FEROZ AHMAD

Feroz Ahmad 1938'de Delhide dnyaya geldi. Delhi niversitesi St. Stephen Kolejinde Hindistan Tarihi eitimi aldktan sonra University of Londonda SOASta Ortadou tarihi alt. 1966da yazd The Committee of Union and Progress in Turkish Politics teziyle University of Londonda doktora derecesini elde etti. 19661967de Columbia niversitesinde School of International Affairste ders verdi ve 1967de Massachusetts niversitesinde Tarih Blmnde ders vermeye balad. Daha sonra Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz almalar Merkezinde konuk retim yesi ve Fletcher Okulunda Diplomatik Tarih konuk profesr olarak grev yapt. Emekli olduktan sonra Trkiyeye yerleen Ahmad, 2005ten itibaren Yeditepe niversitesi Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi Blm Bakanl grevini yrtmekte olan Ahmadin Osmanlnn son dnemi ve modern Trkiye zerine Trkeye de evrilen baz eserleri unlardr: ttihat ve Terakki (stanbul, 1971, 1984, 1986, 1994); Trkiyede ok Partili Rejimin Aklamal Kronolojisi (Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976, Bedia Ahmad ile birlikte); Demokrasi Srecinde Trkiye (Hil Yaynlar, stanbul, 1994) ve Modem Trkiyenin Oluumu (Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995), (gzden geirilmi basksyla: Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995). Bunlarn yan sra Trkeye evrilen baz makaleleri ttihatlktan Kemalizme (Kaynak Yaynlar, stanbul, 1985) derlemesinde yer almtr.

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI

FEROZ AHMAD BR KMLK PENDE TRKYE EVREN SEDAT CEM KARADEL STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI 154 TARH 21 ISBN 975-6176-68-7 KAPAK DHLYE VEKLET, BASIN YAYIN GENEL MDRL TARAFINDAN FRANSIZCA YAYINLANAN LA TURQUlE KEMALSTE DERGSNN UBAT 1936DA 11. SAYISINDA CUMHURYETN ETM BAARILARIYLA LGL YAZIDAN BR FOTORAF. 1. BASKI STANBUL. ARALIK 2006 BLG LETIM GRUBU YAYINCILIK MZK YAPIM VE HABER AJANSI LTD. T. YAZIMA ADRES: NN CADDESI, NO: 28 KUTEPE L 34387 STANBUL TELEFON: 0212 31160 00 - 217 28 62 / FAKS: 0212 347 10 11 www.bilgiyay.com E-POSTA yayin@bilgiyay.com DAITIM dagitim@bilgiyay.com YAYINA HAZIRLAYANLAR SACT KUTLU - ASLI YALKUT TASARIM MEHMET ULUSEL DZG VE UYGULAMA MARATON DIZGIEVI DZELT SAT KIZILIRMAK - BORA BOZATU BASKI VE CLT EFK MATBAASI MARMARA SANAY STES M. BLOK NO: 291 KTELL - STANBUL TELEFON - FAKS: 0212 472 15 00 (3 HAT) stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglamtr. Ahmad, Feroz. Trkiye: bir kimlik aray / Ahmad Feroz p. cm. Includes bibliographical references and index. ISBN 975-6176-68-7 (pbk.) 1. Turkey-History-Ottoman Empire, 1288-1918. 2. Turkey-History-20th century. I. Title. DR440 A62419 2006

FEROZ AHMAD

BR KMLK PENDE TRKYE

EVREN SEDAT CEM KARADEL

indekiler

8 Teekkr 9 nsz 12 Trke Bask in nsz

43

15 BRNC BLM Osmanllar: Devletten mparatorlua (1300-1789) 16 Osmanl Hanedannn Ortaya kmas 19 Ordunun Geliimi 21 Erken Osmanl Fetih ve Genileme Hareketleri 25 Fatih Sultan Mehmet ve Etkisi 28 Osmanl Mlknn Genilemesi 29 Kanun Sultan Sleyman 34 Bir Devrim a 38 Yenieri-Ulema ttifak 40 Artan Avrupa Etkisi

73 NC BLM Merutiyet Devrimi, Reform ve Sava (1908-1918) 74 Anayasann Dn 78 Kardevrim 81 V. Mehmetin Tahta k 84 Balkan Savalar ve Osmanl Yenilgisi

KNC BLM Reformdan Devrime (1789-1908) 44 Asker Reform 49 Babli ve Kavalal 51 Batllama Hareketi 52 Yeni Bir Orta Snfn Ortaya k 54 Tanzimat 58 Gen Osmanllar Hareketi 61 flas ve Kargaa: Osmanl mparatorluunun zlmesi 63 stibdattan Meruiyete 67 Ykselen Gelenekilik

89 Yenilginin Yansmalar 91 Almanyayla ttifak 94 Birinci Dnya Savanda Osmanllarn Rol 104 DRDNC BLM Kemalist Dnem (1918-1938) 105 Atatrkn Gemii ve ktidara Ykselii 110 Ulusal Bamszlk Hareketinin Douu 117 Cumhuriyetin Douu 119 Cumhuriyetilik Kk Salyor 127 BENC BLM ok Partili Siyaset ve Demokrasiye Doru (1938-1960) 128 nnnn Cumhurbakan Seilmesi 131 Avrupada Sava 133 kinci Dnya Sava Sonras 134 Demokrat Partinin Kurulmas 136 1946 ve 1950 Seimleri 139 Souk Sava ve Trkiyeye Etkileri 143 Siyaset 150 Ekonomik Endieler 152 Ordu Mcadeleye Karyor

156 ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980) 157 Cunta Ynetimi 160 Mill Birlik Komitesi: Geici Hkmet 161 kinci Cumhuriyet 163 Ekonomik Reformlar 165 Deien Toplumsal Yaplar 167 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas 168 Yeni Siyaset ve Daha Geni Dnya 169 Kbrs Sorunu 173 Siyasal Blnme 176 Muhtra Rejimi ve Sonras, 1971-1980 181 1973 Genel Seimleri 183 Koalisyon Hkmeti: CHP-MSP 190 Trkiyenin Yenilenen Stratejik nemi 191 Artan Ekonomik Sknt

241 241 250

194 YEDNC BLM Ordu, Partiler ve Kreselleme (1980-2006) 195 Siyasal Sistemin Yeniden Yaplandrlmas 199 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas 200 1983 Genel Seimleri 202 Eski Siyas Liderlerin Dn 206 Ekonomik Sorunlar ne kyor 208 Trkiyenin Deien Sosyo-Ekonomik Grnm 210 Krt Sorunu 215 Trkiye ve AET 215 Trkiyenin Siyas Huzursuzluu 217 Yeni Siyas Koalisyonlar 218 Sren Siyas stikrarszlk ve Ekonomiye Etkileri 220 Laikler ve slmclar 224 AB yeliinin Artan nemi 234 ABD ile likiler ve AB 238 Kbrs Hep Gndemde KRONOLOJ Osmanl mparatorluu (1300-1923) Modern Trkiye (1923-2006)

Teekkr

u kitap, Osmanl mparatorluu ve modern Trkiye tarihiyle uzun sreli bir iliki sonucu ortaya kt. Bir sentez almas olduu iin yllar boyu bana ilham veren akademisyenlerin, nceden dnmediim sorularyla konuyu yeniden deerlendirmeye beni ynelten rencilerin omuzlar zerinde durmaktaym. Eser taslak halindeyken Oneworld iin onu okuyarak yararl yorumlar yapan iki okuyucuya; Oneworlddeki editrlerim Rebecca Clare ve Judy Kearnse profesyonellikleri ve sabrlar iin; meslektalarma, zellikle de Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz Aratrmalar Merkezinden Leila Fawaza destekleri ve cesaretlendirmeleri iin teekkr ederim. Ancak, her tr madd hata ve atlamadan sadece ben sorumluyum.

nsz

smanl mparatorluu 19. ve 20. yzyllarda yok olmaya yz tuttuunda, Osmanllar geri dnecek bir anayurdu olmayan ender halklardand. Dier imparatorluk halklar kendi anayurtlarna dnmlerdi: ngilizler smrgelerinden kmaya zorlandklarnda kendi ada merkezlerine; Franszlar Fransaya; spanyollar spanyaya ve dierleri kendi anayurtlarna. 20. yzyla gelindiinde, Osmanllarn bir anayurdu yoktu; nk onlar, eitli sebeplerle, Orta ve Asya bozkrlarndan g etmek zorunda kalm ve farkl ynlere dalm boylard. Bu boylardan, aralarnda liderleri Osmandan (lm 1326) dolay Osmanllar olarak adlandrlanlar da dhil olmak zere bir bolm slm dnyasna g etmi ve slm dinini benimsemilerdi.

Bu topluluklar kaynatklar topluluklar tarafndan Trk olarak adlandrlmt. Ancak, onlar kendilerini bal okluklar airetin bandaki reisin adna gre adlandryorlard. Bu sayede ortaya Seluklular, Danimentliler, Menteeoullar ve Osmanllar kmtr. Osmanllar, Trk adn, henz boyun edirilmemi ya da uygarlamam, ancak kendi topraklarnda yaamakta olan gebe veya yerleik, iftilikle uraan kabile gruplar iin kullanyorlar.

Milliyetilik fikri Fransz Devriminden sonra Osmanl mparatorluunda kendine bir geit buldu. ncelikle imparatorluun gayrimslim topluluklar, sonralar da kendi Trklkleri, kendi dilleri ve kkleriyle ilgilenmeye balayan bir grup Mslman aydn bu fikirle ilgilendiler. Yine de, 1918de Birinci Dnya Savandaki kesin yenilgiye kadar, halkn byk ounluu okuluslu, ok dinli bir imparatorluu srdrmeye kararl olduundan, milliyetilik sadece aznlklarn ilgilendii bir konu olarak kald.

Yine de Osmanllarla ilikiye giren Venedik ve Cenova kentlerinden tacirler, sonralar da ngiliz ve Franszlar Osmanllar, Trk veya Turque olarak adlandrdlar. Yunan Ortodokslar, Osmanl ynetimini Turkokratya (Trk ynetimi) olarak adlandrdlar. Avrupallar ve Hristiyanlar iin, Trk kelimesi Mslmanla eanlaml olarak dnld; dolaysyla da bir Hristiyan din deitirip Mslman olursa Trkleti diye tanmland. Trkiye ayn zamanda ngilizcede Osmanl mparatorluunu ifade eden bir szck oldu, rnein Lord Byron Osmanl Arnavutluundan Kasm 1809da annesine yazarken, Bir sredir Trkiyedeyim: buras (Preveze) deniz kysnda ama Paay ziyaret etmek iin Arnavutluk vilayetinin i kesimlerine gitmem gerekti diyordu. Avrupallar arasnda, imparatorluk corafyasndan bahsederken, Osmanlnn Balkanlardaki topraklar iin Avrupa Trkiyesi; Anadolu ve Arap vilayetleri iin de Asya Trkiyesi demek yaygnd.

Ancak topyekn yenilgiden ve galip tarafn imparatorluu paralayaca ve imparatorluu oluturan topluluklarn kendi kaderini tayin ilkesini destekleyecekleri anlaldktan sonra Osmanllar, kendilerinin de milliyetilik ve millet olma kavramlarna dayal bir ekilde kimliklerini belirlemeleri gerektiini kavradlar.

Milliyetiler 1923te cumhuriyetlerini kurduklar zaman, bunu, blgesel ve dolaysyla da vatansever bir tanmla Trkiye Cumhuriyeti olarak tanmlayarak, Trk Cumhuriyeti eklinde bir etnik tanmdan kandlar. Yine de, Trkiye Cumhuriyeti ngilizcede genellikle yanl olarak Republic of Turkey yerine Turkish Republic ve Anka-

radaki Meclis de Trkiye Byk Millet Meclisi anlamnda Grand National Assembly of Turkey olarak deil, Trk Byk Millet Meclisi anlamnda Turkish Grand National Assembly olarak kullanlr. Milliyetiler, tanmlar arasndaki farkn bilincindeydiler ve kelimelerini dikkatle semilerdi. Hatta yeni Trkiyede yaayan insanlarn, Trk, Krt, Arap, erkez vd. olduklar iin Trkiyeli olarak adlandrlmas ve Trk szcnn sadece etnik Trkleri nitelemesinin zerinde de tartlmt. Trk kelimesinin ngiltereli veya Amerikal gibi bir anlam kazandrlarak kullanlmasna devam edilmitir. Dier milliyeti hareketler gibi, milliyetiler blge temelli Trkiye devletini yaratarak ve bunu 1923te Lozanda tescil ettirerek Trkiyenin milletini ve Trkleri yaratmaya baladlar. 1930larn sonlarna doru milliyetiler, Anadoludaki nfusun ounluu iin bir kimlik yaratmak konusunda, douda etnik ve dille ilgili temeller nedeniyle bu sreten etkilenmeyen Krtler ve Orta Anadoluda dinsel nedenlerle etkilenmeyen Aleviler dnda, bir lde baarl olmulardr. Bu kimlik problemleri, 1961 Anayasasnn yaratt daha liberal siyas ortamla su yzne kaca 1960larn balarna kadar geri planda kalmtr. Her ne kadar 1990larda devletin, rejimin liberalletirilmesini dnmeye balamas ve yelik kriterlerine uyum iin Avrupa Birliinin istedii reformlarn gerekletirilmesi sonucunda gelimeler yaanmsa da bu sorunlar hl zlmeyi beklemektedir. ktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), 12-13 Aralk 2002de Kopenhagdaki AB zirvesinde yelik iin almalar sonusuz kalnca, bu reformlar gerekletirmek ve uygulamak iin gemitekinden ok daha fazla istekli olduu izlenimi vermektedir. Boston, 2003

Trke Bask in nsz

yazar, eserini olabildiince geni bir kitle tarafndan okunmas ou amacyla kaleme alr. Benim arzum da hep bu ynde olmutur. Jn

Trkler zerine yazdm doktora tezi Oxford University Press tarafndan 1969 ylnda yaynlandnda ok az sayda, muhtemelen bin adet baslmt. Osmanl mparatorluunun son dnem tarihiyle ilgilenen, uzmanlam kk bir okuyucu kitlesine hitaben yaynlanmt. Birka yl iinde kitabn basks tkendi. Kitap bir daha baslmad ve kalan kopyalar niversite ktphanelerinin tozlu raflarna gitti. Ancak, 1971 ylnda kitabn ttihad ve Terakki, 1908-1914 adyla Sander Yaynevi tarafndan Trke evirisi yaynland ve o zamandan beri baslmaya devam etti. Okurlarn ou, ders kitab olduu iin alan isteksiz rencilerden olusa da, kitap her yl belli sayda okuyucuya ulayor. Bu benim iin gurur verici. Sonu olarak, kitaplarmn Trkeye evrilmesinden her zaman honut oldum, nk Trk okuyucularn ilgiyi canl tutaca ve eletirel bir bak as sunacan biliyorum. Son dnem Osmanl mparatorluu ya da modern Trkiye hakknda ngilizce okurlarna hitaben yazarken, asla sadece dier tarihi-

ler ve sosyal bilimciler tarafndan okunan tarihilere tarih reten biri olarak yazmadm. Dardan bakan birisi olarak ve ilgi sahibi okuyucuya konuyla ilgili analitik, nesnel ve -umuyorum ki- kolay okunabilir bir inceleme sunma amacn tayarak yazdm.

Trkiyeye dardan bakan biri olarak yazmamn tek aklamas, dardan bakmann deiik ve belki de ok farkl bir bak as sunmas olabilir. Bu noktada Nasreddin Hocann ince zeksna bavuruyorum. Hoca birok fkrasnda deiik benzetmeler yaparak, her eyin dardan farkl grndn, deiik olduunu artran olaylar anlatr. Son olarak kitabm sadece evirmeyip metin iinde baz nemli noktalar akla kavuturarak Trk okuru iin anlalabilir hale getiren Fahri Aral ve ekibine teekkr ederim. stanbul, Eyll 2006

Kz kardeim Ameena iin ve erkek kardeim Faridin (1935-2000) ansna

BRNC BLM Osmanllar: Devletten mparatorlua (1300-1789)

OSMANLI HANEDANININ ORTAYA IKMASI eluklularn nderliindeki Trk boylar, 1071den, yani ngiltereyi Normanlarn istilasnn be yl sonrasndan itibaren, Anadolu'da kendilerine yer amaya baladlar. Alparslan, Bizans mparatoru Diogenesi Malazgirt Savanda yenilgiye uratarak Konya merkezli Seluklu mparatorluunun, yani Rum (Bat) Seluklularn temelini att. 'Rum', erken dnem Mslmanlarnn Bizansllar 'Romal' anlamnda tanmladklar kelime, Bizans ise Rum', Bizans topraklar da Rum diyaryd. Daha sonralar bu kelime Asia Minoru (Kk Asya), bir dier adyla Anadoluyu tanmlamak iin kullanld ve gnmze kadar da Anadoludaki Yunanllar tanmlamakta kullanlageldi. Seluklu mparatorluu, her biri Seluklu Hanedannn hkmranln kabul etmi olan kendi lideri, beyi tarafndan ynetilen Trk boylarnn bir konfederasyonuydu. Ancak, 1243te Seluklular Moollar tarafndan yenilgiye uratlp da Moollarn vasal konumuna gelince, bu beyler kendi prensliklerinin -yani beyliklerinin- bamszln ilan etmeye baladlar. Osmanllarn da kkeni, Seluklularn beyleri Erturul'a Ankara yaknlarnda, daha sonralar gnmzdeki Eskiehir'e yakn Ste kadar uzanacak topraklar bahettii, Seluklulara tbi bir boya dayanr. Erturulun 1288de doksan yanda ld ve yerine olu Os-

mann getii sylenir. Osmann ad, ardllar tarafndan benimsenmi ve devletlerinin ad Ottoman olarak ngilizceletirilmi olan Osmanl olmutur. Dier beyler bamszlklarn ilan ederlerken, Osman Bey, 1298de tahta kan Sultan III. Keykubat dneminde de Seluklulara olan sadakatini srdrd. Sultan III. Keykubatn azledilmesiyle, Osman Bey bamszln ilan etti ve bylece Osmanl Devletinin kuruluunu gerekletirdi. Osman Beyin topraklar Bizansa komuydu ve bu ona din sava -yani gaza- yapma olanan veriyordu. Bu sayede kendisi ve ardllarnn gazi -yani din savaolabilmesi mmknd ve bu sayede Anadolunun her yerinden kendilerine katlanlar bulabiliyorlard. Bu, Osmanllarn dier beyliklerle karlatrldklarnda sahip olduklar byk bir avantajd. Osman Gazi 1326da ld ve yerine, ayn yl ierisinde fethettii, stratejik adan nemli olan Bursa ehrini Osmanl Devletinin ilk bakenti yapan Orhan Gazi (saltanat 1326-1359) geti. Bu dnemde Osmanl beyleri kendilerini eitler arasnda en sekininden biraz daha nde gsteren gazi unvann kullanyorlard. Daha sultan olmalarna zaman vard. 1326ya kadar, Anadoluda Seluklularn vrisi olduunu ne sren birtakm devletler ortaya kmt ama Karamanllar Seluklularn gerek vrisi olarak kendilerini gryorlard. Dier beyler, yani Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan, Hamit, Teke, Karesi ve Kastamonu gibi beyliklerin liderleri, bunu kabule yanamamaktaydlar. O ara, Osmanllar ok kk ve ok zayf olduklarndan, Seluklularn mirasl kavgasna karmamay semilerdi. Orhan Beyin ans, dier Mslman beyler birbirleriyle savarken, zayflamakta olan bir Bizans mparatorluuyla komu olup buradan yeni topraklar elde edebilmesiydi. Orhan Bey, devletini Marmara Denizinin gney sahilleri boyunca geniletti ve 1345te de Karesi topraklarnn byk bir blmn Mslman yneticisinin elinden almak suretiyle anakkale Boazn geerek Avrupa yakasnda genilemeyi mmkn kld.

Osmanl Devletinin snrlarn genileten Orhan Bey ya da Orhan Gazi, kendi dneminde ilk kez bir devlet yaplanmasnn oluumuna nclk etti. Bizans mparatoru oannes Kantakuzenos ile yapt ittifak ise Osmanllarn Balkanlarda yaylmasn salad. Daha nce Yarhisar tekfurunun km Holophira (daha sonra Nilfer Hatun) ile evlenen Orhan Gazi, sonradan Kantakuzenosin kz Teodora ile evlendi. Bu dnn bir Yunan halk resmine gre tasviri.

1341de Orhan Bey Bizansn iilerine, Kantakuzenosun rakibine kar taht mcadelesine destek talebini kabul ederek mdahale etti. Orhan Bey, Kantakuzenosun tahta gemesini salad ve bunun karl olarak da imparatorun kz Theodora, Orhann ei oldu. Bundan sonra, en azndan III. Murat (1574-1595 aras tahtta) dnemine kadar Osmanl sultanlarnn Hristiyan eler almas neredeyse bir gelenek haline geldi. Orhan Bey, o zamana kadar anakkale Boazndaki stratejik Gelibolu Kalesini ele geirmi ve Tekirda fethederek de Marmarann kuzey tarafndaki varln emniyete almt. Osmanllar, boaz geerek Balkanlara doru ilerlemeye hazrd. Orhan Bey 1359da ldnde, devletin saha olarak temellerini kurmu olmakla kalmam, buna, Batda janissaries adyla tannan ve yeni birlikler

slm dnyas kle ordular fikrini biliyordu, ancak devirme denilen ve Hristiyan topluluklardan genleri toplayarak, onlar asker ve ynetici sekinler eklinde eitme yntemi bir yenilikti. Bundan nce Osmanllarda yerleik veya srekli ordu yoktu; Osmanllarn asker gc nderine bal boylarn katklarna dayanyordu. Osmanllar her biri kendi nderine sahip bir boylar federasyonu olduundan, sultan hl eitler arasnda en sekininden biraz daha stte bir yerdeydi ve kiisel yetileriyle fetih becerisine gvenmesi gerekiyordu. Orhan Bey, bu sorunu ilk nce kendisi iin Trkmen airetlerinden bir ordu toplamay deneyerek amaya almt, ancak Trkmenler esas olarak svari olduklarndan piyade savann disiplinine uyum salayamamlard. ORDUNUN GELM 1330 yl civarnda, Orhan Bey, on iki ile yirmi ya arasndaki Hristiyan genleri toplamaya, bunlara slm benimsetmeye ve sonra da bu genleri yeni birlikler olarak eitmeye balad. Bu genler, nce Trk iftliklerinde Trk-slm gelenek ve grenekleri ile Trkeyi renerek bir raklk dnemi geiriyor, ardndan Saray okulunda zenli bir eitimden geerek devletin ynetici sekinleri arasna katlyorlard. Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Veli (1210-1271), yenieri askerlerini kutsadna inanld iin, rgt 1826da datlana kadar yenierilerin pri olarak kalmtr. Bu asker yeniliin olgunlamas kuaklar boyu srd ve zamanla 'devirmeler asker ve ynetici olarak sultann gcn boy liderlerininkinin karsnda artrdlar. Devirilen bu kiiler tek bir kiiye, kendilerinin efendisi olan sultana ballk duydular ve onun kullar, hizmetkrlar oldular ki kul kelimesi genellikle kle anlamnda kullanlr. Sultann bunlar zerinde lmlerine ve yaamlarna karar verebilme yetkisi vard. Teoride bu devirmelerin geldikleri toplum-

anlamndaki Yenieri kurumunu da kurmak yoluyla devletin kurumsal temellerini de eklemitir.

Devirme ileminin eriat asndan yasall bir tartma konusuydu. eriat, slm idareyi kabul eden ve cizye yani kelle vergisi deyen gayri-Mslimlere zimm yani koruma altnda kimse stats tanyordu. Bunlar, kendi inanlarnca ibadet etmek ve kendi toplumlarnn kurallarna gre yaamak hakkna sahipti. Sultann bu insanlara herhangi bir ekilde bask yapmas ve erkek ocuklarnn kendilerinden alnmas hukuka aykryd. Ancak, baz ebeveynler kendilerini rahat ve parlak bir gelecein beklediini grerek ocuklarn devirilmeleri iin gnl rzasyla teslim ediyorlard. Byk Osmanl mimar ve kendisi de bir devirme olan Mimar Sinann, kardeinin de devirilmesi iin nfuzunu kulland sylenir. Yine de eriata bal olan sultan, slm hukukun uzmanlar olan ulema bu konuda bir ak bulup bundan yola karak eylemi yasallatrmadka yasay ineyemezdi. Ulema, bu sorunu amak zere u yolu kulland: Eer sultan kendisine verilen cizyeyi iade ederse, bu gayri-Mslim topluluklar artk koruma altnda olmayacaklard ve sultan istedii kadar devirme toplayabilecekti ki bu da sultanlarn yapt ey oldu. Bu eylem, ada hassasiyetlerimize sert hatta barbarca gelebilir ama devirme olarak toplanmak o kadar ekici bir uygulamayd ki, bazen bir Mslman aile, Hristiyan komularndan, kendi ocuklarn da Hristiyanm gibi gstererek devirilmelerini salamalarn isteyebilmekteydi! Devirmeler Anadoluda da grevlendiriliyorlard ama asl faaliyet alanlar Balkanlar, zellikle Arnavutluk, Bosna ve Bulgaristand. Devirilenlere bir meslek de retilirdi: rnein Mimar Sinan (14901588) mimarlk hakkndaki bilgilerini bir yenieriyken renmi, sul-

lardan soyutlanm olmalar ve dolaysyla bunlara kar bir ballk duymamalar gerekir. Gerekteyse, devirmeler arasndan kp da vali veya sadrazam olanlardan bir ksmnn iinden ktklar toplumlar camiler, ktphaneler ve kprler yaptrarak dllendirdikleri grlmtr. Yenieri olabilme ayrcal, bu insanlardan hr bir Mslman olarak doacak -dolaysyla da devirilemeyecek- olan ocuklarna geememekteydi.

tanlarn mimar olmadan nce yollar ve kprler ina ederek orduya hizmet vermitir. Yenieriler ok sert bir disiplinle eitilirdi; stlerine itaat etmek, birbirlerine kar kaytsz artsz sadk olmak ve askerlik yeteneklerini kstlayacak her trl eyden uzak durmak bunun esaslaryd. Bu nedenle feodal ordulara kar savarken ok byk bir g oluturuyorlard ve dolaysyla da Bat Avrupa ordularna kar stndler. Devirmeler, Osmanl sistemine liyakat yoluyla yani hak ederek bir yere gelme ilkesini yerletirdiler. Devirmeler tamamen yeteneklerine dayanlarak kabul edilirdi ve doumun toplumdaki yeri belirledii Bat Avrupann aksine, genellikle orta halli, krsal kkenliydiler. Devirme usul, zellikle de Osmanl ynetiminin kendinden nceki ynetimden daha rahat olduu durumlarda, fethedilen Hristiyan topluluklarnn imparatorluk sistemine eklemlenmesinde kendini kantlam bir ynteme dnt. ERKEN OSMANLI FETH VE GENLEME HAREKETLER Dnemin kaynaklarna gre, Osmanllar, 14. ve 15. yzyllarda 12.000 yenieriden oluan piyade, 8.000 civarnda iyi eitimli sipahi yani svari ve dirlik sahipleri tarafndan salanan 40.000 kiilik eyalet askerleri ile on binlerce babozuktan oluan iyi rgtlenmi ve disiplinli bir gce sahiplerdi. Savalarda tutsak alnm Avrupal askerler ve paral askerler, topu birliklerini oluturmaktayd. Orhann zamanndan beri Hristiyan derebeyleri de hem Anadoluda hem Avrupada savamak zere asker vermektelerdi. 1683 kadar ileri bir tarihte, kinci Viyana Kuatmas sresince, bir Eflk birlii Tunada kpr oluturmakla grevliydi. Szmona kutsal sava (cihad) yrten bir Mslman Osmanl ordusu, Hristiyan birlikler kullanmakta hi saknca grmyordu. Osmanl fetihleri I. Murat (saltanat 1359-1389) dneminde de srd, i. Murat iki cephede savat: Mslman beyliklerin aralarndaki anlamazlklardan yararland Anadoluda ve yine ayn ekilde

dank duran Hristiyanlarn (Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar ve Arnavutlar) olduu Balkanlarda. Osmanllar, Balkanlar'a birbirleriyle savamakta olan ve Osmanllardan destek isteyen Hristiyan yneticilerin ars zerine girdiler. 1361 ylnda I. Murat, Ankaray Trkmenlerden, Edirneyi de Bizansllardan ald ve Edirneyi 1367de Osmanl Devletinin ikinci bakenti olarak ilan etti. I. Muratn Srp ve Balkan Hristiyanlarndan oluan bir birleik orduyu yendii, Bulgaristandaki Meri Irma kylarnda 1371de yaplan irmen Sava, tpk 1071de Malazgirt Savann Anadoluya yaylmay mmkn klmas gibi, Balkanlarn fethine giden yolu at. Bizans imparatoru Osmanlnn nfuzu altna girerken, Balkanlardaki Hristiyan prensler Osmanlnn vasal olmay ve sultann metbusu olarak Osmanl ordusunda grev yapmay kabul ettiler.

Sultan I. Murat ayn zamanda evlilikler yoluyla da topraklar elde etti, rnein, olu Germiyanllardan gelin alnca, Ktahya ve alt ilesi Osmanllara eyiz olarak verildi. Ayrca Hamitoullar Beyliinden toprak satn ald, ancak, prensipte fetih esas genileme yntemi olarak kald. Ancak, iki cephede savamak zordu ve arada bir Mslman veya Hristiyan gler Osmanllar yenmeyi baarabiliyordu. Bunu frsat bilen Balkanlardaki Osmanl tebaas ayaklanarak I- Murat kendileriyle sava meydannda karlamaya zorlad. Anadolu deil de Balkanlar Osmanlnn merkez blgesi olduundan Murat bu tehdidi ok ciddiye ald. 15 Haziran 1389da, I. Murat 60.000 kiilik bir ordunun banda, Srplar, Bosnallar, Eflkllar, Bodanllar ve Arnavutlardan oluan yaklak 100.000 kiilik bir orduyla arparak onlar Kosova Savanda bozguna uratt. Muratn ordusu, Mslmanlar ve Hristiyanlardan oluan karma bir kuvvetti, iinde Bulgar ve Srp prenslerinin yan sra Trkmen beylerinin birlikleri de bulunmaktayd. Srp Kral Lazar savata can verdi ve I. Murat da muzaffer ordusunu denetlemeye gittii sava alannda, balln bildirmeye gelmi bir Srp askerinin suikastna kurban oldu. Srplarn bu yenilgisi Srp iirinde ve folklorunda efsane boyutlarna ulat; 19. yzylda bu sava bir ulusal ilham kaynana dntrlerek, bugn de olduu gibi, kullanld. Kosova Sava Osmanllarn Balkanlardaki varln

Muratn lmn takiben I. Bayezid (saltanat 1389-1402) Kosovada sultan ilan edildi. lk uygulamas, kendi soyunun garantisi iin, kardei Yakup elebinin katli oldu ve bylece Osmanlda karde katli geleneini de balatt. Bu uygulama eriata karyd ve ancak Fatih Sultan Mehmed zamannda yasallatrlacakt. Fatih, eer Tanr sultanl oullarndan birine ihsan ederse, bu oulun dzenin dirlii iin kardelerini ldrtebileceini ilan etti. Ulema, bu uygulamay karde katlinin devletin bekas iin meru olduunu, uygulamann istikrar saladn ve dolaysyla devleti glendirdiini savunan bir fetva ile merulatrd. Savc Bey sultana kar komplo kurduu iin katledilirken, Yakup elebinin bodurulmas ve yllar iindeki dier karde katli olaylar nleyici tedbir olarak gerekletirilecekti.

Osmanllar glendike, Bizansllar Muratla samimi ilikiler kurmay denediler. mparator onnes Palaiologos kzlarndan birini I. Murata gelin olarak verdii gibi, kzlarndan ikisini de Muratn oullaryla, Bayezid ve Yakup elebiyle evlendirmitir. Bu iki ehzade Germiyan (Ktahya) ile Karesiye (Balkesir) vali olarak yollanm, buralarda sava ve ynetim hakknda deneyim kazanmlardr. Muratn en gen olu olan ve babasnn yokluunda Bursay yneten Savc Bey, Bizans imparatorunun olu Andronikosla babalarn devirip tahta kendileri gemek zere bir komplo kurdu. Bu komplo ortaya knca Savc Bey idam edilirken, Andronikosun ise Bizans tresince gzleri daland.

perinledi ve Kosova blgesi ise sahip olduu maden kaynaklar ve zellikle, topuluk iin ok nemli olan kurun ve inko sayesinde Osmanl ekonomisinde nemli bir yer edindi. Bu sebeple de Osmanllar ile Habsburglar blge iin uzun sre birbirleriyle savamay srdrdler.

Osmanllarn genilemesi Bayezidin parlak nderliinde devam etti ve Bayezid Anadoludaki hkmranln Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan ve Karaman beyliklerini yenerek glendirdi. 1391de mparator oannes Palaiologosun lm zerine Bizans kuatt ve Bizans kurtarmak iin yola kan bir Avrupa hal ordusunu 1396da

Niboluda yenilgiye uratt. Selaniki ele geirdi ve Bizans kuatmasn, kuatmay kaldrmas karlnda hara alana kadar srdrd.

14. yzyl boyunca Osmanllar egemenlikleri altna aldklar beyliklerin gcn beyliklerin dndan Hristiyan genlerin toplanmas, sadece Osmanoullarna sadk olacak ekilde Mslmanlatrlmas ve eitilmesine dayanan devirme sistemiyle zayflatmaya baladlar. Fakat 15. yzyla varldnda, Anadoluda henz bir siyasi birlik istei veya beylikleri etkileyecek ve daha sonralar milli btnlk olarak tanmlanacak bir duygu yoktu. Aslnda, bu beyliklerin her biri dierinin byyen gcne kar kskanlk duyuyordu ve zellikle de Osmanl Hanedannn artan gc tedirginlik yaratyordu. Anadolu, rekabet halinde olan ve komularnn genilemelerine kar savaan beyliklere blnmt. Anadolunun Bayezide yenilmi ve mlksz braklm beyleri, Mool nderi Timura Bayezidin Mslman yneticilere kar sava amasn engellemesi ve kendilerini tahtlarna yeniden oturtmas amacyla bavurdular. Cengiz Handan beri en gl Mool hkmdar ve dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Orta Asyaya ve Gney Rusyadaki Altnorduya boyun edirmi; 1398de Hindistan ele geirmi; ran, Irak ve Suriyeyi igal etmiti. Timur, Anadoluya geerek 1402deki Ankara Savayla Osmanllar yenilgiye uratt. Bayezid ele geirildi ve sekiz ay sonra, tutsakken ld.

Timurun Anadoluya mdahalesi ksa sreliydi ama ok nemli sonular dourdu. Osmanl gcn yok etmi, Anadolu beyliklerine geici bir hayat hakk tanm ve Bizansn mrn bir elli yl daha uzatmt. Timur, 1405te Anadolu beyliklerini kendi kaderleriyle ba baa brakarak ld. Osmanllar yeniden toparlanmaya alrken, kimin baa geecei Bayezidin oullar arasnda kavgaya yol at ve I. Mehmed (saltanat 1413-1421) 1413te nihayet sultan olarak tannd.

I. Mehmed, 1421deki lmne kadar Timurun ele geirdii topraklarn byk ounluunu geri ald gibi Venedik saldrlarndan korunma amacyla kk bir donanma bile kurmutu.

Amasya sancak beyi olarak grev yapan II. Murat (saltanat 14211444; 1446-1451), Mehmedin yerine geti. Ancak, gcn toplayamadan biri Bizans dieri de Germiyan ve Karaman beyleri tarafndan desteklenen iki sultan adayyla uramas gerekti. 1426ya gelindiinde her iki beylik de Muratn himayesindeydi ve ona hara dyorlard. Sonralar, Murat Makedonyaya ilerledi ve 1428de stratejik adan nemli liman kenti Selniki Venediklilerden geri ald. Murat, bundan sonra, bir yandan Macar Kral Janos Hunyadi (1387-1456) komutasndaki Avrupallara, dier yandan ayaklanan Karamanllara kar iki cephede savamak zorunda kald. Murat Karaman 1444 Temmuzunda yenilgiye uratt ama Macarlarla on yllk bir atekes imzalamas gerekti. Ardndan, olu Mehmed adna tahttan feragat ederek Manisaya ekildi. Macarlar, Osmanllarn zayfln hissederek Osmanl topraklarna girdi ve atekesi bozdu. Yenieriler Murat yeniden greve dndrdler ve Hristiyan gler 1444te Varnada bozguna uratldlar. Hristiyan glerin Osmanllar Avrupadan karma umudu, 1448de byk bir orduya komuta eden Hunyadinin Kosovada yenilmesine kadar srd. Murat Edirnede ld ve daha sonra Fatih olarak nlenerek II. Mehmed (saltanat 1444-1446; 1451-1481) ikinci kez tahta kt. FATH SULTAN MEHMED VE ETKS Mehmedin n, 29 Mays 1453te Bizansn fethedilmesine dayanr. Bu, ok nemli olsa da, hkmdarlnda nihayet evresindeki Anadolu beylerinin gcn krma ve beylerden farkl olarak hizmetinde bulunan, dolaysyla kendine tamamen sadk ve hayatlar konusunda tm karar kendine ait olan devirmelerin egemenliini kurmas, Osmanl tarihi asndan daha nemlidir. Bylece, sultann gndelik ileri ve hatta ordunun ynetimi konularn sadrazama brakmasyla, Osmanl mparatorluu daha otokratik ve daha brokratik bir ynetim sistemine geti. Glerini beyliklerle aralarndaki ilikilerden alan ayanlar snf, siyasal etkilerinin, topraklarnn ve mallarnn byk bir ksmn kaybederek tamamen devlete baml hale geldiler. Belki

Osmanllar 1915e kadar stanbul, Dersaadet, Konstantiniye olarak da adlandrmaya devam ettikleri Bizans ele geirdikleri ve Romann grevini devraldklarn dnmeleri nedeniyle kendilerini bir imparatorluk misyonuna sahip olarak da grdler. Her ne kadar ehir zorlu bir kuatmadan sonra dm olsa da, pek ok Rum Ortodoks, iki Kiliseyi birletirerek Papalkn egemenliini salamak isteyen Katoliklerin aksine kendi inanlarn srdrme hakk tanyan Osmanllar memnuniyetle karlad. Sultan Mehmed, Ortodoks Kilisesine bir kelle vergisi vermesi karlnda tebaas zerinde tam yetki tand. Ermeni Kilisesi de yeni bakente tanarak din ve kltrel zerklik kazand. Ksa sre iinde, devlet ile din cemaatler arasnda, 18. yzylda millet sistemine, yani gerekte zerk din toplumlara dnecek olan bir iliki kuruldu. Laiklik ncesi Osmanl toplumunda, din ballk kiisel bir mesele deil, toplumlar ilgilendiren bir meseleydi. nsanlar konutuklar dile veya ait olduklar etnik gruba gre deil, doduklar Kiliseye gre tasnif ediliyorlard. Her topluluun dinsel ve toplumsal yaam geleneklerine gre ayarlanyordu ve bireyler o toplumun yasalarna uymak durumundayd. Mslman milleti, etnik zellikleri veya dilleri ne olursa olsun tm Mslmanlar' (Trkleri, Krtleri, Araplar ve mhtedileri) kapsyordu; ayns sadece Yunanllar iin deil, Balkan Slavlar ve daha sonralar da Arap dnyasndaki Hristiyanlar ieren Rum Ortodoks milleti iin de geerliydi. Ayn durum Yahudi ve Ermeni toplumlar iin de sz konusuydu. Ancak 19. yzylda, milliyetiliin ortaya kyla milletler bir etnik renk edindiler ve Srplar, Bulgarlar, Katolikler, Protestanlar kendi toplumsal rgtlenmelerine kavutular. Ancak, 1919da bile Yunanl Katolikler, Anadoluyu igal eden Yunan Ortodoks ordusundan ziyade kendileri-

de bu uygulama Avrupada olduu gibi Saraya kart bir g oluturacak bir toprak sahibi soylu snfnn Osmanl mparatorluunda oluma olasln engellemitir. Sultan, zaman ierisinde kendini ynlendirecek olan sadk hizmetkrlarca desteklenen bir otokrata dnt. Ancak, slm ideolojisi sultann da eriata hesap vermesini ngrdnden, hr domu Mslmanlardan oluan ulema bamsz bir siyasi g olarak varln srdrd.

stanbul, 1453teki fetihten sonra bir dnya imparatorluunun bakentine yarar biimde yeniden dzenlendi. II. Mehmed, tm imparatorluktan zanaatkrlar getirterek bunlar stanbulun yeniden inas iin kente yerletirdi. stanbulun nfusu, zellikle 1492de spanyada yaayan ve Yahudilerin kovulmas sonrasnda imparatorlukta yerlemeleri iin davet edilmeleri ve ounun bakenti semesiyle, giderek artt. 1500 ile 1600 arasnda stanbul Avrupann en nemli kentlerinden birine dnt; 1600de nce Paris daha sonra da Londra tarafndan geilene kadar en byk nfusa sahip kentlerden biriydi.

ni talyan Katoliklere yakn hissetmekteydi. Millet sistemi, Osmanllarn asimilasyona ynelik bir abaya girimediklerini, sadece imparatorluun rahat ilemesini salayacak pratik bir eklemlenmeye yneldiklerini dndrmektedir.

mparatorluk olma ykmll, II. Mehmedi ayn zamanda topraklarn her ynde geniletmeye yneltti. Gney Srbistandaki ve Eflktaki Osmanl etkisini artrd. 14. yzylda glenmelerinden beri, Osmanllar iin ticaret nemli olmutu, ama stanbulun fethiyle, deniz gc ve uluslararas ticaret Osmanlnn hem gvenlii hem de ekonomisi iin hayati nem kazand. Venedik bir rakip haline geldi; Osmanllar donanmalarna ve ehrin gvenliine zen gstermeye mecbur kaldlar. Fatih, bu dnceyle Midilli Adasn ele geirdi ve Boazlar tahkim etti. Venediki 1479da bir antlama imzalamaya zorlayana kadar Akdenizde bask altnda tuttu. Daha sonra Krm ele geirerek Krm Tatarlarn kendine balad ve Karadenizi bir Osmanl glne dntrd. Osmanllarn genilemesi II. Mehmedin 1481deki lmne kadar Rodosa ve hatta Osmanllarn Otrantoyu ele geirdii Gney talyaya uzanan seferlerle srd.

II. Bayezid (saltanat 1481-1512), kardei Cem Sultanla (14591495) taht iin mcadele etmek zorunda kald. nce, yenierilere, ballklarn salama amacyla clus bahii ad altnda rvet verdi; sonralar bu, tahta kan her sultann kabullendii bir uygulamaya dnt. Cem yenildi ve onu ellerinde tutmalarna karlk her yl

45.000 duka altn denen Rodos valyelerine snd. Cem daha sonra, onu gzaltnda tutmak iin Bayezide antaj yapan Papann bir tutsa olarak lecei Napoliye gtrld. Tarihiler Cemin tahtta hak iddias ve Batl glerin bunu kullanmasyla dikkati datlmam olsayd, Bayezidin neler yapabileceini tartmtr. talyada o dnemde hkm sren anari ortam ve Franszlarn talyay 1494te rahata ele geirmeleri gznne alnrsa, Osmanllar talyay dize getirerek dnya tarihini deitirebilirlerdi. Romada, kentin Konstantiniyeyle ayn kaderi paylaaca endiesi vard. OSMANLI MLKNN GENLEMES 15. yzyla gelindiinde, Osmanllar kendilerini hara toplayan bir imparatorluk yerine dnya ticaretine baml bir devlet olarak yeniden biimlendirmilerdi. Cenova ve Venedik arivlerinde yaplm yakn tarihli aratrmalar Osmanllarn blgede ticareti ok ciddiye aldklarn gstermektedir. 14. yzyl balarndan itibaren fetihleri, ticaret asndan blgeden gelir getiren Gelibolu ve anakkale Boaz gibi stratejik noktalarn ele geirilmesine dayanyordu. Osmanllar, Temmuz 1496da Venediki yendikten sonra, Venediki yllk hara vermekten muaf tuttular ama bunun yerine Venedikin ihracatndan Osmanllara yzde 4lk bir vergi vermesini art kotular; ticaret Osmanllar iin hara kadar nemli hale gelmiti.

Avrupada savamann dnda, Osmanllar Msr ile Suriyede Memlklar ve randa Safevler gibi rakiplerin tehdidine maruz kalyordu. Safevlerle olan rekabet, Osmanllarn Snn ve ortodoks slam ile Safevlerin i ve heterodoks slm arasnda bir ideolojik rekabete de dnmekteydi. Bu uzun soluklu ekime iki imparatorluun da enerjisini tketmekteydi ve Avrupa gcnn ykselii karsndan her iki devletin de greceli gerilemesinin sebebiydi. Babas Bayezidi deviren I. Selim (saltanat 1512-1520), dikkatini Douya evirmeye ve ah smailin ykselen gcnn karsna kmaya mecbur kald. 1514te Yavuz Sultan Selim Safevleri aldranda

yenilgiye uratt ve Azerbaycan ile Gneydou Anadoluyu ele geirdi. ki yl sonra, Selim Memlklara kar sefere kt ve Suriyeyi 1516da, Msr da ertesi yl Osmanl topraklarna katt. Msrdaki tarm ve ticaret, stanbula, Hindistan ve Asyayla ticaretten elde edilen gelirlerin yan sra, nemli zenginlik kazandrd. Osmanllar ayrca Mekke ve Medine kutsal kentlerinin koruyucusu oldular ve statleri dnyadaki en gl Mslman devlet olarak belirlendi. Kuds slamn nc kutsal kenti oldu ve Osmanllar burada ticaret hayatn canlandrmak iin uratlar, birok vakf kurdular; Yavuzun halefi Sleyman da Kudsn surlarn yaptrd. Kuds, am veya Halep gibi byk bir blgesel bakent olmad ama slmn kutsal meknndan biri olarak byk dinsel neme kavutu. mparatorluk, yzlmn ikiye katlamt ve slm unsuru Arap eyaletlerinin katlmasyla glenmiti. Ayrca, Msr, Osmanllar Kzldeniz ve Hint Okyanusundaki Portekizlilerle dorudan iliki iine sokmutu. 16. yzylda, dnyadaki denge Akdenizden Atlantike kayd. Kristof Kolombun 1492de Amerikay kefi ve 1498de Vasco da Gamann Afrikann gneyinden Hindistana varan yolculuu slm dnyasnn nemini ortadan kaldrmasa bile zayflatt. Sonuta Asyayla olan ticaret tamamen bitmediyse de Osmanl hzinesi daha az gelir elde etmeye balad. mparatorluk ayn zamanda sadece sultan tarafndan ynetilemeyecek kadar geniledi ve sorunlu olmaya balad; bylece sultan her gn biraz daha fazla olarak brokrasisine dayanmak zorunda kald. Devirme yntemiyle ykselen erkekler de Saraydaki kadnlar gibi daha etkili olmaya baladlar. KANUN SULTAN SLEYMAN Sultan Sleyman (saltanat 1520-1566) belki de Osmanl sultanlarnn en nlsdr. Trkler tarafndan Kanun, Batllarca da Muhteem Sleyman olarak tannr. Sleyman, seleflerinin izinden giderek imparatorluu geniletmeyi srdrd, 1521de Belgrad ald, 1529da Viyanay kuatt. Osmanllar Kutsal Roma-Germen mpara-

Ticaret Osmanl ekonomisinin nemli bir paras olmutu; Mslim veya gayri-Mslim Osmanl tccarlar Avrupada zellikle talyada- ve Asyada ticaret yapyorlard. Bunun bir sonucu olarak, 1535te Sultan Sleyman, Fransz tccarlara kapitlasyonlar olarak bilinen birtakm ayrcalklar tand. mparatorluk snrlar iinde bulunduklar srece, Osmanl hukuku ihll edilmemek kaydyla kendi hukuklarna ve detlerine gre yaayabileceklerdi. Zaman iinde bu kapitlasyonlar dier Avrupa devletlerini de kapsad ve Avrupa ile Osmanllar arasnda ticaretin genilemesine yol at.

toru V. Karl ile Fransa Kral I. Franois arasndaki Avrupa atmasna aktif olarak katldlar; Osmanllarn rol, Karln Martin Lutherin Protestan reform hareketini yok edememesi balamnda hayatidir. Avrupadaki savalar Kanuni'nin 1566da Macaristana yapt bir seferi ynetirken lmesine kadar srd. Ayrca Safevlere kar da savap 1534te Badat fethetmitir.

Osmanl donanmasnn bymesi Akdenizi, blgede ticaretin gvenliini salama amacyla kontrol altnda tutmak olarak aklanabilir. Bu amala Kanuni Kuzey Afrika sahilinin hkimiyetini V. Karldan almak; Cezayir, Tunus ve Libyada Osmanl ynetimini kurmak zere Barbaros Hayrettinden yararland. Basra Krfezini denetimi altnda tutan Portekiz gcn yok etmek iin de nemli bir aba ortaya konmusa da, 1538de Osmanl donanmas Hindistanda Gucerat Yarmadasnn gneyindeki Diuya kadar yapt Hint Seferinden, Portekiz donanmas karsnda tutunamayarak geri dnmtr. Osmanl gemileri, Akdenizin daha sakin sularna gre ina edilmilerdi ve Portekiz kalyonlaryla boy lemezlerdi. Belki de bu yzden Osmanllar, haritasn karmalarna ve hakknda ok ey biliyor olmalarna ramen Atlantike almay denemediler. Tpk Dou Asyadaki inliler gibi, Osmanllar da Dou Akdenizdeki imparatorluklarndan memnundular. Kanuni Sultan Sleymann ynetimine kadar, Osmanl mparatorluu, zerk saylabilecek din cemaatlerden oluan ok dinli bir iftiler, esnaf ve zanaatkrlar toplumu zerinde hkm sren ve ki-

mi zaman ulema tarafndan ynlendirilen bir asker-brokratik ynetici snfa idare edilen istikrarl bir ekil almt. Ynetim ve yasama erkleri padiahta toplanmt ve padiaha, imparatorluk genileyip daha brokratik bir hal aldka sultann yetkilerinden daha fazlasn ellerinde bulunduran vezirler yardmc oluyordu. Kanuninin lmnden sonra sadrazam sultann pek ok yetkisini eline almaya balad ve padiah gitgide daha fazla Saray merkezli hale geldi. GayriMslim toplumlarn liderleri olarak cemaatlerinin din ve toplumsal ihtiyalarna bakan patrikler, padiahn korumasndaydlar. Farkl toplumlar asimile etmek amal almalar yaplmamt; bu toplumlar sadece gndelik etkileimlerin normallemesi ve kltrel deitoku iin bir sosyal ereve yaratmak zere sisteme katlmlard. 19. yzylda milliyetiliin ortaya kmasna kadar sistem iyi ilemekteydi ve her toplumun eer asimile edilmi olsalard olanak bulamayaca ekilde kendince yaamasna olanak tanmaktayd. Osmanl ynetimi o dnem iin Avrupayla kyaslandnda ileriydi ve Hristiyan kyller Osmanl ynetimini kendi dindalarnn feodal ynetimlerine kyasla daha rahat bulmutu. Barbar olarak dnd Trklere kar hogr beslemeyen Martin Luther (14831546), kyllerin vergiler daha hafif olduu iin Osmanllara meylettiini kabul ediyordu. Osmanl vergileri, padiah mreffeh topraklar fethettii srece hafif kalmay srdrd, ancak fetihler sona erdikten sonra arlat.

stanbulun fethiyle, Osmanllar baz Bizans ynetim uygulamalarn benimsediler. Padiah gitgide daha zor eriilir hale geldi, gndelik ileri sadrazamn bakanlnda toplanan ve dier vezirlerden oluan Divan- Hmayun'a brakt. Divan- Hmayunun balca yeleri Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, stanbul kads, defterdar, mhrdar ve de vezir rtbesindeyse yenieri aasyd. Sonradan, eyhlislm yani en st dzey din otorite, reislkttap yani d ilikilerden sorumlu vezir ve donanma komutan olan kaptanpaa da divana eklendiler. Rtbesini belirten iki tu'a sahip bir paa bir eyaletin valisi olarak atanrken, bu eyaletler tek tua sahip dier paalarca ynetilen

Toprak devlete aitti ve imparatorluk ekonomisi, devletin temel gelir kaynaklar olarak hem topran hem tarm retiminin denetimine dayanmaktayd. Topraklar, gelirleri maa olarak, yneticiler olan beylere ve vezirlere verilen tmar'lara ayrlmt. Bu tmarlar, Kanun Sultan Sleyman dneminde imparatorluun snrlar alabildimiras yoluyla gelecek kuaklara ine geniledi. Ancak bu fetih siyakalmazd ve sahibinin lm ze- setinin bir de ekonomik yn vard; rine bu topraklara el konabilirdi. nk kimi zaman fethedilen topTopraklar topra kontrol eden raklar korumak iin yaplan masrafkiinin vrislerine geemediin- lar, buralardan salanan gelirlerden daha fazlayd. Kanuninin talyan den, Avrupadaki gibi bir toprak Tiziano okuluna mensup bir ressam sahibi snf oluamad. Teoride, tarafndan yaplm bir portresi. kyller, toprak sahibine haralarn dedikleri srece, iledikleri topraklardan karlamazlard. Bu nlem, iftilere devamllk gvencesi verdii gibi, Osmanl tarihinde kyl ayaklanmalarnn olmamasn da aklayabilir. Kanun Sultan Sleyman dnemi, geleneksel olarak Osmanl mparatorluunun zirve noktas olarak kabul edilir. Sleyman, bir dnya imparatorluunun temellerini atan ilk on byk hkmdarn sonuncusu olarak tanmlanr. Bu imparatorlar sadece byk fatihler deil, ayn zamanda topraklarn dnsz bir bilgelikle yneten yetenekli yneticilerdi. Sleyman'dan sonra tahta kan sultanlarn haremin zevklerine sava alanndan daha fazla nem veren, genelde beceriksiz, sradan ve yoz adamlar olduu sylenir; ancak, IV. Murat (1623-

sancaklara blnmekteydi. Bunun altnda bir kad ve yerel halk temsil eden toprak sahiplerince ynetilen blgeler, yani kazalar yer alrd.

Bu aklama, Bat Avrupann ykseliine paralel olarak Osmanlnn gerilemesine ek bir aklama olarak sadece bir lde dorudur ve ada akademik dnya yeni aklamalar aramaktadr. 16. yzyla gelindiinde, Osmanl mparatorluu, hem kendi iinde hem darda, son derece farkl bir ortamda ilemekteydi: Devlet, asl amac topraklarn geniletmek olan ve dolaysyla bir sultan-serdarn ordularna nderlik etmesine gereksinen bir devletten ticaret ve genilemekte olan Avrupa gibi ekonomik konularla ilgilenmesi gereken brokratik bir devlete dnmt. Osmanllar, ne kadar yetenekli olursa olsun tek bir kimse tarafndan ynetilemeyecek bir dnya imparatorluu yaratmlard. ktidarn aktarlmas gerekiyordu ve sultanlar, bir sadrazam ile vezirlerden oluan bir divan, yani bir eit bakanlar kurulu kurmak zorunda kalmlard. Sleymann hkmranlnda durum net deildi ve sultan, gcnn artmasndan kskanlk duyduu sadrazam brahim Paay idam ettirtmiti. Ancak, halefi olan II. Selim, sadrazamna ve brokrasisine ylesine baml hale gelmiti ki sadrazam daha sonralar Bbli diye tannacak kendi konutunun sahibi olmutu. Ayn sebeple, imparatorluk haremi de 16. yzylda bir siyasal iktidar oda olarak ortaya kmtr. Sadrazam genelde sultana, sultann bir yaknyla yapt evlilik yoluyla balyd; dolaysyla da haremle ve haremdeki, sultann annesi veya gzde cariyesi olan valide sultan gibi gl kadnlarla dorudan balants vard. Bazen sultan reit deilken tahta kard ve bu sebeple sultann annesi, hkmdar erikin olana kadar srecek bir vesayetin banda yer alrd.

1640 aras tahtta) gibi bir sultan bunlarn arasnda istisna olarak grlr. Beceriksiz hkmdarlar, Fatih Sultan Mehmed gibi byk sultanlarn ferasetinden yoksun olduklar iin, ynetimi fel edip imparatorluu da zayflatyorlard. Ancak imparatorluk, Sokullu Mehmed Paa ve imparatorluu elli yl kadar yneten Kprl ailesinden kan sadrazamlar gibi stn yetenekli devlet adamlar veya arada bir rastlanlan IV. Murat gibi dirayetli sultanlar sayesinde ayakta duruyordu.

16. yzyln ortalarna gelindiinde imparatorluk zellikle krl biimde, ekonomik kar iin kullanlabilecek topraklar asndan genilemesinin u snrlarna ulamt. Bu, Osmanl emperyalizmi ile spanya, ngiltere, Hollanda gibi Avrupal glerin emperyalizmleri arasndaki farkt; bu glerin emperyalizmdeki amalar genelde ekonomikti ve smrgelerini sonuna kadar yamalamaktaydlar. Osmanllar ise, emperyal ar genileme durumunun klasik bir rneiydiler. Orta Avrupada, Kuzey Afrikada, Kbrsta byk kuvvetler ve Akdenizde, Egede, Kzldenizde gl donanmalar bulundurmalar gerekiyordu. Kutsal Roma-Germen imparatorunun ve mttefiklerinin yan sra, Osmanllar Rusyann Krmda ykselen gcnn yaratt tehditle de yzlemek zorundaydlar. Anadoluda Safevler gebe Trkmen airetleri arasnda yaptklar ilik propagandasyla bir tehdit unsuruydular. Tm bunlar hazine zerine byk bir yk oluturmakta, Osmanllar mali ykmllklerini yerine getirmek iin yeni yollar bulmaya zorlamaktayd.

D dnyada arlk merkezinin Akdeniz havzasndan Atlantik dnyasna kaymasyla byk bir dnm olumaktayd. Keifler ayla birlikte Osmanllarn yzyllardr ellerinde tuttuklar ticaret yollar nemlerini yitirmi, imparatorluun ticaretten elde ettii gelir azalmt. Ancak bu kademeli bir sreti ve imparatorluu hemen etkilemedi. Yine de, imparatorluun siyasal ve sosyal yapsna bal olarak, ortada bariz bir zm yoktu. Osmanl ekonomik sistemi, Batnn merkantilizminin ve endstrilemesinin tehdidine kar durmaktan cizdi. BR DEVRM AI Bat dnyasnda, feodalizmden ticar kapitalizme dnm, devrimle betimlenmiti: ykselen orta snflar -yani burjuvazi- siyasi iktidar iin savamak zorunda kalmt. Bu, ngilterede 1640 ile 1688 arasnda Muhteem Devrimle sonulanm, Fransada devrim 1789 ile 1815 arasnda gereklemiti. Feodal snfn gcne kar kacak

kuvvette bir burjuvazinin olmad spanya ve Rusya gibi lkelerde devrim olmad ve eski ynetici snflar iktidarda kaldlar. Bu durum Osmanllarda da aynyd. Dzeni salayarak tccar ve reticilerin servet kazanmasna izin verecek kadar gl bir ynetimi korudularsa da bunlarn kendi karlarn savunabilecek bir siyasi g olmasn engellediler. Osmanldaki durum, tccarlarn din ballk zerinden Rum Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yahudi ve Mslman olarak- ayrlm olmasyla daha da zorlamt, nk tccarlar haklarn savunacak ortak bir grup olarak hareket edemiyorlard. Osmanllar, ekonomi asndan ticaretin nemini kavrasalar da hibir zaman sadece ticaret snflarnn karlaryla ilgili olmadklar gibi, ekonominin hzl bymesine dair bilinli bir ilgi de gstermediler. Yine de tketicinin hakknn koruyucusuydular; en nemli grevlilerden biri, ar ve pazarlarda fiyatlar, mallarn kalitesini, l ve arlklar denetleyerek tketicinin aldatlmadndan emin olmakla grevli muhtesip'ti.

Valide-i muazzama diye de bilinen Mahpeyker Sultan ya da Ksem Sultan. Osmanl saray kadnlar arasnda en ihtirasl olarak, zellikle taht kavgalar srasnda eitli entrikalar evirmekle n salmtr. Turhan Sultann bir tertibi sonucunda ldrlen Ksem Sultann dneminde Avrupal bir ressam tarafndan izilmi gravr.

Bu bile, kendi znde kapitalizmin ve bir pazar ekonomisinin gelimesini engelliyordu. Yine de, teoride ellerine frsat verilse, bir burjuvazi dnmn gerekletirme roln oynayabilecek birtakm zengin tccarlar vard. rnein, eytanolu olarak bilinen ve saygn bir Bizans ailesinden gelme bir Rum tccar, krk ticareti ile imparatorluk apndaki tuz tekelinden bir servet elde etmi, bu sayede Osmanl do-

nanmasna altm gemi donatmt. Ancak, onun artan servetinden ve kudretinden tedirgin Olan III. Murad onu 1578de idam ettirdi. Daha baka zengin Osmanl Sarraf ve tccarlar da vard ama Osmanl ynetici snf bunlarn devletin veya ekonominin karakterini etkilemesine asla msaade etmedi. Avrupada bile byle bir deiiklik bir devrim gerektirirken, Osmanl Devleti bylesine radikal bir siyasal ve toplumsal dnme izin vermeyecek kadar kuvvetliydi. Dolaysyla, eitli bakaldrlar olduysa da siyasal dzenin ve bunu destekleyen toplumsal sistemin bandan, var olan ynetici snf bir bakasyla deitirecek, imparatorlua yeni bir grnm ve yn getirecek iddetli bir dnm gemedi.

Bu, Osmanllar etraflarnda olan biteni anlamad' demek de deildi; Avrupada olan bitenden haberdardlar. Devaml olarak Avrupadan gelen bir yabanc akn vard ve bu gelenlerden bazlar, genelde asker uzman olarak, burada yerleip imparatorluun hizmetine giriyorlard. Cenova ve Venedik gibi talyan kent-devletleriyle Osmanlnn ilk gnlerinden beri ticari ilikiler vard ve Mslman tccarlar da talyan kentlerine yerlemilerdi. Fatih Sultan Mehmed, sanat almalar iin talyaya renciler gndermiti ve papayla yazmaktayd. Sonu olarak, Osmanllar, yaknlarndaki gelimelerden aka haberdardlar ama bu gelimeleri kendi karmak, ok dinli toplumlarna uygulayamyorlard. Ayn zamanda, Avrupadaki deiikliklerin kendi toplumlarn nasl etkilemeye baladn da kavrayamadlar, ama bu, imparatorluun ve imparatorluk ynetici snfnn karakteriydi: tutucu ve statkoya balydlar, bu yzden bir tccar snfnn ortaya karak devleti dntrp eski ynetici sekin tabakay yerinden etmesine izin vermezlerdi. Osmanllarda devletin ekonomik politikasn belirleyen ilke vard: kent ekonomisini, zellikle de stanbul'unkini dzenli tutarak ordunun, brokrasinin ve Sarayn iyi beslenmesini salamak; kentsel ve krsal kesimlerden vergilerle gerekli geliri elde etmek; kentlerde ve krsal kesimde etkin kontrollerle statkoyu srdrmek. spanyol imparatorluu da 16. yzylda ve daha sonralar benzer bir politika gtt, ancak imparatorluk olmasna ve byk servetine karn, burjuva toplumuna geii yapamayarak

tccar snflarca ynetilen bir lke olarak, Hollanda ve ngiltere gibi Avrupa devletlerinin gerisinde kald. Bu, bazlarnn iddia ettikleri gibi bir din meselesi (slm veya Katoliklik kaynakl) deildir; Aydnlanma ncesi emperyalizminin znde vardr.

Ancak, Osmanl gerilemesi sert ve hzl bir biimde gereklemedi. mparatorluk 17. yzyl boyunca kendini savunabilecek ve hatta 1683te Osmanl ordularn ikinci kez Viyanann surlarnn nne kadar getirecek bir sefer dzenleyebilecek kadar glyd. 15701571de Osmanllar Tunus ile Kbrs ele geirdiler ve Avrupa gleri bu tehdidi glerini birletirerek 1571de Osmanl donanmasn nebahtda (Lepanto) byk bir yenilgiye uratacak kadar ciddiye aldlar. Osmanl mparatorluunun gc ylesine bykt ki Sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Sultan II. Selime, nebahtda yok edilen donanmann kolaylkla yeni ve daha iyi gemilerle yenilenebileceini bildirdi. Ancak, yenilginin sonucunda II. Selim Venedikle ve Kutsal Roma-Germen imparatoruyla bar antlamas yapmak zorunda kald. II. Selimin (saltanat 1566-1574) ynetimine gelindiinde, iktidarda, Sokullu Mehmed Paann (1505-1579) yan sra sz sahibi olanlar oalmt, ancak bunlarn hibiri Sokullu kadar byk devlet adam deildi. Sokullu Mehmed Paa, Bosnann Sokol kasabasnda domu ve devirme sisteminden yetimiti. Brokraside ykselerek 1565te sadrazam olmadan nce Sleymann torunu ve II. Selimin kzyla evlenmiti. mparatorluu, sultan deil, 1579daki lmne kadar o ynetmiti. ranla 1578-1590 arasndaki, Avusturyayla 1593teki gibi olaan savalarn yan sra, Osmanllar ayn zamanda 17. yzyl krizi olarak tanmlanan bir skntyla da ba etmek zorunda kaldlar. Bu kriz, bir araya gelmi birtakm faktrlerin birlemesiyle stesinden gelinmesi gereken zorlu bir durum olarak Osmanllarn karsna kt. Daha nceki aratrmaclar, bunun, Amerikadan gelen altn ve gmn Akdeniz sistemine Batyla olan ilikisi sayesinde girmesi sonucunda Osmanl ekonomisinde enflasyona ve baskya sebep olduunu savunuyorlard. Hazinenin ordu ve ynetimin masraflarn karlamak iin

daha fazla para bulmas gerekiyordu. Yeni aratrmalar, nakit para ekonomisinin Balkanlarn ve Anadolunun ky blgelerinin byk blmne yayldn, bu srecin 16. yzylda Yeni Dnya altnnn gelmesiyle hzlandn ve bunun sonucunda da ticarilemeyi artrdn iddia etmektedir. Bylelikle vergiler mal yerine nakit olarak toplanmakta ve bu imparatorluun baz blgelerinde topra elde tutma yntemini deitirmekteydi. Nfus art ve kentlemede yaanan genileme; ekonominin para odakl hale gelmesinin artrd paraya talep ve imparatorluun kstl kaynaklarna uygulad bask, enflasyonist hareketi hzlandrmtr. Devlet, Habsburglara ve Safevlere kar srdrd ypratc savalar iin daha byk bir asker gc finanse etmek zorunda kalmaktayd ve acil bir zm yolu, sikkelere gmten ok pirin koyarak parann deerini azaltarak paray devale etmekti. Bunun sonucu sosyal kargaayd ve 1589da stanbuldaki yenieriler ayaklanarak azalan maalarn, den yaam standartlarn protesto ettiler. Bu ayaklanmalar, 1592de bastrlana kadar srd. 1590larda, Orta Anadolu toplumsal kargaayla, adn ilk isyan balatan din liderin adndan alan Celali syanlar olarak bilinen kyl ayaklanmalar araclyla tant. iddetli memnuniyetsizlik devletin otoritesini de sarsarak 1650lere kadar srd. YENER-ULEMA TTFAKI Tm bu sorunlara ve asker gerilemelere karn, Osmanllar 17. ve 18. yzyllarda kendilerini korumay baardlar. Bu uzun soluklu krizin en ciddi sonularndan biri, devlet ve toplumda herhangi bir yapsal reform olaslnn nne geen ulema ile yenieriler arasndaki bir ibirliinin ortaya kmasyd. Askerler, tam anlamyla silah zoruyla iktidar ynlendirirken, ulema da ideolojik meruiyet salyordu, rnein, Osmanllar 1627de bir matbaa kurmu olan Rum toplumunun izinden gidememiti, nk ulema, matbaann eriatn ihll edilmesi demek olduunu bildirmiti. Bundan yzyl sonra, bir Macar dnmesi olan brahim Mteferrika matbaay kurdu, ancak bu matbaa kartlarn youn tepkisi sonucunda kapatld 1742ye kadar ayakta kala-

bildi. Matbaann yeniden kurulmas 1784 bulmutu. Bu dnemde imparatorluun sorunlarn doru saptayan reformcular bile, sultandan Kanuni Sultan Sleymann yntemlerini geri getirmesini istiyorlard, nk Kanun dnemi imparatorluun zirve noktas olarak dnlmekteydi. Durum kritik grndnde, tpk IV. Muradn (1623-1640 aras tahtta) dneminde olduu gibi, gl bir sultan dzeni salayabilse de kkl reformlara giriemiyordu. IV. Murad, 1623te karde katline son verdi nk kardei brahim, kendi dnda hayatta kalm tek Osmanlyd ve onu ldrmek hanedann bekasn tehlikeye atacakt. brahim bu nedenle Sarayda tecrit edildi ve siyasi iktidardan uzakta buhranl bir hayata terk edildi. 1632ye gelindiinde, Murad devlet zerinde denetimini salamt ve Badat Safevlerden alarak bir fetih politikas yrtmeye balamt.

stikrarn geici olduu grld, nk reit olmayan IV. Mehmed 1648de tahta kt zaman, yenierilerin basks altndaki bakent anari iindeydi, Orta Anadolunun byk ksmn asi paalar ynetiyordu ve Venedikliler anakkale Boazn ablukaya almt. Ancak, 1656da Kprl Mehmed Paa sadrazam olarak atand ve kendine tam yetki verildi. Kprl Osmanl liyakat sisteminin bir rneidir; kendi yetenei ve Saraydaki koruma sayesinde Saray mutfanda bir mm hassa alar neferi olarak greve balayp, buradan valilie ve daha sonra da sadrazamla kadar ykselmitir. 1661deki lmne kadar sadece be yl sadrazamlk grevinde kalabilmitir. Ksa sren bu grevi boyunca, yenieriler ve Anadoludaki asiler zerinde kontrol salam, anakkale Boazndaki Venedik ablukasn kaldrtm ve Erdel ile Eflk zerindeki Osmanl hkimiyetini yeniden salamtr. Kprl Mehmedin cesur politikalar, olu Kprl Fazl Ahmet (1635-1676) ile Kara Mustafa Paa (1676-1683 aras sadrazam) tarafndan srdrlmtr. Ancak, bu yllarn siyasi istikrar uzun srmemi, Habsburglarla 1683teki kinci Viyana Kuatmasn da ieren uzun ve ypratc savalar Osmanllarn gerilemesini hzlandrmtr.

ARTAN AVRUPA ETKS 1699un ocak aynda imzalanan Karlofa Antlamas, OsmanlHabsburg ilikilerinde bir dnm noktasdr. Saldrgan rolndeyken Osmanllar savunmac rolne gemeye zorlanm ve artk Avrupa rneini ciddiye almaya balamlard. Sultan III. Ahmed (saltanat 1703-1730), Lale Devri olarak bilinen dnemde reform hareketinin ncln yapmtr ama orduya Avrupa yntemlerini benimsetme abalar, ulema-yenieri ittifak tarafndan engellenmitir. Osmanllar, 1729da Avusturya ve Rusya ordularnn tehdidiyle kar karya kalnca, modern sava yntemlerini yerletirmek zere Batl uzmanlar davet etmeye baladlar. Bir Fransz subay olan Kont Alexandre de Bonneval, Humbarac Ocan yeniletirmek zere stanbula geldi. ini kolaylatrmak iin olsa gerek, Mslman olmu ve bylece reformlardan bir Hristiyann deil bir Mslmann sorumlu olmasn salamtr, Ahmet adn alarak, 1731de Osmanl hizmetine girdi ve 1734te bir askeri mhendislik okulu kurdu. Kendine paalk rtbesi ve ertesi yl da Humbarac (topu) unvan verildi. Ancak reformlar kk salamad ve bir Avrupal reformcu, Baron de Tott 1768de stanbula geldiinde, Humbarac Ahmet Paann abalarnn neredeyse hibir izine rastlayamad; Humbarac orduyu yeniletirmeye almam gibiydi.

Baron de Tott, imparatorluk Rusyayla savarken asker reformlar gerekletirmek amacyla geldi. Rus donanmas 1770e gelindiinde Ege Denizine hkimdi, Rus ordusu Osmanl ordusunu Tuna boylarnda yenilgiye uratm, Krm igal etmiti. Osmanllar o kadar byk bozgunlara uramt ki, 1774te arie II. Katerinayla kltc bir antlamaya zorlanmlard. Kk Kaynarca Antlamas, Krm ve Karadenizin kuzey kysn Osmanl egemenliinden bamsz klyordu. II. Katerina, ayrca stanbuldaki Ortodoks Kilisesini himaye etme hakkna, dolaysyla da Rusyay Osmanl iilerine kartrma bahanesine kavutu. Bu antlama, daha sonralar Dou Sorunu olarak bilinecek olan hareketin, yani Batl glerin, Hristiyan topluluklarn ne srerek Osmanl mparatorluumun ok dinli ka-

rakterini smrmesinin de balangcn belirler. Bunun karlnda, Sultan I. Abdlhamid (saltanat 1774-1789 aras tahtta) Rusya -ve daha sonra dier Avrupa gleri- tarafndan Tm Mslmanlarn halifesi olarak tannd. Antlamann nc maddesine gre, padiah artk Rusya tarafndan ele geirilmi olan Krmdaki Mslmanlar zerinde tm dini yetkilerini muhafaza edecekti. Sultann halifelik yetkisi byk glerle yaplan daha sonraki anlamalarda onaylanmtr.

Hilafet makamna etkinlik kazandrlmas, nemli bir bulutu ve imparatorluun gelecekteki politikalar asndan hayatiydi; muhafazakrlar glendirmi ve onlara reformlarn nne gemek zere slam kullanma olana vermiti. 1258de Badat, Abbasi halifeliinin ortadan kalkmasndan sonra kimi birbirinden bamsz sultanlar hilafet unvanna sahip km, hatta 19. yzyl gibi erken bir tarihte bu unvan I. Murad tarafndan bile kullanlmt. Yine de, Osmanllarn bu unvana nem vermesi, 1774ten, yani II. Katerinann Osmanl mparatorluundaki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu olduu makamna etkinlik kazandrlmas sonraya dayanr. Buna karlk olarak, padiahlar da Hristiyan toplumlarda yaayan Mslman cemaatler zerinde din yetki sahibi olduklarn iddia ettiler ve bunun Avrupayla ilikilerinde yararl bir ara olduunu kefettiler. 18. yzyl boyunca sren ve kar kanlarca engellenen blk prk reform hareketleri, Avrupa devletlerinin artan gc karsnda imparatorluun durumunu dzeltmekte ciz kald. Katerina ile yaplan antlama ne bar getirdi ne de Rusyann genilemeye ynelik itahn kreltti. 1783te arie II. Katerina, Krm Hanln ilhak etti, yl sonra da Osmanllar Rusyayla yeniden savaa girdi. III. Selim, 1789da sorunlu imparatorluun tahtna oturduunda, hkmdarl, 1908de devrimle sonlanacak olan imparatorluun en uzun sreli reform yzyln balatt.

OKUMA NERLER Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl imparatorluu ve Modern Trkiye: Gaziler imparatorluu Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k, 1280-1808 [Cilt: 1], ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1982. Halil nalck, Osmanl imparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, stanbul Yap Kredi Yaynlar, 2003. Leslie P. Peirce, Harem-i Hmayun Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 2002. Daniel Goffman, Osmanl Dnyas Ve Avrupa 1300-1700, ev. lkn Tansel, stanbul: Kitap Yaynevi, 2004.

KNC BLM Reformdan Devrime (1789-1908)

ASKER REFORM

III.

Selim (saltanat 1789-1807) Nisan 1789da tahta ktnda Fransz Devrimi balamaktayd. III. Selimin imparatorluu darboazdayd: Rusyayla sava halindeydi, Habsburglar Belgrad' almt. Napoleon Franszlarn Msr igalini 1798de balatmt, slm kktenciliinin kurucular olan Vahhabiler Hicazda glenmekte ve Osmanllar gevek din uygulamalar nedeniyle eletirmekteydiler, ayanlar da ayn zamanda Balkanlarda huzursuzluklara neden oluyordu. Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paa dier ayanlar gibi bir yandan merkezi otoriteye meydan okuyor, dier yandan zerklik olmazsa bamszlk - isteyerek padiah mlk gelirlerinden yoksun brakmak istiyordu. Ancak, devlet iin tekrarlanaduran baka bir sorun, yenierilerin gcnn nasl trpleneceiydi. 17. yzyl krizi boyunca devirme yntemi dzensizlik iine girmiti. Enflasyondan ve parann deer kaybndan olumsuz etkilenen yenieriler, onlarn da maa alabilmeleri amacyla oullar ile akrabalarn Yenieri Ocana kaydettiriyorlard. Ayrca, birer zanaat loncasna girip bir meslek renerek gelirlerini artrma yoluna gidiyorlard. Sonu olarak, onlar Avrupann imrendii, korktuu g yapan disiplin ve birlik ruhu ortadan kalkarak yenierileri sultana bir tehdit haline getirmiti. Yenieriler kendi kadrolar da ekonomik kriz nedeniyle imi olan ule-

mayla ittifak iinde, konumlarn tehdit edebilecek her tr toplumsal veya askeri reforma kar muhalefete baladlar. Selim, hem baaryla savap hem de yann gitgide byyen gcn kstlamak amacyla asker reformun art olduuna kanaat getirdi. 1801de, Srp kylleri, Osmanl memurlar ile yenieriler topraklarna el koyduklar iin ayaklandlar. stanbul, kyllerin mlkiyet haklarn vermeyi denediyse de bu baarl olamad. 1815te Srbistan Prenslii ne zerklik tannd. 1804te Ruslar Kuzey Azerbaycan ile Ermenistan ele geirerek Anadolu kaplarna kadar ilerlediler. Bir yl sonra, Kavalal Mehmed Ali Paa Msrda kendi otoritesini oluturdu ve Temmuz 1952 asker darbesine kadar srecek olan hanedann kurdu. Mehmed Ali Paa, Msra III. Selim tarafndan Memlklar yok eden ve 11. yzyldan beri ilk defa slmn merkezine girmeyi baaran Franszlar lkeden karmak zere gnderilmiti. III. Selim, bu buhranl dnemde asker reformlar uygulamaya koydu. stanbulda da etkisi hissedilen Fransz Devriminden esinlenerek, yeni ordusuna Nizam- Cedit, yani yeni dzen adn verdi. Fransadan uzmanlar ard, yeni klalar ve talimhaneler ina ettirdi, temkinlice ilerlemeye balad. Ancak, reformlarn srdrebilmesi iin vergileri artrmas gerekiyordu ve bu giriim byk muhalefetle karlat. 1805te yeni ordusunu Balkanlarda oluturmaya kalknca, yan snf ayakland. syan bastramayan padiah, ayn zamanda yenierilerin de kazan kaldrdn grd. Reformcular yalnz braklmlard ve bir kez daha yenieri-ulema ittifak zafer kazanmt. III. Selim, 1807de tahttan indirildi ve Nizam- Cedit ordusu da datld.

III. Selimin genelde brokratlardan oluan reformcular iinden Dersaadette yenierilerce katledilmekten kurtulanlar, Rusuk yan Alemdar Mustafa Paaya (1765-1808) sndlar. Alemdar Mustafa Paa reformu desteklemeye ve IV. Mustafay (saltanat 1807-1808) tahttan indirerek Selimi yeniden tahta karmaya karar verdi. stanbula yrd, ancak padiah sarayda katledilmi olduundan yerine II. Mahmudu (saltanat 1808-1839) geirdi ve kendi de yeni padiahn sadrazam oldu. Amac, yann hak ve grevlerini yeniden dzen-

leyen bir szlemeyi sultana onaylatarak, yan snfn imparatorluk sistemine katmakt. Alemdar Mustafa Paann imparatorluun yan ve reformcularyla grmelerinin sonucunda, Osmanlnn Magna Cartas olarak da adlandrlan Sened-i ttifak belgesi dodu. yan bu belgeyle padiaha yasalar inemedike bal kalacan belirtiyordu. yan snf birlikleri desteklemeye, modern bir ordunun kurulmasna, ayn zamanda kendilerine danldktan sonra salnacak vergileri demeye raz oldu. Son olarak, sultan tarafndan uygulanan keyf cezalarn sona erdirilmesini istediler. Sanki sonunda yan ve brokratlar iktidar devirmelerin elindeyken elde edemedikleri yetkileri elde ediyor gibi grnyordu. Ancak, bunun sadece gz boyayc olduu ortaya kt, nk yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Paay ldrdler. II. Mahmud, IV. Mustafay ldrtt ve dolaysyla hayattaki son Osmanolu olarak kald iin hayatn kurtarabildi. Yenieriler bylece Sultan Mahmudu kabullenmek zorunda kaldlar ama buna karlk o da yeni orduyu datma sz verdi. O an iin, asker reform birka yl sonra tarihi durum uygun olana kadar durduruldu.

Bir lkenin tarihinde ender zamanlarda, toplum dengesini ve statkoyu srdren gler tkezleyince, tarih rastlantlar ortaya kar. Sava ve yenilgi bu tr kntlerin kaynadr ki bu, Msrda 1798de bu Osmanl eyaleti Napolon tarafndan igal edildiinde yaanann ta kendisidir. Napolon Memlklar yenmi ve onlarn toplumsal gcn yok etmiti ki bu da bir dier toplumsal muhafazakrlk gc olan ulemay korumasz ve iktidardan uzak brakmt. Dolaysyla, 1805 ylnda Mehmed Ali Paa siyasi iktidar ele geirdiinde zerinde kendi programn yazabilecei tam bir siyasi tabula rasa elde etmiti. Rejimine gelebilecek bir tehdidi de 1811de Kahire kalesinde ayaklanmac Memlk beylerini idam ettirerek ortadan kaldrmt.

II. Mahmudun saltanat dnemi 1821de balayan Yunan bamszlk savana denk geldi. 1820de Tepedelenli Alinin isyann glkle bastrld, ama bylece de blgedeki Osmanl pozisyonunu zayf-

latt ve Tuna vilyetleri ile Moradaki Yunanllar bu frsat deerlendirip isyan kararak bamszlklar iin savamaya baladlar. Yenieriler asileri alt edemeyince, Atina Yunan ayaklanmaclarn eline geti. 1824te II. Mahmud, Msrdaki zerk valisi Mehmed Ali Paaya bavurdu ve modern ordusunu asilere kar yollamasn istedi. Mehmed Alinin olu brahim Paa isyan abucak bastrd. Ancak byk gler -ngiltere, Fransa ve Rusya- Yunanllarn lehine olaya mdahale ettiler ve Osmanl-Msr filosunu 1827 Ekiminde yakarak yok ettiler. Rusya Osmanl Devletine sava at ve sava 1829da imzalanan Edirne Antlmasyla sona erdi. Sonuta Mahmud, Yunanistan, Srbistan ve Romanyaya zerklik tanmaya zorland ve byk glerin istei dorultusunda 1830da Yunanistan Krall kuruldu.

Yunan Sava, Osmanl Mslmanlarna, deil dzenli bir orduyu, Msr valisinin rgtledii bir modern ordunun yardm olmakszn bakaldrm isyanclar bile yenemeyen yenierilerin yetersizliini gsterdi. II. Mahmud iin bu, tpk Msrda Memlklarn yenilgisi gibi, bir tarih tesadft. Yenieriler hem kk dmler hem stanbul esnafnn desteini yitirmilerdi. Yenieriler 1826da kazan kaldrdklarnda, bakentte halk desteinden yoksunlard ve hatta ulema bile onlardan yz evirmiti. Hem ulema hem de esnaf Yenieri Ocann kaldrlmasn ve yerine modern bir ordu kurulmasn memnuniyetle karlamaktayd. Yenierilerin ldrlerek ortadan kaldrlmas hareketi Vaka-i Hayriye olarak anld ve II. Mahmud, yenieri aas yerine bir serasker tarafndan ynetilecek olan yeni ordusuna muhafazakr evrelerin de desteini almak zere Asakir-i Mansure-i Muhammediye adn verdi. Genelde hayvan resimleri tayan yenieri flamalar, yerlerini zerinde ay-yldz motifi bulunan ve daha sonralar Cumhuriyet tarafndan da benimsenecek olan tek bayraa braktlar. II. Mahmud ayn zamanda modern niformalar, brokratlarca giyilecek bir frak ve yeni dzenin -yani yeni bir snfn ykselip, eskisinin yitmesinin- bir simgesi olarak fesi tantt. 1831 de Mehmed Ali Paann izinden gidilerek imparatorluun ilk gazetesinin kurulmas da toplumun modernlemesinde nemli bir admd.

Devlete kar ayaklanmalarn ban eken, bakent stanbul'da her trl asayisizlii tevik eden yenieriler III. Selimle II. Mahmudun ordu iinde balatt yenilikleri kendilerine ynelik giriimler olarak grdkten sonra eylemlerini arttrdlar. Sonunda dikkatli bir politika izleyerek, ocan stne giden II. Mahmud, 15 Haziran 1826da Vaka-i Hayriye diye bilinen ve binlerce yenierinin ldrld bir atma sonunda oca ortadan kaldrd. Dnemin Batl ressamlar tarafndan izilmi bir gravrde Vaka-i Hayriye.

Gazete, sadece sekin tabaka tarafndan okunsa da, kamuoyu oluumunu ve dilin geliimini etkiledi.

Yenierilerin destei olmadan, ulemann elinde reformlar engelleme gc kalmamt ve dolaysyla da reformlar hzlanmaya balad. Modern yntemleri renmeleri iin Avrupaya renciler yolland. Aralarnda Tbbiye (1831) ve Harbiyenin de (1834) bulunduu yeni okullar kuruldu; tm hkmet yaps kurumsallatrld, brokrasiye katld. Yeni ordu, gemile tm balarn kopararak tamamen yeni bir yntemle eitildi; Bekta tarikat yasakland, bylece ordu ile din arasndaki iliki ortadan kalkm oldu. Osmanl subaylar, aldklar modern eitim ve grnmleriyle, laik ilerlemenin ncleri oldular. Ulemann mal bamszl vakflar zerinde denetim kurulmasyla

ortadan kalkt ve eyhlislm da grevini hak ederek alan bir memura dnt. Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, daha sonradan nezaretlere (bakanlklara) dnecek olan ve sadrazam tarafndan ynetilen birtakm dairelerle (toplum ileri, iileri ve dileri) modernletirildi. II. Mahmud, Yunan bamszlk sava ncesinde Yunan aristokrasisi ve Fener Rum tarafndan yrtlen tercmanlk ilerini grdrmek zere Mslman evirmenler yetitiren bir tercme odas da kurdurdu. Osmanl Rumlar ve Ermenileri dilerinin ynetiminde nemli bir rol oynamaya, elilik yaparak hatta bir hariciye nazr da kartarak devam etseler de, Mslmanlar da yabanc dilleri renmeye baladlar ve bu dillerin, zellikle de Franszcann renilmesi, dili renenleri hrriyet ve anayasaclk gibi kavramlarla yz yze getirmesi bakmndan radikal sonular douracak bir gelimeydi. III. Selim dneminde kurulmu olan nemli Avrupa bakentlerindeki elilikler II. Mahmud dneminde yenilendiler ve bu da Batnn brokratik snf zerindeki etkisini artrd. BABIL VE KAVALALI Gerek bu reformlar gerekse sonrakilerden krl kanlar, padiahn otokratik glerini anayasal reformlar isteyerek rselemeye balayan Bblinin adamlaryd. Tpk devirme sisteminin 16. yzyln ikinci yarsnda n plana kan adamlar gibi, Bbli grubu da kendi iktidar taleplerini 19. yzylda ortaya koyuyorlard. Osmanl toplumunda deiim isteyen bir ykselen orta snf olmadndan, brokratlar sultana isteklerini benimsetebilmek iin Avrupann mdahalesi olasln kullandlar. Avrupann byk gleri -ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya; 1870 sonrasnda Almanya ve talya- Dou Sorununun geliiminde ok nemli oyunculard. Bunlar, bamsz bir Yunan devletini ortaya kartmlard ve Bblinin, Bat dnyas dndaki ilk baarl modernlemeci olan Msr Hdivi Mehmed Ali Paann emellerini dizginleyebilmek iin bu glerin desteine ihtiyac vard.

Bu yllarda imparatorluun Avrupaya diplomatik adan bamllnn yannda, zellikle de ngiltereye olan ekonomik bamll da artt. Bbli, 18. yzylda yanna Avrupal tccarlara dorudan mal satma ayrcal tanmaya zorlanmasyla beraber ekonomik tekelinden vazgemeye balamt. 1829 Edirne Antlamas devleti ykselen krsal burjuvazi mensuplar olan Eflk ve Bodan yanna da tarm rnlerini yabanc tccarlara devletin belirledii daha dk fiyatlarn zerinde cretlerle satma ayrcal vermeye zorlad. 1838 tarihli ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, 1914te bu kapitlasyonun kaldrlna kadar Osmanl iktisat politikasn oluturdu. Bu antlama, o srada ikinci sanayi devrimini yaamaya balam olan ngiltereye nemli ticar ayrcalklar tand; ngilterenin o dnemde yeni pazarlara ihtiyac vard, bylece Osmanllar domakta olan bir endstriyel

19. yzyln ilk yarsnda Mehmet Ali ada bir orduya ve endstriyel ekonomiye sahip olan bir devlet yaratmt. Aslnda Mehmed Alinin, II. Mahmud ve -Msr, ngilterenin Hindistan ve Dou yolunda bir tehdit oluturduu iin- ngiltere, Msr gibi stratejik bir lkenin gl bir modern devlet tarafndan kontrol edilmesine msaade edemeyeceinden, Osmanllarn ve ngilterenin emelleriyle atan blgesel alanlar vard. Msrllar, 1831de Osmanllara kar sava ap, Anadolunun ilerine ilerleyip, sadrazamn komuta ettii Osmanl ordusunu yenerek bakenti tehdit ettiler. II. Mahmud bu durumda Rusyaya bavurmak zorunda kald ve ar da buna karlk, stanbulu savunmak zere deniz ve kara birlikleri gnderdi. Ancak, Ruslardan bir dier Mslman lkeye kar asker yardm almay halka kabul ettirmek iin, eyhlislmdan bir fetva gerektiriyordu. II. Mahmud, bunun sonrasnda Rusyayla 8 Temmuz 1833 tarihinde Hnkr skelesi Antlamasn imzalad ki bu stanbul zerindeki Rus etkisinin en st noktaya ulat and. Ancak, ngiltere ile Fransa stanbul zerindeki Rus nfuzunu sineye ekmeyi reddettiler ve 18391841 Osmanl-Msr savandan sonra mdahale ederek, Mehmed Aliye Suriyeyi Bbli ynetimine geri verdirttiler, ama buna karlk da Kavalal Mehmed Alinin soyunun Msr ynetecek hanedan olduunu kabul ettiler.

uygarln ekonomik ve siyasal ana dhil etti. Antlama tm devlet tekellerini ortadan kaldrd gibi ngiliz tccarlara da Osmanl mparatorluunun 1914te resmen ngiltere himayesine girene kadar ismen imparatorluun bir paras saylan Msr dhil her kesinden mal alma hakk tanyordu. Bylelikle, Msrn devlete ynlendirilen ekonomisi de yok edildi. Gmrk harlar ithalatta yzde 5e, ihracatta yzde 12ye ve transit geilerde yzde 3e ykseltildi. Antlama balangta sadece ngiltereyle imzalanmt ama ksa sre iinde dier Avrupa glerine de ayn ayrcalklar tannd. Bbli ithalat vergisini 1861-1862 grmelerinde yzde 8e ve 1907de yzde 11e ykseltmeyi baard. Bu vergileri yzde 4 daha artrma denemeleri umut brakmayacak ekilde sonusuz kald. Ksacas, konulan vergi ve harlar endstrilemek iin korumaya ihtiya duyan i pazar koruyamad gibi, 1847den sonraki endstrileme teebbs de byk bir baarszlk yaad ve asla tekrarlanmad.

Har ve vergiler tek tarafl olarak stanbul tarafndan arttrlamyor, bunun iin tm imzaclarn onayn gerektiriyordu. Bu, ngilterenin 1809da bir antlama srasnda kapitlasyonlar iin zorunlu kld bir kouldu; kapitlasyonlar artk sultan tarafndan yabanclara bah edilen haklar olarak deil, byk gler tarafndan pazarlkla elde edilen ve yalnzca iki tarafl antlamayla deitirilebilecek haklar olarak grlmekteydi. Kapitlasyonlar ve dier antlamalar, Bbli zerinde nemli bir yk -Osmanllarn ancak 1914te Avrupa savatayken zerinden atabilecei- oldu. BATILILAMA HAREKET Osmanl devlet adamlar, Mehmed Alinin adalama deneyini yok etmek istemelerine ramen, imparatorluun ngilterenin kurduu dnya pazarna eklemlenmesinin imparatorluk asndan krl olacana inanmlard. 1824 ylnda II. Mahmud, Osmanl tccarlarn koruyan ayrcalklar kaldrarak bunlar yabanc tccarlarla devlet korumas olmadan rekabete zorlamt. Bu durum, Osmanl ticaretini ve

retimini zayflatmaya balamtr ki bu sre 1838 Ticaret Antlamasyla sona erecektir. Devletin dedii cretlerden daha yksek fiyata mallarn satma olanana kavuan krsal orta snf ticaretin liberallemesinden yararland. thal mallar satan ve Avrupa firmalar iin araclk yapan tccarlar da yine zenginletiler. Ancak birok geleneksel zanaat, Avrupadan gelen ucuz ve makine yapm mallarla rekabete dayanamayarak yok olmaya yz tuttu. zmir, stanbul, Selanik, Beyrut gibi limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zenginleti, bu, Rumlarn tl bir Yunanistandan dinamik Osmanl mparatorluuna gne sebep olan canl bir ekonomik iklim yaratt.

Serbest ticaretten dengesiz bir biimde imparatorluun Hristiyan topluluklar fayda salad, nk bunlar Osmanl topraklarnda yaayan yabanc tccarlarn himayesi altna alnmlard. Byk glerin yorumuna gre, kendi dinlerinden olan kiileri himayeleri altna alarak onlar kapitlasyonlardan elde ettikleri haklar paylaan kiiler haline getirme yetkisine sahiptiler. Fransz konsoloslarnn Osmanl Katoliklerini, ngiltere konsoloslarnn Protestanlar, Ruslarn da Ortodokslar himaye altna alma haklar vard. Yalnzca Osmanl Yahudileri darda braklmt, nk bir Yahudi devleti yoktu. talyann birlemesi sonrasnda talyan konsoloslar baz Osmanl Yahudileri ne para karl onlar talyan himayesine almay nerdiler. Bylelikle, Osmanl Yahudi cemaati, yeni bir yurtsever kimlik aray da dhil olmak zere Mslman Osmanllarn sorunlarn iselletirmeye balad. Bu statler, yalnzca Hristiyan Osmanl tccarlarnn daha dk vergilerden yararlanmasna yol amad, ayn zamanda Osmanl yetkililerinin -bu kiiler statleri gerei sadece konsolosluk mahkemelerinde yarglanabileceklerinden- Osmanl hukuk kurallarn uygulayamamasn da beraberinde getirdi. YEN BR ORTA SINIFIN ORTAYA IKII mparatorluun ekonomik liberallemesi ve dnya ekonomisine eklemlenmesi sonucunda ortaya bir ticari-endstriyel Mslman orta

snf kmad iin Bbli, brokratlarn biimlendirmekte olduu yeni devlete tamamen bal olacak yeni bir snf yaratmak amacyla toprak sahiplerine yneldi. 1858 Arazi Kanunnamesi, topran zel mlkiyete geii asndan nemli bir adm oldu. Daha nceleri, 1847de, Bbli, iftilerin tl devlet arazilerine ekim yapabilmesine olanak veren bir yasa karmt, ancak bu yasa, topra olmayan iftilere yarayacana, ellerindekini artrmak amacyla toprak aalar tarafndan kullanlm ve onlar daha mreffeh, siyaseten de daha gl klmt. Airet hayatnn srd yrelerde, araziler airet reisinin adna kaydedilmiti; bylece reisler toprak aas olmu, airetin yeleri de kyllere dnmlerdi. Bu toprak kanununun amalarndan biri de airetleri yerleik dzene geirmekti. Toprak aalarndan ou, kyllerini ortak olarak altrmaktaydlar ki bu da topra ilemede yeniliklere olanak tanmyordu. Yine de bu toprak aalarndan bir ksm kapitalist iftilere dnerek ttn ve pamuk gibi para eden rnler yetitirmeye baladlar, zellikle de Amerikan Sava srasnda ve sonrasnda Avrupa piyasasnda rettikleri pamua rabet artnca zenginletiler. Bunlar, 20. yzylda, 1908 Merutiyet Devrimi sonrasnda ortaya kan yeni orta snf oluturdular. II. Mahmudun 30 Haziran 1839da lm sonrasnda reformlar iin giriim gc tamamen brokratlara geti. Mahmudun halefi Abdlmecid (saltanat 1839-1861) tahta ktnda daha on alt yandayd ve dnemin nemli reformcu devlet adamlarndan Mustafa Reid Paa tarafndan ynlendiriliyordu. Abdlmecid, Mehmed Aliyle yaanan krizin nemli bir noktasnda tahta kmt ve Mustafa Reid Paa Abdlmecidi, sadece reformlar srdrp imparatorluu adalatrrsa Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini alabileceine ikna etti. Abdlmecit bunu destekleyince, genelde Tanzimat adyla bilinen ve 1839-1876 arasn kapsayan bir reform dnemi balad.

TANZMAT Tanzimat, Glhane Hatt- Hmayunu diye bilinen bir fermanla 3 Kasm 1839da duyurulmutur. Bu ferman, Mslim ve gayri-Mslim herkes iin eitlik ieren bir an balangcn; rvetin, yozlamann ve yarglanmadan ceza grmenin sonunu ngryor, yani hukukun stnln kuruyordu. Tm Osmanl tebaasnn hayatlar, onurlar ve mlkleri garanti ediliyor, padiahn buyruuyla herhangi bir grevlinin ortadan kaldrlabildii ve mallarna el konulabildii kulluk anlay ortadan kaldrlyordu. Bu tr son olay 1837de, II. Mahmud un Pertev Paay bir Saray entrikas yznden ldrtmesiydi ve Mustafa Reit Paa bundan dersini karmt. Kararnameyle, can ve mal gvenlii salanan devlet grevlileri bylece kendilerini gvence altna aldlar. ltizam men edildiyse de birka yl iinde bu yasa kaybedecek ok fazla eyi olan mltezimler tarafndan sabote edilerek, uygulama imparatorluun sonuna kadar devam ettirildi.

1839 Tanzimat Ferman, laikleme konusunda nemli bir adm ve imparatorluk paralanana kadar devam edecek bir sreti. Ferman, din cemaatlere ayrcalklar tannmasna dayanan geleneksel millet sistemi prensibini zayflatt, ama eitliin salanmasndan memnun olsalar da cemaatler ayrcalklarndan vazgemek istemediler. Byk glerden fermann uygulamasn izlemeleri, hatta bunlardan stanbul ynetiminin szlerini yerine getirip getirmediine bakmak amacyla Osmanl eylemlerini zmnen denetlemeleri istendi. Bylelikle, byk gler, reformlarn garantr oldular. Tanzimat devlet adamlar, eer padiah reform yolundan saparsa, onu yeniden ayn yolu izlemeye yneltebilecek i gler olmadndan Avrupal elilerin bunu yapabileceini hesapladlar. Batllama iin bask yapmada yabanc eliliklerin yardmna itimat ettiler. zellikle ngiltere Bykelisi Stratford de Redcliffe Canning (1786-1880) brokrasinin Batllatrlmasnda nemli bir rol oynad; hatta kimi akademisyenler, Osmanl Batllama reformcular arasnda en etkili isim olduundan, Tanzimat Fermannn byk lde onun eseri olduunu ne srmektedirler. 1847de ngiltere bykelisi olmadan nce diplomatik

yaamnn byk ksmn stanbulda geirmiti ve 1858e kadar da stanbulda kalm, burada Byk Eli (Grand Ambassador) diye adlandrlarak diplomatik camiann duayeni olmutu. Rusyadan ve Rusyann Ortodoks Hristiyanlar araclyla sahip olduu etkiden holanmamaktayd; bu yzden de Protestanln yaylmasn bir alternatif olarak ne srmt. Ayn zamanda reformlar ve Batllama iin abalarken, 1850 ylnda Protestan Kilisesinin ve cemaatinin bir millet olarak tannmasn baarmt. 1839 Fermannn Mehmed Ali krizini izlemesi gibi, Islahat Ferman da 28 ubat 1856da, Paris Kongresi Krm Sava sonras Dou Sorununu halletmek iin toplanrken (ubat-Mart 1856) ilan edilmiti. Krm Sava, Bbli hkmeti, Rusyann imparatorluktaki Ortodokslarn koruyucusu olmasna izin verilmesi isteinin reddi sonrasnda kmt. ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenen Osmanllar, 4 Ekim 1853te Rusyaya sava ilan etmiti. ngiltere ve Fransa savaa 1854 Martnda katlm ve arpmalar Krm Yarmadasnda yaanmt. Avusturyann da Rusya kart ittifaka katlma tehdidi ve yenilme tehlikesi karsnda bar yapmay kabul etti; ubat 1856da atekes ilan edildi ve 30 Mart 1856da Paris Bar Antlamas imzaland.

Krm Savann baka yerel sonular da oldu. Avrupa ordular bakent yaknlarnda konulannca Bat mallar ticaretinde nemli bir gelime yaand. zellikle Avrupa ile Osmanl mparatorluu arasndaki ticari iletiimde bir devrim yaratan ilk telgraf hatlar da bu vesileyle kurulmu oldu. Modern savan ve Florence Nightingalein Krmdaki almalarnn sonucu olarak 1868 Hazirannda, Kzlhan Osmanldaki muadili olan rgt kuruldu. Bu rgt, nceden sadece Yaral ve Hasta Osmanl Askerlerine Yardm Cemiyeti olarak adlandrlrken, Haziran 1877de Hilal-i Ahmer Cemiyeti, 1935te de Kzlay adn alarak gnmze kadar grevine devam etti. Krm Sava sonunda yaplan Paris Antlamasyla Rusya Tuna Nehrinin azn ve Besarabyann bir blmn gelecein Romanyasna; Kars vilyetini Osmanllara brakt ve ayn zamanda Osmanl

mparatorluundaki Ortodokslarn koruyucusu olma iddiasndan vazgeti. Karadeniz, antlama 1871de gzden geirilene kadar, tarafszlatrld. Osmanllar, Avrupa uyumuna dhil edildi, byk gler Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve bamszln garanti ettiler. Ancak, Osmanllar bir Avrupa devleti olarak kabul edilmediler ve dolaysyla da kendilerine eitlik tannmad. Osmanllarn kapitlasyonlarn kaldrlmas istekleri kabul grmedi, nk byk gler, Osmanl toplumu ile yasalarnn Avrupallarn altnda yaayamayacaklar kadar farkl olduklarn ne sryorlard. Nitekim Batllama ve laikleme konularnda gelime salamak amacyla, 1856 Islahat Ferman, 1839 Tanzimat Fermannn koullarn yineleyerek Mslman ve Hristiyan kullar arasndaki eitlii daha kesin ekilde ifade etmekteydi. Ancak, Avrupal gler eitlik sorununu tamamen farkl gryorlard. Osmanllar iin eitlik, tm Osmanl tebaasnn yasalar nnde eit olmas, cemaatlere ynelik ayrcalklarn din konularna ve millet kavramnn da cemaat'e indirgenmesiydi. Ruslar iin eitlik, din cemaatlere tannan haklarn bamszlk mmkn olmazsa zerklik olarak geniletilmesiydi. ngilizler iin eitlik, Bablinin nerdii gibi Mslman ve Hristiyan tebaalar iin Osmanl yurttalar olarak deil, kurumsal topluluklar olarak milletler arasnda eitlikti. Bbli ayrca toplumlar arasnda anlay salayacak ve padiahn ahsna ve hanedana ballk zerine bir ideoloji olan Osmanlcln baarsna yardm edecek eitim kararlar da ald. 1868de Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) alndaki ama, tm topluluklarn entelektellerini laik bir ortamda birlii destekleme amacyla bir araya getirmekti. Balangta neredeyse tm topluluklardan tepki almasna karn, Mekteb-i Sultani zamanla glendi ve bunu baka yabanc din temelli kurumlar, rnein Amerikal misyonerlerce kurulmu olan Robert Kolej izledi. Bu kurumlar imparatorluun kozmopolit renci grubu ierisinde Osmanlcln deil ama ulusal hissiyatn glenmesini tevik ettiler. 1856 Ferman Hristiyan nfusun -zellikle de Mslman orta snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn- konumunu glendirdi. Hristiyan topluluklar laiklemiti ve bylece din adamlarnn

Krm Sava'nda ngiltere ve Fransa'yla birlikte arlk Rusyasna kar savaan Osmanl Devleti galip gelmesine ramen, ilerde maddi kayplar byk olacak ve borlanmay artracak ykmllklerin altna girdi. Bunlar bir anlamda ilerde kurulacak Dyun- Umumiye'nin de habercisiydi. Savata Osmanl paalarn gsteren bir gravr.

etkisi de azalmt. Cemaatler bireysel uluslarn zelliklerini gstermeye balad ve kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarn kefettikleri bir rnesans dnemi geirdiler. 1863te, Ermeni toplumu kendi anayasasna ve ulusal meclisine sahip oldu ve bu da milli zlemleri kuvvetlendirdi. 1870 ubatnda Bbli Fener Patrikhanesinden bamsz bir Bulgar Kilisesinin kurulmasna izin verdi, Bulgar piskoposu (eksarh) Bulgar milletinin ba olarak atand ve piskoposluk bir Bulgar devleti ve Bulgar bireyi yaratma abalarna giriti. Bundan itibaren kilise trenleri Bulgarca yaplmaya baland, yerel lehelerin kullanm zellikle okullarda dil eitimi baladktan sonra desteklenmedi. Mslmanlar Tanzimat reformlarnn bu faydalarndan hibirine sahip olamadlar. Kendileriyle ilintilendirebilecekleri bir ulusal ibadethane yoktu, nk slm bir evrensel din olarak devam etmektey-

di. ktisat alannda, kollanan Hristiyan tccarlara kar rekabette zorlandlar. Bylelikle de artk ticaret ve retimi brakarak devlet memuriyetinde ve askerlikte grev aramaya baladlar. Ancak, 1860lara gelindiinde, Osmanl brokratik kadrolar doyma noktasna ulamlard; i bulmak zorlamakla kalmamt, ayn zamanda ykselmek de himayeye balyd. Bu yeni eilimden etkilenenler, yani yeni entelektel snf, imparatorluun zayflamasndan ve kendilerinin kt durumlarndan, Osmanl Hristiyanlarna verilen dnler gerekesiyle Tanzimat devlet adamlarn sorumlu tuttular. YEN OSMANLILAR HAREKET Bu toplumsal memnuniyetsizlikten, Yeni Osmanllar olarak bilinen yeni bir hareket dodu. Bu, rejimi eletiren ilk modern muhalefet hareketiydi. Yeni Osmanllar, yksek brokratlar, paalar, Avrupallar, Levantenleri (imparatorlua yerlemi Avrupa kkenlileri) ve baz Hristiyanlar ayrcalkl bir grup haline getirerek Mslman nfusu ihmal ettikleri iin ikaz ettiler. Bbliyi, Avrupaya ekonomik dnler verdii ve imparatorluk ekonomisini gszletirdii iin eletirdiler: Tanzimat reformlar modern bir ekonominin domasn salamam, Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisine boyun emesine yol amt. mparatorluun baz blgeleri tamamyla bir Avrupa lkesinin ekonomisine eklemlenmi ve stanbulla ilikileri zayflamt. Suriyenin ekonomisi Fransaya, Iraknki de ngiltereye kenetlenmiti; Osmanl mparatorluu paralandnda da bu blgeler ad geen lkelerin mandasna verildiler.

Yine de, Yeni Osmanllar da Tanzimat dneminin bir rnydler. O dnem basnnn ve eitiminin bir entelektel snfn geliimini salayan etkisiyle ortaya kmlard. brahim inasi (1824-1871) gibi aydnlar yeni fikirlerini okuryazar aznln okuduu gazetelerde ifade ediyorlard ama bu gazete yazlar ehir ve kasabalarn kraathanelerinde herkese okunduundan geni bir kitleye ulaabiliyordu. Bbli buna basn snrlamaya alarak ve ynetimi eletiren her

smail Paann 1867de Msrn verasete dayal hdivi olarak kabul edilmesinin, Yeni Osmanllar iin nceden hesaplanmam sonular oldu. lk doan erkek ocuun tahta gemesi kuralnn kabul edilmesiyle, smail Paann kardei Mustafa Fazl Paa dland Avrupaya eitim iin renci gnderme ilk kez 1827'de II. Mahmudun giriimle- ve hem bir rejim muhalifi riyle balad, zellikle tp ve mhendislik oldu hem de Yeni Osmanlladallarnda alan okullarn ihtiyacn kar- rn liderlerinden birine dlamak iin balatlan bu aba, Tanzimat'la nt. 1867 ylnda Avrubirlikte artarak srd. Aralarnda daha pada srgndeyken Sultan sonra sadrazam olacak Edhem Paann da Abdlazize (1851-1876 bulunduu ilk giden renciler. aras tahtta) yazd bir mektupta anayasal monariyi imparatorluun tm sorunlar iin zm olarak gsterdi ve tm liberal haklarn tannd bir hkmet arsnda bulundu. Yeni Osmanllar devletin mutlakiyeti bir ynetim altnda slah edilemeyeceini dndkleri iin, sultann ve brokratlarnn otokratik ynetimini sonlandrmak istiyorlard. Bbli, muhaliflerine kar sert tedbirler alarak karlk verdi; Namk Kemal (1840-1888) ve Ali Suavi (1839-1878) gibi gazeteciler stanbuldan srgn edildiler. stanbulda hkmeti ele geiremeyen muhalefet Pariste yeniden biraraya geldi ve burada Yeni Osmanllar Cemiyetini kurdular ve Bbliye kar muhalefetlerini daha uygun bir ortamda srdrdler.

tr fikri yasaklayan yasalar kararak engel olmaya alt. Bu da aydnlarn rejimi ykma amal gizli dernekler kurmalarna yol at.

Yaptklar yaynlarda Yeni Osmanllar defalarca sultan ile tebaas arasnda bir szleme oluturacak bir anayasa ile imparatorluun meselelerini tartacak ve yasa karacak bir temsil hkmet istediler. Halkn ekonomik hayatndaki gerilemenin ve devletin mal durumunun zerinde durdular ve Bblinin byk glere dayanmasndan ve bunlarn da Osmanl ilerine gitgide daha fazla karmasndan yakndlar. Bu faktrler Mslmanlar ile gayri-Mslim cemaatlerin arasn amaktayd ve her iki taraf ta gelecekten mitvar deildi. Onlar iin zm, halkn katld ve sultann hukuka tbi olduu bir ynetim kurmakt. Ancak, Yeni Osmanllar devrim yaratacak deiiklikler istemiyorlard. Amalar dzeni ykmak deil, dzeni daha kapsayc ve Avrupann genilemesine daha dayankl hale getirmekti. Yeni Osmanllar aydnlar grubuna aitlerdi ve sekinlerden ayr olarak hareket edecek bir toplumsal dayanaklar yoktu. Eitimleri ve kltrleri onlar kyllerden, kentlerdeki esnaf ve zanaatkrlardan ayryordu. Devrimi tetiklemek bir yana, gerek deiim getirmenin tek yolunun fikirlerine sempatik yaklaan bir hkmdar tahta karmak olduuna kanaat getirmilerdi.

Namk Kemal Osmanl liberalizminin fikirlerini tutarl bir ekilde ifade etmekteydi, dolaysyla da Yeni Osmanllar arasnda en nemli dnr olarak yer ald ve fikirleri hem yaamnda hem de lmnden sonra nemini korudu. iirleri, tiyatro oyunlar, eletiri eserleri ynetim tarafndan yasaklanmasna ramen aydnlar arasnda yaygn biimde okunmaktayd. Hrriyet fikrini gelitirmesinin yan sra, doal haklar kavramn da, tpk vatan; topraa bal vatanseverlik, halk egemenlii kavramlar gibi -herhalde slm dncesinde ilk kez- tantt. Fikirleri arasnda en etkilisi vatanseverlik/Osmanlclkt: Tm Osmanllarn, dinleri ve dilleri ne olursa olsun, Osmanl Hanedanna deil de Osmanl vatanna ballk borcu vard. Fikirleri genelde Devrim sonras Fransasndan gelmekteydi ama Namk Kemal bunlar slami evrede anlalabilir klyordu, nk bu fikirleri eriatla badatrmt. Rousseaunun toplum szlemesi kavram, yneten ile

ynetilenler arasnda bir szleme oluturan bir slm sadakat yemini, yani biat olarak aklanmt. eriat, kolayca biimlendirilebilir ve nereden gelirse gelsin gelimeye adapte olabilirdi. Osmanl gerilemesinin kendinden nceki eletirmenlerinin aksine, Namk Kemal hayali bir anl gemie dnmenin imknsz olduunu, ama Batda hlihazrda baaryla denenmi anayasaclk gibi uygulamalar kabullenmenin meru olduunu ne sryordu. Avrupada srgndeyken, Namk Kemal, Batnn o adaki teknolojik geliiminin nemini kavrad. Yine de, Osmanllarn madd geliimi ancak kadercilii brakp, hrriyet ve gelime kavramlarn kabullendikten sonra salayabilecekler sonucuna vard. Osmanllarn hzl gelime gsterememesinin sebebi slmn bir engel oluturmas deil, imparatorluun dnya pazarnn bir paras haline dnm olmas, ekonomik ve politik hayatnn Avrupa tarafndan ynlendirilmesiydi. stesinden gelinmesi gereken sorun da buydu. FLAS VE KARGAA: OSMANLI MPARATORLUUNUN ZLMES Yeni Osmanllar Tanzimat reformlarnn sonularn eletirirlerken, imparatorluk, Bblinin 1875 Ekiminde iflas ilan etmesine yol aacak bir mal krize srklenmekteydi. mparatorluk, 1854 ylnda, Krm Sava srasnda Avrupadan bor almak zorunda kalana dek mal adan borcunu deyebilir durumdayd. Avrupadan alnan borlar modern bir ekonominin altyapsn hazrlamak, karayollar ve demiryollar yapmak iin kullanlmad. Bunun yerine, saray gereksiz harcamalara girdi ve modern saraylar ina ettirdi, ordu iin silahlar satn ald ve byk bir donanma kurdu. Bor alnan parann devasa miktarlar hanedan dnlerine harcand. 1880de bir prenses ldnde ardnda Galata bankerlerinden alnm 16.000 altn liralk ykl bir bor brakmt. mparatorluun ekonomik, mali, siyasi durumu 1875 BosnaHersek ayaklanmasndan kt ekilde etkilendi. Toprak sahiplerinin

smrsne kar bir kyl ayaklanmas olarak balayan olay ksa srede din ve milli motifler edinerek bir Hristiyan Slavlar ile onlarn Mslman yneticilerinin mcadelesine dnt. Hareketin lider kadrosu Srbistandaki Slav kardeleriyle birlik iin arda bulundu, bu da onlara Balkanlardaki etkisini artrmak isteyen Rusyadaki panslavist hareketin desteini getirdi. Bu tam da Avusturyann ekindii eydi, nk Slav milliyetilii Viyanann Ege Denizine ve Selnik limanna genilemesini engelleyecekti. Durum, 1876 Maysnda Bulgarlar bamszlk iin Osmanllara kar ayaklandnda ve Srbistan ile Karada da sava ilan ettiinde daha da karmaklat. Byk gler arasnda kar atmas yaanyordu, dolaysyla da sorun diplomatik yollardan zlemedi. Ruslar asileri desteklerken Avusturya-Macaristan ise panslavik hareketin kendi topraklarna sramas endiesiyle isyana kar kyordu. ngiltere Rusyann blgede glenen etkisinin kendi konumunu zedeleyeceinden korkuyordu. 1870-1871 Alman birlemesi diplomasi oyununa yeni bir aktr eklemiti ve bu oyunu daha da zor hale getiriyordu.

Osmanllar isyan acmaszca bastrdlar, Srplar ve Karadallar ezdiler. ngilterede Liberal Parti lideri William Gladstone Osmanllarn Bulgar syann bastrmas olayn, Osmanl yanls Muhafazakr Babakan Benjamin Disraeliye kar kulland. Gladstone Osmanllar Hristiyan Bulgarlara zulmeden barbarlar olarak tanmlayarak isyanclara ngiliz destei iin ar yapt. Bu ortamda, Rusya 1877 Nisannda Osmanllara sava aarak ilerlemelerini durduran uzun bir kuatma sonrasnda Plevneyi ald ve Rus ordular 1878 baharnda stanbul kaplarna dayandlar. Ayastefanosda (Yeilky) Rusya Babliye u koullar dikte ettirdi: Ege Denizine uzanacak, zerk, Osmanllarn Arnavutluk ve Makedonyaya eriimini kesecek, geniletilmi bir Bulgaristan; Romanya, Srbistan ve Karadaa bamszlk tannmas; Kars, Ardahan ve Batumun Rusyaya braklmas; tazminat olarak Bosna-Hersek ynetiminin AvusturyaMacaristana braklmas.

ngiltere, Ruslarn bu nfuz kazanmn kabul etme niyetinde deildi ve bu nedenle stanbula sava gemileri gnderdi. Alman anslyesi Bismarck, byk gler aras bir atmadan korkarak gvenilir arac rol oynad. Haziran-Temmuz 1878de Berlin Kongresini toplad ve Ayastefanos Antlamasn gzden geirip, blgede Rusya, Avusturya-Macaristan, ngiltere arasnda bir denge kuran dzeltmeler yaparak Dou Sorununu zme kavuturdu. zerk Bulgaristann boyutlar kltld; Bulgaristann gneyinde Osmanl kontrolnde ama Hristiyan bir valinin ynetiminde Dou Rumeli vilyeti kuruldu. Dou Rumeli 1885te Bulgaristanla birleti. Srbistan, Karada, Romanyann bamszlklar da Rusyann Kafkaslardaki kazanlar ve Bosna-Hersekin Avusturyann ynetimine verilmesi gibi onayland. 4 Haziran Kbrs Konvansiyonuyla Osmanllar Kbrs Adasn, ileride Rusyann Anadoluya herhangi bir baka saldrsnda koruma salamas artyla, ngiltereye braktlar. Ayastefanosta braklan dier topraklar Dersaadete geri verildi. Berlin Antlamas, ayrca Bbliye, byk glerin denetimi altnda yaptrm getiren Ermenilerin yerletii vilyetlerde... slahat ve reformlar yaplmas, bunlarn erkezlere ve Krtlere kar korunmasn ieren 61. maddeyi de ieriyordu. Bu, Osmanl-Ermeni ilikilerinin gelecei iin dehetli sonular getirecek bir artt. Kongre sonucunda Osmanl mparatorluu, topraklarnn yaklak yzde 40n ve nfusunun yaklak yzde 20sini (yaklak iki milyon Mslman) yitirdi. Bunlarn ou Balkanlardan stanbul ve Anadoluya akn akn g ettiler. Bu kriz ve sava sonucunda stanbul nfusu yaklak olarak iki katna kt. STBDATTAN MERUTYETE Ayaklanmalar ve sava, Dersaadeti bir ikilem iine soktu: Balkanlardaki ayaklanmalar bastrmakta ve buradaki muarzlarna kar sava ap kazanmakta sorunu yoktu, ama byk glerle nasl baa kaca konusunda bir ikilem iindeydi. Reformcular, imparatorluun Avrupa'nn anlay ve desteini kazanmak iin anayasal bir monariye, merutiyete ihtiyac olduuna karar verdiler. Byle bir rejim Padiah

Abdlaziz tahttayken mmkn deildi ve dolaysyla 30 Mays 1876da tahttan ekilmeye zorland, drt gn sonra da intihar etti.

Tersane Konferans diye bilinen bu 23 Aralk 1876da topland ve Dersaadet ayn gn anayasal rejimin balangcn ilan ederek artk konferansn gereinin kalmadn bildirdi. Ancak, bykeliler bunu ciddiye almayp reddederek Bulgaristana ve Bosna-Herseke zerklik tanyan bir reform plan nerdiler. Bbli bu plan reddedince eliler stanbulu terk edeceklerini ve bu durumda Rusyann sava ilan edebileceini bildiren bir uyar yaynladlar. Bbli, plan yeniden inceledi ve yeniden reddetti, bunun zerine eliler stanbulu terk ederek durumu muallakta braktlar. Bamimar Sadrazam Mithat Paa sultan tarafndan azledilip srgne gnderilse de, yine de anayasa deneyi devam etti. 19 Mart 1877de Meclis topland. Bunlar dolayl, her din topluluun Meclise kendi temsilcilerini gnderdikleri; bir eit senato denilebilecek olan Meclis-i yan yelerini de padiahn atad, iki turlu seimlerdi. Mutlakyetten merutiyete hzl gei reformcular iin hatr saylr bir baaryd. On yldan az bir srede Avrupada yzyllar alm ve Rus reformcularn bir kuak sonra, o da devrim araclyla gerekletirecekleri bir deiimi baarm gibiydiler. Ayrca, eitli milletlerden oluan Meclis, sregiden kriz ve sava karsnda artc bir va-

Byk reformcu devlet adam Midhat Paa (1822-1884) yeni sultann ynetiminde Sarayn yozlamasn duraksatacak ve imparatorlua mali istikrar getirecek seilmi bir Meclisi olan bir anayasal merutiyet rejimi kurulabileceine inanyordu. Ancak, V. Murad aklndan rahatsz knca tahttan indirilerek yerine II. Abdlhamid (1876- 1909 aras tahtta) geirildi. II. Abdlhamid 31 Austos 1876da tahta kt ve Midhat Paaya anayasal bir hkmdarlk sz verdi. Bir anayasa hazrlanmasn emretti, nk anayasal bir rejimin Avrupann mdahalesini nleyeceini ve imparatorluun kendi ilerini ynetebileceini hesaplamaktayd. Ancak, byk gler oktan stanbulda bir konferans dzenleyerek Balkanlardaki krizi ve bunu zecek tedbirleri grmeye karar vermilerdi.

Tersane ya da stanbul Konferans diye de bilinen ve Rus, ngiliz, Fransz, Alman bykelileri katld iin Sfera Toplants olarak da adlandrlan grmelerin, demokrasi tarihi asndan bir baka yan da ayn gn (23 Aralk 1876) Sultanahmet'teki Meclis i Mebusan binasnda I. Merutiyetin top atlaryla ilan edilmi olmasdr. Meclis-i Mebusan nnde yamurlu bir gnde toplanm stanbul halkn tasvir eden bir gravr.

tanperverlikle davranyordu. Hkmet eletirilse de bu eletiriler Osmanlclk ve devlet kavramlarna ball ortaya koyan yapc, mantkl eletirilerdi. Ancak, sava Merutiyet ynetiminin srmesi asndan talihsiz bir gelime olmutu. Rusya 24 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava ilan etti. Rus ordusu ertesi yl bakente doru ilerlerken, sultan Meclisi kapatmak iin gereken mazerete kavutu. 1878 ubatnda, Meclis faaliyetleri durduruldu ve sonraki otuz ylda, Temmuz 1908de anayasann ilerlie kavuturulmasna kadar, bir daha toplanmad. Yine de Abdlhamid hkmdarl boyunca anayasaya uygun davrand kurgusunu korudu. Kendi koyduu kanunlarn yeniden toplandnda Meclis tarafndan yasalatrlacan syledi ve anayasal grevini yaparak Ayan Meclisinin yelerini 1880e kadar

atamay srdrd. Rusya'ya kar sava, Avrupann Osmanllara kar tarafl tutumu, Balkanlardaki kriz reformcularn Avrupann Mslmanlara kar yaklam konusundaki hayallerini ykt. Reformcular, artk bir yandan Batl fikir ve kurumlar benimserlerken dier yandan Batl emperyalizme kar savama ikilemiyle yz yze kalmlard. Batnn 19. yzyln ikinci yarsnda dnya zerinde kurduu hkimiyet, insanlar Batya ve Batllamaya yabanclatrp kendi kaderlerini kendi yntemleriyle tayin etmeye cesaretlendirmiti. Bu Hindistan iin de, Asya iin de, slm dnyas iin de geerliydi. Namk Kemal gibi Osmanl dnrleri bu hareketin n saflarndaydlar ve Abdlhamid bu eilimi, slm dnyasnda saygnln artrd ve muhalefetin gcn zayflatt iin destekliyordu. slm Hindistan, ran, Kuzey Afrika ve Gneydou Asyada Bat emperyalizminin basks altndayd. Dnya zerindeki Mslmanlar, Osmanl mparatorluunu dnyada Batya kafa tutabilecek son slm gc ve Abdlhamidi de slm dnyasnn direniini yneten yeryznn halifesi olarak gryorlard. Sultan, Batya kar konumunu glendirmek zere halifelik kurumunu ve emperyalizme kar mcadelede siyasal slm kulland. Abdlhamid bir pan-slmc olarak tanmlanr, hlbuki o slm saldr deil savunma amacyla kullanmak istiyordu. Bu balamda, slm birlii ve dayanmas amal, ksmen baarl olan bir ar yapt. II. Abdlhamidin politikas Alman birliinin ykseliiyle damgalanan bir tarihi rastlantyla kolaylat. Hi Mslman smrgesi olmayan, dolaysyla bir Mslman hkmdarla dostluk kurup bunu Almanyann emperyalist rakipleri ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar kullanabilecek olan Alman imparatorunun desteini kazand. Kayzer II. Wilhelm 1898 Ekiminde, bunu yapan tek Batl hkmdar olmak zere, Osmanl mparatorluuna bir resm ziyarette bulundu. stanbuldan sonra Kudse geerek burada siyah bir atn zerinde ehri gezdi ve Hallar yenmi olan byk Mslman komutan Selahaddin Eyyubinin trbesine bir elenk koydu. Kayzer, bunun ertesinde, Birinci Dnya Savanda Alman-Osmanl ittifakna kadar

gidecek bir ilikinin temellerini atarak kendini Mslman halklarn dostu ilan etti. YKSELEN GELENEKLK Osmanlclk ve slmla kyasladnda Trklk ideolojisi marjinal ve bire bir olarak Fransz Leon Cahun (1841-1900) veya Macar Armin Vambery (1832-1913) gibi Avrupal Trkologlarn eserlerini bilen kk bir aydnlar grubuyla snrl kalmaktayd. Vambery, II. Abdlhamidin dostluunu kazanmt ve muhalifler arasnda onun hafiyesi olarak alt sylenmekteydi. stanbula Rusya'dan gelen Mslman aydnlarn Trk olmak konusundaki bilinleri Osmanl aydnlarna gre daha ok gelimiti. Rus mparatorluunda Slavizmle gnbegn karlatklarndan beraberlerinde milliyetilik fikrini getirmilerdi. smail Gasprinski [Gaspral smail ] (1851-1914), Yusuf Akura (1876- 1935), Ahmet Agayev [Ahmet Aaolu] (18681939) gibi ncler Trklk akmna gncellik kazandrdlar. Ancak, bunlar; yine de Trkl, Trkler okuluslu, ok dinli bir imparatorluu ynetirken, Osmanlclk/slmclkn yerine koyamadlar.

Berlin Kongresinin sonulanmasndan sonra bile, byk gler Osmanl mparatorluuna bask uygulamay srdrd ve bir yandan da blgedeki hkmlerini glendirdiler. 1881 Maysnda, Fransa talyan emellerini engellemek amacyla ve Berlinde verilmi olan Osmanl toprak btnln koruma szn hie sayarak Tunus zerinde manda ynetimi ilan etti. Msrn mali sorunlar, iflas ilan ve ordudaki rejim kart ayaklanma, Eyll 1882de ngilterenin mdahalesine yol at; bunu izleyen igal 1954e kadar srd. Balkanlar ve Yunanistanda, ulusal ihtiraslar tatmin etme abas devam etti. Yunanllarn Girit Adasn elde etme abalar 1897de Osmanllarla, Osmanllarn sava alannda kazanaca ama bar masasnda kaybedecekleri bir savaa yol at. Byk glerin mdahalesi sonucunda padiah, Tesalyay brakmaya ve Giritte de 1912de adann tamamen ilhakna varacak bir zerk ynetim kurmaya raz oldu.

Arnavutluk ile Trakya arasndaki blge olan Makedonya zerinde Yunanllar, Bulgarlar, Srplar ve Mslmanlar tarafndan hak iddia ediliyordu. Makedonyann en nemli kenti Selanikte nfus, 1492de spanyadan srlen Yahudiler in yerletirilmesinden beri byk lde Yahudi olup, bunlar Osmanl yanlsydlar. Her millet kendi davas uruna bir ete savama girimiti ve bu durum yurtdndan mdahaleye davetiye karyordu. Byk gler reform istediler ve Dersaadet de Hristiyan nfusu yattracak nlemler almay kabul etti. Ancak, blgede atan karlar olan Rusya ve Avusturya, Bblinin reform nlemlerini yetersiz bularak kendi nerilerini gndeme getirdiler. 1903te, Makedonya zerinde yarm bir yabanc kontrol kurmay baardlar, ama iddet hareketleri, toplumlar arasnda geici bir uyum salayan Temmuz 1908deki kinci Merutiyete kadar devam etti.

Anadoludaki Ermeni toplumu 19. yzyl boyunca blgede gelien milliyetilikten etkilenmiti. Misyonerlik faaliyetleri adeta bir kltrel yenidendou tetiklemi, klasik dil ve edebiyatn yeniden domasna ve ortak toplumsal yaamn laiklemesine yol amt. Ermeni aydnlar topluluk iinde hem temsil ynetim hem de blgede egemen airet ve feodal yaplardan korunmak iin kkrtmalara balamlard. Rusya, reform hareketine hmilik yapyordu ve Berlin Antlamasnn 61. maddesi, Osmanl hkmeti Ermeni isteklerini tatmin edemezse ortak harekt hakk tanyordu. Ermeniler kendilerini ulusal haklar iin savaa hazrladlar ve komu Rusyadan destek buldular. Yine de Ermeni hareketi kendi iinde blnmt; bir ksm Ermeniler, Ermeni emellerini tatmin edecek liberal bir rejimin kurulmas amacyla Jn Trkler safnda mcadele edilmesi taraftarydlar. Bunlar yan snfnn mensuplar, genelde banker, tccar gibi mteebbislerdi ve kk bir ulusal devlettense byk bir imparatorluun paras olmay yeliyorlard. Anadoluda bir ulusal devlet kurmak isteyen Ermeniler iftiler ve tara tacirleriydi, kendi emellerine yardm iin Avrupa mdahalesini Balkan rneini taklit ederek salamaya al-

yorlard. Mdahaleyi kkrtma giriimleri, bunlar Austos 1896da stanbulda bir ngiliz-Fransz ortakl olan Osmanl Bankasn igal ettiklerinde baarszla urad; byk gler uyum iinde hareket ve mdahale edemeyecek kadar danklard. Sonuta, Ermeni hareketi o an iin bastrlm oldu.

Byk glerin iilerine karmasyla uramann yan sra, O. Abdlhamid kendi evini dzene sokmak amacyla birok alanda reformlar gerekletirdi. Maliye nemli bir konuydu ve Tunus, Msr rneklerindeki gibi sonu igale varacak bir Avrupa mal kontrol olaslk dhilindeydi. Dolaysyla, Kasm 1881de sultan, Maliye Nezaretinden bamsz olacak ve imparatorluun kredilerine bakacak olan Dyun-i Umumiye daresinin kuruluunu onaylad. Dyun-i Umumiyenin yeleri ngiltere, Fransa, Almanya, Hollanda, talya ve Osmanl Devleti tarafndan atand ve Dyun- Umumiye ksa sre iinde personel saysnda Osmanl Maliye Nezaretini fazlasyla geti. dare, en nemli kaynaklardan birtakm vergileri toplayarak yabanc tahvil sahiplerine kazanlarndan pay dyordu. Sultan, aklar kapatmak amacyla yeni vergiler salsa da ne kapitlasyonlarca korunan binlerce yabancdan ne de onlarn himaye ettiklerinden vergi almay baarabildi. Dyun- Umumiye daresinin kuruluunun bir sonucu olarak, yabanc yatrmclar sultann mali rejimine ve imparatorluun geleceine daha byk gven duydular. Dolaysyla da, imparatorlua demiryollar, karayollar, maden ocaklar, buharl gemiler eklinde bir ekonomik altyap yaratacak ve imparatorluu dnya pazarna daha rahat eklemleyecek yabanc yatrmlar yapld. Abdlhamid bunun ykc faaliyetlerde kullanlmasndan korktuu iin telefon konusunda ok kstl gelime olsa da, hkmdarl sresince demiryolu, karayolu ve liman inaatlarnda nemli gelimeler yaand; ama bunlar bile imparatorluun ihtiyalarn karlamaya yetmedi. II. Abdlhamid tarmn nemini kavramt, bylelikle zel kurumlar kurarak geliimini destekledi. Menafi Sandklarna 1888de Ziraat Bankas ad verilerek, kurumun rgtsel yaps geniletildi;

bunun byk nemi vard, nk bankann amac ifti kredilerini dzenlemek ve tefecilerin nn kesmekti. Maalesef sadece byk toprak sahipleri arazilerini gelitirip glendirecek krediler alabildiler ve kk iftiler kredi alamadklar iin eski iftilik yntemlerine mahkm kaldlar. Byk iftliklerde bir gelime vard ve sahipleri ihracat iin kullanlabilecek para getiren rnlerden ttn, pamuk, incir ve zeytin yetitirmeye baladlar. Bunlar zenginleerek yerel burjuvalara dntler ve 1908 sonras siyasette etkili oldular. Ticaret, tarm rnleri ve madenlerin ihracndan faydalanmaya balad. te yandan, korunmayan sanayi Avrupadan gelen ithal rnlere kar rekabet edemedi. Bu sebeple, endstri kstl ve yerel lekliydi; zanaatkrlar deri, cam, kuma, kt ve el dokumas hal retimi gibi iler zerinde younlayorlard. Sonu olarak, Osmanl endstrisi azgelimi kald ve ancak Cumhuriyet dneminde sanayilemeye ynelik nlemler alnd.

Abdlhamidin eitim reformlar en nemli reformlar oldu, ancak bunlar ayn zamanda rejimin zayflamasna da yol at. Padiah bu reformlar balatarak adeta kendi mezarn kazd. Bylelikle Mslman nfus arasnda eitim nemli lde genilerken yine de gayriMslimler arasndaki hza yetiemedi. Ortaokul ve lise eitimine nem verilirken ilkretim ihmal edildi, bylece de genel cehalet oran yksek kald. Ancak ehirli alt-orta snf yeleri iin zellikle askeri ve brokratik kariyer amal laik eitim, snf atlama aracna dnt. Hamidiye dnemi okullar, alt-orta snf mensuplarna askeri okullara girerek snf atlama imkn tand. Jn Trk hareketinin pek ok yesi bu toplumsal snftan geldiler ve eitim onlara brokrasinin yolunu at. Yine de ayn sosyal snf iindekilerin ounluu medreselerde eitimi ve cami hocal gibi grevlerle ulemann alt snfnda yer almay setiler. Laik eitim alm subaylarn ou Abdlhamid kartyd ve sultan da mektepli -yani Harbiyede eitilmi- laik subaylara kar ihtiyatlyd. Dolaysyla, bu tr bir eitim almam, temel zellikleri Osmanl tahtna sadakat olan ktada yetiip ykselmi alayl subaylara terfide ncelik tand. Eitimdeki bu ikilik imparatorlu-

un sonuna kadar srecek ve iki kesim -laikler ve dindarlar- yan yana yaayacakt.

Eitim yeni ve potansiyel olarak devrimci hareketin katalizryd. Hamidiye reformlarndan nce, muhalefet mensuplar kart aydnlardan oluuyordu. Ahmet Rza (1859-1930) ve Prens Sabahaddin (1877-1948) gibiler ve onlarla birlikte pek ok srgndeki Jn Trk, siyasal ve sosyal sistemi kkten deitirmek deil, onu daha kapsayc ve modern hale getirmek istiyorlard. Ahmet Rza Osmanl iilerine Bat mdahalesine kar ok duyarlyd, Prens Sabahattin ise Bat mdahalesini kullanarak sultan devirip yeni bir rejim kurmak isteindeydi. Abdlhamid, birok srgn onlara arpalklar bahederek satn almay baard; bunlar iin rejime dhil olmann anlam bu olmutu!

Ancak, 1870Ier ve 1880lerde domu, laik yeni okullarda eitilmi, olan alt-orta snf mensuplar, anayasann yeniden yrrle girmesini sadece balang olarak grmektelerdi. mparatorluun sadece siyasal deil, toplumsal, ekonomik ve kltrel yaamlarn da dntrmek, hareketlerinden bir devrim oluturmak istiyorlard. Hayret edilmeyecek biimde, toplumsal adan muhafazakr olan daha yal liderler -Ahmet Rza ve Prens Sabahattin- 1908 sonrasnda sadece kstl bir rol oynadlar; Prens Sabahattin liberal muhalefetin lideri oldu. 1908de siyasi ncelik yeni bir toplumsal snfa geti ve Osmanl tarihinde yeni bir sayfa at.

OKUMA NERLER Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye: Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Trkiyenin Douu, 1808-1975 (Cilt 2), ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1982. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarihi Kurumu, 1970. Donald Quataert, Osmanl imparatorluu 1700-1922, stanbul: letiim Yaynlar, 2003.

NC BLM Merutiyet Devrimi, Reform ve Sava (1908-1918)

ANAYASANIN DN slnda Osmanl mparatorluu 20. yzyla, 1900de deil gerek anlamda Sultan II. Abdlhamidin (saltanat 1876-1909 aras tahtta) otuz yl nce rafa kaldrd anayasay yeniden yrrle koyduu 23 Temmuz 1908de girdi. Abdlhamidin karar imparatorlukta byk iyimserlik ve coku yaratt, nk bu yeni dnem tm vatandalar iin zgrlk, eitlik ve adalet sz veriyordu. Mslmanlar veya gayri-Mslim, gibi farkl etnik kkenden herkes -Rumlar, Bulgarlar, Makedonlar, Ermeniler, Araplar, Krtler, Yahudiler ve Trklerde yeni anayasal dnemin beklentisiyle sokaklarda birbirlerini kucakladlar. Bir gece iinde, basn her istediini sansr tehdidi olmadan yazp basacak hale geldi; insanlar aralarnda Saray hafiyeleri bulunmadndan emin olarak kahvehanelerde bir araya geldiler. Kasaba ve ehirlerde halk ellerinde pankartlarla, bando-mzka eliinde hkmet konaklarna yryerek yeni dzeni ven konumalar yapt. Siyasi sulular iin bir af karld; srgndekiler Avrupa'dan, Msrdan ve geni snrlar olan imparatorluun eitli kelerinden stanbula dnmeye baladlar.

Hrriyetin ilan byk bir coku ve gsterilere neden oldu. Devlet grevlileriyle halk arasnda "hrriyet" kavramnn yorumundan dolay anlamazlklar oluyordu. Hatta kimi Osmanl vatanda hrriyet geldi' diyerek vergi dahi demek istemiyordu... Bu arada sansr de kalkm, birdenbire yaynlanan gazete ve dergi saysnda art olmutu. ttihadlar ise bu cokuyu kendilerinin iktidar iin kullanacaklard. Eski bir kartpostalda Karakyde yaplan hrriyet gsterileri (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

Tarada da olay merkezdekine denk bir cokuyla kutland. Sultann mutlakyetiliine kar kan eitli komitelerin liderleri imparatorlua ballk ve ynetimle ibirlii sz verdiler. Padiahn kendi deilse de danmanlar, mutlakyetilikten sorumlu tutuldular ve anayasay sorun karmadan yeniden yrrle koyan Abdlhamid hareketi ele geirmi oldu. Anayasa taraftar hareketin nderi durumundaki ttihad ve Terakki Cemiyeti hareketi Abdlhamidi sznden dnerse mcadeleyi yeniden balatmakla tehdit etti. Eski rejim km olduu iin bir yasa ve dzen eksiklii vard. Cemiyet bu durumda kontrol ele geirmeyi denedi; zaten o dnemde hkmeti destekleyecek prestij ve otoriteye sahip tek kurumdu.

Ancak, ttihad ve Terakki Cemiyeti, her zaman iin, kkleri Makedonyada olan bir gizli rgt olmutu, rgtte sorumluluk kapsamnda ast-st ilikisi iinde ilerleyen bir hiyerari mevcut deildi. Cemiyet ierisinde kabul edilmi bir liderlik yoktu ve bu yzden ttihad ve Terakki Cemiyeti kararlar genel kurulun setii merkez komitesinin ald bir liderler partisi olarak adlandrlyordu. yi tanmlanm bir ideolojisi yoktu; amac imparatorluu kurtarmak ve imparatorluun ok dinli, okuluslu toplumunun 20. yzylda birlik iinde yaayabilmesi amacyla, reform yapmakt. Osmanl toplumu arlkl olarak Mslman olduundan, ttihad liberaller anayasay slmn devletin resm dini olduunu belirten 11. maddesini kaldrarak laikletiremiyorlard. ttihadlar arasndaki slamclar, anayasann eriatla uyumlu olduunu nk eriatn meveret'i onayladn belirtiyorlard. Bylelikle, ttihadlar eriatn anayasal dzende baskn olduu kurgusunu ne sryorken, muhafazakrlar bunun byle olmad iddiasndayd. O an iin, ttihadlar, toplum snflar arasnda bir devrim yerine, ynetici sekinler snf iinde bir darbe gerekletirmekte baarl olmulard. Ancak bir yl ierisinde toplumu sarsan reformlar uygulamaya baladlar. Meclisi belirlemek zere seimlere gidilmesini ortaya atarak ve -Mslim veya gayri-Mslim, Trk veya deil- erafa temsil hakk vererek parlamento ile kabinenin toplumsal yapsn deitirdiler. Bu eraf da, buna karlk olarak, yasamann tabiatn deitirdi. Cokulu kutlama dnemi austosta sona erdi. Bunu, anayasann kendi durumlarn dzelteceini dnen iilerin balatt grevler dizisi izledi. Ancak bunlar yanlyordu, nk merutiyetiler ekonomik dzenin disiplinli ve sz dinleyen iilere sahip bir sosyal bar gerektirdii fikrindeydiler. Merutiyet rejimi glenen bir Osmanl mparatorluunun doal olarak kendi emperyalist emellerini baltalamaya alacan dnen d gleri de telaa drd. ngilizler Msr ve Hindistanda baarl meruti ynetimlerin etkisini bildiklerinden merutiyetilere kar mesafeli, yer yer tehditkr bir tavr takndlar. Dier gler daha gl tepki verdiler. Bulgaristan bamszln ilan etti, Avusturya Bosna-Herseki ilhak etti, Girit Adas da

Yunanistanla birleme kararn aklad. Bu olaylar yeni rejimin saygnln zedeleyen darbeler oldu.

stanbulda Bbli brokrasisine hkim olan liberal Ahrar Frkas yandalar ttihad ve Terakki Cemiyetine artk siyasi iktidar Saraydan alndna gre siyaset sahnesinden ekilme basks yapyordu. Ancak ttihadlar, kazanacaklarn tahmin ettikleri aralk seimleri sonrasnda daha da fazla etkili olacaklarn dndklerinden ekilmeyi reddettiler. Mslman toplumun alt-orta snfndan gelen ttihatlar kabineyi ellerine alarak lkeyi dorudan ynetemeyeceklerini kavradlar. Dolaysyla, hkmeti parlamentoya hkmederek kontrol edeceklerine gvendiler. 1908 seimlerinin sonular Ahrar Frkas yandalarn hayal krklna uratt ve ttihadlarn tahminlerini dorulad. ttihadlar ezici bir ounluk kazanm gibi duruyorlard ama Sadrazam Kmil Paa ttihad ve Terakki Cemiyetinin Meclis topland zaman ounlua sahip olamayacan dnyordu. O an iin padiah anayasal bir hkmdar gibi davranrken kabine de modern, merkeziyeti bir yap oluturmak amacyla anayasal olmayan yasalar ele almaya giriti. Ama, byk gler tarafndan kabul grecek ve onlar kapitlasyonlar kaldrmaya gtrerek denizar haklarndan vazgemeye yneltecek bir sistem yaratmakt. Saray kontrol altna alnmt, ama Bbli, yani Ahrar Frkas tarafndan ynlendirilen brokrasi, ttihadlar marjinalize ederek siyasi iktidar tekelletirmeyi umuyorlard. Kmil Paa, bunu iktidar yaplanmasnda nemli bir unsur olan Osmanl ordusunun kontroln kazanarak yapabileceine inanyordu. Bunun sonucu olarak, Meclisin desteine sahip olduu inancyla, ubat 1909da harbiye ve bahriye nazrlarn grevden alp yerlerine kendi adamlarn getirdi. Ancak, kendi kabinesinin yeleri, Kmil Paann kabinede alma arkadalarna danmadan deiiklik yapmas sebebiyle, istifa ettiler. Meclis, 13 ubatta hareketlerinin anayasa d olduu iddiasyla Kmil Paay sorgulamak iin topland. Kmil Paa istifa tehdidinde bulundu; onun yerine Meclis gvensizlik oyu verdi ve Kmil Paa da kabinesi de dt. Sabk rejime hizmet etmi

ama ttihad reform programna scak bakan Hseyin Hilmi Paa sadrazam oldu.

Kmil Paann d Ahrar yandalar ve tm ttihad kart unsurlar iin byk bir hayal krklna yol at. Bunlarn arasnda zellikle Rum Patriklii olmak zere Gayri-Mslim sekinler, sultan, mrteciler ve ngiltere Elilii de vard. Muhalefet ttihad ve Terakki Cemiyeti kart sert bir basn kampanyas balatt ve eliliin desteinden g buldu. Gericiler nisanda reformlara muhalefete balayarak slma dayal bir birlik ars yaptlar. Gazeteleri Volkan araclyla Meclisteki din adamlarna, ordudaki erlere, kentli alt snflara seslendiler. KARI DEVRM ttihad kart propagandann bir sonucu olarak, stanbul garnizonunda, aralarnda askerlik hizmetine alnan medrese rencilerinin de bulunduu askerler 13 Nisan 1909da (31 Mart 1327) bakaldrdlar. Bunlar, eriatn yeniden uygulanmasn, kabinenin azledilmesini ve yeni rejimin zgrletirdii Mslman kadnlarn toplumsal hayattan tecridini istemekteydi. ttihad mebuslar hayatlarndan endie ederek saklanrken Hseyin Hilmi Paa da istifa etti. Abdlhamid duruma el koydu. Asilerin tm isteklerini kabul etti ve ertesi gn hamilik ettii Tevfik Paay yeni sadrazam olarak atad. Kardevrim baarl olmu, ttihad ve Terakki Cemiyeti hezimete uram gibiydi. Bu, ttihad ve Terakki Cemiyetinin kk salmam olduu stanbuldaki durumdu. Ancak Makedonyada durum farklyd. 3. Ordu ve onun ttihad taraftarlar, isyan lanetleyerek, Saray merutiyet yeniden kurulmazsa mukabeleyle tehdit eden bir telgraf bombardmanna tuttular. syan krklediini iddia ettikleri baz nde gelen Ahrarclarn tutuklanmasn istediler. Bu arada, merutiyete bal subaylar Hareket Ordusu ad altnda bir kuvvet oluturarak, bakentte dzeni salamak ve asileri cezalandrmak zere Selanikten yola ktlar.

31 Marttaki ayaklanmadan sonra Rumeliden Hareket Ordusu'nun gelmesi zerine, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan yeleri Meclis-i Milli ad altnda Yeilky'de Yat Kullipte ortak bir toplant dzenledi. Toplantya Sait Paa (Kk) ile Ahmed Rza bakanlk etti. Ama bu toplantdan beklentilere ramen II. Abdlhamidin tahtan indirilmesi karar alnmad. Padiahn hal'i ise daha sonra 27 Nisanda gerekleecekti. Eski bir kartpostalda Yeilky Yat Kulp'te Sait Paa ve meclis yeleri (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

Hareket Ordusuna siyasetin dnda kalan ve sert disipliniyle tannan bir asker olan Mahmud evket Paa komuta ediyordu. Kendine gelen ve anayasann yrrlkte olduunu, her eyin bir kez dzen yerine oturdu mu, iyiye gideceini syleyen heyet tarafndan yaplan hareketten vazgeme teklifini reddetti. Bakente girdi ve 24 Nisanda ksa bir atma sonras ehri ele geirdi. Bu arada, Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan Meclis-i Umumi-i Milli ad altnda ehrin dnda Marmara kysnda bir Rum ky olan Ayastefanosta (Yeilkyde) 22 Nisan 1909da topland. Bunlar, merutiyeti teminat altna alarak Sultan II. Abdlhamidi tahttan indirme karar aldlar ve bu Meclis karar da eyhlislmn bir fetvasyla onayland.

stanbulda baarszlk ihtimaline kar kardevrimciler Adana vilyetindeki Ermenileri katlederek yabanclar mdahaleye kkrtmay planlamlard. Edirne mebusu ve katliam aratrmaya gnderilen heyetin bir yesi olan Hagop Babikyan Adana katliamnn, kardevrimciler yeni dzene ve anayasaya ballklar dolaysyla Ermenilerden nefret ettikleri iin gerekletirildiini bildirdi. Dolaysyla, meruti dzeni yok etmek istiyorlarsa Ermenileri de yok etmeleri gerekiyordu. Ancak, katliam zerine, Fransz sava gemileri Mersine doru yollandysa da, yabanc mdahalesi olmad. Alman ve talyan ittifakndan sonra Avrupada g dengesi nemli lde deimiti; artk dier byk glerin onay olmadan tek bana sava gemisi diplomasisine girimek Avrupada bar tehdit edebilirdi. Yeni rejim kendi adna gayri-Mslimlerle iyi ilikiler kurmaya kararlyd. Dolaysyla, 5 Maysta kabine Adana katliamlar kurbanlar iin 30.000 liralk bir harcamay onaylad; 12 Maysta Meclis Adana olaylar iin taziyetlerini bildiren ve tm Anadolu vilyetlerinde nfusun tm unsurlar arasnda uyum ve kardelii emreden bir bildiriyi kabul etti. Miralay (Albay) Ahmet Cemal Bey (1872-1922) Adanaya vali olarak atand. Cemal, nde gelen bir ttihad subayd; Enver (18811922) ve Taltla (1874-1921) birlikte, ileriki yllarda lkenin i ve d politikasn ynlendiren lden biri oldu. Dzeni salamak amacyla kardevrimcilere kar sert nlemler ald; Osmanl tarihinde ilk defa baz sekin Mslman yan katliamdaki rolleri sebebiyle asldlar. Anayasal dzenin yeniden kurulmas, ttihadlar iin hem iyi hem de kt oldu. Her ne kadar ttihad ve Terakki Cemiyetinin liberal ve muhafazakr muhalifleri rgtl bir grup olarak ezilmi olsa da bunlarn temsil ettikleri ruh canl kald. Ayrca, kardevrim Mahmud evket Paann komutasnda yenilgiye uratldndan, Mahmud evket Paa hkmetteki egemen g olarak kald. ttihadlar, zellikle paa ordunun tm siyasi etkilerden uzak kalmasn emrettikten sonra, Mahmud evket Paann hkmetteki aznlk orta olarak kaldlar. Mahmud evket Paa, 1., 2. ve 3. ordular genel mfettii ola-

rak atand ve bu onu harbiye nazrndan ve kabineden bamsz klarak yeni rejimin diktatr yapt. V. MEHMEDN TAHTA IKII V. Mehmed olarak bilinen Mehmed Reat (1844-1918) 1909da Abdlhamidin yerine geti. Abdlmecitin (1839-1861 aras tahtta) oluydu ve ideal merut hkmdar olarak grlyordu. Tahta ktnda altm be yandayd; siyasi tecrbe ve kiisel hrstan yoksundu. Dolaysyla, ttihad ve Terakki Cemiyeti evresine adamlarn yerletirerek Sarayda etkisini korurken, hkmetin her dediini yapmaya hazrd. Hseyin Hilmi Paa yine sadrazam olarak atand, ancak kabinesinde bir tek ttihad yer almyordu. Toplum, alt-orta snf mensuplarn kabinede grmeye hazr deildi. ttihadlar bir yasay deitirerek mebuslarn -kendi mebuslarnn- eitli bakanlklara mstear olarak atanmasn salamay denedi. Bylelikle kabinenin ileyiini etkileyebileceklerini umuyorlard. Ancak Meclis anayasann 67. maddesini deitirmeyi reddetti ve ttihadlar uygulamaya ters olarak yelerini dorudan kabineye sokmaya zorlandlar. Maliyeci ve Selanik mebusu Mehmed Cavit (1875-1926) Haziran 1909da maliye nazr oldu ve ilerleyen yllarda nemli bir rol oynad. Austosta belki de ttihad ve Terakki Cemiyetinin en nemli ve rgte hkim yesi olan ve 1917de sadrazam olacak Mehmed Talt, eski rejimle yakndan ilikilendirilen Ferid Paann yerine dhiliye nazr olarak atand. ttihadlar artk kabinede rahattlar ama Meclisteki konumlar zayft. Cemiyet kendi platformundan seilmi ama kendi istekleriyle eliir ekilde oy kullanan mebuslar zerinde disiplin salayamyordu. Bu arada, ttihad ve Terakki Cemiyetinin bir siyasi parti olmadn, dolaysyla parti disiplinine sahip bulunmadn belirtmekte fayda var. ttihad ve Terakki Cemiyeti, birbiriyle rekabet eden ve genelde de atan karlara sahip bir hareketti. 1909 Martnda ttihad ve Terakki Cemiyeti bir meclis grubunun veya bir partinin kurulmasn kabul ederek disiplin salamay umdu. Ancak fikir ie yaramad

ve partiye bal mebuslar 67. maddenin deitirilmesine kar oy verdiler. ubat 1910da bir hizip ttihad ve Terakki Cemiyetinden ayrlarak Ahali Frkasn kurdu ve yekvcut cemiyet efsanesini ortadan kaldrd.

Mahmud evketin gzetimi altnda siyasi faaliyetler tarafszlat. Ahrarclar gzden dt ve bir sre iin glgede kald. ttihadlar, her ne kadar Mahmud evket reform ve modernleme programlarn benimsemi olsa da, paann kdemsiz ortaklar olarak almaya zorlandlar. Bu arada, Ahrarclar yaralarn sararak, kendilerini yeniden dzenlediler ve Kasm 1911de, imparatorluktaki tm ttihad ve Terakki Cemiyeti kart gruplarn bir ittifak olan Hrriyet ve tilaf Frkasn kurdular.

Baarszla urayan kardevrim sonrasnda, reformcular mecliste muhalefetsiz kalmlard ve bu sayede nemli yasalar kolaylkla geirebiliyorlard. Bunlarn amac vard: birincisi, 1908 Temmuzundan beri ortaya kan gelimeleri anayasaya aktarmak; kincisi, imparatorluu ve imparatorluun idari mekanizmasn modernletirip btnletirmek; ncs, byk glerin holanaca yasalar kararak yabanclarn imparatorluk hukukundan muaf tutulmasna yol aan durumu ortadan kaldrp, bu devletlerin kendilerine tannm olan kapitlasyonlardan vazgemelerini salamak. 1909 anayasa deiiklikleri yetkiyi padiahtan alarak bunu yasama organna ve hkmete devretti. Yalnz, imparatorluu modernletirme amal reformlar Trk olmayan gayri-Mslim nfus arasnda nemli lde rahatszlk yaratt gibi Arnavutlukta da byk isyanlara yol at. Yine ynetimin kapitlasyonlarn kaldrlmasna ynelik abalar da baarszlkla sonuland. Byk gler direnerek herhangi bir tavizden kandklar gibi, ayrca Bbliden yeni tavizler istediler. Bunun sonucunda, imparatorluk, stanbul ynetimi Eyll 1914te Avrupadaki savatan yararlanarak kapitlasyonlar kaldrana kadar, bir yar smrge halinde kald. Bu srete, kapitlasyonlar reformlar engellemekte, Osmanl egemenliini ve bizzat modern, bamsz bir devlet kavramn zedelemekteydi. Tm zorluklara karn, reformlar,

zellikle de Cavit Beyin idaresinde mal rejim reformlar, nemli deiimler yaratt. 1909da 148 milyon lira olan gelirler 1910da 184 milyona ykseldi. Bugnk IMFnin bir ncl olan Dyun- Umumiye daresi bile rejimin dar baarlarn vgyle karlad. Anadoluda, hatta yasalarn pek gemedii Douda bile, artlar nemli lde ilerlemiti. ngiltere elilik maslahatgzar, Van vilyetinde anayasa sonrasnda artlarn iyiletiini, kyllerin artk Krt airetlerinin saldrlarndan bile korkmadklarn, siyasi sebeplerle tutuklanmadklarn ve hkmet yetkilileri ile jandarmaya barnak temin etmek zorunda kalmadklarn belirtmekteydi. Reformlara ve gelien artlara ramen, bir lde Mahmud evket Paann kaprisli tavrlar, bir lde de ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki gr farkllklarndan doan hizipler yznden epeyce fazla bir siyasi gerginlik vard. 1910-1911de anlamazlk ylesine artt ki, 10 ubat 1911de Talt Bey dhiliye nazrl grevinden istifa etmek zorunda kald ve yerini daha lml olan Halil Beye (Mentee) brakt. Bu tr dnler siyasi istikrar dourmad gibi, ttihad ve Terakki, meclisin kontroln de kaybetti. Siyasi durum, talyann Osmanl mparatorluuna sava ilan etmesi ve 29 Eyll 1911de Libyada Trablusgarpa saldrmasyla daha da arlat. Daha nce Roma bykelisi olan ve Hilmi Paadan sonra sadrazamla atanan brahim Hakk Paa, istifa etmek zorunda kald, yerine seksen yana yaklaan Mehmed Sait Paa sadrazam oldu. Mahmud evket Paa ile ttihad ve Terakki Cemiyeti, sava sebebiyle, zellikle de talyanlar baz Ege adalarn igal ederek anakkale Boazn ablukaya aldktan sonra, byk prestij kaybna uradlar. Bunun zerine ttihadlar, hazr hl imparatorlukta kendi isteklerini yaptrabilme gleri varken, Meclisin dalmasn ve 1912 ilkbaharnda erken seimlere gidilmesini kararlatrdlar. 1912 seimleri, ttihadlar g kullanma ve hile yoluna gittiklerinden sopal seimler diye bilinir. ttihadlar bu seimlerde, Makedonyadaki destekilerini yitirme pahasna da olsa, byk bir baar elde ettiler. Yine de ttihadlar iktidarn tadn uzun sre karamadlar. 1912nin temmuz aynda, kendilerine Halskr Zabitan Grubu adn veren ve 1908 darbesini yapan ekibi hatrlatan

bir asker grup, hkmete bir ltimatom vererek Mehmed Sait Paay istifaya zorlad. BALKAN SAVALARI VE OSMANLI YENLGS Halskr Zabitn Grubunun iktidara getirdii liberal ynetim (21 Temmuzdan 29 Ekim 1912ye kadar Ahmet Muhtar Paa kabinesi, 28 Ekim 1912den 23 Ocak 1913e kadar da Kmil Paa kabinesi), ttihad ve Terakki Cemiyetine kar olduu gibi ttihad ve Terakkiyi yok etmeye de kararlyd. Liberallerin daha fazla zamanlar olsayd ve byk glerden, zellikle de ngiltereden Balkan Sava sonrasnda yeterli destek grselerdi, ttihad ve Terakki Cemiyetini yok ederek, yenilgiden sonra ayakta da kalabileceklerdi. Srbistan, Karada, Bulgaristan, Yunanistandan oluan Balkan ittifak, Osmanldaki siyasi anlamazlklardan ve talyayla sregiden savatan faydalanarak 1912 Ekiminde Osmanllara saldrdlar. Birka hafta iinde Osmanl ordusu bozguna uratlm ve Balkanlar kaybedilmiti. 9 Ekimde atmalarn balamasndan nce, ngiltere Dileri Bakan Sir Edward Grey, Avam Kamarasnda atmalar nasl sonulanrsa sonulansn, byk gler statkoda herhangi bir deiiklie izin vermeyecektir aklamasnda bulunmutu. Ancak, bu tr aklamalar, Osmanl bozgunu sonrasnda abucak unutuldu. Bulgar ordusu kasm ortalarnda stanbulun hemen dndaki atalcada durduruldu ve 3 Aralk 1912de bir atekes antlamas imzaland. 1913n ocak aynda Londrada grmelere balansa da, Bbli Edirne kentini vermeye ve Ege adalarndan vazgemeye yanamadndan grmeler sonusuz kald. Edirne, Bizansn fethinden nce imparatorluun bakentiydi, bu nedenle, Osmanl iin moral bir gce ve stanbulun savunmas asndan da hayati neme sahipti. Kmil Paa ordudaki muhalefet tarafndan sktrlm olduundan, Edirnenin ve Ege adalarnn verilmesinde herhangi bir sorumluluk almak istemiyordu. Daha savata arpmam olan subaylar, za

Osmanl ordusu balangta umutla girdii Balkan Harbinde bozguna uramaya balaynca, yzlerce yl sregelen Rumeli ve Balkanlardaki egemenlii sarslmaya ve kmeye balad. Bu kn sonunda doup, yaadklar topraklar terketmek zorunda kalan insanlarn yaadklar bugn bile kuaktan kuaa aktarlan ve toplumsal hayata yansyan etkiler yaratt. Sava srasnda g eden halk gsteren eski bir kartpostal (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

ferin arpmalarn sonunda elde edileceini dnerek yeniden savamak istiyorlard. Basn da teslimiyete karyd, ttihad ve Terakki ise toplumsal direnii desteklemekteydi. 13 Ocakta, byk gler yeniden stanbulu Edirneyi verme ve adalar sorununu da kendilerine brakma konusunda zorladlar. Gler, yeniden atma karsa imparatorluun daha da byk tehlikelerle karlaabileceini, barn imzalanmasndan sonra da Osmanllarn byk gler in madd ve manevi desteine ihtiya duyacan stanbula bildirdiler. Bu tr bir destek sadece Bbli Avrupann szn dinlerse mmkn olacakt. Ancak, Avusturya ve Rusya Osmanl direniini, ttihadlarn Edirnenin bakentin savunmasnda hayati nemi olduu ve teslim edilemeyecei fikrine dayanarak desteklemekteydi. Kabine bir karara varamadan ttihadlar, Kmil Paay Bbli Baskn diye bilinen bir

eylem sonucunda, silah zoruyla istifaya zorlayarak 23 Ocak 1913te iktidar ele geirdiler. Talt, bu eylemle ya milletin onurunun kurtarlaca veya o yolda perian olunacan, savan devamn istemediklerini ama Edirneyi elde tutmaya kararl olduklarn sylyordu. Edirnenin elden karlmas kesinlikle sz konusu olamazd. Mahmud evket Paa yeni, lml bir kabine kurdu. Talt, Cavit ve Enver Beyler gibi nde gelen ttihadlarn kabinede yer almamas dikkat ekiciydi. Mahmud evket Paa ise en baskn siyasi kii olarak kald. Yeni kabinenin durumu kritikti. Hazinenin bo olmasnn yan sra Balkan devletleri de grmelerden ekilme ve arpmaya balama tehdidinde bulunuyorlard. Siyasal belirsizlik gznne alndnda ttihadlar, Ali Kemal ve Rza Nur gibi nemli muhalefet liderlerini satn alp bunlar arpalk mahiyetinde Avrupaya gndererek muhalefete kar uzlamac bir siyaset izlemeye baladlar. 3 ubatta atekes sona erince atmalar yeniden balad. Bbli, byk glerin mdahalesini istediyse de Avrupann ie karmasndan nce Edirnenin verilmesi gerektii yantn ald. ubat sonunda Edirne dmek zereydi ve hkmet Prens Sabahattini sadrazam yapma amal bir liberal darbeyi engellemek zere nlemler ald. Ancak, darbe ttihad ve Terakki Cemiyetini de radikalletirmiti. O dnemin insanlar, ttihadlarn nasl 1870 Fransz Komnn taklide baladn ve Edirnenin nasl Osmanllarda Alsace-Lorrainein karl olduunu fark ettiler. Edirne, alt aylk bir kuatma sonrasnda, 26 Martta dt ve bu durum ttihadlar, Osmanlnn ikinci bakentini arpmadan verme aybnn yknden kurtard. Yine de ttihad ve Terakki Cemiyeti bir miktar prestij yitirdi. Grmelere yeniden baland ve Bbliye bu kez Kmil Paa kabinesine nerilenlerden ok daha kt artlar nerildi. 23 Ocak 1913 darbesinden sonra Kmil Paa, Lord Kitchenerla stanbuldaki durumu tartmak zere Kahireye gitmiti. Kitchenera Kmil Paann hlihazrdaki Trk hkmetinin uzun sre dayanacan sanmad ve de kendine ok yakn gelecekte bir dier devrim olasl ynnde bir duyum geldii sylenilmiti. Kmil Paa daha

ttihadlar bir komplodan phelendiler ve Kmil Paa stanbula dnd 28 Maystan itibaren fiil ev hapsinde tutuldu. stanbul muhafz Ahmed Cemal Bey anlarnda Paann stanbula dn isyann kmak zere olduunun en kesin deliliydi diye yazar ve Mahmud evket Paay, [Kmil Paa] stanbula cesedinizin zerinden sadrazam yaplmak zere getirildi. Paann gelii ayaklanmann hemen olacann gizli bir iaretidir diye ikaz ettiini belirtir. Gerekten de 11 Haziranda, Edirnenin kaybnn ttihadlarn prestijini zedelediine kanaat getiren liberaller, Mehmet evket Paay ldrdler ama iktidar ellerine geiremediler. Komplo ortaya karld, ksa srede muhalefet safd braklarak Osmanl tarihinde yeni bir sayfa ald.

sonra eer tilaf Devletlerinin, zellikle de ngilterenin destei olursa stanbulda iktidara gelme arzusunu belirtmiti. Greyin Trkiyedeki ynetim asndan uygun bir yabanc kontrolnn kurulup kurulamamas sorununu deerlendirmesini istedi. Bu tr bir yaklam Trkiyeyi yok olmaktan korumann tek yoluydu, Kmil Paa da bu grevi stlenmeye gnlden razyd. Tabi ngiltere ve tilaf Devletlerinin bu yabanc kontroln empoze etmesi gerekiyordu, nk bunu kendi bana ortaya atmay baaramazd. Ancak, eer onlar byle bir siyaset gderse, memnuniyetle yardmc olurdu.

30 Mays Londra Antlamasna kadar, Enez-Midye hattnn batsndaki tm topraklar gibi Edirne de Bulgarlara brakld. 23 Ocak darbesinin kahraman Enver Bey prestij kaybettii gibi ttihad ve Terakki Cemiyetindeki konumundan da oldu ve Ali Fethi Bey [Okyar] (1880-1943) genel sekreter seildi. Mahmud evket Paa suikastndan sonra ttihadlar nihayet iktidara hkimdi. Msrl bir prens olan ve ayn zamanda hariciye nazrln da elinde tutan Sait Halim Paa (1863-1921) tarafndan kurulan kabine, hl lmlyd. Kabinenin amac, bir Arap sadrazamn yan sra bir Lbnanl Hristiyan olan Sleyman el-Bustani ile Danak milliyeti hareketi mensubu Oskan Efendinin de katlmyla Arap vilyetlerinin ve Ermeni toplumunun gnllerini almakt. Kabinede Rum bakan olmamas, Balkan Savann Yunan milliyetiliini glendirdiinin ve artk Rum toplumu-

Balkanlardaki mttefikler arasndaki ayrlklar sonunda savaa yol at. 28 Haziran 1913te Bulgaristan Srp ve Yunanllara saldrd, 11 Temmuzda Romanya Bulgaristana sava at; ertesi gn Osmanllar durumdan yararlanarak Balkan devletlerinden bamsz olarak savaa katldlar. Trakyay savunmasz bulan Osmanllar, ksa sre nce kaybetmi olduklar topraklar geri almaya baladlar. Bir irade-i ahane eskiden imparatorluk topraklar olan yerlerin ele geirilmesini buyururken, basn da zafer sarhou Yunanllar almadan Edirnenin zapt edilmesini istiyordu. Ancak kabine, Londra Antlamasnn ihlli durumunda byk glerin mdahale ihtimali endiesi yznden blnmt. ttihadlar, 23 Ocak darbesinin sebebinin Edirne olduunu belirterek eylem istiyor ve kenti almadka ttihad ve Terakki Cemiyetinin ynetimde bulunmasna dair manevi hakkn elden gideceini sylyorlard. 22 Temmuzda, devrimin beinci yldnmnden bir gn nce, Enver Bey ordunun banda Edirneye girdi ve ttihadlar, szlerinde durarak kaybettikleri prestijin bir ksmn geri kazandlar. Yabanclarn bask ve vaatlerine karn Bbli Edirneyi geri vermemekte srar etti. Seim blgesi Edirne olan Talt Bey, basna Osmanl vatanseverlii artacak gmrk vergileri karl satlk deildir... Edirne ancak bizim kenti savunmak iin son askerine kadar kendini feda etmeye hazr olan sadk ve cesur ordumuzun kan pahasna satn alnabilir aklamasn yapt. Byk gler -ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya stanbula kar ortak bir cephe ortaya koyamadlar. talya Trk taraftar bir tutum sergiledi; te yandan Alman bykelisi Berlinden talimat almadn belirtti. Sofya tek bana kalmt ve stanbulla dorudan mzakerelere girmesi gerekti. Sonunda, 29 Eyllde Osmanllar ile Bulgarlar

nun gvenilir ve Osmanl camiasnn paras olarak grlmediinin bir iaretiydi. Kabine ayrca Talt Bey (dhiliye), Halil Bey (Mentee) (ray Devlet bakan), brahim (adliye) ve kr Bey (maarif) beyler gibi nde gelen ttihadlar da kapsyordu. Hkmet muhalefete kar sert nlemler ald ve 300den fazla muhalif tedbir olarak Karadeniz limanlarna srgne gnderildi. Sultann bir akrabas olan Damat Salih Paa gibi birtakm komplocular aslarak idam edildiler.

arasnda bir antlama imzalanarak -Edirne ve Dimetokay da kapsayarak- Dou Trakya Osmanllara brakld. Antlama, ayrca gelecekte ok ar sonular olacak olan nfus mbadelesi hakknda maddeler de iermekteydi. YENLGNN YANSIMALARI Balkan Savann ar yenilgileri, ttihadlar arasnda bir kendinden phe ve kendini dinleme dnemi balatt. Balkan ittifakna hemen teslim olmaya raz olmasalar da byk glerin emri vakilerine kar daha uysaldlar. Osmanl kurumlarn adalatrmak iin de yabanc uzmanlnn gerekli olduuna karar verdiler. Dolaysyla da ekim aynda, Bbli Almanyayla bir antlama imzalayarak Osmanl ordusunu modernize edecek asker heyetin grevlerini belirledi. ngiltere heyetine bakanlk eden Amiral Limpusa gre, ngiltereyle imzalanan deniz kuvvetleri hakkndaki antlama donanmay yeniden yaratacak ve daha da nemlisi, imparatorlukta ar sanayii balatacakt. Ahmet Cemal Bey, Sir Henry Wilsona Trkler asker eitmenlerini [yani Almanlar] deitiremezler [ama], geri kalan tm konularda, mliyede, ynetimde, donanmada, yalnz ngilterenin rehberliini arzu ederler diyecekti. Ancak ngilizler, Osmanllar kanatlar altna alarak Ruslar dlayacak durumda deildiler ve bunun Avrupa gler dengesindeki etkilerinden korkuyorlard. 1913n haziran aynda, Ruslar byk glerin bykelilerine Osmanl Ermenilerinin maduriyetlerinin karlanmasn, tpk Lbnan rneinde olduu gibi Dou Anadoludaki Ermeni vilyetleri diye bilinen vilyetlerin bir Hristiyan vali ynetimine verilmesini nerdi. Temmuzda Bbli, Osmanl nfusunun isteklerini dinlemek amacyla Yzba Deedes ile Mslmandan oluan bir heyet gnderdi. Bu arada, drstl ve adaletiyle tannan Albay Hawker Erzurum, Trabzon ve Van jandarmasnn bana getirildi. Adliye Nezaretinde danmanlk yapm ve imparatorluu gayet iyi tanyan Kont Ostroroga gre, Ermeni sorununun dorudan ve etkin yollarla zlmesi gerektiinden haberdar olan Trkler, Ermeni reformunu ngiltere

kontrol altnda gerekletirmeye istekliydi. Srf diplomatik sebepler bile plann gerekletirilmesini engelledi.

ubat 1914te Bbli byk glerin Dou Anadoluyu her biri kk, tarafsz devletlerden seilmi bir genel mfettie sahip olacak alt blgeye ayrma nerisini kabul etti. Genel mfettiler etkili ynetim iin gerekli reformlarla grevlendirilecekti. Ancak, yabanc denetimindeki bu reformlar gazeteci Ahmet Emin Yalmann izlenimlerine gre, Dou Sorunu jargonunda kesip atmaya bir girizght. Trk egemenlik haklarnn devam kurgusu, her hal ve artta, bir uyutucu malzeme demekti. Nisan 1914te, Rus ajanlarnca kkrtlan Krt airetleri Bitlis Ermenilerine saldrnca, Bbli blgeye asker gnderdi ve Ermeni topluluklarna kendilerini savunmalar amacyla silah datt. Bir Ermeni gazetesi, gericilere kar kenti savunmak zere Osmanl ynetiminin silah datacak kadar kendilerine gvenmesini vd. Aslnda, Bitlis Ermenilerinin silahlandrlmas, ttihad devletin zayfln gsteriyordu; bu, devletin Dou Anadoludaki tebaasn koruyamayacann, yani her modern devletin en temel grevini yerine getiremeyeceinin, samimi bir itirafyd. Ancak, isyankr Krtler daha sonra ortaya kabilecek iddet olaylarnn nne geilmesi amacyla cezalandrldlar. Mays aynda, on bir kii sulu bulunarak idam edildi ve cesetleri herkesin grmesi amacyla kentte tehir edildi. Temmuzda reform programnn ilerleyebilmesi iin Meclis, iki genel mfetti ve bunlarn emrindeki kiiler iin 40.000 sterlinlik bir harcamay onaylad. Osmanllarn Balkan Sava sresince ve sonrasnda diplomasi alannda dlanmasndan beri ttihadlar Avrupadaki iki bloktan biriyle ittifak kurmalar gerektiine karar vermilerdi. Bu ya ngiltere, Fransa ve Rusyadan oluan l tilaf olacakt veya Almanya, Avusturya ve talyadan kurulu olan l ttifak. ttihadlar l tilaf tercih ederek srasyla ngiltere, Fransa ve Rusyaya yanatlar, ancak bunlarn her biri tarafndan geri evrildiler. Almanya da Balkan Savandaki Osmanllarn baarszlklar sonrasnda stanbulla bir ittifaka girmekte ayn derecede kararszd; Osmanllar hem asker hem

diplomatik bir yk olmaya adayd. Ancak Haziran 1914te AvusturyaSrbistan savann kmasndan sonra, Berlin, bir Osmanl ibirliinden kazanaca eylerin kaybedeceklerinden daha fazla olduunu hesapland. Berlin ancak savaa gireceinden kesinlikle emin olduu zaman stanbula yneldi. 28 Temmuzda Berlin, Bbliye, sadece Bbli ordusunu sadece sava durumunda Alman asker ynetimine brakr ve Rusya savaa dman kuvvet olarak katld takdirde Osmanllar Almanyann yannda yer almay kabul ederlerse, Rusyaya kar Osmanl toprak btnln koruma garantisiyle kesin ittifak antlamas artlar nerdi. Alman imparatoru, Osmanl mparatorluunu ve halifelii, ngiltereye kar cihad ilan etmenin temeli olarak grd. Nitekim bykelisine ngilterenin suratndan Hristiyan barll maskesi apak yrtlmaldr... Trkiye ve Hindistandaki konsoloslarmz, ajanlarmz ve dierleri, tm Mslman lemini bu tiksindirici, yalanc ve vicdansz millete kar vahice ayaklanmak zere tututurmaldr; nk biz lmcl yaralar da alsak en azndan ngiltere de Hindistan kaybedecektir diye yazyordu. ALMANYAYLA TTFAK Gizli ittifak 2 Austos 1914te imzaland. Bbli, asker heyete sava ynetiminde etkin kontrol konusunda gvence vererek Osmanl ordusunu bu heyete balad. Alman tarihi Fritz Fischere gre, ittifak bir yandan Cihada yol verecek pan-slmist hareketi serbest brakmak iindi. ... Trkiye bylece Almanyann sava stratejisinde ikili bir rol stlendi: Rusyann Karadenizde ve Batl mttefikleriyle iletiimini sekteye uratan Boazlarn koruyucusu rol ile ayn zamanda Rusyann gney kanadna kar sreen bir tehdit oluturup bu ekilde ngilterenin en kolay incinebilir iki noktasna, Hindistan ve Msra saldr iin bir srama tahtas oluturma rol. ttihadlar, Almanyayla ittifak imparatorluu Avrupa emperyalizminin hrsndan korumak iin bir sigorta anlamas olarak grdler. O dnemdeki ou gzlemci gibi savan ksa sreceini ve Alman

hamileri tarafndan kollanacaklar bir mzakereli antlamayla biteceini dndler. ngilterenin Osmanllar iin ngiltere tersanelerinde ina edilmi iki sava gemisine el koyma karar, lkenin genel hissiyatnda derin izler brakt ve Almanyann imparatorluktaki konumunu glendirdi. ngiltere filosu, stanbul savaa katlmadan ok nce Boazlard ablukaya almaya balamt. Kabine buna 3 Austosta skynetim ve seferberlik ilan ederek karlk verdi. Talt Bey, seferberliin savunmaya ynelik bir nlem olduunu; ngiltere ile Fransa Osmanl toprak btnlnn ve bamszlnn korunmas iin ayr ayr garanti vermeleri, ayrca kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmeleri durumunda Bblinin sava sonuna kadar tarafsz kalacan aklad. Londra ve Paris bunu yapmaya isteksizdi; tilaf Devletlerini bir arada tutan en nemli unsurlardan biri de Osmanl topraklarnn blnp paylatrlmas szyd.

Seferberliin ekonomik sonular, zellikle de tarmda, ok ciddi oldu. On sekiz ile krk ya aras erkekler tam da hasat zaman askere arldlar ve kadnlar onlarn ilerini stlenmek zorunda kald. lkenin zaten kt durumda olan mliyesi de olumsuz bir ekilde etkilendi ve hkmeti Berlinin avucuna daha da fazla itti. 10 Austosta iki Alman sava gemisinin, Goeben ve Breslaunun Marmara Denizine snmalar, zellikle de nceden ngilizler tarafndan kontrol edilen Osmanl donanmasna kar, Almanlarn elini daha da glendirdi. Osmanl kabinesi gemilerin silahszlandrlmasn nerdi. Ancak stanbuldaki Alman bykelisi Baron von Wangenheim byle bir nlemi almay reddetti ve Osmanllar gemileri geri evirirlerse Ruslara katlarak imparatorluu paralama tehdidinde bulundu. Kabine bu tehdit zerine baka bir nlemi, Almanlarn gemileri Osmanllara satt kurgusunu tercih etti. ttihadlar ekingen mizal insanlar deillerdi ve bu olay byk glere kar ellerini glendirmekte kullandlar. Eyllde kapitlasyonlar tek tarafl olarak ve diplomatik protestolara karn lavettiler. Ayn zamanda, Bulgaristan ve Romanya l ttifak tarafndan ikna edilmedike savaa girmeyeceklerini ifade ederek tarafszlklarn vurguladlar. Eyll 1914teki Marne Muharebesinin Fransann baarsyla sonulanmas, ttihadlar arasndaki

Almanya gtt siyaset gerei Osmanl Devleti zerindeki emellerini gerekletirmeye doru admlar atarken, zellikle orduya hkim olmay planlad. Mahmud evket Paa, Mahmud Muhtar Paa Enver Bey gibi subaylar da saflarna ekti. Resimde Osmanl ordusunda hizmet veren Baron von der Goltz (Gol Paa) (Sacit Kutlu Koleksiyonu).

ler!

tarafszlk yanllarn glendirdi. Fransadaki baarszlktan sonra Alman Genelkurmay, sava planlarnda nemli deiikliklere gitmek ve Rusyaya kar bir yerinde tutma operasyonu yapmak zorunda kald. Bu, Osmanllarn Kafkaslarda Rusyaya kar bir cephe amasn gerektiriyordu. Bu andan itibaren, Bbliye kar bask gnden gne artt; hkmet alt haftalk seferberliin mal skntsn hissetmeye baladka Berlin de Bablinin para ihtiyacndan yararland. Almanya, Amiral Wilhelm Souchon ynetime getirilip Amiral Limpus ynetimindeki ngiltere heyeti geri arlnca, Osmanl donanmasn da tmden kontrol eder hale geldi. 1904ten beri Osmanl Gmrk, sonra da Maliye nezaretlerinde danmanlk yapm olan Richard Crawford da istifa edince, Alman uzmanlar Osmanl Devletini fiilen ele geirdi-

Amerikan elisi, Almanyann Trk donanmas zerinde byk etkisi var; asker heyetleri fiilen Trk ordusunu ynetiyor. Ayrca von der Goltz [Gol Paa) ile bykelileri de kabineye danmanlk yapyor diye yazyordu.

27 Eyll 1914te Cavit Bey, gnlnde Eminim ki Almanya biz savaa girene kadar bize hi para vermeyecek diye anlatyordu. Berline lkenin darboazda olduu anlatld ve ekimde, Osmanllar sava-

a girerse devamnn da gelecei vaadiyle kredinin ilk blm geldi. 29 Ekimde, Enver Paann da desteiyle, Amiral Souchon Karadenizdeki Rus gemi ve limanlarna saldrd, bylece Osmanllar saldrgan taraf haline geldiler. Olayn zamanlamas Alman stratejisi tarafndan belirlenmiti. Almanlar, Polonyaya kar daha yeni bir saldr balatmlard ve Rus glerinin Krm ve Odesa blgesinde bal kalmasn istiyorlard. Karadeniz olayndan sonra, Ruslar Kafkaslarda bir saldrya gemek zorunda kaldlar ve Avrupa cephelerindeki birliklerini buraya ynlendirdiler. Osmanllarn savaa girmesi Ortadouda, zellikle de Osmanllarn tarihi bir hak iddiasna sahip olduu Msrdaki ngiliz gleri zerinde benzer bir etki yapt. Rusya, ngiltere ve Fransa Bbliye sava ilan ettiklerinde Osmanllarn bu glere kar cihat ilan etme olana dodu, tm Mslmanlarn sultanhalifenin dmanlarna kar savamasnn kutsal bir grev olduu duyuruldu. Ama, smrgelerdeki Mslman halklar ayaklandrmak ve yurt iindeki Mslman askerleri de motive etmekti.

Almanyann stratejik ihtiyalarnca ynlendirilerek Osmanllar 1914n aralk aynda byk bir saldrya geti. ngilizler buna anakkale Boaznn u tabyalarn bombalayarak karlk verdi; bu stanbulda byk endieye yol at gibi, hkmetin Anadoluda Konyaya veya Trakyada Edirneye tanmas tartmalarn balatt. Sarkam taarruzu, k ortasnda byle bir saldrya hazr olmayan Osmanl ordusu iin bir asker facia oldu. Bronsart von Scellendorffun kurmay bakan olduu ve Enver Paa tarafndan ynetilen ordunun byk bir blm yok oldu ve Enver 1915in ocak aynda stanbula yklm bir adam olarak dnd. BRNC DNYA SAVAINDA OSMANLILARIN ROL Osmanllarn sava iki temel aamaya blnebilir: Kasm 1914ten Rusyada devrimin balad Mart 1917ye kadar olan kriz ve canlanma yllar olarak nitelendirilebilecek sre; Mart 1917den Ekim 1918e kadar sren umutlarn belirmesi ve yenilgi dnemi. lk aa-

mann byk ksmnda, imparatorluun durumu genelde istikrarszd. 1915te ngiltere ve Fransa tarafndan Rusya zerindeki basky azaltmak ve Gney Rusyaya Karadeniz zerinden bir ikmal yolu amak amacyla balatlan anakkale seferi, imparatorluun yaamn tehdit ediyordu. Ocak 1915e gelindiinde durum ttihadlara ayr bir bar antlamas yapmay dndrecek kadar tehlikeli olmutu. ngiltereye bu teklifle yanatlarsa da geri evrildiler. D tabyalara ynelik ilk byk bombalama 19 ubat 1915te balad. tilaf glerinin anakkale Boazn geerek bakente varabilecei korkusu o kadar fazlayd ki, ttihadlar Anadolu ve Trakyaya ekilerek mcadeleye oralardan devam etme hazrlna giritiler. Mart ayna gelindiinde durum ok umutsuzlamt ama Fransz sava gemisi Bouvet 18 Mart gn boazn giriinde batrldnda ttihadlarn morali ykseldi. Churchillin anakkale Boazn denizden bombardmana tutmas, esasnda Yunanistan ve Bulgaristan tilaf Devletleri safnda savaa sokmaya ynelik siyasi bir harektt. Hatta Churchill bombardmann bakentteki Rum ve Ermenilerin ayaklanmasna yol aacan, ngiliz propaganda metinlerinde Osmanl Yahudilerinin etkisi altndaki ateistler ve masonlar olarak tanmlanan ttihadlara kar bir Mslman hareket balatacan ummaktayd. ngilizler, ttihad ve Terakki Cemiyetinin Prens Sabahattin nderliindeki liberal muhaliflerinin frsat bulduklar anda hkmeti devirmek iin bir darbe yapacaklar fikrine gveniyorlard. Dolaysyla, ttihadlar iki cephede savamann yan sra ieride de bir darbe ihtimaliyle uramak zorunda kalacakt. Dier cephelerden gelen haberler de ayn derecede cesaret krcyd: Mays 1915te Dou Anadoluya ilerleyen Rus gleri Tutak, Malazgirt ve Van ele geirmi, byk bir k taarruzu iin hazrlk yapmaktaydlar. ngilizler in Iraktaki ilerleyii, 3 Haziranda Kutl-Amareyi almalaryla devam etti. te yandan Osmanllar Msrda herhangi bir varlk gsteremediler. Tm bunlar yetmezmi gibi, o zamana kadar tarafsz kalm olan talyann da tilaf Devletlerine katlaca dnlyordu. Anadoludaki Rum ve Ermeni gruplarnn tehciri ve katliamlar ite tam da bu srada balad, Osmanllar Rum ve Ermenilerin d-

Burada belirtmek gerekir ki, devlet tarafndan desteklenen ideoloji Panislamizm ve Osmanlclkt; genelde belirtildii gibi Trk milliyetilii deildi. ttihad evrelerde artan bir milliyeti bilinlenme vard ve bu, bir Rusya Trk olan Yusuf Akurann evresinde toplanm Trk Yurdu grubunda kendini ifade ediyordu. Ancak bu grup dncelerini ok ak ifade edebilse ve zellikle basnda sesi ok duyulsa da, hkmet politikasnda, zellikle de d politikada hkmet ideolojisi zerinde etkisizdi. Bunun sebebi sadece ksmen pragmatikti ve daha ok hem ynetici sekin snfn hem de seferberlikte olan genel halk kitlelerinin bilin dzeyiyle ilgiliydi. mparatorluktaki halkn byk ksm Mslmand ve henz simgeleri olmayan milliyetilik yerine din dayanma isteinden daha kolay etkileniyorlard. Halife -

manla ibirlii yaptna inanmlard. Osmanl Meclisi Mart 1915te oturumlarna ara verdiinde, kabine 27 Mays 1915 tarihli bir kanun muvakkat yaynlayarak Ermenilerin, daha sonra da Rumlarn sava blgelerinden dmana yardm edemeyecekleri blgelere yerletirilmesini istedi. 1918de imzalanan atekesin hemen ertesinde, Osmanl Meclisindeki Rum temsilciler Bat Anadolu Rum toplumuna kar uygulanan baka yerde iskn politikasndan General Liman von Sandersi ve Alman ordusunu sorumlu tuttular. Sadrazam srlme olayn kendine sorduunda von Sanders Bu srgnler durdurulsayd, Trk ordusunun gvenliini garanti edemezdik diyerek sava srasnda asker ihtiyalarn siyasi etmenlerin nne getiini vurgulad. Ayrca, Alman Genelkurmaynn kendinin Rumlarn Ayvalk blgesinden atlmasna ynelik uygulamasna tamamen katldn iddia etti. Bu politika, katliamlara ve gayri-Mslimler iin byk aclara yol at. Ancak, Klnische Zeitung'un 1915-1916 yllarnda Osmanl mparatorluu muhabiri olan Dr. Harry Strmer, Two War Years in Constantinople (stanbulda ki Sava Yl) adl an kitabnda (Londra, 1917, s, 59-61) Tehcir 1916 yaznda Ermeni Patrikliinin d sonrasnda seyrelmeye balad ve Aralk 1916ya gelindiinde nceden askerlikten muafiyet vergisini vermi olanlarn toplanmasyla birlikte neredeyse durdu diye yazd. Durum, 1917de Rusyada devrim olmasndan sonra yine ktleti.

Anadoluda Ermenilere ynelik tehcir ve katliam olaylar Dou cephesinde Ruslara, Irakta ngilizlere kar alnan yenilgiden sonra balad. Gereke ise Ruslarla ibirlii yaptklarna inanlan Ermenilerin sava blgelerinden uzaklatrlmasyd. 0 yllardaki amele taburlarnda ki Ermeniler.

1915in ikinci yars boyunca asker durum umut verici deildi. anakkale saldrsnn baar ihtimali ve bir ngiliz-Fransz igali tehdidi bakentin zerinde asl kald, bir Bulgar saldrs ihtimali ile de derinleti. Hariciye Nazr Halil Bey [Mentee], anlarnda Bulgarlar bize arptmz dnemde arkadan saldrsalard... Geliboludaki du-

lik ve saltanat kuaklardr birletirmi olan Osmanl Hanedannn sahip olduu karizma da din arlar kolaylatryordu. Ayrca, slami dayanma arsnn sadece Arap taras ve Kuzey Afrikada deil, ayn zamanda ttihadlar ve Almanlarn dmanlarna kar ayaklanmalar kmasn umduklar ran, Afganistan ve Hindistanda da etkili olmas beklenmekteydi.

rumumuz felket olurdu diye yazyordu. Eyll aynda durum o kadar ktyd ki ttihadlar Bulgaristan l tilafa katlmaktan vazgeirmek iin Sofyann istedii topraklar vermeyi kabul ettiler. Bu, Balkanlarda g dengesini deitiren bir olay, savata bir dnm noktas olarak grld. Sonrasndaki Srp-Bulgar sava, Srplarn yenilgisiyle sonuland ve Berlin ilk kez stanbula dorudan bir karayolu balants kurabildi. Ayrca anakkale seferi de tilaf Devletleri asndan baarszla uruyor gibi grnyordu. 1916nn ocak aynda, tilaf Devletleri Gelibolu Yarmadasndan ekilmeye baladlar. ekilme haberi gelir gelmez bakentte ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan enlikler dzenlendi. Ancak basnda Byk Zafer olarak anlan bu olayn kalc nemi, Osmanl/Mslman moral deerlerine getirdii canllkt. Tek bir darbeyle Balkan Savalarnn travmas da beraberinde getirdii aalk kompleksiyle birlikte ortadan kalkmt. Osmanllar yz yldr bakentlerini tehdit etmekte olan ngiltere donanmasn (ve ordusunu) yenerek niha bir zafer kazandklar kansndaydlar. Ayrca iinde bulunduklar ittifakta stlerine denden fazlasn yerine getirdiklerini, Almanlarn da bunu grp dllendirmeleri gerektiini dnyorlard.

Ancak, ngilterenin Geliboludan ekilmesi krizi sona erdirmedi; kriz yeni bir ekle brnd. Ocak 1916da Kafkaslardaki Rus ordusu yeni bir saldrya geerek 16 ubatta Erzurumu ele geirdi ve Anadolu yolunu at. Nisan aynda Trabzon dt, temmuzda ise Erzincan. Erzurumun dmesi ncesinde General Falkenhayn, mttefiklerinin, zellikle de Trkiyenin endie verici durumuna dikkat ekti ve lkenin uzun sre ayakta kalamayacan, daha imdiden bar imzalama istei gsterdiini belirtti. Ne tuhaftr ki, bu Anadolu kentlerinin dmesiyle beraber ttihadlar iin bar ihtimali azald. 1916daki Osmanl sava hareketleri iinde, Osmanl ordusunun ngiltere nc kuvvetlerinden Iraktaki Kutl-Amare kentini almas ve General Townshend ile ordusunun teslim olmas, tek parlak noktayd. Ancak, bu zaferden sonra gelebilecek herhangi bir kutlama, yerini ksa sre iinde umutsuzluk ve fkeye brakt, nk ttihadlar Haziran 1916

sonlarnda Hicazdaki Arap ayaklanmasnn haberini aldlar. Anadolu ve Arap vilyetlerinde kaybedilen topraklar gz nne alndnda, bunlar geri kazanlmadan bar imzalamak mmkn deildi. Eyll 1916da hem Almanlar hem Osmanllar, birinden birinin topraklar dman igali altndayken bar antlamas imzalamamaya sz verdiler. ttihadlar artk Almanyaya her zamankinden de fazla bamlydlar. Bu durum, Osmanl birliklerini, Anadolu ksmen Rus igalindeyken, Avrupa sahnesine yollama kararnda grlebilirdi. Bbli, eer zafer kazanlacaksa bunun Avrupa sava alanlarnda kazanlacann farkndayd. Genel kriz 1917de de derinleerek srd. Savan devamnn yaratt yk, ancak tarafsz bir Washingtonn arabuluculuuyla yaplacak bir barla kaldrlabilirdi. Ne var ki, ngiltere ile Fransa, Rus ve ngiliz ordular Anadolu ile Arabistanda ilerlemeyi srdrr ve her geen gn daha az direnile karlarken Bakan Wilsonn bar nerilerini reddettiler. 1917ye gelindiinde Osmanllar en az 300.000 kayp vermiti ve ok dzensizdiler. Ancak Rus ilerlemesi de yavalamt. Bunda kt iletiim, sava yorgunluu ve devrimci honutsuzluk da rol oynad. Mart 1917de Rusyada devrim olmasa, Osmanllar Rus ilerlemesi karsnda kebilirlerdi. arn mutlakyeti rejiminin k kendi de kme noktasndaki ttihad rejime hayata yeniden balama ans verdi. Paala ykseltilmi olan Talt Bey, 3 ubat 1917de Sait Halim Paann yerine sadrazam oldu. Ancak, tkenmi bir devletin i elikilerini dzeltme adna pek de bir ey yapamad. Rusyadaki devrim erken bir bar umudunu yeertirken, hl zafere inanan Berlindeki generalleri korkutuyordu. Enver Paa bunlara Osmanllarn savaa devam edecekleri garantisi verdi. 6 Nisanda Washingtonn Almanyaya sava ilan etmesi ve Bblinin de Alman basks altnda ABDyle ilikileri koparmas, moral bozucu bir darbe daha oldu. Berlin, stanbuldan Alman denizaltlar ngiltereyi dize getirene ve onurlu bir bara ikna edene kadar dayanmasn rica etti. Sava yorgunluunun bir sonucu olarak, Enver tarafndan ynetilen sava grubu

ttihadlar kendilerini potansiyel bir blgesel byk g olarak, Ortadounun Japonyas olarak grmeye baladlar. Buna dayanarak, imparatorluun blgedeki jeopolitik konumunun gl bir donanmaya sahip olmas gerektirdiini dnerek, stanbulun Almanlarn ele geirdii Rus Karadeniz filosundan aslan payn almas gerektiini ne srdler. Bu kiisel deerlendirme Alman emperyalist amalaryla ve yaratacan dnd yenidnya dzeninde imparatorlua bitii rolle atyordu. Ancak, lkenin yrekler acs ekonomik durumunda bir deiiklik olmamt. Yiyecek ve yakt bulmak neredeyse imknszd; bakent halk byk skntda olsa da direnie geer ekilde rgtlenememiti. Hazine botu, Ekim 1917de hkmet Almanlarn Dyun-i Umumiye deki mevduatna karlk olarak 50 milyon liralk para bast. Bolevikler ile Almanlar arasnda Mart 1918de imzalanan Brest-Litovsk

Rusyadaki durum 1917 yl boyunca ktletike Osmanllar 1915ten beri Rus igalinde olan blgeleri geri aldlar. zellikle Bbli Avusturyay desteklemek iin Galiyaya birlikler gnderdikten sonra imparatorluun kaybettii topraklar geri almasna yol aacak bir onurlu bartan yana umutlanan ttihad basn artk ne pahasna olursa olsun bartan bahsetmiyordu. Rusyadaki Bolevik Devriminden ve tilaf Devletlerinin her an gerekleebilecekmi gibi duran yenilgisinden sonra, ttihadlarn savatan beklentileri artt. Hkmet Msrn, Arap vilyetlerinin ve Kbrsn Osmanllara geri verilmesini isterken pan-Trk basn da Kafkaslara bakarak Rusya, ran ve hatta Afganistann Trk/Mslman halklarnn birliinden bahsetmeye balad.

gcn kaybetti ve siyasal g yeniden ttihad ve Terakki Cemiyetinin dier hiziplerine kayd. Enver Paaya ttihad ve Terakki Cemiyeti ierisinde Mustafa Kemalle ayn dnceleri paylaanlardan biri olan Fethi Bey [Okyar] gibi baz rakiplerince meydan okundu. Artk, Osmanlclk ideolojisi yerine Trk Anadolu milliyetiliinden de bahsediliyordu. Yine de Osmanlclk/pan-slmizm hkim esas ideoloji olarak kald.

Eyll banda, Berlin stanbul halknn doyurulabilmesi amacyla bor vermek zorunda kald. mparatorluun durumu o kadar ktyd ki, Talt Paa durumun vahametini anlatabilmek amacyla Berline gitti. stanbula dnerken de Bulgar ar Ferdinand grmek zere Sofyaya urad. Ancak, Bulgaristan bar grmelerine balamay dnd iin bu ziyaret iptal edildi. Bylelikle, Talt Paa, savan Osmanllar iin sona erdiinin, ttihadlarn da ttihadlk ve Almanlarla ittifakla lekelenmemi bir hkmete yer amas gerektiinin ayrdna vard. Talt 8 Ekimde istifa etti ve yerine Ahmet zzet Paa geldi. Mecliste savaa devamn yararszl hakknda konuulduktan sonra hkmet bar grmelerine balamaya karar verdi ve 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalad. te bu olay, Osmanl mparatorluu iin Birinci Dnya Savann bittiine bir iaret oldu. Sava yenilgiyle sona ermiti, ama on yllk Merutiyet ynetimi, zellikle de sava yllarnda, Osmanl toplumunu deitirmiti. Sava, ttihadlar iin, toplumsal olan her eyi ve bizzat

1917 balarnda yaanm olan sava ylgnl ve moral bozukluu, 1918de Alman saldrsnn baarszlnn ertesinde sonrasnda ttihadlar yeniden etkisi altna ald. Bakenti doyurabilme sorunu her zamankinden daha kuvvetliydi. Temmuzda balayan ngiliz hava saldrlar, moral bozukluunu ve bar arzusunu arttrd. Gn getike ttihad ve Terakki Cemiyeti iindeki sivil unsur kuvvet kazand. Asker ve posta sansrleri sonrasnda siyasi sansr de 11 Temmuz 1918de kaldrld. Sultan Mehmed Reatn 3 Temmuz 1918deki lm, tahta ttihad kart VI. Mehmedi [Vahdettin] (saltanat 1918-1922) kard. Yeni padiah hemen anayasal otoritesini ilan etti ve ttihadlar'n atad yaverlerini kendi adamlaryla deitirdi.

Antlamas ttihadlarn savaa girme kararnn hakl ktn gsterir gibiydi. Yalnz toprak kazanmakla kalmam ayn zamanda Kafkaslar da bizle kuzeydeki Rus etki alan arasnda bir kale duvar gibi duran bir gvenlik blgesi de edinmilerdi. Osmanl etkisinin art, artk tamamen Almanlara baml olduklarndan, ttihadlarn srdremeyecekleri bir aldatmacayd.

Bu yeni snfn douu, belki de on yln en nemli gelimesiydi. Anayasann yeniden yrrle konmas sonrasnda, kimi aydnlar Osmanllarn kapitalizmi kurup kendi burjuvazilerini yaratmadka 20. yzylda hayatta kalamayacaklarn gzlemlediler. Bunu gerekletirmek ttihadlarn temel grevlerinden biri haline geldi. ttihad ve Terakki Cemiyeti bir milli ekonomi kurulmas kampanyasna imparatorluk apnda kk ticar iletmeler ve bankalar aarak nderlik etti; bylece, yeni rejimle arasnda kar birlii olan bir kk ekirdek grup oluturdu. Eyll 1914te kapitlasyonlar kaldrlnca byk toprak sahipleri rnlerini -buday, pamuk, ttn, vb.- dorudan Alman ve Avusturyallara satarak zenginleti. Bu tr insanlar, Sevr Antlamasnn yerine getirilmesini nleme amacyla sava sonrasnda ortaya kan milliyeti hareketin belkemiini oluturdu. Oluan burjuvazinin yan sra, sava, ayn zamanda sava retimi amacyla Alman gzetiminde kurulmu fabrikalarda snrl bir ii snfn da yaratt. Zanaatkrlar, gnderildikleri Almanyadaki fabrikalarda raklk ederek modern retim teknik ve becerilerini rendiler. Bunlar sadece yeni beceriler deil, ayn zamanda yeni bir siyasi bilin de kazandlar; hatta ilerinden bazlar 1918 sonlarnda Almanyada patlak veren komnist devrime bile katldlar.

toplumu belirlemiti. Dinamikleri gerei sava, tm dier toplumsal, siyasal, ekonomik ve kltrel sreleri boyunduruuna alarak en kapsaml olay haline gelmi ve dorudan ya da dolayl olarak toplumun her bireyini etkilemiti. Ancak savan bu zellii bizleri farkl gruplar ve kiilerin de etkilendii gereini grmezden gelmeye yneltmemeli: ounluk iin ykm temsil eden eyler baz Mslmanlar iin bir nimet olmutu. Bunlar, zenginleerek yeni bir iadam snf, domakta olan bir burjuvazi oluturdular.

Merutiyet dneminde, zellikle de sava srasnda, kadnlar da nemli bir rol oynadlar. Kadnlar toplumun en karanlk baz uygulamalarndan kendilerini kurtarmalarn tevik eden birtakm kadn dergileri yaymland. Kadnlara kendilerini eitmeleri, aile ve toplum iinde aktif bir rol oynamalar tlendi. adalamaclarn ortak

gr, eer kadnlar eit ortaklar olarak toplumda yer almayacaklarsa Osmanl toplumunun ok yava ilerleyecei ynndeydi. 1912 Balkan Savayla balayarak kentli kadnlar nce hemirelik yapmaya, sonra da telefon santrallarnda Hristiyan kadnlarn yerini almaya baladlar. Kyl kadnlar hep tarlada almlard ama erkekleri askere alnp cepheye yollannca daha da fazla almaya baladlar. Kadnlar yeni Trkiye yaratlrken kritik bir rol oynamay srdrdler.

zetle, Merutiyet dnemi Osmanl halklarnn, zellikle de kendilerini Osmanl yerine Trk olarak grmeye balayanlarn zihniyetini deitirdi. Yazar Vl Nurettin, devrimin krk altnc yldnmnde yle yazyordu: Eer Trkler kinci Merutiyet dnemini yaamasayd, vatan ve millet kavramlar yaygnlaamayacakt. Memleket ve halk padiahn mal olarak kalacakt. Halk, hl Hametmeaplar en iyisini bilir; onun hikmetinden sual olunmaz diye dnecekti. Bu artlar altnda bir milli mcadele mmkn olmazd. Byk ihtimalle bugn ortada bir Trkiye Cumhuriyeti olmaz ve Trkiye Ortadouda ancak bir krallk olabilirdi.
OKUMA NERLER Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki: 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, stanbul Kaynak Yaynlar, 1995. Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu, Marian Kent (der.) Osmanl mparatorluu'nun Sonu ve Byk Gler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 6-35. Feroz Ahmad, War and Society under the Young Turks, 1908-1918, The Modern Middle East, Albert Hourani, Philip Khoury ve Mary Wilson (der.), Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, 1993. Aykut Kansu, 1908 Devrimi, stanbul: letiim, 2001. Aykut Kansu, Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913, Leiden: Brill, 2000. M. Naim Turfan, Jn Trklerin Ykselii, ev. Mehmet Morali, stanbul: Alkm, 2005.

DRDNC BLM Kemalist Dnem (1919-1938)

ATATRKN GEM VE KTDARA YKSEL smanl mparatorluu, savan sonunda bitkinlikle km, eski ynetici sekin tabakann, halife olan padiahn bata kalmas artyla galiplerin ynetimini kabul etmiti. Ancak, Jn Trkler dnemi tm eksiklerine ramen bir Mslman, sekin-kart ve yeni canlanan bir burjuva snf yaratmt ki, bunlar haklarn korumak amacyla savamaya, yeni bir vatanseverler lkesi kurmaya hazrd. Bu grubun yeleri, Trakya ve Anadoluda, Mslmanlar iin galip devletlerden adalet isteyen Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kurdular. Bunlar, yerel isteklere araclk eden yerel rgtlerdi, nk henz ortada ne bir ulus kavram ne de bu ulusun yerleecei bir toprak kavram vard. 14 Mays 1919da Bat Anadoluda zmire kan Yunan gleri, ksa srede ulusal hale dnecek daha yaygn bir direni hareketinin etkeni oldu. 1934te Atatrk soyadn alacak olan Mustafa Kemal (1881-1938) Anadolu Mslmanlarn harekete geirmekte ve direnii rgtlemekte hayati bir rol oynayacakt.

Mustafa Kemal, kozmopolit bir liman kenti (ve gnmzde Yunanistann ikinci byk kenti) olan Selanikte 1881 ylnda, orta halli bir ailede dodu. Alt-orta snfa mensup Mslman genlerin frsat kstll gz nne alndnda, Mustafa ya din bir eitim alarak din

adam olacak, yani ulema snfna girecek ya da asker bir eitim alacakt ki bu herhalde Mslman bir erkek ocuk iin modern bir eitim almann ve toplum katmanlar arasnda yukarya doru trmanmann en kolay yoluydu.

Hamidiye ordusu, mektepli ve alayl subaylardan oluuyordu. Mektepliler modern asker okullarda eitilip ada sava yntemlerini genellikle yabanc asker danmanlardan reniyordu. Bunlar ayrca, vatanseverlik ve milliyetilik, zgrlk ve kardelik, hukukun stnl gibi laik kavramlar, yani ksaca Fransz devrim geleneinden doan fikirleri reniyorlard. Alayllar ise, sultan-halifeye ve onun temsil ettii kurumlara ballklar nedeniyle, renim ve eitimden geirilmeksizin ktalarda yetitirilen subaylard. Bunlar, geleneklerine balyd ve anayasal devrim sonrasnda ortaya kan fikirlerin yetitirilme tarzlarna ters dt fikrindelerdi. Mektepli subaylar, ordunun omurgasn oluturan aydn kiilerdi ve ttihadlarn reformlarn destekliyorlard. Ancak, bunlarn ou 1908 ile 1922 arasnda imparatorluun girmek zorunda kald savalarda lmlerdi ve gerek ordu ierisindeki gerekse ttihad ve Kemalist hareketler ierisindeki reformcu unsurlar, bu lmlerle zayflamt. Mustafa, Selnikte asker ortaokula girdi ve buradan 1895 te Manastrdaki asker liseye ve 1899da da stanbuldaki Harp Okuluna ilerledi. 1902 ylnda temen rtbesini ald ve Harp Akademisine devam etti. Buradan 1905te kurmay yzba rtbesiyle mezun olduktan sonra amdaki 5. Orduya atand. Mustafa Kemal Suriyede ordu ii siyasette etkin hale geerek ynetime kar muhalefet hareketlerinde yer ald. Ancak, Abdlhamid ynetimine kar asl muhalefet Makedonyada, ttihad ve Terakki nderliinde younlayordu. yle ki Ekim 1907de Selanikteki 3. Ordu kararghna atandnda, hemen hareketle ilintilenebilmiti. Bu durum, 1908 Temmuzunda anayasa yeniden yrrle konulup ttihad ve Terakki Cemiyeti (ttihad ve Terakki Partisi) birdenbire iktidar olduunda Mustafa Kemalin kendini iinde bulduu konumdu.

Mustafa Kemal ttihad ve Terakki Cemiyetinin ana kadrosunda yer almad; subaylarn politikayla ilgilenmesine karyd. 1909 Nisannda kardevrimi bastran Mahmud evket Paann ynetimindeki Hareket Ordusuna bir kurmay subay olarak dhil oldu. Sonralar asker meselelerle ilgilendi, konuyla ilgili yabanc yaynlar izledi ve baz talimnameleri Trke ye evirdi. 1910 Eyllnde Fransz ordusunun tatbikatlarn izlemek zere grevlendirildi ve sonraki yl binba rtbesine terfi ettirildi. talya 1911 Eyllnde Osmanlnn Trablus eyaletini -gnmzdeki Libyay- igal ettiinde, yerel Arap glerini bir gerilla sava iin rgtlemek zere blgeye gnderildi. 1912-1913 Balkan Savana ise ancak Osmanllar bozguna uratldktan sonra katld. Edirnenin Bulgarlardan geri alnmas, ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan en parlak klarndan biri olarak hazrlanan Enver Beyin prestijini glendirdi. Bir Osmanl prensesiyle evli olan Enver Bey, 1914n ocak aynda harbiye nazr olarak atanmasnn ertesinde orduyu, yeni taktiklerden kopuk kalm Abdlhamid dnemi paalarnn ounu tasfiye ederek genletirdi. Bu arada, 1913 Ekiminde, gzde bir ttihad subay, ttihad ve Terakki Cemiyetinde Enver Beyin rakibi ve Mustafa Kemalin dndei olan Ali Fethi [Okyar] Sofyaya bykeli olarak atand ve Mustafa Kemali asker atae olarak yanna ald. Bunlar ok nemli atamalard; nk Bulgaristann kacak bir savataki konumu stanbul iin birinci derecede nemliydi ve bykeli ile asker ataesinin raporlar ttihad hkmet iin hayatiydi. Mustafa Kemal, Sofyada gereklemekte olan modernlemeden etkilendi ve bu deneyim ileride Trkiye cumhurbakan olduunda fikirleri zerinde etkili olacakt. Osmanllar, Birinci Dnya Savana 1914 Kasmnda girdiler ve tilaf Devletleri 1915in ocak aynda Gelibolu Yarmadasn bombalamaya balad. O dnemde kaymakamla (yarbayla) ykselmi olan Mustafa Kemal, Geliboluda 19. Tmene komuta ediyordu. Mustafa Kemal burada baarl bir komutan olarak n salarken, lkede stanbulun kurtarclarndan biri olarak tannd. Arburnundaki Mttefik ilerlemesini durdurmakta ve daha sonra da Anafartalar grubu komutan olarak hayati roller oynad. 1 Haziran 1915te miralayla

(albay) terfi etti. Aralk aynda Geliboludan stanbula gitmek zere ayrldnda katklarnn ttihad ynetim tarafndan takdir edilip dllendirileceini dnyordu; ancak bu gereklemeyecekti. ttihadlar sadece davalarna tamamen bal subaylara nem veriyordu ve Mustafa Kemal bunlardan biri deildi.

Yine de, 1916da mirlivala (tugeneral) ykseltilerek Ruslarn igalindeki Dou Anadoluda cepheye gnderildi. Austosta Bitlis ve Mu vilyetlerini Ruslardan geri ald, ancak Muun kurtarlmas geici bir sre iin oldu. Yine de Mustafa Kemal evresinde karizmatik bir lider, baar gsteren ve girdii her sava kazanan bir komutan olarak n sald. Mustafa Kemal yeni grevler almaya -Suriyede 2. ve 7. ordular- devam etti; bu grevlerde, geri ekilmek zorunda kald hallerde bile, baarl oldu. Osmanl ordusunun Almanlar tarafndan Berlinin istekleri dorultusunda ynlendirilmesinden rahatszlk duyuyordu. 1913te Alman asker heyeti Osmanl ordusunun bana getirildiinden beri durum buydu. 1917 Ekiminde Mustafa Kemal Suriyedeki grevlerinden ayrlarak stanbula dnd. Enver Paann Alman yanls politikalarna muhalif bir kii olarak, ttihad ve Terakki Cemiyeti kart olan tahtn vrisi ehzade Vahdeddin tarafndan kt resm Almanya gezisine davet edildi. Kemal ile Vahdettin birbirleriyle iyi anlatlar ve bu sonralar -Vahdettinin 1918 Temmuzunda tahta kmas sonrasndaMustafa Kemali, atekesten sonra Anadoludaki birliklerin terhisini denetlemekle grevlendirdiinde yararl oldu. 1918 Austosunda Kemal, ikinci kez Suriyede 7. Ordunun bana getirildi. ngilterenin ilerlemesini durduramasa da dzenli bir ricatn gereklemesini salad. Artk sava yeniden hareketlenemeyecek ekilde kaybedilmiti ve Osmanllar tilaf Devletleriyle Ekim 1918de savan sona erdiini belgeleyen bir atekes antlamas imzalamak zorunda kaldlar. Mustafa Kemal, 13 Kasmda stanbula dnd.

ttifak Devletleri (ngiltere ve Fransa) yendikleri Osmanllara istedikleri artlar kabul ettirebileceklerini ve imparatorlua bir koloni muamelesi yapabileceklerini dndler. Daha sava srerken arala-

rnda Osmanl mparatorluunu blen gizli antlamalar imzalamlard. Her ne kadar bu antlamalar Rusyadaki devrimden sonra geerliliklerini yitirmilerse de yine de yeni artlar altnda uygulanacaklard. Kendi alarndan, Osmanllar anormal bir durum yayordu; yenilmi ve gidecek anayurttan yoksun bir imparatorluk milletiydiler. spanyollar spanyaya, ngilizler ngiltereye, dierleri kendi anayurtlarna ekilmilerdi; ancak Osmanllar nereye gidebilirdi? ve Orta Asyadan Trk boylar olarak gelmiler ve Normanlarn ngiltereyi igalinden sadece be yl sonra, 1071de Kk Asyada kendilerine yer amlard. Avrupa tarafndan, Asyadan gelen ve Avrupada, Anadoluda, Arabistanda topraklar ele geirmi, ama oralarda bulunmaya hakk olmayan fatihler olarak grlyorlard. 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Avrupadan ve Birinci Dnya Sava ile de Arap topraklarndan karlmlard. Kk Asyay -ya da Anadoluyu- ellerinde tutuyorlard ama bu topraklar isteyen bakalar Yunanllar Ermeniler ve Krtler- vard. Osmanllar, Wilson Prensipleri diye bilinen On Drt Maddenin kendilerini de hem Trkler hem Mslmanlar olarak kapsadn, dolaysyla ounlukta olduklar topraklar zerinde kendi geleceklerini belirleme haklar bulunduunu dnyorlard. Ancak, durum byle deildi. 1920 Austosunda imzalanan Sevr Antlamasnn koullarna gre, Osmanllara Anadolunun sadece bir paras dmekteydi. Bakan Wilsondan sultann Trkiyesi ile Ermenistan arasndaki snr belirlemesi istendiinde, Wilson Anadolunun, Trabzon, Erzincan, Erzurum, Mu ve Van illerinin de dhil olduu 103.600 km2lik blmn Ermenilere brakmt. Ermenistan Cumhuriyeti kendini Akdenize balamak zere Gneydou Anadoludan da toprak talep etmekteydi yani Ermenistan Anadolunun te birini kapsayacakt. Osmanl mparatorluunun k ve nde gelen ttihad liderlerinin Avrupaya kalar sonrasnda lkenin ynetimi yeniden padiahla Sarayn eline gemiti. Balangta, Mustafa Kemal stanbul odakl, lkenin bamszln genelde diplomatik yntemlerle salayacak bir strateji izleyebileceini umdu. Sultann byle bir hareketin lideri olmas ve Kemal Paann da sava kabinelerinde harbiye nazr

olarak nemli bir rol oynamas bekleniyordu. Bu tr bir strateji yrseydi -ki tilaf Devletlerinin, zellikle ngilterenin tutumu yznden yrmezdi- Osmanl kurumlar a ierisinde srdrlecek, dolaysyla da radikal ve laik bir program yerine sultana bal ve siyaseten muhafazakr bir programa sahip olacakt. Asker hreti ve ttihadlara kar olduu bilinmesine karn, Mustafa Kemale kabinede bir grev verilmedi ve ksa sre ierisinde Sarayla ilgili olarak hayal krklna urad. Vahdeddin, kendine verilen kstl iktidar korumak iin ngilterenin isteklerini yerine getirmeye gnll grnyordu. Bu srada, Jn Trkler dneminde siyasi ve ekonomik iktidar tatm olan yerel sekinler yerel lekli Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kuruyorlard. Bu cemiyetlerin ilklerinden bir tanesi Karadeniz kysnda, Trabzonda, Pontus Rum Cumhuriyetinin oluturulmasna kar kurulmutur. ULUSAL BAIMSIZLIK HAREKETNN DOUU Saray, ngilterenin de onayyla Mustafa Kemali Anadoludaki 9. Orduya, mtareke sonrasnda silah brakmam Osmanl glerini silahtan arndrmak amacyla mfetti olarak atad. stanbuldan deniz yoluyla ayrlarak modern Trk tarihindeki derinden sarsc bir olay olan zmirin Yunanllar tarafndan igalinden drt gn sonra, 19 Mays 1919da Samsun limanna vard. Mustafa Kemal birlikleri silahszlandrmak yerine, komutanlarla grerek Amasyada ortak bir direni genelgesi yaynlad. Saray onu harcamaya kalknca da grevinden istifa etti. Sonrasnda Mdafa-i Hukuk rgtleri onun evresinde toplandlar. Bu tr rgtlerin kongreleri 1919da Erzurumda (23 Temmuz-17 Austos) ve Sivasta (4-11 Eyll) yapld ve her seferinde Kemal Paay kongre bakan olarak setiler. Aralk aynda Mustafa Kemal, Anadolunun merkezindeki Ankaraya tand ve bu kenti ulusal direni hareketinin merkezine dntrd. Burada, ngilizceye nation, national ve nationalist olarak evrilen Trke millet, milli ve milliyeti terimleri hakknda birka ey syle-

Mustafa Kemal, Anadolu'ya getikten sonra birlikleri silahszlandrmak yerine yerel sivil nderler ile komutanlarla grerek, direni kararn uygulamaya balad. Amasya Tamiminden sonra dzenlenen Erzurum Kongresi, stanbul hkmetini tedirgin etmiti. Ardndan yaplan Sivas Kongresi ncesinde ise ehrin igal edilecei sylentileri yaygnlat. Buna ramen baaryla tamamlanan Sivas Kongresi, ilk kez Heyet-i Temsiliye imzal yaynlad bildiride ulusal karlarn savunulmas isteniyordu. Sivas Kongreslnde Mustafa Kemal, Mazhar Mfit (Kansu), Bekir Sami (Kunduh), Rauf Bey (Orbay), Hsrev Bey (Gerede), Ruen Eref (naydn) ve dier delegelerle birlikte.

emek gerekir. Bu kelimeler, bamszlk sava boyunca ve sonrasnda, milliyetiden ok vatanperver, dlaycdan ok btnletirici anlamlarda kullanlmlardr. Bu terimler Anadolunun tm slm unsurlarn -Trkleri, Krtleri, erkezleri, Araplar ve Lazlarkapsyordu ve her birinin kendi benlikleri vard; Mustafa Kemal, 1919un ekim aynda, Misak- Millinin buna gre belirlendiini belirtmiti. Dinleyicilerine, Efendiler! diye balayarak anlatmtr, Bu hudut srf askeri mlahazat ile izilmi bir hudut deildir, hudud- millidir. Hudud- milli olmak zere tespit edilmitir. Fakat bu hudut dhilinde tasavvur edilmesin ki, anasr- slmyeden yalnz bir cins

millet vardr. Bu hudut dhilinde Trk vardr, erkez vardr ve anasr- saire-i slmye vardr. te bu hudut memzuc bir halde yaayan, btn maksatlarn, btn manasyla tevhid etmi olan karde milletlerin hudud- millisidir. Milli Misak, yeni devletin snrlarn belirliyordu. Snrlar, 1913 ylnda Balkan Savandan sonra imzalanan ve Osmanllara Balkanlarda toprak veren bar antlamalar ile Ekim 1918 atekesinin snrlarna dayanarak belirlenmiti. Milli Misak 17 ubat 1920de tamamyla kabul eden son Osmanl Meclisinde, bundan iki gn sonra Trk ve millet kavramlar tartlm ve Trk kavramnn tm farkl Mslman unsurlar iine kattna karar verilmiti. Hatta baz mebuslar Osmanl Yahudilerini de Trk kavram iine katmlard. Mustafa Kemal bu fikirleri 1 Mays 1920de tekrarlyordu: Burada maksut olan ... yalnz Trk deildir. Yalnz erkez deildir. Yalnz Krt deildir. Yalnz Laz deildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- slmyedir, samimi bir mecmuadr. Binaenaleyh bu heyet-i liyenin temsil ettii, hukukunu, hayatn, eref ve ann kurtarmak iin azmettii emeller, yalnzca bir unsur- slma mnhasr deildir. Anasr- slmyeden mrekkep bir kitleye aittir. Osmanl veya Kemalist vatandalk anlay asla etnik olmamtr. Osmanl kimlii, etnik kken veya dinden bamsz olarak hanedan etrafnda odaklanmt; Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler, hanedana itaat ettikleri ve zaman iinde gelimi olan kltre bal kaldklar srece Osmanl saylrlard. Ayn ekilde, Trk vatandal da Misak- Milli tarafndan tanmlanm, oluan devletin snrlar ierisinde yaamaya (domaya deil, yaamakta olmaya) dayanmaktayd. Kurtulu Sava boyunca, gayri-Mslimler de (Rum ve Ermeniler) kendi devletleri iin savatklarndan din nemli bir rol oynad; yalnzca Osmanl Yahudileri milliyetilere katldlar. Doum prensibine gre, Mustafa Kemalin Meclisteki dmanlar, onu yeni Trkiye snrlar ierisinde be yl yaamad iin seilme hakkndan bile mahrum edilmesi iin uratlar, nk artk yeni Yunanistann bir paras olan Selnikte domutu. ngilizler milliyeti meydan okumaya stanbulu igal ederek karlk verdiler. stanbul Meclisi son olarak 18 Mart 1920de topland ve

ngilterenin eylemini knadktan sonra belirsiz bir sre iin oturumlarn erteledi. Padiah 11 Nisanda Meclisi feshetti ve bylelikle uzun sredir sultann Mttefiklerin tutsa olduunu iddia eden Ankara milliyetilerinin meruluuna katkda bulunmu oldu. Yine de, milliyetiler; zellikle de Saray, milliyetileri zndklar olarak tanmlayan ve mminlerin grevinin onlar ldrmek olduunu belirten bir fetva yaynladktan sonra, sultann taraftarlarna kar bir i sava ilan etmek zorunda kaldlar. Milliyetiler buna karlk olarak Ankara mftsne, halifenin gvurlarn elinde esir bulunduunu ve onu kurtarmak iin savamann mminlerin grevi olduunu syleyen bir kar fetva yaynlattlar.

Milliyetiler Trk-Mslman devletinin hayatta kalmasnn tehlikede olduuna inandlar. Bu tehdit, Yunan ordusunun haziranda yeni bir saldr balatarak Ktahya ile Eskiehiri ald ve Ankarann ulam hatlarn tehdit ettii 1921 ylna da yansd. Austos aynda asker durum o kadar ciddileti ki BMM, bakomutan olarak Mustafa Kemal Paaya asker konularda otoritesini kullanmas iin yetki verdi. 13 Eyll 1921de Sakarya Savanda elde edilen baar milliyeti hareket iindeki rakiplerine kar Kemal Paann elini glendirdi. Bu konuda doru fikirler yrten akademisyenlere gre, Mustafa Kemalin yenilmesi durumunda ynetim rakiplerinden biri olan ve mkemmellik seviyesinde bir asker kimlii bulunan Kzm Karabekir Paaya geecekti.

1920 ilkbahar milliyetiler iin en tehlikeli dnemin balangcna iaret eder. Bu dnemde Sarayla ve yabanc glerle bir lm kalm mcadelesine giritiler. Yunan gleri Bat Anadoluyu 1919da igal etmiti, temmuz ve austos aylarnda Bursa ve Edirneyi de igal ederek ilerlemeye devam ettiler. Ertesi yl, padiah, 10 Austos 1920de Sevr Antlamasn imzalayarak Anadolunun nemli bir ksmn Yunanistana Ermenilere ve Krtlere brakt gibi Milletler Cemiyeti tarafndan Fransz mandasna verilen Suriyeye de toprak verecekti. stanbul bile Boazlar ynetecek bir uluslararas komisyona braklyordu.

Sakarya Sava Mustafa Kemalin kariyerinde ve bamszlk mcadelesinde bir dnm noktas oldu. Mareallie terfi ettirilerek kendine Atatrk soyadn ald 1934 ylna kadar kulland Gazi unvan verildi. Byk glere kar konumu da kuvvetlendi. Moskovayla Trk-Rus snrn belirleyen bir antlama imzalad; ngilizler de Akdenizdeki Malta Adasnda tuttuklar -ttihad ve milliyeti- tutuklular serbest brakt. On bir ay sonra, 1922 Austosunda, Mustafa Kemal Yunan hatlarna kar bir genel saldr balatarak Yunan ordusunu 2/3 Eyllde teslim olmaya zorlad. Milliyeti gler 9 Eyllde zmire girdiler ve 11 Ekimde Mudanya Mtarekesi imzaland. Ulusal Kurtulu Sava kazanlmt; imdi sra yeni kurulacak devletin ve toplumun nitelikleri hakknda milliyetilerin kabul edecei bir uzlama bulmakt.

ngilizler farknda olmadan milliyetilerin iini, bar artlarn grmek iin hem stanbul hem Ankaradan heyetler ararak kolaylatrd. ngilizler milliyetileri dataca yerde, onlar birlemeye ve kararl davranmaya itti. Milliyetiler Ankara hkmetinin yeni Trkiyenin tek meru otoritesi olduunu ne srdler. stanbulda ise aslnda padiahn ynetiminde devam benimseyen bir muhafazakr olan General Refet Bele, sultan hkmetini datarak milliyetilerin izinden gitmeye ikna etmeye alt. Eer baarl olsayd milliyetilerin padiahl nasl olup da kaldrabileceklerini tahmin etmek zordur. Ancak, Vahdeddin Refet Belenin nerisini reddetti ve 1 Kasmda Ankarada BMM buna, 16 Kasm 1920den beri sultann hkmetinin bir ilevi kalmadn ne srp padiahl kaldrarak karlk verdi. Bu andan itibaren, stanbul da, tm dier tara gibi, Ankaradan ynetilecekti. Vahdettin, 17 Kasm 1922de bir ngiliz sava gemisiyle lkeden kat; ertesi gn Meclis Abdlmecit Efendiyi lkenin yeni halifesi olarak seti. Meclis padiahl kaldrmt ama halife milliyeti hareket iinde de halk arasnda da byk popleritesiyle destek grmeye devam ediyordu. Mustafa Kemal Paann durumu gvende olmaktan ok uzakt. Baz milletvekilleri, onun Meclise seilmesini, seim yasasn

Kemalizm, modernizmin yeni bir toplumla hzla btnlemesi iin her trl arac kulland. Kurulan resmi siyasal partinin ismindeki halk terimi saltanata, eski dzene kar olan herkesi kapsyordu. Bunun iin "ilim" hayattaki en gerek yol gsterici olarak tanmlanrken, laiklik devlete denetlenen bir kavram haline getirildi. Devletin yeniden yaplanmasnda nemli bir adm olan TBMM'nin ald 23 Nisan 1920de eski meclis binasnn balkonunda Mustafa Kemal asker birlikleri selamlarken.

Mustafa Kemal tecrit edilmi olduunu ve destek alann geniletmesi gerektiini fark etti. Bunun sonucunda, kendi siyasi partisini, daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adn alacak olan ve eski rejim kart herkesi temsil eden Halk Frkasn kurdu. Halk terimi sosyal snflarndan bamsz olarak eski dzene kar olan herkesi kapsyordu; temel grevleri eski dzeni ve onun temsilcilerini alt etmek ve halkn devletini kurmakt. Kemalistler kartlarna bu anlamda ideolojik sava atlar ve Mustafa Kemal konumalar yaparak ve basna beyanatlar vererek mesajn tm lkeye yayd.

deitirip yalnzca, seim blgelerinde be yldan fazla bir sre oturmu olan kiilerin seilebilmesini salayarak nlemeye alyorlard. Bu, Mustafa Kemali, yeni Trkiyenin snrlar dnda domu olduu ve Trkiyenin hibir yerinde srekli olarak be yl oturmad iin saf d brakacakt. Ancak, deiiklik nerisi komisyonda geri ekildi.

Mustafa Kemalin liderlii ayn zamanda baz muhafazakr silah arkadalarnn da tehdidi altndayd. Bunlar uzun yllardr tand Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Kzm Karabekir ve Refet Bele gibi, Ulusal Kurtulu Savanda kahramanca arpm ama eski merutiyet dzeniyle gelmi olan lmllk ve meruluu kullanmak isteyen kiilerdi. Monari, byk lde padiahn taktik hatas sonucunda kaldrlmt ama bu kiiler halifenin yeni Trkiyeyi cumhurbakan olarak ynetmesinde bir engel grmyorlard. Bunlar, tpk kendilerinden nceki ttihadlar gibi, Trkiyenin nceden bir sultan-halife, imdiyse bir cumhurbakan-halife tarafndan, aadan saldrlamayacak ama yukardan kolayca ynlendirilebilecek bir sembolik makam tarafndan ynetilebileceine inanyorlard. te yandan, Kemalistler ise, toptan bir toplumsal, ekonomik ve siyasi dnm istiyorlard. Devleti artk geleneksel toplum kurallar ve sembolleriyle ynetmek istemiyor, Trkiyeyi 20. yzylda hzla ilerletecek yeni, laik bir ideoloji yaratmak istiyorlard. Kemalistler, Batnn materyalizmini, teknolojisini, modern silahlarn, fikirleriyle beraber benimsemek, bylelikle toplumu, kelimenin en geni anlamnda, dntrmek istiyorlard. Bu, dinin devletten ayrld deil, devlete kontrol edildii bir laik toplum yaratmak demekti. Onlar iin adalk ekonomik ve toplumsal boyutlarla birlikte siyaseti ve kltr de ieren geni bir btnlkt. Geleneksel, ataerkil toplumlarn kkten slah ederek hem adal hem adalamay baarmak istiyorlard. 1923 sonras Kemalizmin siciline bakarsak rejimin gelenekselcilikten ba dndrc bir hzla modernlie doru ilerlediini grrz. Hkmet demokratik olmayabilirdi ama en azndan yeni-ataerkil padiahlk da deildi. Kemalistler, laiklii yani dinin devletten ayrlmas ilkesini deil, devlete denetlenen slm getirdiler. slm, reform programlar ve devrimlerini, gerektiinde Diyanet leri Bakanl tarafndan merulatracak ekilde kullanmaya niyet ettiler. Bilgi ve bilim, hayatta en hakiki mrit olarak tanmlanmaya balad. ehir kadnlar da bir modernleme rejiminde bir ekilde adalamadan yararlanmaya baladlar.

CUMHURYETN DOUU 24 Temmuz 1923 Lozan Antlamas, yeni Trkiyeyi ve snrlarn tand; Kemal Paann prestijini artrd. Bu antlamayla Trkiye, bamszln uluslararas alanda kabul ettirdi. O dnemde Asya ve Afrikada sadece bir avu bamszm gibi grnen devlet vard; geri kalanlarn tm emperyalist glerin smrgeleri veya mandalaryd. Afrikada Habeistan (bugnk Etiyopya), Bat ve Orta Asyada ran ve Afganistan, Gneydou ve Gney Asyada da Tayland ve in vard. Habeistan 1935te bir talyan smrgesi oldu; ran 1941de Rusya ve ngiltere tarafndan igal edildi ve ondan sonra sadece szde bamszla sahip oldu; Afganistan ngiltere Hindistan ile Sovyet Orta Asyas arasnda tpk Taylandn ngiltere Hindistan ile Fransz Hindiini (bugnk Vietnam) arasnda olduu gibi bir tampon blge oldu; in Japonya tarafndan igal edildi. te bu ortamda sadece Kemalist Trkiye 1923 sonrasnda tam bamszln koruyabildi.

Mustafa Kemal, Austos 1923te yeniden Meclis bakan seildi ve ekim aynda Meclis, Ankaray yeni devletin bakenti yapan, stanbulu halifelik merkezi olarak brakan bir nergeyi kabul etti. Bu, muhafazakrlara indirilmi nemli bir darbeydi, nk kaleleri olan stanbulu siyaset hayatndan karyor ve siyasetin arlk merkezini Anadoluya ekiyordu. 29 Ekim 1923te Meclis bu olumlu siyaset ortamnda ve muhaliflerine kar bir yasal darbe niteliinde, Trkiye'nin bir cumhuriyet olduunu ve Mustafa Kemalin de cumhurbakanln ilan etti. Cumhuriyet ilan ederek Kemalistler, eski dzenin adalamacl ve hiyerarisi yerine adalk ve eitlie ballklarn bildiriyorlard. Eski dzenin temelleri zerinde durduu ve 1924te Terakki-perver Cumhuriyet Frkasn kuracak olan birok milliyetinin halifeyi cumhurbakan olarak tutmak istedikleri hiyerari ve gelenei reddediyordu. stanbul, ayn zamanda ou mensubunun -Washingtonn Trkiyeyi tpk Filipinlerde yapt gibi abucak medeniletireceini dndklerinden- Amerikan mandasn tam bamszla tercih ettii ykselen burjuvazinin de yuvasyd. Milliyetiler bu fikirle ters dtler ve TBMM milliyeti gler tara-

fndan ekimde yeniden ele geirilmi olan stanbula bir stiklal Mahkemesi gnderdi.

stanbul muhalefeti hkmetten halifelii tm slm dnyas tarafndan saylan bir kurum, Trkiyenin etkisini geni topraklara yayacak bir tr slm Papal olarak korumasn istedi. Ankara buna muhalifleri tutuklayp, 3 Mart 1924te hilafeti kaldrarak ve Osmanl Hanedan yelerini srgne gndererek karlk verdi. Bu olay Atatrkn lmne kadar srecek bir seferberliin -lkede adaln ve laikliin yerletirilmesi seferberliinin- balangc oldu. Mustafa Kemalin liderlii ordunun ball konusunda kukular olduu srece teminatsz kald. Ordu, Kurtulu Savan kazanmt ve halk iinde byk prestije sahipti. Artk bir mareal olan Mustafa Kemal pek ok subayn desteine sahipti. Ne var ki, Kzm Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy gibi paalar da, benzer ekilde Birinci Dnya Savandaki baarl komutalar ve ulusal mcadeledeki katklar nedeniyle ayn durumdaydlar. stelik bunlar Osmanl gemiinin baz geleneksel sembollerini savunduklar iin, geleneki unsurlar, zellikle de stanbuldaki eski sekinler grubu ve burjuvazi tarafndan destekleniyorlard. Kemal Paa, bunlarn ordudaki etkilerini Meclisten asker kiilerin ayn zamanda milletvekili olamayacan ngren bir yasa geirterek zayflatt. Yasa yrrle girdikten sonra muhafazakr muhalefet aa kt ve 1924 Kasmnda Mustafa Kemalin Halk Frkasna bir rakip olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuruldu; Mustafa Kemalin partisi de buna adnn bana Cumhuriyet kelimesini ekleyip adn Cumhuriyet Halk Frkas yaparak karlk verdi.

Krt airetleri eyh Sait liderliinde 1925 ubatnda ayaklanmasayd, Kemalistler in Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn meydan okumasyla nasl baa kacaklar belli deildi. Partiyi kapatp liderlerini siyasetten uzaklatrabilecekler miydi? Mustafa Kemalin byle bir risk alabilecei pheliydi, nk Terakkiperver Frka liderlerine ordu iinde byk destek vard. Krt ayaklanmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas ve tm muhalefetin ezilmesi

iin uygun zemini yaratt; ayn zamanda da rejime apka Kanunu, tekke ve zaviyelerin kapatlmas, yeni Meden Kanun ile Ceza Kanununun yrrle konmas gibi radikal, Trkiyeye adalk getiren ama muhafazakrlarn kar kt reformlar yapma olana verdi. Ancak, Krt ayaklanmas ayn zamanda bir otokrasinin oluumuyla sonuland gibi ilk ok partili siyaset denemesinin de sonunu belirledi. Ordu kaynakl bir tepkiden ekinen Mustafa Kemal, Terakkiperver Parti paalarna kar lml davranarak onlar ne idam ettirdi ne de hapse attrd. Ancak eski ttihadlara karysa o kadar lml deildi. 1926 Hazirannda zmirde kendini ldrmeye ynelik bir plan ortaya karlnca tutuklamalar ve eskinin nde gelen drt ttihadsnn aslmasna kadar varan olaylar yaand. Verilen bu cezalar, Mustafa Kemalin ynetimine kar ak muhalefete son verdi. CUMHURYETLK KK SALIYOR Yeni rejim sonunda gvendeydi; eski rejim, milliyeti muhafazakrlar ve eski ttihadlaryla birlikte yenilmiti. 1926ya gelindiinde, Mustafa Kemal, insan suretlerinin simgelenmesinin gnah olarak dnld slm toplumun anlayna aykr bir uygulamayla stanbulda heykelini diktirecek kadar kendinden emindi. Ertesi yl, 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda, partisinin kongresinde Byk Nutukunu okudu, bu yolla Kurtulu Savann hangi zorluklarla dvlp kazanldnn yorumunu yapt. Rejim daha zgven sahibi olduka, Trkiyeyi daha da laikletirip adalatrmak iin admlar atld. 1928de devletin dinini slam olarak belirleyen madde kaldrld. Latin alfabesi, Arap alfabesinin yerine konuldu ve bu Osmanl gemiiyle byk bir ayrla yol at. Eski yaz bilenler bir gecede okuma yazma bilmez hale geldi ve ilerinden olmamak iin en ksa srede Latin alfabesini renmeleri zorunlu oldu. Kentlerde okuryazarlk oran artt ve yeni yazyla eitilen yeni bir nesil, yeni ideolojiyle byd.

1930a gelindiinde, Mustafa Kemal Paa kendini bir kez daha ok partili sistemi denemek isteyecek kadar gvende hissetti. 1924teki ilk deneme kendi yapt bir ey deil, rakiplerinin onun liderliine meydan okumak iin ortaya kardklar bir uygulamayd. Bu kez, arkada Fethi [Okyar] Beyden Serbest Cumhuriyet Frkasn kurmasn ve Cumhuriyet Halk Frkasna sadk bir muhalefet yapmasn istedi. Alt Ok. CHP'nin 1931de yap- Ancak, Mustafa Kemal lkedeki havay lan nc Kurultay'nda devle- yanl hesaplamt ve yeni partinin tin "temel ve deimez" prenbenimseneceini, kendi partisinin ise sipleri olarak aklanarak, kabul edildi. Bu ilkeler 1937de Ana- kabul grmeyeceini sezememiti. yasann ikinci maddesine de Parti mitinglerinde Serbest Frka takonularak, tek parti dneminin raftarlar ile jandarma arasnda aten belirgin zellii olan "devlet malar yaand ve seimlerde hile iddive parti btnlemesi" bir analar ortaya atld. Dolaysyla kasm lamda tescil edildi. O dnemin aynda, Mustafa Kemalin yakn bir bir parti yaynnda Alt ok. arkada olan, Fethi Bey, Mustafa Kemale aktan meydan okumaya zorlanmaktansa partisini feshetme karar verdi. Aralk 1930da yaanan Menemen Olay Serbest Frkann poplerliinden daha sorunlu kt. Tara kasabas Menemende bir tarikat eyhi, kkrtt baz kiilerle birlikte, eriatn ve hilafetin yeniden kurulmas iin halka ayaklanma arsnda bulundu. Halkn desteini salamas ve hareketi bastrmak iin gnderilen mangaya komuta eden yedek subayn bann kesilmesiyle olayn boyutu byd. Bu olay, reformlarn s, kksz tabiatn gz nne serdi ve reformlarn kendiliklerinden toplumda kk salamayacann iaretini verdi. Bunlar ancak halka izah edilerek, halkn onay ve destei saland srece kkl hale gelebilirlerdi. Ancak, reformlarnn lkenin karna olduunu dnen Kemalistler, bunlar tarada aklamak iin bir ey

Kemalizm/Atatrklk olarak bilinen ideoloji bu tartmann sonucuydu. Partinin nc kurultaynda, 1931in mays aynda aklanan alt temel ve deimez ilkeden oluuyordu: cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik ve inklaplk. Bu ilkeler, Cumhuriyet Halk Partisinin alt okuna, ambleminin sembollerine dnt ve 1937 ylnda da anayasaya eklemlendi. Ancak, bunlarn yorumlar akc ve pragmatik kald; byyen burjuvazinin ihtiyalarna gre deiti. Cumhuriyetilik konusunda dn yoktu nk bu, Osmanl hanedannn yeniden kurulmas ve sultan-halifenin dn demek olabilirdi. Ancak, milliyetilik kucaklayc -kkenden ziyade daha ok blgeye baml- kald. Mustafa Kemalin 1933 tarihli zl sz Ne mutlu Trkm diyene, Almanya ve talyann faist rejimlerinde revata olan doum, kan veya etniklik fikrine tersti. Yeni Trkiyenin snrlarnda yaayan herkes kendine Trk diyecekti. Bu, vatanseverlerin milliyetilik yorumuydu. te yandan, Avrupann faist rejimlerince etkilenmesi olas pan-Trkizm taraftarlar, milliyetiliin dogmatik, etnik ve dile dayal tanmlarna eilim gsterdiler. Bu iki yorum arasndaki mcadele gnmze kadar devam etti. Atatrk, bir milliyetiden daha ok bir vatanseverdi. Devletin dinden ayrlmasndan ok devletin din konular kontrol etmesi olan laiklik de ayn ekilde yoruma akt; kimileri liberal bir tavr sergilerken kimileri ise ar bir grle, slmdan tamamen kanan bir tavr sergilediler.

yapmamlard. Reformlardan ellerine henz bir kazanm gememi ve tm dnyayla birlikte 1930larn Byk Buhrann yaamakta olan halk ynlar hl bal bulunduklar geleneklerde ve gemiin sembollerinde teselli buluyorlard. Fethi Bey nderliindeki Serbest Frka modern bir lider ve modern fikirler sunmutu. Ancak Menemendeki kalabalk Mustafa Kemalin Cumhuriyet Trkiyesine kesinlikle yaktrmad geleneki, karanlk fikirlere meyletmiti. Kemalistler bu olayla sarsldlar ve devrimin halk adala itecek, vatanseverlii dinin yerine koymalarna sebep olur ekilde desteklerini kazanacak bir ideolojiye ihtiyac olduuna karar verdiler.

Londrada yaymlanan The Times gazetesi, 14 Mays 1938de Trk bykelisinin Londra Ritz Hotelde Peygamberin doumu onuruna bir toplant dzenlediini bildiriyordu ki, bu Kemalist militanlk veya dogmatizmin bir iareti olmaktan ok uzakt.

Kemalistler, Mussolini ve Hitler gibi diktatrlere boyun eme politikas gden Baty eletiriyorlard. Atatrk saldr tehdidini Boazlar yeniden silahlandrmak iin destek bulmakta kulland. 1936 Temmuzunda imzalanan Montreux Szlemesi, Trkiyenin Batl gler tarafndan ilk kez eit olarak grlmesi asndan nemliydi ve lkeyi Lozan Antlamasnn getirdii bir dier kstlamadan kurtaryordu. Szleme, spanya Savann kyla ayn zamana denk geldi ve Atatrk bir kez daha ortak gvenlii destekledi. Eyll 1937de, Akdeniz devletleri Nyon Konferansnda buluarak talyan korsanln knadlar. nn hkmetinin deil de Atatrkn kiisel talimatlaryla hareket eden Trk delegasyonu, nn hkmeti Romann bu hareketi kkrtc bulaca endiesiyle kar kmasna ramen, ngiliz ve Fransz gemilerine Akdenizde talyan saldrganln nleme amacyla Trk deniz slerini kullanma izni verdi. Her ne kadar Moskovayla samimi ilikiler Trk d politikasnn temel ta olarak kaldysa da, Ankara dnyann en byk deniz gc ngilterenin dostluunun deerini anlad. Eyll 1936da, Kral VIII. Edwardn gayri resm ziyareti bir devlet ziyareti muamelesi grd ve

Trkiye, 1932 Temmuzunda Milletler Cemiyetine ye oldu ve saldrganla kar ortak gvenlik ilkesine destek verdi. Daha nceden -1929da- sava bir ulusal siyaset unsuru olarak reddeden Fransz-Amerikan Briand-Kellogg Pakt Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan onanmt. 1928de talyayla bir tarafszlk antlamas imzalanm ve 1930 Hazirannda Yunanistanla uzlama cihanda sulh isteini perinlemiti. Ancak, Atatrkn ortak gvenlik iin destei kelimelerden teye geti. Cemiyet Habeistana talyan saldrs karsnda yaptrmlar uygulaynca, her ne kadar Roma ynetimi Trkiye iin bunalm yllar olan 1930larda nemli bir ticaret orta olsa da Ankara talyayla ticaret yapmamaya karar verdi.

Atatrk faist diktatrlerin saldrgan politikalarna kar kmay srdrd. Basn, Eyll 1938 tarihli Atatrk, Cumhuriyetin 15, ylnda ve ngiltere ile Fransann ekoslo- saln iyice yitirmeye balamvakyay Hitlere brakt Mnih t. Hatta Cumhuriyetin 15. yl Antlamasna eletirel yaklat. kutlamalarna katlamam, ardndan da TBMM'nin alnda Kendi ulusal kurtulu mcadeleleria konumas bavekil Celal ni hatrlayan gazeteciler, ekoslo- Bayar tarafndan okunmutu. vaklar Alman igaline kar savasa- Oysa halk, be yl nceki 10. yl lard, bamszlklar olmasa da en kutlamalarna damgasn vuran azndan ulusal saygnlklarn koru- ve Milli Mcadeleyi kendisiyle partisinin uhdesine alarak, bir yacaklarn yazarak, hayflandlar. bakma sava arkadalarn dla1930lu yllarda Atatrkn yattr- yan Nutuku okuyan Mustafa ma politikalarna muhalefet ettii o Kemal'i aryordu. Son yllarnda kadar az rastlanan bir durumdu ki, hasta ve yorgun Atatrk. ngiliz yazar George Orwell, 19351939 yllar arasnda faizme kar savata hemen her mttefik makbul grlrken, solcular kendilerini Mustafa Kemali verken buldular diye yazd.

Atatrk kralla birok kez fotoraf ektirdi. Kraln Trkiye ziyareti lkenin Londrada uluslararas siyasette nemli bir faktr ve denkmi gibi muamele grmeye layk olduu fikrini verdi. Atatrkn yabanc demokrasilere daha yakn olma istei i politikada da etkili oldu. CHPnin, rejime bir faist renk katt sylenen mutlakyeti ve devleti genel sekreteri Recep Pekerin grevden el ektirilmesine yol at.

1938 Ekimine gelindiinde, doktorlarnn raporlarna dayanan resm bltenler Atatrkn ok hasta olduunu belirtiyordu. 29

Ekimdeki Cumhuriyetin on beinci yl kutlama trenlerine katlamayacak kadar hastayd. Trkiye Byk Millet Meclisinin yeni yasama yl 1 Kasm 1938de aldnda cumhurbakannn konumas babakan Celal Bayar tarafndan okundu. Dokuz gn sonra, 10 Kasm 1938de lke Atatrkn ldn rendi. Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakan olarak geirdii on be yl iinde Atatrk yeni bir kimlik edinmi ve kendi kendine yeterli ve bamsz bir millet yaratmay baarmt. Bir lkeyi yar feodal, krsal temellerinden ada bir endstri ekonomisine dntrme projesini balatmt. Tm ulusun enerjisi yurt iinde gelimeye odaklanmken Trkiyenin d politikas da statkoyu korumak zerine kurulmutu. 1923te Cumhuriyet kurulduunda, Trkiye kibrit gibi basit bir eyi bile retemez durumdayd. Ancak, 1930larn ortalarna gelindiinde fabrikalar tekstil rnleri, eker, kt ve imento retiyordu; bir ngiliz firmas demir-elik sanayiini kurma aamasndayd. Demiryollar gibi yabanc sahipli iletmeler, her ne kadar kamulatrma yerine devletletirme terimi seilmi olsa da, devlet tarafndan satn alnp kamulatrlmt. Daha ok demiryolu hatlar kurularak bunlar ulusal demiryolu ana balanmt; bunun amac da ulusal bir pazar yaratmakt. Trkiye artk kendi kendini doyurabiliyordu ve baz rnlerini de Avrupaya ihra ediyordu. Yine yeni domakta olan tekstil sanayiinde kullanlan yn ve pamuk gibi hammaddelerde de Karadeniz madenlerinden gelen kmr konusunda olduu gibi kendine yeterliydi.

1920lerin ortalarnda, Yunanistanla nfus mbadelesinin sonrasnda, tesisatlk veya kunduraclk gibi en basit teknik iler bile Trkler tarafndan yaplamyordu, nk bu tr iler gayriMslimlerin tekelindeydi. Ancak birka yl iinde yeni Trk modern bir toplumun gereksindii demiryolculuktan banka memurluuna kadar tm ileri becermeyi rendi. Ayn zamanda kadnlar da profesyonel ilerde, tekstil tezghlarnda ve sekreter olarak alyorlard.

Atatrk 1930lann diktatrleri gibi deildi. Nutuklar atyordu ama bunlar asla Hitler veya Mussolininin yaptklar gibi nceden

ayarlanm geni topluluklara kar olmuyordu. nsanlar ynlendirme amacyla hareketlendirmek veya bu amala onlar glendirmek deil onlar bir kalba sokmak istiyordu. Kaybedilen topraklar geri almak veya ftuhata girimek gibi bir amac olmadndan, halk reformlarn kabul etmeye iknaya alyordu. Devrinin liderlerinin aksine karizmas toprak fethetme szne dayanmyordu. Program genelde iilerine ynelikti ve Cumhuriyetin tek toprak kazanm 1938de o dnemde Fransz mandas altndaki Suriyeden Hatayn alnmasyd. Ancak, 1926da petrolyle birlikte Musulu ngiltere kontrolndeki Iraka brakmas gerekmiti. Toplumu ise hibir zaman rnein General Franconun 1936 sonrasnda spanyada yapt gibi geleneksel toplumsal kanaatler ve sembollerle ynetmedi. 20. yzyln gerekleriyle rten yeni bir ideoloji ve sembol yaratmay seti. Her ne kadar liberal demokrasiyi sonradan kendi radikalliini frenleyici olarak grse de, bir muhafazakr olmadndan ne laik modernizmden ne de liberal demokrasiden ekindi. Toplumu snflar temelinde ve snf atmasna dayal olarak incelemesiyle Marksizm Kemalizme bir alternatif oluturuyordu ve Mustafa Kemal bununla yzlemeyi reddetti. Her ne kadar yaam boyunca bunlarn hepsini tam olarak kullanmadysa da, Atatrk siyasi partiler, sendikalar, hr bir basn, ifade zgrl gibi liberal kurumlarn mantn kabul etti. Rejimin varsaym ise bu kurumlarn Trk toplumu gerekli geliim aamasna geldiinde kullanma sunulaca eklindeydi. Atatrk 1938 Kasmnda ldnde, Cumhuriyet dneminde yetimi yeni nesil, bildikleri her eyin onunla birlikte ldn dnd. Birok kii iin Atatrksz bir Trkiye dnmek imknszd, nk o yeni Trkiyeyle, Cumhuriyetle eanlaml hale gelmiti. Bu sebeple, Atatrkten sonra gelen yneticiler, olgunlama dnemine girmi olan bir lkeyi ynetebilmek iin kendi otoritelerini kurmak gibi zor bir grevle kar karya kaldlar.

OKUMA NERLER Andrew Mango, Atatrk: Modern Trkiye'nin Kurucusu, stanbul: Remzi, 2004. Ali Kazancgil ve Ergun zbudun, Atatrk: Founder of a Modern State, Londra; Hurst, 1981.

BENC BLM ok Partili Siyaset ve Demokrasiye Doru (1938-1960)

NNNN CUMHURBAKANI SELMES

tatrkn lm sonrasnda iktidarn devri sorunsuz yaand, te yandan Cumhuriyet Halk Partisi iindeki her tr liderlik atmas halkn gznden saklanmt. Bylece, 11 Kasmda Trkiye Byk Millet Meclisi oybirliiyle smet nny lkenin yeni cumhurbakan olarak seti. nnnn seimi, Atatrk ile nn arasnda bir ekime olduu ve Atatrk Celal Bayar nnnn yerine babakan atad, nnnn baa gemede atlanlaca dnld iin, birok gzlemciyi artt. Hatta bazlar Atatrkn ankaya Kkndeki Cumhurbakanl ktphanesinde olduu sylenen gizli vasiyetnamesinde Benden sonra Mareal Fevzi akmak cumhurbakan olsun diye yazdn ortaya attlar. Durum byle olsa bile Atatrkn arzusu gz ard edildi ve nn, 1923ten beri Genelkurmay bakan olan Fevzi akmakn da desteiyle Trkiyenin ikinci cumhurbakan seildi. smet nn gzden dmesine karn parti mekanizmas zerindeki etkisini korumu ve bylece seilmesini garantilemiti. Ancak, Atatrkn apnda olmadndan halka kar konumu zayft. Bu sebeple, aralk aynda CHPnin olaanst kurultay toplanarak Atatrk' ebedi ef, nny de daimi milli ef ilan etti. Bu deiiklikler nnnn, yurtta ve yurtdnda konumunu g-

lendirmek amacyla Nazi Almanyas ile faist talyada geerli olan liderlik esaslarna gpta ettiini de dndrmt.

Avrupadaki gerilimler ve sava olasl karsnda, nn Atatrk ve Kemalizm kartlaryla uzlaarak yurtta bir siyasi uyum salad. Atatrk dneminde srgnde yaayanlar Trkiyeye dnerek yeniden siyasette aktif hale geldiler. Ayn zamanda, Meclisten 18 Ocak 1939da Milli Korunma Kanununu geirterek hkmete ekonomiyi ynlendirmek amacyla geni yetkiler tand. Ertesi hafta, liberal ve devletilik kart bir politikac olan Celal Bayar babakanlktan istifa etti, yerine iileri bakan ve CHP genel sekreteri olan Dr. Refik Saydam getirildi. Bunun ardndan, parti genel sekreterlii ile iileri bakanl grevleri birbirinden ayrld ve bylelikle CHPnin 1930Iarn ortasnda brokrasi zerinde kurmu olduu kontrolden vazgetii izlenimi yaratld. Bu bir yanlsamayd, nk partinin devlet zerindeki etkisi gl kald; sadece politikaclarn bireysel etkisi azald. Mart 1939da genel seimler yapldnda, 424 milletvekilinin olduu bir Mecliste 125 yeni sima vard; Atatrke yakn baz kiiler seilmemi, te yandan Fethi Okyar, Kzm Karabekir, Hseyin Cahit Yaln, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy gibi Atatrke rakip ve muhalifleri Meclise girmiti. Ayn zamanda, Atatrkn 19 Mays 1919da Samsuna k ilk kez kutland ve Atatrk sonras rejimin de Cumhuriyetin kurucusunu onurlandraca ima edildi. Bu kutlama Genlik Bayram olarak tanmlanmaya ve her yl kutlanmaya baland. nn rejimi liberalletirmeyi srdrerek maysta Fethi Okyar adalet bakan olarak atad ve 29 Maysta Mecliste, hkmete sadk bir muhalefet olacak olan bir mstakil grup kurulmasna izin verdi. Ancak bu kt zerinde bir reformdu, nk grup muhalefet roln ciddiye almayarak, sava srasnda kacak ve btnyle antidemokratik yasaya ses karmayarak hkmetin diledii gibi hareket etmesine izin verdi. Cumhurbakan nnnn temel grevi lkesini dnya krizinde sa salim ynlendirmekti. Kendisini hl kendini Atatrkn karizma-

smet nn hibir zaman Mustafa Kemal gibi karizmatik bir kiilik kazanmad. Atatrk'n sava arkadalaryla hesaplamaya girdii dnemlerde ise "olan bitenleri" bazen seyrederek bazen de farkl biimlerde mdahil olarak, Mustafa Kemalle birlikte oldu. nn'nn yaam boyunca sadk kald ilkelerin bata geleni her eyin stnde, "devlete sadakat"t. Bu ise devletle, partinin btnlemesiydi. Kendisine partisi tarafndan verilmi olan "milli eflii her zaman itenlikle benimsedi. nn, "milli ef"lii yllarnda bstn yapan heykeltra Kenan Yontunla.

tik liderliinin ertesinde bir biimde kantlamas gerekiyordu. 1920lerin bandan 1937ye kadar Atatrkn sa kolu da olsa ne yaratc ne de dinamik olduu dnlyordu.

Hitlerin komutanlarna Atatrkn lmnden sonra Trkiyenin akl fukaras kiiler tarafndan ynetileceini vurgulad sylenir. Atatrk sonras Trkiyeye yklenme politikasna baklrsa Stalinin de ayn kanda olduu var saylabilir. Ancak, ikisi de yanlyordu. nn ihtiyatl bir adamd, Cumhuriyetin geleceini yanl tarafa oynayarak tehlikeye atmak istemiyordu; Birinci Dnya Savann anlar o kuan aklnda hl tazeydi ve ttihadlarn dt hatay tekrarlamak iyi olmazd. Bylece, 1939 Eyllnde kinci Dnya Sava balaynca, nn, her ne kadar Trkiye maysta ngiltereyle, hazi-

randa da Fransayla dostluk ve karlkl yardm antlamalar imzalam olsa da, tarafsz kalmay seti. Trkiyenin istei zerine Fransa Hatay Ankaraya devretti. 23 Austos 1939 Alman-Sovyet Pakt faist tehdide kar tarafl bir ngiliz-Fransz-Sovyet garantisini imknsz kld. Trkiye bu noktadan itibaren tarafszlk konusunda daha da fazla kararlyd. AVRUPADA SAVA Ankara, Avrupadaki sava iki tarafn da ak bir galibiyet kazanmamasn ve Avrupaya hkmetmemesini umarak yakndan izledi. Mttefiklerin zaferi Moskovann lehine olurken Mihver Devletlerinin galibiyeti de Dou Akdenizde talyan egemenlii demekti. O dnem iin Trkiyenin d politikas iki taraf arasnda gidip gelen d ticareti tarafndan ynetilirmi gibi duruyordu. 18 Haziran 1941de, Almanya Rusyay igal etmeden gn nce, Trkiye Almanyayla bir saldrmazlk pakt imzalad. Rusyann igali Ankaraya nefes alma frsat tand, nk hlihazrda Bulgaristan ve Yunanistan igal altnda tutan Almanya, Sovyetlerle savarken bir de Trkiyeyi igal edemezdi. Trkiyede ou kii Hitlerin Rusyay ksa bir sava sonunda alt ederek ngiltere ve Fransay bara zorlayacan dnmekteydi. Sonuta, Ankara, 1942 yaznda eer Rusya yenilirse Almanya saflarnda savaa katlacan ilan etti.

Sava, tarafszlk ve seferberlik, ekonominin 1930larda elde ettii ne kadar kazanm varsa hepsini zayflatt. Hkmet 1940n ocak aynda, istifiliin, vurgunculuun ve savan kndan beri sren yokluun nne gemek amacyla, Milli Korunma Kanununu yrrle koymak zorunda kald. Temel ihtiya maddelerine narh uygulanmaya baland ve kiralar Nisan 1940 seviyesinde donduruldu. alma gn gnde saat uzatld gibi birok iyerinde haftalk tatiller de kaldrld. Dolayl vergiler eker, ay, ulam gibi temel gereksinimlerde nemli lde artrld. Almanlarn Rusyadaki baars lkedeki rklara kendi aznlklarn taciz etme cesareti verdi ve bu

yle bir o lye ulat ki Kasm 1942de Meclis, kt bir iz brakan ve tartmal gelir vergisi yasasn, Varlk Vergisi'ni kard. Verginin grnrdeki amac savatan kazan elde eden iletmelerden 360 milyon dolar civarnda para toplamakt ama vergiler vergi mkellefinin zenginliine deil dinine gre belirlenmekteydi. Mslmanlar, gayriMslimler, yabanclar ve 17. yzylda slm benimsemi bir Yahudi topluluu olan dnmeler iin ayr ayr listeler vard. Bu vergiler sonucunda pek ok gayri-Mslim varlklarn (gayrimenkuller, fabrikalar; vb.) satmak zorunda kald ve bunlar yeni Mslman burjuvazisi tarafndan piyasa deerlerinin ok altnda fiyatlarla, bu snf hem zenginletirecek hem de hkmetten yabanclatracak ekilde satn alnd.

Neyse ki Alman ordusunun ubat 1943te Stalingradda teslim olmas sonrasnda aznlklar zerindeki bask azald ve durum Berlinin aleyhine dnmeye balad. Bir ay sonra, bir Trk Yahudisi olan Avram Galante Meclise seilirken, Alman yanls gazeteci Yunus Nadi [Abalolu] koltuundan oldu. Bunlar, nnnn Almanyaya kar srdrmekte olduu iyi niyetli tarafszlktan vazgeerek Mttefiklere doru kaydnn iaretiydi. Eyll 1943te Dou Anadoluda bir alma kampna gnderilen Varlk Vergisi kurbanlar affedildi ve Mart 1944te de vergi kaldrld. Alman para ve propagandasyla desteklenen ve hkmet evresinde bile etkili olan rk pan-Trkist hareket sonunda yasakland ve kovuturulmaya baland. 1944 Maysnda liderleri mahkemeye karld ve bizzat nn pan-Trkizmi 19 Mays Genlik Bayram konumasnda sulad. Duruma ancak 1947de, Souk Sava dneminde, artk dman Almanya deil Moskovayken sonuland. Sanklar beraat ettikleri gibi bir de ykc bir ideolojiye, yani komnizme kar arpan vatanseverler olarak vldler! Pantrkizm, uluslararas siyaset oyununda kullanlacak bir ara olmutu. Sava sona ererken, nn rejimi kendini i karartan bir durumda buldu. Trkiyedeki insanlarn byk ounluu zorluk iindeydi. Piyasada, tm temel ihtiya maddelerinin ktl vard. 1942nin ocak aynda ekmek karneye balanrken tarm rnlerinin zorla toplan-

masn ngren bir yasa da karlm, brokrasi hari tm snflar rejimden yabanclatrlmt: iadamlar birka Mslman zenginletiren ama devletin ne kadar mutlakyeti olabileceini de gsteren keyf gelir vergileri nedeniyle; toprak aalar ile kyller tarm yasalar ve jandarmann sert, keyf tutumu yznden; kentli kitlelerse kendilerini ar altrp az maa veren ve kendilerini a brakan alma yasalarndan dolay bu durumdayd. KNC DNYA SAVAI SONRASI smet nn Mttefiklerin faizm karsndaki zaferinin bir sonucu olarak dnyann kkl bir ekilde deitiini fark etti ve yurtta bir patlama olmadan kendinin de duruma mdahale etmesi gerektiini grd. 1 Kasm 1945te, mevcut siyasal sistemin yeni olumakta olan kapitalist ve demokratik dnya dzenine paralel bir uyum amacyla dzeltileceini aklad. Trk siyasal sistemi bir muhalefet partisinden yoksundu ve o da byle bir partiye izin verecekti. Faistlerin yenilgisinin Trkiyede de tek parti idaresini zayflatmasnn yan sra i unsurlar da tek partinin varln tartlr. Asker-brokratik sekinler, toprak sahipleri ve ykselen burjuvazi arasndaki ibirlii Ulusal Kurtulu Savann ve Kemalist rejimin ilk dneminin baarlarna yol amt. Rejimin kendi baars hem kentsel hem krsal kapitalizmin gelimesi, bu ittifak eritti ve burjuvazi ile toprak aalar sisteme artk tahamml etmek istemiyordu. Ayrca, ekonomi byk bir sermaye giriine muhtat ve bu ise sadece Amerika tarafndan salanabilirdi. Washington ise kendince devletilik kart gleri ve serbest piyasa oluumunu cesaretlendiriyordu. Trkiyede, sorun yalnz CHP iindeki liberal ve devleti gler arasndaki bir atmayla zlebilirdi; sistemi liberalletirmek bir yana, devletiler devlet zerindeki hkimiyetlerini daha da artrmak istiyorlard. Ocak 1945te toprak reformu tasars lkedeki dnce sahiplerini iki kutba ayrd. Devletiler topran yeniden datlmasn, toprak aalarnn siyasi ve iktisadi glerini krmak, Trkiyeyi Balkan

devletlerine benzer bir bamsz kk toprak sahipleri cumhuriyetine dntrmek istiyordu. Toprak Kanunu olarak bilinen tasar yasalasa da, CHP, Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulmasna yol aacak ekilde paraland. Kurucularnn tm -iadam ve bankac Celal Bayar; bir brokrat olan Refik Koraltan; bir profesr olan Fuat Kprl; bir toprak aas olan Adnan Menderes- CHPnin saygn yeleriydi. Bunlar ok partili bir siyasal sistemin kurulmas, demokrasinin uygulamaya geirilmesi ve zel mlkiyet hakknn inenmemesi arsn yapt. Muhaliflerden CHPden ihra edildi, Bayar ise istifa etti. Muhalifler ihra kararna Demokrat Partiyi (DP) kurarak ve Trkiyenin siyasal yaamnda yeni bir sayfa aarak cevap verdiler. DEMOKRAT PARTNN KURULMASI Balangta Demokratlar da CHPden ayrlan kiilerce kurulmu bir dier sadk muhalefet gibi grldler. Ne de olsa tm kurucu yeleri uzun zamandr tannan, kkl Kemalistlerdi ve ynetimdeki partiyle neredeyse ayn siyasal ve ekonomik program sunuyorlard. Mahmud Celal Bayar siyasi anlamda borlarn da demiti. Bursann bir kynde 1883te domutu. 1903de Deutsche Orient Bankn Bursa ubesine girdi ve ttihad ve Terakkinin aktif bir yesi oldu. Osmanl mparatorluu 1918de ktkten sonra, Bayar zmir yresinde Milli Mcadeleyi rgtledi. 1923te de zmir milletvekili olarak Meclise seildi ve 1924 kabinesinde mbadele, imar ve iskn vekili oldu. Mustafa Kemalin gvenini kazanarak kstl olan zel sektr ynetmekle grevlendirildi. 1924te, ekonomik deiim motorlarndan biri ve halen lkenin en nemli ekonomik kurumlarndan biri olan Trkiye Bankasn kurdu. Bayar, 1932 ekonomik krizinde iktisat vekilliine getirildi ve 1937de, nnden grevi devralarak Atatrkn son babakan oldu. nn cumhurbakan seildiinde Bayar babakanlktan istifa etti ve sonrasnda bakanlk grevi almad. Siyaset sahnesine bir kez daha 1945te CHPnin muhalif kanadnn lideri olarak kacakt.

Atatrkn lm sonrasnda Trkiyedeki hava deimiti ve yeni Trkiyenin kurulmasnda bu kadar hayati bir rol oynayan partiye artk gvenilmiyordu. CHP artk Trkiyeyi sava sonras yenidnya dzeninde ynetebilecek durumda deildi. Balangta Halk Partililer lkedeki deiimin farknda deillerdi ve yeniden poplerlik kazanmak iin yapmalar gereken tek eyin birka yeni reform olduunu dndler. Demokrat Partililer de ayn Kemalist felsefeyi, belki ufak bir vurgulama dnda savunuyordu. CHPnin onlardan bekledii ise resm muhalefet gibi davranarak hkmetin meruluunu glendirmeleriydi. Balangta halk bile Demokrat Partiyi ciddiye almad, nk program CHPninkinden pek de farkl deildi. Sonuta, anayasa tm partilerin Kemalizmin alt okunu benimsemesini gerektiriyordu. Ama Demokratlar bu ilkeleri yeni koullara gre yorumlayacaklarn ve amalarnn Trkiyede demokrasiyi gelitirmek olduunu iddia ediyorlard. Mdahaleci devleti snrlamak, bireysel

Mustafa smet nn de Bayarnkine benzer bir sosyal gemiten gelmekteydi. 1884te domutu, kendi snfndan gelen birok gen gibi asker eitim ald. Bu, ona Mslman genlere ok az olanak sunan bir toplumda snf atlama zemini hazrlayan modern bir eitim grme imkn salad. 1906da yzba rtbesiyle Harp Akademisinden mezun olarak imparatorluun eitli yrelerinde hizmet verdi. Kurtulu Savanda 1921 ylnda soyadn da ald nn Savalarn kazand. nn, Kemal Paann sadk bir destekisi oldu. Lozan Konferansna bar antlamasn mzakere edecek Trk delegasyonunun banda gnderildi ve zeki bir mzakereci olarak n sald. 1920ler ve 1930lar boyunca babakanlk yaptysa da 1937de istifaya zorland. Parti-devlet brokrasisinin nemli isimlerinden biri oldu, dolaysyla da Atatrkn lmnden sonra cumhurbakan olmaya uygun bir isimdi. Cumhurbakan olarak Trkiyeyi savatan uzak tuttu ama milli ef unvanyla baskc bir ynetim uygulamas yznden kitlelerce benimsenmedi. 1945e gelindiinde, nn dnyada yaanan deiimi grme basiretini gsterdi. Tek parti rejiminin ayrtrlmasnda ve -bu ille de demokrasi demek olmasa da- ok partili rejimin kurulmasnda liderlik etmesi gerektiine karar verdi.

hak ve zgrlkleri gelitirmek istiyorlard. Demokratlar, siyasi inisiyatiflerin halktan gelmesi -parti veya devletten gelmemesi- gerektiini ne sren poplistlerdi. Tpk Jn Trkler dnemindeki liberaller gibi zel teebbs ile birey adna konuuyorlard. Ksa sre iinde kentli nfusun eitimli kesiminden gazeteciler ve akademisyenlerin yan sra burjuvazi ile entelektellerin ounluunu taraflarna ektiler. Toprak aalarnn desteine zaten sahiplerdi. Halk Partililer nihayet toplumda kendilerine ve partilerine kar husumet hissettiklerinde partiyi ve toplumu liberalletirmeye baladlar. nn milli ef ve CHPnin daim bakan sfatlarn brakt, partinin her drt ylda bir genel bakan semesine raz oldu. Ancak halk bunlar gstermelik deiiklikler olarak grd. Haklyd da, nk nn parti genel bakanlndan uzaklatrld 1972 ylna kadar grevini korudu! CHPdeki radikaller partilerinin kylleri, iileri, ortak kylleri, zanaatkrlar ve kk esnaf saflarna ekip DPyi de byk toprak sahiplerinin ve byk iverenlerin partisi olarak tecrit edecek bir snf partisi olmasn istiyorlard. Ancak bu stat deiikliklerine ramen CHPde muhafazakrlar egemendi ve CHP her insan iin her eyi ifade eden bir parti olarak yoluna devam etti. Bu yzden de CHP birok grubun desteini yitirdi ve Trkiyenin azgelimi blgeleri olan Dou ve Orta Anadoludaki taraftarlarnn desteine gvenmeye zorland. 1946 VE 1950 SEMLER nn, Demokratlar rgtlenmeye ve gerek bir seim tehdidi olmaya balamadan nce, 1947 yerine 1946da erken seime gitme karar ald. Ama Bayar, yasalar daha demokratik hale getirilmezse DPnin seimleri boykot edeceini syledi. DPnin boykotu iktidarn meruiyetini zedeleyeceinden nn DPyi yattrmak zere baz antidemokratik yasalarda deiiklik yapt. Seim Kanunu deitirildi ve tek dereceli seim getirildi. 1908den sonra seimler iki kademeliydi; semenler yerel olarak temsilcilerini seiyor, bunlar da parti listesin-

Demokrat Partililer, lkede rgtlenmelerini tamamlamadklar iin 1946 seimlerinde baarl olamayacaklarn biliyorlard: brokrasi onlara dmand ve semenler de ok partili sistemin devam edip etmeyeceinden emin deildi. Bylelikle 1946 seimlerindeki CHP baars srpriz olmad: CHP 465 Meclis sandalyesinden 395ini alrken DP'de -fesat ve devlet basks karm bir seim iin iyi saylabilir bir sonu olarak- 66 sandalye kazand. Ancak siyasi atmosfer zehirlenmiti; bu da lkenin siyasi yaamna zarar verici bir etki yapmaktayd. 1946 seimlerinden sonraki dnem ok partili sistemin kurulmas asndan ok nemliydi. CHP iindeki tutucular ile radikaller aras atma srd, ancak 12 Temmuz 1947de yaymlad beyannameyle Cumhurbakan nn tutucularn yannda yer alarak radikalleri zayflatm oldu. Sonuta Demokrat Parti zerindeki bask gevedi ve bunlara tam hareket hrriyeti ve iktidar partisiyle eitlik tannd.

den meclise girecek adaylar belirliyorlard. Bu arada niversitelere idari zerklik tannd ve basn yasalar da serbestletirildi.

nn, liberal nlemler alarak partisinin nn amay umuyordu. Ekonomi ihtiyatl bir ekilde serbest piyasaya ald; devalasyon yapld, ithalat imknlar kolaylatrld ve bankalara altn satma imkn tannd. Bu nlemler, geinme indeksinin 1938deki 100 seviyesinden 1946nn austos aynda 386,8e ve devalasyon sonrasnda da 412,9a ykselmesiyle enflasyonun balamasna yol at. evreleri bu deiiklerden cesaret aldlarsa da semenler daha da yabanclat. Bayar, hkmete kar ekonomik honutsuzluktan yararlanabileceini fark etti. nn gl bir laiklik savunucusu olsa da hkmetin okullarda din derslerini yeniden balatmasna izin verdi. Din konusundaki dnlerin hem Demokrat Partiyi hem de ondan kopan tutucu ve daha da geni din zgrlkler isteyen muhaliflerin 1948de kurduu Millet Partisini keye kstraca dnlyordu. nn, Kemalist ideolojinin temel tan -devletilii, devrimcilii ve laiklii- brakabilirmi, hatta slm kucaklayabilirmi gibi grnyordu. Bu reformlarn tamamlanmas sonrasnda Halk Partililer

1950 ylnda, gelecek seimlerde kazanacaklar baardan ve Demokrat Partinin gndem d kalacandan o kadar emindiler ki, yeni parlamentoda bir muhalefet olsun diye DPye birka sandalye bile nerdiler. nnnn genel hissiyata ho grnme siyaseti ve ekonomiyi amas, semenler nezdinde partinin itibarn glendirmek adna ok az ey baard. 14 Mays 1950de genel seim yapldnda, CHPye kahredici bir darbe indirdiler ve Demokratlar ezici bir ounlukla iktidara getirdiler.

Demokrat Partililer, yirmi yedi yllk Cumhuriyet Halk Partisi iktidarnda ekilmi olan aclarn toplumsal hafzadaki yerini istismar etmilerdi. Semenlere nn iktidarda kald srece hibir eyin deimeyecei sylenmiti; Atatrk deil de nn tek parti mutlakyetiliinin sembol olmutu. Demokrat Partililer, ayrca Trkiyenin sorunlarndan devleti deil partiyi sorumlu gstererek brokrasinin desteini de kazanmlard. Brokrasinin destei veya kesin tarafszl olmasayd DP kazanamayabilirdi, nk Trk halk, brokratlardan hem ekiniyor hem de onlarn izinden gidiyordu. Resm grevliler iktidar partisine almaynca semenler bunu fark etti, yzde 90 oranndaki katlml seimde oylarn yzde 53n alan Demokrat Parti parlamentoda 408 sandalyeyle ezici bir ounluk salad. Cumhuriyet Halk Partisi oylarn hatr saylr yzde 40lk bir ksmn alsa da Meclise 69 sandalyeyle girebildi; bunun sebebi CHPnin kazanan her eyi- alr ilkesini seim sistemine yerletirmi olmasyd ki bu ilke gemite partinin yararna olmutu. Demokratlarn 1950 seim zaferi o dnemde de, gnmzde de baz akademisyenlerin vurgulad gibi, modern Trkiye tarihinde bir dnm noktas olarak grld. ktidar partisi semenin iradesini kabul etmiti ve bu da demokratik sre iin, komnist otoriterlik ile hr dnya arasnda bir atmann ortaya kt o dnemde, nemli bir ileri adm olarak grlyordu. Aslna baklacak olursa, Trkiyedeki deiiklik grnd kadar dramatik deildi. DP tarafndan temsil edilen siyasi glerin siyaset alanna girdii doruydu ama

iktidara geldiklerinde tpk CHPnin de yapm olduu gibi ayn arac, kstlayc 1924 Anayasasn kullanmaktaydlar. 1950lerin byk deiimi, smrgelerin bamszlamas sreci ve Souk Sava araclyla geldi; bunlar doal olarak Trkiyedeki hayat da etkiledi. SOUK SAVA VE TRKYEYE ETKLER kinci Dnya Sava sona erdiinde, Mttefikler -ngiltere ve Sovyetler Birlii- Avrupay etki alanlarna ayryordu. Stalingrad Muharebesinde Almanya yenilene kadar Trkiye Berline kar lml bir tarafszlk sergilemekteydi. Stalingrad sonrasnda Trkiye Mttefikleri desteklemeye balad. Stalin, Churchillle Boazlar meselesini Ekim 1944te Moskovada, sonra da ubat 1945te Yaltada gndeme getirmiti. Mttefikler sorunu tartmay, Trkiyeyi niyetlerinden ve bamszlna teminat verdiklerinden haberdar etmeyi kabul etmilerdi. Yakn zamanda alm Sovyet arivleri bize gsteriyor ki, Trkiye Mays 1945 gibi erken bir tarihte Moskovaya bir karlkl dostluk antlamas nererek, Stalinin anlad kadaryla mttefiki ngiltereyi dlama eiliminde olduu mesajn vermiti. Trk ekingenlii olarak grd eyden cesaret alan Stalin, haziran aynda szl olarak Trk Boazlarnda bir s ve arlk Rusyas tarafndan 1878de elde edilip 1922de Lenin tarafndan Atatrke braklan Kars ile Ardahann iadesini istedi. Denir ki, Stalin Boazlara yalnzca bir Sovyet gvenlii meselesi olarak deil, bir prestij meselesi olarak da bakyordu. Kzl Ordunun baarlarndan etkilenen Trkiyenin bu istekleri kabul edeceini, bylece Washington ve Londray da bir oldubitti karsnda brakacan dnyordu. Sonradan, D likiler Komiseri Vyaeslav Molotov, Stalinin oyunu abartarak oynadn ve 1945te haddinden fazla saldrgan davrandn itiraf edecekti. Molotov, Sovyet isteklerinin zamanlamasnn kt ve gereki olmadn belirtir. 1946 ylnda hatasn gren Moskova Trkiyeden isteklerinden vazgeti. Yakn dnemde yaplan Amerikan akademik aratrmalar, Kasm 1945te sresi dolan 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk Antlamasnn yenilenmesi konusunda bir Sovyet talebi bulunmadn, sadece

smet nn'nn gelitirdii demokrasi kavram, zgrlklerle temellendirilmi bireyin kiisel haklarna dayal bir yaplanmadan ok; ok partili rejim diye adlandrlacak yzeysel siyasal dzenlemelere dayanyordu. nn, "tek parti diktatrt"nn toplumda yaratm olduu olumsuzluklar bilmiyor deildi. Ama yine de halkn yllardr ektii ac ve basklarn yarataca sonular tahmin edemedi. Oysa halk 14 Mays seimlerinin ardndan kendisini Gitti smet, ald ksmet.. diye uurlayacakt. nn Mays 1950de seim konumasnda.

neriler ve artlar getirildiini sylemektedir ki, bu neri ile talepler arasnda ok nemli farklar vardr. Trk Dileri Bakan Hasan Saka bile ancak, Sovyet diplomatik giriim belgesini grp de Trkiye topraklar zerinde bir Sovyetlerin s talebi olmadn grdnde rahatlamt. Moskova ile Washington arasndaki Yunanistan, Trkiye ve ran zerindeki Souk Sava krizi Trkiyeyi nemli bir blgesel kuvvet haline getirdi. Kriz ayn zamanda Truman ynetiminin yeniden silahlanma tasarsn Kongreden geirebilmesini salad. Washingtonda Sovyetlerle baa kmak zere iki yaklam vard: Dileri Bakanl Sovyet meydan okumasn genelde siyasi ve iktisadi olarak gryordu, dolaysyla da buna en iyi siyasi ve iktisadi yollardan karlk verilebileceini dnyordu. Pentagon ise Sovyet tehdidinin ncelikle asker olduunu ve bir ittifaklar sistemiyle karlanabileceini dnyordu ki, bu Kuzey Atlantik Antlamas rgtnn (NATO) kuru-

luu iin atlan ilk adm oldu. ABDnin Trkiyeyle ilikilerinde Pentagonun yaklam ar bast.

Souk Sava iklimi Trkiyenin Washingtonla ilikisini hzlandrd. Her iki taraf da Trkiyenin hzl ekonomik gelime iin yabanc sermaye yatrmna ihtiyac olduuna inanyordu. Bu, sadece Trkiye Batya katlr ve Ortadouda Bat karlarna hizmet ederse gerekleebilecekti. Stalinin Trkiyeye kar zorbalk taktikleri, Washingtonla yaknlamay, zellikle de komu Yunanistanda i sava kmas sonrasnda, kolaylatrd. Dost bir Trkiye Washington iin nemli bir deer halini ald, bu yzden de lke 1947nin Truman Doktrini ve Avrupa ekonomisinin dzeltmeye ynelik Marshall Plan iinde yerini ald. Cumhuriyet Halk Partisi ierisindeki devleti hizip sonunda 1947de Babakan Recep Pekerin istifasyla yenildi ve bu noktadan sonra iki parti de Batya istikrarl bir Trkiye imaj vermek iin iki tarafn da destekledii bir ortak politika gelitirdi. Ankara Batyla ilikisinden honut deildi. Bat Trkiyeyi bir Sovyet saldrsna kar koruma konusunda bir vaatte bulunmuyordu, oysa 1949da NATOnun kurulmas sonrasnda Ankara Sovyetler Birliiyle bir sava durumunda Batnn yardmna geleceine dair bir garanti istiyordu. Washington bu tr bir taahhtte bulunma konusunda ekimserdi. Pentagon, Trkiyenin blgede bir Sovyet saldrs tehdidini nleme amacyla hzla modernletirilen ordusunu kullanmaktan ve Trkiyede bombardman sleri bulundurmaktan memnundu.

Ancak, nn Washingtondan sadece ekonomik ve asker yardm deil, salam bir taahht de istiyordu. 1940larn sonlarna doru, Ankara siyaset evrelerinde, sava sonras dnemde gncellemi bir kavram olan balantszlk tartlyordu. Nisan 1949da dnemin dileri bakan Necmettin Sadak Washington ziyaret ettiinde, Dileri Bakan Acheson onun Amerikan gvencesi verilmezse Trkiyenin tarafszl ynndeki tavrna hayret etmiti. Amerikan diplomatlar ve asker yetkilileri Trkiyenin bir tarafszlk konumu

isteyebileceinden ve Amerika Birleik Devletlerinin Trkiyedeki yatrmlarn deerlendiremeyeceinden korkuyorlard.

Trkiyenin hatr saylr pazarlk konumu yine de Washingtondan hibir dn almaya yetmedi ve nn grmelerde ilerleme salayamad. 1950 Maysnda DP iktidara gelince ayn siyaseti izlediyse de onlarn giriimleri de ciddiye alnmad. Trk birliklerinin Kore Savana katlmalar ve Trkiyenin Washingtonn Sovyetler Birliine kar gtt kuatma politikasna katlmas da bir fark yaratmad. Artk cumhurbakan olan Celal Bayar 1951 ubatnda Amerikan bykelisini kabul ettiinde ABD-Trkiye ilikilerinden kiisel honutsuzluunu ifade ederek Sovyetler Birliiyle bir sava durumunda tarafsz kalnabileceini ima etti. Bu, istenen etkiyi yaratt. ngilterenin itirazna ramen (ngiltere, Trkiyenin yeliini Ortadouda etkin olmasyla snrlamak istiyordu), hem Trkiye hem de Yunanistan ubat 1952de NATOya tam ye oldular. Trkiye NATOya ye olduktan sonra tm d politika seeneklerinden vazgeerek rgte tamamen baml hale geldi. Atatrkn bir daha Trkiye ve Rusyann asla dman olmamasn isteme siyaseti de tpk Trkiyenin artk Ortadounun bir paras olmad ynndeki Kemalist jeo-strateji dncesi gibi terk edildi. NATO iinde Trkiye, 1955te Trkiye, Irak, ran, Pakistan ve ngiltere arasnda imzalanan Badat Paktyla vcut bulan Bat ile Ortadou arasnda bir kpr kurulmas roln stlendi. Trkiyenin iddia edilen rol Sovyetlerin yaylmasn nlemekti ama lke ayn zamanda Msr lideri Nasr nderliindeki Arap milliyetiliine kar da ynlendirilmiti. Washington pakta katlmasa da paktn arkasndaki madd ve manevi destek olmay srdrd. Badat Pakt Trkiyeyi blgedeki muhafazakr rejimlerin lideri haline getirirken NATO ile Ortadou arasnda bir ba da oluturdu. Ancak, bu ayn zamanda Ankarann, zellikle Birlemi Milletler iinde, ykselen nc Dnyadan tecrit edilmesi de demekti.

 SYASET Demokratlar iktidara geldiklerinde lkede byk umutlar yarattlar. Otoriter tek parti rejimini sona erdirmi, lkeyi demokratik biimde ynetme, adalama ve refah getirme sz vermilerdi. Aslna baklrsa, iktidar partisi ve muhalefet arasnda gerek bir ideolojik fark yoktu: her iki parti de modern, mreffeh bir Trkiye yaratma almalarna gnl vermiti. Demokratlar, 1948de CHPli bir siyaseti tarafndan ortaya atlm olan Trkiyeyi bir kk Amerika yapma ve her mahallede bir milyoner yaratma sloganlarn kullanyorlard. Muhalefet kendilerinin de paylat bir gre kar kamazd; onlar sadece bu hedeflere ulama yntemleri asndan farkllk gsteriyorlard.

Belki de Demokrat Partililer ile Halk Partililer arasndaki temel farkllk bu partilerin Trkiyeyi gelitirme eyleminin hzyd. Seimleri ok byk bir ounlukla kazanan Demokratlar, halkn programlarnn arkasnda durduuna inanyorlard. ounluku demokrasiye, yani sandktaki sonutan ald gle ounluun ne isterse isterse yaptrabileceine inanyorlard. Dolaysyla da eletiriye ve programlarn gerekletirmekle aralarna girecek hibir engele tahammlleri yoktu. Kemalizm ideolojisine, zamann gereklerine gre yorumlanp uygulanmas kaydyla katlyorlard. Kemalizmin alt okla formle edilen baz ilkelerinin amalarna ulatn ve gzden geirilmesi gerektiini dnyorlard. rnein, Trkiyenin artk korumac bir devlete ihtiyac yoktu; bylelikle serbest giriim anda devletilik ilkesi artk gereksizlemiti. Demokratlar kendilerini toplumlarn anlayan ve halk iin en iyinin ne olduunu bilen toplumsal mhendisler olarak gryorlard ki bu, Kemalist Halk iin, halka ramen dsturuyla uyumluydu. CHPnin Trkiyenin kurulu yllarnda ok byk bir hizmet gerekletirdiini ama artk anakronizme dtn, halkla ve ihtiyalaryla temas halinde olmadn dnyorlard. Muhalefetteki CHPnin, dolaysyla artk resm muhalefet roln oynayarak Trk ekonomisi ve toplumu Demokrat Parti tarafndan dntrlrken seyretmesini istiyor-

1950deki seim baarlar Demokratlar halkn kendi programlarn desteklediini, kendilerinin de her drt ylda bir karsna kacaklar milli iradeyi temsil ettiklerini dnmeye yneltti. Bu sebeple, ne muhalefeti ne de muhalefetin eletirilerini ciddiye aldlar. Demokrat Parti ynetiminin ilk yllarnda Avrupada Trk mallarna artan rabet ve Kore Savann yaratt geliimin sonucu olarak lke hzla byyormu gibi grnd. Ayrca, Marshall yardm da lkeyi Batya at.

lard. Demokrat Partiden daha fazla din zgrl isteyerek ayrlan bir hizbin 1948de kurduu Millet Partisine gelince, onlar da artk gereksizdi, nk DP din faaliyetleri serbestletirecek, Trk halknn manevi ihtiyalarn karlayacak yasalar karacakt. 16 Haziran 1950de, iktidara geldikten yaklak bir ay kadar sonra, ezann yeniden Arapa okunmasn mmkn klan bir yasa kardlar, nk ezan Haziran 1941den beri Trke okunmaktayd. Demokratlar ayrca anayasa metninin dilini de Osmanlcaya yaklatrarak Atatrk dneminin gncellenmi Trkesinden uzaa ektiler ve Trkiyenin Osmanl gemiiyle yaknlamaya baladlar. Hkim olmaya balayan Souk Sava ve anti- komnizm havasnda, soldaki tm partiler yasad ilan edildi, bunlarn nemli yeleri ya hapsedildi ya da srld. Komnist bir air olan Nzm Hikmet lkeden kap Sovyet blokunda yaamak zorunda kalrken, solcu yazar Sabahattin Ali, CHP iktidarnn son yllarnda devletin istihbarat birimlerinin iinde olduu iddia edilen tertip sonucunda bir kaak tarafndan ldrld.

Trkiye, Babakan Adnan Menderes (1899-1961) tarafndan ynetiliyordu. Cumhurbakan Celal Bayar onu daha deneyimli, entelektel Fuat Kprlye (1890-1966) tercih ederek atamt, nk Menderes hem daha gen bir kuaa mensuptu hem de sava sonras Trkiye iin gl bir nseziye sahip olduuna inanlyordu. Pamuk yetitirilen Bat Anadolunun Aydn yresinden zengin bir toprak sahibi aileden geliyordu. Menderes Kemalist dnemde olgunlam ve 1930da Ali Fethinin (Okyar) Serbest Cumhuriyet Frkasnda siyasete atlmt. Parti kapandnda CHPye girmi ve 1945te toprak re-

Menderesin konumu 1954 ylndaki seim zaferinden sonra ktleti. Bu srada Trkiye bir refah dnemindeydi ve lkede bir umut havas vard. Semenler ekonomik bymeden faydalanm ve honutluklarn, lkeyi aan, onu daha az brokratik yapan ynetimi destekleyerek gstermilerdi. Demokrat Partililer devlet arazilerini baz topraksz kyllere datm, ABDden tarm makineleri ithal ederek iftliklerde makinelemeyi balatm, dolaysyla da retimi artrmlard. Osmanl dneminde kurulmu olan Ziraat Bankas, iftilere kredi veriyordu, devlet de ayn zamanda buday ve pamuk retimini sbvanse ederken tarm rnleri iin depolama imknlarn da artryordu. Hava, 1950lerin ilk yarsnda iftilerden yanayken ayn zamanda Kore Sava yznden oluan talep sayesinde dnya buday fiyatlar allmadk derecede ykselmiti. Sonu olarak, krsal kesim, zellikle de byk iftiler, kazanlyd ve DPye oy vermekten memnundu.

Menderes, siyasi iktidarn Trkiyenin hzl bymesi iin gerekli ara olduunu dnyordu. Antidemokratik yasalar deitirmeye veya Demokratlarn muhalefetteyken bir ara istedikleri gibi tarafsz bir ynetim kurmaya ayracak zaman yoktu. Partiler st cumhurbakan ilkesinden yola kan Celal Bayar DP bakanlndan istifa edince Menderes parti bakan seildi. Ancak bu gstermelik bir davrant, Bayar partiyle, tm balarn kesemeyecek kadar yakndan ilgiliydi. Baka alanlarda, Demokrat Parti hkmeti 1930larda talyadan alnm olan Ceza Kanununa skca sarlarak ve Souk Sava dneminin buz gibi atmosferine uygun bir ekilde uygulamalar daha baskc yapt. Ayrca, Halk Partililer de partinin mal varlklarna el konmas tehdidiyle bask altnda tutuldular.

formu yasa tasarsna kar kanlara katlmt. Sonra, CHPden ihra edilmi ve Demokrat Partinin kurucularndan biri olmutu.

DPyi siyasal liberalleme vaat ettii iin desteklemi olan kentli aydnlar, niversiteler ve mteebbisler hayal krkl iindeydi; partinin iktidar hrs onlar hayallerinden uyandrmt. Tek parti dneminden kalma kurumlarla demokrasinin ve ok partili siyasetin yaa-

Seimlere dayal glerine ramen, Demokratlar kendilerini gvensiz hissetmelerine neden olan bir aalk duygusuna sahiptirler Semenlerin desteini salama balamlard ve artk iktidardaydlar ama devletin aygtlarnn -brokrasinin, yargnn ve ordunun- arkalarnda olduundan pheliydiler. Bu kurumlar Cumhuriyet Halk Partisi tarafndan yaratlmlard ve dolaysyla da muhalefete sadk olduklar konusunda kuku vard. Bu durum zellikle hl asker unvanyla, smet Paa olarak bilinen, smet nnye bal olduu dnlen ordu iin geerliydi. Demokrat Parti 1950de seimi kazandnda - sonrasnda generaller harekete gemeyince yerini byk bir ferahlamaya brakan- bir asker darbe sylentisi vard. Yine de Menderes ordunun st kademelerinde bir tasfiyeye gitti ve nnye sadk olduu dnlenleri emeklilie sevk ettirip yerlerine sadk Demokrat Partilileri getirdi. Baz valiler ve nemli brokratlar iin de ayn uygulamaya gitti. Demokratlar paa faktr olarak adlandrlan ve nn muhalefet lideri olduu srece iktidarda rahat olamayacaklar fikrine dayal mantksz bir korkuya kaplmlard. Kurnaz tilki olarak adlandrlan nnnn tm sorunlarnn kayna olduuna ve Cumhuriyet Halk Partili muhalefetin onsuz etkisiz kalacana inanmlard. Halk Partililer de bu masala inanyorlard; yle ki 1954 ylnda nn yetmi yanda olmasna karn parti iinden onun yerini alacak bir lider kmad. nn 1950de partisi seimi kaybettiinde siyaset yaamndan

yamayacan grdler. 1924 Anayasas ve Ceza Kanunu gibi yasalar adyd ve 20. yzyln ikinci yarsndaki Trk yaamna uygun hale getirilmeleri gerekiyordu. DP hkmeti byle ayrntlarla ilgilenmiyordu. Menderes, gc arttka eletirileri grmezden gelmeye balad ve kendi partisi iindeki demokrasiyi bodu. Muhalefetteyken Demokrat Parti tek parti dneminde kendilerine tannmayan grev hakkn tanyaca vaadiyle sayca az olan ii snfnn desteini kazanmt. Menderese bu sz hatrlatldnda Trkiyede grev mi olurmu? nce biraz iktisadi ilerleme salayalm da bu konuyu sonra dnrz eklinde cevap verdi. Bu cevap demokrasiye yaklamn zetliyordu; o an iin demokrasinin ekonomik gelime sunanda kurban edilmesi gerekiyordu!

Menderes Mays 1960ta ynetime el koyan asker cunta tarafndan asldktan sonra, Ankarada anlatlan bir fkra vard: Menderes cennete gider ve bir gn Atatrkle karlar, Atatrk ona Trkiyedeki siyasi hayat sorar. Menderes bunun zerine Atatrk ldkten sonra memleketin bana gelenleri bir bir sayp dker ve son olarak kendi idamn anlatr. Sonra da Ksmet, paam der. Atatrk, Hayr Adnan der, ksmet deil, smet! Menderesin demokratik olmayan ynetimi sadece Cumhuriyet Halk Partisi ve paa faktryle aklanamaz. Kendini ne kadar gvenlikten uzak hissetse de muhalefetin zayf ve dzensiz olduunu, kendine endie edecek hibir etkisi olmayacan biliyordu. Menderes'in siyasi endiesi kendi partisinin yaps zerine kuruluydu. Demokratlar asla muhalefetteyken grndkleri kadar homojen deillerdi. Partinin tavan Cumhuriyet Halk Partisi muhaliflerinden oluuyordu ama taradaki desteinin ou parti Ocak 1946da kurulduktan sonra siyasete girenlerden gelmekteydi. Bunlar jandarmann kylerdeki sert davrann hatrlyorlard ve nn ile CHPye kar dolayl bir nefretleri vard. ounun gzn intikam istei kr etmiti ve partilerinin, iktidarda olsalar bile, CHPye kar sert davranmasn istiyorlard. Bunlar liderlerini nnyle birlik olup dolap evirmekle itham ediyordu, hatta bunlardan bir blm 1948de Demokrat Partiden ayrlp Millet Partisini kurmulard. ktidardayken, bu kiiler Menderesi CHPden farkl olmamak ve neredeyse ayn program sunmakla suladlar.

ekilseydi Trkiyenin tarihi farkl bir yn alabilirdi. Menderes ve Demokrat Parti belki kendini daha gvende hissedip muhalefete kar daha drste ve haka davranabilirdi. CHP iinde de yeni bir liderlik kadrosu oluur, parti kendini yenileyerek zamann gereklerine uyabilirdi. nn partiyi ynettii mddete herhangi bir deiiklik dnmek imknszd; o, gemiten kalma bir simgeydi ve altnda yeni hibir eyin yetiemeyecei devasa bir glgesi vard. Demokratlar; on yllk iktidar dnemlerinde paa faktryle hesaplamakta baarsz olmulard.

DP dneminde Cumhurbakanl makam tarafsz olmak bir yana tamamen partizanca bir anlayla yrtld. Geri Bayar gstermelik olarak DP bakanlndan istifa etmiti ama her frsatta partisinin Cumhurbakan gibi davranmaktan da ekinmiyordu. Menderes ve Bayar bir yurt gezisinde.

Menderes partisinin tara kongrelerinde defalarca bu tr eletirilerle karlat. Ksa srede parti ii muhalefetin meclisteki muhalefetten ok daha zorlu olduunu kavrad. Demokrat Parti muhaliflerini CHPye kar sert nlemler alarak yattrabileceini biliyordu. Bu politika, hkmetin CHPye ve niversiteler ile basn gibi kuramlara kar kard antidemokratik yasalar ksmen aklar. Menderes bylelikle muhaliflerinin gnln alm olabildi ama ayn ekilde en bandan beri DPyi siyasal serbestleme szne gvenerek destekleyen liberal aydnlarn desteini de kaybetti. Aydnlar, saylar az olsa da dncelerini rahata aklayabiliyor, niversitelerde, basnda ve meslek kurulularda seslerini duyurabiliyordu. Demokrat Parti hkmetinin sivil toplumu demokratik zgrlkleri artrarak glendirmesi gerekiyordu, bunlar kstlayarak baltalamas deil. Ancak, Menderesin basna, muhalefete ve niversite zerkliine kar ald

Menderes 1954 seim baarsyla deiti. Hem halktan ald oy hem meclisteki temsilci says artt. Halk yle inand iin doru politikalar setiine kanaat getirdi; artk 1946dan beri Demokrat Partiyi desteklemi olan ve partiye sempati duyan gazetecilere bile danmaya gerek duymuyordu. Hkmet zerindeki tek etkin denetim meclisteki gl muhalefetti. Cumhuriyet kurulduundan beri Trkiye Byk Millet Meclisi devletin en gl kurumuydu. Milli egemenlik Meclise devredilmiti ve Meclis yeleri arasndan cumhurbakann seiyordu. Cumhurbakan babakan atyor, babakan kabinesini milletvekilleri arasndan kuruyordu. Milletvekillerinin, seildikleri blgeyi deil milleti temsil etmeleri bekleniyordu. 1924 Anayasasna gre, meclis yasalar karyordu ve bu yasalar gzden geirecek bir st meclis veya anayasaya uygunluklarn denetleyecek bir anayasa mahkemesi yoktu. Sadece cumhurbakannn yasalarn yrrle girmesini veto etme hakk vard ama o da iktidar partisiyle tarafsz davranamayacak kadar yakn ilikiler iindeydi. Gl bir muhalefet partisinin yokluunda hkmet, kendi partisini hizada tutabilirse, her istediini yapabilirdi. 1954 sonrasnda Menderesin balca tasas bu oldu, nk siyasi sorunlarnn ounluu partisi iinden kyordu.

tedbirler, onun daha hr ve demokratik bir Trkiye fikrini benimsemediini gsteriyordu. ktidarn Ocak 1954te muhalif Millet Partisini kapatabilmesi parti siyasetinin ne kadar krlgan olabileceini gsteriyordu.

Serbest giriimcilik ile siyasal liberalizmi savunan Demokrat Parti liberalleri hkmetin ekonomi zerinde devlet kontrol ve siyasal etkinlikleri engelleme siyasetine iddetle kar ktlar. Byle davranan liberal Demokrat Partililer ya istifa ettiler veya partiden ihra edildiler. Bunlar arasnda Aralk 1955te Hrriyet Partisini kuran Fevzi Ltf Karaosmanolu gibi nde gelen Demokratlar da vard. Menderes tamamen partisinin meclis grubuna bal hale geldi ve kendi dnda tm kabinenin yeni bir kabine kurulmas amacyla istifasn kabul etti. Bu siyasi manevrayla meclis, hkmeti ynetecek

veya partiyi bir arada tutacak bir bakasnn olmadn itiraf etmi oldu. Sonrasnda Menderes meclis grubuna byk alakgnlllk ve saygyla davrand. EKONOMK ENDELER 1955ten sonra ekonomide balayan gerileme Trk siyasal yaamnda da etkili olmaya balad. Maalesef 1950lerin bandaki ekonomik mucize zayf temeller zerine dayanyordu ve yklmaya mahkmdu. Besin maddeleri ve pamuk retimindeki art, yeni tarm tekniklerine deil, ekili alann bymesine balyd. 1954e gelindiinde, ekonomi durgunluk belirtileri gstermeye ve byme hz dmeye balad. Katlanan enflasyon 1956-1959 yllar arasn kapsayan dnemi belirledi; fiyatlar her yl yzde 18 artt. Bu arada ekonominin byme hz sradan bir oranda, yzde 4te kald ki, bu yksek nfus artyla ancak baa ba gidebiliyordu. Ekonomi yapay bir art yaamt ve kendine yeterli bir gelimenin izleri grnmyordu. Srekli artan enflasyon, memur ve iilerin yaam standartlarna zarar veriyordu. Subaylar bu durumdan bire bir etkileniyor ve den yaam standartlar yznden mesleklerinin prestij kaybetmesine ierliyorlard. Artk orta snf ailelerin kzlaryla evlenemedikleri iin ve bu ailelerin kzlarn ykselen iveren snfna vermeyi tercih etmelerinden yaknyorlard. Bu nemli siyasal sonular dourdu ve 1960 darbesine yol aan faktrlerden biri oldu. Hkmetin Trk lirasn ar deerli tutma politikas yznden yabanc para sknts da vard. 1958 devalasyonuna kadar, 1 dolarn gerek deeri 10 lira civarndayken, 1 dolara 2,80 lira paritesi korunmutu. Bunun sonucunda, ithalat hkmet tarafndan desteklendii iin ok ucuzken; te yandan ihra mallar yanna yaklalmayacak kadar pahalyd. Bu politika byk lekte yozlamay cesaretlendirdi; eer bir iadamnn siyasi balantlar varsa ok ucuza dviz alabilir ve ithalattan byk kr elde edebilirdi. Bu dnemde servetler oluurken hazine parasz kald.

Seimler yaplmas gerektii tarihte, 1958de yaplsayd Demokratlarn nasl bir sonu elde edeceklerini bilemiyoruz. Menderes ekonominin 1958de daha da kt durumda olacan dnerek seimleri Ekim 1957ye ald. Byle de olsa 1957 seimleri DPnin gerilemesine iaret etti; Cumhuriyet Halk Partisinin sandalye says 31den 178e kt. Demokratlar hl olaylara hkimdi ama daha poplist bir yntemle, dinin siyasete alet edildii bir politika gdyorlard. Bu, zellikle Menderes 17 ubat 1959da Londrada Gatwick DPnin uygulad ekonomik politika Havaalan yaknlarnda bir 1950lerin sonuna doru artan dviz uak kazasndan kl pay kur- fiyat ve faiz hadlerine bal olarak datulduktan sonra byle oldu. ralmay da beraberinde getirdi. Bu ise bankalar tasfiyeye, irketleri de iflasa Menderesin on drt kiinin zorluyordu. Ancak durgunluk esas olarak ld kazadan kurtulmasn, halka yansd. Yokluklar beraberinde yandalar bir mucize olarak kuyruklar da getirmiti. 50li yllarda bir niteleyerek smrdler ve gaz kuyruu. Menderesi Tanr tarafndan daha yce bir emele hizmet etmek iin seilmi bir kader adam olarak gsterdiler.

1957 seimleri dneminde Demokrat Parti artk ekonomiyi kontrol edemiyordu. Menderes, ksa vadeli bir sorunla karlatn, politikalarnn sonularn almak iin sadece zamana ihtiyac olduunu dnyordu. Yardm iin Batya dnd ve Temmuz 1958de Washington, Trkiyenin 400 milyon dolarlk borcunu konsolide etme

amal 359 milyon dolarlk bir krediyi onaylad. Menderes buna karlk ekonomiyi dengelemek zere, 1 dolar 2,8 TLden 9,02 TLye ykseltmeyi kabul etti. Stabilizasyon program beklenen etkiyi yapmad, dolaysyla da 1959 Ekiminde Menderes yeni mal krediler araynda Amerikaya gitti. Ancak, Eisenhower ynetimi para destei vermeyi reddetti ve Menderes Trkiyeye eli bo dnd. Bunun ardndan, Souk Sava dmannn kredi vermeye daha yatkn olup olmadn denemek amacyla Temmuz 1960ta Sovyetler Birliini ziyaret etmeye karar verdi. Ama Menderes Moskovayla aradaki itleri tamir etmeye ok ge zamanda karar vermi ve bu ziyaret gerekleemeden ordu Menderesi devirdi. ORDU MCADELEYE KARIIYOR 1957 seimleri sonrasnda siyasi gerilim artmt. Muhalefet ok daha glyd ve elinde kullanabilecei kozlar vard, ama Menderesi genel seimde yenmek dnda hkmeti drebilme olanana sahip deildi. Menderes, otoritesini Vatan Cephesi ad verilen ve kendini eletirenleri tecrit edip muhalefeti silahsz brakmay amalayan bir ulusal cephe kurarak iyice glendirmek istedi. Cepheye katlmak istemeyenler ykc olarak tanmlanarak, katlanlarn adlar devlet radyosundan duyuruldu. Vatan Cephesi, birlik getirmek yerine siyasal yaam kutuplara bld. Bu siyasal manevra ie yaramaynca, Demokratlar bu kez de Nisan 1960ta bir asker darbe planlamakta olduunu iddia ettikleri, muhalefetin ykc faaliyetlerini soruturmak amacyla bir komisyon kurdular. Ankarada lkenin baka kentlerine de yaylan renci gsterileri balad. Skynetim ilan edildi ama bir ie yaramad. Sonunda, 24 Mays 1960ta, Menderes komitenin almalarn tamamladn ve 1960 Eyllnde erken seimlere gidileceini aklad. Ancak bu aklamalar ok ge kalmt. Demokrat Parti ynetiminden soyutlanm subay gruplar 1957den beri Demokrat Parti ynetimini sonlandrma planlar yapmaktaydlar. 27 Maysta mdahale ettiler ve Demokrat Parti hkmetini devirdiler.

Silahl Kuvvetlerde reform, Demokrat Parti programnn nemli temellerinden biriydi. 1947de Truman Doktrininin aklanmasyla birlikte Pentagon hl Birinci Dnya Savandan kalma antika silahlarla mcehhez bu orduya modern silahlar vermeye balamt. Trkiye 1952de NATOya ye olunca modernizasyon daha da hzland. Menderes, gerekli yeniden yaplanmay salamak amacyla emekli Albay Seyfi Kurtbeki milli savunma bakan olarak ataynca asker reformu destekliyor grnmt. Kurtbekin yeniden yaplanma plan gen subaylar arasnda poplerdi ama yal subaylar, zellikle modern sava tekniklerini uygulayamayacaklar gerekesiyle erken emekli edileceklerinden endie eden generaller durumdan rahatszd. Hl davranlarnda Prusya hiyerarisini barndran ordunun yal kua daha gen subaylarla yetkiyi paylama fikrine ierliyordu. Generaller reformlara kar karak Kurtbekin bir darbe hazrlad dedikodular yaydlar. Menderes buna reformlar erteleyerek karlk verdi ve Kurtbek de reformlarnn rafa kaldrldn hissederek Temmuz 1953te istifa etti. Menderes iin, Trk Silahl Kuvvetlerinin yeniden dzenlenmesi bir ncelik deildi. Mevcut durumu korumaktan ve yksek rtbeli subaylaryla ters dmemekten memnundu. lerinden en nde geleni Pentagonda iyi tannan Orgeneral Nuri Yamut olmak zere baz nemli generalleri partisine kazandrmaya alt. Menderes byle yksek rtbeli subaylar Demokrat Parti yanda olunca, nn taraftar generallerden gelecek bir tehditten muaf olacan dnyordu.

Ordu iin harcama yapmak DPnin ncelikler listesinde yoktu, nk Menderes Trkiyenin kstl kaynaklarn ekonomik gelimeyi hzlandrmak iin altyapya, yol ve fabrika yapmna aktarmay tercih ediyordu. lke zaten milli gelirine oranla pek ok NATO lkesinden fazla asker harcama yapyordu. Bu harcamalar 1950'deki 248 milyon dolardan 1953te 381 milyon dolara ykselerek nemli bir oranda artmt. Trkler, NATOya girdiklerinde lkenin asker harcamasnn azalacan, nk NATOnun bunu destekleyeceini dnmlerdi. Durum byle deilken, Menderesin, katlanan enflasyon oranlaryla

Trkiye NATOya katldnda, ordu iin daha fazla kaynak harcamakla kalmad, ayn zamanda ordunun karakteri de nemli lde deiti. Subaylar yeni teknoloji ve sava yntemleriyle karlarlarken, ayn zamanda ideolojik olarak da blgesel snrl vatanseverliin yerine Souk Savan komnizm kartln koyarak daha kozmopolit oldular. Hayat tarz kendi lkelerindekinden ok farkl olan dier NATO lkelerine eitim iin gnderildiler. Yeni bir dnya gr ve Trkiyede reform yapma istei edindiler. Politize olarak evrelerindeki siyasal ekimeden rahatszlk duymaya baladlar. NATO yelii, subaylar arasndaki ayrm hem siyasal hem teknolojik alardan derinletirdi. Demokratlar generalleri yle baaryla yanlarna ekmilerdi ki, alt rtbeli subaylar gizli planlarna katlacak tek bir general bulmakta bile zorlandlar. 1950lerde Trkiyede Silahl Kuvvetler rtbe ve ekonomik durum asndan blnmt.

baa ba gidebilmesi iin asker maalarn artrarak bteden daha fazla para harcamaya hi niyeti yoktu. Asker reform harcamalar, bte daha byk bir art verene kadar beklemek durumundayd.

Subaylar arasndaki rahatszlk 1950lerin ortasndan balayarak artan enflasyon, siyasi istikrarszlk, kentlerdeki genel memnuniyetsizlik havas zerine kurulmutu. Genelde alt-orta snftan olduklarndan, iktidar partisinin serbest piyasa felsefesinin tehdidi altndaki snflarnn ikyetlerini paylayorlard. Bu tr insanlar, Trk toplumuna kimliini kazandran ahlk ve geleneksel deerlerin eriyiine zlyordu. DP bu deerleri zenginlik ve gsterii ycelten kaba maddecilik uruna zayflatyordu. 1960 cuntasnn radikal yelerinden Orhan Erkanl darbeden bir sre sonra kendini yle ifade ediyordu:
1954ten sonra iktidarda bulunmu olan zmre, millerin btn haklarn inedi. Milleti aldatt. Memleketi iktisadi ve sosyal alanda bir felkete srkledi. Manevi deerler unutuldu ve unutturuldu. Devlet kurumu, tam bir parti kurumu haline getirildi. Memlekette tek organize g olan Trk Silahl Kuvvetlerinin her vesileyle gururu krld; tarihinin en asil

Ordudaki honutsuzluk, o dnemin partiler aras ekimesini yanstarak siyasal bir hal ald. Subaylar Trkiyenin sorunlarn CHP muhalefeti ve basn tarafndan yanstld ekilde grmeye baladlar. Darbeden sonra kendileri iin kabul edilebilir olan zmleri de Demokrat Partiye muhalif aydnlardan aldlar. Subaylar arasnda sadece Alparslan Trke ve Orhan Erkanl gibi birka kii Trkiyenin gitmesi gereken yn konusunda aydnlardan farkl dnyordu. Bunlar da Nsrn Msr, Suriye, Irak ve Pakistan gibi 1960larda tm asker rejimle ynetilen lkelerde grdklerinden etkilenmi olabilirlerdi. Ancak Trkiyede ordu ii hiyerari iyi yerlemiti ve radikaller ksa sre iinde st rtbeli subaylar tarafndan kenara itildi. Bundan sonra, 20. yzyln sonuna kadar, Trk siyasal gndemini bunlar belirleyecekti.
OKUMA NERLER Kemal Karpat, Turkey's Politics: the Transition to a Multi-party System, Princeton, 1959. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara: Trk Tarihi Kurumu, 1970. Cem Eroul, ok partili sistemin kuruluu, Irvin Cemil Schick ve Erturul Ahmet Tonak, Gei Dneminde Trkiye, stanbul: Belge, 1990.

miras olan niforma tayanlar utandracak hale getirildi (Cumhuriyet, 20 Temmuz 1960).

ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980)

CUNTA YNETM 950 Maysndaki seim zaferi sonrasndan ok, 27 Mays 1960 asker darbesini takip eden sre, Trk siyasal, toplumsal ve ekonomik hayatnda yeni bir dnem balatmtr. Asker cunta ynetimini oluturan 38 subaydan ok az Trkiyenin siyasi geleceine dair bir ngr sahibi olarak greve gelmiti. Daha sonralar bir neo-faist partinin liderliini yapacak olan Albay Alparslan Trke (1917-1997) gibi kimileri kendilerine ait radikal gndemlere sahiptiler. ou, lkenin siyasetini gnn artlarna gre dzenleme gayretlerinde entelektel snf takip etti.

Aziz Vatandalar; Bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Trk Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini ele almtr. Bu harekta, Silahl Kuvvetlerimiz, partileri iine dtkleri uzlamaz durumdan kurtarmak ve partiler st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda, en ksa zamanda adil ve serbest seimler yaptrarak, idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun seimi kazananlara devir ve teslim etmek zere girimi bulunmaktadr. Giriilmi olan bu teebbs hibir ahsa veya zmreye kar deildir. dare-

Cuntann amalar, 27 Mays 1960 sabah radyodan darbeyi aklayan konumada akland:

miz hi kimse hakknda ahsiyata mteallik tecavzkr bir fiile teebbs etmeyecei gibi edilmesine de asla msamaha etmeyecektir. Kim olursa olsun ve hangi partiye mensup bulunursa bulunsun, her vatanda kanunlar ve hukuk prensipleri esasna gre muamele grecektir. Btn vatandalarn partilerin stnde ayn milletten, ayn soydan gelmi evlatlar olduklarn hatrlayarak ve kin gtmeden birbirlerine kar hrmetle ve anlayla muamele etmeleri straplarmzn dinmesi ve milli varlmzn selameti iin zarur grlmektedir. Kabineye mensup ahsiyetlerin Trk Silahl Kuvvetlerine snmalarn rica ediyoruz. ahs emniyetleri kanun teminat altndadr Mttefiklerimize, komularmza ve btn dnyaya hitap ediyoruz. Gayemiz Birlemi Milletler Anayasasna ve nsan Haklar Prensiplerine tamamyla riayettir. Atatrkn Yurtta sulh, cihanda sulh prensibi bayramzdr. Btn ittifaklarmza ve taahhtlerimize sadz. NATOya inanyoruz ve balyz, CENTOya inanyoruz ve balyz. Tekrar ediyoruz dncemiz Yurtta sulh, cihanda sulhtur.

Subaylarn ou adil ve hr seimler yapldktan sonra klalarna dnmek ve iktidar yeniden politikaclara brakmak istiyordu. Ancak, onlara akl vermek zere kimi hukuk profesrleri arld zaman, planlar deiti. Milli Birlik Komitesini oluturan 38 subay, ordudaki geni bir hizipler koalisyonunu temsil etmekteydi. Komitenin bu kadar geni olmasnn sebebi ordu iindeki birok gizli hizbin darbeye katldn iddia etmesi ve temsil edilmek istemesiydi. Cuntann dnda braklanlar kserek ordu iinde istikrarszlk dourmaktaydlar ve sonraki yl iinde kendi darbelerini yapmay deneyeceklerdi. Milli Birlik Komitesinin kendine ait bir plan olmadndan akademisyenlerden fikir alarak yeni anayasay hazrlamak amacyla bir komisyon kurdular. Hukuk profesr ve stanbul niversitesi rektr olan Sddk Sami Onar komisyona bakanlk ediyordu. ktidar askerler ele geirmiti ama 27 Mays hareketini bir devrime, bir aydnlar devrimine dntrenler entelektellerdi. Onar komisyonunun ortaya koyduu fikirler orijinal deildi, bunlar, tek parti dneminden miras kalm kurumlarla demokrasinin salanamayacann ortaya kt 1950lerin ortalarndan beri etrafta gezinen fikirlerdi. Demokrat

Ordu iinde gizli rgtlenmeler 1951 ylna kadar uzanr. Bu yllarda Faruk Atedal, Muzaffer zda, Orhan Erkanl, Ahmet Yldz, Sezai Okan, Orhan Kabibay vb. gen subaylar gizli rgtler kurdu. Generallerin bunlara katlmas ise daha sonradr. Cemal Grsel ise Kara Kuvvetleri Komutan olduktan sonra Binba Sadi Koan araclyla Faik Bey takma adyla rgte girdi Grsel, Bayarn arkasnda bir birlii denetlerken. (Bu fotoraf Feroz Ahmada bir grme srasnda Celal Bayar tarafndan verilmitir.

Partinin otokratik ynetimine karlk muhalefet iktidara geldiklerinde hangi reformlar yapacaklarn tasarlamt. Cumhuriyet Halk Partisi anayasay deitirmeye ve st meclisin karlan kanunlar gzden geirebilecei iki meclisli bir parlamento kurma sz veriyordu. CHPliler bir dizi sz vermilerdi; bunlar, yasalarn yasalln denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi, parlamentonun tek parti sultasnda olmamas iin nisp temsil, sendikalar iin grev hakk; devlet memurlar iin sendikalama hakk, antidemokratik yasalarn yrrlkten kaldrlmas, tarafsz bir brokrasinin kurulmasna dair szlerdi.

Onar komisyonu, bu fikirlerin ounluunu benimsedi; ayrca Demokrat Partinin, anayasaya ve basn, ordu, niversiteler gibi dier kurumlara saygsz davranmas sebebiyle meruiyetini kaybettiini de ileri srd. Dolaysyla cunta tarafndan grevden alnmalar gayet yasald. Bylece profesrler cuntay meru klarak iktidarda kalmasn saladlar. MLL BRLK KOMTES: GEC HKMET Darbeyi merulatrdktan sonra, komisyon Milli Birlik Komitesinden yeni seimlere gitmeden, iktidar sivillere devretmeden nce, yeni bir devlet yaps ve kurumlar oluturmasn istedi. Yeni bir anayasa, yeni bir seim yasas, Trkiyeyi demokratik dnyada konumlandracak yeni kanunlar ve kurumlar istedi. Milli Birlik Komitesi, Haziran 1960 geici anayasasyla merulatrlan bir geici hkmete dnt. Yasama grevini dorudan, yrtme gcn de ayn zamanda Milli Birlik Komitesi bakan da olan devlet bakannn atad kabine araclyla yerine getiriyordu. Sadece yarg cuntadan bamsz almaktayd.

Milli Birlik Komitesi iinde byk lde hizipilik vard. Orgeneral Cemal Grsel (1895-1966) komite bakan, devlet bakan, babakan ve bakomutan olarak seilmiti; nk herkes tarafndan sevilen ve hrs olmayan bir kiiydi; bylece de hiziplerin zerinde kalmt. ktidar iin rekabet eden iki hizip vard: Ilmllar Onar komisyonunun raporunu onaylyor ve iktidar sivillere devretmek istiyordu, radikaller ki, bu grupta Albay Trke ve ounlukla alt rtbeli subaylar vard, bunlar iktidar elde tutmak ve Trk devleti ile toplumunu Profesr Onarn nerilerinin ok tesinde bir ekilde deitirmek istiyordu. Bir yeni kltr ve Nsrn Msrna benzer ekilde partilerin olmad bir poplist siyaset sistemi yaratmaktan bahsediyorlard. Hizipler aras tartma lmllarn radikallerden on drdnn ayan kaydrp bunlarn ounu yurtdna, eliliklere srdkleri 13 Kasma kadar srd. Ondrtlerin tasfiyesi radikallerin kolektivist

tavrlarndan hazzetmeyen burjuvaziyi memnun ederken grevdeki gen subaylar ile asker rencileri rahatsz etti ve ordu iinde istikrarszlk yaratt. 1960 darbesine katlan ama Milli Birlik Komitesi bnyesinde yer bulamayan baz subaylar yeniden planlar yapmaya baladlar. Bunlardan biri olan Talt Aydemir, ilki 21/22 ubat 1962de, kincisi de 20/21 Mays 1963te olmak zere iki baarsz darbe giriiminde bulundu. Artk tabandan gelme asker darbe dnemi bitmiti. 27 Mays 1960 darbesi, Trk ordusunun hiyerarisi dnda yaplan ilk ve son darbe olarak kald. KNC CUMHURYET Ordu iinde etkili olan bir grup subay, aadan, emir-komuta zincirinin dndan gelen bir darbe olasl tehlikesini grerek buna kar tedbirler ald. Bunlar 1961de Silahl Kuvvetler Birlii ad altnda birletiler. Silahl Kuvvetler Birlii, ordudaki tm rtbeleri kapsad gibi tm hareketleri gzlemekteydi. Ksa sre iinde, Silahl Kuvvetler Birlii, siyasi iktidar iindeki sz sahibine ve yeni anayasann gvencesine dnt. Bu arada, yeni bir anayasa hazrland ve 9 Temmuz 1961de oya sunuldu. Yeni anayasa kaytszlkla karland ve yzde 40 civarnda bir kesim anayasaya kar oy verdi. nsanlar, yeni seim kanununun getirdii nisb temsil sistemini ve dolaysyla ok partili bir parlamentoyu desteklese de, CHPnin ve tek parti ynetiminin dnnden korkmaktaydlar. 1961 Anayasas, 1924 Anayasasndan farkl zellikler tayordu. Artk iki meclisli bir parlamento vard; Millet Meclisi drt ylda bir nisp temsil esasna gre seilen 450 milletvekilinden oluuyordu. st meclis Senato ise te biri iki ylda bir yenilenen ve alt yllk dnemler iin salt ounluk esasna gre seilen 150 senatrden oluuyordu. Milli Birlik Komitesinin tm yeleri yaam boyu senatr olarak atandlar ve cumhurbakan da onbe kontenjan senatr atad. ki meclis bir arada toplandnda Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) ortaya kyordu. TBMM, cumhurbakann yedi yllk bir dnem iin

ve te ikilik bir ounlukla, yeleri arasndan seiyordu. Cemal Grsel, kinci Cumhuriyetin ilk cumhurbakan olarak seildi. Babakan atad, o da kabinenin geri kalann belirledi. Kabine, Meclise kar sorumluydu.

Anayasa Mahkemesi, ikinci Cumhuriyetin en tartmal kurumlarndan biri olarak ortaya kt. Yasalarn anayasaya uygunluunu deerlendirerek, birok yaptrm, muhafazakr hkmetlerin tepkisini ekerek, geri gnderiyordu. Yeni anayasada belirtilen dnce, ifade, ye olma, basn zgrlkleri de en az yeni kurumlar kadar nemliydi. Devlet; ekonomik gelimeyi sosyal adalet yaratacak, bireylerin mal sahibi olup miras brakabilmesini salayacak, alma ve yatrm zgrlklerini mmkn klacak yaptrmlar araclyla sosyal ve ekonomik haklar sz veren bir sosyal devlete dnmt.

Yksek rtbeli komutanlara da hkmette bir rol verilmiti. 3. madde, kanunla belirlenmi bakanlar, Genelkurmay bakan ve ordu temsilcilerinden oluan Milli Gvenlik Kurulunu (MGK) ortaya kard. Kendi de emekli bir general olan cumhurbakan veya yokluunda babakan Milli Gvenlik Kuruluna bakanlk edecekti. Kurulun grevi, milli gvenlik ve koordinasyon konularnda kabineye yardm etmekti. Milli gvenlik kavram o kadar geni ve o kadar ok eyi kapsayabiliyordu ki, generaller hkmete her konuda mdahale edebilirdi. Mart 1962de MGKnn yetkileri daha da artrld ve Genelkurmay bakan, 110. madde kendini babakana sorumlu kld iin milli savunma bakanndan fiilen bamszlat. Silahl Kuvvetler zerklie kavumu ve siviller tarafndan yeni kurduklar dzenin ortaklar, koruyucular olarak grlyordu. Generaller ksa srede Trkiyenin siyasi ve sosyo-ekonomik hayatnn hayati bir paras oldular. Subaylarn maalar ve yaam standartlar enflasyondan etkilenmeyecekleri bir biimde nemli oranda artrld. Emekli generaller ya bykeli olarak yurtdna yolland veya kurum ve bankalara ynetici olarak atand. Bylelikle sisteme katlm oluyorlard!

Her ne kadar gemie ait gelenek korunsa da ordu, millet veya Kemalizm gibi soyut kavramlar yerine filizlenen kapitalizmin koruyucusu oldu. En nemli grev istikrar korumak ve istikrar tehditle karlat zaman, tehdit nereden gelirse gelsin, mdahale etmekti. Bununla beraber, generaller sistemi tehdit ettikleri iin sol hareketlerden holanmyorlard ama eer sisteme tehdit sa gruplardan gelirse onlara da eit derecede tepkiyle yaklayorlard. Serbest piyasa ekonomisi ilkesini paylatklar partilere hogrl olsalar da kendilerini hibir partiye veya lidere srekli biimde balamadlar; artk partiler ve liderler generallerin gnln almaya alyordu. EKONOMK REFORMLAR Milli Birlik Komitesi Demokrat Parti iktidarnn on ylndan kalma siyasal sorunlar zerken, ekonomi iin de yeni temeller ortaya koymaya mecbur oldu. Demokratlar, gelime yerine byme getirmi geliigzel bir ekonomi politikas uygulamlard. Milli Birlik Komitesi ise hem gelime hem byme getirecek bir program benimsedi. Bu nemli grevi baarmak iin, temel devi ekonomiyi be yllk planlar dhilinde denetlemek olan Devlet Planlama Tekiltn (DPT) kurdu-

Ordu 1961de i ve sanayi dnyasna da girdi, Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) kuruldu. Bunun sermayesi, subay ve astsubaylarn maalarndan yaplan yzde 10luk bir kesintiden saland ve ekonomideki en krl giriimlere yatrld. OYAK, sivil yneticiler ve teknokratlarca ynetilen ayr bir irket oldu ama Milli Savunma Bakanlna baland. Mensuplarna kredi ve kr pay emekli ikramiyesi verdii gibi asker ailelerine Ordu Pazar olarak adlandrlan spermarketlerde (OR-KO) ucuz fiyata sat yapt. Bu hizmet, enflasyona kar bir dier nlemdi. OYAK zaman ierisinde o kadar genileyerek dallanp budakland ki, gnmzde otomotiv sanayiinden sigortaclk ve bankacla kadar neredeyse tm sektrlerde faaliyette bulunmakta, zaman zaman da devlet ve zel sektrle birlikte ekonominin nc gc olarak adlandrlmaktadr.

lar. Devlet Planlama Tekilt, Eyll 1960ta kuruldu ve yeni anayasada da yer ald. Bu, babakann bakanlk ettii, dolaysyla da iktidardaki partiden etkilenen bir danma kuruluydu. Ayrca, be yllk plann yrrle girmeden nce hkmet ve Meclis taralndan onaylanmas gerekiyordu; dolaysyla da tm planlama sreci tamamen siyasi ve ideolojik hale geldi. ok partili sistem yerine konduktan sonra ortaya kan koalisyonlar ve Demokrat Parti grndeki hkmetlerin iktidarnda 41. maddenin hkm kalmad. Bu madde, ktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam alma esasna ve herkes iin insanlk haysiyetine yarar bir yaay seviyesi salanmas amacna gre dzenlenir sz veriyordu. Bu tr szler siyasi adan etkili olmaya balam Trkiyenin yeni domakta olan i/sanayi evrelerine uymuyordu. 1961 Anayasasnda sz verilen sosyal devlet yerine, iileri kontrol edip disiplin altna alacak bir devlet istiyorlard. Trkiyenin gelimilik seviyesinde bir lke iin grev hakknn ya da toplu szlemenin bir lks olduunu dnmekteydiler. O an iin, sermaye ve ii snf bir arada yaamaya zorlanmlard ama bu bir arada yaam Mart 1971de, ordu sorunu sermayenin lehine zmek zere mdahale ettiinde sona erecekti. Bu arada, be yllk plan 1963te uygulamaya kondu ve Trkiye daha nceden ithal etmekte olduu mallarn retimine dayal hzl bir endstrileme yoluna girdi. Otomobil, buzdolab, radyo vb. mallar genelde Ford veya Philips gibi yabanc firmalarla ibirlii iinde retiliyordu; Trk sermayedarlar, dnya pazarlarnda rekabet edebilecek yeni, orijinal mallar yaratma riskini alabilecek giriimciler deillerdi. Onlarn derdi abuk yoldan kr elde etmekti. Bu nedenle Kamu ktisadi Teekkllerinin (KT) yeniden yaplanarak yetkin rakipler olmasna izin vermediler. Devletin, karma ekonomilerde olduu gibi, zel sektr sbvanse etmesini istiyorlard. Toprak reformu yaplmamt, iftlik gelirlerinin vergilendirilmesi yoktu, verimlilii artracak nlemler de sz konusu deildi. Ancak, her iki sektrde de yapsal reformlarn yaplmasna karn, KTlerin yzde 7lik byme hedefiyle rtmesi, ekonomiyi bytt. Dnya ekonomisi, tpk 1950lerde olduu gibi buna elveriliydi. Ekonomik mucizesini yaayan Alman-

yadan Trk iilerinin emek gcne ihtiya vard. i ihrac Trkiyeye iki ynden yarar salamaktayd; hem kyller topraklarndan ayrldndan, hem de gmen iiler ailelerine havale ettikleri paray Alman mark olarak yolladklarndan dviz asndan. Trk ekonomisi ksa sre iinde bu ii dvizlerine baml hale geldi.

Ancak planlamaya ramen, ekonomik genileme dengesiz kald. Tarm sektr planclarn umduklar hzda bymeyi baaramad; kentsel sektr ise hzlca, ama endstri retiminden ziyade inaat ve hizmet sektrlerinde byd. Kstl ihracat gelirleri karsnda ekonomi Avrupadaki Trk iilerinin tasarruflarna baml hale geldi. Nitekim 1970lerin banda Avrupa ekonomisi bir d eilimine girince, bunun Trkiye zerindeki etkisi ciddi olacakt.

Planlamaclar Trkiyenin ekonomisini ve toplumsal yapsn birka yl iinde dntrmeyi baarmlard. Trkiye artk 1950lerde olduu gibi devletin ilettii kk bir endstri sektr dnda arlkl olarak tarma dayal deildi. 1960larn sonuna gelindiinde, artk ortada gayri safi milli hslaya (GSMH) tarm kadar katkda bulunan dinamik bir zel endstri sektr vard. Harta 1973te endstri tarm geecekti. DEEN TOPLUMSAL YAPILAR Anadoludan gelen kyller byk ehirlerin iinde ve evresinde kurulan gecekondu mahallelerinde yaamaya balaynca, gelien endstrileme kentlemeye yol at. 1960lara gelindiinde, yeni anayasann tand haklar sayesinde snf bilincine sahip bir lider kadro nderliinde rahat hareket edebilen, siyaseten aktif, kk bir ii snf vard. iler toplu szleme ve grev hakk elde etmilerdi, ama onlar sendikal dzeyde tutucu bir kurulu olan Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (Trk-) temsil ediyordu. Trk- 31 Temmuz 1952de bir federasyon ve birka ii sendikasnn bir araya gelmesi ve ABDnin tannm ii kuruluu AFL-CIOnun ynlendirmesiyle kurulmutu. Ne var ki, bu kurulu siyaset d kalarak partiler st bir

izgi izledi. Sonunda 13 ubat 1967de Trk-'ten ayrlan birka sendika biraraya gelerek Trkiye Devrimci i Konfederasyonunu (DSK) kurdu. DSK, Trk- gibi sadece ekonomik haklar peinde komuyor, siyasi talepler de ne sryordu. Kurucular arasnda DSKIi sendikaclarn da bulunduu Trkiye i Partisi (TP) de DSKi destekliyordu.

1960lar boyunca burjuva snf da hem sayca hem de kendine gven asndan gelimiti. Gemite, amalarna erimek iin tamamen iktidardaki partiye gvenen burjuvazi 1971de, o gnden bu dneme nemli bir siyasi rol oynam olan kendi bask grubunu, Trk Sanayicileri ve adamlar Derneini (TSAD) kurdu. Pazara daha fazla mal knca satn alma kalplar da deiti; 1950lerde radyonun, 1970lerde televizyonun piyasaya girmesi de toplumsal ve siyasal hayatlar dntrd. Hem radyo hem televizyon -yaynlaryla semenlere dorudan ulaabildikleri iin- kstl olanaklara sahip kk boyutlu partilerin baarlar asndan ok nemliydi.

1961 Anayasas, Trk halkna Cumhuriyetin kuruluundan beri yaadklar en byk siyasi zgrl sunmutu. Yeni devlet bir sosyal devlet olarak tanmlanyor; hibir zaman dnlmemi toplumsal haklar veriyor, niversitelere zerklik ve rencilere dernek kurma hakk, iilere grev hakk tanyordu. Bu siyasal zgrlk ortamnda, iiler ve solcu aydnlar bir sosyalist partiyi, Trkiye i Partisini kurmak zere biraraya geldiler ve gemite Kemalizm er-

Yabanc sermayeyle ortaklklar kuran byk irketlerin tekelleme sreci, rekabet edemediklerinden yerel ve ok daha kk lekli iletmelere zarar vermeye balad. Bu da iflaslara ve milyonlarn geimini tehdit edecek ekilde binlerce atlyenin kapanmasna sebep oldu. Bu arada, yeni tketim kalplar da enflasyona yol at; daha yksek maa ve cret istei yaratt. Trkiyenin ekonomisinde ve siyasetinde yaanan tm bu deiiklikler Milli Birlik Komitesinin ok partili politikay yeniden balatt 1961den beri istikrarsz giden siyasi durumu daha da ktletirdi.

evesinde dnen siyaset hayat tartmalarna bir ideolojik alternatif sundular. YEN SYASAL PARTLERN KURULMASI 1961 Anayasas ile yeni yasalar siyasal, yapy deitirdiyse de temeldeki yaplanma aynen kald. Demokrat Parti kapatlm, anayasay ihll gerekesiyle yarglanan liderleri hapse atlm ve bakan Babakan Menderes, Maliye Bakan Polatkan, Dileri Bakan Zorlu- idam edilmiti. Demokrat Partililer ise halk arasnda sevilmeye devam ediyordu. 1961de kurulan Adalet Partisi (AP) de bu oy bankasna gveniyordu. 1961 seimlerinde Adalet Partisi (AP) ve Yeni Trkiye Partisi (YTP) birlikte oylarn yzde 48,5ini kazand (srasyla yzde 34,8 ve yzde 13,7).

nnnn CHPsi oylarn yalnzca yzde 36,7sini ald ki bu sonu, gerek oy gerekse Meclisteki sandalye says olarak hkmeti kurmak iin yetersizdi. Generaller, bir yeni DP tarz hkmete izin vermeyeceklerinden, nnden Kasm 1961den 1964e kadar lkeyi ynetecek koalisyon hkmetinden birincisini kurmasn istediler.

Sleyman Demirelin siyasal yaamda farkl portreleri bulunmaktadr. Dn dndr, bugn de bugn gibi Demirele zg deyiler, siyasal rakipleri tarafndan eletirilse de aslnda bir politik ustal da iinde barndrmaktadr. (Feroz Ahmad Koleksiyonu)

Bu yllarda siyasal istikrarszlk vard ama koalisyonlar bir arada tutan yalnzca asker mdahale tehdidiydi. Adalet Partisi, zellikle

Sleyman Demirel ynetiminde glendi ve Kasm 1963 yerel seimlerinde en baarl parti oldu. nc nn koalisyonu 12 ubat 1965te gvenoyu alamad iin ekilince, Demirel iktidar devralmaya hazrd. Son koalisyonun banda AP listesinden seilmi bir bamsz milletvekili vard, dolaysyla Demirel zaten temsilen ynetimdeydi. Koalisyonun grevi Trkiyeyi 1965 seimlerine tamakt ve bu seimler Adalet Partisini iktidara getirip lkeye istikrar salam gibi oldu.

Adalet Partisi ubat 1961de kurulmutu ve balangta, ordunun gvendii Ragp Gmpala adl bir emekli general tarafndan ynetiliyordu. Ondan yeni Demokratlar hizada tutmas bekleniyordu. 1944 Hazirannda ldnde, parti yerine en ihtilafsz aday, Sleyman Demireli seti. Demirel bir mhendis ve teknokratt; Milli Birlik Komitesi tm Demokrat Parti st kadrosunu tasfiye ettii iin liderlie gelebilmiti. Mtevaz bir krsal gemii olduundan sradan insanlarla, zellikle de onu kendi yetenekleriyle sivrilmi biri olarak gren gecekonduda yaayan Anadoludan kentlere gm kesimlerle iliki kurabiliyordu. YEN SYASET VE DAHA GEN DNYA 1960larn siyaset yaam nceki on yllara gre ok deiikti. lke siyasilemi ve 1961 Anayasas ideolojik tartma iin yeni bir ereve oluturmutu. lk kez olarak, lkenin geleneksel siyasetine, zellikle d politika konusunda meydan okuyan bir sol ortaya kmt. lke artk kendini tecrit edilmi olarak grmyor ve insanlar, zellikle renciler, kk kasabalarda bile kolaylkla bulunabilen yeni solcu Marksist literatr takip edebiliyor, dnyada neler olup bittiinden haberdar olabiliyorlard. Bu eilimlerden rahatsz olan muhafazakr gler sola kar, mcadelelerinin Moskovann komnizmine kar olduunu belirterek, rgtlenmeye baladlar. Trkiyedeki siyasal olaylar Souk Savatan ve Ortadoudaki olaylardan etkileniyordu. Washingtondaki siyaset reticileri Ortado-

u ve Asyada milliyetiliin ykseliini dikkatle izliyor ve milliyetiliin Bat karlarna en az komnizm kadar byk bir tehdit olduunu dnyorlard. Bunun sonucunda Amerikan ynetimi Kasm 1958de, slmn milliyetilik ve komnizme kar bir panzehir olarak kullanlabileceini ngren bir i hizmet belgesi -5820/1 numaral Ulusal Gvenlik Kurumu [NSA] belgesi- yaynlad. 1960 sonrasnda birok Trk milliyetisi ABD politikalarn ve kendi hkmetlerinin bunlara gz kapal uyumunu eletirmeye balamlard. Milli Birlik Komitesi Trkiyenin NATOya balln tekrar tekrar bildiriyordu, Sovyet nkleer tehdidine ramen Ekim 1962 Kba Fze Krizinde nn Washingtonn yannda yer almt. Ancak Trkler, Kennedy ynetiminin Moskovayla pazarlnda Trkiyedeki Jpiter fzelerinden vazgetiini rendiler. Ksa sre sonra akland ki, Sovyetlerle sava durumunda NATO planclarna gre stanbul ve Bat Anadolu dnda kalan Anadolunun byk ksm feda edilebilirdi! Trkiyenin de| ilikileri gndelik politikann bir parasna dnmt. KIBRIS SORUNU Yunanistanla 1963-1964 knda yaanan Kbrs sorunu, olay kritik bir noktaya tad. Gemite Menderes hkmeti, Kbrs Rum milliyeti hareketi ngiltereden bamszlk ve Yunanistanla birleme istediinde soruna karmt. Bunun zerine bata, Trkiye ve -ada nfusunun yzde 20 kadarn oluturan- Kbrs Trkleri ngiltereyi ve mevcut durumun korunmasn destekledi. Ankara 1955te ngilterenin etkisinin azald srada, ngiltereden aday 1878de alm olduu Trklere geri vermesini istedi. Hem ngiltere hem de Trkiye, Kbrs Rumlarnn ngiliz ynetimini Trk ynetimine tercih edeceini dnyordu!. Rumlar bu neriyi kabul edilemez buldu. Bu nerinin kabul edilmeyeceini bilen Ankara, 1957de taksim nerisinde bulundu ve bu konuda bask yapt. 1959da taraflar uzun grmeler sonrasnda, bir Kbrs Cumhuriyetinin kurulmasnda ve Kbrs Trklerinin anayasal haklarnn ngiltere, Yunanistan ve Trkiye garantrl altnda olmas zerinde anlat. 15 Austos 1960ta, bir Kbrs

Rum asll bakan (Bapiskopos Makarios) ve bir Kbrs Trk asll bakan yardmcs (Dr. Fazl Kk) nderliinde Kbrs Cumhuriyeti ortaya kt.

Bakan Makarios iktidar paylam ngren anayasay uygulanamaz buldu. ngiltere, Yunanistan ve Trkiye tarafndan garanti edilen 1960 Antlamas tarafndan kstlanmayacan belirtti. 1963 sonlarnda adadaki iki toplum arasnda iddet olaylar balad ve 13 Mart 1964te nn, derhal atekes olmazsa garantrlerden biri olarak tek tarafl mdahalede bulunulaca tehdidinde bulundu. Makarios nnnn notasn reddetti ama te yandan Trk blgelerinden kuatma kaldrld ve esirler salverildi.

Trkiyede milliyeti duygular harekete gemiti. Toplumda Trk tezinin adil olduu inancyla, asker mdahale iin byk destek vard. Ocak 1966da, ABD Bakan Johnson tarafndan Babakan nnye Haziran 1964te gnderilmi bir mektubun aklanmas lke apnda infiale neden oldu. Mektupta, nnye Trklerin Washington tarafndan salanm silahlar ABD onay olmadan kullanamayaca syleniyor, NATOnun da eer Trkiye, NATO mttefiklerinin tam onay ve bilgisi dnda Sovyet mdahalesiyle sonulanacak bir adm atarsa, Sovyetler Birliine kar Trkiyenin yardmna gelmeyeceini belirten bir uyar da yaplyordu. Bunu Amerikan kart gsteriler izledi, 1968de dorua kan genlik olaylarndan sonra Amerikan 6. Filosunun Trk limanlarna gelmesi fiilen imknszlat. Olaylar deiik gsterilerle 12 Mart 1971 askeri mdahalesine kadar srd. Milliyetiler ile solcular, balantsz bir Trkiye iin arda bulunmaya baladlar ve hatta hkmet bile dileri bakanlndan lkenin d ilikilerini mevcut dnya artlarna gre gzden geirmesini istedi. Uzun sren deerlendirmeler sonrasnda dileri bakanl, o sralar bir ortak pazar ve siyasal birlik oluturma srecindeki Avrupaya daha fazla yaknlamay nerdi. Trk Genelkurmay, Kbrs gibi ulusal kar durumlarnda kullanlmak zere NATOdan bamsz bir blm oluturmaya karar verdi.

1968 dnyada olduu gibi Trkiyede de toplumsal hareketlerin, genlik eylemlerinin ykseldii bir yl oldu. Ne var ki, Trkiyede eylemlerin antiemperyalist karakteri hemen biimlenerek, anti-Amerikan nitelie brnd. Resimde 1969da ABD 6. Filosuna kar yaplan bir mitingden grnm (stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar Arivi).

Amerikan kartl toplumu muhafazakr sa ve bazen neoKemalist olarak adlandrlan milliyeti ve radikal bir sol olarak kutuplara ayrd. Sol ABDyi, Trkiyenin baml hale geldii kapitalist dnyann lideri olarak gryordu. Bunlar, Trkiyenin 1919dan bu yana tarihini emperyalizme kar bir bamszlk mcadelesi -padiahn sadece iktidarda kalabilmek uruna vazgemeye hazr olduu bamszln mcadelesi- olarak gryorlard. Onlara gre kinci Dnya Sava sonrasnda hem CHP hem DP, Truman Doktrinini ve Marshall Plann kabul ederek, NATOya ve Badat Paktna katlp, Trkiyeyi Batnn bir uzantsna dntrerek Kemalizme ihanet etmilerdi. Son olaylar bu tr bir siyasetin milli karlara kar olduunu gstermiti. Dolaysyla bu politikann braklmas gerekliydi. niversiteler-

deki renci topluluklarnn, Trkiye i Partisinin ve sendikalarn eletirisi bu yndeydi. Cumhuriyet Halk Partisi bu radikal fikirlerin bir ksmndan etkilenmiti ve bunlara ortann solu olarak adlandrlan bir siyasi duru ve Bu dzen deimeli slogann benimseyerek karlk verdi. Sa ise bu radikal milliyeti fikirlerden irkildi, bunlarn komnizm propagandas olduunu syleyerek kar kp, saldrd. 1958de NSA dokmannn ne srd gibi komnizmin panzehiri olarak slma yneldi. 1962de kurulan Komnizmle Mcadele Dernei slam sola kar bir silah olarak kulland. Bu eilim, milliyetilik ve komnizmle savamak amacyla Dnya slm Birlii adnda bir rgtn kurulduu Suud Arabistandan gelen para yardmnn cesaretlendirmesiyle, 1960lar boyunca devam etti. Hzl sanayileme ile birlikte, yerel zanaat ve ticarete zarar veren tekellerin bymesi gibi gelimeler karsnda, kendilerine destek salayabilmek amacyla Trkiyenin tara alt-orta snf mensuplar da slm kullandlar.

1965te iktidara gelen Adalet Partisinin bu yeni glerle ba etmesi gerekiyordu. Oysa nderi Sleyman Demirel, ABDyle ilintilendirilen kapitalizmin yeni yzn temsil ediyordu. Eisenhower bursuyla ABDde bir yl geirmiti ve sonrasnda da Trkiyede i yapan bir okuluslu Amerikan inaat firmasnda almaya balamt. Demirelin kendi de politikalar da bundan tr hem soldan hem de onu bir mason olarak tanmlayan dinci sadan gelen saldrlar iin kolay bir hedef oluturuyordu. 1960larn sonlarnda Demirelin durumu fiilen savunulamaz olmutu. Kbrs sorunu ise Kbrs Trkleri kendi blgelerinde kuatma altnda yaar veya ngiltereye ya da Avustralyaya g ederken zlmeden duruyordu, renciler ve iiler daha militanlamt; Amerikan kartl, Amerika Birleik Devletlerinin Vietnama mdahalesi, Nisan 1967'de Yunanistanda yaanan Albaylar Darbesi ve Haziran 1967 Arap-srail Savayla artmt. Bu son iki olay, ABDnin Dou Akdenizdeki egemenliini glendirirken Trkiyenin blgedeki roln de zayflatmt.

iler ile sermaye arasndaki atma, zellikle Paristeki renciler ve iiler neredeyse bir devrim gerekletirmeyi baardktan sonra, gitgide ktlemiti. Bu olaylar Trkiyeyi etkiliyor, bir yandan solu cesaretlendirirken, dier yandan da hkmete kar potansiyel tehditleri ortaya karyordu. Daha 1967de baz ii sendikalar iktidarlardan yana ve politik olmayan Trk-ten ayrlarak devrimci olarak tanmladklar kendi konfederasyonlarn DSKi kurmulard. Trk-in, gayri resm olarak Adalet Partisiyle ilikileri vard, bu da hkmete ve iverenlere iileri denetleme ans tanyordu. Hkmet ve iverenler, iilerin militanlndan, onlarn uysal Trk-e ramen glenmelerinden endie ettiler. Sendikalarn denetimini kaybettiklerini grdkleri zaman, ok ge olmadan harekete geerek yeniden bu denetimi ele almaya karar verdiler. SYASAL BLNME Solcu saldrlarn yan sra, hkmetin sosyo-ekonomik gelimelerin etkisiyle paralanan bir siyasal sala da uramas gerekti. Anadolu apnda geleneksel orta snf tarafndan iletilen kk lekli iletmelerin stanbul-Marmara yresinde kmelenmi byk, kozmopolit irketlerin rekabetine dayanmas mmkn deildi. Bunlar, Demirel'in kendilerine ihanet ettiini ve byk holdingleri desteklediini dnyordu. Bu da bu grubun 1969 seimleri sonrasnda Adalet Partisinden ayrlarak partinin semen gcn azaltmasyla sonuland. Semen kitlesi Alparslan Trkein neo-faist Milliyeti Hareket Partisi (MHP) veya CHPden ortann solu programna kar karak ayrlan Profesr Turhan Feyziolunun kurduu Gven Partisi (GP), Profesr Necmettin Erbakann Milli Nizam Partisi (MNP) veya APden ayrlan muhaliflerin oluturduu Demokratik Parti (DP) gibi kk, sac partilere yneldi. Trke hem tekelci kapitalizme hem komnizme kar olduunu syleyen bir ar milliyetiydi, Feyziolu basite ortann sandayd ve sunduklar Demirelden ok da farkl deildi, Erbakan sermaye tekellerini Hristiyan/Yahudi Batnn uaklar olarak tanmlayan slm jargonu kullanyordu. Trke ve Erbakann parti-

leri ancak ilerde 1990larda seim baars bulabildiler; o zamana kadar Adalet Partisine bir alternatif deil ama 1970lerin koalisyon hkmetlerinde yararl birer ortak oldular. Ancak o an iin sadaki blnme siyas istikrarszln ba faktr haline gelmiti. 1970lerin balarna gelindiinde, Trkiyedeki durum patlamaya hazr hale gelmiti. renci ve ii militanl, toplumsal ve ekonomik deiiklikler, byyen politik atma ve dnyann durumu tehlikeli bir durum yaratmt. Ortada bir ykselen umutlar devrimi vard; toplumun ounluu iin gereklemeyen umutlar. 1960lar boyunca ii transfer eden Alman ekonomik mucizesinin sona ermesiyle birlikte balayan yaygn bir isizlik vard. ve eitim evreleri genlere yeterli yer aamazken hzl bir nfus art yaanyordu. Gereinden kalabalk okullar ve niversiteler hem sol hem de sa iin militan bulma yerleri olarak idealdi ve bu genler 12 Mart 1971 asker mdahalesine yol aan istikrarszln meydana gelmesinde hayati bir rol oynadlar.

Demirel Meclisteki durumu 1961 seim yasasyla getirilmi olan milli bakiye sistemini Mart 1968de kaldrtarak kontrol etmeyi denedi. Bu sistem Trkiye i Partisinin 1965 seimlerinde 14 sandalye sahibi olmasna olanak tanrken, partinin temsilcileri de muhalefette nemli bir yer edinmilerdi. Deiiklik durumu farkllatrd ve 1969da TP mecliste sadece iki sandalye kazanabildi. Partinin lideri Mehmet Ali Aybar meclisi Yeni kanun geerse, memleketteki huzursuzluk yeni bir seviyeye ykselir ... demokrasinin bana gelenlerden siz sorumlu olursunuz eklinde uyard. Artk mecliste memnuniyetsizliini aklayamayan sol, i Partisi ykm ve iddeti tevik etmese de, hncn sokaa tad. Sol, Demirelin Meclis araclyla reform ve iktidar yolunu kapadna inanyordu. Bir ksm sol iin tek are, milli demokratik devrim fikrine scak bakan radikal subaylarla ortak gerekletirilecek bir asker darbeydi. Baka bir grup ise daha da militanlaarak Maoculuu ve Latin Amerika gerillalarnn fikirlerini de benimsedi.

Demirel, Mecliste temsil edilen solu zayflattktan sonra, DSKi ve temsil ettii siyasi ii sendikalarn yok etmeye ve Trk-i glendirmeye giriti. Hkmetin sendikalar, toplu szleme ve grev yasalarnda yapmak istedii deiiklikler, iilerin zgrce sendika seimini engelliyor, bir sendikann lke apnda faaliyet gstermesi iin o ikolunda iilerin te birini rgtlenmesini ngryordu. Bunun DSKi ortadan kaldraca dnlyordu. 15/16 Haziran 1970te sadece DSK yeleri deil, genelde iiler yasaya kar protestolara baladlar ve stanbuldan zmite kadar olan tm blgede gsteriler yapld. Yetkililer stanbul Boazndaki karlkl vapur seferlerini, olaylarn stanbulun Avrupa yakasna sramasn engelleme amacyla iptal ettiler. Saclar gsteriyi devrimin kostml provas olarak tanmlad, gzlemciler siviller huzur ve dzeni salayamad iin askerlerin mdahale edeceini dnd. Demirel ise pek bu kadar liberal ve zgrlk bir anayasayla lkenin ynetilemeyeceinden yaknarak anayasann deitirilerek daha otoriter yaplmas gerektiini ne sryordu. Generaller, solun radikal subaylarla ilikisinden haberdarlard. Her ikisi de 1963te kurulmu olan Milli stihbarat Tekilt ve Asker stihbarat, ordudaki komplolar kstebekleri sayesinde biliyordu. 1970te 56 general ve 516 albay emekli edilince, basn orduda tasfiyeden sz etti. Emir-komuta zincirinin dndaki subaylardan bir mdahale tehdidi vard ve generaller bunlardan nce davranarak kendi reform programlarn uygulayp radikalleri bastrmaya karar vermilerdi. 1971 banda Trkiye tam bir kargaa iindeydi. Solcu militan renciler bankalar soyuyor, Amerikan askerlerini karyor ve Amerikan hedeflerine saldryordu. MHPye bal neo-faist militanlar olan Bozkurtlar da hkmeti eletiren profesrleri hedef alyordu. Devaml bir grev hali vard ve 1 Ocak ile askerlerin mdahale ettii 12 Mart 1971 gnleri arasnda kaybedilen ign daha nceki her yldan daha fazlayd. slamclar daha saldrgan hale gelip Atatrk ve Kemalizmi reddederek orduyu galeyana getiriyordu.

8 Martta, durumu kontrol edemeyen Demirel kendi parti grubunun desteini yitirdi. Bu olay, asker mdahaleyi tetikledi; generaller kendi partisinin bile desteini alamayan Demirelin gitmesi gerektiine kanaat getirdiler. Dolaysyla, 12 Martta be nemli General Genelkurmay bakan ve Kara, Hava, Deniz, Jandarma kuvvetleri komutanlar- Cumhurbakan Cevdet Sunay ile Meclis ve Senato bakanlarna birer muhtra sundular. Bunlar, hkmetin istifasn ve gl, gvenilir, anayasaca belirlenmi reformlar uygulamaya muktedir yeni bir hkmetin kurulmasn istediler. Demirel, kerhen istifa etti ve bu istifa, Trkiyeyi zor gnlerde ynetecek anti-demokratik nlemleri geirecek bir partiler st hkmetin kurulmas yolunu at. MUHTIRA REJM VE SONRASI, 1971-1980 nceleri birok kii 12 Mart darbesinin 1961 Anayasasn destekleyen radikal, reformcu subaylarca yapldn dnd. Muhtra, Demirel Hkmetini Trkiyedeki anari, karde kavgas ve sosyoekonomik Huzursuzluk dolaysyla suluyor, -demokratik ilkeler erevesinde kurulmu ve Kemalist fikirlerden esinlenen- anayasa tarafndan tasarlanm reform yasalarn yrtecek bir hkmet kurulmasn istiyordu.

Ancak, ncelik asayiin ve dzenin salanmasna verilmeliydi ve bu da solu ezmek demekti. Trkiye i Partisi -liderleri komnist propaganda ve Krt ayrlkln desteklemekle sulanarak- muhtrann yaynland gn kapatld. Dev-Gene (Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu - TDGF) bal tm genlik rgtleri kapatld. niversitelerde sol eilimli dernekler, Trkiye retmenler Sendikasnn ve DSKin ubeleri polise arand. Bu arada, MHPnin genlik kollar olan lk Ocaklar solculara kar gnll milis gibi davrand. Sola kar bu saldrnn amac, iileri sindirmek ve sendika militanln durdurmakt. Demirelin istifasndan sonra, yeni cunta eline yeni geirdii iktidar nasl kullanaca konusunda kararszd. Yunan albaylarn dene-

yimi onlar iktidar dorudan ele almaktan alkoyuyordu, bu nedenle partiler st bir sivil hkmet ve muhafazakr bir meclisle almaya karar verdiler. 1961 Anayasasn Trkiye iin bir lks olarak tanmlayan Profesr Nihat Erimde, hem APnin hem de CHPnin kabul edecei bir siyaseti kimlii bulundu. 1940larda CHPli olsa da Profesr Erim nce Demokrat Partiyle, ardndan da Adalet Partisi'yle uyum iinde alabilmiti. Hrsl bir adamd ve orduyla ibirlii yapmaya bir hayli istekliydi ki, bu onun hayatna mal olacak, 1980de Devrimci Sol tarafndan ldrlecekti.

Erim on drt yesini Parlamento dndan setii teknokratlardan oluan ve generallerin nerdii reformlar gerekletirecek bir kabine kurdu. Bakanlarn bazlar Dnya Bankasndan (Atilla Karaosmanolu), OYAKtan (zer Derbil), Trkiye Petrolleri A.Odan (hsan Topalolu) ve KTlerden (inasi Orel) geliyordu. Bunlara ek olarak reform kart olmakla tannan bakanlar vard ama bunlar mecliste destekleniyorlard. yle bir bakldnda Erim kabinesi demokratik reformlar yapacak bir hkmet gibi durmuyordu! lk olarak ve ncelikle, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) tarafndan gerekletirilen terr salgnyla baa kmas gerekti. Bazlar bu saldrlarn arkasnda ordudaki muhalif subaylarn olduunu iddia etti, bazlar ise tpk ABDde FBIn Weathermen radikal solu ve Kara Panterlere szm olmas gibi, saldrlarn sol gruplara szm istihbarat ajan-provokatrlerince kkrtldn ne srd.

Devlet, bu duruma Trkiyenin altm yedi ilinden on birinde skynetim ilan ederek ve acmasz bask uygulayarak karlk verdi. Ankara ve stanbulu da kapsayan kentsel Trkiyede ve Krt milliyetiliinin merkezi olan Gneydouda, skynetim ilan edildi. Siyasi yaam tamamen fel oldu; meslek kurulular ile sendikalarn tm toplant ve seminerleri yasakland; iki gazetenin yayn geici olarak durduruldu ve kitabevlerine yetkililerin belirledii kitaplar satmamalar emredildi. Neo-faist sa yaynlar etrafta serbeste dolamaya devam ettiler. ki nde gelen gazeteci, Trkiye i Partisi eski milletvekili etin Altan ve radikal bir Kemalist olan lhan Seluk tutuklana-

12 Mart darbesinden sonra Babakanla getirilen Prof. Nihat Erim, hrsl bir politikacyd. Politikaya ok gen yata atlan, Hasan Saka kabinesinde Nafia vekili olan Erim. 1961 Anayasasn "lks" diye nitelerken, ok nceleri syledii "gerekirse hrriyetlerin stn alla rteriz" szleriyle de tannmtr. Erim (ortada) 12 Martn teknokrat kabinesinde Sadi Koa ve Atilla Karaosmanolu ile birlikte.

rak ikence grdler; bu, aydnlara kar yaklaan sert nlemlerin bir habercisiydi.

17 Maysta srailin stanbul bakonsolosu Efraim Elromun karlmas basky daha da artrd. Asker rejim kkrtlmt ve sola kar acmasz tedbirler uygulayarak karlk verdi ve iktidar skynetim yetkililerinin eline geti. Yaar Kemal ve Fakir Baykurt gibi nl yazarlarn da aralarnda bulunduu yzlerce kii gzaltna alnd. kence olaanlat; artk bilgi almak amacyla deil, siyasi mahkmlara siyaseti braktracak kadar direnlerini krmak zere kullanlyordu. Ne var ki bask, Elromu kurtarmaya yetmedi; hatta belki de yetkililerin stanbulda ev ev bir arama emrettikleri 21/22 Mays gecesi ld-

rlmesini hzlandrm bile olabilir. Skynetim altnda siyasi bask, sonraki iki yln gndemine yerleti ve hi kalkmad.

Hkmet, san lkenin sorunlar iin sulad 1961 Anayasasnda deiiklikler yapt. Fiilen devlet ve toplumdaki her kurum deitirildi: sendikalar, basn, radyo ve televizyon, niversiteler, Dantay, Anayasa Mahkemesi, Meclis, Senato ve Yargtay. 1961 Anayasasnn gvence altna ald liberal hak ve zgrlklere set ekilerek, Nihat Erimin deyiiyle 12 Mart ncesi dneme geri dnme ihtimalinin ortadan kalkmas saland. Toplum iin 1960larn demokratikleme hareketi ok masrafl hale gelirken, liberal 1961 Anayasas da kapitalizm yolunda hzl ilerleme isteyen bir lke iin ok byk bir lks oldu. Deiiklikler, kamuoyunda tartlmadan ve tm partilerin desteiyle yapld. Yalnzca 12 Mart ncesinde TPten ihra edilmi ve bamsz bir milletvekili olarak meclise girmi olan Mehmet Ali Aybar, mecliste durumu u szlerle eletirdi: Anayasa deiiklik nerileri, imdiki demokratik anayasamzn temel ilkesine ters der; amalar sosyalizmi ezmektir, bu ise demokratik rejim anlayyla badamaz. Erim de buna yle katld: Anayasa sosyalizme kapalyd ama sosyal demokrasiye deil. Meclis ve Senato, otuz be deiiklik maddesi kabul etti, anayasaya dokuz yeni geici madde ekledi. Trk Devleti artk bir sosyal devlet deildi ve herhangi trden bir sosyal adalet kurma iddiasndan vazgemiti. Demirel, gerek reformlar yapma frsat ortaya ktnda, APli bakanlar kabineden ekerek bir hkmet krizi yaratt. O, ileriye bakyordu. Askeri rejim geiciydi ve Demirelin kazanmay amalad seimleri yaptrarak iktidar partilere devredecekti. Dolayasyla partinin halk tabann ayakta tutmak ve sadece byk irketlere yarayacak reformlara destek olmamak lazmd. Ekonomide reform iin uraan on bir reformcu bakan, Aralk 1971de kabineye Demirelin eski maliye bakan atannca sonunda reform olaslnn kalmadn anladlar. Durumu protesto ederek istifa ettiler ve Erim de onlar izleyerek istifa etmeye mecbur kald.

kinci Erim kabinesi (11 Aralk 1971-22 Mays 1972) Demirelin desteine muhta olduu iin hibir reformcu yasay geiremedi. Anayasa deiiklikleri dnda, youn Amerikan basksyla alnan haha ekiminin yasaklanmas karar hari, Erim pek bir ey yapamad; bu karar da 1973te partilere dayal siyaset yeniden balaynca iptal edildi. Sonraki iki kabine -Ferit Melen ve Naim Talu kabinelerilkeyi Ekim 1973 seimlerine kadar idare etmeyi amalayan geici hkmetlerdi. Bu dnemde toplumsal ve ekonomik sorunlar zlemedi ve Trkiye skynetimle i ie yaamaya devam etti. Ancak, seim vaadiyle lkedeki hava deimeye balamt. 1950den beri Trk semenleri seimleri, kendi umutlarn ve memnuniyetsizliklerini belirtmek asndan, ok ciddiye almt. 1973 seimlerinden nce, Parlamentodaki partiler Cumhurbakan Cevdet Sunayn halefini semek durumundaydlar. 1960tan beri cumhurbakanl asker-sivil ilikileri arasnda arabuluculuk yapm ve cumhurbakann ad hep generallerce belirlenen asker kkenli biri olmutu. Cumhurbakannn iki meclis tarafndan seimi bir formalite olarak grlyordu. Sunayn grev sresi 1973 Martnda sona erdiinde, generaller, Meclisin Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grleri seeceini umuyorlard. Grler emekli olmu ve seilebilmek amacyla Cumhurbakanl kontenjanndan Senatoya girmiti. Ancak, Parlamento'daki en byk iki partinin genel bakanlar Demirel ve Ecevit ibirlii yapmay reddettiler. Uzun tartmalar sonrasnda, generaller siyasetilere, Silahl Kuvvetler tarafndan kabul edilebilir olmas kaydyla, kendi cumhurbakanlarn semelerini sylediler. Sonunda, 6 Nisan 1973te, Parlamento emekli oramiral Fahri Korutrk Trkiyenin altnc cumhurbakan olarak seti. Korutrk bir askerdi ve partilerden bamszd, ama kozmopolit ve liberal olarak tannyordu; stelik Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmasna kar kan bir senatrd. Onun seilmesi, Silahl Kuvvetlere ters bir yant olarak grld.

1973 GENEL SEMLER 1973 yazna gelindiinde, ortam bir genel seim iin hazrd. Devlet sivil toplum glerine kar kuvvetlendirilmiti. niversitelerdeki ve fabrikalardaki muhalifleri ezmek iin mekanizmalar hazrd. Ancak sol, bu deiikliklere bir cevap olarak, yeni genel bakan Blent Ecevit ynetiminde bir sosyal demokrat partiye dnm olan CHPnin etrafnda topland. Sosyal demokrasi ise 1970lerde nemli bir ideoloji olarak kendini duyurmaya balamt. Ne var ki, ilerde 12 Eyll 1980de gerekleecek asker darbeden de ksmen sorumlu bir dnce olacakt.

CHPnin sosyal demokrasisi, Trkiye i Partisinin Temmuz 1971de kapatlmasyla oluan boluu ksmen doldurdu. Cumhuriyet Halk Partisi, 1960larn ortasnda ortann soluna kaym, partinin sa kanad da 1969 seimi sonrasnda partiden ayrlmt. 1971 mdahalesi, partiyi, asker rejimi destekleyip desteklememe konusunda daha da blmt. smet nn, Erimin yannda yer alrken genel sekreteri Blent Ecevit Erime kar karak istifa etmiti. O noktada Ecevitin siyasi gelecei karanlk grnyordu ama halkl ne kararak, partinin eski halka ramen halk iin sloganyla zetlenen sekinciliinden vazgemesini istedi. Ecevitin bu halk tavr karlk buldu ve partinin tara tekiltlarndan destek grmeye balad. Bu eilimden telalanan nn 1972nin mays aynda olaanst bir kurultay toplayarak Ecevitle yzleti. Rakibini alt edeceinden emin olan nn, partisinden kendisi ile Ecevit arasnda seim yapmasn istedi. ou kiinin beklemedii ekilde, parti Ecevite oy verdi ve nn 8 Maysta parti bakanlndan istifa etti. Atatrkn ld Kasm 1938den beri bu grevdeydi. Ertesi hafta kurultay Eceviti, artk sosyal demokrat olan CHPnin yeni genel bakan olarak seti. 1973 seimleri tm lkede byk umutlar dourdu. Partilerin, zellikle de CHPnin nasl sonu alacan kestirmek zordu. Adalet Partisi ise Demirel'in partisi zerindeki denetimini koruduu ve parti askeri ynetim dneminde gcn gsterdii iin kazanmaya en yakn aday gibi duruyordu. Ecevit nderliindeki CHP henz denenme-

miti ve nnnn Kasm 1972deki CHPden ve milletvekilliinden istifas partiyi daha da ypratm grnyordu.

San kk partileri -Demokratik Parti, Milliyeti Hareket Partisi, Gven Partisi (Temmuz 1972de Cumhuriyeti Partiyle birletikten sonra Cumhuriyeti Gven Partisi)- bir tehdit olarak alglanmyorlard. Mays 1971de kapatlan Milli Nizam Partisinin devam olarak slamclar tarafndan Ekim 1972de kurulan Milli Selmet Partisinin de (MSP) ne yapaca bilinmiyordu. 1973te, MSP, tekellemenin ykseliine ve yabanc sermayeye bamlla kar karak, selefinden daha ciddi bir imaj ortaya koymaktayd. Parti bakan Necmettin Erbakan ar sanayi ve faizsiz bankaclk gibi slm esaslara dayal bir ekonomi istiyordu. Siyasal slmclar, kendilerine bir slm sosyalizm (bu kelimeyi asla kullanmasalar da) havas vermeye alyorlard nk bu semenlere slm kktendincilikten daha yakn gelebilirdi. Nitekim propagandas o kadar baarlyd ki, MSP, 1973te CHP ve APnin ardndan nc parti oldu. Bundan sonra, siyasal slmn ve ykselen karsekinlerin tehdidi, daha fazla ciddiye alnmak durumunda kald. Seim sonular son derece manidard; CHPnin zaferi bir srpriz olmutu, ama sa, dnldnden daha fazla blnmt. APnin oylar 1969daki yzde 46,5ten yzde 29,8e dmt ve bu, oylarn srasyla yzde 11,9 ve yzde 11,8ini alm olan Demokratik Parti ile Milli Selmet Partisinin iine yaramt. Gven Partisinin oylar azalmt, MHPdeyse yzde 0,04lk mtevaz bir art vard.

CHPnin zaferi pek oklarn artt, ancak parti yeterli oy alarak tek bana iktidar olamad. Ecevit oylarn yzde 33,3n alarak 185 sandalye kazanmt, oysa kabineyi kurmak iin 226 sandalyeye ihtiyac vard. Yine de bu byk bir gelimeydi, parti 1961den beri bu kadar baar gsterememiti. Yeni sosyal demokrat kimlik faydal olmutu ve CHP oylar bu kez geleneksel kalesi olan geri kalm Dou ve Orta Anadoludan deil, Trkiyenin ilerici sanayi blgesinden al-

Necmettin Erbakan, srekli frsatlar zerine dayal bir politikayla ne kan, hkmet olmak iin her yolu deneyen bir politikac olarak tannd. Odalar Birlii bakanlndan parti bakanlklarna kadar uzanan sre iinde hep bu kiiliini kantlayan olaylarn iinde olan Erbakan, CHP-MSP koalisyonunda babakan yardmcsyken.

Oylarn yaklak yzde 60n toplam olan sac partiler, hkmet konusunda anlaamadlar. Dolaysyla, hkmeti kurma grevi Ecevite verildi. nce, hkmeti laik sac partilerle -AP ve Demokratik Partiyle- kurmay nerdi ama nerisi reddedildi. Ecevit daha sonra Milli Selmet Partisi lideri Necmettin Erbakan ard ve nerisi kabul edildi. Her iki parti de dar gelirliyi tekellerden korumaya kararlyd ve sosyal adaletli kalknmadan yanayd. Her ikisi de demokrasi ile temel hak ve zgrlklere inandklar iddiasndaydlar. Kltrel deerler konusundaki anlamazlklarn o an iin sumen alt etmeye karar verdiler. rnein, Halk Partililer sosyal demokrat Avrupa fikrini uygulamak isterken slamclar bundan tedirgindi! KOALSYON HKMET: CHP-MSP

mt. Parti, sosyal demokrasiyi gelecein ideolojisi olarak alglayan kentlere gm kiilere ekici geliyordu.

Sonuta, CHP-MSP koalisyonu siyasi oportnizm sayesinde kuruldu ve ayn neden yznden de sona erdi. Her iki lider de kendilerini merulatrmak zorundayd ve bunun en iyi yolu, zellikle partisi 1971'de yasaklanan Erbakan iin hkmet olmakt. Yine de koalisyonun kurulmas, aylk hararetli bir pazarlk sreci sonrasnda Ocak 1974te gerekleti.

Koalisyon hkmeti 7 ubat 1974te gvenoyu aldktan sonra seim kampanyas srasnda verdii szlerini yerine getirmeye koyuldu. Haha ekimi serbest brakld, yzlerce siyasi tutuklunun salverilmesini salayacak bir af kanunu karld. Ecevitin, zellikle Kbrsta Bakan Makariosa kar yaplan bir darbe sonrasnda orduya mdahale emri vermesi sonrasnda kazand byk sevgi, koalisyonda gerginlik yaratt. 15 Temmuz 1974te, Atina cuntasndan ald emirle harekete geen Kbrs Rum Milli Muhafz Kuvvetleri, hkmeti devirerek ynetimi ele geirdi. ngiltere Trkiyeyle ortak harekta girimeyi reddedince, Ankara, 1960 antlamasnn garantrlerinden biri olarak tek bana mdahale karar ald. Trk birlikleri adaya 20 Temmuzda ktlar ve 14 Austosta ikinci bir saldr balatarak adann yzde 40n ele geirdiler. Artk ortada Kbrsn fiil bir paylam vard. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler zaten Ege Denizindeki karasular zerine bir tartma dolaysyla gergindi. Kbrs

Ecevit liderliindeki koalisyonun kurulmas Bozkurtlar tarafndan balatlan siyasi iddetle damgaland. Siyasi terr, Trkiyede hayatn bir parasna dnmt, yle ki, iddet 1970ler boyunca younlaarak Eyll 1980 asker darbesinin gerekesini oluturacakt. 1971 darbesi ncesinde sol terrizm devrimi tetiklemek amacyla tasarlanmt. Buna karlk, sa terrizmin amac ise lkenin moralini bozup bir belirsizlik ortam yaratarak, skynetim yasalarnn ve asker dzenin kitlelerce benimsenmesini salamakt. Demirel muhalefette, hem tahrik edici hem de korkutucuydu. Blent Ecevite genelde, 1973te CIA destekli bir darbe sonras ldrlen ili lideri Allendeden yola karak Bllende diyor ve Ecevitin de Allendenin sonunu paylaabileceini ima ediyordu!

Koalisyon ne i dnyasn ne de generalleri telalandran lml bir program sundu; yine de sa, hkmetin siyasal sulular iin genel af, sendikalarn yitirdii haklarn geri verilmesi ve askeri rejimin at yaralarn iyiletirilmesini ieren nerilerine kar kt. Sa, program Batda ekonomik sknt yznden isizliin artt bir dnemde anariye bir ar olarak sulad.

olayyla birlikte ilikiler daha da bozuldu, bugn de konuya grmelerin dzenli ekilde devam etmesine ramen diplomatik zm bulunamamtr.

Demirel koalisyonunun kurulmas, bir erken genel seim olasln ortadan kaldrd ve koalisyon yeleri bu frsat devleti kadrolatrmakta kullandlar. Adalet Partisi basn kontrol etti; MHP ve MSP eitimi alarak militanlarn kontrol ettikleri okul ve niversitelerden yetitirmeye balad. Bunun yan sra Gmrk ve Tekel Bakanln kontrol etmeleri de kendi hareketleri iin dardan silah getirtebilmelerini salyordu. Sa militanlar, liderleri iktidardaki koalisyonda olduu, onlar koruyup kolladklar ve siyasi rakiplerine dehet salmalarn salad iin, kendilerini artk devletin bir paras olarak gryorlard. Sadece CHP toplantlarna deil, ayn zamanda Aleviler ile Krtlere de CHPyi destekledikleri, laik olduklar ve kendileri gibi dnmedikleri iin saldrdlar.

Milliyeti Cephe Adalet, Milli Selmet, Cumhuriyeti Gven ve Milliyeti Hareket Partilerinden oluuyordu ve mecliste Demokratik Partiden ayrlan bamszlar tarafndan da destekleniyordu. MHP, lideri Trkein babakan yardmcs olduu koalisyona neo-faist bir hava veriyordu. Mecliste Demirel, sokakta Trke slogann yaygnlatran Bozkurtlar, seim kuvvetlerini zayflatmak zere sosyal demokratlara satayorlard. Devrimci Sol ve Devrimci Yol gibi rgtler etrafnda rgtlenen ar solcu gler de buna karlk vererek kargaaya katldlar.

Trkiyede Ecevit bir anda kahraman oluverdi ve Erbakanla arasndaki gerilim o kadar artt ki, 18 Eyllde Ecevit istifa etmeye karar verdi, nk yeni seimlerin partisini iktidara getireceinden emindi. Ancak, sa partiler seim nerisini eer seim yaplrsa bunun kendileri iin intihar olacan bildiklerinden kabul etmediler ve seim yaplmad. Ecevit krizi 241 gn boyunca hkmetin olmad bir durum yaratt. Bir geici hkmet gvenoyu almay baaramad ve Demirel sonunda, 31 Mart 1975te, Milliyeti Cephe olarak bilinen sac bir koalisyon kurmay baard.

Blent Ecevit Trkiye'nin siyasal yaamnda hep drstln sembol olagelmi, kitlelerin gznde zellikle bu kiiliiyle ne km bir politikacdr. CHP iinde Erime ve nn'ye kar mcadelesi de hep bu ereve iinde geliti. CHP Genel Bakan olduu yllarda Emek En Yce Deerdiryazl pankartn altnda.

iddet ortamna ramen, 12 Ekim 1975 Senato seimlerimde CHPnin konumu glendi ve partinin oylar 1973teki yzde 33,29dan yaklak olarak yzde 44e ykseldi. APnin oy oran da yaklak yzde 30dan yzde 40a karken san kk partilerinin oy oranlar azald. 1970lerin ortasna doru, sanki iki partili bir sisteme doru bir gidi vard. Bu artlar altnda oylar blen kk partiler bir erken seimden kanmak istiyorlard, bunun iin de Milliyeti Cephe koalisyonunu, seim ncesi partilerini glendirmeye alrken devam ettirmeye kararlydlar. Siyasi iddet 1976da da devam etti. Demirel skynetim ilan etmeyi nerse de laik ordudan korkan slmc ortaklar tarafndan reddedildi. MHPnin iddeti krkledii herkesin bildii bir gerekti ama partinin bakan babakan yardmcs olduu iin hi kimse bir ey yapamyordu.

19 Mays 1976daki Genlik ve Spor Bayram kutlamalar sonrasnda Trkein ban ektii bir tr faizm korkusu balamt. Demirel bile endielenmi ve kendini ar sadaki ortaklarndan kurtarmak iin seim yaplmasn kabul etmeye karar vermiti. Anayasaya gre seimlerin Ekim 1977de yaplmas gerekiyordu ama nisan aynda AP ve CHP birlikte hareket ederek seimlerin 5 Haziran 1977de yaplmas ynnde oy verdi.

Seim karar aklandktan sonra siyasi iddet artt ve 1 Mays 1977deki i Bayram kutlamalarnda doruk noktasna ulat. iler, ykselen faizm dalgasna kar dev bir miting dzenlemilerdi ve her ey silah seslerinin duyulmasyla panik kp 34 kiinin lmesi ve yzlerce insann yaralanmasna kadar sknet iinde gitti. Halk, 1 Mays katliamnn, semenlerin gzn korkutmak iin devletin iindeki sac gler tarafndan dzenlendiine emindi. Ancak, be hafta sonra seimler yapldnda, semenlerin gznn korkmad grld. Seime katlan semen says 1973ten yksekti (yzde 66,8e karlk yzde 72,4) ve APnin oylarn yzde 36,9unu kazand seimlerde CHP oylarn yzde 41,4n ald. slamclarn oylar dt, sadece neo-faist MHP Meclisteki sandalye saysn 3ten 16ya karabildi. iddet ve devlet olanaklarn kullanmak etkili olmutu. Bu kez, Ecevit bir CHP hkmeti kurmak iin ihtiyac olan 226 sandalyeden 13 eksiine sahipti. Bir aznlk hkmeti kurdu ama gvenoyu alamad; 21 Temmuz 1977de Demirel, TSAD bata olmak zere tm i dnyas bir CHP-AP koalisyonu isterken, ikinci Milliyeti Cephe hkmetini kurdu. lemi glenip, dncelerini ok daha rahata ifade edebilse de, hl partilere siyasetini dikte ettiremiyordu. Seimler istikrar salamay baaramamt; siyasal hayatta kutuplama hz kazand ve siyasal iddet durmakszn devam etti. kinci MC hkmeti, 11 Aralk 1977 yerel seimleri sonrasnda Demirel gvenoyu alamaynca, ideolojik farkllklar yznden dald. Ilmllar APden istifa ettiler nk parti radikallerin elinde rehin kalmt. Ertesi hafta Ecevit, APden istifa eden bamszlar ve Cumhuriyeti Gven Partisinden muhafazakrlarla bir koalisyon kurdu. Bu tr bir

koalisyon reformlar gerekletirmek zere kurulmamt ve ksa srede CHPnin semen desteini zayflatt; Ecevit iin muhafazakrlarla ortak bir hkmet kurmak, neredeyse 1974teki istifas kadar byk bir siyasi hata olmutu.

Bozkurtlar laik olduklar ve CHPyi destekledikleri iin bu kez de Alevi toplumunu hedef aldlar. Aleviler, Malatyada (Nisan 1978), Sivasta (Eyll 1978) ve Binglde (Ekim 1978) saldrya urad. iddetin amac Aleviler in iktisaden ortadan kaldrlmasyd. Mecliste muhalefet skynetim uygulanmasn istiyordu, Ecevit ise mevcut yasalarn daha kesin olarak uygulanmasyla sorunu zebilecei dncesiyle bu konuda ekimserdi. Ancak, 22 Aralkta, kk bir Anadolu ehri olan Kahramanmarataki Aleviler in rgtl ekilde katledilmeye balanmas, planlarn deitirdi. Bozkurtlar bir gn nce silahl saldr sonucu len iki sol grl retmenin cenaze treninde Komnistlere ve Alevilere cenaze treni yok, bunlarn namaz klnmaz diye bararak olaylar bytt, sonuta 105 kii ld, 176 kii yaraland, 200den fazla ev ve i-yeri tahrip edildi. Hava Kuvvetleri jetleri ve bir mekanize birlik skneti salamak zere blgeye gnderildi ve 25 Aralkta Ecevit on Anadolu kentinde skynetim ilan etmek zorunda kald. Terr engellemeyi baaramamas, se -

Reformlar uygulamadaki baarszlnn yan sra Ecevit ayn zamanda asayi ve dzeni salamay da baaramam ve 1978in ilk on be gnnde otuz siyasi cinayet ilenmiti. Temmuzda polis olaylarla baa kamaynca Ecevit, skynetimin yakn olduunun ilk iareti olarak, jandarmadan yardm istedi. Sa, nde gelen aydnlar hedef almaya balad ki, bunlarn en nemlisi 1 ubat 1979da Abdi pekinin ldrlmesiydi. peki hem demokrasi yanls liberal gazetecilerin en nemlilerinden biri, hem de kendi de kariyerine gazeteci olarak balayan Babakan Ecevitin yakn bir arkadayd. Her zamanki gibi ok az sac tutukland. pekinin katili ise yakalandktan sonra askeri hapishaneden kap, tm dnyada Mays 1981de Papa II. Johannes-Paulusa suikast teebbsnde bulunan, Trk olarak kresel anlamda kt bir hret kazanacak olan Mehmet Ali Aca idi.

1 Mays i Bayram ilk kez 1976'da byk bir mitingle Taksim Meydannda kutland. Ancak bir yl sonraki kutlama, sorumlular bugn dahi ortaya karlamayan bir provokasyon sonucunda kana buland ve 34 kii yaamn yitirdi. Ondan sonra her 1 Maysta Trkiye toplumu yllar nce yaanan kanl olaylarn korkulu hayaletiyle yaayacakt.

menler nezdinde oy kaybetmesinin nemli bir sebebiydi. Ancak, iddet skynetim dneminde de devam etti. Muhalefet Ecevitin generallere koullar dayattn, bu yzden de generallerin terristlere kar baarl olamadklarn ne sryordu. Yine de generaller artk Dou Anadolunun Krt nfuslu blgelerini kontrolleri altna almlar, 1979daki 1 Mays gsterilerini yasaklamay baarmlard. Bu nlemler, Ecevite olan destei daha da azaltt ve 14 Ekimde ksm Senato ve baz blgelerde araseim yapldnda, CHP oylar derken AP oylar her iki seimde de artt. Yine yzde 73lk yksek bir katlm oran vard; her eye ramen semenler yine de oy sandna gveniyorlard. Yenilgisinin ardndan Ecevit 16 Ekimde istifa etti. Halk bir nc Milliyeti Cephe hkmetini tahamml edilemez bulduundan Demirel, burjuvazinin Ecevitle bir byk koalisyon kurma iste-

ini reddederek, 12 Kasmda bir aznlk hkmeti kurdu. San desteiyle Demirel 25 Kasm 1979da gvenoyu ald. TRKYENN YENLENEN STRATEJK NEM Trkiyenin stratejik nemi 1978/1979 ran slm Devrimi ve Sovyetler in 1979 Aralk aynda Afganistana mdahalesiyle byk lde deiti. Batnn Trkiyede istikrarl bir rejime ihtiyac vard. Bunu siyasi partiler baaramyor, belki generaller bunun stesinden gelirdi... Aralk 1979a gelindiinde generaller bir sonraki mdahalelerinin zamanlamasn ve tabiatn tartmaya balamlard. Her eyden nce, politikaclara ilerini dzene koymalarn sylemeyi kararlatrdlar. Eer terrizmi ve kan dklmesini nlemek isteselerdi, 12 Eyll 1980den ok daha nce mdahale etmeleri gerekirdi, endieleri daha ok randaki gelimeler ve Sovyetler Birliiyle ikinci Souk Savan kmas zerineydi. Daha Nisan 1979da The Guardian'n Brksel muhabiri artc olmayan bir ekilde, Trkiye... artk sadece [NATOdaki] gney kanat iin deil tm Bat iin hayati bir stratejik neme sahip grlmektedir diye yazd. Ancak, siyasi kargaa iindeki Trkiye, yeni sorumluluklarn yklenmekten cizdi. Ocak 1980de, yeni ABD-Trkiye Savunma ve birlii Antlamasnn artlar sonulandrlrken, Demirel, Trkiyenin Ege Denizindeki haklar tannmadan, ileride Trk slerinin Acil Mdahale Gc tarafndan kullanlmasn veya Yunanistann NATOnun politik kanadna dnn kolaylatrmay reddetti. Washington, Demirel ynetiminde Trkiye'nin kendine biilen blgesel rol oynayamayacana karar verdi. Washingtona gre bunu sadece askerler yapabilirdi.

Generaller, Ege hava sahas konusunda Yunanistan lehine Dileri Bakanlna bile haber vermeden tek tarafl tavizlerde bulundular ve martta Savunma ve birlii Antlamasnn imzalanmasyla, Ecevitin ok boyutlu d politika fikri braklarak, Trkiye kendini Batya endeksledi. Demirel ayrca, terrn sadece soldan kaynaklandn, nk Bozkurtlarn komnizmle savata devletin mttefikleri

olduunu syleyen generallere terrizmi ezmede tam yetki tand. Ancak generaller gnde yaklak yirmi can alan iddete son vermeyi baaramadlar. Bitmeyen iddet asker mdahale iin ortam hazrlad; pek oklar generallerin darbesini lkeyi penesine alm olan anari ve kaostan kurtulu olarak memnuniyetle karlad. ARTAN EKONOMK SIKINTI Terrizmin yan sra ekonomi de sadece askerlerin salayabilecei bir sk disiplin ve toplumsal bar ortamna ihtiya duyuyordu. 1970ler boyunca, tm koalisyonlar, Ecevit 1978/1979daki iktidar dneminde konuyla uramaya zorlanana kadar, ekonomiyi gz ard etmilerdi. Bu dnemde birbirini izleyen hkmetler dneminde dnya apnda bir ktye gidiin yan sra, 1974 petrol fiyatlar oku, 5 ubat 1975 Amerikan ambargosuyla ve Kbrs mdahalesinin ardndan gelen Avrupa kaynakl kstlamalarla uramak zorunda kalmlard. Kuzey Kbrsn asker olarak elde tutulmasnn getirdii maliyet ve Kbrs Trk hkmetine verilen yardmlar ekonomiye nemli bir yk getirmekteydi. Bir gzleri seimde olduundan tm siyasi partiler, poplist politikalar izlemi, her sektrde kamu parasyla sbvansiyonlar datm, bylece yksek istihdam oranlar ve ekonomik bymeyi cesaretlendirmek istemilerdi. Bte aklarn kapatmak iin bor para alyorlard. Sonunda, Ecevit Uluslararas Para Fonuyla (IMF) masaya oturmak ve ekonomiyi kurtarmak iin IMFnin sert koullarn kabul etmek zorunda kalmt. Ancak hem IMF hem de TSAD, kemer skma programnn uygulanabilmesi iin Ecevitin vermek istediinden daha fazla dn istiyorlard. Sonunda Ecevit, ihracat cesaretlendirmek amacyla yurt iinde tketimi snrlad ve tm bunlar Ekim 1979 Senato seimlerinde desteini zayflatarak, Eceviti istifaya zorlad. Ekonomi, Amerikan destei sayesinde, ran Devrimi sonrasnda dzelme belirtileri gsterdi. Demirel aznlk hkmeti, ekonomik danman olarak atanan Turgut zal nderliinde IMFnin programn

zaln ekonomi program ise byk toplumsal ve ekonomik 1979'da ikinci petrol krizi diye adlandrlan olay, petrol fiyatlarndan kargaa yaratacak bir dnmn yeni artlara yol at. Ekonomi dubalangcyd. zal reetesinin raklayarak enflasyon hzland ve baars iin generallerden parti- ardndan yokluklar balad. Bata lere dayal politikann be yl s- petrol rnleri olmak zere ya, eker gibi temel gda maddeleri reyle askya alnmasn istedi. te bulunmaz oldu. 70li yllarn sonun12 Eyll 1980 asker darbesi de da bir tp gaz kuyruu (Yap Kredi ona tam bunu salad. Generaller, Yaynlarnn izniyle). siyasal sistem iin yeni temeller hazrlamak zere Trk halkn siyaset d brakarak uzun vadeli istikrar salamay planladlar. Gemite 1971in kstlamalar yetersiz kalmt. lke politikaclarn khnemi tutumlarndan bkmt ve askerlerin ynetime el koymasn kabule hazrd. Demirel terrizmi durduramad, nk aznlk hkmetini salama almak zere MHPye ihtiyac vard ve slamclar da ayn sebeple ho grlmeliydi. Generaller mdahaleye hazrdlar ve tarih 11 Temmuz olarak saptand. Ancak Ecevitin Demirel hkmetini bir gensoruyla devirememesi darbeyi

uygulad. zal, siyasetin 24 Ocak 1980de uygulamaya soktuu ekonomik nlemlere engel olduunu dnen bir teknokratt. Trk liras yzde 48,9 orannda devale edildi ve -petrol ve petrol rnleri, imento, eker, kt, kmr, sigara ve alkoll ikiler dhil- neredeyse tm rnlerin fiyatlar tketimi azaltmak amacyla hzla artt. Ama, yurtii tketim yerine ihracata dayanan yeni bir ekonomi yaratmakt. Trkiye kapitalist dnyann ve kresellemenin iine aka ve hzla atlmt.

erteletti. Generaller tam da Ecevitin yapmay beceremedii eyi yaparm gibi grnmek istemediler. Ancak, austosta Ecevit ve Erbakan, Demirelin (ve generallerin) d politikasna ilikin bir gensoru nergesi verilmesi konusunda anlatlar ve 5 Eyllde Demirelin dileri bakan Hayrettin Erkmen istifaya zorland. Ertesi gn, Konyada dzenlenen bir Kuds Kurtarma mitingi, bu mitingde laik devlete hakaret edildii iin, generalleri hiddetlendirdi. Demirele kar baka gensoru nergeleri de vard ama 9 ve 10 Eyllde Mecliste yeterli ounluk salanamadndan bunlar ileme konulamadlar. Siyasal hayat fel olmutu. 12 Eyll 1980de generaller duruma mdahale etti ve lkeyi rahatlatarak iktidara el koydular.
OKUMA NERLER Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy: 1950-1975, London: Hurst, Boulder, Colo.: Westview Press, 1977. Margret Kruhenbuhl, Political Kidnappings in Turkey, 1971-1972, Santa Monica, Cal.: Rand, 1977. Jane Cousins, Turkey: Torture And Political Persecution, Londra: Pluto Press, 1973. George Harris, Turkey: Coping with Crisis, Boulder, Colo.: Westview Press, 1985. Roger Nye, Civ-Military Confrontation in Turkey: the 1973 Presidential Election, International Journal of Middle East Studies, say 8, no.2, Nisan 1977, s. 209-28. William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset: 1789dan Gnmze, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yaynlar, 1996.

YEDNC BLM Ordu, Partiler ve Kreselleme (1980-2006)

SYASAL SSTEMN YENDEN YAPILANDIRILMASI

rkiyede ok az insan iktidar ele geiren generallerin niyetlerinden haberdard. Generaller, devlet ile onun vatandalarn sosyal blnme ve ekonomik kten korumak, politikaclar ile siyasi partilerin sorumlu olduklar anari ve iddetten kurtarmak iin mdahale ettiklerini belirtmilerdi. Ayrca devlet otoritesinin de tarafsz bir ekilde tekrar ina edilecei szn vermilerdi. Bunun iin de, bakanln dnemin Genelkurmay bakan Kenan Evrenin stlendii ve kuvvet komutanlarnn da katld Milli Gvenlik Konseyini (MGK) kurdular. MGK, hangi yolu semeleri gerektiini bilemeyen Silahl Kuvvetlerin dier yksek rtbeli komutanlar iin sadece bir cepheydi. Her zaman olduu gibi lml ve sertlik yanls komutanlar grevdeydiler stelik sertlik yanllar skynetimden, kanun ve dzenin yeniden kurulmasndan sorumluydular. Birinci Ordu ve Skynetim Komutan Orgeneral Necdet ru, kendi alannda isteklerini kabul ettirebilen sertlik yanls komutanlardand. Fakat bu hiziplemeler generallerin bal bulunduklar sk hiyerari prensiplerinden dolay hibir zaman topluma yansmad. Generallerin hepsi, Atatrkn 1938 ylndaki lmnden bu yana hl Cumhuriyet ideallerine sadakat anlamnda Kemalizmi desteklemeye kararlydlar. Sert-

lik yanls generaller bu i tartmay kazanrken, MGK de yeni bir anayasa, eskilerin yerine yeni siyasetiler, hatta seimlerde yaracak, ordunun kendi siyasi partisinin de yer alaca yeni bir siyasal sistem kurmaya karar verdi. Asl amalar, 1961 Anayasasnn getirmi olduu liberal rejimi kesinlikle paralamakt.

MGK ie anayasay askya alp, Parlamentoyu feshederek; partileri kapatp liderlerini de gzaltna alarak balad. i sendikalarnn faaliyetleri de tpk Barolar ve Tabip Odalar benzeri meslek odalarnn faaliyetleri gibi askya alnd; grevler yasad ilan edildi ve grevdeki iilere ilerine dnmeleri emredildi. verenler, yaplanlar yeni bir ekonomik yap oluturulma yolunda atlan admlar kabul ederek alkladlar. Siyasi balantlar nedeniyle kendilerinden phelenilen yerel yneticiler, belediye bakanlar ve valiler grevden alnarak yerlerine asker personel yerletirildi. 16 Eyllde, Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren cuntann, gelecek asker mdahaleleri gereksiz klmak zere toplumun siyaset dnda tutulmas plann aklad. Evren, Trk toplum yaamnn neredeyse her alannda radikal yenilik sz verdiyse de d politikay ve -o ara 24 Ocak 1980 programyla yeniden yaplandrlma aamasnda olan- ekonomiyi dikkate almad. Emekli oramiral Blend Ulusu ynetimindeki yeni kabine 21 Eyllde akland: Bakanlarn ou brokrat, profesr, emekli subaylard ve Demirel dneminde ekonomiden sorumlu olan Turgut zal da kabinede grevini korumaktayd. zal, Dnya Bankasnda alm ve Batdaki finans evreleri ile Trkiyedeki i evrelerince tannan bir isimdi. Cunta ekonomiyi idare iin ona gveniyordu. Rejim, ayrca, ran Devrimi ve Sovyetler in Afganistana mdahalesi sonrasnda Washington iin hayati olarak addedilen Bat yanls bir asker ve d politika benimsedi. Ulusu hkmeti, Amerikann tevikiyle, Yunanistann NATOnun asker kanadna dn hakkndaki vetosunu karlk beklemeden kaldrd. nk Yunanistan, Trkiyenin 1974 Kbrs mdahalesi sonrasnda asker kanattan ayrlmt.

Cunta, siyasal hayatn yeniden inasna ncelik veriyordu. Buna da -sosyalistler, komnistler arlar, sosyal demokratlar, sendikaclar rgt olarak DSK hatta Trk toplumunun en sekin aydnlarndan oluan Bar Dernei yeleri dhil- solun her trn ezmekle balad. Cunta kendisi gibi Trk-slm sentezi ideolojisini benimsedii halde MHPyle balantl ar sa da ezmiti. O an iin cuntann temel grevi terrle mcadele idi. Bunu, binlerce tutuklama ve gzalt takip etti; Batda rejimin anna leke sren ikence, yaygn ve sistemli bir hal ald. Fakat cunta, Amerikan desteine ve stratejik nemine dayanarak, buna pabu brakmad ve acmasz bask ve iddet devam etti.

Kendince bir dzen kuran MGK, Ekim 1981de, yeni bir anayasa hazrlamas amacyla bir Danma Kurulu atad. Bu srada, siyasi partileri ortadan kaldran ve malvarlklarna el koyan bir yasa da kabul edildi. Kasmda, Yksek retim Kanunuyla (YK) eitim, milliyetimuhafazakr ellere teslim edildi ve liberal retim yeleri 1402 sayl yasayla niversitelerden atld. Ocak 1982de, 12 Eyll 1980 darbesi zellikle 1961 AnayasaMGK, anayasa taslanda dei- s'nn getirmi olduu nisbi zgrlk ortamna iklik yaparak bunu referan- dorudan ynelmi bir hareketti. Cuntann dumla halka sunduktan sonra lideri Orgeneral Kenan Evren ise zgrlk siyasal hayatn yeniden balan- kart), s ve yzeysel bilgisiyle ne karken; askeri yntemlerin topluma da uygulanabilegc iin takvimi aklad. Halk ceini sanyordu. Bunun toplumda yaratt anayasay kabul edecek olursa, zararlar ise ok byk oldu. seimler yeni siyasi partiler ve seim yasalar erevesinde 1983 sonlarnda yaplabilecekti. Evrenin aklamas sonrasnda kamuoyunda bir tartma yaand ve aydnlar normal siyasal yaama dn beklemeye baladlar. Bu

eilimle telalanan generaller, 12 ubat 1982de yaymlanan bir yasayla eski politikaclarn kamuoyuna ynelik siyasi tartmalara girmelerini yasakladlar. Bunu tutuklamalar takip etti ve eski babakanlardan Blent Ecevit yarglanarak hapsedildi. Bu durum, lkenin hl skynetimde olduuna dair ak bir uyaryd.

17 Temmuzda aklanan anayasa taslanda btn gler devlet bakanl makamnda toplanmt. Devlet bakan parlamentonun tkandn dndnde parlamentoyu feshedip genel seim karar alabilir, lkeyi kararnamelerle ynetebilir ve fiilen Anayasa Mahkemesi yelerinin tmn atayabilirdi. Bir bakanlk konseyi, yani yeni bir kimlik altnda gizlenmi MGK, devlet bakanna danmanlk yapacakt. Dier hkmlerle de basn zgrl ve sendikalar dizginlenmi olacakt. Bu, aslnda zgrlksz demokrasi anlamna geliyordu. Anayasa taslann siyasi hkmleri, kamuoyundaki tartmalar sonrasnda daha da sklatrld. 19 Ekimde cunta, yasa ve anayasa deiikliklerini veto etme yetkisi vererek devlet bakannn gcn artrd. Daha sonralar bu referanduma sunuldu. Bunlarn yannda, cumhurbakanna, asker hkim ve yksek dereceli memurlar seme, genelkurmay bakann atama (kendi atad babakanla istiare sonucunda) ve MGKyi toplama ve buna bakanlk etme yetkileri de tannd. Yeni anayasa 7 Kasmda halk tarafndan onaylanacak olursa, Orgeneral Evren otomatik olarak yedi yllna cumhurbakan, MGKdeki dier drt general de danmanlar olacaklard. Son olarak, yeni anayasa, cumhurbakan tarafndan imzalanacak emir ve kararnamelere kar herhangi bir yasal hareketi hkmsz hale getiriyordu. Yeni kanunlar 1980 Parlamentosunun tm yelerini be yllna, siyasi parti liderlerini de on yllna her trl siyasi faaliyetten uzaklatracakt ve yeni siyasi partilerin kurulmasna, ou yeleri eski partilerden geliyorsa izin verilmeyecekti. Ama, yeni ve temiz politikaclar sisteme kazandrmakt, ancak bunun gereklemesi olduka zor hatta imknszd. Anayasa tasla eletirilere maruz kalnca cunta taslak hakkndaki her trl tartmay yasaklad, Evrene taslak lehine propaganda

yapma yetkisi verildi. Semenler, sivil dzene dnn tek yolunun benimsemedikleri bir anayasaya evet oyu vermek olduunu anladlar. Bu yzden anayasaya ezici bir oranla -yzde 91,37 geerli oylalehte oy verildi. Generaller bunu yine de rejime gvenoyu olarak algladlar. Bylece, toplum tarafndan en az -taklit etmeye ok uratAtatrk kadar benimsendiine inanan Kenan Evren 9 Kasm 1982de Trkiyenin yedinci cumhurbakan oldu. YEN SYAS PARTLERN KURULMASI Anayasay merulatran generaller kendi felsefelerine sadk olacak siyasetilerin arayna girdiler. 12 Kasmda Devlet Bakan Evren, her ey yolunda gidecek olursa, yeni seimlerin Ekim 1983te yaplacan ilan etti. Generaller, bir devlet partisi kurma abasna giriti ve bu partinin bana lml babakan Blend Ulusu yerine Turgut Sunalp getirilince, sertlik yanllar sava kazanm oldular. Yeni siyasi partiler yasas, 24 Nisan 1983te yrrle girdi, ertesi gn de MGK, siyaset yasan kaldrd. Yeni siyasetiler, MGK tarafndan herhangi bir sebepten dolay veto edilebiliyordu. Bylece yeni partiler de 12 Eyll rejimi olarak bilinen srecin mirasn kabul etmek zorunda kalacaklard.

1983 baharnda kurulan siyasi partilerin sadece tanesi siyaseten uygun bulundu. Bunlardan biri, smet nnnn olu olan Profesr Erdal nnnn kurduu Sosyal Demokrasi Partisiydi (SODEP). Parti eskiden CHPye ve sola oy vermi semenlerce destekleniyordu. kinci parti olan Byk Trkiye Partisi, Sleyman Demirel'in Adalet Partisinin geici bakanl haliydi. Generaller Byk Trkiye Partisini kapattlar ve SODEPin adaylarn seimlere katlamamalar iin veto ettiler. Bu iki partinin yaamalarna izin verilmi olsayd, salam bir iki parti sistemi yeniden kurulabilirdi. Fakat generaller yeni bir siyaset kurmak ve yeni politikaclar grmek istiyorlard, bu partiler ise gemii temsil ediyorlard. nc siyasi parti, Turgut zal tarafndan kurulan Anavatan Partisiydi (ANAP). zal, partisinin ne sa

ne sol olduunu, 1980 darbesi ncesindeki siyasi eilimlerin hepsini temsil ettiini ne sryordu. Emekli orgeneral Sunalp devlet partisi Milliyeti Demokrasi Partisinin bakanyd; smet nnnn zel sekreterliini yapm olan Necdet Calp ise, dalm olan CHPden kalan siyasi boluu doldurma maksadyla kurulan Halk Partinin bakanyd. Generaller, Sunalp ve Calpn 12 Eyll felsefesine bal yeni siyasetiler olabileceklerini hesapladlar. zal da siyaseten nemsiz bir partinin banda kalabilirdi; ne de olsa 1977de slamc Milli Selmet Partisinden aday olup seilememi baarsz bir politikacyd. Seilmi olsayd, generaller tarafndan o da veto edilirdi ama Amerikan destei ve mdahalesi zal vetodan kurtard.

Seim kampanyas 16 Ekimde balad ve hem Sunalpn hem de Calpn partilerinin mitingleri halkn ilgisini ekmekten uzak kalyordu, nk her ikisi de halkla yaknlk kuramayan liderlerdi. Semenler, basite, bir askerin ya da -Necdet Calp gibi- eski bir kdemli brokratn lkeyi demokrasiye gtrebileceine inanmyordu. Sunalp, ncelikli ballnn devlete, sonra demokrasiye ve daha sonra da partiye ynelik olduunu ifade etmiti. Bunlarn karsnda, zal, liberal ve devletilik kart bir imaj veren, demokrasiye hzl bir dn vaat eden tek adayd. Semenler, sanki 1982de zaln zorlanarak istifa etmesiyle sona eren ve binlerce insann tasarruflarn kaybettikleri bankerler skandalnda zaln roln unutmulard. Fakat generaller zaln kazanacan hi tahmin etmedikleri gibi, partisinin emekli General Sunalpn partisiyle birlemesini bile istiyorlard! 1983 GENEL SEMLER Generallerin ak desteine ramen - kim bilir belki de bu destek yznden- Sunalp kaybetti ve zal 6 Kasm seimlerinden galip kt. zaln Anavatan Partisi (ANAP) oylarn yzde 45,14n alrken Calpn Halk Partisi oylarn yzde 30,46sn toplad, Sunalpn Milliyeti Demokrasi Partisi yzde 23,27lik bir yzdeyle nc oldu. Oy kullanmayanlara uygulanan 10.000 TL (yaklak 25 ABD dolar) civa-

Turgut zal, kanun ve dzeni generallere brakarak ekonomiye odakland. Generallerden be yllk bir sosyal bar' dnemi -protesto ve grevlerin olmayaca bir dnem- yaratmalarn istedi. Sosyal demokratlar ise SODEP ve yeni kurulan Demokratik Sol Parti (DSP) olmak zere ikiye blnmlerdi. ANAPa rakip olarak sadece Doru Yol Partisi kalmt. ANAP, Turgut zaln kardeleri Korkut ve Yu-

zal yerel seimleri kazand ama oy oran yzde 45ten yzde 41e geriledi. Milliyeti Demokrasi Partisi ile Halk Partinin oylar sonlarn iaret eder ekilde yzde 10a dt. Merkez-sol SODEP ile merkez-sa DYP, Meclise girememelerine ramen muhalefeti oluturdular. Bu durum, ancak 1987de yaplacak olan genel seimlerde dzeltilebilecekti. Bu srada, zal, mecliste ciddi bir rakibi olmadan ynetmeye devam ediyordu. zal kendi hkmetinin ideolojiye dayanmayan bir birlik olmasyla vnen bir faydacyd. ANAP, paralanm partilerin hibirinin devam olmamasnn yan sra tm bu partilerdeki iyi unsur ve fikirleri bir araya getirebilmi bir partiydi. Adalet Partisi kadar muhafazakr, gelenekselciler kadar slamc, neofaistler kadar milliyeti, sosyal adalete olan inancndan dolay da CHP kadar ortann soluydu. Aslnda ANAP muhafazakr, demokratik olmayan, serbest piyasaya ve kresel deerlere bal bir partiydi. Partinin liderliini ve politikalarn sorgulayan liberaller ise partiden ayrlmak zorunda braklmlard.

rnda bir ceza sayesinde yzde 92,30luk rekor bir katlm gerekleti. Yine de, bu zafer zaln konumuna meruluk kazandrmad; nk iki gerek partinin -SODEP ve Byk Trkiye Partisinin- seimlere katlmasna izin verilmemiti. Bu nedenle, ertesi yl yaplacak olan yerel seimler ANAPn kendini ispat etmesi iin uygun bir zemindi. zal, SODEP ile Byk Trkiye Partisi yerine kurulan Doru Yol Partisini ok ciddiye ald ve bu partiyi kazanmak iin kayrmaclk avantajlarn kulland. Kayrmaclk, kurulu sistemin simgesi olmutu. zellikle, fon sistemi, yasamaya kar yrtmeyi glendirmek iin oluturulmutu. Bu fonlar, ne Meclisin ne de Maliye Bakanlnn kontrolnde olan bte d deerli birer finans kayna idiler.

sufun, ei Semrann da aktif katlmlaryla bir tr aile kurumuna dnmt. Trkiyede oluturmak istedikleri sistem iin, Amerikada Reagan Devrimini yaam gen parlak kiileri partiye aldlar.

Tpk Amerikadaki muhafazakrlarn sessiz ounluun sesi olmalar gibi, zal da ortadirekin sesi olduunu iddia etti. Ekonomik ve sosyal snrlarn kaldrlarak Trkiye iin daha parlak ve zengin bir gelecek oluturulacana dair verilen szler toplumun hayal gcne hitap ediyordu. yapan hkmeti sayesinde Trkiyenin r aan, byk g haline gelecek olan bir lke olacan vaat etti. Ancak yasakl parti liderleri zala meydan okumakta gecikmedi. Sleyman Demirelin Doru Yol Partisi, Necmettin Erbakann Refah Partisi, Alparslan Trkein Milliyeti alma Partisi. te yandan Halk Parti ve SODEP de birlemi, solun ana partisi olarak Sosyal demokrat Halk Partiyi (SHP) oluturmulard. Dokuz partiden oluan sa her zamankinden daha fazla blnm durumdayd. San balca partileri, imdilik, Anavatan ve Doru Yol partileriydi. ESK SYAS LDERLERN DN Trk siyasetinin 1986daki ana konularndan biri de eski siyasiler stndeki yasan kaldrlmasyd. Demirel, liberal sada poplerliini arttrarak, ANAPn semen desteini ypratyordu. Kamuoyunun basks karsnda zal, rakiplerinin siyasi haklarnn iadesi iin referandum karar verdi. zal hayr oyu iin dinamik bir kampanya iine girise de halk 6 Eyll 1987de haklarn iadesi ynnde oy kulland. Yasakl siyasiler, generallerin en radikal tedbirlerini atlatarak sonunda yeniden siyasete dnmlerdi. Ancak zal, Demirelin toparlanmasna vakit vermeden genel seimlere gidilmesine karar verdi. 29 Kasm 1987de zaln seim yasasnda yapt deiiklikler sayesinde ANAP oylarn yzde 36,29unu ve Meclisteki sandalyelerin de yzde 64,9unu, yani 292 sandalye kazand. 1983te oylarn yzde 45,14 sadece 211 sandalye getirmiti. Demirel, yeni zal hkmetini seim yasas hkmeti olarak tanmlad ve hkmet halkn gzndeki

meruiyetini kaybetti. zal artk parltsn da kaybetmi ve 1988 Martndaki yerel seimlerin sonucuna bakarak bir sonraki genel seimleri kazanamayacan anlamt. 1983ten itibaren drt yllk dnemde ANAPa olan ilgi azalm, kayrmacla ramen Turgut zal pragmatik bir politikacyd. ANAPn oylar yzde Babakan olduktan sonra kendisini tama45ten yzde 22ye d- men ekonomiye odaklayarak, "kanun ve mt. Austos 1988de, dzeni" generallere brakt. Renkli bir kiizal kasm aynda bir erken lie sahip zal, rahat davranlar ve farkl bir siyasi kiilik yaratt. genel seim yaplmasn nerdi. Referandumla reddedilen bu karar zaln prestijinin daha da azalmasna sebep oldu. Demokratik srecin ilerletilmesiyle ilgili hibir ey yapmyordu ve asker ynetimden devralnan antidemokratik yasalarn deitirilmesi iin giriimde bulunmuyordu. Sendikalar Kanunu, Yksekretim Kanunu, Seim ve Siyasi Partiler, Basn, Ceza kanunlar ile TRTnin ynetimiyle ilgili kanun deimedi. Dahas, zal hanedan adyla anlan yolsuzluk grubu, hretine zarar veriyordu. Bunun zerine zal, 1989 Kasmnda grev sresi dolacak olan Cumhurbakan Kenan Evrenin yerine gemeyi dnmeye balad. Partisinin Mecliste yeterli oyu vard ve nemli olan da buydu. 31 Ekim gn, muhalefetin boykotuna ramen, partisinin oylar sayesinde zal, Trkiyenin sekizinci cumhurbakan seildi. Cumhuriyet tarihinin ikinci sivil cumhurbakan olarak 9 Kasmda greve balad. zaln yoldan ekilmesiyle, ANAP iinde slamclar ile Milliyetiler tarafndan oluturulan "Kutsal ttifak iin artk parti kontroln ele geirme yolunda bir engel kalmamt. zaln cumhurbakanlk dnemi (1989-1993), siyasi kararszlk dnemi olarak anld. Yeni babakan Yldrm Akbulut, cumhurbakannn kuklas olarak lkede pek sayg grmyordu. Muhalefet, bir

Haftalar sonra, 2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igali, Trkiyenin durumunu da dramatik bir ekilde deitirdi. Siyasi kriz o an iin unutuldu. Trkiye, uluslararas bir krizin ortasnda, zellikle bir yl nce yklan Berlin Duvarnn ardndan dier lkeler karsndaki konumunu tekrar belirleyebilirdi. Sovyet tehdidinin ortadan kalkmasyla stratejik nemini kaybeden Ankara, Krfez Krizi ve Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinin bamszla kavumasyla yeniden nem kazand. zal, kabineyi atlayarak baba Bakan Bushun politikasn destekledi. zal, Amerika ve Avrupann istekleri dorultusunda hareket etmekle Trkiyenin kazanacan dnyordu. 7 Austosta, Iraktan Akdenize uzanan petrol boru hattn kapatan Ankara, yabanc askerlerin de Trkiye topraklarnda konulanmasna izin verdi. Ancak, zaln hi kimseye danmadan yrtt politikasna kar kan Genelkurmay Bakan Orgeneral Torumtay, 3 Aralkta istifa etti. Askerler, zaln korkaka ve ekingen olarak adlandraca, ihtiyatl bir yol izlemesini tavsiye ettiler. Yine de, Torumtayn istifas zal biraz dizginledi ve daha gvenli, daha az macerac bir yol izlemesine yol at. zal, Irakn paralanaca ve bir Krt federasyonu kurulacana inanm gibiydi. zal, bu nedenle General Torumtaydan Musul ve Kerkk alabilmek iin olas bir igalde ne kadar asker kaybedileceini sordu ancak otuz-krk bin kadar askerin kaybedileceini renen zal igal fikrinden vazgeti.

sonraki seimleri kazanr kazanmaz zal cumhurbakanlndan indireceini aklad. Gneydouda giderek byyen Krt isyan 1990 balarnda Ankara ve stanbuldaki siyasi cinayetler, slamclarn seslerinin ykselmesi karsnda yeni bir asker mdahaleden sz edilmeye balanmt. Martta, TSAD siyasi istikrarn salanmas amacyla yeni bir seim yasasnn hazrlanmasn ve seimlere gidilmesini nerdi, ancak eski cumhurbakan Kenan Evren, Genelkurmay bakanyla grmek zere Ankaraya gelince siyasi tansiyon ykseldi. 9 Nisanda hkmet, orduya ve polise olaanst yetkiler veren anti-terr yasasn kararak bu duruma karlk verdi. Temmuz aynn sonuna doru MGK, Gneydoudaki sekiz ilde ilan edilen olaanst halin drt ay daha uzatlmasn salad.

Seimler, Ylmaz adna pek de iyi sonulanmad: Demirelin DYPsi 178 sandalyeyle birinci parti olurken, ANAP sadece 115 sandalye ve Erdal nnnn SHPsi de 88 sandalye kazandlar. Necmettin Erbakan'n Refah Partisi ise neo-faistlerle kurduu seim ittifak sayesinde 62 sandalye elde etti. Bu ittifakn mr de ok uzun olmad. zal sz ANAP hayatta kalmay bilmi ve 1960lardan beri san esas lideri olan Demirel ise sonunda yerine kavumutu. Aralarnda ideolojik olarak hemen hemen hi fark olmamasna ramen san iki partisi, gl bir hkmet oluturmak adna da olsa birleemediler. Birleerek bir koalisyon oluturmann ANAPa verecei zarar hesap eden Ylmaz, muhalefette kalmay tercih etti. Bunun zerine, Demirel Kasm 1991de, SHP ile bir koalisyon oluturdu. Oysa 1970lerde Demirel, Ecevitle byle bir koalisyonu reddetmiti. Demirel-nn kabinesi yzde 48 oy desteine ve mecliste 266 sandalyeye sahipti. Teorik olarak hkmet, Trkiyenin problemlerine zm getirecek kapasitede, istikrar salayacak gteydi. zerinde nemle durulmas gereken problem ise ekonomiydi.

Krfez Krizi, 16 Ocak 1991de savan patlamasna sebep oldu. 28 Ocakta atekes ilan edildi. Irakl Krt mlteci akn, Krt isyann ve ekonomik durumu daha da arlatrmt. Sonu olarak, ANAPn konumu Demirelin Doru Yol Partisi tarafndan da zayflatld. Bu arada ANAP, milliyeti-din hizbi ortadan kaldrarak konumunu glendirmesi ve zaln yerini doldurmas midiyle Mesut Ylmaz parti bakan seti. Ylmaz, krk be yanda, Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi mezunuydu. Yldrm Akbulutun tersine modern, kozmopolit, pragmatik bir imaja sahipti. Yabanc dil olarak da Almanca biliyordu. Partinin gittike azalan itibarn yeniden kazandrabilecek bir lider profil izmekteydi. Babakan Ylmaz, ekonomi daha ktye gitmeden yaplacak olan seimlerin parti iin daha byk bir ans vaat ettiini dnd. Bunun zerine Meclis genel seimin 20 Ekim 1991de yaplmas iin oylamaya gitti.

EKONOMK SORUNLAR NE IKIYOR Trkiyenin ekonomik geliimi 1950lerden beri birka radikal aamadan gemitir. lke 1950lerde yaanan bir on yllk plansz ekonomi sonrasnda ithal ikameci sanayileme modelini 1960lar ve 1970'lerde baaryla uygulam ve rettii mallar iin bir i pazar yaratabilmiti, ancak bu mallar dnya piyasalarnda rekabet edemedii iin ihracat olana bulamad. Rekabet edebilmek iin sendikalarn disipline sokulmas ve ii cretlerinin drlmesi gerekiyordu. Tm bunlarn parlamenter siyaset ve 1970lerin koalisyon hkmetleriyle yaplmas olanakszd. Dolaysyla, 1980lerin asker rejimlerinin temel grevlerinden biri parlamenter siyaseti sonlandrmak iken bir dieri de uluslararas piyasa gleri ve kreselleme etkisinde bir ekonomik gelime temeli oluturmakt. Trkiye daha retken olmak ve rekabet edebilmek zere iilerine daha dk cretler demek zorundayd. Hkmete kresel piyasaya girebilmek iin birtakm hayati deiikliklere gitmesi nerildi. Bunlarn arasnda devletin, lkenin altyapsn hazrlamak, yollarn, iletiimini ve enerji gereksinimlerini karlamak zere barajlarn kurmak amacyla 1930lardan beri hayati bir rol oynad retimden ekilmesi vard. Baka gereklilikler kamu iktisadi kurulularnn zelletirilmesini, zel sektrn ve yabanc yatrmclarn retim srecinde barol oynamasn iermekteydi. Devletin ayn zamanda, korunan sanayi dallarndan korumay kaldrmas lazmd, nk devletilik kartlarna gre bu dallar zayf ve verimsizdi, tketicilere kalitesiz ve pahal rnler sunmaktaydlar. Oysa kaliteli mallar ihra edilebilir ve bylece lkeye, ok ihtiya duyulan dviz kazandrlabilirdi. Bu politikalarn sonularndan biri, her zaman dengesiz olagelen gelir dalmnn daha da bozularak zenginleri daha zengin ederken, orta ve alt snflar iyice zayflatmas olmutu. Dnya Bankasna gre, Trkiye en kt gelir dalmna sahip yedi lkeden biriydi. Trk iktisatlarna gre, 1980-1986 yllar arasnda cretlerden zel sektre 30 trilyon lira transfer edilmiti. DPT, on yl ierisinde Trkiye

hracat tevikleri, Anadoludaki kk iletmelerin zararna Trkiyenin batsndaki byk holdinglerin iine yaryordu, oysa bu kk iletmeler arasnda birlemeler balam ve stanbul ile Marmara blgesinin byk kapitalist itirakleriyle rekabet edebilecek holdingler ortaya kartmt. Bu iletmeler Anadolu kaplanlar olarak biliniyor ve bunlar TSAD gibi kurumlara muhalif olan Erbakann Refah Partisini destekliyorlard. Anadolu Kaplanlar, Mstakil Sanayici ve adamlar Derneini (MSAD) kurdular: ksaltmadaki Mnin aslnda Mslman kelimesi iin kullanld bilinmekteydi; Mstakil laikleri kandrmak amacyla oradayd. Bu arada, Ko ve Sabanc gibi holdingler de byyerek, Trkiyenin kendinin yatrma ihtiyac varken Balkanlar, Rusya ve Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda Orta Asya Trk cumhuriyetlerine yatrm yaparak, kresel etki diye adlandrlan konuma erimilerdi. 1992 yaznda, Cumhurbakan zal, Karadeniz devletleri arasnda ibirliini salamak zere bir konferans dzenledi. Bu aslnda, Trkiye zaln istedii trden bir rol oynamaya yetecek kaynaklara sahip olmasa da iyi bir fikirdi. Bu, ekonomik Darwincilik zamanyd -en salam olan ayakta kalabilirdi;

Halkn ounluunun ac hissetmesine (bir sosyal gvenlik a olmadndan) karn 1980lerin ekonomi politikalar dikkate deer sonular dourdu. Enflasyon dt, dviz ve yabanc mallar bulunmaya balad. Karamsar geen 1970lerin sonlarndan sonra, lkedeki hava ferah ve iyimserdi. Basn bir 'ihracat mucizesinden bahsediyordu, nk 1979da 2,3 milyar dolar olan ihracat rakamlar, 1988de 11,7 milyar dolara ykselmiti. Bu mucizenin bir sebebi, savaan taraflardan her ikisinin de Trk mallarna ilgi gsterdii 1980-1988 ran-Irak Savayd ve bir sre iin Trkiyenin Ortadouya olan ihracat ana pazar olan Avrupaya ihracatn gemiti. Ekonomide yozlama, bu yllarda, devletten tevik alabilmek iin firmalarn hayal ihracata girimeleri erevesinde, salgn hale getirmiti.

GSMHsi iinde cretlerin orannn 1977de yzde 36dan 1987de yzde 18e gerilediini hesaplad.

kk veya zayf olanlar ya ortadan kalkyor ya da irket birlemeleri araclyla yutuluyorlard.

Trkiye, ran'daki devrim (1978-1979) ve Sovyetler in Afganistan igali (1978) sonrasnda kinci Souk Savata stratejik bir deer halini almt. 1981'de Yunanistanda Andreas Papandreunun sosyalist partisinin muhafazakrlarn neredeyse elli yl sren iktidarn sonlandrarak seimleri kazanmas, Trkiyenin Amerikan politika belirleyicileri gzndeki deerini artrd. zal, kendi politikalarnn Trkiyeye -kendi szleriyle- keyi dndrdn, a atlattn ve Trkiyenin Bat Asyann Japonyas olma yolunda ilerlediini belirtti. Ancak tm bunlar bir aldatmacayd, nk sanayi yatrmlar aslnda hizmet sektrne oranla azalmt ve bu da -en iyi tabirle deiken bir endstri olan- turizmi temel bir dviz kayna yapmt. Zenginleenler giriimciler deil rantiye snfyd. Szde ekonomik mucize servis bedeli hkmet iin bir kbusa dnm olan devasa bir d bor tarafndan karlanmt. te yandan Trkiyenin borlarn 1995e kadar demesi dnlyordu ama sonuta bunu da yapamad. 2002de bile bunlar deyememiti. Ankara Ticaret Odas, bir aratrmasnda son yirmi yl iinde lkenin faiz olarak lkenin ekonomik geleceini tehdit edecek kadar byk rakamlar dediini hesaplad. TRKYENN DEEN SOSYO-EKONOMK GRNM Bununla birlikte yine de, Trkiyenin toplumu ve ekonomisi zal dneminde dnme urad. Trkiye, hkmetten isteklerde bulunup bu isteklerin gerekletirilmesini salayacak kentli nfusun onda birine hizmet veren bir tketim toplumu oldu. Her ne kadar medya zellikle de televizyon- reklamlar tketim mallarn en fakirlere kadar getirse de, yeni zenginler iin her ey mevcuttu! Otomobiller zellikle de ithal otomobiller- birer stat simgesi oldu; tpk sanat eserleri, antikalar ve eski kitaplarn olduklar gibi. Yine de, durmadan artan pahallk yznden nfusun cret ve maala geinen byk o-

unluu zar zor geinmeyi baaryordu. e girme ltleri de deiiyordu: niversite mezunlar artk dk maalarla devlet kurumlarnda almak deil, maalarn yksek olduu ve gelecekten umut vaat eden zel sektrde, zellikle de yabanc firmalarda almak istiyorlard. niversiteler bu yeni mteri kitlesine hizmet edip zel sektrn aralksz olarak ihtiya duyduu irket mdrleri yetitirmek zere zelletirildi. Bu snf iin geerli dil ngilizceydi ve Trk basnnda bu iler iin verilen ilanlar bile -ounluun bilmedii- ngilizce olarak veriliyordu.

Turgut zal, yorucu geen Orta Asya Trk cumhuriyetleri turu dnnde, 17 Nisan 1993te ld. 16 Maysta Meclis tarafndan seilen Sleyman Demirel, zaln yerine cumhurbakan oldu. Demirel, eer Doru Yol Partisi ynetimini partiye tantt Tansu illere verirse parti zerindeki kontroln srdreceini dnmt. Parti bakanl iin iller ilk akla gelen seim deildi, nk partiye yeni katlm ve grece genti, stelik ortada daha eski ve liderlikte daha iddial birok kii vard. Ancak, iller gen, kadn, ekici, rakiplerine kar daha iyi eitimli olma avantajlarna sahipti. Sadece bir iktisat deildi, ayn zamanda ngilizce ve Almancay akc konuuyordu. Kozmopolit bir grnts vard ve Baty iyi tanyordu. Dnya apnda semenler gen, dinamik liderleri tercih eder gibiydiler ve Trkiye de buna bir istisna oluturmuyordu. Gen bir Mesut Ylmaz ANAP zaldan devralmt ve nnnn SHPsi de, Eyll 1993te nnnn yerine daha gen bir lideri, Murat Karayaln semiti. Bir kadn DYPnin bana semek ve bylece gelecek seimlerde partinin durumunu iyiletirmek siyaseten de anlamlyd. Rakiplerinin niteliklerine kar koyabilecekti; zellikle de semenlerin yarsn oluturan kadnlar arasnda. dnyasnn illere verdii ak destek de yadsnamazd. stelik illerin muhtemel baars, ilham iin gemie bakarm gibi duran slm dnyas iinde ileriye bakan bir Mslman lke olarak Trkiyenin Batdaki imajn da glendirecekti. iller, kamuoyu gndemine 1980lerin sonlarnda Turgut zaln ekonomi politikalarn eletirerek girdi. leminde elde ettii destek

illerin SHPyle kurduu koalisyon hkmetine 25 Haziran 1993te gvenoyu verildi ve iller lkenin kaderini ellerine ald. Koalisyondaki kk ortak olarak SHP, sac bir liderin siyasetini desteklediinden sosyal demokratlarn lkedeki imaj sarslmaya balad. Sosyal demokratlarn program, sisteme meydan okumaya yetmeyecek kadar ekingen ama lkenin i dnyasnn tutucularnca kabul edilemeyecek kadar da gz pekti. Hzl bir byme zerine kurulu program 1990larn ekonomik kriziyle baa kmaktan cizdi. Dolaysyla illerin programnn karsnda hibir engel yoktu. Baars, Trkiyenin ekonomi, Avrupa Birliine girmek ve Krt sorununun sonlandrlmas gibi birok sorununa yant bulmasna balyd. Trkiye, Krdistan i Partisinin (PKK) isyan balatt Austos 1984ten beri skntl gnler yayordu. Bu sava ylda yaklak 7 milyar dolara patlyordu. Muhafazakrlar savaa bir zm bulamazlarsa, slmclar kenarda onlara meydan okumak zere bekliyorlard. KRT SORUNU Bugnk ekliyle Krt sorunu, 1960larda Dou halknn daha geni kltrel zgrlk isteyip devletin asimilasyon politikasn sorgulamaya balad yllarda ortaya kt. Krtlerin istekleri, Ankarann zellikle ok partili siyaset dneminde gz ard ettii, blgenin geri kalml zerinde odaklanyordu. Demokrat Parti tarafndan desteklenen serbest piyasa ekonomisi byk toprak aalarna, airet reislerine ve varlkl kyllere yaramt. Kyllerin kendi topraklarn ekmeyi baaramad ve bundan tr buralar satp, rgat olduklar bu dnemde, toprakszlk daha da artt. syann balad 1984 ylnda

onun Sleyman Demirelin evresine iktisadi konularda bir danman olarak girmesini salad. Siyasete girmeden nce Amerikada New Hampshire ve Connecticut niversitelerinden ald derecelerle stanbulda Boazii niversitesinde ekonomi dersi vermekteydi. Bylece, parti kongresinde erkek rakiplerini alt etti, partinin lideri ve Trkiyenin ilk kadn babakan oldu.

1960larda Krt aydnlar, Trkiye i Partisi ve ortann solundaki Cumhuriyet Halk Partisi araclyla abalarn srdrrlerse mcadelelerinde baarl olacaklarn dndler. Ancak, Trk siyasal eliti, zellikle de asker kesim, ordunun devlete kar her trl bakaldry bastracan ve bunun ayrlklk ve blclk olduunu dnerek bir siyasal zm desteklemeyi reddettiler. 1920deki l doan Sevr Antlamasndan beri Trkler, hep Sevr kompleksiyle yayorlard. Bu siyasal elit, Bat dnyasnn milliyetiler karsnda yenildiini hi unutmad. Bunlara gre Batllar, 1920de uygulatamadklar koullar imdi bir Krt devleti kurdurma ve Ermenilere toprak talebi eklinde srekli dayatyorlard. Balangta, ynetimde sz sahibi olanlar Krt bakaldrm asker yntemlerle zlebilecek nemsiz bir i sorun olarak grdler. 1980lerde ise generaller daha sert bir tutum aldlar ve 1983te Trke dnda herhangi bir baka dilin kullanmn yasaklayan bir yasa kardlar. Bu yasa, yalnzca ocuklarna Krte isim vermeleri engellenen Krtlere uyguland ve Krtler genelde Douda gvenlik glerinin baksna maruz kaldlar. zal bu sorunla siyasi olarak ilgilenmeyi denedi ama ilerleme salayamad: Dille ilgili yasay yrrlkten kaldrd; hatta kendinin yar Krt olduunu iddia edecek kadar ileri gitti ama yine de bir sonu alamad. Durumla alay edercesine, Mecliste zellikle SHPliler arasnda birok Krt milletvekili vard ki, bunlar kurduklar Krt partisi genel seimlere katlamaynca bunlar da Meclise girmek iin SHPye katlmlard. 1991deki Krfez Sava ve Saddam Hseyinin yenilgisi sonrasnda durum ok deiti. Kuzey Irak zerkletirildi, Irakl Krtlere

yaplan bir aratrma, Diyarbakrdaki kyl ailelerinden yzde 45inin ve Urfadakilerin yzde 47sinin topra olmadn gsteriyordu. zel sektrdeki sna retimi dnya piyasalarna mal yollanacak limanlara yakn olan Bat Anadoluda younlamt. Sonuta, Dou ve Gneydouda yksek derecede isizlik vard ve insanlar Krtler ve Trkler- genelde feodal olarak tanmlanan koullarda yayorlard.

blgenin kontrol verildi ve bunlar Batl gler tarafndan korunmaya baland. PKK Kuzey Iraktan modern silahlar edindi ve gerilla kuvvetleri yerine dzenli bir ordu gibi davranmaya balad. PKK militanlar, yaptklar bir eylem sonrasnda Irakl Krtlerin kontrolndeki blgeye ekilebiliyor, bu da Trk ordusunu PKK slerini yok etmek amacyla dzenli ekilde Irak topraklarna girmeye zorluyordu. Ayrca PKK, Ankaray sktrmak amacyla Krtleri kullanan ran, Suriye ve Yunanistan gibi komu devletlerce de destekleniyordu. 1980lerde PKK Marksist bir rgt olduunu iddia ederken, Sovyetler Birlii'nin k sonrasnda slm jargon kullanmaya balad. Sorun, ayn zamanda uluslararas boyuta tand ve yabanc sivil toplum kurulular mcadeleyi izlemeye ve Trk Silahl Kuvvetlerini Krt halknn insan haklarn ihll etmekle sulamaya baladlar.

Siyasetiler mcadeleyi yumuatmaya alrlarken, ordu ve ar sa gerilimi trmandrd. 1992de Babakan Demirel, hkmetlerin genelde inkr etmeyi setii Krt gereini tandklarn aklayacak kadar ileri gitti. Aralk 1994te Trkiyenin Washington bykelisi Washington Post'taki bir bayazy yantlarken, Krtlerin Trkiyede var olan yirmi alt etnik topluluktan sadece biri olduunu belirtti. Bunlar aznlk deil, lkenin ortak sahipleriydi. Trkiyedeki etnik farkllk Birleik Devletlerdekine benzemektedir. Bu aklama, Trkiyede resm erknn bir blmnn, ar san dlamac milliyetiliini brakarak iselletirici bir milliyetilik/vatanseverlik anlayna yneldiini dndrtyordu. ki hafta sonra basn, Babakan Tansu illerin Atatrkn nl zdeyii Ne mutlu Trkm diyenenin Ne mutlu Trkiye vatandaym diyene ekline dntrlmesini nerdiini yazyordu. Ancak bu tr fikirlerin, asker harekta ve ekonomik ykma; her yl binlerce can kaybna sebep olan ve 1992 sonras artan doudaki atmaya etkisi yoktu, yle grnyordu ki bu atmann srmesinden kazanl olanlar vard ve savatan kar olan bu gler atmann bitmesini istemiyorlard. Ordu, blgede eyrek milyon asker grevlendirdii gibi, Krt airetlerinden PKKyla mcadele iin

Ankara, 1998in ekim aynda Suriye hkmetini, Abdullah calan ve PKKy Suriyeden snr d etmeye zorlad, sonunda calan ubat 1999da Kenya Nairobide yakalad. calan yargland ve 29 Haziran 1999da idama mahkm edildi. Ceza uygulanmad, nk Ankara kararn Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan deerlendirilmesini bekledi. O zamana kadar Avrupa Birlii (AB) Krt davasna sahip kmt ve Ankaradan, Trkiye ABye yelik konumalar iin deerlendirilmeden nce idam cezasnn kaldrlmasnda,

Mart 1993te PKK lideri Abdullah calan tarafndan ilan edilen tek tarafl atekes, operasyonlar younlatrarak artk isyann kkn kazyabileceklerini dnen generaller tarafndan bir zayflk iareti olarak algland. Bunun zerine Kuzey Iraka Ocak 1994 ve Mart 1995te harekt dzenlediler ama sonuca ulaamadlar. syan, bir yandan her yl binlerce can almaya devam ederken, bir yandan da Trkiyeyi Batdan soyutluyordu. Ilml Krt siyasetilerin siyasi partiler kurarak, seimlere katlarak ve Mecliste dertlerini anlatarak siyasal srecin bir paras olmalarna da izin verilmedi. Halkn Emek Partisi (HEP) Temmuz 1993te, tpk sonraki benzerleri gibi, Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld. Sonuta Mays 1994te HADEP (Halkn Demokrasi Partisi) bunun yerine geti. Bu partilere mensup milletvekilleri blc faaliyetler yaptklar gerekesiyle siyasal zme kaplar kapatlarak hapsedildi. 1990lar boyunca Krtlere Avrupa destei artarak devam ederken yarm milyon civarnda evsiz barksz kalm Krt de Avrupaya yayld. 1998 Hazirannda Dortmunddaki bir Krt mitingine, bir eski Danimarka babakan, bir eski Yunan bakan ve Yeiller Partisi katld. Sonuta, PKK asker adan yprandka diplomatik adan g kazand.

silahlandrlan ve bylece hem para hem de i sahibi olan korucular da harekete geirmiti. PKKnn yerel destek bulamayarak sudan km bala dnmesi iin kyler boaltlp yklmt. Bylesi kylerden yaklak iki milyon gmen Anadolu ehirlerine yerleti. Daha ansl olanlar, PKK adna bir lobi oluturduklar ve onun adna ajitasyon yaptklar Bat Avrupaya katlar.

PKKya kar sava, Trkiyede derin devlet olarak bilinen devlet unsurlar ile yasad unsurlar -veya mafya- arasndaki gayri resm ittifak da ortaya kard. Bu, ou zaman basnda st kapal olarak sz edilen bir iliki olsa da, Susurluk Olay olarak bilinen Kasm 1996daki bir trafik kazasyla aa kt. Temmuzda bir gazeteci, bir rportajda devletin bir ete olmay brakp, hukukun stnln kabul etmesini istediini sylemiti. Bir Mercedes Balkesir-stanbul yolunda bir kamyona arpp drt yolcusundan ld zaman, bu gazeteci hakl kt. lenler, 1970lerde solcularn katledilmesi olaylarna karm bir neo-faist militan ve artk devletle alan bir sulu olan Abdullah atl, kz arkada, stanbul emniyet mdr yardmcs ve devlet gvenlii meseleleriyle uraan Hseyin Kocadad. Yaral olarak kurtulan kii, PKKya kar koruculuk hareketinde yer alan bir Krt airet reisi ve Tansu illerin DYPsinin yesi ve ayn zamanda Urfa milletvekili Sedat Bucakt. Devlet grevlileri, sulular ve neo-faistler arasndaki gizli anlama, ordunun solu ezmek amacyla bir ittifaka giritii 1970lerde balamt. Bu tr bir dayanma, 1980 darbesinden sonra gereksiz hale gelmiti ama sulularn hayal ihracat ve kaaklktan elde ettikleri paralarla devlete szarak grevlileri satn almalar zal dneminde yeniden canland. Bu ibirlii, daha sonra PKKya ve dier devlet dmanlarna kar kullanld ve bu yzden de iledikleri sular cezasz kald. Olay lkede byk infial yaratt ve Trkiye siyasetinde bir dier dnm noktas olarak grld. Ancak, yllar ierisinde olaya ok fazla brokrat ve politikac karm olduundan, ciddi bir sonu elde edilemedi. Bununla birlikte, kamuoyu tm aklamalara karn sregiden, devlet ile sulular arasndaki su ortaklndan artk haberdard. Trkiyenin nnde halledilmesi gereken daha nemli sorunlar var gibiydi ve bunlarn belki de en nemlisi AByle ilikilerdi.

Krtlere Krte eitim ve iletiim hakk tannmasnda srar etti. 2002 ylnda bu iki konu koalisyon hkmetinde ayrlk yaratt ve koalisyonun geleceini tehdit etti.

TRKYE VE AET Trkiye, Washingtonn nderlik ettii Bat dnyasna kinci Dnya Savandan sonra katld. Truman Doktrini, Marshall Plan ve NATO bu ilikiyi glendirerek, Trkiyenin Bat gvenlik dzenlemelerindeki yerini garantiledi. Avrupa Ekonomik Topluluunun (AET) ekillendii 1950lerde, Ankara, Yunanistan takip edip ekonomik sistemin bir paras olmak amacyla AETye katlmak zere bavurdu. 1964teki Kbrs olaylar srasndaki Johnson mektubu sonrasnda, Trkiye ABD balantsndan souyarak ve kendini daha fazla Avrupann bir paras olarak grmeye balad; Avrupa, artk Trk mallar iin nemli bir pazar ve yatrm mallar iin bir tedarik merkezine dnmt. Yaklak olarak milyon kii veya baka bir ifadeyle Trkiye nfusunun yaklak yzde 5i kadar Trk iisi Avrupaya gtke balar daha da sklat. Ankara AETyle Ortaklk Antlamasn 1963te imzalad. Ancak, Temmuz 1980de Trkiyeden Yunanistanla bir arada tam yelik iin bavurmas istenildiinde, Babakan Sleyman Demirel AET kart slamclar memnun etmek ve zayf aznlk hkmetine desteklerini salamak zere bavuruyu erteledi. Trkiye treni karrken, Yunanistan, AETye ertesi yl katld. O zamandan beri, Trkiyenin AETye -sonraki adyla Avrupa Birliinekatlma abalar baarszlk ve hayal krklyla sonuland. Ancak 1 Ocak 1996da yrrle giren Gmrk Birlii Antlamas Trkiyenin szde piyasa glerine tam baml halde kreselleme dnyasna giriini belirledi. Gmrk birliiyle, Trkiye en iyi pazarlk ansn kaybetti, artk AB, Ankaraya tam yelik iin mzakere takvimi vermeden nce artlar ne srebilecekti. TRKYENN SYAS HUZURSUZLUU Trkiyenin siyasi huzursuzluunun kkleri ve birok buna bal sorunu zememesi, 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda kurulan siyasal rejimle balantldr. Generaller, eski siyasetileri yasaklayp yeni kurumlar oluturarak tm sistemi siyaset dnda tutmay baardlar.

Eski siyasetiler Demirel, Ecevit, Erbakan ve Trkein haklar 1987 referandumuyla iade edilene kadar lkenin tm siyasal dokusu deitirilmiti. Merkez sol ile merkez sa paralanmt ve sistem d partiler, rnein slamclar ve neo-faistler, kritik bir rol oynamaya balamt. Bu yllarda, Trkiye, hem merkez sol hem merkez sa tarafndan onaylanan kreselleme dnyasnn bir paras olmutu, dolaysyla da sosyal demokrasi sadece ismi konmu bir sosyal demokrasiydi. Sylemleri bir yana braklacak olursa partiler arasnda ciddi bir fark kalmamt; bu artk ideolojinin lmyd. Ve bu sebeple de farkl partilerden sosyal demokratlar 1990lar boyunca DYPyle ortak hkmetler kurabilmilerdi. Turgut zal Nisan 1993te lnce, Demirelin cumhurbakan olma karar, partisi iin bir felketin habercisi oldu. Tansu iller liderliinde parti hzla geriledi, bunun sonucunda da Refah Partisi 24 Aralk 1995 seimlerini oylarn yzde 21,38i ve 158 sandalyeyle kazand. O sralarda illerin srf oylarn arttrabilmek iin ranla savaa girmeyi bile dnd syleniyordu!

Bir koalisyon hkmetinin kurulmas yine zor grnyordu. slamclar bunu baaramad ancak iller de merkez sa kendi liderliinde birletirmeyi denese de o da baarsz oldu. Aslnda, illerin yetersiz liderlik vasf yznden DYP de dalyor, muhalif hizip Demokratik Trkiye Partisini (DTP) kuruyordu. Siyasetiler kendi aralarnda kavga ederken, basn Hakkride halkn karnlarn plkler-

Seimlerin sonunda Doru Yol'un oylar yzde 19,18e sandalye says da 135e dt; ANAPn da oylar yzde 19,65 ve Meclisteki sandalye says 132 oldu. Merkez sa partiler oylarn yaklak yzde 40n ve toplamda 267 sandalye kazanmlard. Belki birleebilseler istikrarl bir hkmet kurabilirlerdi ama liderler arasndaki ekime yznden bu sz konusu deildi. Sosyal demokratlar da oylarn yaklak yzde 25ini kazanmlard -DSP yzde 14,64 ve CHP yzde 10,71- fakat onlar da liderler aras ekime yznden birleemiyorlard. Dier partiler meclise girmek iin gereken yzde 10luk baraj geememilerdi.

den doyurduunu yazmaktayd. PKKya kar sava yznden yoksulluk dayanlmaz boyutlara ulamt. YEN SYAS KOALSYONLAR Sonunda, uzun sreli baarsz pazarlklar sonrasnda, Mart 1996da Mesut Ylmaz, ANAP ve DYPnin yer ald, Ecevitin Demokratik Sol Partisinin de destekledii Anayol aznlk koalisyonunu kurdu. Yeni koalisyonun srail tarz dnml babakanlk modeli vard; Ylmaz 1996da, iller 1997de babakan olacakt. Hemen akabinde, Erbakan, Tansu illeri yolsuzluk iddialarn aratrma tehdidiyle sktrmaya balad. Bir erken seim uman ve kendi semenine yaranmaya alan Erbakan, laiklere kar da kkrtc aklamalar yaparak rann slm devrimini vd ve zor ama kanlmaz olacan iddia ettii bir devrim sz verdi. Bir slm birlii kurmadan nce slm bir NATO, bir slm ortak pazar, hatta UNESCOnun da bir slm versiyonunu kurma arlarnda bulundu. Anayol aznlk hkmeti herhangi bir ey gerekletirmek iin ok istikrarsz bir yapya sahipti. 1996nn mays ay sonlarnda Ankaraya gelen bir IMF heyeti, hkmeti devasa bte a yznden her an gerekleebilecek bir ekonomik kriz konusunda uyard. Bu arada Refah Partisi Mesut Ylmaz hakknda gensoru nergesi verdi. Kabine iindeki gerginlikler de devam ediyordu. Sonunda Mesut Ylmaz 6 Haziranda istifa etti. Kurulmas altm gn sren hkmet sadece doksan gn dayanabilmiti. Buna ok az kii armt. Yine pek oklar Erbakann bir sonraki koalisyona dhil edilmesini, yoksa lkenin bir erken seime gitmesi gerektiini de dnyordu. evreleri de slamc bir katlm gereini kabul etmilerdi; ancak bir sonraki koalisyonun Trkiyeyi yeni bir seim yasasyla bir erken seime gtreceini umuyorlard. Siyasi istikrarszlk iktisadi istikrarszla yol amt ve bunun sona ermesi lazmd, aksi takdirde gzlemciler, yine askeri mdahale ve parlamenter demokrasi iin erken bir son tahmin ediyorlard. Anadolu niversitesinin yapt bir aratrmaya

gre, insanlar siyasetilere, yerel yneticilere, zel sektre, niversitelere, IMFye ve medyaya gvenlerini yitiriyorlard; sadece orduya olan gven artmaktayd.

Erbakann babakanl daha bandan beri laik glerden tepki grd. lkenin byk holding sahipleri tarafndan tekelletirilmi olan basnn ounun saldrsna hedef oldu. Erbakan, bu lkelere daha nceden ekonomik ilikileri gelitirme amacyla gitmi dier babakanlarn izinden ilerlese de, austostaki ran ve dier slm lkelerine yapt gezilerden dolay eletirildi. Generallerin arlkl olduu aylk Milli Gvenlik Kurulu toplantlarn ve -sraille gelien ilikiler gibi- politikalar kabul etmek Erbakan iin sknt kayna oldu. Basn ekimdeki Libya ziyaretinde Albay Muammer Kaddafi Trkiyenin Krt politikasn eletirip azarlaynca, Trk basn Erbakan yerden yere vurdu. Sinirler o kadar gerilmiti ki basn -hatta Mesut Ylmaz bile- darbe duyumlarndan bahsediyordu. Ancak, Libya Trk mteahhitleri iin nemli bir pazard ve mteahhitlerin szcs, denmeyen alacaklara ve Erbakann gezisi sonrasnda yaanan tartmalara ramen kuruluunun bu lkede yeni projeler istediini belirtti: Milyarlar deerinde bir pazar kaybetmek istemiyoruz. SREN SYAS STKRARSIZLIK VE EKONOMYE ETKLER Zaten kt durumda olan ekonomi, siyasi istikrarszlk yznden problemler yaad. Ortada bir sermaye ka vard ve lkede zellikle

Ylmazn istifasndan gn sonra, Refah Partisi Meclisten Tansu illerin bu kadar byk bir serveti, bu kadar ksa bir srede nasl yaptnn aratrlmasn istedi. iller krsde ykselen kktendincilik dalgasna kar kendinin laik Trkiyenin kalesi olduunu aklad ve slmclarla asla bir ittifaka gitmeyeceini belirtti. Ancak Erbakann antajna boyun edi ve kendine kar soruturmalarn dondurulmas kaydyla bir koalisyon oluturmay kabul etti. Her zamanki frsat Erbakan bunu kabul etti ve Erbakan'n babakanlndaki Refahyol koalisyonu 29 Haziran 1996da ilan edildi.

yabanc sermaye yatrm yoktu. ktisatlar, 70 milyar dolarlk Trk sermayesinin Batda yatrma dntrlmek zere katn hesapladlar; 45 milyar dolarn svirede olduu sanlmaktayd. 1995 Eyllne kyasla 1996da ayn dnemdeki yabanc yatrm yzde 63 orannda yani 67 milyon dolar azalmt. Merkez Bankas 1996da, hkmet konusundaki belirsizliin sonucunda ekonominin daha fazla ak vereceini ngrd. 1996da cari ilem ann 1995teki 2,3 milyar dolar seviyesinden 6-7 milyar dolara ykselecei, 1995te GSMHnin yzde 6,5ini oluturan kamu sektr borlarnn da GSMHnin yzde 9-10una ykselecei tahmin ediliyordu. Ylsonuna kadar Trk liras, dolar karsnda yzde 65 deer yitirmiti; bu deer 1995te yzde 35ti. 1995te bir dolar 59.500 lirayken, lirann deeri giderek dt ve bir dolarn karl 107.500 liraya ykselirken, yeni binyl bandaki drt yln sonunda bir dolar 1 milyon 700 bin lira oldu.

Erbakan askeri marlarla karland partisinin kongresinde generallerle ilikilerini dzeltmeyi denedi. Mslman ve laik Trkiyeyi Batdan uzaklatrmaya altn inkr ederek, Trkiyenin sadece kendi bamsz d politikasn izlediini iddia etti. Hatta slamclar laik ve slamc kart Cumhuriyetin kurucusuna kar kin beslediklerinden, muhalefetteyken yapmad bir eyi yaparak Antkabiri ziyaret etti. Basn, hkmetin, slamclarn yabanc ve Trk kltrne ters bulduklarndan aykr baktklar baleye ve operaya ayrlan denein yzde 129 artrldn belirtti. Erbakann eitli lkelere yapt yurtd gezileri, zellikle de ran gezisi, Washington rahatsz etmiti. Erbakan ABDnin gnln almak istiyordu. Sonuta, Aralk 1996da devlet bakann Washingtona, dostumuz Amerikaya kendimizi daha iyi anlatabilmek amacyla gnderdi; Fehim Adak'n nemli konular tartmas, ibirliini artrmas ve Amerikan politika belirleyicilerinin kukularn gidermesi bekleniyordu. Erbakann laikleri ve ABDyi memnun etme abalar; partinin artk lml olan ynetimi ile seimleri kazanmak iin dayana olan militan destekileri arasndaki geni uurum nedeniyle, her iki cep-

hede de baarsz kalmaya mahkmdu. Liderlik kadrolr Anadolu burjuvazisinin -Anadolu kaplanlarnn- 1980lerden beri elde ettii kazanlar sayesinde lml ve merkezci oluyordu; kaplanlar kresellemenin faydalarndan yararlanmak istiyordu ve bu ise yalnzca partileri iktidardaysa mmknd. te yandan, partinin alt kadrolar bu yllar sresince yalnzca ekonomik zarara uram ve isteklerinde radikal kalmt. Erbakan radikalizme sahte bir ballk gstermeye devam ederken, slm ortak pazar ve NATOdan ve G-7 olarak bilinen Batl zengin devletlerin dnda onlarn etkisini azaltmak amacyla kurulacak bir slm G-8den bahsetmekten memnunluk duyuyordu.

1997 ubatnda, Ankarann Sincan ilesinin Refah Partili belediye bakan, Kudsn srailden kurtarlmas ars yapmak zere bir Kuds Gecesi dzenledi. ran bykelisi arlmt, bykeli laiklik kart beyanlarda bulunarak Trkiyede slm hukukun kurulmasn istedi. Ayn anda dinleyici grubu da sraile kar silahl mcadelede bulunan iki slm grup olan Hamas ve Hizbullah lehinde gsteri yapmaktayd. Trkiyedeki laik gler bakente bu kadar yakn bu miting yznden ileden ktlar ve generaller bir uyar olarak Sincana tanklar yollad. Belediye bakan tutukland, ran bykelisi istenmeyen kii (persona non grata) ilan edildi ve Refah Partisine kar bir soruturma balatld. Refah Partisi, generallere slm hareketi engellemek iin bir bahane yaratt ve onlar da bu frsat kullanarak yumuak veya post modern darbe denebilecek bir eyleme giritiler. LAKLER VE SLMCILAR Milli Gvenlik Kurulu 28 ubat 1997 gn Erbakan bakanlnda topland. Siyasi slmn Krt milliyetiliinden bile daha tehlikeli olduu ilan edildi ve Erbakan yirmi maddelik bir nlem plann kabul etmek zorunda kald. Program, siyasal slmn etkisini, destekilerini devlet mekanizmasndan uzaklatrmak ve generallerin 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda sol ideolojilerin yaylmasnn nne gee-

bilmek iin yaygnlamasna onay verdikleri imam-hatip okullarn engellemek amacyla tasarlanmt. Austosta zorunlu temel laik eitimi be yldan sekiz yla karan bir yasa kabul edildi. Bu yasann amac siyasal slmn Trk alt ve alt-orta snf genleri zerindeki etkisini azaltmakt. Bu nlem, tm Trkiyede gsterilere sebep oldu, nk halkn belli kesiminin, ocuklarnn kendi ynlendirmeleri dorultusunda eitim grmesini engelliyordu.

Babakan Erbakann konumu savunulamaz hale geldi ve 18 Haziran 1997de istifa etti. Umudu, Cumhurbakan Demirelin Tansu illeri babakan atamas ve Refahyol hkmetinin devam etmesiydi. Fakat Demirel grevi iller yerine Mesut Ylmaza verdi ve Refah Partisi hakknda soruturma ald. slmclar partilerinin kapatlacan anladlar ve bylece 1997nin aralk aynda, Recai Kutan liderliinde Fazilet Partisi (FP) adnda yeni bir parti kurdular; ocak aynda Anayasa Mahkemesi Refah Partisini kapatarak, mallarna el koydu ve Erbakan ile partinin nde gelen yneticilerine beer yllk siyaset yasa getirdi. Her slamc parti kapatldnda, halefi daha lml ve daha az slamc olduunu iddia ediyordu. Nitekim 1998 Maysna gelindiinde Kutan, Erbakann sert slmcln terk etmi ve artk NATOdan kmaktan, slm bankacl yerletirmekten bahsetmez olmutu. slamclarn da orta yolcu politika hayatna katlmaya hevesli olduklarnn bir gsterisi olarak, Atatrke sayglarn sunmak iin Antkabire de gitti.

Tm bunlara ramen, Fazilet Partisi de Haziran 2001de Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld. zellikle trban tevik etme kampanyasyla laik devlete kar kma olaynda oynad rol iin kktendinciliin bir merkezi olarak tanmland. Temmuzda Erbakan taraftarlar Saadet Partisini kurarken, austosta Fazilet Partisi iindeki reformcular, laik olduunu iddia ettikleri Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) kurdular. Ancak, partinin lideri, stanbul eski belediye bakan, halk arasnda din kkrtcl yapmak ve laiklik ilkesini inemek suuyla hapse girmi olan Recep Tayyip Erdoand. Erdoan

ksa srede en popler lider oldu ve anketler partisinin bir sonraki seimleri kazanacan gsterdi.

Trkiyede esmeye balayan milliyeti hava, Nisan 1999 seimlerinde neden Demokratik Sol Parti ile Milliyeti Hareket Partisinin en fazla oy aldn aklar. Sonular bir siyasal deprem olarak grld: DSP ve MHP kazananlar olurken ANAP, DYP ve CHP ykldlar. Trkiye ar saa ynelmiti. Her ne kadar slmclarn oylar 1995teki yzde 19 seviyesinden yzde 15,94e dtyse de, yerel seimlerde ok baarl olarak Trkiyenin byk ehirlerinin belediye bakanlklarn kazandlar. Krt yanls parti HADEP ise ulusal dzeyde baarsz oldu ama Gneydou Anadoluda Diyarbakr, Bingl, Hakkri, Siirt ve rnak kentlerinin belediye bakanlklarn kazand. Sonular, MHPnin hkmete katlmas durumunda atmann kutuplaacan gsteriyordu.

Mesut Ylmazn liderlik ettii ve DSP ile DTPnin de katld koalisyon, Kasm 1998e kadar srd. Ylmaz, muhalefetin yolsuzluk ve mafyayla ilikilerini sorgulad bir gensoru sonrasnda istifa etti. Koalisyon hkmeti temmuzda seimlerin 25 Nisan 1999da yaplmasna karar vermiti. Ancak, yolsuzluk iddialaryla zedelenmemi ender siyasetilerden Ecevit, 11 Ocak 1999da bamszlarla, lkeyi seime tama grevini stlenen kendi koalisyonunu kurmay baard. 15 ubatta PKK lideri Abdullah calann Kenyada ele geirilmesi, lkedeki havay deitirdi ve milliyetilerin bir sonraki seimlerdeki ansn artrd.

Ecevit kendini ateli bir milliyeti olarak yeniden yaratm ve solculuunu bir kenara brakm, te yandan MHP ar milliyetiliini n plana karmt. Ecevitin seim baars solun baars deildi, Ecevit artk 1970lerde yapt gibi sistemi deitirmekten bahsetmiyordu; kendini Avrupadaki solcu eilimle de zdeletirmiyordu. Merkez sa -ANAP ve DYP- kmlerdi, nk semenler artk bu partiler ile liderleri hakkndaki yolsuzluk iddialarndan ve bunlar arasndaki didimeden bkmlard; ya slamclara veya 1999da ol-

duu gibi milliyeti saa oy veriyorlard. Semenlerin iller ve Ylmaza kar fkesi MHPnin baarsn getirmiti.

Bir sonraki koalisyon kurulduunda, bunun grnte merkez solda yer alan DSPden, merkez sadaki ANAPtan ve ar sadaki MHPden olumas srpriz olmad. Hkmetin temel sorunu ekonomiydi ve Ecevit, 30 Maysta Ekonomimiz ciddi bir sorunla kar karyadr. Siyasal istikrarszlk, dnya krizi ve 30 milyar dolar dzeyindeki d bor demesi Trk ekonomisinin bir darboaza girmesine neden olmutur. Ekonomiyi en ksa srede canlandrmak zorundayz diyordu. Tehis baarl grnyordu, bu arada koalisyon istikrar ve bir arada alma arzusu vaat ediyordu. dnyas hkmeti desteklerken, generaller de orduyu glendirmeye yneldi. Silah sanayiine yatrm yaplmasn istiyorlard. Bu alandaki teknolojiyi ise srailin salamas bekleniyordu. Gelecek on yl iinde 150 milyar dolarn zerinde yatrmla Trkiye blgedeki en nemli asker g olacakt. Trkiyenin AWACS uaklar ve 561 helikopteri olacak, blgedeki en byk filoyu oluturacakt. Trkiyenin ABDdeki bykelisi Baki lkin silah almlaryla ilgili bir soruya, Ordumuzu daha byk hareket kabiliyetine ve acil mdahale kuvvetlerine sahip olmas iin yeniden yaplandryoruz. Balkanlarda, Kosovada, Grcistanda i skntlarla, Kafkaslar da krizlerle evrilmi durumdayz ve Iraktaki gelimeleri izliyoruz cevabn verdi. Yllarn politikacs Hsamettin Cindoruk ise bunu Trkiye asker cumhuriyet grntsnden kurtulamad diye tanmlyordu. 17 Austos ve 12 Kasm 1999 meydana gelen depremler, Trkiyenin ekonomik planlarn sekteye uratt. Devletin bu trajediye tepkisi o kadar snk kald ki, insanlar depremlerin Trkiyenin siyasal yaamnda bir dnm noktas olduuna inandlar. Sivil toplum felakete enerjik bir biimde karlk verip, kendine yeterli ve iddial hale gelirken, devlet zayflad. Fakat iin byle gitmeyecei anlalyordu; bunun zerine devlet kendini yeniden glendirdi. Ama yine de hkmetin depremin yaratt zarar karlamadaki giriimleri zayf kald. Bu arada belki deprem diplomasisinden kaynaklanan, iki di-

leri bakan arasnda bir dostluk yaratan Trk-Yunan ilikilerindeki gelime olumlu bir sonu dourmaktayd. Ancak iki hkmet arasndaki asl sorunlar -Ege anlamazl ve Kbrs- halledilmeden kald.

partili koalisyon iyi alyormu gibi grnyordu; ancak ortaklar Demirele, dneminin bittii 5 Mays 2000den sonra ikinci bir dnem cumhurbakanl verecek ekilde Anayasay deitirme konusunda anlaamadlar. Ancak ayn partiler Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezeri Trkiyenin onuncu cumhurbakan olarak seme konusunda ise gr birliine vard. Sezer, Krt haklar ve siyasal slm gibi konularda fikir zgrl sunmak amacyla 1982 Anayasasnn deitirilmesi taraftar bir liberaldi. Serbest fikirliydi ve ou zaman kendini seen partileri memnun etmeyen tutumlar taknd. 2001 ubatnda, bu nitelikleri babakanla bir kavgaya sebep oldu, bu da Cumhuriyet tarihinin en ciddi ekonomik ve siyasal krizine yol at. AB YELNN ARTAN NEM Avrupa Birliine girmek hkmetin grevi olmutu. Ekim 1999da bir AB komisyonu, Kopenhag Kriterleri olarak bilinen ve ekonomide reformu, insan haklar ve aznlklarn yani Krtlerin korunmasn da ieren kriterleri yerine getirmek artyla Trkiyenin ye aday olarak deerlendirilmesini nerdi. Ayrca koalisyon hkmeti IMFnin yzde 25 enflasyon orann drmek ve bte an kltmek iin askeri harcamalarda ksnt ngren ac reetesini de kabul etti. ortak, idam cezas konusunda harekete gemek iin nce Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin calan davasndaki kararn beklemeyi kararlatrd. MHP lideri Baheli, partisindeki muhalefete ve calann idamna ynelik isteklere ramen, Ecevitin dnce biimini benimsemiti. Ancak, 21 Ekimde akademisyen-gazeteci Ahmet Taner Klalnn ldrlmesi demokratiklemeye ve Avrupayla yaknlamaya bir darbe olarak dnld. Gemite buna benzer cinayetler ilenmi ve katilleri hl yakalanamamt.

ABnin yelik iin koullarn kabul etme konusu, liderlerin fedakrlklarna ramen koalisyonu bld. Gl bir hkmet, AB bunlar istedii iin deil, ancak reformlar Trkiyeyi demokratik bir topluma dntrecei, modern dnyayla ayn dzeye getirecei, toplumsal bar salayaca gerekeleriyle reformlar uygulard. Ancak, Trkiyede byle bir hkmet yoktu. lke, daha 1996da yelikle birlikte gelen nemli getiriler olmadan Gmrk Birliine katlrken nemli zverilerde bulunmutu ki, yelikte o yzden bu kadar hayatiydi. Anketler; halkn yzde 60-70inin ABye katlmaktan yana olduunu ama Avrupann Mslman Trkiyeye bak konusunda karamsarlk tadn gsteriyordu. Bir Hristiyan kulb hi Mslman bir lkeyi ye olarak kabul eder miydi? Buna askerlerin yant deiiyordu: Bir emekli General AB yeliinin Trkiye tarihine kar olduunu, Kemalist devrimle attn sylerken Genelkurmay Bakan Orgeneral Kvrkolu ABye katlmak bir jeopolitik ihtiyatr eklinde gr bildiriyordu. Generaller; ABnin ordunun Avrupada olduu gibi sivillerin denetimine girme isteine karydlar. Babakan Ecevit bu nedenle TSADn Milli Gvenlik Kurulundaki generallerin roln ortadan kaldrmak veya azaltmak yolundaki nerisini reddetti. Byk sermaye ABye katlmaktan yanayd. Byk sermayenin politik lobisi olan TSAD da Trkiyenin kresel pazarda rekabet edebilecek firmalara ihtiyac olduu inancndan yola karak bankalarn ve irketlerin birlemeleri gerektii konusunda srarcyd.

Ecevitin babakanlndaki koalisyon, hi yoktan bir frtna patlayp Cumhuriyet tarihinin en ar ekonomik krizi ortaya kana kadar son be yln en uzun ve istikrarl hkmeti olarak yirmi bir ay srmt. 19 ubat 2001de Ecevit Cumhurbakan Sezerle, Sezerin kendini kabinedeki yolsuzluklar grmezden gelmek ve soruturmalar engellemekle sulaynca, bir kavgaya giriti. ddiaya gre koalisyonda yolsuzluk yaygnd ve kendisi yolsuzlua bulatrlmayacak olan Ecevit, kabinesinde yolsuzlua karm bakanlara gz yumuyordu. Babakan toplantdan Bu ciddi bir krizdir diyerek fkeyle ayrld. Szleri finans piyasalarnda bir hareketlenme yaatt ve koalisyonun dalacandan endie eden yatrmclar yznden birka

dakika iinde hisse senetleri yzde 7 deer kaybetti. Faiz oranlar neredeyse yzde 3.000 artt ve Merkez Bankas yatrmclar liradan kap dolar ve euroya yatrm yaparken yaklak -dviz rezervlerinin bete biri olan- 5 milyar dolar kaybetti. Bu, yatrmclarn yatrmlarn alp daha gvenli piyasalara kamalarn salayan dzenlemelerin bir sonucuydu. Trkiyenin mal durumu bir sredir zayft ve Ecevitin szleri zaten kopacak olan frtnay tetiklemiti.

Kasm 2000de Ankaraya 11,4 milyar dolar vermi olan IMF duruma yeniden mdahale etti ve Dnya Bankas bakan yardmclarndan Kemal Dervi, ekonomiden sorumlu bakan olarak, iktisadi ve mal reformlar denetlemek zere Trkiyeye gnderildi. Hkmet Trk Hava Yollar, Petrol Ofisi, PETKM, BOTA, Vakfbank, TEDA ve TEKEL gibi iletmelerini zelletirmeyi kabul etti. Tm bu zelletirmelerden, eer alc bulunabilirse, 10 milyar dolar civarnda bir gelir bekleniyordu.

Devam eden ekonomik krizin, Ocak 2000de balatlan istikrar programnn ve IMF reetesinin daha imdiden toplumun byk kesimi zerinde olumsuz etkileri olmutu. Genel durum bu yeni krizle daha da ktleti. la firmalar Trkiyeye ila ithalatn kestikleri iin insanlar ilaszlktan lyorlard. Fabrikalar kapanp durduundan byk isizlik vard ve kk iletmeler, sk krediler, enflasyonu drmek amacyla yavalayan retim ve yksek vergiler arasnda skp kalmlard. Baz MHPli bakanlar ekonomik reformlarn uygulanmasn engelleyince, ilerin yrmesi iin Dnya Bankasnn bask uygulamas gerekti. Durumdan endieli olan Milli Gvenlik Kurulu, ekonominin daha da ktlemesi durumunda bir toplumsal patlama olasln deerlendirdi. Daha imdiden zenginlerin savurganln eletiren, Yamaclar burada, iiler nerede? ve Patronlar burada, iiler nerede?' gibi sloganlarn duyulduu gsteriler dzenleniyordu. Ortada, koalisyonun krizi atlatamayaca ve yeni seimler iin bir geici hkmet kurulaca sylentileri dolayordu. Sonuta, 16 Temmuzda Ecevit, geici teknokratlar hkmeti sylentilerinin demokrasiye g-

veni zedeledii ve piyasann koalisyonun IMF reformlarn uygulama becerisine olan gvenini sarst uyarsnda bulundu. Ertesi gn, Kemal Dervie ve IMF reformlarna itiraz eden MHPli Ulatrma Bakan Enis ksz istifa etti.

Trkiyenin ekonomik sorunlar iin ksa vadeli bir zm yoktu, insanlar protestolarna ve ac ekmeye devam ettiler. Piyasalar yeniden dm ve Amerikan dolar 1,5 milyon lira seviyesine kmt. Asgar cretin 100 milyon lira olduu ortamda, sendikalar drt kiilik bir ailenin yoksulluk snrnn iileri yoksulluk iinde yaamaya zorlayarak 797 milyon liraya ktn hesapladlar. Kasm aynda Trkiyenin her yanndan iiler Ankaraya yryerek isizlik, yoksulluk, yolsuzluk ve sava protesto ettiler. Babakanlk konutunun nnde ocuk annesi bir kadn Alktan lyorum diyerek kendini yakt. Kasm aynda hkmet ekonominin durumuyla ilgili bir rapor yaynladnda, sekiz ay iinde 14.875 iyerinin bir milyon kiiyi isiz brakarak kapand grld. Aileler blnyordu ve su oran ykselmiti. Sendikalarn aratrma raporu ayrca zengin-fakir gelir dalm farknn bydn, fakirleri ve isizleri koruyacak bir sosyal gvenlik a olmadn da gsteriyordu.

11 Eyll 2001de New Yorkun kiz Kuleleri ile Pentagona yaplan saldrlar, birdenbire Bakan Bushun terre kar savanda Trkiyenin roln glendirdi. Trk hkmeti savaa tereddtsz katld ve Washington tarafndan daha fazla krediyle dllendirildi. Trkiyeye iyileme programna destek olarak acilen ek bir 13 milyar dolar verilecekti. Ankara slerini ve hava sahasn Amerikan asker aralarna at, Ecevit Amerikann Usame bin Ladine ynelik ikna edici kantlar bulmas bizi de ikna etmitir aklamasn yapt. Hkmet, zel kuvvetlerden 90 kiilik bir birlii Afganistana gndermeyi kabul etti ve Dileri Bakan smail Cem Bu sadece ABDnin sava deil, Trkiyenin de savadr. ... Bu slma kar bir sava deil; terrizmin dini veya corafyas yoktur aklamasn yapt. Ecevit Dost ve mttefik lkelerin Trkiyenin neminin farkna vararak kredi

bavurular zaman geldiinde Trkiyenin gereksinimlerini gz nne almalarn istedi. Bu srada, koalisyon AByi memnun etmek iin reformlara devam etmeye alyordu. Meclis, toplumu liberalletirmeye ynelik amal otuz drt anayasa maddesi deiikliini ngren bir paketi ele alyordu; ancak idam cezasnn kaldrlmas, Krtlere yayn hakk ve Krte eitim, generallerin lke siyasetindeki gcnn kslmas gibi nazik konularda anlama salanamad. Mesut Ylmaz ve kabinedeki liberaller bu konular desteklerken, Devlet Baheli'nin banda bulunduu MHP ve birok general bunlara karyd. Liberaller, Trkiyenin ABden baka alternatifi olmadn iddia ediyorlard ancak Baheli ve ar sa, idam cezasnn kaldrlmas, Krte yayn ve eitim gibi konularn Trkiyenin btnlne kar Trkiyedeki szde AB yanls lobi ve AB grevlileri tarafndan desteklenen bir komplo olduu gerekesiyle ABye kar kyorlard. Bahelinin Anadolu'daki alt-orta snf oylarndan yana endiesi vard, bunlar kresellemeden zarar grp MHP ve slamclar gibi radikallere oy vermilerdi. Baheli sonraki seimde de bunlarn oylarn garantilemek istiyordu.

Siyasal ve ekonomik hayat, yetmi yedi yandaki Ecevit 4 Mays 2002de aniden hastalanarak hastaneye kaldrlnca, olumsuz ekilde etkilendi. Ecevitin hastal, grevden ayrlp ayrlmayaca, yerine kimin geeceiyle ilgili speklasyonlar bir kriz yaratt ve piyasalar buna byk bir dle karlk verdi. Ecevit 17 Maysta yeniden hastaneye kaldrld ama istifasnn koalisyonun dalmasna, erken seimlerle tam lke ekonomiye ve ABye girmeye odaklanmken bir siyasi krize sebep olaca endiesiyle istifa etmedi. Koalisyon fel olmutu. parti de erken seim durumunda yzde 10 barajn aamayacaklarn ve parlamento d kalacaklarn biliyordu. Kamuoyu aratrmalar, stanbulun eski slmc belediye bakan Recep Tayyip Erdoan'n liderliinde yeni kurulmu olan Adalet ve Kalknma Partisi'nin (AKP) erken seimlerde favori olduunu gsteriyordu. Bu dnemdeki tek parlak olay, haziran aynda Trk Milli Futbol Takmnn

Eski dileri bakan smail Cemin lideri olduu Yeni Trkiye Partisi (YTP) 22 Temmuzda kuruldu. Ancak, lnn en nemli ismi olan Kemal Dervi kendini partiye adamaktan vazgeince, yeni partiyi gsz ve renksiz brakt. Dervi, austosta istifa edip, merkez sadan da unsurlarla solda bir birlik gerekletirmeyi denedikten sonra, CHPye katld. Gelecek seimlerde tek bana iktidara gelebilecek, 1990lar boyunca Trkiyeyi rahatsz etmi politik ve ekonomik krizleri bitirecek politikalar uygulamaya muktedir bir hkmet kartacak, ada sosyal demokrasi adn verdii bir hareket yaratmak istiyordu. Dervi, byle bir hareketi oluturmay baaramaynca YTPnin de Trkiyedeki tm partiler gibi baarsz olacan grd. Dolaysyla da baar ans olan tek merkez sol partiye, CHPye katld. Anketler; Deniz Baykal ynetimindeki Cumhuriyet Halk Partisinin yzde 6 ve AKPnin ise yzde 20 civarnda oy alacan ngryorlard. Baykal 1999 seimlerinde Parlamentoya girmeyi baaramamt

7 Temmuzda Devlet Bahelinin 3 Kasmda bir erken seim yaplmasn istemesi krizi tetikledi. Ertesi gn Devlet Bakan Hsamettin zkan ve yine DSPden bakan daha istifa ettiler. Baka bakanlarn ve milletvekillerinin istifalar, Ecevit eer koalisyon Mecliste ounlua sahip olmazsa istifa edeceini aklayana kadar, devam etti. Dileri Bakan smail Cem de kabineden istifa edince, smail Cem, Kemal Dervi ve Hsamettin zkann liderlik yapaca ve lkeyi merkez sa partilerin (ANAP ve DYP) desteiyle ynetecek yeni bir siyasi parti kurulaca sylentileri ortaya kt. Yeni parti ar milliyetileri saf d brakarak AByi 12 Aralk 2002 Kopenhag zirvesi ncesinde tatmin edecek reformlar gerekletirecekti. Ancak, 16 Austosta Ecevit, istifa etmeyerek lkeyi bir erken seime tamay kabul etti. DSP muhalifleri iktidar ele geirerek AB ve IMF yanls bir koalisyon oluturma manevralarnda baarsz oldular. stifa ederek gemilerini de yakmlard ve seimlerde mcadele edecek yeni bir parti kurmaktan baka seenekleri yoktu.

Dnya Kupasnda yar finale kadar kmas ve kupay kazanacak olan Brezilyaya yenilerek nc olmasyd.

ve 2002de de bunu yapabilecei kukuluydu. Ancak, Dervi CHPye katldktan sonra kurulu dzenin medyas Dervii ve CHPyi olabilecek en fazla ekilde desteklemeye balad ve partinin muhtemel oy oran Kemal Dervi faktr sayesinde yzde 6,9dan yzde 14,3'e kt. te yandan, AKPnin oy oran da yzde 25e ykselmiti. Bu gerekle karlanca, 18 Eyllde, i dnyas adna konuan TSAD Bakan Tuncay zilhan, zellikle de Kemal Dervi ekonominin banda olursa, bir CHP-AKP koalisyonunu tercih ettiini belirtti. Bu, burjuvazinin umuduydu: 3 Kasm seimleri iki partili bir koalisyon oluturacak ve bylece CHP de AKPli ortaklarnn arc, slamc eilimlerini kontrol edebilecekti. 3 Kasmdaki seim sonular byk bir srpriz yaratt, nk AKP seimlerden yzde 34 oy ve hkmet kurmaya yeten saynn zerinde, 363 sandalyeyle kmt. Cumhuriyet Halk Partisi oylarn yzde 19unu alarak 180 sandalye kazanmt ve tek muhalefet partisiydi. Dier partilerin tm yzde 10 barajnn altnda kalmlard ve dolaysyla da Mecliste temsil edilmiyorlard. Semenler, sanki eski parti liderleri Blent Ecevit, Devlet Baheli, Necmettin Erbakan, Mesut Ylmaz ve Tansu illeri bir kenara atm gibiydi. adam Cem Uzann yeni kurduu Gen Parti bile oylarn sadece yzde 7,2sini almt. Uzann kampanyas profesyonel danmanlarca dzenlenmi, mitinglerinde halka bedava konserler verilmi, yiyecek datlm, Uzann sahip olduu medya kurulularnda ok propagandas yaplmt. AKPnin ve lideri Recep Tayyip Erdoann baarsnn ardnda ne yatyordu? Eer seim sonularna bakacak olunursa, semenler yeni bir lider istiyorlard ama yeni bir parti istemiyorlard; dolaysyla Erdoan bu vasfa uyuyordu. Rakiplerinin ounun aksine sistemin iinden gelmeyen yeni tr bir liderdi. stanbulun kabadaylaryla nl bir semti olan Kasmpaa'dan, mtevaz bir gemiten geliyordu, ada bir eitime sahip deildi, bildii bir yabanc dil yoktu. Ancak, kendini stanbul belediye bakan olarak ve ilerin yaplmasn salayan bir siyaseti kimliiyle kantlamt -ve bu arada dolar milyoneri olduu

syleniyordu. Partinin sembolyd ama tek lideri deildi, kurulu dzen tarafndan bask ve soruturmalara uruyordu.

AKPnin kkleri siyasal slmda da olsa, liderlerinin ou merkeze kaym ve partilerinin, tpk Avrupadaki Hristiyan demokratlar gibi Mslman demokrat olduunu ve laik demokratik olduunu belirtmilerdi. Kamuoyu aratrmalar, partinin desteinin yzde 51 krsal, yzde 49 kentsel ve destekilerinin genelde erkekler olduunu gsteriyordu. Ev kadnlar (yzde 17) AKPye oy verirken kentli alan kadnlar AKPye uzak duruyorlard. AKP, ksa sre nce kurulan Saadet Partisinin aksine nceki slamc partilerin bir devam deildi. Semenler, Trk siyasal slmnn en nemli lideri Necmettin Erbakan FPyi desteklemek iin ok urasa da, bu partiye sadece yzde 2,5 oy vererek partiyi dladlar ve bamsz aday olan Erbakan da Meclise giremedi. AKP Anadoluda ortaya kan muhalif eliti temsil ediyordu ve sonunda iktidara gelmiti. Bu yzden stanbulda yaymlanan Sabah gazetesi, seim sonularn Anadolu ihtilli balyla duyurdu. Parti hl slamclarn desteine dayanyordu, ancak sadece yzde 22lik bir aznlk eriat isterken bunlarn yzde 43 eriata karyd. Genelde eriat korkusu toplumun yzde 1ine dmt. AKP oylarnn yzde 27sini FPnin tabanndan, yzde 22sini de dier partilerden ald. Partinin geni bir taban vard ve onu siyasal slmn partisi olarak tanmlamak da, tepki oylar aldn sylemek de yanlt. Sregiden ekonomik krizden, devasa isizlik oranlarndan, ykselen fiyatlardan endieli semenler, gvenlerini stanbulu dzgn idare edebilmi bir lidere emanet etmilerdi, imdi de Trkiye apnda da yapabileceini dnyorlard. Recep Tayyip Erdoan hapis cezas nedeniyle milletvekili olamadndan Abdullah Gl 16 Kasm 2002de babakan olarak atand. Gl, Anayasa deitirilip Erdoan yerini alana kadar emaneti babakan olarak grld.

Gl hkmeti, Kbrsn birlemesi amal Genel Sekreter Kofi Annann adyla anlan Birlemi Milletler Plan; baka bir tarih verilmeden nce Aralk 2004te Ankarann insan haklar karnesinin gzden geirilecei AB yelik sorunu; IMFyle mzakereler ve Trkiyenin devasa borcu; yurtiinde ekonominin sorunlar ve buna bal isizlik ve yoksulluk; insan haklar ve ikence; trban konusu ve generallerin uyars; Irak ile ABD arasnda bir olas sava (ABDnin youn basksyla Trkiye Amerikan birliklerine Iraka gei hakk tanmt) gibi birok girift sorunla kar karyayd. Bu muazzam sorunlar halledilmeyi bekliyorlard. Hkmet ihtiyatl balad. Meclisi ve kabineyi kontrol etseler de devleti, yani orduyu ve brokrasinin tmn, kontrol etmediklerini biliyorlard.

Abdullah Gl 1950de Kayseride domutu. stanbul niversitenden bir iktisat doktoras vard ve ngilterede okumutu. ktisat dersleri vermi ve 1991de Refah Partisiyle siyasete girmeden nce Suudi Arabistanda slm Kalknma Bankasnda almt. 2001 Austosunda AKPnin kurucu yelerinden biri olmutu. Belki de karizmatik Erdoandan daha fazla deneyimli bir kiiydi.

Recep Tayyip Erdoann ykselii, partisi AKP'nin yzde 34 gibi bir oy oranyla eimi kazanmas, yeni ve farkl grnme sahip bir liderle birlikte, kimi zaman rejimin klasik syleminin dna da ksa, yine de "sistemin iinde kalan bir siyasal kuruluun baars olarak deerlendirildi. Zamanla Trkiyenin siyasal yaamnda allmn dnda bir slup gelitiren Erdoan, bu yanyla deiik tepkilere de maruz kald.

Bu iki partili Meclis oluumunun 1950lerdekine benzer bir siyasal durum yaratmas da mmknd. Bu ise Demokrat Partinin Mecliste ezici bir ounlua sahip olmas yznden her istediini yapabileceini iddia ettii bir ounluku demokrasi ortamnn

olumasyd. Bu, Demokrat Partiyi demokrasi d davranlara yneltmi ve Mays 1960 darbesini hazrlamt. Ancak, AKP gemiten ders alma benziyor, bu yzden muhalefete ve halkn ounluunu oluturan laik kesime kar sorumluluk iinde davranmas gerekir. Ayrca semenlerin yzde 45i, yzde 10luk seim baraj nedeniyle temsil edilemediinden hkmetin meruiyetini zayflatmaktadr. Babakan Gl durumun farknda grnyordu. Basna ilk aklamasnda Gizli bir gndemimiz yok. effafl ve sorumluluu garantilemek iin uraacam.... Hibir srpriz yapmayacaz. ... Sekinci deiliz. Halk ocuklaryz, halkn orta ve fakir kesimlerinden geliyoruz. nceliimiz bu kesimlere biraz rahatlama salamak. ok alacaz. ncelikle Devlet Gvenlik Mahkemeleriyle ve gzalt sresiyle ilgileneceiz diye konutu.

Bu arada, 1 Martta Trkiyenin kurulu dzeni, Meclis Irak savanda kuzeyden bir cephe amak amacyla Anadoluda 62.000 Amerikan askerinin konulanmasna ynelik hkmet nerisini reddedince, hkmette bir sarsnt yaand. Muhalefetle ortaklk ierisinde yz kadar iktidar partisi milletvekili tezkereye ret oyu verdi. Bu oy byk bir srprizdi, nk bir ay kadar nce, 6 ubatta Meclis ABD glerine Trkiyedeki slerini modernize etme ve Kuzey Iraka ar malzeme tama izni vermiti. Neredeyse herkes -medya, byk i evreleri, generaller, siyasetiler- Trkiyenin ABD nderliindeki koalisyonun aktif bir yesi olacan dnyordu. dller olduka dikkate de-

Ancak Abdullah Gl, Erdoann Meclise seilmesi, babakan ve parti lideri olabilmesi iin Anayasa deiiklii yaplmasna kadar bekleyen emaneti babakan olarak grld. Dnya, Erdoana sanki e yneticiymi gibi davranyordu. Erdoan, dnyada eitli yerlere gerek lider gibi grld ziyaretler yapt, aklamalarda bulundu. Atinay, Kopenhag, New Yorku, Washington, Moskovay ve Davosu ziyaret etti; tm bu yerlerde protokolle, krmz halyla karland. Anayasa deiiklii Ocak 2003te kabul edildi ve Erdoan 9 Martta Siirt ara seimiyle parlamentoya girdi. Abdullah Gl 11 Martta istifa etti ve Cumhurbakan Sezer Erdoan yeni babakan olarak atad.

erdi: kriz iindeki ekonomiyi ayaa kaldrmak iin Amerikan mal yardm, dk faizli, uzun vadeli krediler; sava sonras Irakn inasndan alnacak iler ve sava sonras Irakta sz sahibi olmak gibi. Hkmetin yenilgisi iktidar partisinin derinden blnm olduunu gsterdi. Semenler, AKPyi seerek, eski siyasal kurumlarn ounu bir kenara itmi ve Anadolunun barndan bir yeni liderler nesline yol amlard, nceki parti ynetimlerinin aksine, AKP liderinin dediini yapan, skca kontrol edilen ve sekinlerce ynlendirilen bir parti deildi. Kamuoyunun fikrine duyarlyd ve sava kart gsterilerin ret oyunda nemli bir rol olmutu. Baz Trklerin belirttii gibi, bunun sonucunda demokrasi kavram deimiti. ABD LE LKLER VE AB Washington ile ilikileri dzeltmeye dnk giriimlerinde Trkiye pek baarl olamad. Meclis Trk hava sahasn ABDye amak konusunda anlat ve Trk askerinin Iraka gnderilmesinde ise tartmalar yaand. Ancak halk arasnda Amerikan askerlerinin Iraka kar savanda Trkiyenin s olarak kullanlmasna izin verilmedii iin Bush hkmetindeki ahinlerin Trkiyeyi cezalandrmak istedii ynnde bir phe hkimdi. Ayrca bu gvensizlie dair daha derin bir aklama da mevcuttu. Souk Savan ardndan iki lkenin karlar deimiti. Ankara, ABDnin Kuzey Irakta Krtlerin zerkliine verdii destek konusunda endieliydi, nk byle bir durumun Trkiyedeki Krtler arasnda ayrlk eilimleri besleyeceini dnyordu. 4 Temmuz 2003te yaanan Sleymaniye olay da Trkiyenin korkularn doruluyordu. Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri Trk zel kuvvetlerinden 11 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek tutuklad. Ankara Washingtona nota verdi ve Trk subaylar serbest brakld. Fakat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt ve Pentagon yanls generallerin dahi Amerikan kibiri olarak tanmladklar bu durum karsnda Amerikayla ilikiler soudu.

Sleymaniye olaynn ncesinde bile hkmet ABye giri mzakerelerine Trkiyeyi hazrlamak konusunda ordunun desteini kazanmt. 30 Maysta Babakan Erdoan, hkmetinin AB yolundaki kararlln vurgulad ve halkmza ve lkemize borcumuzdur," dedi. Dnemin Genelkurmay kinci Bakan Yaar Bykant, ordunun AB iin desteini tekrar teyit etti ve bu Atatrkn yoluydu ve biz de ABye kar olamayz, dedi. ki gn ncesinde Milli Gvenlik Konseyi insan haklarn ihlal eden yasalar deitirmek ve Krtenin zel kanal yaynlarnda kullanlmasna izin vermek konusun anlam ve ABnin baz taleplerini karlamt. Ticaret, sanayi ve iadamlar rgtleri hkmete destek olmak iin basnda tam sayfa ilanlar vererek 6. uyum paketini ve Trkiyenin AB yelii iin atlacak tm admlar destekliyoruz, dediler. Temmuz aynn balarnda Dileri Bakan Londradaki Royal Institute of International Affairse hitaben Trkiyenin AB tarafndan belirlenen Kopenhag kriterlerini karlamak iin kararl ve devaml bir reform program uygulayacan beyan etti. Daha sonra yine Temmuz aynda Turkish-US Relationship: Prospects and Perils balkl bir konumayla muhafazakar dnce kuruluu [think-tank] Washington Institute of Near East Policyye hitap etti. Partisinin ynetimi altnda eski elitlerin artk iktidarda olmadn ve Trkiyenin dnda bulunanlarn yeni bir lkeyle kar karya olduunu belirtti. Reformlar siyasal manzaray deitiriyor ve daha demokratik bir hale getiriyordu. ABye katlmak hkmetin gndeminin en st srasndayd ve ABnin dier itirazlarn karlamak zere yedinci reform paketinde MGK reforma tabi tutulacakt. Trk-Amerikan ilikileri konusunda ise aba gstereceklerdi, nk her iki lke demokrasi, zgrlk ve piyasa ekonomisi gibi ortak deerler zerine kurulmutu. Aslnda Trkiyenin ABD ve AB ile ilikileri birbirini tamamlar nitelikteydi. Meclis, 7. reform paketini muhalefet ve TSADn desteiyle 31 Temmuzda geirdi. MGKnn yaps deitirilmiti. Genel Sekreter baz glerini kaybetmiti ve Babakan tarafndan atanacak, atamas da Cumhurbakan tarafndan onaylanacakt. Konsey her ay yerine iki ayda bir toplanacakt ve sadece tavsiye niteliinde kararlar kartabi-

lecekti. Askeri harcamalar sivil teftie ak olacakt. AB paketin gemesinden memnun oldu, ancak dier reformlar konusunda olduu gibi Trkiyenin katlmyla ilgili karar vermeden nce yasalarn nasl uygulandn grmek istedi. Kuvvetli ordu kurumunun etkisi bu reformlarla azaltlabilmi miydi? ounlukla bu reformlarn etkili olduu konusunda bir gr birlii olsa da, bazlar ordunun hl istihbarat etkinliklerinin ve dolaysyla devlet iinde bir devlet olan, siyasi otoritenin kontrolnn dnda ve hibir st otoriteye kar sorumlu olmayan derin devletin kontroln elinde tuttuuna iaret ediyordu. Babakan Erdoana ordunun rolyle ilgili bir soruya, olduka mulak bir ekilde kt zerinde NATO ve AB standartlaryla bir fark olmad eklinde cevap verdi.

Washington ile ilikilerdeki gerginlik devam etti ve 7 Kasm'da Irak ynetimi Trk askerlerinin topraklarna girmesini reddedince Ankara Iraka asker gnderme kararn rafa kaldrd. Karara kuzeydeki Krtler ve gneydeki iiler kar kmt. Snni geni olarak bilmen blgede bile, Fellucenin valisi Trk askerlerinin igalci olarak grleceini aklad. Bu koullar altnda Washington, Krt mttefiklerine daha fazla gvenmeyi tercih ederek Ankarann kararn memnuniyetle karlad.

15 Kasmda stanbulda gerekletirilen ve iki sinagogu, ngiltere konsolosluunu ve bir ngiliz bankasn hedef alan intihar eylemleri Trkiyeyi terrizme kar bir cephe olarak Avrupaya daha fazla yaknlatrd. ngilterenin Dileri Bakan Jack Straw ve dnemin Alman anslyesi Gerhard Schrder, Trklerin saldrlar Trkiyenin 11 Eyll olarak tanmlamasyla Trkiyeyi hzla AByle btnletirmekten sz etmeye baladlar. Ankara, AB ile giri mzakerelerinin amak ve Avrupa ve Ortadou arasnda bir kpr olmak konusunda daha da istekliydi ki bu rol Souk Savan balangcndan bu yana Avrupann ve zellikle de ngilterenin Trkiyenin oynamasn istedii bir rold. Bu yzden Suriye Devlet Bakan Bear Esadn Trkiyeye resmi ziyarette bulunmas siyasi adan nemliydi. 6 Ocak 2004te Trki-

Yl boyunca AB ile mzakerelere ynelik kampanya ivme kazanmaya devam etti. Generaller Kbrs yeniden birletirmeye dnk Annan plan erevesinde almay kabul ettiler ve Erdoan da plann tm koullarn 30 Ocakta kabul etti. Kbrsn 1 Maysta AB'ye katlabilmesini salamak iin Kofi Annana adann her iki tarafnda referandum yaplmas iin tam yetki verildi.

yeye gelmeden nce Esad Trk gazetecilere gemiteki sorunlar geride brakmak istedii konusunda gvence verdi (Hatayn 1939da Trkiyeye katlmasn kastediyordu) ve Trkiye-Suriye snrn bir kardelik snr olarak tanmlad. Trkiyenin ABye yeliinin Suriyeye de faydal olacan, Suriyeyi ABnin snrna getireceini syledi. Dahas, ne Trkiye ne de Suriye Irak blnmesini ve bir Krt devletinin kurulmasn istiyordu.

Ocak aynn sonunda Erdoann ABD ziyareti Trk-Amerikan ilikilerindeki baz atlaklarn zerini rtt. Dileri Bakan TrkAmerikan ilikisinin artk sadece stratejik olmadn, insan haklar ve demokratiklemeye dayandn belirtti. Trkiyede bu durum, Ankarann blgede lml bir slm lkesi roln oynayarak demokratik Byk Ortadou Projesi iin bir model olup olmayaca sorusunu gndeme getirdi. Birok kii bu roln, slm dnyasnda Amerikan hegemonyasn tesis etmek iin Ankaraya verdii bir grev olduunu dnyordu. Fakat generaller ve entelekteller Trkiye iin lml slam fikrini reddetti. lke ayn anda hem slami hem de laik olamazd. Erdoan da ayn fikirdeydi ve Trkiyenin laik ve sosyal bir devlet olduunu, laik bir devlet iinde de slami bir devlet olamayacan belirtti. Bakan Bushun Byk Ortadou Projesi ve Trkiyenin bu projedeki rol tartlmaya devam etti. 28 Mart 2004 yerel seimleri iktidar partisinin konumunu glendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKPnin oy oranlar yaklak rakamlarla yzde 34ten yzde 43e ykselirken, CHPnin oylar yzde 19dan yzde 15e geriledi. Hatta seimin ncesinde, medya muhalefetsiz bir iktidar sorununu tartyordu. Sorun seimden sonra daha ciddi bir hal ald. Fakat aratrmaclar Trkiyeyi ger-

ekte kimin ynettiine, seimlerin iktidar kazanan partiye verip vermediine veya hkmetin devleti gerekten kontrol edip etmediine dair nemli sorular sordu. Babakanlnn ilk dnemlerinde Erdoann partisinin iktidar olduunu ama muktedir olamadn sylemesinden bu sorular her zaman anlad belli oluyordu. Adalet ve Kalknma Partisi devletin kontroln kazanmaya alyordu ve yava yava bunu baarabilecek gibi grnyordu. KIBRIS HEP GNDEMDE 24 Nisanda Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birlemesine yzde 65lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 76lk bir oranla birlemeyi reddetti. Bu durum AB karsnda Ankara'nn elini glendirdi, fakat hkmet AB kriterlerini karlayabilmek iin yasalar geirmeye devam etti. 26 Eyllde Meclis ceza yasasnda AB standartlarna ulamak iin kapsaml reformlar tamamlad. Yasann yaklak 350 maddesi deitirilerek son dnemlerin en radikal yasa deiiklii yapld. Yeni yasada ikence ve namus cinayetlerine kar ar cezalar, yolsuzlua kar daha sert yaptrmlar ve ifade zgrl zerinde daha az kstlama bulunuyordu. Zinay yasad saymaya ynelik yasa zerindeki tartma Avrupa'da Trkiyenin laikliini korumaya dair kararll konusunda phe uyandrd. Yaygn bir destee ramen ABnin itirazlarn gidermek iin yasadan vazgeildi. Ekim aynda AB Komisyonu Trkiyenin siyasal kriterleri yerine getirerek yelik nndeki ilk grup engeli baaryla atn ifade etti ve katlm mzakerelerinin balamasn nerdi. Nihayet 17 Aralkta AB Trkiye'nin yeliini koullu olarak kabul etti ve katlm mzakerelerinin al tarihi olarak Ekim 2005i belirledi. Liberal basn grmelerin yeni bir Avrupa ve yeni bir Trkiye" yaratacak uzun bir yolculuun balangc olarak grd. Ama ayn zamanda, baz Avrupa lkelerinin srekli olarak Trkiye'nin karlamasn istedikleri talepler ortaya atarak Trkiye'nin yolunu tkamalar nedeniyle milliyeti bir tepki de ortaya kt. Bu nedenle muhalefet

Sezerin dnemi 2007de bittiinde, mevcut meclisin Erdoan yeni Cumhurbakan olarak seeceine ilikin tartmalar laik gleri harekete geirdi. k yolu olarak da AKPyi byle bir ounluktan yoksun brakacak bir erken seim yapmakt. Erdoan ise erken seim dncesini deerlendirmeyi reddetti. Vatan gazetesi tarafndan yaplan bir ankette (17 Ocak 2006) AKPnin % 29,9luk bir oy oranna ulaaca saptand; bu oran da Cumhurbakann semek iin yetersizdi. CHPnin % 14, DYPnin % 13 ve MHPnin % 11,5lik bir oy oran yakalayaca tahmin ediliyordu. Haziran aynda Blent Ecevitin ei Rahan Ecevit, iktidar partisine kar sa ile solu birletirerek bir koalisyon oluturmay amalayan bir kampanya balatt. Bu kampanya prensipte ho karlansa da, hibir parti lideri katlmay kabul etmedi ve kk havuzda byk balk olarak kalmay tercih etti.

partileri, zellikle de CHP sosyal demokrat kimliini korumak yerine milliyeti ve muhafazakr bir kimlie brnyordu. AKP de partinin bartsn niversiteler gibi kamusal alanlarda serbest brakma ve mam-Hatip liselerinden mezun olanlar iin daha fazla i olana yaratma konularnda hayal krklna urayan radikal slamc kanadn ya katlatran kendi politikalarndan etkilendi. Dier yandan, Trkiyedeki laik gler Erdoann parti yandalarn brokrasi kademelerine doldurup devlette kadrolamaya giderek, toplumu slamlatrmaya dnk gizli bir gndemi olduundan korkuyorlard. Erdoann Aralk 2005te alkol satlarna ksmi bir yasak getirmesi de bu korkuyu pekitirdi.

Bugn, Cumhurbakanl seimi yaklatka, siyasal yaam kutuplam ve gergin bir hal almaktadr. Erdoan partisinin gerilimi drecek bir aday gstereceini aklad ama imdiye kadar byle bir taahhtte bulunmad. Ayn zamanda hkmetinin reform programnda bir geveme olmadn syledi, ancak partisi, san srekli olarak yazarlarn grlerini zgrce sylemelerini taciz yoluyla engellemek iin kulland 301. maddeyi deitirmeyi baaramad. Austos 2006da gerekletirilen bir kamuoyu aratrmas yeni bir mecliste en az drt partinin yer alacan ve hibir partinin bir

koalisyondan kanmak iin gerekli olacak % 40lk orana ulaamayacan gsterdi. AKPnin % 30 civarnda oy toplayaca ve bunun da AKPyi, DYP gibi bir sac partiyle koalisyon kurmaya zorlayaca tahmin ediliyor. Ancak Erdoan Cumhurbakan seilirse AKPde, daha nce Turgut zaln Cumhurbakanlna ykseldii dnemde ANAPta, Sleyman Demirel Cumhurbakan olduunda ise DYPde grlen trden bir gerileme yaanaca dnlyor. Bununla birlikte, Yaar Bykantn Genelkurmay Bakan seilmesi de sivil-asker ilikileri asndan iyiye iaret deil. Bykant eitli meselelerde daha sert bir tutum benimseyen bir ahin olarak tannyor; ayn zamanda kat bir laik ve zellikle kktendinci tehdidin bu kadar byk olduu bir dnemde ordunun gerici slamc hareketlerle mcadele etmesinin anayasal bir grev olduuna inanyor.
OKUMA NERLER Metin Heper, Aye nc ve Heinz Kramer (der.), Turkey and the West, Londra: LB Tauris, 1993. Tosun Arcanl ve Dani Rodrik, The Political Economy of Turkey: Debtt Adjustment and Sustainability.: Londra: Macmillan, 1990. Jenny White, Islamist Mobilization in Turkey, Seattle: University of Washington Press, 2002. Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Religious Communities, Secularism and Security in Turkey, New Frontiers in Middle East Security, der. Lenore Martin, New York: Palgrave, 2001, s. 107-26. Sencer Ayata ve Aye Gne Ayata, Ethnicity and Security Problems in Turkey", New Frontiers in Middle East Security, der. Lenore Martin, New York: Palgrave, 2001, s. 127-50.

KRONOLOJ

Osmanl mparatorluu (1300-1923)

1071 1095 1207 1219 1261-1300 Malazgirt Sava sonunda Anadolunun kaplar Trklere ald. Birinci Hal Seferi. Seluklular Bizans egemenliindeki Antalya'y ele geirdiler. ran istilaya balayan Moollar, fethettikleri randa 1256 ylndan 1336 ylna kadar hkm srecek olan lhanl Devletini kurdular ve Anadoluya yneldiler. Bat Anadoluda Mentee, Aydn, Saruhan, Karesi ve Osmanl beylikleri kuruldu.

Osman Gazi (1288-1326) Orhan Gazi (1326-1359) 1326 Bursa fethedildi ve Osmanl Devletinin ilk bakenti oldu. 1331 znik (Nikaia) fethedildi. 1336 ran'daki Mool devleti sona erdi. Karesi Beylii topraklarnn byk blmnn fethi Osmanllara Avru1345 pa yolunu at. 1354 Gelibolu ve Ankara ele geirildi. I. Murat (1359-1389) 1361 Edirne (Adrianopolis) fethedildi ve sonraki yllarda Osmanl Devletinin ikinci bakenti oldu. 1363-1365 Gney Bulgaristan ve Trakyaya doru genileme. 1371-1373 Bizansa kar irmen Zaferi ile Balkanlardaki Osmanl hkimiyeti tannd. 1385 Sofya fethedildi. 1386 Karamanoullar ynetimindeki Konya fethedildi. 1389 Kosova Sava (20 Haziran) sonucu Balkan ittifak yenilgiye urad. I. Bayezid (Yldrm), (1389-1402) 1396 Nibolu (Nikopolis) Savayla Hallar bozguna urad. 1402 Ankara Savayla Beyazitin imparatorluu Timur tarafndan ykld. 1402-1413 Fetret Devri: Beyazitin oullar arasnda yaanan ve I. Mehmedin iktidar ele geirmesiyle sonulanan i sava. I. Mehmed (1413-1421) savatan sonra yklan devlet dzenini yeniden kurdu.

II. Murat II (1421-1444 / 1446-1451) 1423-1430 Selniki ele geirmek iin yaplan Osmanl-Venedik savalar. 1425 zmir ele geirildi ve Bat Anadolu yeniden fethedildi. 1439 Srbistan ilhak edildi. 1444 Varna Sava: Osmanllar Balkanlar'n kontroln yeniden kazandlar. 1448 kinci Kosova Sava II. Mehmed (Fatih) (1444-1446 / 1451-1481) 1453 stanbul'un fethi. 1459 Mora fethedildi. 1461 Trabzon Rum mparatorluu ortadan kaldrld. 1463-1479 Osmanl-Venedik savalar. 1467 Karamanoullar Beylii ele geirildi. 1475 Krmdaki Ceneviz kolonileri ele geirildi. II. Bayezid (1481-1512) 1485-1491 Msrdaki Memlk Devletiyle sava. 1493 spanyadan kovulup Osmanlya snan Yahudiler, nce stanbul daha sonra da Selanikte matbaa atlar. 1499-1503 Venedik'le sava. I. Selim I (Yavuz) (1512-1520) 1514 Safevi hkmdar ah smail aldran Savanda bozguna uratld. 1516 Dou Anadolu ve Suriye ele geirildi. 1517 Msr'n fethi Mekke erifi Osmanl egemenliini kabul etti. I. Sleyman (Kanun/Muhteem) (1520-1566) 1521 Belgrad ve Rodos (1522) fethedildi. 1526 Moha Sava sonunda Macaristan Osmanl vesayetine girdi. 1529 Birinci Viyana Kuatmas. 1534 Safevi ynetimi altndaki Tebriz ve Badat ele geirildi. 1537-1540 Venedikle sava. 1538 Portekizlilere kar Hindistanda Diu Adas civarnda deniz sava. 1541 Macaristan ilhak edildi. 1553-1555 Safevlerle sava. 1565 Malta kuatmas.

II. Selim (1566-1574) 1567 Ermeni toplumu matbaa kurdu. 1569 Tunusun fethi ve ticareti gelitirmek amacyla Fransa'ya kapitlasyonlar verildi. 1571 Kbrs fethedildi, ayn yl nebaht Savanda Osmanl donanmas bozguna urad. 1573 Venedik ve Kutsal Roma-Germen mparatorluuyla bar yapld. III. Murat (1574-1595) 1578-1590 Azerbaycan ilhak edildi. 1580 ngiltereye kapitlasyonlar verildi. 1584-1592 Devalasyon ve byyen nfus basks enflasyon ve sosyal kargaaya yol at. stanbulda 1589 ylnda Beylerbeyi Vakas diye adlandrlan Yenieri syan kt. 1593 Avusturyaya kar sava. III. Mehmed (1595-1603) Anadoluda bir Celal isyan kt; 16. yzyln balarnda patlak veren 1598 bu isyanlar 17. yzyl ortalarna kadar srd. 1603 Avusturyaya kar yaplan Haova Meydan Muharebesi glkle kazanld. 1603-1639 Osmanl-ran savalar. I. Ahmet (1603-1617) 1606 Avusturyayla bar yapld. 1609 Anadoludaki Celal syanlarn bastrmak iin giriimlerde bulunuldu. 1612 Hollandaya kapitlasyon imtiyaz verildi. II. Osman (1618-1622) 1618 ranla yaplan bar sonucunda Osmanllar Azerbaycan kaybetti. 1621 Lehistan zerine sefer (Hotin Seferi) dzenlendi. 1622 Gen Osman ldrld. I. Mustafa (1617-1618 / 1622-1623) IV. Murat (1623-1640) 1623 Karde katlinin sonu; ehzade brahim Osmanl Hanedannn hayatta kalan tek ehzadesiydi. Hanedann gelecei tehlikeye girdiinden idam edilmedi, ancak sarayda kapatld mahbesinde sefahat iinde bir yaam srdrmesine izin verildi. Safevler Badat ele geirdi.

1624-1628 1627 1637 1638

stanbul ve Anadolu'da isyanlar. Osmanl Rumlar matbaa kurdular. Don Kazaklar Karadeniz'de bulunan Azak Kalesini ele geirdiler. Osmanllar Badat Safevlerden tekrar geri aldlar.

brahim (1640-1648) 1642 Azak Kalesi tekrar ele geirildi. 1645-1669 Osmanl-Venedik savalar. Girit Seferi. 1648 Sultan brahim ldrld. IV. Mehmed IV (1648-1687) 1648-1651 Devlet ynetimi IV. Mehmedin babaannesi Valide Ksem Sultann elinde. 1649-1655 stanbulda anari; yenieriler stanbulu kontrol ederken yan da Anadoluyu kontrol altna ald. Ksem Sultan ldrld. Venedik'in anakkale Boaz'n ablukas devam etti. 1656-1661 mparatorlukta dzeni yeniden kuran Sadrazam Kprl Mehmed Paa dnemi. 1661-1676 Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa dnemi. 1663 Osmanl-Avusturya Sava. 1669 Venedik'le bar antlamas imzaland. Girit Adas Osmanllara geti. 1672-1676 Lehistanla (Polonya) yaplan savalarda, 1672'de Buca (Buczacz), 1676da da Zuravno (Zorawno) antlamalar imzaland. 1676-1683 Sadrazam Kara Mustafa Paa dnemi. 1677-1681 Ukraynann ele geirilmesi amacyla Rusyayla sava. 1683 kinci Viyana Kuatmas. 1684 Avusturya, Lehistan ve Venedik, Osmanllara kar Kutsal ttifak' oluturdular. 1686 Budin dt. Rusya ittifaka katld; Venedikliler Moray igal ettiler. 1687 kinci Moha Sava; isyanc askerler IV. Mehmedi tahttan indirdiler. II. Sleyman (1687-1691) 1688 Avusturya Belgrad ele geirdi. 1689 Avusturyann Kosovaya ilerlemesi; Ruslar Krmda. 1689-1691 Kprl Fazl Mustafa Paann sadrazaml; reformlar gerekletirdi ve 1690 ylnda Belgrad Avusturyadan geri ald. II. Mustafa (1695-1703) 1696 Rusya Azak Kalesini ele geirdi. Osmanlnn Macaristanda kar saldrs.

1697 1697-1702 1699 1700 1703

Zentada Osmanl bozgunu. Amcazade Hseyin Paann sadrazaml. Karlofa Antlamasyla Osmanl-Avusturya arasndaki ilikide bir dnm noktas gerekleti. Artk Osmanllar savunmaya getiler ve Avrupa tehlikesini ciddiye almaya baladlar. Rusyayla bar yapld. Askerlerin isyan sonucu II. Mustafa tahttan indirildi.

III. Ahmet (Lale Devri) (1703-1730) Osmanllar sve Kral XII. Karln (Demirba arl) snma teklifini kabul 1709 etti. 1711 Rus ar I. Petro (Byk) Prut Savanda bozguna uratld. Bu arada, Msr ve Suriye eyaletlerinde isyanlar kt. 1713 Rusyayla yaplan antlama sonunda Azak Kalesi geri alnd. 1714-1718 Venedik ve Avusturyayla yaplan savalar srasnda Belgrad kaybedildi. 1718-1730 Damat brahim Paann sadrazaml. 1718 Avusturya ve Venedikle Pasarofa Antlamas imzaland. 1723-1727 Osmanl-ran Sava. 1727 Macar asll brahim Mteferrika ilk matbaay kurdu. Ancak, muhafazakrlarn tepkisi nedeniyle matbaa 1743 ylnda kapand ve 1784 ylnda tekrar ald. 1729 Kont Alexandre de Bonneval [Humbarac Ahmet Paa] isimli bir Fransz subay, Osmanl ordusunun Humbarac Ocan modernletirmesi iin stanbula davet edildi. 1730 Patrona Halil syan: III. Ahmed tahttan indirildi ve Lale Devri softa erdi. I.Mahmud (1730-1754) 1730-1736 ranla yaplan sava sonucu Azerbaycan kaybedildi. 1736-1739 Rusya ve Avusturya'yla sava. 1739 Rusya ve Avusturyayla yaplan bar antlamas sonucu Belgrad geri alnd. 1740 Rusyaya kar Osmanl-sve ittifak. 1743-1746 Osmanl-ran Sava. III. Osman (1754-1757)

III. Mustafa (1757-1774) 1768-1774 Osmanl-Rus Sava. 1768 Baron de Tott Osmanl ordusunu modernletirmek iin stanbul'a geldi. 1773 Msr isyan. I. Abdlhamid (1774-1789) 1774 Ruslar karsnda bozguna urayan Osmanl Devleti Kk Kaynarca Antlamasn imzalad. Krm ve Karadeniz'in kuzey kylar bamszlk kazand. arie Katarina stanbuldaki Ortodoks Kilisesinin koruyuculuu hakkn elde etti. 1783 Rusya Krm Hanln ilhak etti. 1784 Matbaa tekrar ald. 1787 Rusyayla sava. 1788 sve Rusyaya sava ilan etti. III. Selim (1789-1807) 1789 Fransz Devrimi. 1792 Ya Antlamas imzaland. 1798-1801 Napolon, Osmanl eyaleti Msr' igal etti. 11. yzylda balayan Hal Seferlerinden beri ilk kez nemli bir slam topra bir Hristiyan g tarafndan igal edildi. 1801 1815 ylnda zerklikle sonulanacak Srp syannn balangc. 1804 Rusya, Ermenistan ile Kuzey Azerbaycan ilhak etti. 1805 Mehmed Ali Paa Msr eyaletinde vali olarak greve balad. Bylece. 1952 ylna kadar srecek bir hanedan kurulmu oldu. 1807 III. Selim gericiler tarafndan ldrld ve reform program da yenieri isyan sonucu sona erdi. IV. Mustafa (1807-1808) II. Mahmud (1808-1839) 1808 Padiah ile yan arasnda Sened-i ttifak imzaland. 1812 Bkre Antlamas. 1821 Yunan Bamszlk Savann balangc. 1826 II. Mahmud, Yunan ayaklanmasn bastrmada baarsz olan ve zayfl ortaya kan Yenieri Ocan ortadan kaldrd; bundan sonra yeni bir dzen kurmak iin reformlar gerekletirdi. 1828 Rusya, Osmanl Devleti'ne sava at.

1829 1832 1833 1838 1839

Rusya ile Edirne Anlamas imzaland. Byk gler Yunan Kralln kurdular. Mehmed Ali Paann kuvvetleri Konyada yaplan savata Osmanl ordusunu yendiler. stanbulda Rusyann etkisini zirveye karan Hnkr skelesi Antlamas imzaland. ngiliz-Osmanl ticaret szlemesi (Baltaliman Antlamas) imparatorlukta serbest ticaret dzenini balatt. Nizip Sava. II. Mahmud'un lm.

Abdlmecit (1839-1861) Tanzimat Ferman olarak da bilinen Glhane Hatt- Hmayunuyla re1839 form program yrrle kondu. 1853-1856 Osmanl, ngiltere ve Fransa ile Rusya arasnda Krm Sava. 1856 Islahat Ferman ilan edildi. Paris Antlamas. Sultan. Avrupa siyasal, kltrel ve ekonomik yrngesne girmeye zorland. 1858 mparatorluktaki zel mlkiyeti tanyan arazi kanunnamesi yrrle girdi. Abdlaziz (1861-1876) 1868 Kzl Ha model alan Osmanllar Hilal-i Ahmer Cemiyeti'ni kurdular. stanbulda Galatasaray Lisesi ald. Rum Ortodoks Kilisesinden bamsz olan Bulgar Kilisesinin kurulma1870 sna padiah tarafndan izin verildi. 1875 6 Ekim: Osmanl mliyesi iflasn istedi. 1876 Tahttan ekilmeye zorlanan Sultan Abdlaziz intihar etti. II. Abdlhamid (1876-1909) 1876 31 Austos: Ruh sal bozuk olduu ilan edilen Sultan V. Muratn yerine Abdlhamid tahta geti. Byk glerin temsilcileri, Osmanl mparatorluunda yaplacak reformlar grmek iin stanbul'da Tersane Konferansn dzenledi. 23 Aralk 1876 tarihinde ilk anayasa ilan edildi. 1877 19 Mart: Osmanl parlamentosu topland. 24 Nisan: Rusya, 1875 ylnda Balkanlar'da balayan isyanlar desteklemek iin Osmanl'ya sava ilan etti. 1878 ubat: Anayasa rafa kaldrld. 3 Mart: Rusyayla yaplan sava Ayastefanos Antlamasyla sona erdi. Osmanl Devleti byk tavizler vermek zorunda kald. Haziran: Ayastefonos Antlamas Berlin Kongresi'nde yeniden gzden geirildi ve Osmanllar lehine deitirildi.

1881 1885 1897 1898 1908 1909

Osmanl mliyesini yeniden dzene koymak iin Dyun- Umumiye daresi kuruldu. Bulgaristan Dou Rumeli eyaletini ilhak etti. Girit isyan sonucu kan savata Yunanistan malup edildi. 18 Ekimde Alman mparatoru II. Wilhelmin ziyareti balad. mparator kendisini Mslmanlarn dostu olarak ilan etti. kan asker isyan sonucu 23 Temmuz gn anayasa yeniden yrrle kondu. ttihad ve Terakki Cemiyetini ortadan kaldrmak iin 13 Nisan (31Mart) gn dzenlenen ayaklanma baarsz oldu. Adanada Avrupa mdahalesi salama amacyla Ermeniler katledildi. Abdlhamid tahttan indirildi.

V. Mehmed (Reat) (1909-1918) 1911 Trablusgarpta talyayla sava. ttihad ve Terakki Cemiyetinin liderlerine kar muhafazakr asker 1912 mdahale baarszlkla sonuland. 1912-1913 Balkan Savalar sonucunda Osmanl Devleti hezimete urad. 1913 ttihadlar 23 Ocak gn iktidar ele geirdiler. 1914 Nisan aynda hkmet, yerel Krt airetlerinin saldrlarndan korunmalar iin Bitlis vilyetindeki Ermeni topluluuna silah datt ve asker birlikler gnderdi. Temmuzda, Meclis Ermeni vilyetlerinde reform yapacak olan Avrupal genel mfetti ile maiyetinin maa ve harcamalar iin 40.000 sterlinlik denei onaylad. 2 Austos: Avrupada savan balamasndan sonra Almanyayla gizli antlama imzaland. 1915 Yl iinde gerekleen Gelibolu harekt ve Ruslarn Dou Anadoluyu igali Osmanl mparatorluunun varln tehlikeye soktu. ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda savatan sonra Osmanl Devletinin nasl paylalacan belirleyen gizli antlamalar imzaland. 1916 Haziran: Hicazda Arap isyan balad; ngilizler Filistin ve Iraka ilerledi. 1917 Rusyada Mart ve Kasm devrimleri Osmanllar zerindeki basky azaltt. 1918 30 Ekim: Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda atekes antlamas imzaland.

VI. Mehmed (Vahdettin) (1918-1922) 1919 28 Mart: talyanlar Yunanllardan nce davranp Antalyaya asker kardlar. 15 Mays: Yunan ordusu zmiri igal etti. 19 Mays: Mustafa Kemal Samsuna kt ve Kurtulu Savaann balang iaretlerini verdi. 28 Haziran: gallere kar direnii rgtlemek iin Balkesir Kongresi dzenlendi. Bunu dier blgesel kongreler (23 Temmuzda Erzurum ve 4 Eyllde Sivas) takip etti. Erzurum ve Sivas kongrelerinde delegeler, Anadolunun Trklere ait olduu konusunda anlatlar. 1920 18 Mart: Osmanl Parlamentosu stanbul'da son defe topland ve ngiliz faaliyetlerini protesto ettikten sonra sresiz olarak ertelendi. 23 Nisan: Ankarada alan Byk Millet Meclisi Mustafa Kemali bakan seti. 10 Austos: Anadoluyu paralayan Sevr Antlamas imzaland. Milliyetilerce reddedilen bu antlama hibir zaman yrrle konmad. 1921 20 Ocak: Millet Meclisi Tekilt- Esasiye Kanununu kabul ederek yeni devletin kuruluuna iaret etti. 16 Mart: Milliyetiler Sovyetler Birliiyle dostluk antlamas imzalad. 1922 9 Eyll: Milliyetiler Yunan ordusunu bozguna urattktan sonra zmire girdiler. 1 Kasm: Millet Meclisi saltanat kaldrd ancak halifelik kurumu devam etti. Son Osmanl sultan Vahdettin bir ngiliz sava gemisiyle lkeden kat.

Trkiye Cumhuriyeti (1923-2006)

1923

1924

1925

1926 1927 1928

1930

1931 1932

8 Nisan: Mustafa Kemal Halk Frkasnn kuruluunu ilan etti. Partinin adna daha sonra 'Cumhuriyet' kelimesi de eklendi. Cumhuriyet Halk Frkas (CHF) oldu. 24 Temmuz: Lozan Antlamas imzaland ve Trkiye Devleti tannd. 33 Ekim: Ankara yeni Trkiyenin bakenti ilan edildi. 29 Ekim: Trkiye Cumhuriyeti kuruldu ve Mustafa Kemal cumhurbakan seildi. 3 Mart: Halifelik kaldrld ve Osmanl hanedan yurtdna srld. Bu, muhafazakr muhalefet iin bir yenilgiydi. Devlet, rgtl slam kontrol etmeye balad. 27 Kasm: Mustafa Kemal'e muhalifler Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurdular. 1 ubat: eyh Sait nderliindeki Krt airetleri Cumhuriyet rejimine kar ayaklandlar. 3 Haziran: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld ve muhalefet datld. Bylece Mustafa Kemal, devleti ve toplumu laikletirmek iin radikal reform programn balatabildi. 25 Kasm: Fes yasakland ve apka Kanunu yrrle girdi. 30 Kasm: Tekke ve zaviyeler kapatld. 17 Aralk: Sovyet-Trk Dostluk Antlamas imzaland (1935 ylnda yinelendi). 17 ubat: Kadnlara eit meden haklar veren laik Meden Kanun yrrle girdi. Bunu takiben 1 Mart gn Ceza Kanunu kabul edildi. 28 Ekim: Cumhuriyetin ilk nfus saym gerekletirildi (13,6 milyon). 10 Nisan: Devletin dinini slam olarak belirten madde anayasadan karld. 1 Kasm: Latin alfabesinin kabulyle Cumhuriyet, kltrel ve entelektel Osmanl gemiinden ayrld. 3 Nisan: Kadnlara yerel seimlerde oy verme hakk tannd. 12 Austos: Mustafa Kemal Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluuna izin verdi, ancak parti taknlk hareketlerine mesnet olmaya balaynca 17 Kasm tarihinde feshedildi. 23 Aralk: Trkiyenin bat blgesinde bulunan Menemen'de slamc kalkma bir astemenin (Kubilay) ldrlmesiyle sonuland. Bu olay, rejimin ideolojisini tekrar gzden geirmeye sevk etti. 10-18 Mays: CHPnin kurultaynda alt ok', [cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, laiklik (din zerinde devlet kontrol), Devletilik, inklaplk] rejimin ideolojik program olarak kabul edildi. 19 ubat: Rejimin ideolojisini lke genelinde yaymak ve retmek iin Halkevleri kuruldu. 6 Temmuz: Trkiye Milletler Cemiyetine katld ve Batyla yeniden birleti.

1933 1934

1935

1936

1937

1938

1939

26 Eyll: Yeni ulusun dilini Arapa ve Farsadan arndrmak zere Birinci Trk Dil Kurultay topland. 30 Ocak: Hitler Almanya'da iktidara geldi. 9 ubat: Trkiye, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan Balkan Paktn imzaladlar. 10 Haziran: ran ah Rza Pehlevi Trkiyeye geldi. 21 Haziran: Soyad Kanunu kabul edildi. 26 Kasm: Byk Millet Meclisi Mustafa Kemal'e, Atatrk soyadn verdi; paa, bey, hanm, gazi gibi tm Osmanl unvanlarn ve rtbelerini kaldrd. 5 Aralk: Trk kadnlarna milletvekili seme ve seilme hakk tannd. 25 Ocak: stanbuldaki Ayasofya Camii restore edildi ve mze olarak ald. 3 Ekim: Mussolininin Habeistan igali zerine Trkiye Bat Anadoluya ynelik talyan planlarna dair kayg duymaya balad. 7 Kasm: SSCB ile Trkiye arasndaki Dostluk ve Saldrmazlk Antlamas on yllna yenilendi. 8 Haziran: Lokavt ve grevleri yasaklayan, taraflar arasndaki sorunlar zorunlu olarak tahkim yoluyla zen yeni Kanunu kabul edildi. 17 Temmuz: spanyada i sava; Trkiye, cumhuriyetileri destekledi. 20 Temmuz: Trkiyenin Boazlar silahlandrmasna olanak tanyan Montreux Szlemesi imzaland. 25 Ekim: Roma-Berlin ortaklk antlamas imzaland. 25 Kasm: Almanya ile Japonya arasnda Komnist Enternasyonal'e kar bir antlama imzaland. 5 ubat: Anayasann ikinci maddesi Trkiye Devleti cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr eklinde yeniden dzenlendi. Mart-Eyll: Krt airetlerinin isyan bastrld. Mays: Fransa, Hatay'n ayr bir statye sahip olmasn kabul etti. 5 Temmuz: Trkiye Hatay kendisine katmak iin harekta balad. 8 Temmuz: Trkiye, Afganistan, ran ve Irakla Sadabat Paktn imzalad. 1 Kasm: Atatrk smet nnnn yerine Celal Bayar babakan olarak atad. Bu gelime, CHF iinde devletilere kar bir hareket olarak grld. 10 Kasm: Uzun sredir devam eden hastal sonras Atatrk ld. 11 Kasm: smet nn oybirliiyle cumhurbakan seildi. 26 Aralk: Cumhuriyet Halk Partisinin olaanst kurultaynda Atatrk partinin kurucusu ve ebed lideri', nn ise milli ef ilan edildi. 28 Aralk: nn Atatrk ve Kemalizme kar muhalefetle uzlama politikasn ortaya kard. 12 Ocak: Mart 1923 tarihinden beri Atatrkn dileri bakan olan ve ngiliz dostu olarak tannan Tevfik Rt Aras, Londra bykeliliine atand.

1940

1941

18 Ocak: karlan Milli Korunma Kanunu hkmete ekonomiyi dzenlemede byk yetkiler verdi. 16 Mart: Genel seimler sonucu birok sadk Kemalist Meclis d kalrken, bir grup eski muhalif de Meclise girdi. 8 Mays: Almanyayla bir ticaret antlamas imzaland. 12 Mays: ngiltere ile Trkiye Akdeniz blgesindeki olas bir sava veya atma olaslna kar karlkl yardm ve dostluk deklarasyonu imzalad. 29 Mays: nn Mecliste muhalefet olarak hareket edecek Mstakil Grup'un oluumuna izin verdi. 23 Haziran: Trkiye ile Fransa saldrmazlk antlamas imzalad; Fransa Hatayn Trkiyeye verilmesini kabul etti; 29 Haziran gn Hatay Trkiyeye katld. 23 Austos: Alman-Sovyet Pakt imzaland. Trkiye iin bu pakt, olas bir faist saldr tehlikesine kar l garanti olaslnn sona erdii anlamna geliyordu. 1 Eyll: Almanya Polonyay igal etti ve kinci Dnya Sava balad. Trk dileri bakan grme iin Moskovaya gitti, ancak hibir teminat alamad. ngiltere ile Fransa Almanyaya sava ilan ederken, Trkiye tarafszln duyurdu. 17 Ekim: Trk hkmeti, Moskovann 1936 Montreux Szlemesini deitirme araynda olduuna inanyor. 19 Ekim: On be yl srecek ngiliz-Fransz-Trk Karlkl Yardm ve ittifak Antlamas Ankara'da imzaland. 1 Kasm: Cumhurbakan nn, Trkiyenin tarafsz kalacan ilan ederken, ngiltere ve Sovyetler Birliiyle dostluklarnn sreceini belirtti. 19 ubat: Stokuluu ve vurgunculuu nleme amacyla karlan Milli Korunma Kanunu uygulamaya konuldu. 28 Ekim: Faist talya Yunanistana saldrd. Trkiyenin destei ngiltere asndan ok daha hayati hale geldi. Bu arada, Hitler Trkiyenin aleyhine olacak dnler vererek Stalin'i elde etmeye alyordu. 28 ubat: Hitler nnye yazd mektupta, Trkiyenin karlarnn Avrupada yaratmakta olduu yeni dzen iinde bulunduunu belirtti. Mektup Ankarada olumlu karland. 24 Mart: Trk-Sovyet Karlkl Tarafszlk Deklarasyonu imzaland. 18 Haziran: Almanlarn Balkanlar ele geirmesi sonras Almanyayla bir saldrmazlk pakt imzaland. 22 Haziran: Almanya Rusyaya saldrd. Bu durum, Almanlarn Anadoluyu igal edecei korkusunu azaltrken, pan-Trk aktiviteleri canlandrd. 26 Haziran: Ezann Arapa yerine Trke okunmasn ngren kanun kabul edildi. Kanun 16 Haziran 1950 tarihinde yrrlkten kaldrld. 9 Ekim: Berlinle ilikileri tekrar yaknlatran Trk-Alman Ticaret Antlamas imzaland. Daha sonraki aylarda, Trk generalleri Almanlarn misafiri olarak Rus snrnda bulunan Dou Cephesini dolatlar.

1942 1943 1944 1945

1946

1947

7 Aralk: Japonlar Pearl Harbor'da bulunan ABD Pasifik Donanmasna hava akn dzenledi. Bunun sonucunda ABD savaa katld. Hitler 11 Aralk gn Amerika Birleik Devletlerine sava ilan etti. 11 Kasm: Alman ilerleyiinin cesaretlendirmesi sonucu hkmet, Trkiyedeki gayri-Mslimlere kar ayrmclk yapan Varlk Vergisini kard. 2 ubat: Uzun sren kuatmann ardndan Alman ordusu Stalingradda teslim oldu. Bu gelime, hem savan hem de Trkiyenin i ve d politikasnn dnm noktalarndan birini tekil etti. 17 Mart: Varlk Vergisi yrrlkten kaldrld. 18 Mays: Hkmet, siyasi deiimini gstermek iin Sovyet kart Trkler hakknda soruturma amaya balad. 7 Mays: Almanya teslim oldu. 7 Haziran: Bir grup Cumhuriyet Halk Partisi yesi siyasi liberallemenin uygulanmas iin bir nerge verdiler. Ayn gn, Moskova Kasm aynda sona eren Dostluk Antlamasnn yenilenmesi iin TrkSovyet snrnda deiiklik yapma ve Boazlarn ortak savunulmas artlarn ne srd. 7 Temmuz: adam Nuri Demira Milli Kalknma Partisini kurdu. 6 Eyll: Hkmetin ekonomi politikasn liberalletirmesi ynnde bask yapmak amacyla bir ABD Kongre heyeti Trkiyeyi ziyaret etti. 21 Eyll: Adnan Menderes ile Fuat Kprl CHPden ihra edildiler. 1 Kasm: Cumhurbakan nn ciddi bir muhalefet partisinin oluumu ars yapt. 4 Aralk: 28 Eyll gn CHP milletvekilliinden istifa eden Celal Bayar, yeni bir parti (Demokrat Parti) kurmak iin CHP yeliinden de istifa etti. 5 Aralk: Hkmete ynelik eletirilerde bulunan Tan gazetesi, devlet grevlilerinin rgtledii bir kalabalk tarafndan tahrip edildi. Olayn gerekletii tarihte stanbul skynetim altndayd. 7 Ocak: Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl tarafndan Demokrat Parti kuruldu. 5-7 Nisan: Sovyet basksna kar Trkiyeye desteinin bir sembol olarak. ABD Missouri zrhls stanbulu ziyaret etti. 6 Haziran: ki dereceli seim yerine tek dereceli seime izin veren yasa yrrle girdi. 21 Temmuz: DPnin rgtlenme frsat bulamadan ve devlet aygtlarnn basks altnda dzenlenen erken genel seimler, CHPnin zaferiyle sonuland. 22 Austos: Trkiye, Sovyetlerin Boazlarn savunmas iin mterek hareket etme teklifini reddetti. 4 Aralk: Skynetim alt ay daha uzatld. 12 Mart: Sovyet saldrganlna kar Trkiye ile Yunanistana ABD desteini ngren Truman Doktrini ilan edildi. Trkiye, Souk Savaa girdi. 12 Temmuz: nn kendisini tarafsz bir cumhurbakan ilan etti ve

1949 1950

1952 1953 1954

1955

1956

1957 1958

DPnin meruluunu destekledi. Sertlik yanls Babakan Recep Peker ise 9 Eyll gn istifa etmek zorunda kald. 1 Austos: Souk Sava devam ettii srada ABD bakan Kongreyi Trkiyenin tmyle silahlandrlmasnn Ortadou asndan nemli olduu ynnde bilgilendirdi. 9 Mart: Trkiye ve ran srail'i tand. 14 Mays: Demokrat Parti genel seimleri ezici bir ounlukla kazand ve Adnan Menderes 22 Mays gn yeni hkmeti kurdu. 25 Temmuz: Demokrat Parti Koreye asker gndermeye karar verdi. 18 ubat: Trkiye ile Yunanistan NATOya ye oldular. 3 Mart: NATO Bakomutan General Eisenhower Trkiyeye geldi. 29 Mays: stanbulun fethinin 500. yldnm kutland. lk defa olarak yaplan bu kutlama, Kbrs nedeniyle Yunanistan'la artan gerilim ve neo-Osmanlcla ynelik bir deiimdi. 2 Mays: Genel seimler sonucu Demokrat Parti byk bir zafer kazand. Bu sonu, partinin halk tarafndan onaylandn gsterirken, partinin baskc tavr da bu sebeple artt. 20 Austos: ngiltere egemenliindeki Kbrsn bamszl ve Yunanistanla birlemesini desteklemek amacyla Atinada dev bir miting dzenlendi. 28 Mays gn Babakan Adnan Menderes, Yunanistann Kbrs hibir zaman elde edemeyeceini ilan etti. 24 ubat: Irak ile Trkiye arasnda Badat Pakt imzaland. ran, Pakistan ve ngiltere de daha sonra pakta katld. Demokrat Parti, Trkiye'nin blgede Bat'nn lehine nemli bir rol oynadna inanyor. 6/7 Eyll: stanbul ve zmir'de hkmet tarafndan kamuoyunun Kbrs konusundaki duyarlln gstermek amacyla desteklenen Yunan kart iddet eylemleri gerekleti. Kontrolden kan olaylar hkmet iin byk skntlar yaratt. 29 Ekim: srail birlikleri Svey Kanalna doru saldrya geti. 31 Ekimde ngiltere ile Fransa kanaln kuzey ksmn igal altna alarak olaya mdahale etti. 31 Ekim: Macaristanda Sovyet egemenliine kar ayaklanma kt. 27 Ekim: Demokratlar erken genel seimleri kazandlar, ancak bozulan ekonomi ve Babakan Menderes'in gittike artan antidemokratik davranlar nedeniyle oy oran sarsc bir oranda dt. 26 Mays: Hkmete kar komplo kurduklar gerekesiyle dokuz ordu mensubu hakknda dava ald. Bu olay, Silahl Kuvvetler iindeki siyasi uyumazln ilk iaretiydi. 14 Temmuz: Irak'ta gerekleen asker darbe sonras monari ykld ve Badat Pakt sona erdi. Pakt daha sonra CENTO (Central Treaty Organization [Merkez Antlama rgt] adn ald. 20 Temmuz: Beyrut'a karma yapan ABD deniz piyadeleri Trkiyedeki ncirliki s olarak kullandlar. 8 Austos: Hkmet gerekletirilen devalasyon sonucu Trk lirasnn deerini yzde 321 orannda drd. IMFnin istikrar program yrrle kondu ve 359 milyon ABD dolar kredi alnd.

1959

1960

1961

1962 1963 1964

1965

1966

17 ubat: Babakan Adnan Menderes Kbrsla ilgili olarak dzenlenen bir konferansa katlmak zere gittii Londrada ua dt. Menderes'in kazadan sa olarak kurtulmas bir mucize olarak grld ve itibarn artrd. 19 ubat: Trkiye Yunanistan ve ngiltere arasnda imzalanan Londra Antlamas'yla 1960 ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyeti iin ilk adm atld. 31 Temmuz: Trkiye Avrupa Ekonomik Topluluu'na yelik iin bavuruda bulundu. 28 Nisan: Ankara ve stanbul'da gerekletirilen renci olaylarna kar skynetim ilan edildi. Ordu siyasi arenaya girdi ve hkmet her trl siyasi faaliyeti yasaklad. 27 Mays: Ordu bir darbeyle DP hkmetine son verdi ve Milli Birlik Komitesi (MBK) olarak adlandrlan bir cunta araclyla lke ynetimine devam edildi. DP 29 Eyll gn kapatld ve yeleri anayasay ihll ettikleri gerekesiyle mahkeme nne karld. 13 Kasm: Siyasal iktidarn sivillere tekrar iadesine kar kan MBK'nin on drt radikal yesi tasfiye edildi. 21 ubat: Adalet Partisi kuruldu. Bunun yan sra kurulan 10 parti 25 Mart gn siyasi yaama tekrar balamak iin hazrlklara baladlar. 11 Temmuz: 9 Temmuzda gerekletirilen referandumun ardndan yeni liberal anayasa MBK tarafndan kabul edildi. 16-17 Eyll: MBK, Adnan Menderes, Fatin R. Zorlu, Haan Polatkan' ast. Askerler Menderesi, etkisini yok etmek amacyla idam etti. 25 Ekim: Yaplan genel seimler, 1965 ylna kadar bir dizi deiik koalisyon hkmetlerinin oluturulmasna neden oldu. Bu tarihte yaplan seimlerde ounluu kazanan Adalet Partisi ise kabineyi tek bana kurdu. 22/23 ubat: 1960 rejiminin sonularndan rahatsz olan gen subaylarn darbe giriimi baarszlkla sonuland. 20/21 Mays: Talt Aydemirin ikinci darbe giriimi de baarszlkla sonuland ve bu sefer aslarak idam edildi. 4 Haziran: ABD Bakan Johnson Babakan nn'ye gnderdii mektupta, eer Trkiye Kbrs'a mdahalede bulunursa ve bu yzden Moskovayla kar karya gelirse NATOya gvenmemesi konusunda uyard. Kbrsta iki toplum arasnda meydana gelen iddet 1959 Londra Antlamasnn koullarn fel etti. Bunun yan sra, Johnson mektubu, zellikle 13 Ocak 1966 tarihinde kamuoyu tarafndan renildikten sonra, Trkiye'de anti-Amerikan tepkileri byd. 30 Haziran: 28 Kasm 1964 tarihinde AP genel bakanlna seilen Sleyman Demirel, CHP tarafndan benimsenen ortann solu politikasn komnizme giden bir yol olarak tanmlad. Sa ve sol arasndaki kutuplama keskinleti. 10 Ekim: Genel seimleri kazanan Adalet Partisi, koalisyon hkmetleri dnemine son verdi. 20 Aralk: Sovyetler Birlii Dileri Bakan Aleksey Kosigin Trkiyeye

1967

1968

1969

1970

1971

yapt ziyarette 1965 ylndan beri i ilikilerinin gelitiini belirtti. 20-22 Nisan: Yunanistanda Albaylar Cuntas iktidarr ele geirdi ve demokratik hkmete son verdiler. ABD uzun sre sadece Trkiyedeki slere bel balamak zorunda kalmaktan kurtuldu. 5 Haziran: srail ile Arap devletleri arasnda gerekleen Alt Gn Sava, srail'in ezici zaferiyle sonuland. 29 Kasm: Trkiye ile Yunanistann savamalar, Trkiye'nin mdahale tehdidiyle kar karya gelen Rum glerinin Kbrs'ta bulunan Trk kylerinden ekilmesi zerine nlendi. 29 Mays: Fransa'da General De Gaulle, 13 Mays'tan beri Paris'i felce uratan renci gsterilerini datmak iin parlamentoyu feshetti. Fransa rnei, Trkiyedeki sol grl rencileri etkiledi ve daha militan hareket etmelerine yol at, renciler NATOya ve Trkiyenin ABDyle ittifakna kar gsterilere baladlar. 15-24 Temmuz: ABD 6. Filosunun stanbul Limann ziyaret ettii gnlerde gsteriler yapld ve sk sk iddet olaylar meydana geldi. 20 Austos: Sovyetler Birlii Prag Baharna son vermek amacyla ekoslovakyay igal etti. Sovyet mdahalesi Trkiyedeki solu bld. 16 Ocak: Orta Dou Teknik niversitesini ziyareti srasnda ABD Bykelisi Robert Komerin makam arabas Ankarada renciler tarafndan yakld. Bu olay, artan iddetin bir iaretiydi. Sa kesimde, Albay Alparslan Trkein neo-faist partisi komandolar olarak adlandrdklar kiileri eitiyorlar. 16 ubat: ABD 6. Filosuna kar stanbulda yaplan gsteriye polisin yardm ile sac militanlar saldrd. Kanl Pazar olarak adlandrlan bu olay sonucu iki gen ld, yaklak iki yz kii de yaraland. Genler arasndaki iddet 12 Mart 1971 askeri mdahalesine kadar srd. 26 Ocak: Konyadan bamsz milletvekili olarak Meclise giren Necmettin Erbakan, Milli Nizam Partisi'ni kurdu. Bu parti Trkiye'nin batsndaki byk kurulular ve tekellerin ykselii nedeniyle sknt iindeki Anadolu'nun dk orta snfn temsil eden ve siyasal slam kullanan ilk parti oldu. 15/16 Haziran: ilerin stanbulda gerekleen kitlesel ve kanl gsterileri skynetim ilanna neden oldu. 28 Austos: Devalasyon sonucu Trk Lirasnn deeri yzde 66 orannda drld. Bu durum, lkenin iinde bulunduu ekonomik krizi yanstyordu. 28 Aralk: Cumhurbakan Cevdet Sunay bakanlndaki Milli Gvenlik Kurulu, Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur tarafndan sunulan ve Silahl Kuvvetler deki huzursuzluu belirten mektubu tartmak iin topland. 12 Mart: Askerler Babakan Sleyman Demirele muhtra verdiler ve onu istifaya zorlayarak hkmetin dizginlerini ellerine aldlar. Trkiye 1973 ylna kadar partiler st' bir kabine tarafndan ynetildi. 27 Nisan: On bir ilde ilan edilen skynetim sonras, zellikle sola kar, bir terr dnemi balad.

1972 1973

1974

1975

1977

1978

1979

14 Mays: Otuz yl sonra smet nn CHPnin liderliinden ekildi ve yerine Blent Ecevit seildi. 6 Nisan: Siyasi partilerin ordunun adayn semeyi reddetmelerinin ardndan, emekli oramiral Fahri Korutrk altnc cumhurbakan seildi. 14 Ekim: Genel seimler sonucu hibir parti ounluu salayamad. Uzun pazarlklar sonucu, Ecevit'in CHPsi ve Erbakann MSPsi arasnda bir koalisyon anlamasna varld. 25 Ocak 1974 gn oluan hkmetle slamclar ilk defa siyasi iktidara ulatlar. 15 Temmuz: Kbrs Rum Milli Muhafzlarnn Bapiskopos Makariosa kar bir darbe dzenlemeleri Trkiyenin garantr devlet olarak Kbrsa mdahalesine neden oldu. Trk ordusu austos aynda gerekletirdii ikinci asker operasyon srasnda ada zerinde kontroln geniletti. 17 Eyll: Grd ilgi nedeniyle seimi kazanacan ve CHP'nin tek bana iktidara geleceini dnen Ecevit, babakanlktan istifa etti. Sac partiler erken genel seime gitmeyi reddettiler ve Prof. Sadi Irmaka geici bir hkmet kurdurdular. 13 ubat: Kbrs Trkleri kendi devletlerinin kuruluunu akladlar. 31 Mart: slamc MSP ve neofaist MHP tarafndan desteklenen ve merkez sada yer alan Demirelin babakanlndaki ilk Milliyeti Cephe hkmeti kuruldu. Koalisyon ortaklarnn sac militanlar koruduu bu dnemde genlik gruplar arasndaki iddet artt. 5 Haziran: Ecevitin CHPsi genel seimlerden birinci parti olarak kt, ancak tek bana hkmeti oluturabilmek iin yeterli ounluu elde edemedi. Kurduu hkmet 3 Temmuz gn Mecliste gvenoyu alamad ve Ecevit istifa etti. 21 Temmuz: Demirel, merkez sa, Islamclar ve neofaistlerden oluan ikinci Milliyeti Cephe hkmetini kurdu. 31 Aralk: Partiler aras atmalar ve i ekimeler sonucu koalisyon dald. 17 Ocak: Ecevit'in bamsz milletvekilleriyle beraber kurduu hkmet, bamsz bakanlar arasndaki yaygn yolsuzluk nedeniyle lekelenirken, genlik gruplar arasndaki iddet ve lkedeki istikrarszlk yaygn duruma geldi. 2 Ekim: Neofaist Milliyeti Hareket Partisi, iddetin durdurulmas iin askeri mdahalenin gerekli olduunu savunarak skynetim ilan edilmesi arsnda bulundu. 9 Ekim: Trkiye i Partisi yesi yedi kii Ankara'da ldrld. Basn srekli olarak suikasta urayan liberal akademisyenlerin haberlerini verirken, failleri nadiren yakalanyordu. 16 Ocak: randa gerekleen devrim sonras ah lkeyi terk etti ve ubat aynda lkeye geri dn yapan Ayetullah Humeyn slm Devrimi liderliini eline ald. Siyasilerin gereklemesini salayamad istikrarl bir Trkiye Bat iin imdi ok daha kritik hale geldi. 14 Ekim: Artan iddet olaylar ve sa kesimin saldrlar sonucu siyasi

1980

1981 1982

1983

1987

1989

konumu zayflayan Babakan Ecevit'in Cumhuriyet Senatosu seimlerinde destei azald ve Ecevit istifa etti. Sleyman Demirel AP aznlk hkmetini kurdu. 2 Ocak: Generaller partiler arasnda ulusal birliin kurulmas iin hkmete bir uyar mektubu verdi. 24 Ocak: Hkmet Trk lirasnn deerini yzde 33 dren radikal bir deflasyonist ekonomik program ilan etti. Program Trkiye'yi kreselleme ynnde ilerletmeyi tasarlyordu ve otoriter bir rejimin altnda uyguland. 19 Temmuz: Eski babakan Nihat Erim dzenlenen suikast sonucu ldrld. 12 Eyll: Ordu, lkede meydana gelen anariyi bitirmek ve devlete g kazandrmak gereini ne srerek ynetime el koydu. Milli Gvenlik Konseyi kuruldu ve skynetim ilan edildi. 21 Eyll: Emekli oramiral Blend Ulusunun babakanlnda bir hkmet kuruldu. Siyasi yaam sona ererken gzaltna alnan baz parti liderleri tutuklandlar, yarglandlar ve hapse atldlar. 29 Haziran: Liberal 1961 anayasas yerine yeni ve otoriter bir anayasa yazlmas amacyla askerler bir Danma Meclisi kurdular. 7 Kasm: Yeni anayasa halkoylamasna sunuldu ve oylarn yzde 91,3n alarak kabul edildi. 19 Kasm: Kenan Evren Trkiye Cumhuriyeti'nin yedinci cumhurbakan oldu. 3 Mart: Danma Meclisi yeni Siyasi Partiler Kanununu hazrlad ve onay iin generallere gnderdi. Mays aynda, yeni partiler' ortaya kmaya balad ve bazlarna askerler tarafndan eski partilerin uzants olduklar gerekesiyle izin verilmedi. 6 Kasm: Genel seimleri kazanan Turgut zaln Anavatan Partisi 13 Aralk tarihinde greve balad. Yeni hkmet, 24 Ocak 1980 tarihinde balatlan ekonomi politikasn srdrd. zal, dzeni skynetime dayanarak yrtmeye devam etti. 15 Kasm: Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti kuruldu. Ancak sadece Trkiye tarafndan tannd. 6 Eyll: Yaplan halkoylamas sonucu, yasakl olan eski parti liderlerinin yeniden siyasete katlmalarna izin verildi. Demirel ve Ecevit vekilleri tarafndan oluturulan partilerinin bana getiler. 29 Kasm: zal, rakiplerinin rgtlenmesine frsat vermemek amacyla erken genel seime gitti. Seimleri daha az bir ounlukla kazand ve 21 Aralk gn yeni kabinesini kurdu. 26 Mart: Yolsuzluk ve hem semenler hem de zel sektr tarafndan ho karlanmayan ekonomi politikas sonucu zaln partisi yerel seimlerde byk bir oy kaybna urad. 17 Austos: Genelkurmay Bakan Necip Torumtay, 1984 ylnda ayaklanma balatan Krdistan i Partisi'ne (PKK) kar topyekn sava ilan etti. 31 Ekim: Kenan Evren'in grev sresinin dolmasndan sonra Turgut

1990

1991

1993

1994

zal Trkiyenin sekizinci cumhurbakan seildi. Onun yerine babakan olan Yldrm Akbulut. zaln otoritesine sahip deildi ve ANAP bundan byle de geti. 18 Aralk: Avrupa Topluluu Komisyonu, Trkiyenin AB yelii bavurusunu reddetti. 2 Austos: Irak'n Kuveyti igali uluslararas bir krize neden oldu. Trkiye, zaln liderliinde ABD Bakan Bushun koalisyonuna katld. BM'nin Irak'a kar uygulad ambargo Trkiye ekonomisi iin ykc bir etkiye neden oldu. Yine de zal, Souk Sava sonras dnyada Trkiye'nin yerini oluturmaya alt. Nisan: Balattklar ayaklanmann baarsz olmasndan sonra Saddam Hseyin'in birliklerinden kaan Irakl Krtler Trkiyeye sndlar. Bu durum, Trkiye'de byk bir mlteci sorunu yaanmasna neden oldu. Trkiyedeki sleri kullanan ABD, Fransa ve ngiltere, Kuzey Irak'ta bir gvenlik blgesi oluturdular. 11 Nisan: Meclis, hkmetin terrle mcadele yasasn yrrle soktu. Anti-demokratik olarak kabul edilen yasa sayesinde hkmet, ok geni gler elde etti. 25 Haziran: Mesut Ylmaz Anavatan Partisi'nin yeni genel bakan seildi. 23 Haziran gn yeni kabineyi oluturan Ylmazn, partiye gen ve modern bir grnm vermesi umuluyordu. 20 Ekim: Genel seimleri Sleyman Demirelin Doru Yol Partisi kazand. Demirel merkez sada yer alan Anavatan Partisi yerine merkez solda yer alan Sosyal demokrat Halk Partiyle koalisyon yapt. 8 Aralk: Babakan Sleyman Demirel. Trkiyenin Krt realitesini tandn belirten nemli bir aklama yapt. Her yl yzlerce cana ve yaklak 7 milyar ABD dolarna mal olan Krt isyanna siyasi bir zm bulmay umuyordu. 17 Nisan: Cumhurbakan Turgut zal altmalt yanda kalp krizinden ld. 16 Mays: Sleyman Demirel Trkiyenin dokuzuncu cumhurbakan seilirken, partisi gl bir liderden yoksun kald. 13 Haziran: Doru Yol Partisinin genel bakanlna seilen Tansu iller, Trkiyenin ilk kadn babakan oldu ve SHPyle bir koalisyon hkmeti kurdu. 27 Kasm: Trkiye ile srail, Suriye destekli terr gruplarna kar istihbarat toplamak amacyla ibirliine karar verdiler ve bir memorandum imzaladlar. Bu gelime, daha geni bir ilikinin iaretiydi. 26 Mart: Yerel seimlerde ani bir k yapan siyasal slamc Refah Partisi ncle ykselirken, stanbul ve Ankara belediye bakanlklarn kazand. 5 Nisan: DYP-SHP koalisyonu yeni bir 'istikrar paketini aklarken, Trk lirasnn deeri yzde 38 drld ve fiyatlar da yzde 100 artt. Ekonomi yeni krize girdi. Enflasyon 1994 ylnda yzde 148 ykselerek rekor krd. 14 Temmuz: Babakan Tansu iller'in malvarln usulsz bir ekilde

1995

1996

1997

1998

elde ettii iddialar zerine, Meclis tarafndan soruturma balatld. Bu gelime koalisyon ortaklar arasnda gerilime neden oldu. 1 Ocak: Milliyet gazetesi Babakan Tansu iller'in Atatrkn nl 'Ne mutlu Trkm diyene szn Ne mutlu Trkiye vatandaym diyene eklinde aklayan szlerine yer verdi. illerin szleri Trkiyenin kimlik konusundaki bak asnda meydana gelen deiimi yanstyordu. 18 ubat: Sosyal demokrat partiler CHP ile SHP, CHP ats altnda birletiler. 20 Mart: Artan PKK saldrlar sonras Trk ordusu, 35.000 kiilik bir askeri gc PKK kamplarn yok etmek zere Kuzey Iraka gnderdi. 23 Temmuz: Meclis, siyasi yaam daha demokratik hale getirmek amacyla anayasada yer alan on be maddede deiiklik yapt. 20 Eyll: Koalisyon kt ve 24 Aralk tarihinde erken seime gidildi. 1 Ocak: Avrupa Birlii ile Trkiye arasnda 6 Mart gn yrrle girecek olan Gmrk Birlii antlamas imzaland. Bu antlama, Trkiyenin ekonomi politikasndaki byk dnm ve kresellemeye doru yeni bir adm iaret ediyordu. 6 Mart: ANAP-DYP koalisyonu (Anayol), partiler arasnda haftalar sren grmeler sonucu oluturuldu. Ancak, ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz ile DYP Genel Bakan Tansu iller arasndaki geimsizlik nedeniyle istikrar salanamad. 6 Haziran: Mesut Ylmaz istifa etti ve illerin malvarlyla ilgili olarak Meclis soruturmas almas talebinde bulunan slmc parti lideri Necmettin Erbakann yolunu at. 29 Haziran: Erbakan ve iller, haklarndaki yolsuzluk soruturmalarnn rafa kaldrlmasna karar verdikten sonra Refah Partisi ile DYP arasnda bir koalisyon (Refahyol) kurulduunu ilan ettiler. 3 Kasm: 'Susurluk Kazas' olarak bilinen bir trafik kazas, Trkiyenin siyasi yaamnda derin devlet olarak adlandrlan ve idar alanndaki geni yozlamay ortaya karan bir skandala neden oldu. 28 ubat: Generallerin egemen olduu Milli Gvenlik Kurulu, Erbakan nderliindeki hkmete slami faaliyetleri -zellikte niversitelerde barts giyilmesini- kstlamas ynnde tavsiyede bulundular. Bu karar daha sonra '28 ubat Sreci' olarak adlandrlacakt. 18 Haziran: Ilml grnme abalarna karlk Erbakan, hkmetten istifa etmeye ve Tansu illerin babakanlnda koalisyona devam etmeye karar verdi. Bununla birlikte Cumhurbakan Sleyman Demirel ANAP Genel Bakan Mesut Ylmaz yeni bir koalisyon oluturmas iin grevlendirdi. Ylmaz, Blent Ecevit'in Demokratik Sol Partisi'yle (DSP) koalisyon gerekletirdi. 16 Ocak: Anayasa Mahkemesi, laiklik ilkesini ihll ettii gerekesiyle Refah Partisinin kapatlmasna ve Necmettin Erbakana be yl sreyle siyasi faaliyet yasa uygulanmasna karar verdi. slmclar, partinin kapatlma olaslna kar 17 Aralk 1997 tarihinde Fazilet Partisi'ni kurmulard.

1999

2000

2001

21 Nisan: Siyasi slama ynelik srekli eletiriler srasnda, Refah Partisinin yesi ve stanbul Bykehir Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoan, 1997 ylnda yapt bir aklamayla slam kendi karlarna alet ettii ve din kkrtclk yapt gerekesiyle on ay hapis cezasna arptrld. 26 Kasm: Babakan Mesut Ylmaz, mafyayla balants olduu ynndeki sulamalar sonras istifa etti. 12 Ocak: DSP Genel Bakan Blent Ecevit, lkeyi nisan aynda yaplacak erken genel seimlere gtrmek zere bir hkmet kurdu. 15 ubat: PKK lideri Abdullah calan Nairobi'de yakaland ve Trkiyeye getirildi. Bu olay Ecevit iin bir zafer olurken, hkmet Krt isyanclara kar zafer ilan etme' imkn elde etti. calan 29 Haziran gn idam cezasna arptrld, ancak 2002 ylnda lm cezasnn kaldrlmasnn ardndan cezas mebbet hapse evrildi. 18 Nisan: Genel seimleri Ecevitin DSPsi ve ar sac Milliyeti Hareket Partisi kazanrken, merkez sa partiler kt. 2 Mays: slamc milletvekili Merve Kavak'nn, yemin treninin yaplaca Meclis salonuna siyasi slamn sembol olan trbanla girmek istemesi yeni Meclis'te tepkilere yol at. Kavak'nn milletvekillii daha sonra, ileri Bakanln ayn zamanda ABD vatanda olduu ynnde bilgilendirmedii gerekesiyle drld. 3 Mays: Hkmeti kurmakla grevlendirilen Blent Ecevit, MHP ve ANAP'la 28 Mays gn koalisyon oluturdu. deolojik ztlklar olmasna ramen, koalisyon hkmeti artc bir biimde uzun mrl oldu. 17 Austos: Trkiye'nin kuzeybat blgesinde meydana gelen byk deprem srasnda devletin yz binlerce insana yardm salama konusunda baarsz olmas, insanlarn devlete olan gvenini sarst. 13 Ekim: Avrupa Birlii Komisyonu Trkiyenin AB yelii iin aday lke olarak deerlendirilmesini tavsiye etti. Bununla birlikte Trkiyenin Kopenhag Kriterleri olarak adlandrlan ve insan haklarn, aznlklarn korunmasn, ekonomik reformu ieren uzun bir devi tamamlamas gerekiyor. 17 Ocak: stanbulda yaplan operasyon sonucu Hizbullah hareketinin nemli liderlerinden bazlar vurularak, bazlar da sa olarak ele geirildi. lke geneline yaylan operasyon, 'derin devletin dmanlarna kar mcadelede bu rgt kulland ynnde phelere yol at. Genelkurmay Bakanl tarafndan yaplan aklamada, Trk Silahl Kuvvetleri'nin PKK'ya kar mcadelede Hizbullah eylemlerini destekledii ynnde basnda kan haberler kesin bir dille yalanland. 5 Mays: Trkiyenin AB yeliini destekleyen liberal bir reformist olarak tannan Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezer, Demirel'den sonra Trkiyenin onuncu cumhurbakan seildi. 19 ubat: Yolsuzluk iddialar zerine Babakan Ecevitin Cumhurbakan Sezer ile yapt az kavgas byk bir ekonomik krizin yaan-

2002

masna neden oldu. Borsa dt, faizler ykseldi ve Merkez Bankas dviz rezervlerinin bete birini kaybetti. 1 Mart: Dnya Bankas'nda grevli Kemal Dervi, ekonomiden sorumlu devlet bakanl grevine getirildi. Bu atamayla yabanc yatrmclara gven vermek amalanrken, Dervi Trkiye'nin ekonomisini kresel eilimle ayn yne yerletirecek nemli reformlar yrrle koydu. 21 Haziran: Anayasa Mahkemesi, slm kktenciliin merkezi olarak tanmlad Fazilet Partisini kapatt. 21 Temmuz: Siyasi slamclar Fazilet Partisi'nin devam olarak Saadet Partisini kurdular. 14 Austos: Fazilet Partisinin lmllar Recep Tayyip Erdoan liderliinde Adalet ve Kalknma Partisini kurdular. Parti kendisini Fazilet Partisi'nin devam olarak deil laik Mslman demokratlar olarak tanmlad. 11 Eyll: New York, Washington ve Pennsylvania'da meydana gelen 11 Eyll saldrlar ve ABD Bakan Bushun terrizme kar sava ilan Trkiyeyi birdenbire stratejik bir varlk ve IMF kredilerini hak eden bir lke haline getirdi. ubat: IMF, Trkiyeye 9 milyarlk ksm hemen olmak zere yl iin 16 milyar ABD dolar kredi verme konusunda anlat. 4 Mays: Babakan Ecevit hastaneye kaldrld. Hastal siyasi bir krize neden oldu. stifa edip etmeyecei veya yerine kimin geecei konusunda yaplan speklasyonlar borsay olumsuz etkiledi. 10 Mays: Kemal Dervi, erken genel seime gidilmesi durumunda Trkiye'nin siyasi gelecei zerindeki belirsizliklerin sona erecei ynnde aklama yapt. Onun bu szleri 3 Kasm erken genel seimlerinin yaplmasna yol aacak politik manevrann balamasna neden oldu. 29 Mays: TSAD gazetelere verdii tam sayfa ilanlarla, lm cezasnn kaldrlmas, eitim, Krte yayn da dhil olmak zere AB ynnde acil reformlar yaplmas ars yapt. 7 Temmuz: Partisinin yerine Doru Yol Partisinin koalisyona alnabileceinden ekinen babakan yardmcs ve MHP lideri Devlet Baheli, 3 Kasm gn seim yaplmas iin ar yapt. Ecevit ile Ylmaz erken seime kar karken, Dervi ve Trkiyenin byk kapitalistleri lkede hkm sren belirsizliin seimlerle sonulanabileceine inanyordu. Demokratik Sol Partide devam eden istifalarn ardndan, koalisyon Mecliste ounluu kaybetti ve 16 Temmuz gn Ecevit kasm aynda lkeyi seime gtrme karar ald. 3 Austos: Meclis, AB artlarn karlamak amacyla yeni yasalar kapsayan bir demokrasi paketini onaylad. Bu paket, AB yolunda byk bir adm ve ekonomik krize son vermek konusunda ciddi bir nlem olarak grld. 10 Austos: Kemal Dervi hkmetten istifa etti. Merkez sol ve merkez sada yer alan baz partileri birletirerek yeni bir merkez yaratma

2003

giriiminin baarsz olmasnn ardndan 21 Austos gn CHPye katld; bylece yeni kurulan Yeni Trkiye Partisinin Parlamentoya girme ihtimalini yok etti. 3 Kasm: Genel seimler sonucu Adalet ve Kalknma Partisi yzde 34,3 oy oranyla Mecliste 363 sandalye elde ederek, 1987den beri tek bana iktidar olan ilk parti oldu. Yzde 19,4 oy oranyla 178 sandalye alan CHP muhalefet olurken, dier partiler yzde 10'luk seim barajna taklarak Meclise giremedi. 16 Kasm: Cumhurbakan Sezer hkmeti kurmas iin AKPli Abdullah Gl' grevlendirdi; Gln oluturduu hkmet 18 Kasm gn cumhurbakan tarafndan onayland. Gl, 28 Kasm gn programn sundu ve gvenoyu alarak grevine balad. 19/24 Aralk: Meclis, Recep Tayyip Erdoana seimlerde aday olma, Parlamentoya girme ve babakan olma imkn salayan anayasa deiikliklerini kabul etti. 26 Ocak: lke genelinde byk apta sava kart gsteriler dzenlendi. Nfusun yaklak yzde 85-90lk bir blm ABDnin Irak'a mdahalesine kar kyordu. 1 Mart: Meclis, Trkiyeye 62.000 ABD askerinin konulanmasna izin veren ve Kuzey Irak snrn operasyona aan tezkereyi reddetti. ABDTrkiye ilikileri kart. 9 Mart: Recep Tayyip Erdoan milletvekili seildi; Babakan Gl 11 Mart gn istifa etti ve Erdoan yeni babakan olarak atand. 19 Mart: ABD Bakan Bushun Saddam Hseyin'e verdii ltimatomun sresi doldu ve ABD nderliindeki koalisyon gleri Badat bombalamaya balad. 20 Mart: Ankara Trk hava sahasn ABD uaklarna amaya raz oldu fakat Washington ile ilikiler zarar grmt. Pentagondaki yeni muhafazakrlar Trkiye'yi ve generalleri cezalandrmaya kararlydlar. 9 Nisan: Amerikan kuvvetleri Badatn kontroln ele geirdi. 22 Mays: Generaller hkmetin ABye katlma planna destek verdi. 28 Mays: MGK, insan haklarna dair AB kriterlerinin yerine getirilebilmesi iin terrle mcadele yasasnn deitirilmesini ve Krte yayna izin verilmesini kabul etti. Eski bir Krt milletvekili reformlar, Krtler zerindeki elli yllk yasan sonu ve Krt realitesi"nin tannmas olarak deerlendirdi. 4 Temmuz: Kuzey Iraktaki Amerikan kuvvetleri, Trk zel kuvvetlerinden 11 kiiyi, balarna uval geirerek ve kk drerek tutuklad. Ankara Washingtona nota verdi ve Trk subaylar serbest brakld. Fakat Trk-Amerikan ilikileri zarar grmt. 1 Marttaki oylamann misillemesi olarak grlen bu olay stratejik ibirliinin sonu oldu. 22 Temmuz: Dileri Bakan Abdullah Gl zarar gren ilikileri tamir etmek iin ABD' ye ziyarette bulundu. 29 Temmuz: AB kriterlerini yerine getirmek iin Meclis yeni reform paketleri geirdi. Temel ama generalleri dizginlemek ve MGKy

2004

2005

medeniletirmekti. 11 Eyll: Dileri Bakan Gl MGK reformunun AB'nin tm itirazlarn karladn iddia etti. 7 Kasm: ABD, Ankaraya Irakta Trk askerine ihtiyac olmadn bildirdi ve bylece Temmuzda balayan grmeler sona erdi. 15 Kasm: stanbuldaki intihar eylemleri iki sinagogu, ngiliz Konsolosluunum ve ngiliz Bankas HSBCnin binasn tahrip etti, onlarca kii ld. O gn, Trkiyenin 11 Eyll olarak tanmland. Trkiye de artk slamc terrn bir kurbanyd. 6 Ocak: Suriye Devlet Bakan Beir Esad Ankaraya geldi. Her iki taraf da ilikileri dzeltmek istiyordu ve Ankara, Avrupa'nn ald pozisyona yaknlamaya alyordu. 23 Ocak: MGK toplants sonucunda generaller Trkiyenin Kbrs' yeniden birletirmeye dnk Annan plan erevesinde almay kabul ettiler. 31 Ocak: Erdoann ABD ziyareti sonunda Dileri Bakan Gl TrkAmerikan ilikisinin artk sadece stratejik olmadn, insan haklar ve demokratiklemeye dayandn belirtti. Basnda bu durum, Ankarann blgede "lml bir slam lkesi" roln oynayarak demokratik "Byk Ortadou Projesi" iin bir model olup olmayaca sorusunu gndeme getirdi. 22 Mart: Ankarann blgede "lml bir slam lkesi" olup olmad tartmalarna cevaben, Erdoan Trkiyenin laik ve sosyal bir devlet olduunu, laik bir devlet iinde de slmi bir devlet olamayacan belirtti. 28 Mart: Yerel seimler Adalet ve Kalknma Partisinin konumunu glendirirken muhalefetin konumunu zayflatt. AKPnin oy oranlar yaklak rakamlarla yzde 34'ten yzde 43'e ykselirken. CHPnin oylar yzde 19dan yzde 15e geriledi. 24 Nisan: Kbrstaki referandumlarda Trk toplumu adann birlemesine yzde 65lik bir oranla evet derken, Rumlar yzde 76lk bir oranla birlemeyi reddetti. Bu durum AB karsnda Ankara'nn elini glendirdi. 27 Eyll: Kadn haklar ile ilgili AB kriterlerini salayabilmek iin zinay yasad saymaya ynelik yasadan vazgeildi. 6 Ekim: AB Komisyonu Trkiyenin siyasal kriterleri yerine getirerek yelik nndeki ilk grup engeli baaryla atn ifade etti ve katlm mzakerelerinin balamasn nerdi. 17 Aralk: AB Trkiyenin yeliini koullu olarak kabul etti ve katlm mzakerelerinin al tarihi olarak 3 Ekim 2005i belirledi. 25 Mays: Hazar Ceyhan boru hattnn al Bakde trenle yapld. Artk, Hazar petrol Avrupa'ya Rusya'y atlayarak Azerbaycan Trkiye ve Grcistan zerinden gnderilebilecekti. Boru hatt Trkiye iin "Avrasya seeneini" ortaya kard. 29 Mays: Fransa'daki referandumda AB Anayasas % 45 oranndaki "evet" oylarna karlk % 55 oranndaki "hayr" oylaryla reddedildi.

2006

Bu durum, Trkiyenin AB hayallerine bir darbe olarak deerlendirildi, ancak Dileri Bakan Abdullah Gl, "Bu referandumun Trkiyeyle dorudan bir balants yok. Mzakerelere balamamz iin hibir engel yok," dedi. 10 Austos: Babakan Erdoan, Krt sorununun, dier sorunlar gibi demokratiklemeyle birlikte Cumhuriyet ilkeleri ve Anayasa erevesinde zlebileceini syledi. 3 Ekim: Trkiye, on-on be yl srmesi beklenen, AB ile katlm mzakerelerine balad. Ama basn "AB ile yeni hayat" szlerine yer verdi. 16 Aralk: Orhan Pamuk, tm dnyann gz nnde, 301. madde dayanak alnarak Trkl aalamaktan yargland. Birka gn sonra Devlet Bakan Ali Babacan, Pamuk davasyla Trkiye'nin imajnn lekelendiini syledi. Ancak 21 Aralk'ta Adalet Bakan Cemil iek 301. maddeyi deitirmeye ynelik bir plan olmadn aklad. 2006da bu maddeden birok yazarn yarglanmasna devam edildi. 17 Ocak: Vatan gazetesinin dzenledii ankete gre partilerin olas bir seimde alabilecekleri oy oranlar yleydi: AKP % 29,9, CHP % 14,4, DYP % 13,6 ve MHP % 11,5. 19 Ocak: Erdoan, Erken seim olmasn beklemeyin, dedi. 26 Ocak: Radikal, ordunun Erdoan'n Cumhurbakan olmasnn nnde bir engel grmediini bildirdi. 12 Nisan: Bir Harp Akademisi konferansnda Cumhurbakan Sezer yle konutu: Kktendincilik tehlikeli boyutlara ulat ve Trkiyenin bu tehdite kar tek gvencesi laik dzendir. 18 Mays: Dantay hkimlerine ynelik saldrda Ycel zden'in ldrlmesi, Trkiye siyasi hayatnda AKP hkmetini devletin Silahl Kuvvetler, yarg ve niversiteler gibi laik kurumlaryla kar karya getiren bir dnm noktas oldu. 5 Haziran: TSAD Bakam mer Sabanc, Trkiyenin yeni Cumhurbakannn tm taraflarn ibirliiyle, mzakereler yoluyla seilmesini talep ederek yeni Cumhurbakannn Erdoan olmamas gerektiini ima etti. 23 Haziran: Rahan Ecevit, gelecek seimlerde AKP'ye kar Solu ve Sa birletirmeye ynelik baarsz bir kampanya balatt. 28 Haziran: Babakan Erdoan, mulak bir ifadeyle; yeni Cumhurbakannn, eitli STlerin fikrine bavurduktan sonra AKP meclis grubunun oylaryla seileceini ve bu makama geldiinde btn ideolojik nyarglardan uzak birinin olacan aklad. Daha sonra 1 Temmuz'da, dindar bir Mslmann devlet bakan olmasn kimsenin engellememesi gerektiini syledi ve kendisinin nmzdeki yl Cumhurbakanlna aday olmas konusunda ak kap brakt. 28 Temmuz: Genelkurmay Bakanl, Korgeneral Altay Tokat'n kendi komutas altnda askerlerin Gneydou Anadolu'da bombalama eylemleri gerekletirdiine dair szleri zerine soruturma balattn duyurdu. 1995 ve 1998 yllar arasnda PKK'nn Trkiye kart eylemlerinin doruk noktasnda olduu bir dnemde Gneydou

Anadoluda grev yapan Tokat u anda muhalefetteki Milliyeti Hareket Partisinin bir yesidir. 1 Austos: Orgeneral Yaar Bykant, daha lml selefi Hilmi zkkn yerine Genelkurmay Bakan olarak atand. Bykant, Trkiyenin Avrupa Birlii mzakereleri de dhil olmak zere eitli meselelerde daha sert bir tutumu savunan bir ahin olarak tannyor. Kat bir laik ve askeriyenin siyaset zerinde etkili olmasndan yana. Bykant slm gericilikle mcadele etmenin ordunun anayasal grevi olduunu ve kktendinci tehdidin daha nce hi bu kadar byk olmadn syledi. Genelkurmay Bakanlna atanmas, sivil-asker ilikilerinin gelecek dnemde sorunsuz olmayacan gsteriyor.