t adoleshencs, por pr disa ngjrimi ka pasoja afatgjate. Tek shum prdorues t drogave dhe alkoolit, fillimet e varsis mund t prcillen prej periods tinejxheriane, eddhe pse disa t cilt eksperimentojn n at mnyr ata prfundojn si pijanec apo narkoman. Deri n prfundimin e shkolls s mesme 90% e t rinjve shijojn alkoolin, ndrsa 14% prej tyre bhen alkoolist; prej shum milionave amerikan t cilt kan provuar kokainn, m pak se 5% bhen t varur.(52) Ku sht dallimi? Ata t cilt jetojn n lagjet me prqindje t madhe t kriminalitetit ku crack shitet n do knd, e dileri sht model m i popullarizuar i suksesit ekonomik i takojn grups m t rrezikuar t t varurve. Disa bhen t varur si diler t imt, t tjert sepse leht mund ti sigurojn drogat apo edhe nse moshatarve t tyre ua knda faktor t cilt e rrisin prdorimin e drogs n cilndo pjes t qytetit, op edhe n pjest m t pasura. Por mbete e hapur pyetja se sa sht numri i atyre t eksponuarve prek ktyre karremeve dhe presioneve, kush vazhdon t eksperimentoj, dhe kush prej tyre, padyshim, do t prfundoj me shprehi t prhershme? Nj nga teorit moderne shkencore thot se ata t cilt e mbajn shprehin bhen jashtzakonisht t varur prej alkoolit dhe drogave, duke i prdorur si lloj ilaqi - pr ta qetsuar ankthimin, zemrimin apo depresionin. Pas eksperimentimeve t hershme ata vazhdojn me drogim intravenoz, prsri pr ta larguar ankthshmrin apo melankolin e cila i mundon. Kshtu, prej disa qindra nxnsve t klass s shtat dhe tet t cilt i kan prcjellur dy vjet, ata t cilt jan ankuar n rregullimet e theksuara emocionale gjithmon kan qen n numr m t madh t prirur pr prdorimin e drogs.(53) Me kt mund t shpjegohet prse shum njerz t rinj t cilt eksperimentojn me droga dhe alkool nuk bhen t varur, derisa t tjert thuajse prej fillimit: varsit m t nnshtruara prej alkoolit dhe drogave gjejn mnyrn urgjente pr ti qetsuar emocionet t cilat me vite t tra i kan munduar. Si thot Ralf Tarter(Ralpf Tarter), psikolog nga Western Psychiatric Institute and Clinic nga Pitsburgu: Njerzve me predispozita biologjike gota apo doza e par iu jep prkrahje kolosale, ndrsa t tjert fare nuk ndihen njjt. Shum narkoman gjat shrimit m thon: Pr t parn her nj jet jam ndier normal kur e kam shijuar drogn. Droga n mnyrp fiziologjike ata i stabilizon, t paktn pr nj koh.(54) Kjo sht, natyrisht, ujdia t cilin e bn i droguari me djallin: ndjenj e kndshme afatshkurte, e si shenj falenderimi pr kt ipet shkurtimi konstant i jets. Padyshim se pr shkak t modeleve t caktuara emocionale njerzit priren pr t krkuar lehtsim emocional n njrn nga substancat. Pr shembull, dy rrug ojn n alkoolizm. E para fillon tek personi i cili n fmijri ka qen jashtzakonisht i tensionuar dhe i ankthshm dhe i cili si tinejxher zbulon se alkooli zvoglon tensionimin. Kto jan shum shpesh kryesisht djemt e alkoolistve t cilt iu kan rrokur alkoolit pr ti qetsuar nervat e tyre. Markeri biologjik i ktij modeli sht sekretimi(taitja) i zvogluar i neurotransmetuesit GABA i cili e rregullon shqetsimin sasia e zvogluar e GABA e

www.syri3.com

208

www.sa-kra.ch

kushtzon tensionimin e rritur. Sipas nj studimi, djemte prindrve alkoolist kan pasur nivelin e zvogluar t GABA, por kur pinin alkool, niveli i GABA rritej dhe tensioimi zvoglohej.(55) Djemt e alkoolistve pin pr ta zvogluar shqetsimin, duke gjetur n alkool llojin e relaksimit tcilin nuk jan n gjendje ta arrin n mnyra tjera. Ky lloj njerzish prpos alkoolit, i nnshtrohen edhe prdorimit t sedative pr shkak t efekteve t ngjajshme zvoglimit t ankthimit. N baz t studimit neuropsikologjik djemt e alkoolistve, t cilt n moshn dymbdhjetvjee kan treguar shenja ankthimi, kan pasur pulsin e shpejtuar si reagim ndaj stresit dhe kan qen t tensionuar, sht konkluduar se tek ata djem ka qen i zvogluar funksionimi i lobes frontale.(56) Kshtu zonat trunore t cilat ndihmojn n zvoglimin dhe zbutjen e ankthimit dhe mbikqyrin impulsivitetin, ktyre djemve nuk iu kan ndihmuar. E pasi q lobet parafrontale poashtu ndikojn edhe n memorien punuese e cila kujdeset pr pasojat e llojeve t ndryshme t reagimeve gjat marrjes s vendimeve funksionimi i zvogluar i tyre shpejton animin kah alkoolizmi dhe ndikon n rritjen e porblemeve t prhershme t inicuara prej dehjes, edhe pse alkooli ua qetson ankthimin vetm momentalisht. Kjo lakmi pr tu qetsuar paraqet markerin emocional t nnshtrimit gjenetik ndaj alkoolizmit. Sipas hulumtimit n t cilin jan prfshir 1300 kuesherinj t alkoolistve, sht konkluduar se edhe vet fmijt e tyre, i prkasin grupit t t rrezikuarve nga alkoolizmi, dhe jan ankuar n ankthimin e rritur. Aq m tepr, studiuesit kan konluduar se alkoolizmi tek njerzit e till sht lloj i vetshrimit t simptomeve t anksiozitetit.(57) Modeli tjetr emocional i cili ndikon n nnshtrimin ndaj alkoolizmit, sht rezultat i shqetsimit shum t fort, impulsivitetit dhe monotonis. Ky model shfaqet n fmijri kur fmija sht i tensionuar, qan shum, dhe kur vshtir sht t edukohet, e n shkoll sht hieraktiv, ngacmues dhe ngatrrestar, prirje me t ciln, si e kemi par, fmija mund t krijoj armiq prej asgjje dhe m s shpeshti sillen n mnyr krimogjene apo iu diagnostifikohet rregullimi antisocial i personalitetit(antisocial personality disorder). Kta persona (kryesisht meshkuj) m s shpeshti ankohen n tensionim; anomalia e tyre sht impulsiviteti i pafrenuar; reagim i zakonshn ndaj monotonis t ciln shpesh e ndiejn sht krkimi i pamenduar i rreziqeve dhe aventurave. Si t rritur, njerzit me veti t ktilla( veti t cilat mund t ken lidhje me dy neurotransmetuesit tjer serotonina dhe MAO) fitojn mbresn se alkooli mund ta qetsoj shqetsimin e tyre. E pasi q nuk mund ta durojn monotonin, jan n gjendje t bjn fardo qoft; shkaku i impulsivitetit t prgjithshm, ata jan n gjendje prve akoolit t prdorin edhe droga t llojllojta.(58) Edhe pse depresioni disa njerz i nxit pr ta prdorur alkoolin, efektet metabolike t alkoolit zakonisht e keqsojn gjendjen e depresionit pas nj fluturimi t shkurtr. Njerzit q i ipen alkoolit si sedativ emocional, shpesh kt e bjn pr ta larguar ankthimin e jo si pasoj e depresionit; ndjenjn e depresionit e zbusin krejtsisht barrat tjera ndonse momentalisht. Pr shkak t jodisponimit kronik, njerzit i nnshtrohen prdorimit t stimuluesve si sht kokaina e cila nxit ndjenjn e cila sht e ndryshme nga depresioni. sht dshmuar, sipas nj studimi, se si tek gjysma e pacientve t cilt klinikisht jan shruar nga varsia e kokains, sht diagnostifikuar depresioni i rnd para se t fillohet me marrjen e kokains. Dhe sa m i rnd q ka qen depresioni shprehia sht br m e madhe.(59)

www.syri3.com

209

www.sa-kra.ch

Zemrimi kronik mund t oj deri tek lloji tjetr i shprehis s keqe. Me ekzamiinimin e 400 pacientve t cilt jan shruar nga heroina dhe substancat tjera narkotike, sht vrtetuar se modeli m i qart emocional ka qen problemi afatgjat i mposhtjes s zemrimit dhe mosdurimit. Disa pacient e kan pranuar se me narkotik m n fund jan ndier normal dhe t relaksuar.(60) Edhe pse predispozita pr prdorimin e drogave, n shum raste, mund t jet e nxitur nga reaksionet cerebrale, ndjenjat t cilat njerzit i shtyn n vetshrim me an t alkoolit apo drogave mund t mposhten edhe pa terapi me barra, si sht antarsimi n shoqatn e Alkoolistve anonim apo me ndihmn e programeve tjera rehabilituesse t cilat ve me dekada aplikohen. E para, po qe se me vullnet t caktuar qetsohet ankthimi, eliminohet depresioni, mposhtet zemrimi, do t menjanohet edhe nevoja pr alkool dhe drog. Kto shkakthtsi emocionalemsohen si msime plotsuese n tretmanet pr shrimin e varsis prej drogave dhe alkoolit. Natyrisht, do t ishte shum m mir sikur t msoheshin shum m heret n jet, para se shprehija t rrnjoset.

SKA M DYLUFTIME: MNYR E ZAKONSHME E PREVENTIVS

Gjat dekadave t fundit, por edhe m gjat, iu sht shpallur luft shtatznis, braktisjes s shkolls, drogave dge dhuns. Problemi i ktyre kampanjave qndron n faktin se ato gjithmon organizohen shum von, kur problemi i caktuar merr prmasa epidemike dhe kur rrnjoset n jetn e t rinjve. Kto jan intervenime n kohrat e krizs, ngjajshm me drgimin e auto ambulancs, n vend t preventivs e cila n rradh t par do ta anulonte smundjen. N vend t ktyreluftrave t mtejshme, preventiva mendore duhet t na bhet shembull e cila fmijve ton do ti mundsoj njohjen e shkathtsive pr tu ballafaquar me jetn dhe e cila do ti rris shansat pr tiu shmangur cilsdo nga kto fatume.(61) Fokusimi im n anomalit shoqrore dhe emocionale nuk ka pr qllim mos prfilljen e faktorve tjer t rrezikut, si sht rritja n familjen e divorcuar, violente dhe kaotike, apo jetesa n lagjet e varfra, krimogjene dhe t strmbushura me drog, t qytetit. Fmijt, varfria emocionalisht i godet: fmijt e varfr veq n mshn pes vjee jan shum t friksuar, piklluar dhe t ankthshm dhe kan probleme m t mdha n sjellje, si sht shfaqja e shpesht e zemrimit dhe shkatrrimi i sendeve, trend i cili vazhdon edhe gjat periods adoleshente, pr dallim nga moshatart e tyre t cilt ekonomikisht qndrojn mir. Presioni i varfris gjithashtu e shkatrron jetn familjare: n ato familje nuk ka ngrohtsi prindrore, nnat jan depresive(kryesisht t vetmuara dhe t papunsuara) dhe n t shumtn i rroken dnimeve t ashpra, brtitjes, rrahjes dhe krcnimit fizik.(62) Por rolin t cilin e ka shkathtsia emocionale, n suaza t familjes dhe jasht saj, gjithashtu e ndar nga kushtet ekonomike mund t jet vendimtare pr prcaktimin e shkalls n t ciln do fmij, apo tinejxher, i regresuar me vshtrsira dhe i cili nuk gjen mundsi thelbsore pr ti tejkaluar. Hulumtii afatgjat i qindra fmijve t cilt jan rritur n jetimore, n familjet problematike, apo me njrin prind t smur nga smundjet e rnda mendore, dshmon se fmijt t cilt i kan rezistuar edhe vshtrsive m t rnda din ti prcjellin shkathtsit kryesore emocionale.(63) N kt kategori bie edhe shkathtsia e gjinshmris emocionale arsye prse dikush njerzve tjer i duket simpatik, m i vetbesueshm, m optimist dhe i qndrueshm para disfatave apo

www.syri3.com

210

www.sa-kra.ch

mossuksesit, t aft q shpejt t rehabilitohen nga shqetsimet dhe ta shfaqin natyren e tyre bujare. Por shumica e fmijve ballafaqohen me vshtrsira kur nuk i njohin prparsit e lartprmenduar. Natyrisht, shum shkathtsi jan t lindura, prparsit gjenetike por edhe vetit e tmperamentit mund ti ndryshojn gjrat n t mir, si e kemi par n kapitullin e XIV. Disa prej intervenimeve t mundshme jan, natyrisht, politike dhe ekonomike, t cilat mund t ndikojn n varfri dhe n disa kushte t tjera shoqrore t cilat jan shkaktare kryesore t ktyre problemeve. Por edhe krahas ktyre potezeve(t cilat duket se regresojn n grdimin shoqror), ekziston edhe shum ka e cila mund tu ofrohet fmijve pr ti tejkaluar vshtrsit t cilat i regresojn. Marrim si shembull rregullimet dhe vuajtjet emocionale npr t cilat kalon do i dyti amerikan gjat jets. Studimi i cili mund t jet shembull, e n t jan prfshir 8090 amerikan, ka dshmuar se si 48% e tyre n jet vuajn m s paku prej nj problemi psikiatrik,(64) 14% e t smurve t rnd n t njjtn koh kan pasur tre, e ma tepr, rregullime psikiatrike. Kjo grup sht m e rrezikuara sepse n te paraqiten 60% e t gjitha rregullimeve psikiatrike, si dhe 90 e t smurve shum t rnd dhe t paaft. Edhe pse tash iu nevoitet kujdesi intensiv, ideja m e arsyeshme do t ishte q n vend t par dhe do her kur sht e mundu t parandalohen kto probleme. Duhet ditur se nuk ka mundsi q do problem mendor t parandalohet, por shumica prej tyre, gjithsesi se po. Ronald Kesler(Ronald Kessler), sociolog nga University of Michigan, i cili ka br kt studim, m ka thn: Duhet me heret t intervenojm n jetn e t smurve. Marr si shembull vajzn e re e cila qysh nga klasa e gjasht ka vuajtur prej homofobis dhe ka filluar t pij alkool n fillim t shkolls s mesme pr ti zgjidhur problemet shoqrore. N t njzetat e vona, kur sht inkuadruar n studimin ton, edhe m tek ka qen e friksuar, e pasi q jetn e ka pas n at mas kaotike, sht br depresive, narkomane dhe alkooliste. Shtrohet pyetja esenciale far kemi mundur t bjm m heret pr ta parandaluar q jeta e saj mos t gremiset n spiral t pafund? Natyrisht, njjt sht edhe me zvoglimin e dhuns apo shum rreziqeve me t cilat t rinjt sot ballafaqohen. Programi arsimor i cili ishte dashur ti parandaloj disa probleme, si sht dhuna dhe drogimi, dhe t cilat n dekadn e fundit jan br shum t numrta, duke krijuar mini-industri n suazat t arsimimit t tregut. Por edhe shum prej tyre duke inkuadruar t suksesshmit e rrem gjithandej t shprndar jan treguar si jo efikas. E nj pakic, n turp t arsimtarve, duket se vetm e kan rritur problemin t cilin kan dshiruar ta zgjidhin, n veanti drogimin dhe seksin tek tinejxhert.

Informimi nuk sht i mjaftueshm

Shembulli udhzues mbi keqtrajtimin seksual t fmijve: deri n vitin 1993, rreth 200 000 raste t vrtetuar jan paraqitur do vit n Amerik, ndrsa ky numr pr do vit rritet pr 10%. Edhe pse prqindjet n t shumtn ndryshojn, shumica e shkenctarve pajtohen se rreth 20 deri n 30 prqind e vajzave, dhe prgjysm m pak t djemve, kan prjetuar njrn nga format e keqtrajtimit seksual deri n moshn shtatmbdhjetvjeare (krahas faktorve tjer, prqindja ngritet apo ulet varsisht prej definimit t keqtrajtimit seksual).(65). Nuk bhet fjal vetm pr nj rast t abuzimit seksual, por shumica e voglushve ndihen t pambrojtur, t paaft pr tu vetmbrojtur kshtu q izolohen dhe nuk flasin pr at q iu ka ndodhur. Por sipas hulumtimit nacional n t cilin jan prfshir dymij nxns, sht vrtetuar se m mir sht t ekzistoj programi themelor

www.syri3.com

211

www.sa-kra.ch

sesa t mos ket fare madje sht edhe m keq po qe se nuk ka i ndihmon fmijve q t bjn dika dhe ta parandalojn sulmin, qoft nga dhunuesi nga shkolla apo maniaku potencial i fmijve.(66) Edhe m keq sht se fmijt t cilt kan kaluar programet themelore, e krahas ksaj edhe m tej kan qen viktima t dhuns seksuale, pr 50% m pak i kan lajmruar rastet e slumit, n krahasim me fmijt t cilt nuk kan qen t kyur n njrn prej programeve. Fmijt t cilt jan kyur n programet gjithprfshirse duke ndrlidhur ktu edhe shkathtsit emocionale dhe sociale jan n gjendje q ma suksesshm t mbrohen nga krcnimet me dhun: ata, me siguri, do t krkojn q t lihen t qet, do t brtasin dhe do t luftojn, do t krcnohen se si t gjitha do ti paraqesin, dhe me t vrtet gjithmon kan treguar kur iu ka ndodhur dika e keqe. Kjo dobi e potencuar informimi mbi dhunn paraqet masn e rndsishme preventive; shum dhunues meltretojn me qindra fmij. Studimi me t cilin jan prfshir dhunuesit e moshs dyzetvjeare, sht vrtetuar, se ata, mesatarisht, kan pas nj viktim n muaj, qysh nga mosha tinejxhere. N baz t dshmive t shoferit t autobusit dhe profesorit t kibernetiks n shkolln e mesme, sht zbuluar se si kta te dy n bashkpunim pr do vit kan keqtrajtuar afr reqind fmij por prap, asnj fmij nuk e ka paraqitur rastin e abuzimit seksual; abuzimi sht zbuluar kur nj djalosh, i sulmuar nga ana e arsimtarit, ka filluar seksualisht ta sulmoj motrn e vet.(67) Fmijt t cilt kan kaluar programe m t zgjeruara, n krahasim me ata t cilt kan marr vetm informata, tre her m tepr i kan paraqitur rastet e sulmit. ka ka ndihmuar pr kt mas? Me kt program nuk sht prfshir vetm nj tem, por aplikohen nivele t ndryshme t strvitjeve disa her gjat shkollimit, si pjes e programit shkollor q ka t bj me edukimin seksual dhe shndetsor. N program jan t angazhuar edhe prindrit t cilt, me njohurin t ciln fmija e ka fituar n shkoll, gjithashtu i informojn fmijt(fmijt, prindrit e t cilve iu kan prmbajtur programit, m s miri iu jan kundrvu krcnimeve t abuzimit seksual). Krahas ksaj, shkathtsit sociale dhe emocionale jan t rndsis s pamuar. Fmijs nuk i mjaton vetm t bj dallimin n mes t prekjes dashamire dhe dashakeqe; ai duhet t bhet i vet-vetdijshm pr ti njohur dhe ndier situatat t cilat pr te jan t rrezikshme shum m heret para se t vij tek prekja. Me kt nuk nnkuptohet vetm vetvetdija, por edhe sasia e mjaftueshme e vetbesimit pr t reaguar ndaj gjendjes personale t shqetsimit, madje edhe para personit t rritur i cili mundohet ta bind se si gjithka sht n rregull. E mandej, fmijs i duhen nj varg shkathtsish pr ta parandaluar at q duhet t ndodh prej ikjes deri tek krcnimi se t gjitha do ti lajmroj, nga arsyet e cekura, programet m t suksesshme i msojn fmijt q t luftojn pr at t ciln e dshirojn, ti dokumentojn t drejtat e tyre para se t bhen pasiv, ti njohin mundsit personale dhe t mbrohen. Programet m efikase i plotsojn informatat themelore mbi abuzimin seksual me shkathtsit sociale dhe emocionale. Gjat ktyre programeve fmijt msojn t gjejn mnyra pr zgjidhjen pozitive t konflikteve interpersonale, t bhen t vetbesueshm, duke mos e fajsuar veten pr dika q ndodh dhe ta ndiejn prkrahjen e prindrve dhe arsimtarve t cilve mund tiu drejtohen. Po qe se iu ndodh dika e keqe, ata kt, me siguri, do ta rrfejn.

www.syri3.com

212

www.sa-kra.ch

Elementet prbrse aktive

Zbulimet e ktilla kan uar deri tek prcaktimi i prsritur i elementeve prej t cilave prbhet programi optimal i preventivs dhe t cilat jan t bazuara n vlersimet e domosdoshme t cilat jan treguar efikase. N programin pesvjear t cilin e ka sponzoruar Fondacioni V.T. Grant(W.T. Grant Foundation), konsiliumi i studiusve ka studiuar kt problem dhe i ka veuar elementet efikase t cilat jan dshmuar me vler esenciale gjat programeve t suksesshme.(68) Lista e shkathtsive kryesore pr t cilat konsiliumi sht pajtuar se duhet t jen t kyura, pavarsisht nga vshtrsit e caktuara t posame, sht interpretuar si varg i elementeve t inteligjencs emocionale(shih SHTOJCN IV pr shkak t lists m t plot).(69) Shkathtsit emocionale inkuadrojn vetvetdijn, njohjen, studimin dhe zotrimin e ndjenjave, mbikqyrjen e epsheve dhe prolongimin e shprblimit si dhe mposhtjen e stresit dhe ankthimit. Shkathtsia kryesore mbi mbikqyrjen e epsheve nnkupton njohjen e diferencs n mes t ndjenjave dhe reagimeve, si dhe msmet pr tu marr vendimet m t drejta emocionale, por edhe njohja e veprimeve eventuale dhe pasojave t tyre para se t reagohet. Shum shkathtsi jan interpersonale: kuptueshmria e shenjave shoqrore dhe emocionale, dgjimi, aftsia pr tiu kundrvn ndikimeve negative, respektimi i mendimeve e t tjerve, si dhe mirsjellja n situata t caktuara. Kto jan shkathtsit jetike shoqrore dhe emocionale dhe paraqesin, t paktn pjesrisht, mjetin shrues ndihms pr shumicn e problemeve t cilat vetm n kt kapitull jan komentuar. Zgjedhjen e problemeve t veanta, pr t cilat kto shkathtsi paraqesin zgjidhje, kryesisht jan arbitrare programet e ngjajshme, krahas rolit t shkathtsive shoqrore dhe emocionale, mund t jen t paramenduara edhe n rastet e barrsimit t padshiruar t tinejxhereve apo vetvrasjeve t adoleshentve. Shkaktart e ktyre problemeve jan t ndrlikuara dhe nnkuptojn grshetimin e ndikimeve t ndryshme biologjikisht t paprcaktuara, dinamikn familjare, varfria dhe kultura e rrugs. Pr asnj lloj intervenimi, duke ndrlidhur ktu edhe ato q merren me emocionet, nuk mund t thuhet se e kan kryer punn deri n fund. Por n raport me shkalln n t ciln anomalit emocionale e ojn fmijn n rrezik e kemi par se ndikojn n mas t madhe vmendjen duhet ta orientojm n mjetet shruese emocionale, duke mos i mohuar edhe prgjigjet tjera, por s bashku me to. Pyetja tjetr sht si do t duket edukimi emocional?

www.syri3.com

213

www.sa-kra.ch

XVI PRSOSJA E EMOCIONEVE

Shpresa m e madhe e nj populli sht n arsimimin e drejt t rinis s vet. Erazmo nga Roterdami

Kjo nuk sht thirrje e zakonshme e shkolls sepse pesmbdhjet fillorist nxns t klass s pest rrin ulur n pozn indiane, t renditur n rreth. Derisa arsimtari i thrret nxnsit nuk prgjigjen me prgjigje standarde Ktu, por e thon notn e cila e shpreh disponimin e tyre; njshi sht disponim i keq, dhjetshi energji e jashtzakonshme. Sot disponimi sht n nivel t lart: Xhesika. Dhjetshe: Jam i gjallruar, sht e premte. Patrik. Nntshe: jam i shqetsuar, ngapak nervoz. Nikoll. Dhjetshe: jam e qet dhe e lumtur Kjo sht or msimi nga shkenca mbi vetnjohjen n Nueva Learnig Center e cila gjendet n shtpin e vjetr por t renovuar e adaptuar pr msim t familjes Kroker(Crocker), dinastis e cila ka themeluar njrn prej bankave m t mdha n San Francisko. Tash n objektin, i cili prkujton n versionin minjatur Opera n Saan Francisko, sht vendosur shkolla private e cila mund t shrbej si model pr msimin e inteligjencs emocionale. Subjekt i Shkencs mbi vetnjohjen jan ndjenjat e juaja personale dhe ato t cilat krijohen n marrdhniet reciproke. Sipas natyrs s vet, tema krkon q arsimtart dhe nxnsit t prqendrohen n indin emocional t jets s fmijve lnd e cila, padallim, anashkalohet n do t dytn klas n Amerik. Tem e dits sht tensionimet dhe traumat n jetn e fmijs. Arsimtari flet pr problemet thelbsore lndimet shkaku i braktisjeve, varsive, mosmarrveshjeve t cilat mund t shndrrohen n rrahje. Si thot Kerin MekKoun(Karen McCown), themelues i programit shkenca mbi Vetnjohjen dhe drejtor i qendrs: Msimi ka t bj me ndjenjat e fmijve. T jesh emocionalisht i arsimuar ka vler t njjt sikurse ora e matematiks apo e leximit.(1) Shkenca mbi Vetnjohjen sht pionere, paralajmruese e hershme e ides e cila zgjerohet npr shkolla prej njrit n tjetrin breg.* Ort e msimit kan emra t ndryshm prej zhvillimit social, shkathtsia e jets, deri tek msimet emocionale dhe sociale. Disa e kan parasysh iden e Hauard Gardnerit (Howard Gardner) mbi inteligjencn e shumfisht, dhe prdorin termin inteligjenca personale. Ideja kryesore sht prsosja e prvojs sociale dhe emocionale tek fmijt si pjes e arsimit t prditshm ky nuk sht lloj msimi i cili do ti ndohmoj vetm fmijve t devijuar apo problematik por varg i njohjeve dhe shkathtsive t domosdoshme pr do fmij.

www.syri3.com

214

www.sa-kra.ch

Paraardhse e kurseve mbi arsiimimin emocional sht lvizja pr edukim efektiv e cila sht e krijuar viteve t 60-ta. N at koh ka dominuar mendimi se si leksionet psikologjike dhe motivuese mund t msohen m hollsisht nse msimet teorike dhe prvoja direkte prjetohen. Lvizja pr arsimimin emocional e ndryshon termin n edukim afektiv n vend t njenjave t cilat duhet t edukohen, edukohet vetm nj ndjenj e veant. N kohn e afrt, shum kurse t ngjajshme, si dhe impulset pr zgjerimin e tyre, jan rezultat i shum programeve preventive shkollore dhe secili prej tyre e trajton problemin e caktuar: pirjen e duhanit tek tinejxheret, drogimin, shtatznin, braktisjen e shkolls, e s fundit edhe dhunn. Si e kemi par n kapitullin e m parshm, me hulumtimin e programit t preventivs, n kuadr t Fondacionit V.T. Grant, sht vrtetuar se kurset jan shum m efektiv nse n to msohet thelbi i shkathtsive sociale dhe emocionale, si sht mbikqyrja e epsheve, mposhtja e zemrimit dhe gjetja e zgjidhjeve kreative pr problemet shoqrore. Nga ky lloj msimi jan krijuar gjeneratat e reja t programeve Si e kemi par n kapitullin e XV, programet e sajuara pr trajtimin e veant t mangsive n shkathtsit emocionale dhe sociale, dhe t cilat inkuadrojn problemet e depresionit dhe agresivitetit, mund t jen shum efikase si paralajmruese pr fmijt. Por n esenc, programet mir t paramenduara i udhheqin psikologt hulumtues n form t eksperimenteve. N veprimin vazhdues duhet q leksionet e ktyre programeve t prpunuara suksesshm t prgjithsohen dhe t aplikohen si mas preventive n suaza t sistemit t prgjithshm arsimor t ciln do ta ligjironin arsimtart e rndomt. Ky afrim shum i sofistikuar dhe efikas kah preventiva ndrlidh informatat mbi problemet si jan AIDS, drogat, dhe ate n momentin kur t rinjt ballafaqohen me to. Por lnda kryesore e programit t preventivs duhet t jet shkathtsia esenciale me ndihmn e t cils zgjidhen shum prej ktyre dilemave: inteligjenca emocionale. Fal aplikimit fillestar t edukimit emocional n shkolla, emocionet dhe jeta shoqrore do t bhen tema t veqanta, n vend t mprshms ku aspektet e rndsishme t s prditshms s fmijve jan trajtuar si gabime t parndsishme, e kur ato kan uar deri tek konflikti, fmijt jan drguar n turne t koh pas kohshme disciplinore tek kshilltari i shkolls apo tek zyra e drejtorit. N shikim t par, kto or mund t duken impersonale, pak a shum si zgjidhje e problemit dramatik. Por ngjajshm me edukimin e mir familjar, leksionet t cilat ligjrohen jan t shkurta por t rndsishme dhe duhet gjithnj t prsriten gjat nj periode m t gjat. N kt mnyr do t rrnjoset msimi emocional; pasi q prvojat rishtazi prsriten, n mendje krijohen modelet e forta, shprehi t cilat duhet aplikuar n momentet e frustrimit, tensionimit, dhimbjes. Edhe pse thelbi e edukimit emocional mund t duket prdhese, n rezultatin prfundimtar njerzit e edukuar n kt mnyr pr t ardhmen ton jan m se t vlershme se kur m par.
*Pr m shum t dhna mbi kurset e edukimit emocional, shiko: The Collaborative for the Advancement of Social and Emotional Learnig(CASEL), Yale Child Study Center, P.O. Box 207900, 230 South Frontage road, New Havent, CT 06520-7900.

www.syri3.com

215

www.sa-kra.ch

LEKSIONI NGA BASHKPUNIMI

Krahasojm orn nga Shkenca mbi Vetnjohjen me prvoja ve t njohura nga shkolla. Grupa e xnnsve t klass s pest sht gati pr lojn Radhitja e prbashkt koh kur nxnsit duhet ti radhitin kubet. Kurthi: puna e tyre e prbashkt kryhet n heshtje, e gjestikulimi nuk iu lejohet. Msuesja Jo-En Varga(Jo-An Varga) e ndan klasn n tri grupe dhe donjra ka tavolin t veant. Tre vzhgues, pr t cilt rregullat e lojs jan t njohura, marrin nga cop letr pr ti shnuar vlersimet personale: kush sht udhheqs i grups n organizat, kush tallet, kush pengon orn. Nxnsit i shprndajn pjest e radhitsit npr tavolin dhe ia fillojn puns. Ve pas disa minutash bhet e qart se nj grup uditrisht sht e organizuar si ekip; ata e prfundojn punn pr disa minuta. N grupin tjetr ku jan katr veta, donjri punon pr vete, me prpjekje konstante, por asgj nuk mbrrin. Mandej ngadal fillojn s bashku ta palojn katrorin dhe vazhdojn t punojn bashkarisht derisa nuk e prfundojn radhitsin. Por grupa e tret akoma orvatet me radhitsin i cili posa nuk sht kryer, dhe prkundr ksaj m tepr i ngjan trapezit sesa katrorit. Shin, Ferlli dhe Rahman duhet ta krijojn bashkpunimin vullnetar t ciln dy grupet paraprake ve e kishin krijuar. sht e qart se ata jan t frustruar, t zemruar shikojn n pjest e radhitsit mbi tavolin, duke br kombinime t mundshme dhe vetm pjesrisht duke i palosur katrort, t dshpruar q nuk po iu palosen. Tensionimi paksa ulet kur Rahman merr dy figura dhe ua afron atyre tek syt si maska: shokt e tij qeshin nn hund. Ky do t jet moment i rndsishm pr at leksion t asaj dite. Msuesja J En Varga, ofron pak kurajim: Kush prej juve e kryn mund ti ndihmoj atyre t cilit ende punojn. Dagan sorollatet deri tek grupa e cila akoma lufton, dy figura akoma jan jasht katrorit, dhe sugjeron, Ju duhet ti rrotulloni kto dy figura . Papritmas Rahman, i mrolur dhe i koncentruar, e pranon potez t ri, dhe shpejt e qet figurn e par e mandej edhe te dytn. Brohoritja spontane sht potezi i fundit q bjn grupa e tret kur e prfundojn radhitjen.

ESENCA E GRINDJES
Derisa ora vazhdon pr t diskutuar rreth leksionit mbi punn ekipore, vjen deri tek mospajtimi i ashpr. Rahman, i gjat, me flok t zeza e t qethura, dhe Taker, vzhgues i grups, jan t preokupuar me diskutimin rreth rregullave t cilat thon se nuk lejohet gjestikulimi. Taker, bjond, me flok t krehura, ka t veshur kmishn n t ciln shkruan Bhu prgjegjs q n njfar mnyre tregon n obligimin e tij. Ti gjithashtu mund t propozosh se si t radhitet pjesa e caktuar kjo nuk sht gjestikulim, i thot Taker Rahmanit , me nj ton grinds. Por kjo edhe sht gjestikulim, me ngulm insiston Rahman. Varga kishte vrejtur tonin e ngritur dhe qndrimin grinds, kur iu ishte afruar tavolins s tyre. Kjo sht mosmarrveshje serioze, shkmbim i emocioneve t flakruara; n astet si sht ky, leksionet e msuara jan t dobishme, e t rejat msohen me dobi edhe m t madhe. Dhe si e di do msues i mir, nxnsit i mbajn n mend leksionet t cilat msohen n kt mnyr.

www.syri3.com

216

www.sa-kra.ch

Kjo nuk sht kritik ti shum mir ke bashkpunue por Taker, provo t thuash far ke menduar, por jo me ton t till kritik, i kshillon msuesja Varga. Tash Taker i drejtohet Rahmanit me nj ton m t qet: Mund ta vsh figurn n radhits aty ku mendon se i takon, dikujt ti japsh at q i nevoitet, por pa gjestikulim. Vetm ofro. Rahmani prgjigjet me ton t hidhruar: Ti guxon kt ta bsh, dhe e krun kokn pr ta ilustruar lvizjen e paqllimt e ai mandej do t thot Pa gjestikulim! Prpos ksaj mosmarrveshjeje rreth asaj se ka sht gjestikulimi, Rahman edhe pr dika tjetr sht i zemruar. Syt e tij pandrprer jan t zgurdulluara n letrn me vlersime t cilat Taker i ka plotsuar, dhe e cila edhe pse pr kt ende nuk sht thn asgj n esenc ka provokuar tensionim midis Takerit dhe Rahmanit. Taker kishte shkruar emrin e Rahmanit n rubrikn Kush e pengon orn? Duke e vrejtur se Rahmani po shikon n formulimin ofendues. Varga merr guximin ti thot Takerit: Ai mendon se n rastin e tij ke prdorur fjan negative pengon far mendon me kt? Nuk kam menduar se ajo fjal sht pengim i qllimshm, tash Taker pajtueshm prgjigjet. Rahman me kt nuk dshiron t pajtohet, por toni i tij tash sht m i qet: Nse m pyet mua ngapak e ke tepruar. Varga e potencon mnyrn pozitive t menduarit pr gjrat. Takeri sht munduar t thot se pengimi mund t jet edhe gazmor gjat lojs e cila nuk ju ka shkuar pr dore. Por, proteston Rahmani, tash m tepr formalisht, pengim sht kur t gjith jemi t koncentruar n dika, e un bj dika ngjajshm me kt ai bn nj grimas t marr, komike me fytyr, duke i zgurdulluar syt dhe duke i fryer faqet ky sht pengim. Varga prpiqet q me qasje emocionale ti drejtohet Takerit: N prpjekjen pr ti ndihmuar, ti nuk ke menduar se ai qllimisht po e pengon orn. Por ke drguar mesazh tjetr pr mnyrn n far ke folur pr t. Rahmani ka dshir q ti ta dgjosh dhe ta pranosh se si ndihet. Rahamani ka thn se fjala negative pengim sht cekur padrejtsisht. Ai nuk dshiron t jet kshtu i kushtzuar. Mandej i drejtohet Rahmanit: M plqen mnyra vetbesueshme me t ciln ke biseduar me Takerin. Nuk ke sulmuar. Por nuk sht e kndshme t jesh i karakterizuar si dikushi q pengon. Kur i ke vr figurat e radhitsit n sy, sht dukur se je i pafuqishm dhe se dshiron ta lehtsosh situatn. Por Taker e ka karakterizuar si pengim sepse nuk e ka kuptuar qllimin tnd. A nuk sht kshtu? N shenj pajtimi, te dy djemt lvizin kokn, derisa t tjert i largonin figurat nga tavolina. Kjo melodram n klas e arrin finalen. A po ndiheni m mir?, pyet Varga. Apo ende jeni t shqetsuar? Mir po ndihem, prgjigjet Rahman butsisht, tash kur e kam dgjuar dhe kur e kam kuptuar. Taker gjithashtu ka lvizur kokn n shenj pohimi, me buzqeshje. Kur e kan par se t gjith t tjert kan shkuar n orn tjetr, kta te dy s bashku jan kthyer dhe kan vrapuar jasht.

www.syri3.com

217

www.sa-kra.ch

EKZAMINIMI: I GRINDJES E CILA ENDE NUK KA NDODHUR

Derisa grupa e re i ka zn vendet e veta, Varga ka analizuar at q pikrisht kishte ndodhur. Diskutimi i nxeht dhe qetsimi i atij diskutimi paraqet shembullin e asaj q djemt e kan vrejtur n zgjidhjen e konfliktit. Ajo q zakonisht shndrrohet n konflikt fillon, si thot Varga, pa komunikim, me supozime dhe konkludime t shpejtuara, duke drguar mesazh t fortnjerzit vshtir e kan t dgjojn se far u thuhet. N ort e Shkencs mbi Vetnjohjen nxnsit msojn se nuk duhet n trsi ti iket konfliktit, por t zgjidhen mosmarrveshjet dhe t qetsohet zemrimi para se konflikti t shndrrohet n grindje t dyanshme. Jan t qarta mesazhet e leksioneve t mparshme sipas mnyrs n t ciln Rahman dhe Taker kan zgjidhur mosmarrveshjet. Pr shembull, te dyt jan munduar ta shprehin mendimin e vet, por konflikti nuk ka eskaluar. Ky lloj vetbesimit (pr dallim nga agresiviteti dhe pasiviteti) msohet n Nueva Center prej klass s tret e m tej. Insistohet n paraqitjen e sinqert t ndjenjave por n mnyrn e cila nuk shndrrohet n agresivitet. Edhe pse n fillim djelmoshat e keqkuptuar nuk jan shikuar mes vete, por duke u rritur pajtueshmria, ata kan filluar t tregojn shenja t dgjimit aktiv, i kan kundrshtuar njri tjetrit por jan shikuar n sy dhe kan drguar sinjale t heshtura se e dgjojn tjetrin kur flet. Me vrjen e ktyre mjeteve n aksion direkt dhe me mdihmn e kshills s vetbesimit dhe dgjimit aktiv, kto fmijve iu jan br m tepr sesa frazat e rastsishme n kviz jan br mnyra t reagimit t cilat djemt mund ti prdorin n astet m t nevojshme. Zotrimi n domenin e emocioneve sht jashtzakonisht i vshtir sepse leksionet duhet msuar pikrisht ather kur njerzit m s paku jan n gjendje ta pranojn informatn e re dhe t msohen pr mnyrat tjera t reagimit ato jan qastet e shqetsimit. Ather kshillat ndihmojn. Cilido person kur sht i shqetsuar qoft i rritur apo nxns i klass s pest n njfar mnyre duhet ti ndihmohet t bhet vetvshtrues, thekson Varga. Zemra ju rrah, duart ju djersiten, jeni nervoz dhe prpiqeni q qart ta dgjoni se far ju flet tjetri, duke u munduar q konfliktin ta kaloni pa brtitje, akuzime, mbrojtje dhe trheqje. Ai i cili e ka njoftuar llahtarin e djemve t klass s pest, do ti bhet e vlershme ajo q Taker dhe Rahman jan prpjekur ta shprehin mendimin e vet pa akuz, shrje dhe piskam. Asnjri nuk ka lejuar q ndjenjat t eskalojn pr t thn ndonj sharje, nuk jan kacafytur e as nuk e kan ndrprer njri tjetrin, duke lshuar klasn. Ajo q paraqet embrionin e grindjes ve t pjekur, sht ndryshuar me shkathtsit e zotruara t djelmoshave pr nuansat e zgjidhjeve t konfliktit. ka do t kishte ndodhur n rrethanat tjara. ka sht m s keqi, t rinjt pr do dit vlojn nga zemrimi pr gjra krejtsisht t parndsishme.

SHQETSIMET E PRDITSHME
N rrethin ve t njohur ku fillon do or e Shkencs mbi Vetnjohjen, notat nuk kan qen t larta si kan qen sot. Po qe se jan t ulta njshe, dyshe apo treshe do t thot se disponimi sht i keq dikush ka mundsi t pyet: Dshiron t na tregosh prse ndihesh kshtu?. Dhe nse nxnsit dshirojn (askush nuk i detyron t flasin pr at t

www.syri3.com

218

www.sa-kra.ch

ciln nuk dshirojn ta tregojn) mund zshm ta thon kado q i mundon dhe iu ipet shansa q n mnyra t ndryshme ti zgjidhin ndjenjat diskutabile. Problemet t cilat paraqiten varen nga mosha. N klasa m t ulta t shpeshta jan inatosjet, ndjenjat e prgjithshmris, frikat. N klasn e gjasht krijohen shqetsimet e reja lndimi se askush nuk i fton n takim; ndjenja e braktisjes; shokt e papjekur; problemet dhimbse t t rinjve( T vjetrit gjithmon mua m sulmojn; Shokt e mi pin cigare dhe m thon q edhe un ta provoj). Kto jan tema t rndsishme n jetn e fmijs t cilat besohen jasht shtpis gjat drekimit, n autobus deri n shkoll, n shtpin e shokut, kto jan probleme t cilat fmijt m s shpeshti i mbajn pr vete, t cilat netve t vetmuara i shtypin dhe nuk kan se kujt ti rrfehen. N orn e Shkencs mbi Vetnjohjen ata bhen tem e dits. do bised paraqet mundsin e arritjes s qllimit t orve t Shkencs mbi Vetnjohjen, kur t interpretohet marrdhnia e fmijs ndaj vetvetes njjt sikur ndaj vetvetes. Edhe pse kursi ka planin ligjrues, ai sht fleksibil, kshtu q nse paraqitet situata sikur q ka qen konflikti ndrmjet Takerit dhe Rahmanit pr te mund t bisedohet. Tema pr t ciln nxnsit bisedojn paraqesin shembuj prshkrues n t cilat edhe nxnsit edhe arsimtart mund ti aplikojn shkathtsit t cilat duhen t zotrohen, si jan mnyrat e zgjidhjeve t konflikteve t cilat kan ndihmuar pr qetsimin e tensionimit ndrmjet dy djemve.

ABC-JA E INTELIGJENCS EMOCIONALE

Pasi q aplikohet ma tepr se njzet vjet, programi Shkenca mbi Vetnjohjen sht model studimi pr inteligjencs emocionale. leksionet ngjanjher jan uditrisht t sofistikuara; si m ka thn Kerin Stoun MekKaun, drejtoresh n Nueva Center: Nse flasim pr zemrimin ne fmijve u ndihmojm ta kuptojn se si ai sht reagim pasues dhe se duhet shqyrtuar se ka e ka shkaktuar at se a jan t lnduar , xheloz? Fmijt tan msojn se gjithmon ekzistojn mnyra t ndryshme t reaagimit emocional, e sa m shum mnyra t reagimit njohin, aq m e pasur do tju bhet jeta. Lista e lndve t Shkencs mbi Vetnjohjen gati se n trsi pajtohet me elementet kryesore t inteligjencs emocionale, por edhe me shkathtsit e preferuara si preventiva primare me morin e kurthave t cilat i krcnohen fmijve (pr listn m t detajizuar shikoje SHTOJCEN V).(2) Temat t cilat msohen inkuadrojn: vetvetdijen, njohjen me emrtimin e ndjenjave, vshtrimin e vmendshm t lidhjeve ndrmjet ideve, ndjenjave dhe reagimeve; njohjes se a ndikojn mendimet dhe ndjenjat n marrjen e vendimeve; shqyrtimin e pasojave t zgjidhjeve alternative; si dhe implementimin e ktyre njohurive n vendimmarrje nga ana e tyre se a do t drogohen, pin cigare apo t ken marrdhnie seksuale. Pr vetvetdijen flitet si pr pikpamjen e njohjes s forcs dhe mangsive personale dhe pr shqyrtimin e vetvetes n mnyr pozitive por reale(dhe n kt mnyr i ikt kurthit t zakonshm pr mosrespektimin e vetvetes). Theksimi tjetr bie mbi menagjimin e emocioneve: njohjen e shkaqeve t ndjenjave t caktuara(pr shembull, lndimin t cilin e sjell zemrimi) dhe mnyrat se si mposhtet ankthimi, zemrimi apo pikllimi. Shum sht me rndsi q t merret prgjegjsia pr vendimet e marra, si dhe reagimet t cilat prcillen prmes veprimit t caktuar.

www.syri3.com

219

www.sa-kra.ch

Empatia sht shkathtsi themelore shoqrore pr ti kuptuar t tjert dhe ndjenjat e tyre dhe respektimin e reagimeve t ndryshme t tyre. T gjitha llojet e raporteve kan rol t rndsishm dhe nnkuptojn njohurin mbi at se si t bhesh dgjues i mir dhe t parashtrosh pyetje t mira; ta dallosh at q dikush e thot apo e bn prej qndrimeve dhe reagimeve personale; t jesh i vetbesueshm para se t bhesh agresiv apo pasiv; dhe ta zotrosh artin e bashksis, zgjidhjeve t konflikteve dhe bisedave kompromise. Programi Shkenca mbi Vetnjohjen nuk vlerson me nota; vet jeta sht provim prfundimtar. Por n fund t klass s tet kur nxnsit e lshojn Nueva Center, do nxns kalon prmes mnyrs sokratiane t ekzaminimit, apo testit me goj nga Shkenca mbi Vetnjohjen. Nj pyetje nga provimi prfundimtar ka qen: Prshkruani se si do ta kishit ndihmuar shokun t cilin e detyrojn ta provoj drogn apo ta zgjidh konfliktin me dik i cili knaqet ta maltretoj. Apo: Cilat metoda do ti kishit preferuar pr mposhtjen e stresit, zemrimit apo friks? Aristoteli i cili n mase aq t madhe ka qen i preokupuar me mjeshtrin emocionale, po t ishte sot gjall do ta lejonte nj ide t ktill.

ARSIMIMI EMOCIONAL N GETO

Me siguri skeptikt do t pyetn se kursi si sht Shkenca mbi Vetnjohjen a mund t aplikohet edhe n vende m pak t privilegjuara apo kjo sht e mundur vetm n shkolla private, si sht Nueva Center ku do nxns n njfar mnyre sht i talentuar. Shkurtazi, a mund t ligjrohet shkathtsit emocionale aty ku jan m se t nevojshme, n shkollat publike t padgjueshme t geto-s? Njrn prej prgjigjeve e kemi marr gjat vizits n Augusta Lewis Troup Middle School nga Nju Hejvna e cila sht larg prej Nueva Center gjeografikisht por edhe ekonomikisht. N kt shkoll t mesme ka mbizotruar interesimi i njjt pr t msuar, e shkollo sht e njohur edhe me emrin Troup Magnetic Academy of Science dhe sht njra prej dy shkollave n at regjion t cilat jan formuar pr ti josh nxnsit prej klass s pest deri n t tetn nga i gjith Nju Hejvna pr ta plotsuar njohurin e tij. Aty nxnsit mund t parashtrojn pyetje nga lnda e fiziks dhe astronomis, pr lidhjet satelitore me astronautt nga Hjustoni, apo n mnyr programohen kompjutert. Por prve privilegjeve t cekura akademike, sikurse n shum qytete, popullata e bardh e Nju Hejvna sht trhjekur n periferi dhe n shkolla private, pr kt arsye Troup Middle School ka mbetur me 95% zezak dhe hispoamerikan. Vetm disa blloqe prej konviktit studentor Jale edhe nj bot tjetr e largt Troup gjendet n kvartin e shkatrruar t puntorve, i cili gjat t 50-tave ka pasur njzetmij t punsuar n fabrikn e afrt, prej Olin Brass Mills deri te Winchester Arms. Sot numri i puntorve ka ra n tre mij, kshtu q sht keqsuar gjendja ekonomike e familjeve t cilat jetonin aty. Nju Hejven, si dhe shum qytete t puntorve n Anglin e Re, jna t dnuar me varfri, drog dhe dhun. Si prgjigje pr intervenimin urgjent n kt ankth urban, grupa e psikologve dhe puntorve t arsimuar nga Jale gjat t 80-tave kan sajuar Programin e shkathtsive shoqrore- vargun e kurseve n t cilat jan prfshir t njjtat lmi nga kurikulumi(planprogrami) i Nueva Laearnig Center. Por n Troup Middle School temat jan m immediate dhe m tronditse. Nuk mund t ket preezentim akademik nse n orn e edukats seksuale pr nxnsit e klass s tet fmijt i msojn sesi

www.syri3.com

220

www.sa-kra.ch

vendimamarrja personale mund tiu ndihmoj ti ikin smundjeve si sht AIDS. Proporcionalisht, n Nju Hejvn m s shumti ka femra t infektuara nga AIDS n gjith Amerikn; numr i madh i nnave t cilat fmijt e tyre i ojn n Troup Middle School jan t infektuara, gjithashtu ka edhe nxns t infektuar. Prkundr programit t pasur, nxnsit e ksaj shkolle ballafaqohen me problemet n geto; shum nxns npr shtpit e tyre e kan gjendjen n at mas kaotike, nse jo edhe trishtuese, saq nganjher thjesht nuk mund t vijn n shkoll. Si n t gjitha shkollat e Nju Hejvn-it, shenja m markante e cila e pret vizitorin sht trapezoidi i verdh i njohur si shenj komunikacioni n t cilin shkruan Zona pa drog. Tek dera sht Meri Ellen Kollins(Mary Ellen Collins), kshilltare e shkolls arbitrare pr t gjitha pyetjet dhe problemet t cilat i zgjidh posa t paraqiten, detyr e saj gjithashtu sht ti ndihmoj arsimtarve rreth programeve pr shkakthtsit shoqrore. Nse arsimtari nuk sht i sigurt sesi ta ligjroj leksionin, n or vjen Kollins pr ti ndihmuar. N kt shkoll ligjroj m se njzet vjet, n pritje m tregon Kollins. Shikone kt lagje un m nuk mund t ligjroj mbi shkathtsit akademike pr shkak t problemeve me t cilat ballafaqohen kta fmij n jet. Marrim si shembull fmijt e infektuar me AIDS apo ndonjrin prej antarve t familjeve t tyre t infektuar nuk jam e sigurt se do t kisha folur gjat ors pr AIDS-in, e kur nxnsi vren se arsimtari dgjon problemet e tij emocionale, e jo vetm ato shkollore, rruga pr t biseduar hapet. N katin e tret t shkolls s vjetr t ndrtuar me tjegulla, Xhojs Endrjuz(Joyce Andrews) i mson nxnsit e klass s pest me shkathtsit shoqrore n orn e cila mbahet tre her n jav. Endrjuz si dhe arsimtart tjer t cilt i ligjrojn klasave t pesta, kan ndjekur kursin special veror ku e kan msuar sesi ta ligjrojn kt lnd, e knaqsia dhe energjia e jets kan qen arsyja kryesore pr ka pikrisht asaj iu jan ndar ort e shkathtsis shoqrore. Leksioni i sotit sht identifikimi i ndjenjave; emrtimi dhe njohja e dallimeve t tyre, q sht shkathtsi kryesore emmocionale. Detyr e mbrmshme ka qen t sillen fotografit e njerzve nga gazetat, ti emrtojn ndjenjat t cilat shfaqen n fytyra dhe t shpjegohet sesi duhet ti drejtohemi personit me ndjenjat e caktuara. Pasi q i ka tubuar detyrat, Endrjuz n tabel shnon listn e ndjenjave pikllimi, shqetsimi, brengosja, gzimi dhe e fillon bisedn direkte me tetmbdhjet nxnsit t cilt at dit ia kan dalur t vijn n shkoll. T tubuar rreth katr tavolinave, djemt e shqetsuar ngrisin duart lart, duke u munduar q ajo ti vrej pr tu prgjigjur n pyetje. Pasi q n listn nga tabela ka shtuar i frustruar, Endrjuz pyet: Sa prej jush sht ndier i frustruar? T gjith i ngrisin duart. Si ndihesh kur je i frustruar?. Prgjigjet vijn njra pas tjetrs: I lodhur.; Nuk mund t mendoj qart. I shqetsuar. Kur lists ia ka shtuar i nervozuar, Xhojs tha: Kjo m sht e njohur kur arsimtari bhet nervoz?. Kur t gjith flasin, shton vajza duke qeshur. Pa ik pauze, Endrjuz shprndan materialin e fotokopjuar t puns. N nj kolon jan fytyrat e djemve dhe vajzave n t cilat shprehen gjasht emocionet themelore gzimi, pikllimi, zemrimi, frika, neveria si dhe prshkrimi i lvizjeve t muskujve facial gjat shprehjeve t ndjenjave. Pr shembull: FRIKA:

www.syri3.com

221

www.sa-kra.ch

goja sht e hapur dhe e lshuar teposht syt jan krejtsisht t hapur dhe kapakt e ngritur vetullat jan t ngritura dhe t tkurrura balli sht i mrrolur.(3)

Derias i shikojn fotografit, shprehja e friks, zemrimit, uditjes apo neveris shihet n fytyrat e nxnsve, sikur i imitojn fytyrat dhe prcjellin reaksionet e muskujve t fytyrs karakteristike pr do emocion. Ky leksion sht marr drejtprsdrejti prej studimeve t Pol Ekman-it mbi shprehjet e fytyrs; si i till, ky leksion msohet n t gjitha kolegjet n kuadr t kursit hyrs n psikologji e rrall edhe n shkolln fillore. Ky leksion ky mbi emrtimin e ndjenjave dhe pranimin e ndjenjs s caktuar t shprehjes s fytyrs, mund t bhet tepr i qart pr tu ligjruar. Por prap, mund t shrbej si kundrmas pr lshimet e rndomta n edukimin emocional. Le t na kujtohet se si dhunuesit e shfrenuar npr shkolla sulmojn sepse gabimisht i interpretojn mesazhet neutrale dhe shprehjet e fytyrs si armiqsore, ndrsa vajzat me rregullime n t ushqyer nuk jan n gjendje ta bjn dallimin e zemrimit dhe ankthimit shkaku i uris.

ARSIMIMI I FSHEHUR EMOCIONAL

Krahas programeve t cilat ve jan t strngarkuara me lnd t shumta t reja dhe me or, disa arsimtar, t cilt arsyeshm ndihen t strngarkuar, refuzojn t ndajn edhe nj pjes t kohs pr kurse. Edhe pse mnyra n t ciln kjo mund t pranohet nuk do t thot t krijohen or t reja, ve se msimet mbi ndenjat dhe marrdhniet reciproke tiu bashkangjiten lndve dhe temave t cilat jan duke u ligjruar. Leksionet emocionale mund t aplikohen n lndt e shkrimleximit, shkencat shoqrore, edukimit shndetsor, si dhe kurse t tjera, ve t njohura. Edhe pse n shkollat e Nju Hejvnit n dia paralele Shkathtsia e jets jan tema t veanta, n paralelet tjera programi mbi prsosjen shoqrore sht prfshir n kurset e leximit apo edukimit shndetsor. Disa leksione madje msohen edhe si pjes e orve t matematiks studimet e njohura t shkathtsive, si jan: si t lirohesh nga konfuzioni, n mnyr ta motivosh veten pr t msuar dhe ti mposhtsh shqetsimet ashtu q t jesh n gjendje ti prkushtohesh msimit. Disa programe pr shkathtsit emocionale dhe shoqrore nuk kan plane t prpunuara apo or t veanta pr at lnd, por n vend t ksaj, leksinet jan t futura n vet palcn e jets shkollore. Modelin e prezentimit n esenc kursi i padukshm mbi shkathtsit emocionale dhe shoqrore e paraqet Projektin pr zhvillimin e fmijve(Child Development Program), t cilin e kan sajuar grupa e psikologve nn udhheqjen e psikologut Erik Shaps(Eric Schaps). Projekti sht paramenduar n Oukland n Kalifornia, momentalisht po testohet n shum shkolla an e knd vendit, posaerisht n lagjet n t cilat ekzistojn problemet e njjta dhe t cilat jan thelbi i rrnimit t Nju Hejvn-it.(4) Projekti propozon materialet e prgatitura t cilat do t mund t implementoheshin k kurset ve ekzistuese. Kshtu, nxnsit e klass s par gjat ors e lexojn tregimin mbi Frog and Toad Are Friends, n t ciln bretkoca e prmalluar pr t luajtur me shokun e vet prtac prpiqet ta mashtroj pr ta zgjuar m hert. Tregimi paraqet themelin pr biseda mbi shoqrimin n klas dhee pr ndjenjat e njeriut kur dikush mundohet ta mashtroj. Vargu i aventurave i prgjigjet temave si jan

www.syri3.com

222

www.sa-kra.ch

vetvetdija, shqetsimit pr ti plotsuar dshirat dhe nevojs pr shoqrim, si ndihen njerzit kur dikush i mashtron, shkmbimin e ndjenjave me shok. Fmijt duke u rritur, prmes shkolls fillore dhe t mesme, propzimet e shumta programore inkuadrojn tregime gjithnj m t ndrlikuara, duke ua mundsuar arsimtarve t arrin deri tek pika nismtare pr t filluar bisedn pr temat si jan empatia, konversimi i suksesshm apo kujdesi. Metoda tjetr n t ciln leksionet emocionale jan t thurura n palcn e jets shkollore, i ndihmon arsimtart q edhe nj her srisht t mendojn pr edukimin e nxnsve problematik. N Programin pr zhvillimin e fmijve supozohet se si astet e tilla i paraqesin mundsit e pjekura q fmijt ti msojn shkathtsit t cilat iu mungojn mbikqyrjen e epsheve, interpretimin e ndjenjave, zgjidhjen e konflikteve dhe se ekzistojn metoda m t suksesshme t edukimit sesa detyrimet apo dhuna. Arsimtari i cili vshtron tre nxnsit e klass s par sesi shtyhen pr t qen t part n rreshtin pr drek, mund t propozoj vargun e numrave t cilt nxnsit do tia qllojn dhe fituesin ta l t hy i pari. Me leksionin imediat sht dshmuar se ekziston mnyra e paanshme, e drejt e zgjidhjes s mosmarrveshjeve t vogla, ndrsa kshilla m e plot do t ishte se ekziston mundsia q edhe gjat mosmarrveshjeve t bhen negociatat. E pasi q fmijt e pranojn kt ide me plot dshir pr ti zgjidhur mosmarrveshjet(Un jam i pari!, e cila shpesh dgjohet n klast e ulta shpesh edhe m von n jet), ajo prcjell mesazhe shum pozitive, sesa ajo gjithprezente autoritative Hesht!

ORARI EMOCIONAL
Shoqet e mija Alis dhe Lin nuk dshirojn t luajn me mua. Kt ankim preks e ka thn vajza e klass s tret nga John Muir Elementary School n Siatli. Drguesi anonim e ka futur letrn n kutin postaren klas n t vrtet, kjo sht kuti e ngjyrosur e destinuar n t ciln ajo dhe shokt e saj mund ti fusin letrat n t cilat i shkruajn vrejtjet dhe problemet e tyre pr t cilat e gjith klasa flet dhe prpiqen t gjejn mnyra se si ti zgjidhin. Gjat bisedes nuk ceken emrat e atyre q marin pjes; n vend t ksaj, arsimtari thekson se si t gjith fmijt koh pas kohe ballafaqohen me problemet e ngjajshme dhe se si t gjith duhet t msojn mnyrat pr ti tejkaluar. Derisa flasin se far ndiejn nse t tjert i kan refuzuar, apo se far mund t bjn q prsri ti pranojn n shoqri, atyre iu ofrohet rasti ta provojn zgjidhjen e re t dilems s lartprmendur si mas prmirsuese pr mendimin e njanshm sipas t cilit konflikti sht e vetmja mnyr pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve. Kutia postare mundson q t shqyrtohen problemet dhe pyetjet e ndryshme t cilat edhe bhen tema t ors, pasi q edhe plani tepr joelastik ndrrohen me realitetin e ndryshm fmijror. Varsisht nga mosha e fmijve dhe ndryshimeve npr t cilat kalojn, ndryshojn edhe temat. Pr t qen m efikase, leksionet emocionale duhet tiu prshtaten moshs s fmijs, dhe duhet prsritur n perioda t ndryshme dhe at n mnyra t ndryshme n t ciln i prgjigjet interesimit dhe njohurive t fmijve. Shtrohet pyetja se n ciln mosh duhet filluar. Disa pohojn se mund t jen vitet e para t jets. T.Beri Brazelton(T.Berry Brazelton), pediatr nga Harvardi, supozon se shum prindr mund t ken dobi po qe se foshnjet dhe voglusht e tyre i edukojn sikur mentort emocional, e cila punohet n kuadr t disa programeve t vizitave shtpiake.

www.syri3.com

223

www.sa-kra.ch

Ekziston arsyja e vreshme pr prpunimin esistematik t shkathtsive emocionale dhe sociale n programet parashkollore, si sht Nisja me Kok; q e kemi par n kapitullin e XII, gadishmria e fmijve pr t msuar n mas t madhe do t varet nga fitimi i shkathtsive emocionale. vitet parashkollore kan vler t pamuar pr vrjn e themeleve t shkathtsive themelore, por ekzistojn edhe dshmit se si programi Nisja me Kok, po qe se sht suksesshm i sajuar(paralajmrim i rndsishm), mund t ket prparsi emocionale dhe sociale bmirse dhe afatgjate n jetrat e maturantve, por edhe m von n jet m pak probleme me narkomani, numr m i vogl i arrestimeve, bashkshortsi m t suksesshme, njerz m t afrt q vetvetes ti sigurojn ekzistencn.(5) Intervenimi i ktill bhet m i suksesshm kur sht i harmonizuar me orarin emocional t rritjes.(6). Sikur q dshmon vaji i t posalindurve, bebet kan ndjenj t fort posa lindin. Por truri i t posalindurve ende sht larg nga formimi prfundimtar; si e kemi par n kapitullin e XV, vem kur sistemi nervor deri n fund zhvillohet procesi i cili zhvillohet sipas ors biologjike t krijuar gjat tr fmijris deri n adoleshencn e hershme do t zhvillohen emocionet e fmijve. Numri i ndjenjave t posalindurve sht i vogl n krahasim me pasurin emocionale t pesmbdhjetvjearit t cilit i mungon, prsri, kompleksiteti i ndjenjave t tinejxherit. Aq m tepr, t rriturit dshirojn q fmija t piqet sa m hert, duke harruar se doemocion e ka kohn e vet t programuar t formzimit gjat zhvillimit apo rritjes s fmijes. Lavdrimi i nj katrvjeari nxit qortimin e prindrve por, vetdija pr ndjenjn e modestis zakonisht nuk shfaqen para moshs pesvjee. Orari i pjekuris emocionale sht i lidhur me trajektoren e ngjajshme t rritjes, t menduarit specifik nga njra an, trurit dhe zhvillimit biologjik nga ana tjetr. Si e kemi par, shkathtsit emocionale si jan empatia dhe vetrregullimi emocional zhvillohen q nga voglia. Vitet parashkollore jan kryesore pr pjekurin e emocioneve shoqrore ndjenja si sht modestia dhe josiguria, gjelozia dhe varsia, mburja dhe besimi pasi q fillon fmija ta krahasoj veten me t tjert. Fmija pesvje me hyrjen n botn e gjr shoqrore shkollore, hyn edhe n krahasime shoqrore. Nuk sht vetm ndryshimi i jashtm shkaktar i ktij krahasimi, por edhe pjekuria e fuqis kognitive: aftsia q veten ta krahasoni me t tjert n baz t disa vetive popullaritetit, joshja apo aftsia fizike. Ato jan vitet kur, pr shembull motra m e vogl, duke krhasuar me motrn e madhe e cila i ka t gjitha pesa fillon t mendoj se si sht budallaqe. Dr Dejvid Hamburg(dr. David Hamburg), psikiatr dhe kryetar i Carnegie Corporation, i ka vlersuar disa prej programeve t para t edukimit emocional dhe konsideron sesi mosha kur shkohet n shkolln fillore dhe mandej n t mesmn jan dy momente m t rndsishme n adaptimin e fmijve.(7) Hamburg thot se nga mosha gjasht deri n njmbdhjet vje shkolla paraqet sprov t vshtir dhe period e formzimit t prvojave t cilat do t ken ndikim t madh gjat adoleshencs, por edhe n vitet pasuese. Ndjenja e fmijve pr vetvlersim n t shumtn varet nga aftsia pr t qen i suksesshm n shkoll. Tek fmija i cili nuk sht i suksesshm n shkoll krijohet ndjenja e disfats e cila mund ti shkatrroj shansat e gjith jets. Hamburg vren se n baz t aftsive pr sukses n shkoll q t pritet n suksesin prfundimtar, q n mnyr direkte t jet prgjegjs shoqror, q t kontrollohen emocionet dhe se gjrat t shikohen n mnyr optimiste - me fjal tjera, me inteligjenc emocionale.(8)

www.syri3.com

224

www.sa-kra.ch

Puberteti si period e ndryshimeve t jashtzakonshme t biologjis s fmijs, t forcs pr t logjikuar, menduar dhe funksioneve cerebrale gjithashtu paraqet period me rndsi esenciale pr leksionet shoqrore dhe emocionale. sa i prket periods tinejxhere, Hamburg vren sesi shumica e tinejxherve jan prej moshs dhjet deri n pesmbdhjet vje kur njoftohen me seksualitetin, alkoolin, drogat, duhanin dhe me provokatort e tjer.(9) Dashurikat n shkolln e mesme paraqet fundin e fmijris dhe vetvetiu sht nxitje e veant emocionale. Krahas problemeve tjera, kur hyn n rrethin e ri shkollor gati t gjith nxnsit e kan t ndrtuar vetbesimin dhe vetvetdijen , a prirja e tyre kah vshtrimi i qenies personale sht e paprcaktuar dhe e pasigurt. Shtytja m e posame dhe m e rndsishme sht respektimi shoqror besimi i nxnsve se mund t krijojn miqsi dhe ti mbajn ato. Hamburg thekson se ai ast n t shumtn ndihmon, si lloj i inicimit, q vajzat dhe djemt t ndrtojn kontakte t afrta shoqrore, ti zgjidhin krizat n shoqrime, por edhe ta ndrrtojn vetbesimin. Hamburg vren se n vet vlugun e adoleshencs, kur nxnsit kalojn n shkolln e mesme, ata t cilt i kan ndjekur ort nga kursi i edukimit emocional fillojn t dallohen: e shohin problemin n shoqrimin me moshatart, kan ambicie m t mdha n krahasim me ato t shkolls, ndrsa provokimet si jan pirja e duhanit apo prdorimi i drogave jan probleme m t vogla se pr moshatart e tyre. Ata i kan zotruar shkathtsit emocionale t cilat, t cilat pr nj koh m t shkurtr, i prgadisin pr shqetsimet dhe presionet me t cilat ballafaqohen.

E RNDSISHME SHT KOHA

Pasi q e kan skicuar hartn e pjekuris emocionale, psikologt me saktsi mund ta prcaktojn se cilat leksione fmijt duhet ti msojn n periodat e caktuara t rritjes dhe zhvillimit t inteligjencs emocionale dhe cilat mangsi t prhershme do t ndikojn n zotrimin e shkathtsive t vrteta n kohn e duhur, dhe cilat prvoja Pasi q e kan skicuar hartn e pjekuris emocionale, psikologt me saktsi mund ta prcaktojn se cilat leksione fmijt duhet ti msojn n periodat e caktuara t rritjes dhe zhvillimit t inteligjencs emocionale dhe cilat mangsi t prhershme do t ndikojn n zotrimin e shkathtsive t vrteta n kohn e duhur, dhe cilat prvoja mund ta kompenzojn t lshuarn. Pr shembull, sipas programit nga Nju Hejvn nxnsit e klasave t ulta msojn leksione themelore mbi vetvetdijen, shoqrimin dhe pr marrjen e vendimeve. N klasn e par, nxnsit ulen n rreth dhe e gjuajn kubin e ndjenjave n t cilin nga do an jan t shkruara fjalt si jan i piklluar, shqetsuar, etj. Kur i vjen rradha ndonjrit, ai e prshkruan ndjenjn se si ndihet n at moment ushtrim i cili i shtyn nxnsit pr ti ndrlidhur ndjenjat dhe ta ndrtojn ndjenjn e empatis sepse e ndin se edhe t tjert ndihen njjt. N klasn e katrt dhe t pest, kur shoqrimi ndrmjet moshatarve sht e pamuar pr jetn e tyre, ata msojn leksione t cilat i ndihmojn t ndrtojn miqsi shum m t suksesshme: t jen m empatik ti kontrollojn epshet personale dhe ta mposhtin zemrimin. Ora e Shkathtsive jetsore, n t cilat lexohen emocionet themelore n baz t shprehjeve t fytyrs, q jan prpjekur edhe nxnsit e klass s pest n Troup Middle School, sht prej rndsis thelbsore pr bashkndiejsi,

www.syri3.com

225

www.sa-kra.ch

dmth.empati. pr kontrollimin e epsheve sht vr panoja me tre shenja shklqyese t komunikacionit dhe gjasht veprime: DRITA E KUQE DRITA E VERDH 1.Ndalu, qetsohu dhe mendo para se t reagosh. 2.Paraqite problemin tnd dhe thuaje se si po ndihesh. 3. Mbrri rezultate pozitive. 4. Mendo pr zgjidhje tjera. 5. Pr pasojat mendo m heret. 6. Fillo dhe prpiqu ta realizosh planin m t mir.

DRITA E GJELBRT

Veprimi me shenjat sinjalizuese gjithmon aplikohet nse fmija sht i gatshm t sulmoj kur zemrohet pr shkak t ofendimit, apo fillon t qaj sepse e prqeshin, kshtu ofron vargun e zgjidhjeve n astet m t vshtira n mnyr shum m efikase. Prve zotrimit me ndjenjat, veprimi hap rrug pr aksione m efikase. Dhe bhet metod e thjesht pr mposhtjen e emocioneve impulsive t pafrenuara t mendohet para se t reagohet si dhe mnyra e ballafaqimit me rreziqet n adoleshenc n t ardhmen. N klasn e gjasht, leksionet jan m t drejtprdrejta dhe kan t bjn me provokimet si sht seksi, droga apo alkooli dhe t cilat bhen pjes e jets s fmijut. Deri n klasn e nnt, kur tinejxhert ballafaqohen me situata m t ndrlikuara shoqrore, punohet n prsosjen e aftsive t vshtrimit t gjrave n shum mnyra. Nse djaloshi zemrohet kur e sheh vajzn e tij duke biseduar me djalin tjetr, thot njri prej arsimtarve nga Nju Hejvni ai do t mendoj se far do t ngjante po t ishte n vendin e tyre, para se t hy np konflikt i pavrejtur.

ARSIMIMI EMOCIONAL SI PREVENTIV

Disa prej programeve m efikase t arsimimit emocional jan t sajuara si lloj prgjigjeje n problemet e caktuara, veanrisht ndaj dhuns. Nj prej kurseve pr arsimimin emocional i inicuar pr shkak t preventivs dhe i cili m s shpejti sht zhvilluar, sht programi pr zgjidhjen kreative t konflikteve (Rezolving Conflict Creatively Program), i aplikuar n disa qindra shkolla t Nju Jorkut, si dhe n shkollat aneknd vendit. Kursi pr zgjidhjen e konflikteve sht i orientuar n mbizotrimin e grindjeve shkollore t cilat mund t shndrrohen edhe n ngjarje tragjike, si sht vrasja e Jan Murit dhe Tajron Sinklerit t cilt i ka vrar shoku i tyre n Jefferson High School. Linda Lantieri (Linda Lantieri) themeluese e Programit pr zgjidhjet kreative t konflikteve dhe drejtoresh e qendrs Nacionale q merret me problemet sociale, mendoj se programi nuk ka detyr vetm parandalimin e konflikteve fizike. Ajo thot: Programi i tregon nxnsve, se prpos pasivitetit dhe agresivitetit, ekzistojn edhe zgjidhje t tjera t cilat e mundsojn zgjidhjen e konflikteve. Ne ua tregojm kotsin e dhuns dhe i ndrrojm me shkathtsit konkrete. Fmijt msohen pr t luftuar pr t drejtat e veta pa e prdorr dhunn. Kto jan shkathtsi me rndsi jetike, dhe jo vetm ata t cilt anojn kah dhuna.(10) Gjat nj ushtrimi, nxnsit msojn, pr nj potez real, pavarsisht se sa i parndsishm, me ndihmn e t cilit kan pasur mundsi ta zgjidhin konfliktin. Gjat ushtrimit tjetr, nxnsit aktrojn skenn n t ciln motra e madhe mundohet me i krye detyrat e shtpis dhe nervozohet se pse motra e vogl dgjon rep muzik me z t lat. E

www.syri3.com

226

www.sa-kra.ch

zemruar. Motra e madhe e ky kasetofonin, prkundr kundrshtimit t motrs s vogl. Klasa vjen deri tek mnyra kreative e zgjidhjes s problemit dhe i knaq te dy motrat. Nj nga arsyet se prse zgjidhja kreative e konflikteve sht e suksesshme paraqitet n zgjerimin e efikasitetit t tij edhe jasht klass n fushat sportive dhe n kafiterit ku ekzistojn mundsit m t mdha q temperamenti t eksplodoj. Kshtu q disa nxns msohen t bhen ndrmjetsues rol me t cilin mund t fillohet n klasa m t larta t shkolls fillore. Kur tensionimi e mbrrin kulminimin, nxnsit mund ta krkojn ndrmjetsuesin pr tiu ndihmuar. Ndrmjetsuesit msojn sesi ta parandalojn konfliktin n oborrin e shkolls, si dhe krcnimet, prqeshjet, konfliktet ndr racore dhe incidentet tjera t mundshme n jetn shkollore. Ndrmjetsuesit jan t trajnuar ta thon at q mendojn n mnyr t panashme ndaj te dy palve. Taktika e tyre prfshin edhe bisedn me t involvuarit n koflikt, n at mnyr q do njrin e bindin t dgjojn at t tjetrin se far ka pr t thn, pa ndrhyrje dhe ofendime. Ata qetsojn gjithsecilin q sht i involvuar, i thon pr ta thn at q mendon, e mandej donjri duhet ta prsrit at t ciln e ka dgjuar dhe kshtu t bhet e qart se ata e kan dgjuar njri-tjetrin. Mandej krkohet zgjidhja pr te dy palt; marrveshjet jan kryesisht n form t pajtimeve t nnshkruara. Krahas rolit ndrmjetsues, nxnsit n program msojn q n mnyr tjetr t mendojn pr mospajtimet. Si ka thn Ejnxhell Perez(Angel Perez), i cili n shkolln e mesme sht inkuadruar n kursin pr ndrmjetsues: programi e ka ndryshuar mnyrn time t t menduarit. Dikur kam menduar, hej, nse dikush t sulmon, nse prpiqet t t bj dika, rrahja sht e vetmja zgjidhje, bn dika pr tia kthyer. Prej kur e kam kryer kt kurs, mendoj shum m pozitivisht. Nse dikush ma bn ndonj t keqe, un nuk e kthej me t keq une prpiqem ta zgjidh problemin. Dhe mandej ai e ka gjet veten e vet n prhapjen e ksaj ideje n komunitet. Edhe pse programi sht i prqendruar n preventivn e dhuns, Latinjeri mendon se ai ka detyr shum m voluminoze. Qndrimi i programit sht se shkathtsit e domosdoshme pr parandalimin e dhuns nuk guxojn t veohen nga aspekti i trsishm i shkathtsis emocionale pr shembull, t dini se far ndjeni apo si tja dilni me zemrimin apo pikllimin, sht me vler t njjt pr parandalimin e dhuns si dhe pr mposhtjen e zemrimit. Pjesa m e madhe e trajnimit merret me bazat emocionale, si sht njohja sa ma e madhe e ndjenjave dhe emrtimi i tyre, e derisa flet pr prqindjen e rezultateve dhe efikasitetin e programit t tij, Lajtner me mburje potencon se si fmijt jan br m t vmendshm, se sht zvogluar numri i rrahjeve, sharjeve dhe ofendimeve. Qndrimi i njjt pr arsimimin emocional sht paraqitur edhe n shoqatn e psikologve t cilt jan prjekur tiu ndihmojn t rinjve n rrugtimin e jets e cila ka qen e shenjuar me dhun. Si e kemi par n kapitullin e XV, me dhjetra studime mbi ksi lloj djemsh jan munduar ta prcaktojn rrugn npr t ciln m s shpeshti shkohet, duke filluar nga impulsiviteti dhe zemrimi n klast m t ulta, pr far arsye jan br t refuzuarit e shoqris deri n mbarim t shkolls s mesme, pr tu bashkuar n shkolln e mesme me shoqri t ngjashme me ta dhe kan filluar me aktivitetet krimogjene. N t njzetat e hershme, numr i madh i ktyre djemve ka pasur dosjet e tyre n polici dhe kan anuar kah dhuna.

www.syri3.com

227

www.sa-kra.ch

Kur kan filluar t formojn intervenime me t cilat do t kishin mundur tju ndihmojn ktyre djemve pr ti larguar nga rruga e dhuns dhe kriminalitetit, konkludimi prsri ka shpijer kah programi i inteligjencs emocionale.(11) Programin e ngjajshm e ka elaboruar edhe konziliumi i psikologve, prfshir ktu edhe Mark Grimberg-un(Mark Greenberg) nga University of Washington, me emrtimin PATHS (PATHS sht nga e Parents and Teachers Helping Students); n prkthim Prindrit dhe arsimtart i ndihmojn nxnsve. Edhe pse kto or jan m se t domosdoshme pr ata q jan m t rrezikuarit dhe t cilt jan n rrugn e dhuns dhe kriminalitetit, kursi sht ligjruar pr t gjith q kan qen prezent, pr tiu shmangur pikave t dobta t grupeve problematike. Prap leksionet jan t dobishme pr t gjith fmijt. Pr shembull, aty sht prfshir trjanimi mbi kontrollimin e impulsivitetit n klasat m t ulta, se nse kjo aftsi iu mungon, fmijt kan probleme jashtzakonisht t mdha pr tu koncentruar n at q ligjrohet kshtu q humbin n msime dhe notime. Veprimi pasues sht njohja e ndenjave; n programin PATHS jan prfshir pesdhjet leksione elementare mbi emocionet e ndryshme t cilat i msojn fmijt m t vegjl, si jan zemrimi apo gzimi, pr tu prmendur m von ndjenjat si jan gjelozia, krenaria apo fajsia. Leksionet pr vetvetdijen emocionale inkuadrojn mnyrn e njohjes se far fmijt, dhe ata rreth tyre, ndiejn dhe bhet e pamuar pr ata q anojn kah agresiviteti se si ta bjn dallimin se k e kan mik t vrtet dhe se a vjen miqsia nga ana e tyre. Natyrisht, njra prej leksioneve kryesore sht menagjimi i zemrimit. Premisa kryesore mbi zemrimin t ciln fmijt e msojn(dhe pr t gjitha emocionet tjera) sht q sakt ta ndiejn do emocion edhe pse disa reagime jan m t formzuara, ndrsa t tjert jo. Edhe n kt rast nj prej metodave pr fitimin e vetkontrolls sht shenja sinjalizuese ushtrim i cili sht aplikuar n kursin n Nju Hejvn. Njsit tjera msimore i ndihmojn nxnsve q m me shkathtsi t gjinden n marrdhniet reciproke, dhe kundrshtimin pr t inkuadruar n shoqri t cilat fmijn mund ta oj n delikuenc.

PRESTRUKTURIMI I SHKOLLS: MSIMI I DREJTPRDREJT, KOMUNITETET Q BRENGOSEN

Jeta familjare nuk i ofron numrit t madh t fmijve siguri dhe prkrahje n jet, shkolla ka mbetur i vetmi vend ku komuniteti mund t drejtohet pr masa prmirsuese pr shkak t mangsive n shkathtsit emocionale dhe shoqrore. Kjo nuk do t thot se vetm shkolla duhet ti zvendsoj institucionet sociale t cilat m s shpeshti jan n buz t ekzistimit. Por pasi q t gjith fmijt ndjekin shkollimin(t paktn n fillim), ajo paraqet vendin ku deri tek fmijt deprtojn leksionet themelore t jets t cilat prndryshe kurr nuk do ti kishin msuar. Arsimimi emocional prej shkollave krkon detyra shtes, n at mnyr q do ti marrin mbi vete lshimet e familjes n edukimin fmijve. Obligimet e ktilla shum t vshtira nnkuptojn dy ndryshime thelbsore: q arsimtart ta tejkalojn rolin e tyre tradicional dhe se njerzit nga komuniteti t interesohen m tepr pr procesin shkollor. Metoda se si ligjrohen leksionet sht me vler shum m t madhe sesa a i sht kushtuar ora vetm arsimimit emocional. Me siguri s pr nj lnd personaliteti i

www.syri3.com

228

www.sa-kra.ch

arsimtarit nuk luan rol vendimtar, por sht mnyra sesi arsimtari i mban orn de facto leksionet nga arsimimi emocional. doher kur arsimtari i prgjigjet ndonj nxnsi, njzet apo tridhjet t tjer e msojn leksionin. Arsimtart vet zgjidhen se kush do ti ligjroj kto kurse, sepse mund ti mos i prgjigjen temperamentit t gjithkujt. Pikspari, arsimtari duhet t ndihet mir kur flet pr ndjenjat; kjo pun nuk sht e leht pr gjithsecilin arsimtar. Gati se nuk ka asgj n arsimimin standard t arsimtarve q i obligon n kt lloj edukimi. Pr kt arsye, programet pr arsimimin emocional ua mundsojn arsimtarve t talentuar q pr disa jav trajnimi t specializohen pr kt ide. Edhe pse shumica e arsimtarve n fillim nuk jan t vullnetshm pr tiu qasur ksaj detyre e cila iu duket e papranuar n raport me arsimimin dhe shprehit e tyre, sht dshmuar se nse kan provuar, shumica perj tyre jan ndar t knaqur. Kur kam dgjuar hern e par se arsimtart e shkollave t Nju Hejvnit do t kalojn trajnimet n kurset mbi arsimimin emocional, 39% prej tyre kan deklaruar se me kt nuk dshirojn t merren. Pas nj viti mbajtjeje t kurseve, m tepr se 90% t arsimtarve kna qen t knaqur me ligjrime dhe kan deklaruar se si edhe vitin tjetr dshirojn ta vijojn kursin.

MISIONI I ZGJERUAR PR SHKOLLA

Krahas trajnimit t arsimtarve, arsimimi emocional zgjeron kndvshtrimin ton pr rolin e shkolls dhe mundson q shkolla t bhet prfaqsuese e shoqris e cila ndihmon pr tu dshmuar roli thelbsor i ktyre leksioneve pr gjith jetn prparsi t ciln nuk e posedon arsimimi klasik. Ky program i zgjeruar krkon, prpos planeve t specializuara arsimore, pr tu shfrytzuar mundsit n shkoll dhe jasht saj, pr tju ndihmuar nxnsve q ti ndrrojn astet e krizave personale me leksionet e arsimimit emocional. Rezultatet m t mira arrihen po qe se leksionet nga shkolla bashkohen me jetn familjare. Shum programe t arsimimit emocional inkuadrojn or t veanta pr prindrit t cilt dshirojn t din se ka fmijt e tyre msojn n shkoll dhe se nuk sht plotsim i rastsishm i njsive msimore n shkoll, por edhe ndihm pr prindrit t cilt dshirojn q drejtprsdrejti t marrin pjes n jetn emocionale t fmijve t tyre. N kt mnyr fmijt do t marrin kshilla m gjithprfirse mbi shkathtsit emocionale nga t gjitha fushat e jets. N shkollat e Nju Hejvnit, thot Tim Shriver(Tim Shriver) drejtor i Social Competence Program,,,nse fmijt kacafyten n kafiteri, do ti drgojn tek ndrmjetsuesi, moshatari i tyre, i cili s bashku me t do ta zgjidhin konfliktin me ndihmn e njohuris t ciln e ka fituar n or. Trajnert n stadiume mund ti shfrytzojn t njjtat metoda pr zgjidhjen e konflikteve. Ne mbajm or edhe pr pindrit t cilt kto metoda mund ti aplikojn n shtpi s bashku me fmijt. Pr plotsimin e shkathtsive emocionale m t prshtatshme jan kto veprime paralele jo vetm n msimore, por edhe n stadiume; jo vetm n shkolla por edhe n shtpi. Kjo paraqet afrim m t madh t shkolls, prindrve dhe komunitetit n prgjithsi. N kt mnyr bhet m e sigurt se at q e kan msuar nxnsit n ort e arsimimit emocional nuk do t mbetet e pashprehur n shkoll, por do t kontrollohet, aplikohet dhe prsoset n situatat e jets s prditshme. Mnyra tjetr me t ciln ky veprim i reformon shkollat sht n ndrtimin e shkollave kulturore t cilat bhen komunitet i kujdesshm, vend ku nxnsit ndihen se

www.syri3.com

229

www.sa-kra.ch

jan t respektuar, se ka kush kujdeset pr ta dhe se lidhen ma shum me shokt e klass, arsimtart dhe shkolln.(12) pr shembull, shkollat e Nju Hejvnit, ku familjet n numr t madh jan t divorcuara, propozojn vergun e gjat t programeve n t cilat marrin pjes njerzit t cilt jan t vullnetshm t merren me nxnsit jeta e t cilve sht traumatizuar. N shkollat e Nju Hejvnit, njerzit prgjegjs n mnyr vullnetare bhen mentor, prcjells konstant t nxnsve t cilt jan n hall e n shtpi nuk kan prindr t kujdesshm dhe stabil. Shkurtazi, programet m t suksesshme t arsimimit emocional duhet t fillojn sa m heret, n moshn e caktuar t jets, t zgjasin gjat gjith shkollimit dhe ti bashkojn prpjekjet e prbashkta n shkoll, shtpi dhe shoqri. Edhe pse shumica e programeve vmendshm t sajuara ndrlidhen n krkesat ekzistuese t shkollimit, programet paraqesin ndryshime shum t mdha t cilitdo plan shkollor. Do t ishte nave t mos parashihen pengesat t cilat pamundsojn q kto programe t futen n shkolla. Shum prindr mund t mendojn se si temat t cilat trajtohen jan t natyrs personale, dhe se m s miri do t ishte q kto gjra tiu lihen atyre(argumenti do t mbahet nse prindrit i kushtojn kujdes ktyre temave, a humbin n besueshmri n rast se kt nuk e bjn). Arsimtart mund t refuzojn q t ndajn edhe nj pjes t dits shkollore pr temat t cilat nuk kan t bjn me lndt e shkolls; disa arsimtar mund t ndihen jokomod pr ti ligjruar, ndrsa t gjithve do tju jet e domosdoshme trajnimi pr t qen n gjendje ta mbarojn punn. Edhe disa fmij do ta refuzojn, veanrisht pasi q ort jan jasht interesimit t tyre momental apo do t mendojn se si qllimisht trazojn intimitetin e tyre. Mandej, ekziston edhe problemi i mbajtjes s kvalitetit m t lart q ligjruesit e shkatht t arsimimit mos ti aplikojn programet e pamsuara t shkathtsive emocionale me t cilat do t bhet prsritja e mossukseseve t kurseve siprfaqsore pr drogat dhe shtatznis tek tinejxheret. Kur e gjith kjo na sht e njohur, pse duhet t na shqetsoj pr ta provuar.

A NA NDRYSHON ARSIMIMI EMOCIONAL

Ankth i do arsimtari sht ky: nj dit Tim Shriver i hap gazetat lokale dhe lexon se si Lamonta, njri nga ish nxnsit e tij t adhuruar, sht plagosur n rrug me nnt plumba dhe sht n gjendje kritike. Lamont ka qen njri nga prijatart e shkolls, i gjat gati dy metra, lojtar shum i popullarizuar, gjithmon i buzqeshur, rikujtohet Shriver. Aso kohesh dshironte ta vizitonte klubin kryesues t cilin e kam udhhequr dhe ku kemi shkmbyer ide t ndryshme n kuadr t programit pr zgjidhjen e problemeve, i njohur si SOCS. SOCS sht shkurtes pr: situata(situation), opcione(options), pasojat (consequences), solucionet (solutions) metod e cila prbhet nga katr veprime: do ta hulumtoni veten se n far gjendje gjendeni dhe se si pr kt ndiheni; mendoni pr mundsit e zgjidhjes s problemit dhe cilat pasoja do t mund t pasojn; zgjedhni zgjidhje dhe zbatone versioni i shenjave sinjalizuese pr t rritur. Lamont e ka ardhuruar, ka shtuar Shriver, mnyrn jashtzakonisht efikase dhe imagjinare pr zgjidhjen e problemeve n jetn e nxnsve t shkolls s mesme, si jan problemet me vajzat apo evitimit t rrahjes. Por duket se pas shkolls s mesme leksionet e kan trathtuar. Duke bredhur rrugve, n detin e varfris, drogs dhe armve, Lamont me njzet e gjasht vjet sht

www.syri3.com

230

www.sa-kra.ch

shtrir n shtratin spitalor, i pshtjellur me fasha, me trup t shprthyer prej plumbave. Duke nxituar pr n spital, Shriver e ka takuar Lemontin i cili mezi ka folur, derisa nna dhe e dashura kan qndruar t strukura pran tij. Kur e ka par ish profesorin e vet. Lemont i ka dhn shenj pr tiu afruar m afr shtratit , dhe posa Shriver sht grmuqur pr ta dgjuar, Lemont ka pshpritur: Shriver kur t dal nga ktu, do ta aplokoj SOCS metodn. Lemont ka mbaruar Hillhouse High School para se t fillojn t mbahen kurset mbi prsosjen shoqrore. A do ta kishte pas jetn tjetr fare po qe se gjat gjith shkollimit do t ishte arsimuar nga ky lloj arsimimi, t cilin sot e kan fmijt n shkollat e Nju Hejvnit? T gjith treguesit orientojn n prgjigje pozitive, edhe pse kurr kurkush nuk mund t jet i sigurt. Si thot Tim Shriver: Nj gj sht e qart: themelet e forta pr zgjidhjen e problemit n shoqri nuk krijohen vetm n klasa por edhe n kafiteri, rrug, dhe n shtpi. Le ta kujtojm dshmin e profesorit t programit nga Nju Hejvni. Nj arsimtare rikujton se kur e kishte vizituar ish nxnsja e saj, akoma e pamartuar, i kishte thn se ende do t ishte nn e pamartuar po mos t kishte msuar se si t luftoj pr t drejtat e veta gjat orve mbi Prsosjen Shoqrore.(13) Arsimtari tjetr rikujton se si marrdhnia e nxnss s tij me nnn ka qen n at mas i keq sa q t gjitha bisedat kan prfunduar me grindje; kur nxnsja e ka msuar metodn e qetsimit dhe t mendoj para se t reagoj, nna iu sht rrfyer arsimtarit se si tash mund t bisedojn e gjat ksaj t mos e humbin durimin. N Troup Midlle School, nxnsit e klass s gjasht i kan dorzuar mesazh arsimtars gjat ors s prsosshmris shoqrore; n letr kishte shkruar se si shoqja e saj e ngusht sht shtatzn, dhe se ska askush pr t biseduar me t mbi at se far duhet br dhe se planifikon t bj vetvrasje por, e ka ditur se arsimtarja do t angazhohet. asti i zbulimit ka qen vizita t ciln iu kam br nxnsve t klass s shtat n orn e prsosjes shoqrore n shkolla e Nju Hejvnit, kur arsimtari i ka pyetur: A mundet dikush t cek mosmarrveshjen e fundit e cila ka prfunduar gzueshm. Trashalluqja dumbdhjetvjee ka ngritur dorn: Ajo vajz ka qen shoqja m e mir e imja, por dikush m ka thn se ajo dshiron t m rrah. M kan thn se pas orve t msimit do t m pres pas kndit. N vend se ti kundrvihet me zemrim shoqs, ajo ka zbatuar afrimin t cilin e ka msuar gjat orve s pari sht dashur t dij se far me t vrtet ka ndodhur para se t se t merr vendime: Kam shkuar tek ajo dhe e kam pyetur se pr ka ka thn ashtu. sht prgjigjur se kurr nuk ka thn ashtu dika. Dhe kurr sjemi grindur. Tregimi sht krejtsisht i parrzikshm. Duke mos marr parasysh faktin se vajza e cila ka rrfyer ve ka qen e prjashtuar nga shkolla tjetr pr shkak t rrahjes. Dikur ajo kishte sulmuar e para, e mandej parashtron pyetje nse fare i ka parashtruar. N vend se t lshohet n konflikte n t njjtin moment, por afrimi afr kundrshtars s cekur paraqet fitore t vogl por t drejt. Me siguri dshmin m bindse pr efikasitetin e ktyre orve t arsimimit emocional, shihet n baz t shnimeve t cilat drejtori i shkolls ku kjo vajz dymbdhjetvjeare i ka vijuar msimet i ka ndar me mua. N kt shkoll ka vlejt rregulla eksplicite se nxnsit t cilt rrihen mes vete automatikisht prjashtohen prej shkolls. Por ort e arsimimit emocional jan mbajtur me vite t tra, kshtu q numri i prjashtimeve sht zvogluar dukshm. Vitin e kaluar, tregon drejtori i shkolls, t

www.syri3.com

231

www.sa-kra.ch

prjashtuar kan qen 106 nxns. E deri m sot,dmth. deri n kt vit e ka qen muaji mars i kemi prjashtuar vetm njzet e gjasht. Kto jan benifite konkrete. Por edhe krahas anegdotave mbi jetrat e shptuara dhe t fisnikruara, shtrohet pyetja empirike: n mas ort e arsimimit emocional jan t dobishme pr ata t cilt i vijojn. Shnimet vrtetojn se si edhe krahas kurseve t ngjajshme askush nuk ndryshon brenda nats, e nxnsit duke i msuar programet prej klass n klas, krijohen ndryshime t dukshme n prparimin pedagogjik n perspektivat e m tejshme, si dhe n nivelin e shkathtsis emocionale t vajzave dhe djemve t cilt i vijojn. Jan kryer nj varg vlersimesh objektive t vshtruesve t panshm, prej t cilave m pozitive jan ato t cilat jan krahasuar me nxnsit e ktyre kurseve me nxnsit t cilt nuk i kan vijuar, krahas vlersimeve t domosdoshme t sjelljeve t tyre. Me metodn tjetr jan prcjellur ndryshimet e nxnsve t njjt, para dhe pas vijimit t kurseve e cila gjithashtu sht e bazuar n vlersimin objektiv t sjelljeve t tyre si sht prqindja e rrahjeve dhe prjashtimi nga shkolla. Kur jan bashkuar t gjitha vlersimet, sht konstatuar prparimi i dukshm n zotrimin e shkathtsive fmijrore emocionale dhe shoqrore n baz t sjelljeve t tyre, n klas dhe jasht saj, si dhe pr gatishmrin pr t msuar(pr shnime m t detajizuara shiko SHTOJCN VI): Vetvetdija emocionale: *Prparim n njohjen dhe emrtimin e ndjenjave personale. *Kuptueshmria m e sakt e shkaqeve t ndjenjave. *Njohja e ndryshimeve n mes ndjenjave dhe veprimeve. Menagjimi i emocioneve *Tolerimi m i mir ndaj frustrimeve dhe mbikqyrja e zemrimit. *Numri i zvogluar i ofendimeve verbale, rrahjeve dhe zhurms n klas. *Aftsia e prsosur e t shprehurit t zemrimit, pa ngrindje. *M pak sjellje agresive dhe vetdestruktive. *Ndjenja shum ma pozitive pr vetveten,shkolln dhe familjen. *Trajtim m i mir i stresit. *M pak t vetmuar dhe t ankthshm. Frenimi i frytshm i emocioneve *M t prgjegjshm. *M t aft t fokusohen n detyra dhe t koncentrohen. *M pak impulsiv dhe m shum vetkontroll. *Rezultate m t mira n testet e suksesit Empatia: interpetimi i emocioneve *M t shkatht pr ti par perspektivat e t tjerve. *M empatik dhe m sensitiv ndaj ndjenjave t t tjerve. Mbajtja e marrdhnies *Shum m t shkatht pr ti analizuar dhe kuptuar marrdhniet.

www.syri3.com

232

www.sa-kra.ch

*M t suksesshm n zgjidhjen e konflikteve dhe n negociata rreth mosmarrveshjeve *M mir i zgjidhin problemet n marrdhnie reciproke. *Shum m t vetbesueshm dhe m elokvent gjat biseds. *Shum m t popullarizuar n shoqri; miqsisht bashkpunojn me moshatart. *M t t interesuar dhe m t kujdesshm pr t tjert. *M t shoqrueshm dhe m modest n kuadr t grups. *M t prirur pr t ndar me t tjert, bashkpunuar dhe ndihmuar. *M demokratik n raport me t tjert. Nj paragraf nga kjo list krkon vmendje t veant: programet e arsimimit emocional e bjn persosjen e arritjeve akademike t fmijve dhe suksesit n shkoll. Kjo nuk i prket zbulimeve t rastsishme; kjo paraqitet n do studim. N kohn kur shumics s fmijve i mungon aftsia pr tia dalur me shqetsimet personale, t dgjojn apo t koncentrohen, ta mposhtin impulsivitetin, t jen prgjegjs pr punn e tyre apo pr t pasur dshir t msojn krejt ka unifikon kto shkathtsi e ndihmon arsimimin e tyre. N kt kuptim, shkollat jan t prkrahura pr ta mundsuar arsimimin emocional. Madje edhe n kohrat e buxhetit t stagnuar dhe t zvogluar, vlen t kultivohen kto programe pr hir t parandalimit t shkatrrimit t sistemit arsimor e shkollimin e trimron n arritjen e qllimit t vet themelor. Krahas prparsive n fushn e arsimimit, duket se kurset i ndihmojn fmijt pr ti plotsuar qllimet e jets dhe rolet ashtu q do t bhen shok t mir, nxns, djem dhe vajza, e n t ardhmen, me siguri, burra dhe gra m t mira, puntor dhe dejtor, prindr dhe qytetar. Edhe pse djemt dhe vajzat nuk do ti zotrojn me sukses t njjt kto kurse, sa m shum q arrin, gjithsesi se do t jet m mir. Batica i qet t gjitha anijet, si ka thn Tim Shriver. Probleme nuk kan vetm fmijt, por t gjith kan lvrdi nga kto shkathtsi; kto jan masat e maturis s jets.

KARAKTERI, MORALI, DHE ARTI I DEMOKRACIS Ekziston fjala e vjetr pr vargun e shkathtsive t cilat jan pjes t inteligjencs emocionale: KARAKTER. Karakteri sht, shkruan Amitaj Ecioni(Amitai Etzioni), sociolog n George Washington University, muskul psikologjik pr orientimin e moralit.(14) Edhe filozofi Xhon Djui (John Dewey) konsideron se msimi mbi etikn sht m i suksesshm po qe se fmijt i msojn leksionet n baz t ngjarjeve t vrteta, e jo vetm me ndihmn e leksioneve abstrakte form e arsimimit emocional.(15) Nse themel i shoqris demokratike sht prsosja e karakterit, le ti shyrtojm disa prej mnyrave n t cilat inteligjenca emocionale mund t arsyetoj ktide. Themeli i karakterit qndron n vetdisciplin; jeta morale, si e kan vrejtur filozoft duke filluar nga Aristoteli, bazohet n vetkontroll. Karakteri sht i ngjajshm me aftsin e njeriut q vetveten ta motivoj dhe ta orientoj, pavarsisht se a bhet fjal pr detyrat e shtpis, mbarimit t puns apo zgjimit n mngjes. E, si e kemi par, shkathtsit themelore emocionale jan durimi dhe mbikqyrja e epsheve, shkathtsi t cilat dikur jan quajtur vullnet. Ne duhet ti kontrollojm apetitet, epshet tona pr ti br mir t tjerve, vren Tomas Likona (Thomas Lickona) kur shkruan pr edukimin e

www.syri3.com

233

www.sa-kra.ch

karakterit.(16). Vullneti sht i domosdoshm pr t qen emocionet nn mbikqyrjen e arsyes. sht n dobi t shoqris aftsia pr tu anashkaluar interesat dhe dshirat personale t njeriut: kjo sht rrug kah empatia, kah dgjimi i vmendshm i t tjerve, pranimit t qndrimeve t t tjerve. Si e kemi par, empatia nnkupton brengosjen, altruizmin dhe ngushllimin. Duke i respektuar qendrimet e t tjerve shkatrrohen stereotipit, zhvillohet toleranca dhe inicohet respektimi i divergjencave. Kto shkathtsi jan m se t domosdoshme n shoqrin ton pluraliste sepse ua mundsojnj njerzve t jetojn s bashku me respekt t ndrsjell dhe me fjal publike produktive. Kto jan shkathtsit themelore t demokracis.(17) Ecioni vren se si shkollat kan rolin kryesor n kultivimin e karakterit sepse ndikojn n vetdisciplin dhe empati t cilat jan parakushte esenciale t devijimit qytetar dhe moral t vlersimeve.(18) Por nuk mjafton vetm ti msojm fmijt me vlersime dhe masa: ata duhet ti praktikojn ato, e cila ngjan derisa fmijt i ndrtojn shkathtsit themelore emocionale dhe shoqrore. N kt sens, arsimimi emocional shkon dor pr dor me edukimin e karakterit, moralit dhe ndjenjs s prgjegjsis qytetare.

FJALA PRFUNDIMTARE
Deriasa po e prfundoj kt libr n sy m ran disa tituj brengoss nga gazetat. N njrn shkruan se si arma sht br shkaktare kryesore e vdekshmris n Amerik, bashk me aksidentet e komunikacionit . N tjetrn shkruan se numri i vrasjeve sht shtuar pr 3%.(19) Nj kriminalist n artikullin tjetr shkruan parashikime shqetsuese se si gjendemi n fashitje para fortuns s krimit e cila do t vij n dekadn e ardhshme. Ai shpjegon se krimet t cilat i kan kryer tinejxhert e moshs katrmbdhjet dhe pesmbdhjet vjeare jan n rritje dhe se ajo gjenerat paraqet kulminimin e mini baby boom. N dekadn e ardhshme kjo grup do ti ket midis tetmbdhjet dhe njzet e katr vjet, period kur krimi e mbrrin kulminimin n karieren krimogjene. Paralajmrimet jan n horizont: n artikullin e tret thuhet se vlersimet e Ministris s drejtsis pr katr vjet, mes vitit 1988-1992, tregojn se si sht rritur numri i jomadhorve t akuzuar pr vrasje pr 68%, si dhe pr shkak t lndimeve t rnda trupore, plakitje dhe dhunime, derisa vetm shkaktimet e lndimeve jan rritur pr 80%.(20) Kta tinejxher jan gjenerata e par e cila prve revoles posedojn edhe arm automatike t cilat leht mund ti gjejn, si ka qen gjenerata e prindrve t tyre t cilt kan pasur mundsi q lirshm ti afrohen drogave. Posedimi i armve nga ana e tinejxherve do t thot se konfliktet t cilat dikur kan uar deri n rrahje sot me siguri do t nxisin vrasje. Dhe si thekson nj profesionist, tinejxhert nuk ja dalin q me mjeshtri ti ikin konflikteve. Natyrisht, arsya pse ata jan shum t varfr n shkathtsit elemtare t jets, qndron n faktin se n, si shoqri, nuk jemi prpjekur q do fmije ti sigurojm kshilla se si ta mposht zemrimin apo t gjej zgjidhje pozitive t kofliktit e as nuk jemi munduar ti msojm se ka sht empatia, mbikqyrja e epsheve apo cilndo shkathtsi tjetr elementare emocionale. Duke i lr fmijt q n mnyr sporadike ti msojn leksionet emocionale ne rrezikojm dhe e lshojm mundsin q fmijve tju ndihmojm pr ti kultivuar vetit e shndosha emocionale.

www.syri3.com

234

www.sa-kra.ch

Prkundr interesimit t madh t disa arsimtarve pr arsimim emocional, kto kurse ende jan t rralla; shumica e arsimtarve , drejtorve dhe prindrve thjesht nuk kan dijeni se kto kurse ekzistojn. Modelet m t prparuara n t shumtn jan jasht orientimeve kryesore t sistemit arsimor, ktu nuk merren parasysh qindra shkolla private dhe publike. sht e qart se asnj, gjithashtu edhe ky, porgram nuk paraqet zgjidhjen e t gjitha problemeve. Por pr rreziqet t cilat i njohim, fmijt tan, por edhe na vet, gjendemi n zgrip, e pr shpresn e ofruar t ciln e kan prkrahur kurset e arsimimit emocional duhet t pyetmi: se a sht sot m e domosdoshme se kurr m par, q do fmije ti ligjrohen shkathtsit elementare t jets? Nse jo sot ather kur?

www.syri3.com

235

www.sa-kra.ch

SHTOJCA I

KA SHT EMOCIONI?
Fjala t ciln e quaj emocion paraqet nocionin rreth t cilit kuptim t sakt psikologt dhe filozoft m tepr se nj shekull kundrshtohen. N kuptimin m tekstual, fjalori i Oksfordit i Gjuhs Angleze emocionin e definon si do agjitacion apo ngacmim i mendjes, ndjenjs, epshit; do gjendje mendore e vrullshme apo joqetsis. Un me fjaln emocion i definoj ndjenjat dhe mendimet e veanta, gjendjet psikologjike apo biologjike, dhe vragun e prirjeve pr veprim. Ekzistojn me qindra emocione , s bashku me hibridet e tyre, variacionet, mutacionet dhe nuancat. Gjithsesi, emocionet janp shum m perfide sesa ekzistojn fjalt me t cilat mund t prshkruhen. Studiuesit vazhdojn diskutimin mbi at se cilat emocione duhet sakt konsideruar si primare t kaltrtn, kuqn, apo t verdhn ndjenj nga e cila burojn t gjitha nuancat krejt deri te ajo se a ekzistojn fare emocionet themelore. Disa teoricient propozojn grupimet elementare, ndonse nuk jan pajtuar t gjith rreth t njjts. Pretendentt kryesor, apo disa prej antarve t familjes jan: ZEMRIMI: trbimi, ofendimi, mllefi, zemrimi i madh, nervozizmi, inatosja, bezdisja, hidhsia, animusiteti(armiqsia), bezdisja, ngacmueshmria, neveria e n rastet ekstreme edhe urrejtja patologjike dhe dhuna. PIKLLIMI: vuajtja, dhimbja, mjerimi, jodisponimi, melankolia, amullia, vetmija, brengosja, dshprimi, e n raste patologjike - depresioni i thell. FRIKA: ankthi, shungullima, nervoza, brengosja, konsternim(shtangie), josiguria, labiliteti, dyshimi, tensionimi, trishtimi, tmerri; si forma psikopatologjike fobia dhe paniku. KNAQSIA: lumturia, gzimi, relaksimi, fati, admirimi, entuziazmi, iltria, krenaria, knaqsia sensuale, trema, dalldia, ndja, satisfaksioni, euforia, kapricioziteti, ekstaza, e n ekstremitet mania. DASHURIA: plqimi, miqsia, besimi, mirsia, joshja, bujaria, devotshria, pasioni, agape. BEFASIA: uditja, habitja, mahnitja, shokimi. NEVERIA: mosprfillja, nnmimi, prbuzja, aversioni, mosplqimi, mosprfillja. TURPI: fajsia, sikleti, zhgnjimi,pendimi, keqardhja, vajtimi, letargjia, apatia.

T jeni t sigurt, se me kt list nuk zgjidhen t gjitha pyetjet e kategorizimit t emocioneve. Pr hembull, far jan ndjenjat e prziera si sht xhelozia, variant e zemrimit, n t ciln jan t grshetuara pikllimi dhe frika? far ndodh me virtytet, si jan shpresa dhe besimi, trimria dhe falja, siguria dhe qetsimi? Apo me anomalit e zakonshme, ndjenjat si jna dyshimi, premtimi, prtacia, monotonia? Nuk ka prgjigje t qart; diskutimi shkencor mbi klasifikimin e emocioneve vazhdon. Argumenti se ekzistojn mori e emocioneve kryesore, deri n nj mas t caktuar sht vrtetuar me zbulimin t cilin e ka br Pol Ekman nga universiteti i Kalifornis n

www.syri3.com

236

www.sa-kra.ch

San Francisko, sipas t cilit ekzistojn katr shprehje themelore t fytyrs pr do emocion primar frika, zemrimi, pikllimi, knaqsia t cilat i njohin t gjith njerzit e bots, prfshir ktu edhe popujt primitiv, e q nuk jan t eksponuar ndikimeve t telivizionit apo kinemas, q potencon universizalitetin e tyre. Ekman i ka treguar fotografit e fytyrave t cilat me saktsi teknike i paraqet shprehjet e njerzve t kulturave t prapambetura, si sht Fori, fis i izoluar n Guinejen e Re, nga rrafshnalta, duke dshmuar se njerzit gjithkund i dallojn emocionet kryesore. Padyshim se Darvini i pari e ka vrejtur univerzalitetin e shprehjes s fytyrs dhe ka vr si dshmi se forcat evolutive kan fotokopjuar kto sinjale n sistemin ton nervor. N pikpamjen e veprimeve apo formave t emocioneve, n gjurmimin e parimeve primare, une pajtohem me Ekmanin dhe me t tjert t cilt prqafojn gjinit themelore zemrimin, frikn, knaqsin, dashurin, turpin etj. si raste n vargun e panumrt t naunsave t jets son emocionale. donjra nga kto gjini-familje, bart nukleusin kryesor emocional, s bashku me t ngjajshmet t cilat degzohen n mutacione t panumrta. Thn kushtimisht, disponimet , jan t jashtme, shum m t shurdhta dhe me kohzgjatje m t madhe sesa emocionet(derisa rrall ndodh q dikush gjith ditn t jet i zemruar, nuk sht e rall q t jet n disponim t tensionuar gjat t cils leht sht t nxiten sulmet e zemrimit). Prpos disponimit hasim edhe n temperament, gatishmrin q t nxitet emocioni i caktuar, apo gjendja, pr shkak t cils njerzit bhen melankolik, t turpshm apo gazmor. E krahas ktyre dispozitave emocionale, ekzistojn rregullimet totale t emocioneve, si jan depresionet klinike apo ankthimi i pandalshm, kur njerzit n mnyr konstante ndihen t robruar n gjendjen toksike.

www.syri3.com

237 SHTOJCA II

www.sa-kra.ch

KARAKTERISTIKAT THEMELORE T MENDJES EMOCIONALE

Tek viteve t fundit sht paraqitur studimi shkencor mbi mendjen emocionale me t cilin sht shjeguar se shum reagime tona jan t nxitura perj emocioneve se n nj moment jemi racional, e ve n tjetrin bhemi iracional dhe pr mnyrn n t ciln emocionet organizojn mnyrn e vet t t menduarit dhe logjikn personale. Me siguri se dy studime m t prpikta, jan kryer t pavaruara njra nga tjetra, t Pol Ekmanit shefit t sektorit Human Interaction Laboratory n universitetin e Kalifornis, San Francisko, dhe Sejmur Epstein(Seymour Epstein), psikolog klinik nga Universiteti n Masausets.(1) Edhe pse Ekman dhe Epstein ndaras kan ardhur deri tek dshmit e ndryshme shkencore, ata bashk propozojn listn e treguesve sipas t cilave emocionet dallohen nga pjesa tjetr e jets mendore.(2)

Reagimi i shpejt dhe i paqllimshm

Mendja emocionale sht shum m e shpejt sesa mendja racionale dhe reagon pa frenim pr t menduar pr nj ast mbi at se far vepron. Shpejtsia e saj e ky mendimin e vmendshm dhe analitik, q sht cilsi e mendjes s arsyeshme. Gjat evolucionit, kjo shpejtsi, me siguri, e bazuar n vendime paragjykuese: n ka e ka kthyer vmendjen duke iu kundrvn shtazs tjetr a do t m haj ajo mua apo un at. Ata organizma t cilt kan pritur shum duke menduar pr prgjigje t ngjashme, me siguri, me siguri nuk kan pasur trashigimtar t numrt n t cilt do ti bartnin gjenet e reagimit t ngadalshm. Reagimet t cilat burojn nga mendja emocionale vetvetiu jan t forta, nusprodukt i orientimit jo t kompletuar dhe shikimit t shpejt n gjra t cilat absolutisht mund ta habisin mendjen racionale. Kur pluhuri shtresohet, apo madje edhe gjat kos s reagimit, e pyesim veten: Pse e bre kt?, q paraqet sinjal se mendja racionale sht zgjuar pr nj ast, por jo edhe me shpejtsi t mendjes emocionale. Pasi q intervali n mes emocionit t nxitur dhe paraqitjes s tij sht thuajse momental, mekanizmi pr lajmrimin e perceprimeve duhet t jet e aft pr shpejtsin e madhe, madje edhe me kohn cerebrale e cila llogaritet me mijra pjes t sekondes. Ky vlersim i domosdoshm pr t vepruar duhet t jet automatik, aq i shpejt sa q kurr ms ti lejoj t mbrri n vetdije.(3) Reagimet e ktilla t shpejta, t paqllimta dhe t ndryshme emocionale kalojn pran nesh para se t bhemi t vetdijshm se far po ndodh. Kjo mnyr e shpejt e prceptimit e sakrifikon saktsin e njohjes; bazohemi n impresionet e para, duke reaguar n t gjitha situatat dhe n aspektet m t dukshme. Ndaj fenomeneve reagohet vrullshm, duke mos i dhn koh pr t menduar dhe analizuar. Elementet e dukshme i determinojn reagimet, duke e refuzuar vlersimin e vmendshm t detajeve. Avantazh e madhe e mendjes emocionale shtrihet n mundsin e saj q momentalisht ti kuptoj situatat emocionale( ai sht i hidghruar n mua; ai gnjen; kjo e pikllon), duke na mundsuar q me an t gjykimit t nxituar t informohemi se nga kush t ruhemi, kujt ti besojm, kush sht i padisponuar. Mendja emocionale sht radar pr rreziqe; po t kishim pritur ne, apo paraardhsit ton evolutiv, q mendja racionale t gjykoj, jo vetm q kishim pr t gabuar por do t ishim t

www.syri3.com

238

www.sa-kra.ch

vdekur. Fatkeqsia qndron n faktin se mbresat e ktilla dhe vendimet intuitive, pasi q jan momentale, mund t jen t gabueshme dhe t na largojn nga kursi. Pol Ekman supozon se n shpejtsin gjat t cils emocionet na mposhtin para se t bhemi t vetdijshm se jan shfaqur, gjendet thelbi i adaptimit t madh t tyre: ato na shtyn t reagojm n rastet emergjente, pa humbur koh dhe pamenduar se a t reagojm dhe se si t prgjigjemi. Me zbatimin e sistemit t cilin e ka prpunuar pr zbulimin e emocioneve n baz t ndryshimeve subtile t shprehjes s fytyrs, Ekman i prcjell mikroemocionet t cilat fluturojn npr fytyr pr m pak se gjysm sekonde. Ekman dhe bashkpuntort e tij kan zbuluar se si ekspresionet emocionale fillojn t ndryshohen n muskulaturn e fytyrs pr njmitn pjes t sekonds pas ngjarjes e cila e ka nxit reagimin, kshtu q ndryshimet psikologjike jan tipike pr emocionet e caktuara si sht qarkullimi m i shpejt gjakut dhe rrahjes s pulsit gjithashtu pjesa e nevojshme e sekonds pr t filluar. Thn teknikisht, Ekman sjell dshmi se vlimi i emocioneve zgjat disa sekonda, para se sa t zgjat me disa minuta , or apo dit. Ai mendon se pr emocionet nuk sht karakteristike ti angazhoj trurin dhe trupin pr nj koh m t gjat, pavarsisht nga pasojat. Nse emocionet, t nxitura nga ngjarja e caktuar, do t kishin vazhduar t na xhindosin edhe pasi q ngjarja t prfundoj, pavarsisht nga gjrat tjera q do t kishin ndodhur pr rreth nesh, n at rast ndjenjat tona do t ishin br udhheqse t pavlera t reagimeve. Pr t zgjatur emocionet sa ma shum, shkaku duhet t arsyetohet, sikur q sht vuajtja pr shkak t humbjes s personit t dashur. Nse emocionet zgjasin me or t tra, bhen t ngjajshme me disponimin form e ndryshueshme e mocionit. Disponimet posedojn cilsin afektive, por nuk jan aq t forta sikur kur i vrejm dhe reagojm n kulminantn e emocioneve.

S pari t ndihet, e mandej t mendohet

Arsya pse mendja racionale prgjigjet nj apo dy aste m von se ajo emocionale, impulsi i par i situats emocionale sht impuls i zemrs e jo i koks. Ekziston, gjithashtu, edhe lloji tjetr i reagimit emocional, m i ngadalshm se reagimi i shpejt, i cili zihet dhe vlon brenda neve derisa nuk mbrrin deri tek ndjenja. Mnyra tjetr e nisjes s emocioneve sht m e matur, dhe ne jemi, zakonisht, t vetdijshm mendimeve t cilat na kan uar deri tek ato. Te ku lloj i reagimit emocional informimi sht i zgjatur; mendimet tona njohja luajn rolin kryesor gjat zgjidhjes t emocionit. Kur vendosim t themi ky taksist na mashtron apo kjo bebe sht e mrekullueshme, do t pasoj prgjigja e caktuar emocionale. emocionet e ndrlikuara, si kokqarja apo persiatja pr provimin e ardhshm, prcjellin kt rrug t ngadalshme dhe iu nevoiten ma shum sekonda, apo minuta, pr tu shfaqur. Kto jan emocionet t cilat burojn nga persiatja. Prkundr ksaj, gjat kohs s reagimit t shpejt, ndjenjat paraprin apo shfqen njkohsisht me mendimet. Reagimi i ktill i shpejt dhe i zjarrt emotiv vjen n shprehje n astet t cilat jna vendimtare pr ekzistenc. Aty shtrihet forca e vendimeve t shpejta ato na shtyn n reagim momental. Reagimet e pavetdijshme jan ndjenjat tona n intensive; ne nuk vendosim se kur ato do t shfaqen. Dashuria sht, ka shkruar Stendall, e ngjajshme me ethet t cilat vijn e shkojn pavarsisht prej dshirs. Jo vetm dashuria, por edhe zemrimi dhe frika mund t na pushtojn sikur t na ka ngjar, e nuk ka qen zgjidhja jon. Pr kt arsye emocionet kan alibi: Fakt sht se ne nuk mund ti zgjedhim emocionet t cilat i kemi, vren Ekman; alibi i cili i lejon

www.syri3.com

239

www.sa-kra.ch

njerzve ti shpjegojn reagimet e veta, duke u arsyetuar se jan nn sundimin e emocioneve.(4) Sikur q ekziston rruga e shpejt dhe e ngadalshme e emocioneve e para me ndihmn e perceptimeve dhe tjetra me ndihmn e refleksioneve ekzistojn emocione t cilat jan t qllimta. Nj nga shembujt sht ndjenja e shkaktuar qllimisht, far sht mjeshtria artistike lott q derdhen kan pr synim joshjen e efektit. Por, aktort jan m t shkatht sesa shumica e jon tek prdorimi i qllimshm i shtegtimit tjetr t emocioneve t cilat nxisin mendime t caktuara, shpesh jemi n gjendje, dhe kshtu veprojm, t zgjedhim se pr ka t mendojm. Sikurse q fantazia seksuale mund t na oj deri tek ndjenjat seksuale, rikujtimi i nj ngjarjeje qesharake na bn t lumtur, apo mendimet melankolike q reflektohen n disponimin ton. Por mendja racionale zakonisht nuk vendos se far emocione ne duhet ti kemi. N vend t ksaj, ndjenjat na vrshojn si fakt i kryer. At q mendja racionale kontrollon sht kahja e ktyre reagimeve. Prve prjashtimeve t rralla, ne nuk vendosim se kur do t jemi t trbuar, piklluar etj.

Simbolika, Realitet Fmijror

Logjika e mendjes emocionale sht asociative; ajo prfshin elemente t cilat simbolizojn realitetin apo i prkujtojn n to, pr tu br edhe vet, si ai realitet. Pr kt arsye krahasimet, metaforat dhe prshkrimet drejtprsdrejti i drejtohen mendjes emocionale, si dhe arti romani, filmi, poezia, kndimi, teatri, opera. Msuesit e mdhenj shpirtror si Buda apo Jezusi, kan prekur zemrat e nxnsve t vet duke iu folur me gjuhn e emocioneve, duke i msuar me alegori, fabula dhe tregime. Poashtu, simbolet dhe ritet religjionistike nuk kan shum lidhje me racionalitetin me to dirigjon gjuha e zemrs. Kt logjik t zemrs mendjs emocionale detajisht e ka prshkruar Frojdi me konceptin e vet t procesit primar t mendimeve; ajo sht logjika e religjionit dhe e poezis, psikopatve dhe e fmijve, ndrrs dhe mitit (si thot Xhozef Kempbell(Joseph Campell) ndrrat jan mite personale, mitet jan ndrrat t cilat i ndajm). Procesi primar sht els me t cilin elen bott e domethnjeve t veprave, si sht Ulisi i Xhems Xhojsit(James Joyce): n procesin primar mendimi i liruar nga asocionet prcakton rrjedhn e veprs; nj objekt simbolizon tjetrin; nj ndjenj ndrrohet me tjetrn; zbraztit jan t ngjeshura n pjes; zbraztit jan t ngjeshura n copza. Nuk ekziston koha, e as ligji i shkakut dhe pasojs. N procesin primar nuk ka fjal JO; gjithka sht e mundur. Metoda psikoanalitike sht n njfar forme art i deshifrimit dhe i zbulimit t ktyre kuptimeve t ndrruara-zvendsuara. Nse mendja emocionale e ndjek kt logjik dhe rregullat e saja, kur nj element ndrrohet me tjetrin, gjrat nuk duhen t interpretohen ashtu si jan: me rndsi sht se si i vshtrojm; gjrat jan ashtu si ne i shohim. Nse ndonj gj na prkujton n dika, kjo sht m e rndsishme se vet fakti se ajo sht. N jetn emocionale gjrat mund ti ngjajn hologramit ku copza e paraqet trsin. Si thot Sejmur Epstein, derisa mendja racionale krijon lidhje logjike ndrmjet shkakut dhe pasojs, mendja emocionale kt dallim nuk e bn, ve se i lidh gjrat sipas ngjajshmris s dukshme.(5) Mendja emocionale n shum mnyra sht e ngjajshme me mendjen e fmijve sa ma tepr q i ngjan, emocioni bhet m intensiv. N njfar mnyre sht mendim kategorik, ku krejt sht bardh e zi, pa nuansa t prhimts, dik q e mundon gabimi t

www.syri3.com

240

www.sa-kra.ch

cilin e ka br prnjher mendon: Un gjithmon i them gjrat e gabuara. Mnyra tjetr e t menduarit fmijror mendimi i personalizuar, kur ngjarjet interpretohen n mnyr t njanshme, ngjashm me shoferin i cili pas ndeshjes shpjegon se shtylla telefonike e para i ka ra atij. Mnyra fmijrore e t menduarit sht vetkonfirmuese ajo i shtyp, apo i anashkalon faktet dhe kujtimet t cilat do ta vnin n pikpyetje mnyrn e t menduarit duke prqafuar do gj q e prkrah. Besimet e mendjes racionale jan t paprcaktuara; shnimi i ri mund ta shkatrroj besimin e njeriut dhe mund t zvendsohet me t ren ai rezonon me ndihmn e faktorve objektiv. Por mendja emocionale mendon se besimi i saj sht absolutisht i sakt, kshtu q i refuzon t gjitha shnimet e kundrta. Pr kt arsye vshtir sht t shkmbehen mendimet me dik q sht emocionalisht i shqetsuar: pavarsisht nga logjika e arsyeshme e argumentit tuaj, nga kjo nuk ka kurrfar lvrdie nse sht n kundrshtim me bindjet emocionale. Ndjenjat jan t vet-justifikuara, me vargun e prceptimeve dhe dshmive personale.

E shkuara prkundr t sotmes

Kur ndonj veti e ngjarjes s sotme e rikujton memorien emocionale n ngjarjen e cila ka shkuar. Mendja emocionale n t sotmen reagon sikur sht e shkuar.(6) Problemi krijohet kur ne, n veanti kur shqetsimi sht i shpejt dhe automatik, nuk jemi n gjendje ta kuptojm se ajo q ka ndodhur dikur nuk ndodh edhe sot. Ai i cili sht msuar n fmijri q ndaj shikimit zemrak t reagoj me frik dhe ddim t theksuar, do t ket reagim identik edhe kur t rritet, edhe kur shikimi zemrak nuk do ta ket llojin e njjt t krcnimit. Nse ndjenjat jan t forta, ather edhe reagimi i ngacmuar do t jet i dukshm. Por nse jna t paprcaktuara dhe subtile, ne n trsi nuk e kuptojm reagimin emocional momental, madje edhe nse reagojm n mnyr subtile. Mendimet dhe reagimet n at moment e fitojn koloritin e m hershm, edhe pse na duket se po reagojm n rrethanat e astit. Mendja racionale do ta frenoj mendjen emocionale, ashtu q ndjenjat dhe reagimet tona e (racionalizuara) ti arsyetojm me kohn e tashme, duke mos e kuptuar influencn e memories emocionale. n kt mnyr, mund t ndodh q fare mos t dim se far po ndodh, derisa jemi t bindur dhe t sigurt n t kundrtn. N ato aste mendja emocionale shprngulet n at racionale, duke e shfrytzuar pr qllimet e veta.

Gjendja specifike e realitetit

Funksionimi i mendjes emocionale n mas t madhe sht gjendje specifike me t ciln, n momentin e caktuar, udhheq ndjenja e cila e ka paraprir. Mnyra n t ciln mendojm dhe reagojm kur jemi t dashuruar, krejtsisht dallon nga mnyra e sjelljes kur jemi t zemruar apo t brengosur; n mekanizmin e emocioneve do ndjenj ve e ve ka repertorin e caktuar dhe t veant t mendimeve, reagimeve, madje edhe t ndjenjave. Kta repertor t gjendjes specifike mbizotrojn n astet e emocioneve t forta. Memoria selektuese sht nj nga shenjat e cila tregon se ky repertor ekziston. Mendja pjesrisht reagon n situata emocionale, e aktivizon kujtesn dhe reagimet e mundshme, kshtu q emocionet m t rndsishme paraqiten n shkalln m t lart. Dhe, si e kemi par, secili emocion kryesor me specifikat dhe nnshkrimin bilogjik t tij

www.syri3.com

241

www.sa-kra.ch

modeli i t shlyerit t ndryshimeve t cilat shprngulen n trup derisa emocionet bhen bominante dhe vargu i shenjave t unifikuara t cilat trupit automatikisht i drgon kur t gjendet para sundimit t tyre.(7)

www.syri3.com

242 SHTOJCA III

www.sa-kra.ch

LINJAT NERVORE T FRIKS

Amigdala paraqet centraln e friks. Kur smundja e rrall cerebrale e ka shkatrruar amigdaln(por jo edhe strukturn tjetr cerebrale) tek pacientja t ciln neurologt e kan quajtur S.M frika sht fshir nga lista e cilsive t saja mendore. Ajo nuk ka qen n gjendje ta vrej frikn n fytyrat e njerzve tjer, e as vet ta shpreh. Si ka thn neurologu i saj: Nse dikush e drejton revolen n kokn e S.M., ajo n mnyr intelektuale do ta msoj se sht e friksuar, por nuk do t ndihet e friksuar, si do t ishim ndier ju apo un. Neurologt linjn e friks e kan skicuar deri n detaje m t imta, edhe pse deri m tash asnj lidhje neurologjike n rastin e emocioneve nuk sht hulumtuar n trsi. Frika sht shembull i volitshm pr ta kuptuar dinamikn nervore t emocioneve. N kuptimin evolutiv, frika z vnd t veant ndoshta sht, m shum se do emocion tjetr, e domosdoshme pr mbijetes. sht e qart se n kohn e sotit harresa e frikave bhet fatale pr jetn, na len t vuajm nga brengosja, shqetsimi dhe gajleve t llojllojshme apo n formn patalogjike, nga sulmi i panikut., fobive apo rregullimeve kompuzivo-opsesive. Themi se nj nat jeni vetm n shtpi, jeni duke lexuar libr dhe prnjher n dhomn tjetr dgjoni nj krism. Ajo e cila ngjan n trurin e juaj gjat kohs vijuese tregon se ekziston kalimi i shtegtimit nervor i friks dhe amigdals, kah sistemi alarmues. Shtegtimi i par cerebral sht nxitur nga zri n form t vals fizike e cila transformohet n gjuhn e trupit dhe alarmon pr gatishmrin. Kjo linj shkon nga veshi, prmes trungut cerebral deri tek talamusi. Prej aty degzohen dy rrug: numr m i vogl i informacioneve on deri tek amigdala dhe hipokampusi m i afrt; tjetra, rruga m e gjr don deri tek korteksi dgjues n loben temporale ku dallohen dhe ndahen zrat. Hipokampusi, selia kryesore e memories, shpejt e zgjedh se a sht krisma e njohur n krahasim me zrat tjer t ngjajshm t cilt i kemi dgjuar se a e njihni momentalisht at krism. N ndrkoh, korteksi dgjues kryen nj analiz shum m perfide t zrit, n prpjekje pr ta zbuluar burimin e tij se a ka qen ajo macja? Dritarja q rapllon prej ers? Hajni? Korteksi dgjues supozon vet ndoshta sht macja e cila e ka rrzuar lampn e tavolins, por ndoshta me t vrtet sht hajni kshtu q mesazhin e drgon deri tek amigdala dhe hipokampusi t cilt bjn krahasimin e zrave t ngjajshm. Po qe se konkludimi sht qetsues(ajo sht vetm dritarja e cila gjithmon rapllon kur fryen era), ther syelsia nuk kalon n nivel tjetr. Por, nse ende jeni t pasigurt, shtrngohet spiralja tjetr n shtegtim dhe prapset n amigdal, hipokampusin dhe korteksin parafrontal, n vazhdim e rrit josigurin e juaj dhe dirigjon me vmendjen e juaj, duke ju shtyer ta zbuloni burimin e zrit. N rast se nuk ka prgjigje t knaqshme pas ksaj analize t hollsishme, amigdala e ky alarmin, zona e saj qendrore e aktivizon hipotalamusin, trungun cerebral dhe sistemin autonom nervor. Superioriteti i amigdals, si kryesuese e alarmimit cerebral, bhet e dukshmme n momentin e njohjes s shqetsimit t pavetdijshm. do grup neuronesh n amigdal posedon vargun e projektimeve repertori i cili sht i strmbushur me neurotransmetues t ndryshm, ngjajshm me kompanit alarmuese n t cilat operatort jan n gjendje

www.syri3.com

243

www.sa-kra.ch

gatishmrie pr ti drguar thirrje zjarrfiksve, policve apo fqinjve, do her kur sistemi i siguris paralajmron fatkeqsin. Pjest e mdryshme t amigdals pranojn lloje t ndryshme t informatave. Deri tek nukleusi laterar i amigdals arrijn projektimet nga talamusi, korteksit dgjues dhe vizuel. Aromat, prmes qendrs olfaktore, mbrrin deri tek zonakortikomediale e amigdals, a shija dhe mesazhet nga pjesa e stomakut shkojn deri tek zona qendrore. Kto sinjale hyrse e bjn amigdaln rojtare t prhershme e cila e kontrollon do prvoj senzorike. Prej amigdals projeksionet shprndahen npr pjest kryesore t trurit. Nga zonat e mesme dhe ato qendrore, dega zgjerohet deri tek zona e hipotalamusit e cila tajit substancn trupore pr alarmim hormonin kortikotropin i cili nxit reagimin lufto apo ik si dhe shum hormone tjera. Zona bazike e amigdals degzohet n deg deri tek corpus striatum, duke i lidhur me sistemin cerebral pr lvizje. Ndrsa prmes nukleusit qendror t afrt, amigdala drgon sinjale sistemit autonom nervor prmes palcs s zgjatur, duke i akrivizuar numr t madh t reaksioneve t llojllojshme n sistemin kardiovaskular, muskuj dhe stoimak. Nga zona bazolaterale t amigdals, degt degzohen deri tek korteksi mbrojts dhe pejzat t njohura si pejza t prhimta qendrore t cilat dirigjohen nga muskujt e mdhenj. Pr shkak t tyre qeni ngrmohet apo macja kreshtohet, duke u friksuar nga t paftuarit n teritorin e tyre. Lidhjet e njjta tek njeriu i shtrngojn muskujt rreth pejzave t zrit, duke e mundsuar q njeriu t brtet n rast t friks. Edhe nj linj on deri tek amigdala dhe locus ceruleus n trungun cerebral, i cili prodhon norepinefrinin(i njohur si noradrenalin)dhe e shprndan napr gjith trurin. Efekti i rrjets s norepinefrinit shrben pr tu rritur reaktiviteti global i zonave cerebrale deri tek e cila deprtojn, duke i br m t ndjeshme linjat senzorale. Korteksi sht i mbushur me norepinefrin, gjithashtu edhe trungu cerebral dhe sistemi limbistik, kshtu q i gjith truri ngacmohet. Shumica e ktyre ndryshimeve bhet n mnyr t pavetdijshme, kshtu q ende nuk e ndjeni frikn. Por kur frikn me t vrtet e ndjeni sikurse ankthimi i pavetdijshm e ngacmon syelsin ather amigdala dirigjon me diapazonin e gjer t reagimeve. Ajo i sinjalizon qelizat n trungun cerebral kshtu q fytyra e juaj e merr dukjen e friks, ju shqetson dhe leht ju frikson, i ndrpren lvizjet e pakontrolluara t muskujve, shpejton punn e zemrs, e ngrit shtypjen e gjakut dhe e ngadalson frymmarrjen(ndoshta e keni vrejtur se si ju ngadalsohet frymmarrja kur friksoheni pr t ndi m mir se nga kush vjen friksimi). Kjo sht vetm pjes e lvizjes s gjer dhe vmendshm t kordinuar pr ndryshimet me t cilat amigdala dirigjon, dhe me zonat e afrta me t derisa i komandon trurit n rrezik. N ndrkoh, amigdala s bashku me hipokampusin, dirigjon me qelizat t cilat tajitin neurotransmetues kryesor, si sht dopamini me ndihmn e t cilit vmendja orienohet kah burimi i friks n zrat apo tingujt e parndomt dhe muskujt e juaj i prgatit pr t reaguar n mnyr adekuate. Njkohsisht, amigdala sinjalizon edhe zonat senzorale vizuele, duke ua mundsuar q me sy t krkojn krejt ka sht e rndsishme pr situatn momentale. Njkohsisht, sistemet kortike t memories prsri aktivizohen, kshtu q njohja dhe memoria pr nj koh t shkurt kthehet n situatn e caktuar kritike dhe e marrin rolin udhheqs mbi rrjedhat m pak t rndsishme t t menduarit.

www.syri3.com

244

www.sa-kra.ch

Kur kto sinjale drgohen, ju gjendeni n gjendjen e friks s trsishme: vetdijesoheni shtangimit t njohur n stomak, pulsit t shpejtuar, shtrngimit t muskujve rreth qafs dhe supeve apo krcitjes s kmbve; trupi prnjher ju shtangohet pr ti dgjuar tingujt tjer, e mendja juaj prgjon rrezikun dhe zgjedh mnyra pr t reaguar. I gjith ky proces filluar nga befasia, prmes josiguris deri tek njohja e friks mund t vrehet pr nj sekond(Pr shnime shtes shikoni: Jerome Kagan, Galens Prophesy, New York, Basic Books 1994.

www.syri3.com

245 SHTOJCA IV

www.sa-kra.ch

SHOQATA E W.T. GRANT-IT: KOMPONENTAT AKTIVE T PROGRAMIT PREVENTIV

Komponentat kye e programeve efektive prfshin: SHKATHTSIT EMOCIONALE *Identifikimin dhe emrtimin e ndjenjave. *Shprehjen e ndjenjave. *Vlersimi i intensitetit t ndjenjave. *Menagjimi i ndjenjave. *Pezullimi i plotsimit t knaqsive. *Mbikqyrja e impulseve. *Reduktimi i stresit. *Njohja e dallimit n mes ndjenjave dhe veprimeve. SHKATHTSIT NJOHSE *Vetbiseda mbikqyrja e dialogut t brendshm si metod e ballafaqimit me problemet, synim apo prkrahje e sjelljes s njeriut. *Leximi dhe interpretimi i sinjaleve shoqrore pr shembull, njohja e influencave shoqrore n sjelljen dhe shikimin e vetvetes nga kndvshtrimi i komunitetit t gjer. *Prdorimi i masave pr zgjidhjen e problemeve dhe marrja e vendimeve pr shembull, kontrollimi i impulsivitetit, arritja e qllimeve, njohja e veprimeve alternative, parashikimi i pasojave. *Respektimi i mendimeve t t tjerve. *Respektimi i normave t sjelljeve(ka sht norm e pranueshme e ka jo) *Qasja pozitive ndaj jets. *Vet-vetnjohja pr shembull, t zhvillohen shpreat reale. SHKATHTSIT E SJELLJES *Kuptueshmria jo-verbale me ndihmn e shikimit, grimasave t fytyrs, tonit t zrit, gjestikulimeve etj. *Verbale paraqitja e qart t krkesave, ikja nga influencat negative, prgjigjje e shkatht ndaj kritikave, dgjimi i t tjerve, prpjekja pr ti ndihmuar t tjert, pjesmarrja n tubime t prbashkta shoqrore.

Burimet e tekstit: W.T Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence, Drug and Alchol Prevention Curricula, in J.David Hawkins et al; Comunities That Care(San Francisco: Jossey-Bass, 1992).

www.syri3.com

246

www.sa-kra.ch

SHTOJCA V

KURIKULUMI I VET-NJOHJES
Komponentt kryesore: *Vet-vetdija: studimi i vetvetes dhe njohja e ndjenjave personale; krijimi i fjalorit t ndjenjave; njohja e lidhjeve ndrmjet mendimeve, ndjenjave dhe reagimeve. *Vendimmarrje personale: studimi i veprimeve pesonale dhe njohja e pasojave; t msohet se mendimet apo ndjenjat udhheqin me vendime; aplikimi i ktyre shkathtsive n problemet si jan seksi dhe droga. *Menagjimi me ndjenja: t monitorohet vet-biseda pr tu kuptuar mesazhi negativ, si sht vetgjykimi; njohja se ka sht baza e ndjenjs(dmth. lndimi q sjell zemrim); t gjendet mnyra pr tu tejkaluar frikat dhe ankthet, zemrimi dhe pikllimi. *Tejkalimi i stresit: t kuptohen vlerat e ushtrimeve, prshkrimit me shmblltyra dhe metoda t relaksimit.. *Empatia: respektimi i ndjenjave dhe brengave t t tjerve, dhe t bisedohet pr mendimet e tyre; duke i muar diferencat dhe si ndihen njerzit rreth ktyre. *Komunikimi: biseda t efektshme rreth ndjenjave; t bheni dgjues i mir dhe t parashtroni pyetje; ta vreni dallimin ndrmjet asaj q dikush e thot apo vepron t reagohet ndaj asaj apo t ipet mendim t drgoni mesazh personal n vend se t turproheni. *Vet-zbulimi: t vlersohet sinqeriteti dhe t ndrtohet besueshmria n shoqrime; t msohet se kur sht koha e prshtatshme t bisedohet pr ndjenjat personale. *Mendjehollsia: identifikimi i motiveve dhe reagimeve n jetn e juaj emocionale; njohja e motiveve t njjta tek t tjert. *Vet-akseptimi: t ndiheni krenar dhe ta shikoni veten n dritn pozitive; ti njihni fuqit dhe dobsit personale; t jeni n gjendje ta qetsoni vetveten. *Prgjegjsia personale: t merrni prgjegjsi; ti dalloni pasojat dhe reagimet e vendimeve tuaja; pranimi i disponimit dhe ndjenjave personale me ndihmn e angazhimit(dmth.studimit). *Vetbesimi: t tregohen brengat dhe ndjenjat personale pa zemrim dhe pasivitet. *Dinamika grupore: bashkpunimi; t msohet se si dhe kur duhet udhhequr e kur t shkohet pas. *Zgjidhja e konfliktit: si t luftohet fer me fmij e tjer, me prindr, arsimtar; modeli i ftimtarit gjat negociatave kompromise. Burimet: Karen F.Stone and Harold Q. Dillehunt, Self Science: The Subject Is Me (Santa Monica:
Goodyear Publishing Co., 1978).

www.syri3.com

247 SHTOJCA VI

www.sa-kra.ch

MSIMI EMOCIONAL REZULTATET

DHE

SHOQROR:

Projekti pr Zhvillimin e Fmijve Erik Shaps(Eric Schaps), Development Studies Center, Oakland California. Hulumtimi sht kryer n Kalifornin Veriore, me klasat e gjashta; vlersimet nga ana e vshtruesve t pavarur jan krahasuar me ato t studiuara n shkolla. Rezultatet *M t prgjegjshm *M t vetbesueshm *M t popullarizuar dhe m t hapur *M t shoqrueshm dhe t gatshm ti ndihmojn t tjerve *M mir i kuptojn t tjert *M t konsiderueshm, t interesuar pr t tjert *Shoqrisht m t prgatitur pr zgjidhjen e problemeve interpersonale *Shum m t harmonizuar. *M demokrat *M t shkatht n zgjidhjen e konfikteve

Burimet: E.Schaps and V.Battisich, Promoting Health Development Through School-Based Prevention:
New Approaches, OSAP Prevention Monograph, no,8: Preventig Adolescent Drug Use: From Theory to Practice. Eric Gopelrud(ed), Rockville, MD: Office of Substance Abuse Prevention, U.S. Dept. of Health and Human Services, 1991. D.Solomon, M.Watson, V.Battistich, E.Schaps, and K.Delucchi, Creating A Caring Community: Educational Practies That Promote Childrens Prosocial Development, in F.K Oser, A.Dick, and J.L. Peatry eds., Effective and Responsible Teaching: The New Synthesies (San Francisce: Jossey-Bass, 1992).

Drejtimet Mark Grinberg(Mark Greenberg), Fast Track Project, University of Washington. Vlersimi nga ana e arsimtarve dhe sht krahasuar me nxnsit e vzhguar: Nxnsit e rrgullt, nxnsit e shurdhr dhe me nxnsit e shkollave speciale. Rezultatet *Avansim n njohurit mbi shkathtsit shoqrore *Avansim n emocione, njohje dhe kuptueshmri *Vetkontroll m e mir *Planifikim m i mir gjat kryrjes s detyrave t shtpis *Persiatje m e thell para se t veprohet *Shum m t suksesshm n zgjidhjen e konflikteve *Atmosfer shum m pozitive n klas

www.syri3.com Nxnsit me nevoja speciale Prmirsimi i sjelljeve n klas gjat: *Tolerancs s zvogluar *Fitmit t vetbesimit shoqror *Shkathtsive grupore *Puns me t tjert *Adaptimit *Vetkontrolls

248

www.sa-kra.ch

Kuptueshmria e prmirsuar emocionale *Pranimi *Njohja *Vet-raportimi i paksuar mbi depresionin dhe pikllimin *Ankthimi dhe vetmia e zvogluar Burimet:
Conduct Problem Research Group, A Development and Clinical Model for the Prevention of Conduct Disorder: The Fast Track Program, Dvelopment and Psychology 4(1992) M.T.Greenberg and C.A.Kusche, Promoting Social and Development in Deaf Children: The PATHS Project(Seattle: University of Washington press, 1993) -M.T.Greenberg, C.A.Kusche, E.T.Cook, and J.P.Qamma, Promoting Emotional Competence in SchoolAged Children: The Effects of the PATHS Curriculum, Development and Psychology 7(1995).

Projekti pr zhvillimin shoqror nga Siatla J.Dejvid Houkins(J.David Hawkins), Social Development Resarch Group, University of Washington Hulumtimi sht kryer n Siatlu, n shkollat fillore dhe t mesme me an t testimeve t pavarura dhe standardeve objektive n krahasim me shkollat t cilat kan qen jasht programit. Rezultatet: *Afrsia shum m e madhe me familjen dhe shkolln *Djemt m pak agresiv, vajzat m pak autodestruktive *M pak prjashtime nxnsish me sukses t dobt *Zoglimi i prdorimit t drogave *M pak delikuenc *Rezultate m t mira n testet standarde Burimet:
-E.Schaps and V,Battistich, Promoting Health Development Through School-Based Prevention: New Approaches, OSAP Prevention Monograph no.8: Preventing Adolescent Drug Use: From Theory to Practice. Eric Gopelrud(ed.), Rockville; MD: Office of Substance Abuse Prevention, U.S Dept. of Health and Humane Services, 1991. -J.D Hawkins et al., The Seattle Development Project in JmcCord and R.Tremblay eds., The Prevention of Antisocial Behavior in Children(New York, Guilford, 1992). - J.A. ODonnell, J.D. Hawkins, R.F.Catalano, R.D.Abbott, and L.E.Day Preventing School Failure, Drug Use, and Delinquency Among Low-Income Children: Effects of a Long-Term Prevention in Elementary Schools, American Journal of Orthopsychiatry 65 (1994)

www.syri3.com

249

www.sa-kra.ch

Promovimi i programit t kompetencave shoqrore n Jel-Nju Hejvn(Yale-New Haven) Roxher Vajzberg(Roger Weissberg), University of Illinois at Chicago Hulumtimi sht kryer n shkolln Shtetrore n Nju Hejvn, nga klasat e pesta deri n t tetat, nga ana e vzhguesve t pavarur dhe raportimeve t nxnsve dhe arsimtarve, dhe sht me grupn kontrolluese. Rezultatet: *Aftsi m e suksesshme n zgjidhjen e konflikteve *M t shoqrueshm *M t prmbajtur *Sjellje t prmirsuara *Marrdhnie interpersonale t prmirsuara dhe popullariteti *Prballimi m i mir ndaj problemeve *Zgjidha shum m e suksesshme e problemeve interpersonale *Prballim m i mir i ankthit *Sjelljet delikuente t zvogluara *Zgjidhja m e suksesshme e konflikteve Burimet: -M.J.Elias and R.P.Weissberg, School-Based Social Competence Promotion as a Primary Prevention
Strategy: A Tale of Two Projects, Prevention in Human Services 7,1,(1990) pp.177-200 -M.Caplan, R.P.Weissberg, J.S.Grober, P.J.Sivo, K.Grady, and C.Jacoby, Social Competence Promotion with Inner-City and Suburban Young Adolescente: Effect of Social Adjustment and Alcohol Use, Journal of Consulting and Clinical Psygchology 60, 1(1992), pp56-63.

Programi kreativ pr zgjidhjen e konflikteve Linda Lantjeri(Linda Lantieri), National Center for Resolving Conflict Creatively Program, New York City Hulumtimet e kryera n shkollat e Nju Jorkut, me klasat e 12-ta me vlersimet e arsimtarve, para dhe pas zbatimit t programit. Rezultatet: *M pak dhun n klas *M pak ofendime verbale n klas *Atmosfer shum m e knshme *M tepr vullnet pr bashkpunim *M empatik *Shkathtsi e prmirsuar e komunikimit Burimet:
Metis Associates, Inc., The Resolving Conflict Program: 1988-1989. Summary of Significant Findings of RCCP NEW YORK SITE(New York: Metis Associates, May, 1990).

www.syri3.com

250

www.sa-kra.ch

Prparimi i vetdijs shoqrore projekti pr zgjidhjen e problemeve shoqrore Moris Elajs(Maurice Elias), Rutgers University Hulumtimi sht br n shkollat e Nju Xhersit, me klasat e gjashta, me ndihmn e vlersimeve t arsimtarve dhe procesverbalit t shkolls, e krahasuar me jopjesmarrsit. Rezultatet: *Shum m sensitiv ndaj ndjenjave t t tjerve *M t suksesshm n shyrtimin e pasojave t sjelljeve personale *M t shkatht n ballafaqimin n situata t ndrsjella dhe planifikimi m i drejt i reagimeve *Vetrespekt m i madh *Sjellje m shoqrore *Krkojn ndihm prej kolegve *Jan m t shkatht kur kalojn n shkolln e mesme *Jan m t shoqrueshm, m pak destruktiv, rregullimet n sjellje jan t zvogluara, kto shkathtsi shpesh i prcjellin edhe n shkolla t mesme *Prparim i shkathtsis mso pr t msuar *Vetkontroll m e mir, vetdije m e lart shoqrore dhe prsosja e vendimmarrjeve t prbashkta, n shkoll dhe jasht saj Burimet:
-M.J.Elias, M.A.Gara, T.F.Schyler, L.R.Branden-Muller and M.A.Sayette, The Promotion of Social Competence: Longitudinal Study of Preventive School-Based Program, American Journal of Orthopsychiatry 61(1991),pp. 409-17 -M.J.Elias and J.Clabby, Bulding Social Problem Solving Skills:Guidelines From a School-Based Program(San Francisco: Jossey-Bass, 1992).

www.syri3.com

251

www.sa-kra.ch

VREJTJET
PJESA E PAR: TRURI EMOCIONAL Kapitulli i par: Pr far shrbejn emocionet?
Associated Press, 15. shtator, 1993 Amshimi i ksaj teme mbi dashurin joegoiste flet sesi ajo shndrrohet n paqe botrore: t gjitha tregimet e Jatakinve, me mija vite t rrfyera aneknd Azis, jan varietete t anekdotave t ngjajshme mbi vetflijimin. 3. Dashuria altruiste dhe mbijetesa e njeriut: teorit evolutive t cilat flasin pr prparsit e altruizmit, suksesshm jan paraqitur n librin e Malkolm Slavinit dhe Daniel Krigmanit, The Adaptive Desing of the Humane Psyche, New York, Guilford Press, 1992. 4. Pjesa m e madhe e ksaj polemike sht bazuar n esen kue t Pol Ekmanit, An Argument for Basic Emotions, Cognition and E motion, 6, 1992, faq. 169-200 Ky konkludim sht nxjerr nga eseja e P.N.Johnson-Laird dhe K.Oatlev, n numrin e njjt t gazets s lartprmenur. 5. Vrasja e Matilda Krembtri(Matilda Crabtree), The New York Times, 11 nntor, 1994. 6. Vetm tek t rriturit: vshtrimi i Paul Ekman, University of California, San Francisko. 7. Trupi i adaptohet ndryshimeve emocionale dhe evolutive: disa prej ndryshimeve jan shnuar nga Robert W. Levenson, Paul Ekman dhe Walance V.Friencen, Voluntary Facial Action Generates Emotion specific Autonomus Nervous Sistem Activity,Psychophysiology, 27, 1990. Kjo list sht zgjedhur nga kjo gazet dhe burimeve tjera. N mas t caktuar kjo ende sht diskutabile. Bhet nj diskutim shkencor rreth prcaktimit t sakt biologjik t do emocioni, ku disa studiues mendojn se tek emocionet ekzistojn m tepr ngjajshmri sesa dallime, apo se mundsit tona momentale jan t pamjaftueshme pr ti prcaktuar ngjajshmrit biologjike t emocioneve dhe me saktsi ti dallojm. Pr kt polemik shih: Paul Ekman and Richard Davidson, eds.,Fundamental Questions About Emotions, New York, Oxford University Press, 1994. 8. Si thekson Paul Ekman: Zemrimi sht emocion m i rrezikshm; zemrimi sht nj nga problemet m kryesor i cili e shkatrron shoqrin. Ky sht emocioni i cili m s vshtiri adaptohet sepse na nxit n luft. Emocionet tona kan evoluar n kohn kur nuk kemi pasur mjete(teknologji) t cilat do t kishin ndikuar n to. N kohne parahistoris, kur njeriun e ka vrshuar zemrimi momental dhe epshi pr ta vrar dik, ai kt nuk ka mundur ta bj aq leht por sot mundet. 9. Erasmus of Rotterdam, In Praise of Folly, prkthimi i Eddie Radice, London, Pengiun, 1971, faqe,87. 10. Reagimet kryesore t ngjajshme jan t prcaktuara me at q mund t quhet jet emocionale m saktsisht jet instiktive t ktyre llojeve. N kuptimin evolutiv, pr mbijetes shum m t rndsishme jan vendimet e prera; ato shtaz t cilat kan qen n gjendje ti marrin drejt, apo mjaft preciz, kan bartur gjenet tek trashigimtart e tyre. N at koh, jeta intelektuale ka qen n nivelin shtazarak: shqisa dhe nj numer t caktuar reagimesh ndaj shtytjeve t caktuara kan pasur zhapinjt, bretkosat, zogjt apo peshqit, ndoshta edhe brontosaurust. Por nj trung i till nga truri ende nuk i ka br t mundura paraqitjen e emocioneve. 11. Sistemi limbistik dhe emocionet: R.Joseph, The Naked Neuron: Evolution and the Languages of the Brain and Body, New York, Plenum Publishing, 1993; Paul D.Mclean, the Triune Brain in Evolution, NewYork, Plenum, 1990. 12. Bebet e majmunve dhe adaptimi: Aspects of emotion conserved across species, Ned Kalin, M.D.,Department of Psychology and Psichiatry, University of Winsconsin,, prepared for the Mac Arthur Affective Neuroscience Meeting, 12. nntor, 1992 1. 2.

www.syri3.com

252

www.sa-kra.ch

Kapitulli i dyt: Anatomia e dhuns emocionale

Rastin e njeriut pa ndjenja e ka prshkruar R.Joseph, cit.,faq.83. N ann tjetr, mund t jen mbetjet e njenjave tek njerzit pa amigdal(shih Paul Ekman dhe Richard Davidson, Questions About Emotion, New York, Oksford University Press 1994). sht arritur deri tek zbulimet e ndryshme varsisht se cila jes e amigdals dhe zonat me t t ndrlidhura mungojn; fjala e fundit mbi neurologjin e detajuar t emocioneve ende nuk sht thn. 2 Sikur edhe shum neurolog, Le Doux punon n shum nivele, duke hulumtuar, pr shembull, se n mnyr ndryshon lidhja e caktuar n trurin e minjve; vmendshm prcjell shtegtimin e do neuroni; bn eksperimente t detajuara mbi gjendjen e friks tek minjt n trurin e t cilve sht br intrevenimi kirurgjik. Zbulimet e tij, dhe t tjerat ktu t paraqitura, gjenden n vet kufirin e hulumtimeve neurologjike. Kshtu q pr kt arsye mbeten t pazgjidhura konkludimet e veanta t cilat jan nxjerr nga shnimet fjaft t paprcaktuara mbi jetn ton emocionale. Por puna e LeDoux-it sht dshuar me numrin e madh t shnimeve t ndryshme t neurologve t numrt t cilt me kmbngulsi vjn dshmi t reja mbi emocionet. Shih: Joseph LeDoux, Sensory System and Emotion, Integrative Psichiatry , 4, 1986; Joseph LeDoux, Emotions and the Limbic System Concept, Concepts in Neuroscience, 2, 1992. 3 Iden mbi sistemin limbistik, si qendr cerebrale emocionale, e ka paraqitur neurologu Paul MacLean, para ma tepr se dyzet vjet. viteve t fundit, me zbulimet si ato t LeDoux-it sht plotsuar ideja mbi sistemin limbistik dhe ato kan treguar se disa prej strukturave kryesore t tij, si sht hipokampusi, m pak ndikojn n emocione, ndrsa linjat t cilat lidhin pjes tjera t trurit veanrisht lobet parafrontale shum m t rndsishme. Prve ksaj, gjithnj e m tepr ka dshmi se do emocion mund t shqetsoj zonn e caktuar emocionale. mendimi m aktual sht se nuk ekziston truri emocional i prcaktuar dhe unik, por disa sisteme lidhjesh t cilat msojn krijimin e emocioneve t caktuara, disa pjes t kordinuara t trurit. Neurologt supozojn se nse n trsi kryhet skicimi emocional i trurit, do emocion n trsi do t ket topografin e vet, hartn e caktuar t shtegtimeve neruogjike t cilat prcaktojn vetit e tij, edhe pse shum, apo n shumic, kto lidhje gprshetohen mes vete n pikat bazike t sistemit limbistik, si jan amigdala dhe korteksi parafrontal. Shiko: Joseph LeDoux, Emotional Memory Systems in the Brain, Behavioral and Brain Research, 58, 1993. 4 Lidhjet e ndryshme cerebrale t niveleve t ndryshme t friks: kjo analiz sht e bazuar n sintezn e jashtzakonshme n: Jerome Kagan, Galens Porphesy, New York, Basic Books, 1994. 5 Pr hulumtimet e Joseph LeDoux-it kam shkruar n The New York Times, 15. gusht, 1989. diskutimi pr kt kapitull bazohet n intervistat dhe me kt edhe disa artikuj t tij duke inkuadruar edhe: Joseph LeDoux, Emotional Memory Systems in the Brain, Behavioural Brain Research, 58, 1993; Joseph LeDoux, Emotion and the Brain Scientific American, jun, 1994; Joseph LeDoux, Emotional and the Limbic System Concept, Conceptts in Neuroscience, 2. 1992. 6 Prparsit e nnvetdijs: William Raft Kunst-Wilson and R.B.Zajaonc, Affective Discrimination of Stimuli That Cannot Be Recognized, Science, 1. shkurt, 1980. 7 Mendimi pavetdijshm: John A.Bargh, First Second: The Preconscious in Social Interactions, e lexuar n mbledhjen e shoqats s psikologve t Ameriks, DC, qershor, 1994. 8 Kujtesa(memoria) emocionale: Larry Cahill et al., Beta-adrenarigic activation and memory for emotional events, Nature, 20, tetor, 1994 9 Teoria psikoanalitike dhe zhvillimi cerebral: paraqitjen m t detajizuar mbi fmijrin dhe pasojat emocionale gjat zhvillimit cerebral e ka dhn Alan Schore, Affect Regulation and the Origin of Self, Hillsdale, NJ, Lawrence Erlbaum Associates, 1994. 10 Rreziku, madje edhe nse e dallojm: citat i LeDoux-it n How Scary Things Get That Way, Science, 6. nntor, 1992, faqe, 887 11 Pjesa m e madhe e konkludimeve mbi adaptimin e reagimeve emocionale me an t neokorteksit e ka dhn Ned Kalin, pr.cit. 12 Shqyrtimi i vmendshm i neuroanatomis tregon se lobet parafrontale luajn rolin e udhheqsit emocional. Pjesa m e madhe e dshmive orienton n korteksin parafrontal si n nj vend ku shumica e lidhjeve, apo t gjitha, s bashku inkuadrohen n reagimin emocional. Tek njerzit, lidhja m e dukshme ndrmjet korteksit dhe amikdals kalon prmes lobes temporale e cila 1

www.syri3.com

253

www.sa-kra.ch

gjendet nn te,, kret deri tek ana e lobes parafrontale(lobja temporale sht vendimtare pr identifikimin e objektit). T gjitha kto lidhje jan t tubuara n nj projeksion, duke treguar pr rrugn e shpejt autostradn virtuale nervore. Projeksioni i nj neuroni, midis amigdals dhe korteksit parafrontal, kalon prmes zons e cila quhet korteksi orbitofrontal. Duket se kjo zon sht m e rndsishmja pr vlersimin e reagimeve emocionale, kur direkt reagojm dhe krkojm zgjidhje optimale. Korteksi orbitofrontal pranon sinjale edhe nga amigdala si dhe nga rrijeti i vet i projektimeve t unifikuara, prgjat gjith trurit limbistik . me ndihmn e ktij rrjeti ai luan rolin e rregullatorit t reagimeve emocionale duke inkuadruar edhe sinjalet inhibitore nga truri limbistik n rrug pr n zonat tjera korteksit, kshtu q ngadalson shpejtsin e neuroneve t po t njjtave sinjale. Lidhjet e korteksit orbitofrontal me trurin limbistik jan shum t shprndara saq disa neuroanatom e quajn lloj i korteksit limbistik pjes e trurit emocional mendor. Shih: Ned Kalin, Departmens of Psychology and Psychiatry, University of Wisconsin, Aspects of Emotion Conserved Across Species, dorshkrim i pabotuar i prgatitur pr MacArthur Affective Neuroscience Meeting, nntor 1992; ; dhe Allan Schore, Affect regulation and the Origin of Self, Hillsdale, NJ, Lawrence Erlbaum Associates, 1994. Nuk ekziston vetm ura strukturale n mes amigdals dhe korteksit parafrontal, por edhe biokimik: n pjesn e bashkuar ndrmjet korteksit parafrontal dhe amigdals gjendet koncentrimi i mdh i receprorve kimik me neurotransmetues serotonin. Prve tjerave, kjo substanc kimike cerebrale bn balansimin: majmt t cilt kan numr m t madh t receptorve serotonin t koncentruar n shtegtimet e korteksit parafrontal n shoqrime adaptohen m leht, ndrsa ata t cilt kan numr m t vogl t koncentruar t receptorve jan armiqsisht t disponuar dhe t zemruar. Shih: Antonio Danasio, Descarteso Error, New York, Grosset/Putnam, 1994. 13 Studimi me shtaz tregon se nse zonat e lobeve parafrontale jan t dmtuara ashtu q nuk jan n gjendje ti modifikojn sinjalet emocionale nga zonat limbistike, shtazt filllojn t sillen uditshm, paparashikueshm dhe papritmas t trbohen, apo ngrqitn nga frika. A.R.Luria, neuropsikolog i shklqyeshm rus, qysh rreth vitit 1930 ka supozuar se korteksi parafrontal sht els i vetkontrolls dhe qetsues i sulmeve emocionale; ai ka vrejtur se pacientt t cilve kjo zon iu sht dmtuar jan impulsiv dhe t prirur pr t sulmuar dhe trbuar. Jan testuar m tepr se 25 meshkuj dhe femra t cilt jan dnuar me vdekje nga frika, a me skenimin e trurit iu sht vrtetuar niveli shum i ult i aktiviteteve n po t njjtat pjes t korteksit parafrontal. 14 Nj nga veprat m t vlershme mbi dmtimin e lobeve tek minjt: Victor Dannenberg, psikolog nga Universiteti I Konektkartit. 15 Dmtimi i hemisfers s majt dhe zhovialiteti(frangjisht jovial, nga latinishtja . Jovialis q i prket Jupiterit 1, i gzuar, zbavits, i shoqrueshm, shpirtmir; 2. i mshirshm, i dgjueshm prkthimi i V.F): G.Gianotti, Emotional behavior and hemispheric side of lesion, Cortex, 8, 1972. 16 Marry K.Morries e ka paraqitur rastin e pacientit t lumtur nga Departamenti of Neurology at the University of Florida, at the International Neuropsychological Society Meeting, 13-16, shkurt, 1991, San Antonio. 17 Korteksi parafrontal dhe memoria punuese: Lynn D.Selemon, Prefrontal Cortex, American Journal of Psychiatry, 152, 1995. 18 Lobet e dmtuara parafrontale: Philip Harden and Robert Pihl, Cognitive Function, Cardiovascular, and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology, 104, 1995. 19 Korteksi parafrontal: Antonio Damasio, DescartesError: Emotion, Reason and the Human Brain, New York, Grosset/Putnam, 1994.

www.syri3.com

254

www.sa-kra.ch

PJESA E DYT: NATYRA E INTELIGJENCS EMOCIONALE Kapitulli i III: Kur menuria bhet marrzi
1. 2. 3. 4. Ngjarja e Jason H sht rrfyer n Waring By a Valedictorian Who Faced prison, New York Times, 23. qershor, 1992. Vshtruesi ka vrejtur: Howard Gardner, Cracking Open the IQ Box, The American Prospect, Dimr, 1995. Richard Herrnstzin and Charles Murray, The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life, New York, Free Press, 1994, faqe.66. George Vaillant, Adaption to Life, Boston, Little, Brown, 1977. Mesatarja ne SAT testime grups nga Harvardi ka qen 584, prej 800 pikave t mundshme. Dr.Vaillant, tash n Harvard University Medical School, m ka treguar pr nj rezultat tejet t ult parashikues t rezultateve nga testimet n krahasim me suksesin n jet. J.K.Felsman and G.E.Valliant, Resilient Children as Adults: A 40-Year Study, dhe E.J.Anderson and B.J.Cohler, edc., The Invulnerable Child, New York, Guliford Press, 1987. Karen Arnold, e cila ka br testimin e t diplomuarve s bashku me Terry Denny n University of Illinois, e cituar n Chicago Tribune, 29 maj , 1992. Project Spectrum: bashkpuntor kryesor i Howard Gardner-it n prsosjen e Project Spectrum ka qen Mara Krechevsky dhe David Feldman. Kam intervistuar Howard Grdnerin pr teorin e tij mbi inteligjencn e shumfisht n Rethninking the Value of Intelligence Test, NewYork Times Education Supplement, 3.nntor, 1986, edhe disa her pas ksaj. Krahasimi I IQ testeve me Spektrum aftsit sht paraqitur n kapitull, me ndihmn e Mara Krechevski dhe Howard Gardner n: Multiple Intelligences: The Theory in Practice, New York, Basic Books, 1993. Recensioni i shkurtr sht nga: Howard Gardner, Multiple Intelligences, faq, 9. Howard Gardner and Thomas Hach, Multiple Intelligences Go to School, Educational Research 18,8, 1989. Modeli I inteligjens emocionale pr t parn her sht paraqitur nga : Peter Salovey and John D.Mayer Emotional Intelligence, Imagination, Cognition, and Personality 9, 1990, faqe 185211. Inteligjenca praktike: Robert J.Sternberg, Beyand IQ., New York, Cambridge University Press, 1985. Definicioni kryesor i inteligjencs emocionale tek: Salovey and Mayer, Emocional Intelligence, faq, 189. IQ prball inteligjencs emocionale: Jack Block, University of California, Barkely, dorshkrim i pabotuar, shkurt, 1995. Blok prdor termin adaptim i ego-s m tepr se sa inteligjenc emocionale, por vren se veorit kryesore jan vetprcaktimi emocional, adaptimi ndaj mbikqyrjes impulsive, ndjenja e vetvlersimit dhe inteligjenca shoqrore. Pasi q kto jan elemente themelore t inteligjencs emocionale, adaptimi i ego-s mund t bhet mas pr vlersimin e inteligjencs emocionale, ngjashm me rezultatet e SAT-it pr IQ. Blok ka analizuar rezultatet e testimeve t shumta t cilat i ka br me afr 300 femra e meshkuj t periods adoleshente dhe t t njzetave t hershme, dhe ka prdorur metoda statistikore pr t prcaktuar marrdhniet reciproke ndrmjet personalitetit dhe sjelljes s njerzve me IQ t lart pavarsisht nga inteligjenca emocionale dhe inteligjenca emocionale e pavarur nga IQ-ja. Ai zbulon se ekziston ngjajshmria mezi e dukshme n mes IQ-s dhe adaptimit t ego-s dhe se njra edhe tjetra jan nocione t pavarura.

5. 6. 7. 8.

9.

10. 11. 12.

13. 14. 15.

Kapitulli i IV: Njihe veten tnde

1. 2. 3. Prdorimi i nocionit vetvetdije tek un nuk ka t bj me vetvshtrimin auto-refleksiv, vmendjen e orientuar n eksperiencn e njeriut, e nganjher quhet vetdije. Shiko edhe : Jon Kabat-Zinn Wherever, You Go, There You Are, New York, Hyperion, 1994. Ego i vshtruar; krhasimi i psikoanalistve midis qndrimit t vshtruesve dhe vetdijs paraqitet nga. Mark Epstein n: Thoughts Without a Thinker, New York, BasicBooks, 1995.

www.syri3.com

255

www.sa-kra.ch

4. 5. 6. 7. 8.

9.

10.

11. 12. 13. 14.

Epstein vren se kjo aftsi sht jashtzakonisht e zhvilluar; ajo mund ta menjanoj vetvetdijn e vshtruesit dhe t bhet ego shum m fleksibil, m trimror dhe m i zhvilluar, n gjendje ta prfshi gjith jetn. William Styron, Darkness Visible: A Memoir of Madnes, New York, Random House, 1990, faq.64. John D.Mayer and Alexander Stevens, An Emerging Understanding of the Reflective(Meta) Experience of Mood, dorshkrim i pabotuar, 1993. Mayer and Stevens, An Emerging Understanding. Disa prej nocioneve t ktyre formave t vetvetdijs un vet i kam adaptuar kategorive prkatse. Intensiteti i emocioneve: pjesa m e madhe e vepre sht br me Randy Larsen, ish student i Diener-it, tash sht n University of Michigan. Gary, kirurg emocionalisht i pandjeshm, sht prshkruar nga Hillei i. Swiler n:Alexithymia Utilizing Combined Individual and Group Psycotherapy, International Journal for Group Psychotherapy 38, 1.1988, faq.47-61. Joarsimimi emocional sht term t cilin e ka prdor M.B.Freedman me B.S.Sweet n: Some Specific Features of Group Psychotherapy, International Journal for Group Psychoterapy, 4, 1954, faqe. 335-336. Format klasike t aleksitimis jan prshkruar nga Greame J.Taylor n: Alexithymia: Histori of the Concept, punimi sht lexuar n mbledhjen Ameican Psychiatric Association, Washington, DC, maj, 1986. Prshkrimi i aleksitimis sht ngha Peter Sifneos, Addect, Emotional Conflikt, and Deficit: An Overview, psychotherapy and Psychosomatict 46, 1986, faq. 96-104. Gruaja e cila nuk ka ditur se pr far qan sht prshkruar nga H.Warnes n: Alexithymia, Clinical and Therapeutic Aspects, Psychotherapy and Psychosomatics. Roli i rezonimit n emocionet: Damasio, DescartesError; Frika e pavetdijshme: studimi me gjarprinj sht prshkruar nga Kagan n: Galens Prophecy.

Kapitulli i V: Robrit e epsheve

Detajet mbi raportet e ndjenjave pozitive dhe negative shih: Ed Dienere and Rndy J.Larsen, The Eksperience of Emotional Well-Being n Michael Lewis and Jeannette Haviland, eds, Handbook of Emotions, New York, Guilford Press, 1993. 2. Diane Tice e kam intervistuar pr mnyrn e ekzaminimit t saj se n mnyr njerzit lirohen nga disponimet e kqija, dhejtor, 1992. Ajo zbulimet e veta i ka publikuar s bashku me bashkshortin e saj, Roy Baumeister, n Daniel Wegner and James Pennebaker, eds.,Handbook of Mental Control v. 5, Englewood Cliffs. NJ, Pretince-Hall, 1993. 3. Inkasantt gjithashtu jan prshkruar n: Arlie Hochschild, The Managed Heart, New York, Free Press, 1980. 4. Rasti I zemrimit dhe vetkontrolls, t prshkruara n: Diane Tice and Roy F.Baumeister, Controlling Anger: Self-Inducend Emotion Change, Wegner and Pennebaker, Handbook of Mental Control. Shih edhe: Carol Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion, New York, Touchstone, 1989. 5. Hulumtimi i zemrimit sht prshkruar n: Dolf Zillman, Mental Control of Angry Aggression, n Wegner and Pennebaker, Handbook of Mental Control. 6. Shtitja qetsuese: citat nga Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion, faq.135. 7. Mnyrat e Redford Williams-it kontrolla e refuzimeve t prshkruara n: Redfor Williams and Virginia Williams, Anger Kills, New York, Times Books, 1993. 8. Shfryrja e zemrimit nuk do ta dboj: shih, pr shembull, S.K.Mallick and B.R.McCandless, A study of Catharsis Aggression, Journal of Personality and Social Psychology 4, 1996. Paraqitja e shkurtr e kti studimi shih n: Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion. 9. Kur frenimi i zemrimit sht efikas: Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion. 10. Veprimi i brengosjes: Lizabeth Roemer and Thomas Borkovec, Worry: Unwantedd Cognitive Activity That Controls Unwanted Somatic Eksperience, n Wagner and Pennebaker, Handbook of Mental Control. 11. Frika nga papastrtia: David Riggs and Edna Foa Obsessive-Compulsive Disorder n David Barlow, eds., Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York, Guilford, 1993. 12. Rasti i pacientit t brengosur sht prshkruar n: Roemer and Borkovec, Worry, faq. 221. 1.

www.syri3.com

256

www.sa-kra.ch

13. Terapia pr rregullimet e ankthshme: shih, Dvid H.Barlow, ed., Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York, Gilford Press, 1993. 14. Depresioni i Stajronit: William Styron, Darkness Visible: A Memoir of Madness, New York, Random House, 1990. 15. Brengat e njerzve depresiv jan shnuar n: Susan Nolen-Hoeksman, Sex Differences in Control Depression, n Wagner and Pennebaker, Handbook of Mental Control, faq. 307. 16. terapia pr depresion: K.S.Dobson, A Meta-analysis of the Efficacy of Cognitive Therapy for Depression, Journal of Consulting and Clinical Psychology 57, 1989. 17. Studimi mbi mnyrn e t menduarit t njerzve depresiv sht shnuar n: Richard Wanzlaff, The Mental Control of Depression, n Wagner and Pennebaker, Handbook of Mental Control. 18. Shelley Taylor et al., Maintaining Positive Illusions in the Face of Negative Information, Journal of Clinical and Social Psychology 8, 1989. 19. Rasti i studentit me sjellje represive sht nga: Daniel Weinberger, The Construct Validity of the Repressive Corpin Style, n J.L.Singer, ed. Repression and Dissociation, Chicago, University Press, 1990. Weinberger, i cili n studimet e hershme ka punuar n represivitet s bashku me Gary F.Schwartz dhe Richard Davidson, sht br profesionist pris n kt lami.

Kapitulli i VI: Eprsia e shkathtsis 1. Frika nga provimi: Daniel Goleman, Vital Lies, Simple Truths: The Psychology of SelfDeception, New York, simon and Sachuster, 1985. 2. Memoria punuese: Alan Baddeley, Working Memory, Oxford, Clarendom Press, 1986. 3. Korteksi parafrontal dhe memoria punuese: Patricia Goldman-Rakic. Cellular and Circuit Basic of Working Memory in Prefrontal Cortex of Nonhuman Primates, Progress in Brain Research, 85, 1990; Daniel Weinberger, A Connectionist Approach to the Prefrontal Cortex, Journal of Neuropsychiatry 5, 1993. 4. Motivimi dhe rezultatet e lakmueshme: Anders Ericsson, Expert Performance: In Structure and Acquisition, American Psychologist, gushtt, 1994. 5. Avantazhi i studentve nga Azia nga pikpamja e IQ-s: Herrnstein and Murray, The Bell Curve. 6. IQ dhe Profesionet e aziatikve n Amerik: James Flynn, Asian-American Achievement Beyond IQ, New Jersey: Lawrence Erlbaum, 1991. 7. Studimi mbi shprblimin e vonuar t katrvjearit n: Yuichi Shoda, Wlter Mischel, and Philip K.Peake, Predicting Adolescente Cognitive and Self-regulatory Competencies From Preschool Delay of Gratification, Development Psychology, 26, 6, 1990, faq. 987-86. 8. SAT rezultatet tek fmijt impulsiv dhe tek ata t cilt kan vetkontroll: Phil Peake ka analizuar rezultatet e SAT-it 9. IQ n krahasim me shtyrjen e shprblimit gjat parashikimit t SAT rezultateve: rezultatet jan marr personalisht nga Phil Peak, psikolog n Smith College, i cili ka analizuar rezultatet e puns s Walter Mischel mbi shprblimin e caktuar. 10. Impulsiviteti dhe delikuenca: shih diskutimin n: Jack Block, On the Relation Between IQ, Impulsivity and Deliquency, Journal of Abnormal Psychology 104, 1995. 11. Nna e brengosur: Timothy A,Brown et al., Generalized Anxiety Disorder, n: David H.Barlow, ed., Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York, Guilford Press, 1993. 12. Kontrollort e trafikut ajror dhe ankthi: W.E.Collins et al., Relationships of Anxiety Scores to Academy and Field Perfomance of Air Traffic Control Specialists, FAA Office of Aviation Medical Reports, maj, 1989. 13. Ankthi dhe prezentimi akademik: Bettina Seipp, Anxiety and Academic Performance: A Meta-analysis, Anxiety Research 4, 1, 1991. 14. T brengosurit: Richard Metzger et al., Worry Changes Decicion-making: The Effects of Negative Thoughts on Cognitive Processung, Journal of Clinical Psychology, janar, 1990.

www.syri3.com

257

www.sa-kra.ch

15. Ralph Haber and Richard Alpert, Test Anxiety, Journal of Abnormal and Sociale
Psychology, 13, 1958.

16. Stdentt e ankthshm: Theodore Chapin, The Relationship of Trait Anxiety and Academic
Perfomance to Achievement Anxiety, Journal of College Student Development, maj, 1989. 17. Mendimet negative dhe rezultatet n testime: John Hunsley, International Dialogue Academic Examonations, Cognitive Thearpy Research, dhjetor, 1987. 18. Alice Isea et al., The Influence of Positive Affect on Clinical Problem Solving, Medical Decision Making, korrik-shtator, 1991. 19. Shpresa dhe notat e dobta: C.R.Synder et al., The Will and the Ways: Development and Validation of an Individual- Differences Measure of Hope, Journal of Personality and Social Psychology, 60, 4,1991, faq.579. 20. E kam intervistuar C.R.Sunder n New York Times, 24, dhjetor 1991. 21. Notuesit optimist: Martin Seligman, Learned Optimism, New York, Knoph, 1991. 22. Optimizmi real prkundr atij naiv: shih, Crol Whalen et al., Optimism in Childrens Jugments of Environmental Risks, Health Psychology, 13, 1994. 23. E kam interivistuar Martin Seligman mbi optimizmin, New York Times, 3. shkurt, 1987. 24. E kam intervistuar Albert Bandura mbi vet-efikasitetin, The New York Times, 8. maj, 1988. 25. Mihaly Csikszentmilhalyi, Pley and Intrisic Rewards, Journal of Humanistic Psychology, 15, 3, 1975. 26. Mihaly Csikszentmilhalyi, Flow: The Psychology of Optimal Eksperience, 1st ed., New York, Harper and Row, 1990. 27. Like a waterfall: Newsweek, 28.shkurt, 1994. 28. E kam interivistuar dr.Scikszentmihali n The New York Times, 4, mars 1986. 29. Mendja dhe rrjedha e leht e mendimeve: jean Hamilton et al., Intrinisic Enjoyment and Boredon Copie Scales: Validation With Personality, Evoked Potential and Attention Measures, Personality and Individual Differences, 5,2, 1984. 30. Aktivizimi kortik dhe lodhja: Ernest Hertmann, The Fuctions of Sleep, New Haven, Yale University Press, 1973. 31. Kam intervistuar dr.Csiskentmihalyi, The New York Times, 22. mars; 1992. 32. Studimi i rrjedhs s ngadashme i mendimeve tek studentt e matematiks: Jeanne Nekamura, Optimal Eksperience and the Uses of Talent, n Mihaly dhe Isabella Csikszentmihalyi, Optimal Eksperience: Psychological Studies of Flow in Consciosness, Cambridge University Press, 1988.

Kaptulli i VII: Rrnjt e empatis 1. Vetvetdija dhe empatia: shih: John Mayer and Meliss Kirkpatrick, Hot InfoemationProcessing Becomes More Accurate With open Emotional Experience, University of New Hempshire, dorshkrim i pabotuar, tetor, 1994., Randy Larsen et al., Cognitive Operations Associated With Individual Differences in Affect Intensity, Journal of Personal and Social Psychology, 53. 1987. Robert Rosenthal et al., The PONS Test: Mesauring Sensitivity to Nonverbal Cues n, P.McReynolds, ed., Advances in Psychological Assessment, San Francisco. Jossey-Bass, 1977. Stephen Nowicki and Marshal Duke, A Measure of Nonverbal Social Processing Ability in Children Between the Ages of 6 and 10, studimi sht lexuar n American Psychological Society meeting, 1989. Nnat t cilat kan punuar si hulumtuese jan t trajnuara nga Marian Radke-Yarrow dhe Carolyn Zahn-Waxler n Laboratory of Development Psychology, National Institute of Mental Health. N The New York Times kam shkruar pr empatin, rrnjt e zhvillimit t saj dhe neurologjis s saj, mars, 1989.

2. 3. 4. 5.

www.syri3.com

258

www.sa-kra.ch

6. T ndrtohet empatia tek fmijt: Marian Rdke-Yarrow and Carolyn Zahn-Waxler. Roots,
Motives and Patterns in Childrens Prosocial Behavior, n Ervin Staub et., eds., Development and Maintenance of Prosocial Behavior, New York, Plenum, 1984. 7. Daniel Stern, The Interpersonal World of the Infant, New York, Basic Books, 1987, faq.30. 8. Stern, prs.cit. 9. Fmijt depresiv i kan prshkruar Jeffrey and Tiffany Field n Facial Expressivity an Infants of Depressed Mothers, Development Psycholgy 29, 6, 1993. 10. Studimi pr abuzimin n fmijri e ka shkruar Robert Prentky, psikolog n Filadelfija. 11. Empatia tek pacientt e pashrueshm: Giftedness and Psychological Abuse in Bordeline Personality Disorder: Their Relevance to Genesis and Treatment, Journal of Personality Disorder, 6. 1992. 12. Leslie Brothers, A Biological Perceptive of Empathy, American Journal of Psychiatry, 146, 1, 1989. 13. Brothers, A Biological Perspective, faq.6. 14. Psikologjia e empatis: Robert Levenson and Anna Ruef, Empathy: A physiological Substrate, Journal of Personality and Social Psychology, 63, 2, 1992. 15. Martin L.Hoffman, Empathy, Social Cognition, and Moral Action n W.Kurtines and J.Gerwitz, eds., Moral Behavior and Dvelopment: Advences in Theory, Resarch, and Applications, New York, John Wiley and Sons, 1984. 16. Hulumti i lidhjes n mes t empatis dhe etiks: Hoffman, Empathy, Social, Cognition, and Moral Action. 17. Kam shkruar pr emocionet t cilat ojn deri tek krimet seksuale n: New York Times, 14. prill 1992. Shnimet i kam marr nga William Pithers, Vermond Department of Corretors. 18. Natyrn e psikopatis m detajisht e kam prshkruar n artikullin t cilin e kam shkruar pr The New York Times, 7. korrik, 1987. pjesa m e madhe e shnimeve nga artikulli buron prej punimeve t Robert Hare psikolog n University of British Columbia, ekspert pr psikopati. 19. Leon Bing, Do or Die, New York, Harper Collins, 1991. 20. Burrat violent: Neil S.Jacopson et al., Affect, Verbal content, and Psychophisiology in the Arguments of Coples With Viloent Husband, Journal of Clinical and Colsuting Psychology, korrik 1994. 21. Psikopatt nuk frikohen efekti sht i dukshm kur psikopatt krimogjen prjetojn shokun. Nj prgjigje m t re pr kt problematik e ka dhn Christopher Patric et al., Emotion in the Clriminal Psychopath: Fear Image Procesing, Journal of Abnormal Psychology, 103, 1994.

Kapitulli i VIII: Kreativiteti shoqror

1 Ndrrimi i pozicioneve t Jay dhe Lene sht caktuar n veprn e Judy Dunn and Jane Brown n: Relationship Talk About Feelings, and the Development of Affect Regulation in Early Childhood, Judy Garber and Kenneth A.Dodge, eds., The Development of Emotion Regulation and Dysregulation, Cambridge, Cambridge University Press, 1991. Un i kam shtuar dialogjet. Rregullat e sjelljes n: Paul Ekman and Wallace Friesen, Unmasking the Face, Englewood Cllifs, NJ: Pretince Hall, 1975. Murgjit n mes t luftimeve: tregimin e ka rrfyer David Busch n: Culture Cul-de-Sac, Arizona State University Research, ver-vjesht, 1994. Punimin mbi ndryshimin e disponimit e ka paraqitur Ellen Sullins n: Personality and Social Psychology Buletin, prill, 1991. Punimet mbi transferin e disponimeve e ka shkruar Frank Bernieri, psikolog n Oregon State University; un pr punimin e tij kam shkruar n The New York Times. Pjesa m e madhe e studimit t tij sht paraqitur n: Bernieri and Robert Rosenthal, Interpersonal Coordination,

2 3 4 5

www.syri3.com

259

www.sa-kra.ch

6 7 8

9 10

11 12

13 14 15

Behavior Matching, and Interpersonal Synchrony, n Robert Feldman and Bernard Rime, eds., Fundamentals of Nonverbal Behavior, Cambridge University Press, 1991. Teorin mbi zbavitjen e kan propozuar Bernieri dhe Rosenthal n Fundemental of Nonverbal Behavior; Tomas Hatch, Social Intelligence in Young Children punimi sht paraqitur n mbledhjen vjetore t American Psychological Association, 1990. Kameleont shoqror: Mark Snyder, Impression Management: The Self in Social interaction, n L.S. Wrightsman and K. Deaux, Social Psychology in the 80s Monterey, CA, Brooks?Cole, 1981. E. Laking Phillips, The Social Skills Basic of Psychopatology, New York, Grune and Stratton, 1978, faq.140. rregullimet joverbale t msimit: Stephen Nowicki and Marshal Duke, Helping the Child Who Doesnt Fit In, Atlanta, Peachtree Publishers, 1992. Shih: Byron Rourke, Nonverbal Learnig Disabilities, New York, Guilford Press, 1989. Nowicki and Duke, Helping the Child Who Doesent Fit In. Kjo skic n libr dhe shqyrtimi i studimit jan marr nga punimi i : Martha Putallaz and Aviva Wasserman, Childrens Entery Behavior, n Steven Asher and John Coie, eds., Peer Rejection in Childhood, New York, Cambridge Univrsity Press, 1990. Putallanz and Wasserman, Chidrens Entery Behavior. Hatch, Social Intelligence in Young Children. Tregimi i Terry Dobson pr Japonezin e dehur dhe plakun sht cituar me lejen e shoqats bamirse e Dobson-it. Tregimin e kan rrfyer Ram Dass dhe Paul Gorman n: How Can I Help?, New York, Alfred A.Knopf, 1985, faq.167-71

PJESA E TRET: APLIKIMI I INTELLIGJENCES EMOCIONALE Kapitulli i IX: Armiqt e afrm

1. Ka shum mnyra q me prqindja t llogaritet numri i divorceve, e me aplikimin e metodave statistikore arrihet deri tek rezultati prfundimtar. Me disa metoda sht dshmuar se numri i divorceve ngritet deri n 50%. Kur sht llogaritur numri i prgjithshm i divorceve, prqindja ma e madhe ka qen gjat viteve t 80-ta. Por statistikat t cilat ktu po i prmendi nuk e tregojn numrin e divorceve pr vitet e caktuara, por parashikimet se ifti i kurorzuar n vitin e caktuar do t divorcohet. Llojet ektilla t satistikave tregojn pr rritjen e numrit t divorceve n njqind vitet e fundit. Pr shqyrtim m t detajizuar: Lohn Gottman, What Predicts Divorce: The Relationship Between Merital Processes and Marital Outcome, Hillsdale, NJ, Lawrece Erlbaum Associates, Inc., 1993. botat e kundrta t djemve dhe vajzave: Eleanor Maccoby and C.N.Jacklin Gender Segregation in Childhoood, n H.Resse, ed., Advances in Child Development and Behavior, New York, Academic Press, 1987. Shokt e gjinis s njjt: John Gottman, Same and Cross Sex Friendship in Young Children n J.Gottman and J.Parker, eds., Conversation of Friends, New York, Cambridge University Press, 1986. Ky dhe shqyrtimi pasues mbi dallimet n mes gjinish bazohe n paraqitjen e shklqyeshme n: Lesi R.Brody and Judith A.Hall, Gender end Emotion, n Michael Lewis and Jeannette Haviland, eds., Handbook of Emotions, New York, Guliford Press, 1993. Bredy and Hall, Gender and Emotion, faq.456. Vajzat dhe shperhit agresive: Robert B.Cairns and Beverly D.Cairns, Lifelines and Risk, New York, Cambridge University Press, 1994. Brody and Hall, Gender and Emotion, faq.454. Konkludimet mbi dallimet emocionale n mes gjinive jan dhn n: Brody and Hall, Gender and Emotion. Vlera e komunikimit t suksesshm me grat sht analizuar n: Mark H.Davids and H.Alan Oathout, Maintenance of Satisfaction in Romantic Relationship: Empthy and Relational Competence, Journal of Personality and Social Psychology, 53, 2, 1987, faq. 397-410.

2.

3.

4.

5. 6. 7. 8. 9.

www.syri3.com

260

www.sa-kra.ch

10. Punimi mbi qortimin e burrave: Robert J.Sterberg, Traingulating Love, n: Robert Sterberg and Michael Barnes, eds., The Psychology of Love, New Haven, Yale University Press, 1988. 11. Njohja e fytyrave t piklluara: Hulumtues dr. Ruben C. Gur, University of Pennsylvania School of Medicine. 12. Biseda ndrmjet Fred-it dhe Igrid sht cituar nga: Gottman, What Predicts Devorce, faq. 84. 13. Studimin mbi bashkshortsin e ka br John Gottman me bashkpuntort n University of Washington, e m detajisht sht shtjelluar n dy libra: John Gottman, Why Marriage Succeed or Fail, New York, Simon and Schuster, 1994; dhe What predicts Devorce. 14. Prolongimi: Gottman, What Predicts Devorce 15. Mendimet helmuese: Aron Beck, Love is Never Enaugh, New York, Harper and Row, 1988, faq. 145-46. 16. Mendimet mbi prolemet n bashkshortsi: Gottman, What Predicts Devorce. 17. Mnyra e shtrembruar e t menduarit tek burrat violent sht prshkruar nga: Amy Holtzworth Munroe and Glenn Huchinson, n veprn: Attributing Negative Intent to Wife Behavior: The Attributions of Maritally Violente Versus Nonviolent Men, Journal of Abnormal Psychology, 102, 2, 1993, faq, 206-211. Dyshimi tek meshkujt seksualisht agresiv: Neil Malmuth and Lisa Brown, Sexually Aggressive Mens perceptions of Womens Communications, Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994. 18. Burrat violent: ekzistojn tre lloj burrash violent ata t cilt jan rrall t dhunshm, ata t cilt papritmas trbohen dhe t trett q kt e bjn me paramendim. Terapia ndihmon vetm n dy rastet e para. Shih: Neil Jacobson et.al., Clinical Handbook of Marital Therapy, New York, Gilford Press, 1994. 19. Trbimi: Gottman, What Preddicts Divorce; 20. Burrat nuk i dshirojn grindjet: Robert Levenson et al., The influence of Age and Gender on Affect, Psychology, and Their Relations: A study of Longterm Mariages, Journal of Personality and Social Psychology, 67, 1994. 21. Shprehja e trbimit tek burrat: Gottman, What Predicts Devorce. 22. Burrat heshtin grat predikojn: Gottman, What Predicts Devorce. 23. Gruaja e denuar pr tentim vrasjeje t burrit pr shkak shikimit t ndeshjes sportive, The New York Times, 3. nntor, 1993. 24. Grindjet bashkshortore efikase: Gottman, What Predicts Devorce. 25. Pamundsia pr tu pajtuar iftet: Gottman, What Predicts Devorce. 26. Katr mnyrat q ojn deri tek grindja efikase: Gottman, Why Marriages Succeed or Fail. 27. Mbikqyrja e puns s zemrs: Gottman, Ibid. 28. Reagimet momentale: Beck, Love Is Never Enough. 29. Pasqyrimi (Mirroring): Harville Hendrix, Getting the Love You Want, New York, Henry Holt, 1988.

Kapitulli i X: Menaxhimi me zemr

1. Prplasja e aeroplanit t cilin e kishte shkaktuar piloti i friksuar: Carl Lavin, When Moods Affect Safety: Communication in Cockript Mean a Lot a Few Miles Up, The New York Times, 26. qershor, 1994. Testimi i 250 menaxherve: Micheal Maccoby, The Corporate Climber Has to Find His Heart, Fortune, dhjetor, 1976. Zuboff: nga biseda n qershor t vitit 1994. Si hyrje n informatik, shih: Zuboff, In the Age of the Smart Machine, New York, Basic Books, 1991. Tregimin pr nnkryetarin sarkastik ma ka rrfyer Hendrie Weinsinger, psikolog n UCLA Grautade School of Business. Libri i tij mban titullin: The Critical Edge: How to Criticize Up and Down the Organization and Make It Pay Off, Boston, Little, Brown, 1989. Studimin mbi ish menaxhert gjaknxeht e ka br Robert Baron, psikolog n Rensseleaer Poltechic Institute, a e kam intervistuar pr The New York Times, 11. shtator, 1990.

2. 3. 4.

5.

www.syri3.com
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

261

www.sa-kra.ch

Kritika si burim i konflikteve: Robert Baron, Countering Effects of Destructive Criticism: The relative Efficasy of Four Intervetions, Journal of Applied Psychology, 75, 3, 1990. vrejtjet e caktuara dhe t pacaktuara: Henry Levinson, Feedback to Subordinates, Addendum to the Levinson Letter, Levinson Institute, Walthem, MA, 1992. Ndryshimi i profilit t fuqis puntore: hulumtimin n 645 kompani nacionale e kan br konsultantt Towers Perrin n Menheten; botuar n The New York Times, 26. gusht, 1990. Rrnjt e urrejtjes: Vamik Volkan, The Need to Have Enemies and Allies, Northvale, NJ, Jason Aroson, 1988. Thomas Pettigrew: Edhe Pettigrew e kam intervistuar pr The New York Times, 12. maj, 1987. Stereotipit dhe paragjykimet e padukshme: Samuel Gaertner and John Davidio, Prejudice, Discrimination, and Racism, New York, Academic Press, 1987. Paragjykimet: gaertner and Davidio, Prejudice, Dicrimination, and Racism. Relman: cituar nga Howard Kohn, Service With a Sneer, The New York Times, 11. nntor, 1994. IBM: Responding to a Diverse Work Force, The New York Times, 26. gusht 1990. Fuqia pr tu prgjigjur haptazi: Fletcher Blanchard, Redducing the Ekspresion of Racial Prejudice. Psychological Science, 2, 1991. Modelimi i stereotipeve: Geartner and Davidio, Prejudice, Discrimination, Racism. Ekipet: Peter Drucker, The Age of Social Transformation, The Atlantic Monthley, nntor, 1994. Iden mbi inteligjencn grupore e ka tmeluar Wndy Williams dhe Robert Sternberg n: group Inteligjence: Why Some Groups Are Better Than Others, Intelligence, 1988. Studimi i njerzve t famshm n Bella Labs sht botuar n Robert Keley and Janet Caplan, How Bell Labs Creates Star Performes, Harvard Business Review, korrik-gusht, 1993. Prparsit e organizatave shoqrore joformale: David Krackhardt and Jeffrey R.Hanson, Informal Networks: The Company Behind the Chart, Harvard Business Review, korrikgusht, 1993, faq. 104

Kapitulli i XI: Mendja dhe Medicina

1. 2. 3. 4. Imuno-sistemi si tru i trupit: Francisco Varela, Third Mind and Life, Dharamsala, Indi, dhejtor, 1990. Pruesit kimik n mes t trurit dhe imuno-sistemit, shih: Robert Ader et al., Psychoneuroimunology, San Diego, Academic Press, 1990. Lidhja n mes t nervave dhe imuno-qelizave: David Felten et al., Noradrenaric Sympathetic Innervation of Lymphoid Tissue, Journal of Immunology, 135, 1985. Hormonet dhe funksionet e imuno-sistemit: B.S.Rabin et al., Bidirectional Interaction Between the Central Nervous System and The Immuno System, Critical rewievs in Immunology, 9, 4, 1989, faq. 279-312. Lidhja n mes trurit dhe imuno-sistemit, shih: Steven B.Maier et al., Psychoneuroimmunology, American Psychologist, dhjetor, 1994. Emocionet toksike: Howard Friedman and S.Boothby-Kewley, The Diseaseprone personality: A Meta-Analytic View, American Psychologist, 42, 1987. Kjo analiz e prgjithshme e br shprehi ka shfrytzuar meta analizn, n t ciln rezultatet e hulumtimeve m t vogla jan mbledhur nnj studim m t numrt. Me kt sht mundsuar q m leht t zbulohen t dhnat pr do hulumtim sepse ekziston numr shum m i madh i t ekzaminuarve. Skeptikt pohojn se gjendja emocionale e cila sht n lidhshmri me prqindjen e rritur e t smurve tregon n profilin e neurotikve t vrtet t ankthshmve, depresivve dhe agresivve, emocionalisht t mbrapambetur - dhe se prqindja e rritur e t smurve t cilt paraqiten nuk varet nga faktort medicinal, por prej nevojave t njeriut pr tu ankuar pr problemet shndetsore, duke e hiperbolizuar seriozitetin ee tyre. Por, Friedman dhe t tjert pohojn se lidhja e dshmuar EMOCION-SMUNDJE sht krijuar n baz t studimeve gjat t cilave vlersimet mjeksore t simptomeve t smundjes dhe testimet medicinale, e jo ankimet e pacientve, prcaktojn e zhvillimin e smundjes n baz shum m objektive.

5. 6.

7.

www.syri3.com

262

www.sa-kra.ch

8.

9.

10. 11. 12. 13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20.

21.

22.

23. 24.

Natyrisht, ekziston mundsia q brengosja e rritur t bhet rezultat i gjendjes fiziologjike; pr kt shkak, deri tek rezultatet m t sakta arrihet me studime potenicale, gjat t cilave gjendja emocionale prcaktohet para fillimit t vet smundjes. Gail Ironson et al., Efekts on Anger on Left Ventricular Ejection in Cornary Artery Disease, The American Journal of Cardiology, 70, 1992. Efiksiteti i puns s zemrs, e cila nganjher ka t bj edhe me pompimin e zvogluar paraqet aftsin e zemrs pr ta pompuar gjakun nga barkusha e majt n arterie; kshtu prcaktohet sasia e gjakut t pompuar nga barkushat gjat do rrahje t zemrs. Tek smundjet e zemrs efikasiteti i ritmit t zemrs tregon n muskulin e dobsuar t zemrs. m tepr se dhjet studime nuk kan pasur sukses t gjejn lidhjen mbi ndikimin e zemrimit n vdekshmri si pasoj e smundjes s zemrs. Ndoshta dshtimi ka ardh si pasoj e dallimeve n metoda, si sht mosvrejtja e rndsis s ndikimit t zemrimit n smundje. Pr shembull, numri m i madh i vdekjeve t shkaktuara nga zemrimi paraqitet n moshn e mesme. Studimi do t ndrlikohet po qe se nuk merren parasysh shkaktart e vdekshmris tek njerzit e ksaj moshe. Zemrimi dhe smundjet e tij: Redford Williams, The Trusting Heart, New York, Times Books/Random House, 1989. Peter Kaufman: e kam interivistuar Dr.Kaufman-in pr The New York Times, 1.shtator, 1992. Studimet pr zemrimin dhe sulmin e dyt t zemrs, sht br n Stenford: Carl Thorenson, International Congress of Behavior Medicine, Uppsala, Sweden, korrik, 1990. Lynda H.Powell, Emocional Arousal as a Predidictor of Long-Term Morality and Morbidity in Post M. I.Men, Circulation, 82, 4, tetor, 1990. Murray A.Mittleman, Trigerin if Myocardinal Infarction Onset by Episodes of Anger, Circulation, 89, 2, 1994. Ndrydhja e zamrimit ngrit shtypjen e gjakut: Robert Levenson, Can We Control our Emotions, and How Does Such Control Change an Emotional Episode?, n Richard Davidson and Paul Ekman, eds., Fundamental Questions About Emotions, New York, oxford university press, 1995. Stili i personit t zemruar: kam shkruar pr studimin e Redford Williams mbi zemrimin dhe zemrn n The New York Times Good Health Magazine, 16. prill, 1989. Numr i zvogluar i sulmit t dyt t zemrs pr 44%: Thoreson. Programi i Dr.Williams mbi mbikqyrjen e zemrimit: Williams, The Trusting Heart. Gruaja e brengosur: Timothy Brown et al., Generalized Anxiety Disorder, n: David H; Brlow, ed., Clinical Handbook of Psychological, New York, Guilford Press, 1993. Stresi dhe metastaza: Bruce McEwen and Eliot Streller and the Individual: Mechanisms Leading to Disiase, Archives of Internal Medicine, 153, 27.shtator, 1993. hulumtimi sht prshkruar n: M.Robertson and J.Ritz, Biology and Clinical Relevance of Human Natural Killer Cells, Blood, 76, 1990. Ka sum arsye prse njerzit e stresuar jan t eksponuar smundjeve, pavarsisht nga shkaktart biologjik. Nj nga ato mund t jet prpjekja pr tu zvogluar ankthi pr shembull, pirja e duhanit, alkoolit, ushqimi i pashndetshm. Tjetra si sht brengosja konstante, on deri tek humbja e gjumit, apo shmangja e kshillave mjeksore, me t ciln edhe m shum zgjat smundja ve ekzistuese. Me siguri t gjitha kto shkaqe e vjn lidhjen stresin me smundjen. Stresi e dobson imuno-sistemin: gjat ekzaminimit t studentve t mediocins t cilt kan qen t ballafaquar me stresin para provomit, studentt jo vetm se kan qen t eksponuar virusit t herpesit, por kan pasur t zvogluar edhe numrin e rruzave t bardha t gjakut(limfociteve) t cilat shkatrrojn qelizat e infektuara dhe paraqesin linjen kryesore mbrojts t imuno-sistemit, si dhe nivelin e rritur t substancave t cilat ndikojn n aktivitetin e zvogluar t imuno-sistemit. Stresi dhe ftohja: Sheldon Cohen et.al., Psychological Stress and Subceptibility to the Common Cold, New England Journal of Medicine, 325, 1991. Nervozizmi i prditshm dhe infeksionet: Arthur Stone et al., Secreaory Iga as a Measure of Immunocopetence, Journal of Human Stress, 13, 1987. Sipas ekzaminimit tjetr, 246 burra, gra dhe fmij kan qen t ekspozuar stresit gjat sezons s gripit. Ata me numr m

www.syri3.com

263

www.sa-kra.ch

25.

26.

27. 28. 29. 30.

31. 32.

33. 34.

35. 36.

37.

38.

t madh me probleme familjare, m s shumti s shumti jan smur nga gripi. Shih: R.D.Clover et., Family Fuctioning and Stress as Predictors of Influenza B Infaction, Journal of Family Practice, 28. maj 1989. Prhapja e virusit t herpesit dhe stresit: numri m i madh i studimeve t Roland-Glaser dhe Janice Kiecolt-Glaser, Psychological Influence of Immunity, American Psychologist, 43, 1988. lidhja n mes stresit dhe herpesit sht dshmuar gjat studimit t dhjet pacientve ku numri i vragave t herpesit sht shfrytzuar si mas;undsia q herpesi t shfaqet n javn e ardhshme ka qen m e madhe tek pacientt t cilt jan ankuar n ankth, stres dhe jokomoditet, ndrsa periodat e qeta t jets ojn kah qetsimi i herpesit. Shih: H.E. Shmidt et al., Stres as a preciptitanging Factor in Subjects With Recurrent Herpes Labialis, Journal of Family Practice, 20. 1995. Ankthi tek femrat dhe smundjet e zemrs: Carl Thoreson, International Congress of Behavioral Medicine, Uppsale, Sweden, korrik, 1990. Ankthi edhe tek burrat mund t shkaktoj probleme n zemr. N fakultetin e medicins n Alabama sht testuar gjendja psikologjike e 123 burrave dhe grave t moshs prej 44 deri 77 vje. Tek burrat e ankthshm dhe t brengosur t moshs s mesme, hipertension m shpesh paraqitet sesa tek ata m t vjetr. Shih: Abraham Markowitz et al., Journal of the American Medical Association, 14. nntor, 1993. Stresi dhe kanceri koloretal: Joseph C.Courtnery et.al., Stressful Life Events and Risk Of Colorectal Cancer, Epidemiology, shtator, 1993. Relaksimet dhe simptomet e stresit: Shih Daniel Goleman and Joel Gurin, Mind Body Medicine, New York, Consumer Reports Book/St. Martins Press, 1993. Depresioni dhe smundja: shih, Seymour Reichlin, Neuroendoctrine-Immune Interactions New England Journal of Medicine, 21. tetor, 1993. Transplantimi i palcs s kurrizit: sht marr nga James Strain, Cost Offset From Psychiatric Consulation-Laison Intervention With Eldery Hip Frcture Patients, American Journal of Psychiatry, 148, 1991. Howard Burton et al., The Relationship of Depression To Survival in Chronic Renal Failure, Psychosomatic Medicine, mars, 1986. Pashpresia dhe vdekja si pasoj e smundjes s zemrs: Robert Anda et al., Depressed Affect, Hopelessness, and the Risk of Ischemic Heart Diseanse in a Cohort of U.S.Adults, Epidemiology, korrik, 1993. Depresioni dhe sulmi i zemrs: Nancy Frasure-Smith et al., Depression Folowing Myocardial Infarction, Journal of the American Medical Association, 20. tetor, 1993. Depresioni tek smundjet e ndryshme: Dr. Michael Von Korff, psikiatr n universitetin e Vashingtonit, i cili ka br testimin, m ka than se pacientt e till, duke jetuar sot pr nesr, ballafaqohen me probleme t mdha: Nse shroni depresionin, tek pacientt vreni ndryshime t vogla apo kurrfare, t gjendjes shndetsore. Smundja ju duket edhe m e trishtueshme nse jeni depresiv. Smundjet fizike kronike paraqesin nxitjen m t madhe. Nse jeni depresiv, ju zvoglohet aftsia q t kujdeseni pr smundjen e juaj. Por, nse gjendja fizike keqsohet e ju jeni t motivuar, keni energji dhe ndihemi t vlershm krejt ka vhet n pyetje tek depresioni do t mund t adaptoheni dukshm, madje edhe n knaqsin m t madhe t gjendjes shndetsore. Optimizmi dhe operimi i bajpasit: Chris Peterson et al., Learned Helplessness: A Theory for the Age of Personal Control, New York, Oxford University Press, 1993. Lndimet e kurrizit dhe shpresa: Timothy Elliott et al., Negotiating reality After PhysicalLoss: Hope, Depresion, AND Disiability, Journal of Personality and Sociale Psychology, 61, 4.1991. Rreziku medicinal gjat izolimit shqror: James House et al., Social Relationship and Health, Science, 29. korrok, 1988. Gjithashtu shiko: Carol Smith et al., Meta-Analisys of the Associations Between Social Support and Health Outcomes, Journal of behavioral Medicine, 1994. Izolimi dhe vdekja: n shum studime sht prshkruar mekanizmi biologjik. Kto zbulime t prmendura n Social Relationship and Health dshmojn se prezenca e personit tjetr mud ta zvogloj tensionimin dhe rregullimin fiziologjik tek njerzit nn prkujdesin intensiv. Ngushllimin t cilin mund ta ofroj prezenca e personit tjetr, jo vetnm q zvoglon shypjen

www.syri3.com

264

www.sa-kra.ch

39. 40.

41. 42. 43. 44.

45.

46. 47. 48.

49. 50. 51.

52. 53. 54.

55. 56.

57.

e gjakut dhe pulsin, por edhe tajitjen e thartinave t yndyrshme t cilat bllokojn arteriet. Nj teori shpjegon se kntaktet sociale e shpejtojn punn e trurit. Kjo teori bazohet me eksperimentet me shtazt n t cilat sht vrtetuar efekti qetsues n pjesn e prapme t hipotalamusit, zon e sistemit limbistik me shum lidhje me amigdaln. Prezenca e personit tjetr ngushllon, inhibon aktivitetin limbistik, e ul tajitjen e acetiholinit, kortizolit dhe koteholaminit substanca neurokimike t cilat ndikojn n frymmarrjen e shpejtuar, pulsin e shpejtuar dhe n shenjat tjera fiziologjike t stresit. Strain, Cost Offset. Sulmi i zemrs dhe prkrahja emocional: Lisa Berkman et al., Emotional Support, and Survival After Myocardial Infarction, A Prospective Population Based Study of the Elderly, Annals of Internal Medicine, 15. dhjetor, 1992. Hulumtimi n Suedi: Annika Rosengren et al., Stressful Life Events, Social Support, and Mortality in Men Born in 1933, British Medical Journal, 19. tetor, 1933. Grindja bashkshortore dhe imuno-sistemi: Janice-Kiecolt-Glaser et al., Marital Quality, Marital Distuption, and Immune Function, Psychosomatic Medicine, 49? 1987. E kam intervistuar John Cacioppo pr The New York Times, 15. dhejtor, 1992. Biseda mbi mendimet shqetsuese: James Pennebaker, Putting Stress Into Words: Health, Lingustic and Therapeutic Impications, punimi sh lexuar n tubimin e: American Psychological Association, Washington, DC, 1992. Psikoterapia dhe prparimi n medicin: Lester Luborsky et al., Is Psychoterapy Good For Your Health?, unimi sht lexuar n tubimin e: American psychological Association, Washington, DC, 1993. Terapia grupore t t smurve nga kanceri: David Spiegel et al., Effect of Psychosocial Treatment on Survival Patients With Metastatic Breast Cancer, Lancet, 8668, 1989. Pyetjet e pacientve: Zbulimin e ka prmendur Dr.Steven Cohen-Cole, psikiatr n Emory University, kur e kam intervistuar pr The New York Times, 13. nntor, 1991. Informatat e plotsishme: pr shembull, programi Planetree n Presbyterian Hospital n San Francisko, parashikon t gjitha testet medicinale dhe hulumtimet pr cilindo tem nga medicina n krkes personale. ta punsosh pacientin: proramin e ka prpunuar Dr.Mack Lipkin, jr. n New York University Medical School. Prgatitje emocionale pr operim kirugjik: pr kt kam shkruar n The New York Time, 10. dhjetor, 1987. Kujdesi i familjes n spital: prsri programi Planetree sht shfrytzuar si model, ngjajshm me shtpit e Ronald McDonald-it n t cilat prindrve u sht lejuar t qndrojn afr spitaleve ku i kan fmijt n shrim. Kujdesi dhe medicina: shih, Jon Kabat-Zinn, Full Catastephe Living, New York, Delacorte, 1991. Kujdesi dhe Medicina: shih, Dean Ornish, Dr. Dean Ornishs Program for Reversing Heart Disease, New York, Ballantine, 1991. Mardhniet miqsore n medicin: Health Professions and Relationship Centered Care. sht raportuar nga ana e Pew-Fetzer task Force on Advancing Psychosocial Health Education, Pew Health Professions Commsion and Fetzer Insttute at The Center of Health Professions, San Francisco, University of California, gusht, 1994. M heret t lshohet spitali: Strain, Cost Offset. Nuk sht etike t mos shrohet depresioni tek t smurt e zemrs: Redford Williams and Margaret Chesny, Psychosocila factors and Prognosis in Established Cornary heart disiase, Journal of the American Medical Assocition, 20. tetor, 1993. Letr e hapur kirurgut: A.Stanley Kramer, A Prescription for Healing, Newsweek 7korrik, 1993.

PJESA E KATRT: ZGJIDHJET E MUNDSHME Kapitulli i XII: Inati familjar

1. Lesli dhe video lodrat: Beverly Wilson and John Gottman, Marital Conflict and Parenting: The Role of Negativity in Families, 4, Hillsdale, NJ, Lawrence Erldaum, 1994.

www.syri3.com
2.

265

www.sa-kra.ch

3. 4.

5. 6. 7. 8.

9. 10.

11.

12. 13.

Hulumtimi mbi emocionet n suaza t familjes paraqet vazhdimin e studimeve t John Gottman-it mbi bashkshortsin nga kapitulli i IX. Shiko: Carole Hooven, Lynn Katz, and John Gottman, The Family as a meta-emotion Culture, Cognition and Emotion, pranver, 1994. Prindrit emocionalisht t prgatitur prparsi pr fmijt: Hooven, Katz, and Gottman, The family as a Meta-emotion Culture. fmijt optimist: T.Berry Brazelton, n parathnjen pr Heart Start: The Emotional Foundations of School Readiness, Arlington, VA, National Centre for Clinical Infant programs, 1992. Parashikuesit emocional t suksesit n shkoll: Heart Start. Elementet q prgatitin pr shkoll: Heart Start, faq.7. Fmijt dhe nnat: Heart Start, faq. 9. Pasojat e abuzimit: M.Erikson et al., The Relationship Between Quality of Attachment and Behavior problems in Preschool in High-Risk sample, n: I.Betherton and E.Waters, eds., Monographs of Society of Research in Child Development, 50? 209. Leksionet e prhershme n katr vitet e para: Heart Start, faq.13. Prcjellja e fmijve agresiv: L.R.Huesman, leonard Eron, and Patty Warnicke-Yarmel, Intellectuale Fuction and Aggression, The Journal of Personality and Social Psychology, janar, 1987. deri tek konkludimet e ngjajshme kan ardhur Alexander Thomas dhe Stella Chess (Child Development, shtator, 1988) pr studimet e tyre mbi testimin e shtatdhjet e pes fmijve t cilt i kan prcjellur prej vitit 1956 kur i kan pasur n mes shtat dhe dymbdhjet vjet. Alexander Thomas et.al., Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustements From Early Childhood Through Adolesence, Child Development, 59, 1988. dhjet vjet m von, fmijt pr t cilt prindrit dhe arsimtart kan thn se kan qen shum agresiv n shkolln fillore dhe t mesme, gjat adoleshencs s von kan pasur m s shumti probleme. Kta jan fmijt (dy her m tepr djemt sesa vajzat) t cilt gjithmon kan nxitur grindjet, kan ofenduar fmijt e tjer dhe kan qen armiqsisht t disponuar ndaj arsimtarve dhe familjes. Gjat viteve zemrimi i tyre nuk sht zvogluar; si adoleshent, kan pasur probleme me shokt dhe familjen e tyre, por edhe probleme n shkoll. Kur jan rritur, kan ardhur n konflikt me ligjin, kan qen t ankthshm dhe depresiv. Mungesa e empatis tek fmijt e keqtrajtuar: konkludimi dhe zbulimet jan publikuar n: Mary Main and Carol George, Responses of Abused and Disadvantaged toddlers to Distress in Agemates: A Study in the Day-Care Setting, Developmentental psychology, 21,3, 1985. gjithashtu sht prsritur ekzaminimi i fmijve t moshs parashkollore: Bonnie Klimes Douga and Janet Kistner, Physically Abused Preschoolers Responses to Peers Distress, Developmental Psychology, 26, 1990. Problemet e fmijve t abuzuar: Robert Emery, Family Violence, American Psychologyst shkurt, 1989. Gjenerata e abuzuar: sht pyetje e diskutimit shkencor se fmijt e abuzuar do ti abuzojn fmijt e vet. Pr shembull, shih: Cathy Spatz Widom, :Child Abuse, Neglect, and Adult Behavior, American Journal of Orthopsychiatry, korrik, 1989.

Kapitulli i XIII: Trauma dhe rehabilitimi emocional

1. 2. 3. Kam shkruar mbi traumat konstante n rastin e vrasjes n shkolln fillore n Klivlend n The New York Times, Education Life, 7. janar, 1990. Shembujt pr PTS tek viktimat e krimit i ka dhn Dr. Shelly Niederbach, psikolog n Victims Counseling Service, Brooklyn. Kujtimi nga Vjetnami sht prej: M. Davis, Analysis of Aversive Memories Using the FearPotentiated Startle Paradigm, n Butters and L.R.Squire, eds., The Neuropsychology of Memory, New York, Guilford Press, 1992. LeDoux ka propozuar lndn e hulumtimit shkencor, pasi q kto kujtime kan zgjatur jashtzakonisht shum n: Indelibility of Sucortial Emotional Memories, Journal of Cognitive Neuriscience, janar, 1989, faq. 238-43 E kam intervistuar Dr.Charney pr The New York Times, 12 qershor, 1990. Eksperimentet laboratorike me minjt mi ka prshkruar Dr.John Krystal, e jan prsritur n disa laboratore shkencore. Punimet kryesore i ka shkruar Dr.Jay Weiss n Duke University.

4.

5. 6.

www.syri3.com
7.

266

www.sa-kra.ch

8.

9. 10.

11. 12.

13. 14. 15.

Punimi m i mir pr ndryshimet n tru i cili ka t bj me PTS dhe rolin e amigdals gjendeen n: Dennis Charney et al., Psychobiologic Mechanisms of Posttraumatic Stress Disorder, Archives of General Psychiatry, 50? Prill. 1993, faq. 294-305. Disa t dhna mbi ndryshimet cerebrale t inicuara prej traumave jan fituar me an t eksperimenteve, kur veteranve t lufts s Vjetnamit me PTS iu sht injektuar johibini t cilin indiant e Amerikks Jugore e kan vn n maje t shigjetave pr ti br shtazt t paafta pr t sulmuar. N doza t vogla, johimbin bllokon punn e receptorit t veant (vend n neuron i cili pranon neurotransmetuesit) i cili zakonisht luan rolin e frenuesit pr kateholaminn. N doza t mdha, johimbini largon frenuesit, duke iu br receptorve t pamundur t ndjejn tajitjen e kateholaminit; si rezultat sht niveli i rritur i kateholaminit. Me marrjen e injeksioneve sht pamundsuar puna e frenit pr frikn, ashtu q johimbini ka nxitur panikun tek nnt prej pesmbdhjet pacientve me PTS, dhe kujtimet e gjalla tek gjasht pacient. Njri prej pacientve ka pasur halucinime se helikopteri sht rrzuar me shklqim t fort dhe tym; tjetrit iu ka dukur se ka eksploduar mina n t ciln kan hasur shokt e tij me xhip skena e njjt e ka ndjekur edhe n ankthet e nats e kjo iu ka prsritur pr njzet vjet. eksperimentin me johimbin e ka udhhequr Dr.John Krystal, drejtor n Laboratory of Clinical Psychopharmacology, n National Center for PTS, West Haven, Conn. VA Hospital. Numri m i vogl i alfa-2 receptorve tek meshkujt me PTS: shiko, Charney, Psychobiological Mechanisms. Truri n prpjekjen pr ta zvogluar tajitjen e CRF, zvoglon numrin e receptorve t cilt lirohen. Nj prej shembujve tipik mbi ate se far ngjan tek njerzit t cilt kan PTS ka br t munduar eksperimentin gjat t cilit tet pacientve iu sht dhn injeksioni me CRF. Zakonisht injeksioni CRF shkakton prmbutjen e ACTH, hormone t cilat tajiten npr gjith trupin dhe i aktivizojn Kateholaminet. Por kur pacientt me PTS, nuk ka ardhur deri tek ndryshimi n sasin e ACTH shenj q tregon se n trurin e tyre sht zvogluar numri i CRF receptorve sepse kan qen t strmbushur me hormone t stresuara. Ekzaminimin ma ka prshkruar Charles Nemeroff, psikiatr n Duke University. E kam intervistuar dr.Nemoraff pr The New York Times, 12.qershor, 1990. Ngjashm ndodh edhe me rastin e PTS: pr shembull, gjat nj eksperimenti, luftarve nga Vjetnami iu sht treguar filmi pesmbdhjetminutsh enkas i montuar me skena lufte nga filmi Platoon. Njra grup ka marr injeksione me nalokson, substanc e cila bllokon endofrinet; pas shikimit t filmit, ata nuk kan treguar ndryshime n ndjeshmri ndaj dhimbjes (ndjenja) sht rritur pr 30%, q tregon n tajitjen m t madhe t endorfinit. Skena e njjt nuk ka ndikuar ngjajshm tek luftart t cilt nuk kan vuajtur nga PTS; kjo dshmon se punktet nervore (tek pacientt me PTS) t cilat rregullojn tajitjen e endofrinit jan shum t ndieshme apo hiperaktive efekti sht shfaqur vetm kur kan qen t eksponuar asaj e cila i ka prkujtuar n traumn fillestare. N ato aste amigdala e para e vlerson rndsin emocionale t asaj q shohim. Testimin e ka br dr.Roger Pitman, psikiatr nga Harvardi. Sa i prket simptomeve tjera t PTS, ndryshimi i ngjashm cerebral nuk ndodh vetm n mnyr t detyrueshme, por gjithnj mund t nxis situata t cilat prkujtojn n ngjarjen traumatike. Pitman, pr shmbull, ka zbuluar se minjt n kavaz t cilt kan qen t eksponuar shokut kan tajitur llojin e njjt t analgjezis endorfine e cila sht gjetur tek luftart t cilve iu sht treguar pjesa nga filmi Platoon. Kur minjt, pas shum jave, i kan kthyer n kavaz ku kan prjetuar shokun por vet veprimi nuk sht prsritur prssri kan qen t pandieshm ndaj dhimbjes, sikur gjat kohs s eksperimentit t par. Shih: Roger Piman, Naloxone-Reversibile Analgesic Response to Combat-related Stimuli in Posatraumatic Stress Disorder, Archives of General Medicine, qershor, 1990. Shih edhe: Hillel Glover, Emotional Numbing: A possible Endorphin-Mediated Phenomenon Associated with post-Traumatic Stress Disorder and other Allied Psychopatologic States, Journal of Traumatic Stress, 5, 4, 1992. Shnimet pr funksionwet cerebrale t cilat i kemi paraqitur n kt kapitull, bazohet n artikullin e jashtzakonshm: Dennis Charney, Psychobiologic Mechanisms. Charney, Psychobiologic Mechanisms, faq. 300. Roli i korteksit parafrontal tek frikat e panjohura: gjat ekzaminimit t cilin e ka br Richard Davidson, vullnetrave iu sht matur sasia e djerss (barometr i friks) gjat lshimit t

www.syri3.com

267

www.sa-kra.ch

16.

17. 18. 19. 20.

21.

22.

tingullit t cilin e ka prcjell zhurma e padurueshme. Zhurma ka inicuar djersitjen e shumt. Pas nj kohe t caktuar, vet tingulli ka qen i mjaftueshm pr tu pjetuar reaksioni i njjt, q tregon se vullnetart kan fituar neveri ndaj tingullit. Kur e kan ndie prsri tingullin pa zhurm t padurueshme, neveria e fituar sht zhdukur tingulli nuk ka nxitur djersitjen e vrullshme. Sa ma aktiv q sht korteksi i majt parafrontal, m shpejt humbet frika e fituar. Gjat eksperimentit tjetr, me t cilin sht treguar roli i lobeve parafrontale n raport me frikn, minjt laboratorik kan (veprim i zakonshm tek kto lloje eksperimentesh) msuarr t friksohen nga tingulli i cili sht lshuar s bashku me elektroshokun. Tek njra grup e minjve sht kryer lobotomia, dmth. me an t operacionit kirurgjik jan ndar lobet parafrontale nga amigdala. Pas disa ditve, minjt kan dgjuar tinguj pa marrjen e elektroshokut. Gradualisht, tek minjt t cilt kan msuar t friksohen nga tingulli, frika sht zhdukur. Por minjve me lobe t ndara parafrontale iu sht duhur dy her m gjat pr t humbur frikn, q vrteton se lobet parafrontale kan rol shum t rndsishm gjat mposhtjes s friks dhe leksioneve emocionale. Kt eksperiment e ka br Maria Morgan, specializante e Joseph LeDoux-it n Center for neural Science, New York University. Rehabilitimi nga PTS: pr kt studim m ka treguar Rachel Yehuda, neurokimist dhe drejtor i Traumatic Stress Studies Program, n Mt. Sinai School of medicine, Manhattan. Pr rezultatet e hulumtimit kam shkruar n The New York Times, 6, tetor, 1992. Trauma nga fmijria: Leonore Terr, Too Scared to Cry, New York, Harper Collins, 1990. Metoda e rrehabilitimit nga traumat: Judith Lewis herman, Trauma and Recovery, New York, Basic Books, 1992. Dozimi i traums: Mardi Horowitz, Stress Response Syndromes, Northvale, NJ. Jason Aronson, 1986. Niveli tjetr i rehabilitimit tek i cili arrihet sht ai filozofik, t paktn n rastin e t rriturve. Viktimat gjithmon pyesin Pse un? dhe n kt pyetje duhet gjetur prgjigje. Viktimat e traums e humbin besimin se bota sht vend ku mund t besohet dhe se ajo q ndodh n jet sht e vrtet, dhe se, nga ana tjetr, me fatin tone mund t dirigjohet vetm nse jetoj me drejtsi. Natyrisht, prgjigjija n pyetjen e viktims nuk duhet patjetr t jet filozofike e as religjionistike. Detyra qndron n at q prssri t ndrtohet sistemi i bindjeve dhe besimit i cili do t mundsoj jet me besim n njerz dhe bot. Se frikat e fituara vazhdojn, madje edhe t mposhtura, kan treguar hulumtimet gjat t cilave minjt e msuar t friksohen nga tingulli, si sht tingulli i zils, i cili ka qen i prcjelur me elektroshok. M von kur e kan ndi ziln, jan friksuar, edhe pse nuk kan marr elektroshok. Gradualisht, pas nj viti(period shum e gjat pr minjt, rreth nj e treta e jets s tyre), minjt nuk jan friksuar m nga zilja. Por frika sht kthyer kur zilja ka kumbuar e prcjellur me elekroshok. Frika kthehet pr nj ast, ndrsa i nevojitet muaj t tr pr tu mposhtur. Ngjajshm sht edhe tek njerzit kur frika e traumatizuar e fshehur me vite t tra prsri aktualizohet kur dika na prkujton n traumn e vjetr. Studimi terapik detajisht sht prshkruar n: Laster Luborsky and Paul Crits-Christoph, Understading Transference: The CCRT Method, New York, Basic Books, 1990.

Kapitulli i XIV: Temperamenti nuk sht Fat

1. Shiko: Jerome Kagan et al., Initial Reactions to Unfamoliatrity, Current Directions in Psychological Sciense, dhjetor, 1992. prshkrimi m i detajizuar i biologjis s temperamentit n: Kagan, Galens Prophesy. Tom dhe Ralph; modelet arhetipe tek t turpshmit dhe t vetbesueshmit jan prshkruar n: Kagan, Galens Prophesy, faq. 155-57. Problemet e jets s fmijut t turpshm: Iris Bell, Increased Prevalence of Stress-reletade Symptoms in Middle-age Women Who Report Child Shyness, Annals of Behavior Medicine, 16, 1994. Pulsi i shpejtuar: Iris R.Bell et al., Failure of Heart Rate Habituation During Cognitive Laboratory Stressors in Young Adults With Childhood Shyness, Annals of Behavior Medicine, 16, 1994. Paniku tek tinejxhert: Chris Hayward et al., Pubertal Stage and Panic Attack History in Sixth-and Seventh-grade Girls, American Journal of Psychiatry, vol. 149(9), shtator, 1992,

2. 3.

4.

5.

www.syri3.com

268

www.sa-kra.ch

6.

7. 8. 9. 10.

11. 12.

13. 14. 15.

16. 17.

faq. 1239-43; Jerold Rosenbaum et al., Behavioral Inhibition in Childhood: A Risk Factor for Anxiety Disorders, Harvard Review of Psychiatry, maj, 1993. Studimin mbi personalitetin dhe dallimin n hemisfern e kan br Dr. Richard Davidson, University of Wisconsin, dhe Dr. Andew Tomarken, psikolog n Vanderbilt University: shih Andrew Tomarken and Richard Davidson, Frontal Brain Activation in Repressors and Nonrepressors, Journal of Abnormal Psychology, 103, 1994. Studimi mbi ate se si nnat mund ti ndihmojn fmijt e turpshm pr t pas ma taper vetbesim jan kryer n Doreen Arcus. M detajisht n: Kagan: Galans Prophesy. Kagan, Galans Prophesy, faq. 194-95. Rritja me m pak turp: Jens Asendorph, The Malleability of Behavioral Inhibition: A Study of Individual Dvelopment Functions, Dvelopment Psychology, 30, 6, 1994. Hubel and Wiesel: David H.Hubel, Thorston Wiesel, and S.Levay, Plasticity of Ocular Columns in Monkey Striate Cortex, Philosophycal Transactions of the Royal Society of London, 278, 1977. Eksperienca dhe truri i minjv: punimi i Marian Diamond dhe i t tjerve, sht perifrazuar n: Richard Thompson, The Brain, San Francisko, W.H.Freeman, 1985. Ndryshimet n tru gjat shrimit t rregullimit opsesivo-kompulsiv: L.R.Bexter el al., Caudate Glucose metabolism Rate Changes With Both Drug and Behavior Therapy for Obsessive-Compulsive Disorder, Archives of General Psychiatry, 44, 1987. Aktiviteti i rritur i lobeve parafrontale: L.R.Bexter et al., Local Cerebral Glucose metabolic Rates in Obsessive-Compulsive Disorder, Archives of Generl Psychiatry, 44, 1987. Rritja e lobeve parafrontale: Bryan Kolb, Brain Development, Plasticity, and Behavior, Americal Psychologist, 44, 1989. Prvojat nga fmijria dhe mbrapambetja parafrontale: Richard Davidson, Asymmetric Brain Function, Affective Style and Psychopathology: The Role of Early Experience and Plasticity, Development and Psychopathology, vol. 6, 1994, faq. 741-58. Adaptimi bilogjik dhe rritja e trurit: Schore, Affect Regulation. M.E.Phelps et al., PET: a Biochemical Image of the Brain at Work, n: N.A.Lassen et al., Brain Work and Mental Activity: Quantitative Studies with Radioactive Tracers, Copenhagen, Munskaard, 1991.

PJESA E PEST: ARSIMIMI EMOCIONAL Kapitulli i XV: mimi i joarsimimit emocional

1. 2. 3. Arsimimi emocional: pr kto tema kam shkruar n The New York Times, 3.mars, 1992. Satistikat e krimeve n mesin e tinejxherve n: Uniform Crime Reports, Crime in the U.S., 1991, ka publikuar Department of Justice. Dhuna n mesin e tinejxherve: n vitin 1990 prqindja e jomadhorve delikuent t arrestuar sht ngritur prej 430 n 100.000, 27% ma shum n krahasim me vitete e 80-ta. Numri i tinejxherve t arrestuar pr shkak t dhunimit sht ngritur prej 10,9 n 100.000 gjat viteve t 90-ta. Prqindja e vrasjeve n mesin e tinejxherve sht katrfishuar prej 1965 deri me 1990, prej 2,8% n njqind mij deri n 112,1%; n vitin 1990, tre prej katr vrasjeve jan kryer me revole q sht pr 79% m tepr sesa ne dekadn e kaluar. Numri i krimeve t rnda n mesin e tinejxherve sht ngritur pr 64% prej viteve 1980-1990. shiko: Ruby Takanashi, The Opportunities of Adolesence, American Psychologist, shkurt 1993. N vitin 1950 numri i vrasjeve n mesin e t rinjve t moshs 15-24 ka qen 4,5% n 100,000; deri n vitin 1989, sht ngritur tre her m shum n 13,3%. Vrasjet t cilat i kan kryer fmijt e moshs 10-14 vjet gati se sht trefishuar prej vitit 1968 deri me 1985. prqindja e vrasjeve, viktimat e vrasjeve dhe numri i barrsimeve jan marr nga : Health, 1991? U.S.Department of Health and Human Services, and Childrens Safety Network, A Data Book of Child and Adolescente Injury, Washington, DC, National Center in Maternal and Child Health, 1991. M tepr se tre dekada, prej 1960, numri i t infektuarve nga gonorea sht rritur pr katr her n mesin e t rinjve t moshs 10 dhe 14 vje, e tre her m tepr tek ata t moshs 15 deri n 19 vje. Deri n vitin 1990. 20% t t infektuarve nga AIDS kan qen t moshs njzet vjeare, e shumica prej tyre jan infektuar kur kan qen tinejxher. Detyrimi pr

4.

5.

www.syri3.com

269

www.sa-kra.ch

6.

7.

8.

9.

10. 11.

12.

13.

14. 15.

16.

17.

18.

marrdhnie t hershme seksuale sht gjithnj m e shpesht. Me studimin gjat viteve t 90-ta sht vrtetuar se nj e treta e vajzave kan deklaruar se mbi to sht br presion pr ta br marrdhnien e par seksuale; shih: Ruby Takanashi, The Opportunities of Adolescence and Childrens Safety Network, A Data Book of Child and Adolescent Injury. Konsumimi i heroins dhe kokains ndr mesin e t bardhve sht rritur prej 18% n 100.000 sa ka qen gjat viteve t 70-ta n 68% n 1990 rreth tre her m tepr. Por, gjat ktyre dy dekadave t njjta, konsumimi i drogs sht ngritur nga viti 1970, n mesin e popullats zezakenga 53 persona n 100.000 n 766 persona n 100.000 gjat t 90-tave afr trembdhjet her m tepr sesa para njzet vjetsh. Shnimet jan marr nga: Crime in U.S., 1991, Department of Justice. do i pesti fmij ka probleme psikologjike q n njfar mnyre ua vshtrson jetn, q tregon hulumtimi i br n Amerik, Zeland t Re dhe Porto Riko. Ankthi sht problem m i shpesht tek fmijt nn moshn 11 vjeare, t goditur 10% me fobia t cilat jan mjaft serioze pr t vepruar n mnyr normale t jets; 5% tjetr vuan nga brengosja konstante, e 4% vuajn nga ankthi akut pasi q jan t ndar nga prindrit. Dehja n mesin e djemve tinejxher sht rritur pr 20%. Gjrsisht pr kto t dhna kam shkruar, q kan t bjn me rregullimwet emocionale tek fmijt, n: The New York Times, 10, janar, 1989. Hulumtimi i dyt i kryer n Amerik mbi problemet emocinale tek fmijt, n krahasim vendet e tjera: Thomas Achenbach and Catherine Howell, Are Americans Childrens Problem getting Worse? A 13-Year Comparison, Journal of American Academy of Child and Adolescent Psichatry, nntor, 1989. Krahasimin me popujt e tjer e ka br Urie Bronfenbrenner n: Michael Lamb and Kathleen Sternberg, Child Care in Contex: Cross-Cultureal Perspectives, Englewood, NJ, Lawrence Erlbaum, 1992. Urie Bronfenbrenner ka folur n simpoziumin n Cornell University, 24. shtator, 1993. Studimet shumvjeare mbi fmijt agresiv dhe delikuent: shih, pr shembull, Alexander Thomas et al., Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustements from Early Childhood Through Adolescence, Child Development, vol. 59, shtator, 1988. Eksperimenti me dhunuesit: John Lochman, Social-Cognitive Process of Severly Violent, Moderately Aggressive, and Nonagressive Boys, Journal of Clinical and Consulting Psychology, 1994. Studimi mbi djemt agresiv: Kenneth A. Dodge, Emotion and Social Information Processing, n: J.Grber and K.Dodge, The Development of Emotion Regulation and Dysregulation, New York, Cambridge University Press, 1991. Dbimi i dhunuesit: J.D.Coie and J.B.Kupersmith, A Behavioral Analysis of Emergigng Social Status in Boys Groups, Child Development, 54, 1983. Fmijt e padgjueshm: shih: Dan Onfford et al., Outcome, Prognosis, and Risk in a Longitudinal Follow-up Study, Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31, 1992 Fmijt agresiv dhe kriminaliteti: Richard Treblay et al., Predicting Eearly Onset of Male Antisocial Behavior from Preschool Behavior, Archives of General Psychiatry, shtator, 1994. Ajo q ndodh n familjen e fmijut para se ta filloj shkollimin, sht me rndsi thelbsore pr krijimin e predispozitave agresive. Pr shembull, nj studim ka treguar q fmijt nnat e t cilave i kan dbuar nga vetja n vitin e par t jets, si edhe ata t cilve lindja iu ka shkuar me komplikime deri n moshn 18 vjeare do t bjn krime para se t bjn moshatart e tyre. Adriane Raines et al., Birth Complications combined with Early Maternal Rejection at Age One Predispose to Violent Crime at Age 18 Years, Archives of General Psychiatry, dhjetor, 1994. Derisa IQ-ja e ult verbale orienton kah delikuenca e mundshme (me nj studim sht arritur deri tek rezultatet e testimeve me tet poena m pak tek delikuentt sesa tek ata jodelikuent), shnimet tregojn se impulsiviteti sht shkaktar shum i madh i IQ-s s ult, si dhe delikuenca. Fmijt mpulsiv nuk prqendrohen aq shum n msimin e gjuhs dhe ushtrimet logjike n t cilat bazohen rezultatet e IQ testeve, n kt mnyr impulsiviteti zvoglon suksesin n testime. Projekti shumvjear i hulumtimit t t rinjve n Pitsburgu, ka pas pr

www.syri3.com

270

www.sa-kra.ch

19.

20. 21. 22. 23. 24.

25.

26.

27. 28. 29.

30. 31.

32. 33. 34. 35.

36. 37.

38.

39. 40.

detyr vlersimin e IQ-s dhe impulsivitetin tek dhjetvjeart dhe dymbdhjetvjeart, ku impulsiviteti sht treguar tre her faktor m i fort sesa IQ-ja verbale n rastin e delikuencs s mundshme. Diskutimin shih n: Jack Block, On the relation Between IQ, Impulsivity, and Deliquency, Journal of Abnormal Psychology, 104, 1995. Vajzat horre dhe shtatznia: Marion Underwood and Melinda Albert, Fourth-Grade Peer Status as a Predictor of Adolescent Pregnancy, punimi sht lexuar n tubimin Society for Research on Child Development Kansas City, Missouri, prill, 1989. Rruga drejt delikuencs: generald R.Ptterson, Orderly, Change in a Stable World: The Antisocial Trait as Chimera, Journal of Clinical and Consulting Psychology, 62, 1993. Predispozitat mendore tek agresiviteti: Ronald Slaby and Nancy Guerra, Cognitive Mediators of Aggression in Adolescent Offenders, Developmental Psycholog, 24, 1988. Rasti Dana nga, Laura Mufson et al., Interpersonal Psychoterpay for Depressed Adolescents, New York, Guilford Press, 1993. Prqindja e rritur e njerzve depresiv n gjith botn: Cross-National Comparisons, Journal of the American Medical Association, 2.dhjetor, 1992. Dhjet her m e madhe gjasa pr depresion: Peter Lewinsohen et al., Age-Cohort Changes in the Lifetime Occurrence of Depression and Other mental Disorders, Journal of Abnormal Psychology, 102? 1993. Epidemioligjia e depresionit: patricia Cohen et al., New York Psychiatric Institute, 1988. Peter Lewinsohen et al., Adolescent Psychopathology: I.Prevalence and Incidence in High School Students, Journal of Abnormal Psychology, 102, 1993 shih edhe: Mufson et al., Interpersonal Psychotherapy; E. Costello, Development in Child Psychiatric Epidemiology, Journal of Academy of Child and Adolescente Psychiatry, 28, 1989. Format e depresionit n rini: Maria Kovacs and leo Basiaens, The Psychotherapeutic Management of Major Depressive and Dysthymic Disorders in Childhood and Adolescence: Isues and Prospects, n: I.M.Goodyear, ed al., Mood Disorders in Childdhood and Adolescence, New York, Cambridge University Press; 1994. Depresioni tek fmijt: Kovacs, cit. E kam intervistuar Maria Kovacs pr The New York Times, 11, janar, 1994. Regresimi social dhe emocional tek fmijt depresiv: Maria Kovacs and David Goldstone, Cognitive and Social Devlopment of Depressed Children and Adolscent, Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, maj, 1991. Dobsia dhe depresioni: John Wiss et al., Control-related Beliefs and Self-reported Depressive Symptoms in Late Childhood, Journal of Abnormal Psychology, 102, 1993. pesimizmi dhe depresioni tek fmijt: Judy Graber, Vanderbilt University. Shih: Ruth Hilsman and Judy gardner, A Test of the Cognitive Disathesis Model of Children: Academic Stressors, Attributional Style, perceived Competence and Control, Journal of personality and Social Psychology, 67, 1994; Judith Garber, Cognitions, Depresive Symptoms, and Development in Adolescence, Journal of Abormal Psychology, 102, 1993. Garber, Cognitions. Ibid. Susan Nolen-Hoeksma et al., Predictors and Consequences of Childhood Depresive Symptoms: A five-year longitudinal Study, Journal of Abnormal Psychology, 101, 1992. sht zvogluar prqindja e depresionit: Gregory Clarke, university of oregon Health Sciences Center, Prvention of Depression in At-Risk High School Adolescents, punimi sht dorzuar n: American Academy of Child and Adolescente Psychiatry, tetor, 1993. Garber, Cognitions. Hilda Bruch, Hunger and Instinct, Journal of Nervous and Mental Disease, 149, 1969. Libri kryesor i saj: The Golden Cage: The Enigma of Anorexia Nervosa, , Cambridge. MA, Harvard University Press, nuk sht publikiar deri n vitin 1978. Studimi mbi rregullimin n t ushqyer: Gloria R.Leon et al., Personality and Behavior Vulnerabilites Associated with Risk Status for Eating Disorders in Adolescent Girls, Journal of Abnrmal Psychology, 102, 1993. Vajza gjatvjee e cila sht ndie e trash ka qen paciente e Dr. William Feldman pdeiatr n University of Ottawa. Sifneos, Affect, Emotional Conflict, and Deficit.

www.syri3.com

271

www.sa-kra.ch

41. Tregimi pr dbimin e Benit sht marr nga : Steven Asher and Sonda Gabriel, The Social World of Peer-Rejectade Children, punimi sht prezentuar n tubimin vjetpr American Educational Research Association, San Francisco, mars 1989. 42. Jomadhort t cilt braktisin shkolln fmijt e refuzuar n shoqri: Asher and Gabriel, The Social World of Peer-Rejected Children. 43. Zbulimi mbi mosgjinshmrin emocionale t fmijve t padshiruar: Kenneth Dodge and Esther Feldman, Social Cognition and Sociometric Status, n: Steven Aasher and John Coie eds., Peer Rejection in Childhood, New York, Cambridge University Press, 1990. 44. Emory Cowen et al., Longterm Follow-up of Early Detected Vulnerable children, Journal of Clinical and Consulting Psychology, 41, 1973. 45. shokt e ngusht dhe fmijt e papranuar n shoqri: Jeffrey Parker and Steven Asher, Friendship Adjustment, Group Acceptence and Social Dissatisfaction in Childhood, punimi sht paraqitur n kuvendin vjetor American Educational Research Association, Boston, 1990. 46. Orientimi i fmijve t papranuar nga shoqria: Steven Ashar and Gladys Williams, Helping Children Without Frineds in Home and School Contexts, n Childrens Social Development: Information for Parents and Teachers, Urbana and Chapaing, University of Illinois Press, 1987. 47. Rezultatet e ngjajshme: Stephen Nowicki, A Remediation Procedure for Nonverbal Processing Deficts, dorshkrim i pabotuar, Duke University, 1989. 48. Dy t pestat jan alkoolist serioz: Hulumtimi n University of Massachusetts, Project Pulse, sht raportuar pr The Daily Hampshire Gazette, 13. nntor, 1993 49. Dehja: shnimet i ka dhn Harvey Wechsler, drejtor n College Alcohol Studies, Harvard School of Public Health, gusht, 1994. 50. femrat m shum pin pr tu dehur: raporti nga Columbia University Center on Addiction and Substance Abuse, maj, 1993. 51. Shkaktari kryesor i vdekjes: Alan Marlatt, Raporti nga mbledhja vjetore American Psychological Association, gusht, 1994. 52. Shnimet mbi alkoolizmin dhe varsin nga kokaina: Meyer Glantz, drejtor n Etiology Reserch Section of the National Institute for Drug and Alcohol Abuse. 53. Padisponimi dhe varsia: Jeanne Tschann, Initiation of Substance Abuse in Early Adolescenc, Health Psychology, 4, 1994. 54. E kam intervistuar Ralph Tarter pr The New York Times, 26. prill, 1990. 55. Format e tensionimeve tek djemt e alkoolistve: Howard Moss et al., Plasma GABA-like Activity in Response to Ethonal Challenge in Man at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology, 104, 1995. 56. Mungesa e lobeve parafrontale tek fmijt e alkoolistve: Philip Harden and Robert Pihl, Cognitive Function, Cardiovascular Reactivity, and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology, 104, 1995. 57. Kathleen Merikangas et al., Fmilial Transmission of Depression and Alcoholism, Archives of General Psychaitry, prill, 1985. 58. Alkoolistt impulsiv: Moss et al. 59. Kokaina dhe depresioni: Edward Khantzian, Psychiatric and Psychdynamic Factors in Cocaine Addiction, n Arnold Washton and Mark Gold eds., Cocaine: A Clinican Handbook, New York, Guilford Press, 1987. 60. Varsia nga heroinadhe tensionimi: Edward Khantzian, Harvard Medical School; E.K. i ka shruar m tepr se 200 pacient t cilt kan qen t varur nga heroina. 61. Pa luftra: shprehjen ma ka propozuar Tim Shriver, nga Collaborative for the Advancment of Social and Emotional Learnig, Yale Child Studies Center. 62. Ndikimi i varfris n emocione: Economic Deprivation and Early Childhood Development dhe Poverty Experiences of Young Children and the Quality of Their Home Environments, Greg Duncan dhe Patricia Garrett i kan perifrazuar studimet dhe shnimet e veta deri tek t cilat kan ardhur nga shkrimet n: Child Development, prill, 1994. 63. Vetit e fmijve t adaptuar: Norman Garmezy, The Invulnerable Child, New York, Guilford Press, 1987. kam shkruar pr fmijt t cilt jan t suksesshm prkundr vshtrsive pr The New york Times, 13. tetor, 1987.

www.syri3.com

272

www.sa-kra.ch

64. Numri i shtuar i rregullimeve mendore: Ronald C.Kessler et al., Lifetime and 12-month prevalence of DSM-III-R Psychiatric Disorders in the U.S., Archives of General Psychiatry, janar, 1994. 65. Prqindja e djemve dhe vajzave n Amerik t cilt kan paraqitur rastet e abuzimit seksual sht llogaritur nga ana e Malcolm brown nga Violente and Traumatic Stress Branch of the National Institute of Mental Health; numrin i rasteve t vrtetuara e ka dhn National Committie for the Prevention of Child Abuse and neglect. Me hulumtim sht mbrri deri tek shnimet sipas t cilave 3,2% t vajzave dhe 0,6% e djemve pr vitin e caktuar: David Finkelhor and jennifer Dziuba-Leatherman, Children as Victims of Violence: National Survey, Pediatrics, tetor, 1984. 66. N programet pr mbrojtjen e fmijve seksualisht t abuzuar n Amerik ka punuar David Finkelhor, sociolog nga University of New Hampshire. 67. Logarit mbi fmijt si viktima t dhuns burojn nga intervista me Malcolm Gordon psikolog nga Violence and Traumatic Stress Branch of the National Institute of Mental Health. 68. W.T.Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence, Drug and Alcohol prvention Curricula, n: J.Dvid Hawkins et al., Communities That Care, San Francisco, Jossey-Badd, 1992. 69. Shoqata W.T.Grant: Drug and Alcohol Prevention Curricula, faq. 136.

Kapitulli i XVI: Prsosja e emocioneve

1. E kam intervistuar Karen Stone McCown pr The New York Times, 7. nntor, 1993. 2. Karen F.Stone and Harold Q.Dillehunt, Self Science: The Subject Is Me, Santa Monica, goodyear Publishing Co., 1978. 3. Committee for Children, Guide to Feelings, Second Step 4-5, 1992, faq.84. 4. Programi pr zhvillimin e fmijve: shih, Daniel Solomon et al ., Enchacing Childrens Prosocial Behavior in the Classroom, American Educational Research Journal, prill, 1993. 5. Prparsit e edukimit special t fmijve: raporti nga High/Scope Educational Research Foundation, Ypsilanti, Michigan, prill, 1993. 6. Orari emocional: Carolyn Saarni, Emotional Competence: How Emotions and Realationship become Integrated, n: R.A.Thompson, ed., Socioemotional Development/Nebraska Symposium on Motivation, 36, 1990. 7. Kalimi n shkollat e mesme dhe t larta: David Hamburg, Todays Children: Creating a Future for a Generation in Crisis, New York, Times Books, 1992. 8. Hamburg, Ibid., faq. 171-172. 9. Hamburg, Ibid., faq.182. 10. E kam intervistuar Linda Lantieri pr The New York Times, 3. mars, 1992. 11. Programi arsimimi emocional si mbrojtje themelore: Hawkins et al., Communities That Care. 12. Shkollat si bashksi t cilat prkujdesen: Hawkins, Ibid. 13. Tregimi pr vajzn e cila nuk ka qen shtatzn: Roger P.Weisberg et al., Promoting Positive SocialDevelopment and Health Practice in Young Urban Adolescents, n: M.J.Elias, ed., Social Decision-making in the Middle School, Gaithersburg, MD, Aspen Publishers, 1992. 14. Ndrtimi i karakterit dhe udhzimet morale: Amitai Etzioni, The Spirit of Community, New York, Crown, 1993. 15. Leksionet morale: Steven C.Rockfeller, John Dewy: Religious Faith and Democratic Humanism, New York, Columbia University Press, 1993. 16. T veprohet mire prkundr t tjerve: Thomas Lickona, Educating for Character, New York, Bantam, 1991. 17. Shkathtsia e demokracis: Francis Moore Lappe and Paul Martin DuBois, The Quickening of America, San Francisco, Jossey-Bass, 1994. 18. Prsosja e karakterit: Amitai Etzioni, Charcter Bulding for a Democratic, Civil Society, Washington, DC, The Communitarian Network, 1994. 19. Numri i vrasjeve sht rrit pr 3%: Murders Across Nation Rise by 3%, but Overall Violent Crime is Down, The New York Times, 2, maj, 1994.

www.syri3.com

273

www.sa-kra.ch

20. Numr m i madh i krimeve tek t rinjt: Serious Crimes by Juveniles Soar, Associated Press, 25. korrik, 1994.

Shtojca II: Karakteristikat themelore t mendjes emocionale

1. Disa her kam shkruar n The New York Times pr modelin e Seymour Epsten mbi nnvetdijn eksperimentale, dhe pjesa m e madhe e ktij shqyrtimi t shkurtr bazohet n biseda me t, dhe letrat e adresuara n adresn time, si dhe n artikullin: Interation of the Cognitive and Psychodynamic Unconscious, American Psychologist, 44. 1994; poashtu edhe n librin e tij me Archie Brodsky, Youre Smarter Then You Think, New York, Simon and Schuster, 1993. Edhe pse modelin e tij t nnvetdijs eksperimentale e ka plotsuar mendja emocionale e imja, un e kam dhn interpretimin personal. Paul Ekman, An Argument for the Basic Emotions, Cognition and Emotion, 6, 1992, faq. 175. Lista e karakteristikave me t cilat emocionet dallohen sht pak m e gjat, por n kt libr neve na interesojn kto karakteristika. Ekman, cit, faq. 187. Ekman, cit, faq. 189. Epstein, 1993, faq. 55. J.Toobey and L.Cosmides, The Past Explains the Present: Emotional Adaptions and the Structure of Ancestral Environments, Ethology and Sociobiology, 11, faq. 418-419. Edhe pse sht e qart se do emocion e posedon modelin e vet biologjik, me kt mendim nuk pajtohen ata t cilt merren me hulumtimin e psikofiziologjis s emocioneve. Vazhdon diskutimi mbi ate se a sht modeli emocional n esenc pr t gjitha emocioonet I njjt, apo mund t gjenden modele unikate, duke mos hyr m detajisht n kt polemik, un kt diskutim e kam paraqit pr shkak t atyre t cilt mendojn se do emocion posedon modelin nikat biologjik.

2.

3. 4. 5. 6. 7.

www.syri3.com

274

www.sa-kra.ch

MIRNJOHJET
Pr t parn her pr termin arsimim emocional kam dgjuar nga Ajlin Rokfeller Grovald(Eileen Rockefeller Growald), at bot kryetar dhe themelues i: Institute for the Advancment of Health. Ka qen nj bised e lir t cils jam interesuar pr ti vr themelet e studimit nga i cili sht krijuar ky libr. Gjat ktyre viteve ka qen knaqsi t vshtrosh se si Ajlin kultivon kt fush t studimit. Prkrahja dhe zemrgjrsia e kohs n Fetzer Institute n Kalamaz, Miigen, ma kan mundsuar q m detajisht t hulumtoj se far kuptimi mund t ket arsimimi emocional, dhe jam mirnjohs prkrahjes s par thelbsore t Robi Lehman-it(Rob Lehman) drejtorit t Institutit, si dhe n bashkpunim konstant t Dejvid Slajterit(David Slyter), drejtor i programit. n fillim t studimit, Rob Lehman m ka detyruar t shkruaj librin mbi arsimimin emocional. M s shumti i kam borxh qindra studiuesve t cilt me vitet tra me mua i kan ndar zbulimet e veta, dhe punimet e t cilve ktu jan tubuar dhe jan paraqitur. Piter Salojevi nga Jejli ja kam borxh iden mbi inteligjencn emocionale. Kam pasur lvrdi t madhe n pun nga pjesmarrja e pedagogve dhe ekspertve pr prventivn primare t cilt jan pioner t lvizjes pr arsimim emocional. M kan inspiruar prpjekjet e tyre jovetjake q fmijve tju ofrojn shkathtsi t prkryera emocionale dhe sociale dhe rrishtazi t mendojn pr shkollat si mjedise shum m humane. N mesin e tyre jan Mark Grimberg dhe Dejvid Houkins nga University of Washington; Dejvid SHps dhe Ketrin Luis nga Developmental Studies Center, nga Ouklanda n Kaliforni; Tim Shriver nga Yale Child Studies Center; Roxher Vajzberg(Roger Weissberg) nga University of Illinois n ikago; Moris Elajes (Maurice Elias) nga rutgers; Shelli Kesler(Shelly Kessler) nga Goddard Institute on Teaching and Learnig nga Buldera n Kolorado; evi Martin(Chevy Martin) dhe Kerin Stoun MekKaun nga Nuvea Learnig Center for Resoving Conflict Creatively n Njujork. N veanti i kam borxh atyre t cilt kan kontrolluar dhe kan komentuar pjest e ktij dorshkrimi: Hauard Gardner-it nga Grautade School of Education; Piter Salovejit nga dega e psikologjis n Jell; Pol Ekmanit-it, drejtor n Human Interaction Laboratory nga University of California n San Francosko; Majkl Lernerit(Michael Lerner), drejtor n Comonweal nga Bolinasa n Kalifornia; Denis Pregerit(Denis Preger), aso kohesh shef dhe udhheqs i programit pr shndetsi pran John D. and Catherine T. Mac Arthur Foundation; Mark Gerzon-it, drejtor n Comon Enterprise, n Bulder t Kolorados; meri Shvab-Stoun(Mary Schwab-Stonr), MD, nga Child Studies Center, nga Yale School of Medicine; Dejvid Spigel(David Spiegel), MD, nga Departament of Psychiatry, n Stanford University Medical School; Mark grinberg-it, drejtor n Fast Track Program n University of Washington; Shoshon Zubov-it nga Harvard School of Business; Xhozef Led-it nga Center for Neural Science nga New York University; Riard Dejvidson-it, drejtorit t Psychophysiology Laboratory pran University of Wisconsin; Pol Kofman-it(Paul Kaufman) nga Mind and Media California; Xhesika Brekman-it (Jessica Brackman), Naomi Vulf(Naomi Wolf) dhe posarisht Fej Goleman(Fay Goleman) . Konsultimet shkencore t dobishme mi kan mundsuarpejgj Diboa, ekspert pr gjuhn greke nga University of Southern California; Metju Kepstajn(Metthew Kapstein) Filozof dhe profesor i etiks dhe religjionit nga Columbia University; dhe Stiven

www.syri3.com

275

www.sa-kra.ch

rokfeller(Steven Rockefeller), intelektual dhe biograf i Xhon Dju-it n Middlebury College.Xhoj Nolan(Joy nolan) ka mbledhur vinjetat e shembujve t cilat i kam shfrytzuar; Margaret Houv(Margaret Howe) dhe Anet Spiala(Annette Spychala) i kan prgatitur shtojcat mbi efektet e programit t arsimimit emocional; Sem dhe Suzanheris m kan furnizuar me material t rndsishm. Botuesit e mi nga The New York Times n dekadn e fundit kan qen prkrahs t pamatur gjat ekzaminimeve t mia t shumta dhe studimeve t zbulimeve t reja nga fusha e emocioneve t cilat pr t parn her jan botuar n faqet e ksaj gazeteje dhe n numt t konsiderueshm jan edhe n kt libr. Toni Burbenk (Toni Burbank), botuesi im n Bantam Books, m ka ofruar prkrahje dhe ashprsi e cila i ka mpreh mendimet dhe zgjidhjet e mia.. Ndrsa, gruaja ime, Tara Benet-Goleman, (Tara Bennett-Goleman), m ka ofruar mbshtetje t ngroht dhe dashuri, dhe me inteligjencn e vet gjith kohn e ka prkrah kt projekt. FUND I nderuari Lexues, po qe se gjat leximit ke has n ndonj fjal t ciln nuk e ke kuptuar sakt, n veanti termet profesionale psikiatrike dhe psikologjike, t sugjeroj q t mos ngurosh, por t m shkruash n kt adres: valdet.f.fetahu@hotmail.com