MODERNI LIBERALIZAM:

Moderni liberalizam odlikuje sa blago naklonjenim odnosom prema dravnom

intervencionizmu. Zaista u SAD termin liberalan uvijek podrazumijeva podrku velikoj vladi,
a ne minimalnoj. Ovo promatranje je proisteklo iz shvaanja da je industrijski kapitalizam
proizveo samo nove oblike nepravde. Pod uticajem djela D.S. Mila takozvani novi
liberalizam zastupali su ire pozitivno vienje slobode. Po tom gleditu sloboda ne
podrazumijeva samo da ovjek bude ostavljen na miru, jer to moe da znai jedino slobodu
da se umre od gladi. Ovo stanovite dalo je osnov za socijalni liberalizam, odnosno liberalno
blagostanje. Njihova osobitost je prihvaanje dravne intervencije. Moderni liberalizam
napustio je vjeru u kapitalizam u velikoj mjeri zbog otkria D. M. Kejnza da se rast i
napredak mogu odrati samo sistemom upravljanog, odnosno ragulisanog kapitalizma u
kojem bi kljuna odgovornost za ekonomiju bila dodijeljena dravi. Njihov cilj je da uzdignu
pojedince. Najutjecajniji suvremeni pokuaj da se naela liberalizma pomire s politikom
blagostanja i redistribucije uinio je Don Rols.
KONZERVATIZAM:
Konzervativne ideje i doktrine pojavile su se krajem 18. i poetkom 19. vijeka. One su bile
odgovor na ubrzane ekonomske i politike promjene koje je u velikoj mjeri sibolizovala
francuska revolucija. Pokuavajui da odoli pritisku koji doveo do uspona liberalizam,
socijalizam i nacionalizam, a konzervatizam je stao u odbranu tradicionalnog drutvenog
poretka. U kontinentalnoj Evropi pojavio se konzervatizam kojeg su oznaila djela mislilaca
kao to je ozef de Mester. Ovaj konzervatizam bio je jasno autokratski reakcionaran i
odbacio je svaku ideju reforme. U velikoj Britaniji i SAD razvio se umjerenije, fleksibilnije i
konano uspjeniji vid konzervatizma koji je obiljeavao vjerovanje Emanuela Berka u
promjenu da bi se sauvalo. Vrhunac ove tradicije u Velikoj Britaniji dogodio se tokom
pedesetih godina 20. vijeka kada je konzervativna partija prihvatila poslijeratno ureenje i
nainila sopstvenu verziju. Nova desnica je radikalna antidravna i antipaternalistiki vid
konzervatizma koji se snano oslanjao na klasine liberalne teme i vrijednosti.
ELEMENTI KONZERVATIVIZMA:
Tradicija: Sredinja tema konzervativne misli elja za ouvanjem koja je tijesno povezana s
prihvaanjem vrijednosti tradicije. Prema tom svatanju tradicija odrava sakupljeno znanje
prolosti i ustanove i praksu koje su izdrale ispit vremena i zato bi trebalo da budu ouvane
za dobro sadanjih i buduih generacija. Vrijednost tradicije je i u tom to podrava
stabilnost i bezbjednost.
Pragmatizam: Konzervativci su tradicionalno naglaavali ogranienost ljudskog razuma koji
je posljedica beskrajne sloenosti svijeta u kojem ivimo. Zbog toga ne postoji povjerenje u
apstraktne principe i sisteme miljenja, ve se na njihovo mjesto postavlja vjera u iskustvo,
historiju, i prije svega pragmatizam. Zbog toga konzervativci radije opisuju svoja uvjerenja
kao nain razmiljanja ili pristup ivotu, a ne kao ideologiju.
Nesavrenost ovjeka: Konzervativno vienje ljudske prirode je izuzetno pesimistino. Po
njemu ljudsko bia su ograniena, zavisna i trae sigurnost, privlae ih poznati, iskueno i
isprobavano. Osim toga ljudi su moralno iskvareni: uprljani sebinou, pohlepom i eu za
mo. Iz tog razloga se korijeni kriminala i nereda nalaze u ljudskoj prirodi, a ne prirodi
drutva.
Organicizam: Umjesto da vide drutvo kao proizvod ovjekovih sposobnosti, konzervativci
su ga tradicionalno shvatili kao organsku eliju, Tj. ivo bie. Drutvo je stoga oblikovano
po prirodnoj nunosti, s njenim razliitim ustanovama, donosno osnovom drutva koje
doprinose zdravlju i stabilnosti u drutvu. Zajednike vrijednosti i zajednika kultura takoer
se smatraju vitalnim za opstanak zajednice i jedinstvo drutva.
Hijerarhija: Po konzervativnom svtavanju u organskom su drutvu razliiti drutveni poloaji
status prirodni i neizbjeni. To se ogleda kroz razliite uloge i odgovornost, recimo
poslodavca i radnika, uitelja i uenika, roditelja i djece. Po tom gleditu hijerarhija i
nejednakost ipak ne prouzrokuju sukob jer je drutvo povezano meusobnim obavezama i
odgovornostima.
Vlast: Konzervativci uglavnom smatraju da se vlast uvijek vri odozgo i da je vodstvo koje
prua smjer i podrku onima koji ne posjeduju znanje, iskustvo ili obrazovanje da djeluje
mudro u sopstvenom interesu. Vrijednost vlasti je u tome to je izbor drutvenog jedinstva,
tako to ljudi ukazuju na to ko su i ta se od njih oekuje. Na taj nain sloboda mora da
postoji usporedno s odgovornou.
Svojina: Konzervativci smatraju da je vlasnitvo kljuno zato to ljudima daje sigurnost i
izvjesnu nezavisnost od vlasti. Svojina pak predstavlja osposobljene ljudske linosti tako to
ljudi vide sebe u onom to posjeduju.

NOVA DESNICA:
Nova desnica predstavlja novinu u konzervativnoj misli i moe se smatrati vrstom
kontrarevolucije protiv pomjerana ka dravnom intervencionizmu poslije 1945. i irenje
liberalnih, odnosno progresivnih drutvenih vrijednosti. Ideje nove desnice nastale su
sedamdesetih godina 20. vijeka kao posljedica navodne propasti kejnzijanske
socijaldemokracije, koju je oznaio kraj poslijeratnog buma. Ove ideje su najutjecajnije bile
u Velikoj Britaniji i SAD. Ipak nova desnica ne predstavlja toliko jedinstvenu i sistematinu
filozofiju koje se obino nazivaju neoliberalizam i neokonzervatizam.
NEOLIBERALIZAM:
Neoliberalizam je suvremenija verzija klasine politike ekonomije koja je razvijena u
djelima ekonomista slobodnog trita kao to su Fridrih Hajek i Milton Fridman i filozofa
Roberta Nizika. Nosei stubovi neoliberalizma se trite i pojedinac. Osnovni neoliberalni cilj
je potisnuti granice drave. Po tom gleditu mrtva ruka drave gui inicijativu i koi
poduzetnitvo; vlada bez obzira na to koliko ima dobre nemjere. Ovo su ogledala u
liberalnoj zainteresovanosti nove desnice. Ukratko privatno je dobro, javno je loe. Ovakve
ideje su povezane sa krajnim individualizmom koji je iskazala Margaret Taer u uvenoj
izjavi drutvo ne postoji, ve samo pojedinci i njihove porodice. Vjeruje u samo pomo, linu
odgovornost i poduzetnitvo.
NEOKONZERVATIZAM:
Neokonzervatizam prihvata konzervativna drutvena naela iz 20. vijeka. Konzervativna
nova desnica prije svega eli da obnovi autoritet sugerirajui povratak tradicionalnim
vrijednostima. Smatra se da autoritet osigurava drutvenu stabilnost tako to obezbjeuje
disciplinu i jednakost. Stoga su neprijatelji neokonzervatizma popustljivi i da se svako bavi
svojim. Sljedea odlika neokonzervatizma je da negativno gleda na pojavu multikulturnih i
multivjerskih drutava. Ovo stanovnitvo se takoer esto povezuje s posebnim oblikom
necionalizma koji je podjednako skeptian prema multikulturalizmu.
SOCIJALIZAM:
Socijalizam nije postao politika doktrina sve do ranog 19. vijeka. On se razvio kao reakcija
na pojavu industrijskog kapitalizma. Socijalizam je na poetku izrazio interes zanatlija koje
je ugroavalo irenje fabrike proizvodnje. U svom najstarijem obliku socijalizma je
uglavnom bio fundamentalistiki, utopijski i revolucionaran. Imao je za cilj ukidanje
kapitalistike ekonomije zasnovane na trinoj razmjeni. Najutjecajniji predstavnik ovog
vida socijalizma je Karl Marks ije su ideje inile osnovu komunizma 20. vijeka. Krajem 19.
vijeka pojavila se reformistika socijalistiko uenje koje je zagovaralo posebno
interesiranje radnike klase u kapitalistiko drutvo. U njemu se istie mogunost mirnog,
postepenog i legalnog prelaska u socijalizam. Reformistiki socijalizam zasnivao se na dva
izvora: humanistikoj tradiciji etikog socijalizma i obliku revizionistikog marksizma. Tako
je tokom veeg dijela 20. vijeka socijalistiki pokreti bio podijeljen na dva suprotstavljena
tabora. Revolucionirani socijalisti koji su slijedili primjer Lenjina i boljevika nazvali su sebe
komunistima, dok su reformski socijalisti koji su zastupali vid ustavne politike i prihvatili
socijaldemokraciju. Ovo suparnitvo nije bilo usredotoeno samo na pitanja najprikladnijih
sredstava za ostvarivanje socijalizma. Socijaldemokrate su odbacili fundamentalistika
naela kao to su zajednika svojina, planiranje i oblikovanje socijalizma. Na kraju 20.
vijeka oba oblika socijalizma su prolazila kroz krize to je neke podstaklo da proglase
njegovu smrt i nastanak postsocijalistikog drutva.
ELEMENTI SOCIJALIZMA:
Zajednica: Sutina socijalizma je u voenju ljudi kao drutvenih bia. Kao to je pjesnik
Don Don rekao svaki ovjek je dio kontinenta, dio elije. Ovo se odnosi na znaaj zajednice
i naglaava stepen do kojeg je individualni identitet oblikom drutvenim meudejstvom.
Bratstvo: Poto su ljudi dio ovjeanstva njih povezuje prijateljstvo odnosno bratstvo. Ovo
je podstaklo socijaliste da daju prednost suradnji u odnosu na takmienje. Po tom gleditu
suradnja daje ljudima mogunost da ujedine svoje kolektivne energije i ojaa vezu u okviru
zajednice.
Drutvena jednakost: Jednakost predstavlja osnovnu vrijednost socijalizma koji se ponekad
pokazuje kao oblik egalitarizma. Socijalisti posebno naglaavaju znaaj drutvene
jednakosti, jednakosti rezultata nasuprot jednakosti ansi i vjeruje da je njeno postojanje
najvaniji garant drutvene stabilnosti. Ona takoer ini osnovu za uivanje zakonskih i
politikih prava.
Potrebe: Naklonost prema jednakosti takoer je sadrana u socijalistikom uvjerenju da bi
materijalna dobra trebalo da bude rasporeeno na osnovu potreba. Klasina formulacija
ovog naela sadrana je u Maksovom komunistikom principu raspodjele svako prema
sposobnostima, svakom prema potrebama. To znai da zadovolji osnovne potrebe. Naravno
raspodjela prema potrebama zahtjeva da ljudi budu vie motivirani.
Drutvena klasa: Socijalizam se esto dovodi u vezu s oblikom klasne politike. Kao prvo
socijalisti su uglavnom analizirali drutvo na osnovu raspodjele zarade, odnosno bogatstva i
tako su vidjeli klasu kao znaajnu drutvenu podjelu. Kao drugo socijalisti se obino
povezuju s interesima radnike klase. Meutim klasne podjele se mogu prevazii, a
socijalistiki cilj je da izbrie ekonomske i drutvene nejednakosti.
Zajednika svojina: Odnos izmeu socijalizma i zajednike svojine je izuzetno sporno
pitanje. Neki u njoj vide cilj samo socijalizma, dok je drugi svate kao puko sredstvo za
postizanje ire jednakosti. Socijalisti zastupaju zajedniku svojinu poto predstavlja
sredstvo kojim se povezuju materijalni resursi, dok se za privatnu svojinu kae da potie
sebinost.
MARKSIZAM:
Marksizam je kao teorijski sistem predstavljao najznaajniju alternativu liberalnom
racionalizmu koji je u modernom periodu dominirao zapadnom kulturom. Marksizam se
smatrao za najveeg neprijatelja zapadnog kapitalizma. Ova dvojnost ukazuje na osnovnu
potekou prilikom izuavanja marksizma: postojanje razlika izmeu marksizma kao
drutvene filozofije i pojave komunizma 20. vijeka. Stoga propast komunizma na kraju 20.
vijeka ne mora da znai i smrt marksizma kao politike ideologije. Naprotiv to to se
oslobodio zaostavtine lenjinizma i staljinizma moe da mu udahne svje ivot. U izvjesnoj
mjeri problem proistie iz obima Marksovih djela koja su nekima dala povod da ga oznae
kao ekonomskog deterministu, a drugima kao humanistikog socijalistu. Postoji takoer
podjela izmeu njihovih radnih i kasnijih rodova koja se esto povezuje kao razlika izmeu
mladog i zrelog Marksa. Marks je oigledno vjerovao da je razvio novi vid socijalizma koji je
bio nauan. Marksove ideje i teorije doprele su do ire publike poslije njegove smrti, a
naruito zahvaljujui radovima njegovog ivotnog suradnika Engelsa. Oblik ortodoksnog
marksizma koji je obino nazivan dijalektikim materijalom. Ovaj vulgarni marksizam je
svakako jee naglaavao mehanicistike teorije i historijski determinizam.
ELEMENTI MARKSIZMA:
Industrijski materijalizam: Ugaoni kamen marksistike filozofije predstavlja ono to je
Engels nazvao materijalistiko svatanje historije koje istie znaaj prirodnog ivota u kojima
ljudi proizvode sredstva za preivljavanje. Marks je smatrao da ekonomska baza koja se
prevashodno sastoji od naina proizvodnje to navodi na zakljuak da se drutveni i
historijski razvoj mogao objasnit na osnovu ekonomskih i klasnih inilaca. Kasnije su to
marksisti to prikazali kao mehaniki odnos koji podrazumijeva da nepromjenljivi ekonomski
zakoni pokreu historiju.
Dijalektika promjena: Sledivi Hegela Marks je vjerovao da je pokretaka snaga historijska
promjena dijalektika, proces meudejstva suprotstavljenih snaga. U materijalistikom vidu
ovaj model podrazumijeva da su historijske promjene posljedica unutranjih suprotnosti u
okviru naina proizvodnje.
Otuenje: Otuenje je sredinje naelo u Marksovim ranim radovima. To je proces u kome
je radnitvo u kapitalizmu svedeno na puku robu, a rad postaje depersonalizovana
aktivnost. Po tom svatanju radnici su otueni od proizvoda sopstvenog rada.
Klasna borba: Osnovna protivrenost kapitalistikog drutva potie od postojanja privatne
svojine. Ona dovodi do podjele na buroaziju, odnosno kapitalistiku klasu, a to su vlasnici
sredstava za proizvodnju. Buroazija je vladajua klasa. Ona ne samo da ima ekonomske
moi zbog bogatstva kojim raspolae ve uiva i politiku i idealistiku privilegiju.
Dodatne vrijednosti: Odnos izmeu buroazije i proletarijata je nepomirljiv sukob koji
proizlazi iz injenice da je proletarijat u kapitalizmu uvijek i sistematski eksplatisan. To znai
da trka za profitom nagoni kapitalistika preduzea da izvuku dodatnu vrijednost iz radnika.
Kapitalizam je zbog toga po prirodi nestabilan jer proletarijat ne moe zauvijek da prihvata
eksploataciju.
Proleterska revolucija: Marks je vjerovao da je kapitalizam osuen na propast i da je
proletarijat njegov grobar. Po njemu kapitalizam e proi kroz sve ozbiljne krize
prekomjerne proizvodnje to e dovesti do stvaranja revolucionarne klasne svijesti
proletarijata. Marks je proglasio proletersku revoluciju za imovinu iji je cilj preuzimanje
kontrole nad sredstvima za proizvodnju. Kasnije je ipak razmatrao mogunost mirnog
prelaska u socijalizam.
Komunizam: Marks je predvidio da e s proleterskom revolucijom zapoeti prelaziti
socijalistiki period u kojem e biti neophodna diktatura proletarijata. Meutim kako klasne
suprotnosti budu nastajale i kad nastane istinsko komunistiko drutvo ova proleterska
drava e jednostavno odumrijeti. Time e se okonati prethistorija ovjeka i omoguiti
ljudskim biima da po prvi put utiu na svoju sudbinu i ostvare svoj potpuni potencijal.
ORTODOKSNI KOMUNIZAM:
Marksizam je neraskidivo povezan sa iskustvom sovjetskog komunizma i posebno sa
doprinosom prva dva sovjetska lidera Lenjina i Staljina. Otuda komunizam 20. vijeka moe
najbolje da se razumije u vidu marksizma-lenjinizma, odnosno kao ortodoksni marksizam
izmjenjen sukobom lenjinistikih teorija i doktrina. Osnovni Lenjinov doprinos marksizmu
bila je njegova teorija o revolucionarnoj partiji. Ona je odravala Lenjinov strah od
proletarijata, zavedeni buroaskim idejama i uvjerenjima. Zato je bila potrebna
revolucionarna partija naoruana marksizmom koja bi sluila kao avangardna ratna klasa.
To je trebalo da bude partija novog tipa ne masovna ve vrsto povezana partija
profesionalnih revolucionara. Njihova organizacija trebalo je da bude zasnovana na naelu
demokratskog centralizma, vjerovanju u slobodu rasprave i jedinstvo akcija. Tako je
Boljevika partija promijenila ime u Komunistiku partiju. Meutim vie od Boljevike
revolucije 1917 na SSSR je utjecala Staljinova druga revolucija tridesetih godina. Tokom
preoblikovanja sovjetskog drutva, Staljin je stvorio model ortodoksnog komunizma koji je
poslije 1945. slijedile Kina, Sjeverna Koreja i Kuba, kao i drave irom Istone Evrope.
Staljinove promjene su u velikoj mjeri bile posljedica njegove najvanije ideoloke doktrine
socijalizma u jednoj dravi. Ono to bi se moglo nazvati ekonomskim staljinizmom zapoelo
je ostvarivanjem prvog Petogodinjeg plana 1928. Svu resursi su stavljeni pod kontrolu
drave i uspostavljen je sistem centralnog planiranja kojim je upravljao Dravni komitet za
planiranje. Ni Staljinove politike promjene nisu bile manje dramatine. U stvari Staljin je
pretvorio SSSR u totalitarnu doktrinu koja je djelovala pomou sistematske pretnje. Iako
najokrutnije odlike ortodoksnog komunizma nisu preivjele Staljinovu smrt 1953. osnovana
naela lenjinistike partije tvrdoglavo su se odupirale reformama. Ovo je pokazalo
Gorbaovljev proces reformi perestrojka.
MODERNI MARKSIZAM:
Sloeniji i suptilniji vid marksizma razvijen je u Zapadnoj Evropi. Shvaanje sovjetskog
marksizma, a zapadni marksizam je uglavnom bio pod utjecajem Hegelovih ideja i naglaska
na ovjeka kao stvaraoca koji se nalazi u raznim Marksovim radovima. Drugim rijeima za
ljudska bia se smatra da stvaraju historiju. Zapadni marksisti su uspjeli da se oslobode
krutog oklopa baza-nadgradnje. Njihove ideje se zato ponekad nazivaju neomarksizam to
ukazuje na odbijanje da se klasna borba vidi kao poetak i kraj drutvene analize. Maarski
marksista or Lukas bio je jedan od prvih koji je predstavio marksizam kao humanistiku
filozofiju. On je naglaavao proces postvarenja kojim kapitalizam dehumanizuje radnike
svodei ih na pasivne objekte. Antonijo Grami ukazuje da se kapitalizam odrava ne samo
ekonomskom dominacijom ve i politikim i kulturolokim injenicama. On je ovo nazvao
ideolokom hegemonijom. Jasniji hegelijanski oblik marksizma razvila je takozvana
Frankfurtska kola.
FAIZAM:
Dok liberalizam, konzervatizam i socijalizam predstavljaju ideologiju 19. vijeka, a faizam je
dijete 20. vijeka. Ne bih rekli da je on specifino meunarodna pojava. Iako se faistika
uvjerenja mogu promatrati sve do kasnog 19. vijeka, a njih je poznavao i uobliio Prvi
svjetski rat. Dva osnovna pojavna oblika faizma bili su: Musloinijeva faistika doktrina u
Italiji i Hitlerova nacionalistika doktrina u Njemakoj. Oblici neofaizma i neonacionalizma
ponovo su se pojavili u posljednjim godinama 20. vijeka koristei privrednu krizu i politiku
nestabilnost poslije propasti komunizma. Faizam je po mnogo emu predstavljao pobunu
protiv ideja i vrijednosti koje su dominirale zapadno politikom miljenju poslije Francuske
revolucije. Vrijednosti kao to su racionalnost, napredak, sloboda i jednakost bile su
odbaene u ime borbe, vodstva, moi, heroizma i rata. U tom smislu faizam je imao
antikarakter. Uglavnom je definiran onim emu se suprotstavlja: on je oblik antikapitalizma,
antiliberalizma, antiindividualizma, antikomunizma itd. Faistiki ideal jeste novi ovjek
heroj koga pokreu dunosti, ast i portvovanost, spreman da rtvuje svoj ivot za slavu
nacije ili rase i da se podinjava vrhovnom voi. Meutim nisu svi faisti razmiljali na isti
nain. talijanski faizam je u sutini bio krajni oblik etatizma zasnovan na bespogovornom
potovanju i odanosti totalitarnoj dravi. S druge strane njemaki nacionalsocijalizam
uglavnom se zasnivao na rasizmu. Njegove dvije osnovne teorije bile su arijevstvoi snaan
oblik antisemitizma.
ANARHIZAM:
Meu politikim ideologijama anarhizam predstavlja izuzetak po tome to nijedna
anarhistika partija nije uspjela da osvoji vlast, bar ne na nacionalnom nivou. Anahistke
ideje i dalje obogauju politiku raspravu time to dovede u pitanje konvencionalna
ubjeenja da su pravo, vlada i drava poeljni ili nepoeljni. Sredinji motiv anarhizma je
vjerovanje da je politika vlast u svim njenim oblicima, a naroito u obliku drave zla i
nepotrebna. Meutim anarhistika naklonost prema drutvu bez drave, a reguliu
meusobne odnose sporazumom i suradnjom zasnovanim na slobodnoj volji, razvijena je iz
dvije suprotstavljene tradicije: liberalni individualizam i socijalistikog komunizma.
Anarhizam se tako moe oznait kao toka prelaska liberalizma i socijalizma. Za razliku od
liberala, individualistiki anarhisti kao to je Vilijam Godvin vjerovali su da bi sloboda
racionalna ljudska bia bila u stanju da reguliraju meusobne odnose mirno i spontano.
Moderni individualisti obino su se pozivali na trite da bi objasnili kako bi drutvo bilo
regulirano kada ne bi postojala dravna vlast, razvijajui tako vid kapitalizma.
Rasprostranjenija anarhistika tradicija zasniva se meutim na socijalistikim idejama poput
zajednice, suradnje, jednakosti i zajednike svojine. Francuski anarhista Pjer-ozef Prudon
razvio je na ovim osnovama takozvani mutualizam, uvjerenje da su male zajednice
nezavisni seljaka i zanatlija sposobne da reguliu svoje ivote sistemom pravedne i jednake
razmjene. Drugi anarhisti kao to je Rus Pjotor Kropotkin razvili su oblik anarhokomunizma
ija su osnovna naela zajednika svojina.
FEMINIZAM:
Iako su feministike teorije bile izraene i u drutvima kao to je drevna Kina, njih nije
podravala razvojna politika teorija. Ipak do pojave enevskog poretka za dodjeljivanjem
prava glasa etrdesetih i pedesetih godina 19. vijeka u obliku takozvanog prvog talasa
feminizma, a feministike ideje nisu imale iri odjek. Sa uvoenjem prava glasa za ene
poetkom 20. vijeka u veini zapadnih zemalja enski pokret je ostao bez osnovnog cilja.
Drugi talas feminizma pojavio se ezdesetih godina 20. vijeka. On je istakao radikalnije
ponekad revolucionirane zahvate zahtjeve rastueg pokreta za osloboenje ena. Osnovne
teze feminizma su da drutvo karakterie neravnopravnost meu polovima. Postoje
najmanje tri suprotstavljene feministike tradicije. Liberalne feministkinje pokuale su da
svate ensku poinjenost na osnovu nejednake raspodjele prava i ansi u drutvu. Ovaj
feminizam jednaki prava je u sutini reformistiki. On se vie bavi reformom jedne sfere
nego preoblikovanjem privatnog odnosno porodinog ivota. Nasuprot tome socijalistike
feministkinje su obino naglaavale vezu izmeu poinjenosti ena i kapitalistikog naina
proizvodnje. Meutim posebnost drugog talasa feminizma prevashodno proistie iz pojave
feministike kritike koja nije ukorenjena u konvencionalnim politikim doktrinama.
Radikalne feministkinje vjeruju da je podjela meu polovima politiki znaaj i najvanija
podjela u drutvu. Po njima sva drutva nekadanja i sadanja oznaava partija. One tako
istiu potrebu za seksualnom revolucijom koja bi posebno preoblikovala lini, porodini i
domai ivot. Zato je karakteristian slogan radikalni feministkinja lino je politiko.
VJERSKI FUDAMENTALIZAM:
Religija i politika se preklapaju u mnogo taaka. Etiki socijalizam je na primjer postao
sastavni dio razliiti vjerskih doktrina, doprnjevi nastanku hrianstva i islamskog
socijalizma. Protestantizam je doveo do oblikovanja ideja o samomotivisanoj i individualnoj
odgovornosti. Vjerski fudamentalizam se ipak razlikuje po tom to posmatra politiku kao
sekundarne u odnosu na objavljenu istinu vjerske doktrine. Sa tog gledita politiki i
drutveni ivot trebalo bi da bude organizovan na osnovu istinskim vjerskim naelima. Poto
je takva naela mogue razviti u potpun pogled na svijet, vjerski fundamentalizam se
opravdano moe smatrati ideologijom. Postoje dva suprotstavljena objanjenja. Jedan
prikazuje fundamentalizam prije svega kao skretanje na modernu i sekularizovanu kulturu.
Drugo istie da fundamentalizam ima trajan znaaj i da je posljedica neuspjeha
seksualizma. Oblici vjerskog fundamentalizma pojavili su se u raznim dijelovima svijeta. U
SAD sedamdesetih godina 20. vijeka poeo da raste znaaj hrianskog fundamentalizma
kao posljedica pojave nove hranske desnice koja se zalae za zabranu abortusa. Politiki
gledano najznaajniji moderni fundamentalizam bez ikakve sumlje je islamski. Postao je
poznat zahvaljujui Iranskoj revoluciji koja dovodi do stvaranja prve svjetske islamske
drave. Zatim se postepeno iri na Balkanskom istoku, u Sjevernoj Africi i u dijelovima
Azije. Islamski fundamentalizam posebno je bio uspjean u iskazivanju tenji gradske
sirotinje u zemljama u razvoju esto bile privuene socijalizmom, bilo u islamskom ili
marksistiko-lenjinistikom obliku.






4. DEMOKRATIJA:

DEFINISANJE DEMOKRATIJE:
Porijeklo naziva demokracija see od antike Grke. Demokracija je nastala od grke rijei
kratos, koja znai vlast, odnosno vladavina. Dakle ona znai vladavina naroda. No
jednostavno shvaanje vladavine naroda nee nas daleko dovesti. Problem sa demokracijom
jeste ba njena popularnost koja je dovela u pitanje znaaj politikog pojma. Po rijeima
Bernarda Krika demokracija je moda najbesmislenija rije u svijetu javnih poslova. Rije
demokracija se izmeu ostalih prepisuju sljedea znaenja: sistem vladavine siromanih i
marginalnih, oblik vladavine u kojem narod direktno i stalno upravlja sobom bez potrebe,
drutvo zasnovano na jednakim ansama, sistem socijalne zatite, sistem vladavine koji titi
prava i interese, sredstvo za zauzimanje javnih poloaja, sistem vladavine koji slui
interesima naroda.
TA JE NAROD:
Jedan od osnovnih obiljeja demokracije jeste naelo politike jednakosti. Ukratko tko ini
narod? Na prvi pogled odgovor je jednostavan: demos odnosno narod, a bez sumlje odnosi
se na sve ljude. U stvarnosti pak svaki demokracki sistem je ponekad ozbiljno ogranien.
Rani grki pisci su rije demos upotrijebili da oznae mnotvo odnosno siromane i masu
koja nije posjedovala svojinu. Demokracija dakle nije podrazumijevala politiku jednakost
ve naklonost prema siromanima. U gradovima-dravama politika participacija bila je
ograniena na mali dio stanovnitva: mukarce-graane starije od dvadeset godina i
iskljuivala je ene, robove strance. Ogranienja prava glasa postojala su u veini zapadnih
drava i najee su se zasnivala na iskljuivanjem ena. U Velikoj Britaniji ope pravo glasa
nije uvedeno sve do 1928. kada su ene dobile potpuno glasako pravo. U SAD se to
dogodilo tek poetkom ezdesetih godina 20. vijeka. U vicarskoj je pak ope pravo glasa
ustanovljeno 1971. U svim demokrackim sistemima i dalje postoji znaajno naelo
iskljuivanja djece iz politike. Godine za sticanje punoljestva se razlikuju i kreu se od 15 do
21. Iako je prihvaeno da se pod narodom podrazumijeva doslovno svi punoljetni graani, a
pojam se moe tumait na veliki broj razliiti naina. Narod se na primjer moe smatrati za
jedinstveno tijelo koje povezuje zajedniki odnosno kolektivni interesi. Iz ovog gledita
proistie model demokracije koji se kao Rusova teorija odreena u sljedeem odjeljku
usporeivanja na opem odnosno zajedniku, a ne na privatnu volju svakog pojedinca.
Meutim ovo moe da izopai demokraciju i vladavinu veine. Konano za narod se moe
smatrati skup slobodnih i jednakih pojedinaca.
NA KOJI NAIN BI NAROD TREBAO DA VLADA:
Veina svatanja demokracije zasniva se na naelu vladavine naroda. Pod ovim se
podrazumijeva da ljudi vladaju sobom-da uestvuju u donoenju kljunih odluka. Meutim
ovo uestvovanje se javlja u velikom broju oblika. U direktnoj demokraciji narodna
participacija znai neposredno i stalno uestvovanje u donoenju odluka i to na
referendumima, masovnim okupljanjima. Drugaiji i ei oblik demokratske participacije
jeste in glasanja koji je osnovno obiljeje onog to se obino naziva predstavnika
demokracija. Postoje i modeli demokracije koji se zasnivaju na naelu vladavine za narod.
Najgroteskniji primjer predstavljaju takozvane totalitarne demokracije koje su se razvile pod
faistikim doktorima Musolinijem i Hitlerom. Po njima ovi reimi se demokratski zato to
voa i jedino voa izraava prave interese naroda. U takvim sluajevima vladavina naroda
nije znaila nita. Ovo se ponekad oznaava kao plebiscitarna demokracija. Iako se
pokazuje da su totalitarne demokracije karikatura i one ukazuju na suprotstavljenost
izmeu vladavine naroda i vladavine korist naroda.


GDJE SU GRANICE NARODNE VLADAVINE:
Poto smo utvrdili to je narod i na koji nain bi trebalo da vlada, neophodno je da se
odrede granice te vladavine. Modeli demokracije koji se zasnivaju na liberalnom
individualizmu obino podrazumijevaju da demokracije bude ograniena na politiki ivot.
Prema tom stanovitu svrha demokracije je da nekim oblikom nerodne participacije ustanovi
zakonski okvir. Demokratska ruenja su dakle odgovarajua samo za pitanja koja se
posebno odnose na zajednicu. Nije neuobiajeno da se ovaj strah od demokracije ogleda u
odbijanju njenog direktnog participarornog oblika. Socijalisti i radikalni demokrati meutim
esto zastupaju alternativno gledite. U radikalnoj demokraciji vladavina naroda se na
smatra sredstvom za uspostavljanja okvira u kojem pojedinci mogu da se bave svim
poslovima ve opim naelom primjenjivanim na sve. Narodu se prepisuje osnovna pravo da
uestvuje u donoenju bilo koje odluke koja utie na njihov ivot gdje je demokracija
jednostavno kolektivni proces kojim se to postie. Umjesto prihvatnja samo politike
demokracije socijalisti se tako zalau za socijalnu odnosno industrijsku demokraciju. Slino
tome feministkinje zahtijevaju demokratizaciju porodinog ivota koji podrazumijeva pravo
svih da uestvuju u odluivanju u porodinoj odnosno privatnoj sferi.
DIREKTNA I PRESTAVNIKA DEMOKRACIJA:
Direktna demokracija zasniva se na direktnom i stalnom uestvovanju graana u vrenju
vlasti. Na taj nain direktna demokracija brie razliku izmeu vlade i onih kojima se vlada,
kao i izmeu drave i civilnog drutva, a to je sistem narodne samouprave. Ona je
ostvarena u antikoj Atini kao oblik vladavine kroz masovna okupljanja. Dobre strane
direktne demokracije su sljedee: poveava kontrolu graana, stvara bolje obavjetajne i
politiki zrelije graane, prua javnosti da iskau svoje poglede i interesovanja, obezbjeuje
legitimnost vladavine. Predstavnika demokracija predstavlja ogranien i posredan oblik
demokracije. Ograniena je jer uestvovanje naroda u vladanju rijetko i kratko i svedeno na
in glasanja svakih nekoliko godina. Ovaj oblik vlasti je demokratski samo dotle dok
predstavljanje omoguava vezu izmeu vlasti i onih kojima se vlada to se ponekad izraava
u konceptu izbora mandatara. Dobre strane predstavnike demokracije su sljedee:
omoguava praktian oblik demokracije, obine graane oslobaa tereta donoenja odluka,
dovodi do toga da vlast bude u rukama onih koji imaju bolje obrazovanje, odrava
stabilnost time to obino graane udaljava od politike.
KORPORATIVIZAM:
Korporativizam potie od faistike Italije koja je pokuala da ujedinjene upravljake i
radnike ukljui u proces vladavine i stvori takozvanu korporatistiku dravu. Teoretiari
korporativizma su meutim ukazali na sline pojave u najrazvijenijim dravama svijeta koje
su u obliku neokorporativizma ili liberalnog korporativizma donijele nastanku niza
tripartitnih vlada. One upravljaju preko organizacija koje dravnim slubenicima, grupama
poslodavaca i sindikatima omoguavaju da se meusobno direktno dogovaraju. Ova tenja
je da se ekonomski interesi ukljue u vladu u velikoj mjeri. Kada je vlada pokuala da
regulie privredni ivot i prui sve vei broj javnih usluga, postojala je sve oiglednija
potreba za institucionalnim ureivanjem koje bi obezbjedili suradnju i podrku predstavnika
najznaajnijih ekonomskih interesa. Uinjeni su pokuaji da se ekonomska politika stavi van
dometa dravnog intervencionizma i uticaj korporativizma je znaajno opao. Kada je rije o
demokrackom procesu znaaj korporativizma je izuzetno velik. Neki kao britanski socijalisti
tvrde da on omoguava oblik funkcionalne reprezentacije. Tako ono to se naziva
korporativni pluralizam pokazuje tripartitnost kao mehanizam pomoi kojeg se najznaajnije
grupe i interesi u drutvu takmie za oblikovanje vladine politike. Veina analitiara ipak
smatra da je korporativizam velika prednja demokracije. Kao prvo od njega imaju korist
samo one grupe kojima je dodjeljen priligen pristup vladi. Kao drugo korporativizam vie
radi u korist drave nago najznaajnijih ekonomskih interesa.
5. DRAVA:

TA JE DRAVA:
Termin drava koristi se za oznaavanje izuzetno velikog broja stvari: skup institucija,
teritorijalne jedinice, filozofske ideje. Drava se svata ne tri veoma razliita naina:
idealistika, funkcionalno i organizaciona. Idealistiki pristup najjasnije se ogleda u djelima
Hegela. On je izdvojio tri momenta drutvenog ivota: porodica, civilno drutvo i drava.
Tvrdio je da u porodici djeluje poseban altruizam koji potie ljude da za dobro svoje djece
zanemare sopstvene interese. Nasuprot tome civilno drutvo je sfera univerzalnog egoizma
u kojem pojedinci sopstveni interes stavljaju ispred interesa drugih. Hegel je shvatio dravu
kao etiku zajednicu zasnovanu na meusobnim simpatijama. Eunkcionalistiki pristup
dravi usporeuje se na ulogu, odnosno svrhu dravnih ustanova. Svakako najvanija uloga
drave je ouvanje drutvenog poretka. Takav pristup su prihvatili suvremeni marksisti koji
su dravu prije svega vidjeli kao mehanizam za ublaavanje drutvenih sukoba. Slaba
strana funkcijoalistikog shvaanja drave jeste to tei da sa samom dravom poveu bilo
koju instituciju koja odrava red. Organizaciono stanovite odreuje dravu kao aparat
vlasti u najirem znaaju skup institucija koje su oito javne samim tim to su odgovorne za
kolektivno organizovanje drutvenog ivota. Vrijednost ove definicije je u tome to pravi
jasnu razliku izmeu drave i civilnog drutva. Drava se sastoji od razliiti institucija vlasti:
birokracije, vojske, policije, sudova, sistema socijalne zatite. Na osnovu toga moe se
odrediti porijeklo moderne drave nastale u evropskom sistemu centralizovane vlasti 15. i
16. vijeka. tovie organizacioni pristup nam dozvoljava da razmatramo poveanje ili
smanjenje drave u smislu proirivanja ili suavanja njenih odgovornosti. Na osnovu toga
mogue je razlikovat pet kljunih obiljeja drave:
Drava je suvremena. Ona vri apsolutnu vlast jer se nalazi iznad svih udruenja i grupa.
Tomas Hops izrazio je ovu ideju tako to je opisao dravu kao Levijatan.
Dravne ustanove su oigledno javne za razliku od pravnih institucija civilnog drutva. Javna
tijela su odgovorna za donoenje i sprovedu kolektivnih odluka, dok pravne postoje da bi se
zadovoljili pojedinani interesi.
Drava je izraz legitimnosti. Njene odluke se obino prihvaaju kao obvezujue poto se
tvrdi da su donijete u javnom interesu ili za ope dobro.
Drava je sredstvo dominacije. Dravnu vlast podrava sila: drava mora da posjeduje mo
da bi osigurala potovanje zakona i kaznila one koji ga kre.
Drava je teritorijalna asocijacija. Njena nadlenost je geografski odreena i obuhvata sve
one koji ive u okviru dravnih granica bez obzira na to da li su njeni graani ili ne.
Meutim najznaajnija je ona razlika koja postoji izmeu drave i vlade. Dva termina koji se
esto ravnopravno koriste. Ova razlika nema samo akademsko znaenje ve se odnosi na
samo sutinu ideje o ogranienoj i ustavnoj vladi. Osnovne razlike izmeu vlade i drave su:
Drava je ira od vlade. Ona je iroka asocijacija koja obuhvata sve ustavne javnog
domena.
Drava je entitet koji traje, a moglo bi se rei vjeni entitet. Vlada je privremena , vade
dolaze i odlaze.
Vlada je sredstvo pomou kojeg drava vlast djeluje. Prilikom donoenja i provoenja
dravne politike i vlada je mozak drave.
Drava vri bezlinu vlast. Zaposleni u dravnim tijelima angauju se i obuavaju na
birokratski nain.
Drava makar u teoriji predstavlja nepromjenljive interese drutva, ope dobro odnosno
volju. Vlada pak izraava posebne interese.

PLURALISTIKA DRAVA:
Pluralistika teorija drave ima liberalno porijeklo. Ona potie iz uvjerenja da drava u
drutvu djeluje kao sudija. Drava se moe zanemariti samo ako se posmatra kao
nepristrastan sudija sposoban da se suprotstavi aktualnoj vlasti. Porijeklo ove teorije je u
djelima teoretiara drutvenog ugovora Tomasa Hopsa i Don Loka iz 17. vijaka. Kljuno
pitanje kojim su se ovi mislioci bavili su osnovne politike obligacije po kojima su pojedinci
obavezni da se podinjavaju dravi i da je potuju. Tvrdili su da je drava proistekla iz
dobrovoljnog sporazuma odnosno drutveno ugovora. Kad nama drave pojedinci
zloupotrebljavaju, iskoritavaju jedni druge, a kada drava postoji red i civilizovan ivot su
obezbjeeni i sloboda zatiena. Po Lokovim rijeima tamo gdje nema zakona, nama
slobode. Prema liberalnoj teoriji drava je shvaena kao neutralni arbitar izmeu
suprotstavljenih grupa i pojedinaca u drutvu. Ona je sudija koji je u stanju da zatiti
svakog graanina od zloupotrebe sugraana. Kao teorija drutva pluralizam je stanovite da
je u liberalnim demokracijama mo iroko i ravnomjerno rasporeena. Kao teorija drave on
u osnovi ima ideju da je drava naturalna zato to je otvorena prema razliitim grupama,
interesima i svim drutvenim klasama. Ovo gledite polazi od dvije osnovne pretpostavke.
Prva je da je drava u sutini poinjena vladi. Druga pretpostavka je da je demokratski
proces znaajan i djelotvoran. Drava moe da odreuje svoje posebne interese.
KAPITALISTIKA DRAVA:
Marksistiko shvaanje kapitalistike drave prua jednu alternativu pluralistikom voenju
drave kao neutralnog sudije. Ovo gledite se prije svega zasniva na klasinoj formulaciji da
je drava samo instrument klasne represije, a drava proistie iz klasnog sistema i na
izvrstan nain ga odrava. Nejasan je odnos izmeu baze i nadgradnje odnosno u ovom
sluaju izmeu drave i kapitalistikog naina proizvodnje. Izvrna vlast moderne drave
nije nita drugo do odbor za upravljanje zajednikim poslovima itave buroazije. U
teorijama se istie da se drava moe razumjet samo u kontekstu nejednake klasne moi i
da proistie iz kapitalistikog drutva i odrava ga tako to djeluje kao instrument represije
dominante klase ili suptilnije kao mehanizam pomou kojeg se ublauju klasne suprotnosti.
Marksov stav prema dravi nije bio u potpunosti negativan. Diktatura proletarijata smatra
se sredstvom zatite rezultata revolucije jer sprjeava kontrarevoluciju. Ali Marks nije
shvatio dravu kao neophodnu ili trajnu drutvenu formaciju. Tokom ezdesetih i ranih
sedamdesetih godina 20. vijeka marksistika rasprava o dravi dominirali su suprotstavljena
stanovita. U njenom sreditu bila su razliita vienja drave. Miliband je opisao dravu kao
sredstvo odnosno instrument vladajue klase istiui koliko dravna elita nesrazmjerno
potie iz redova privilegovanih i posrednika. Dakle naklonost drave prema kapitalizmu
proizlazi iz preklapanja drutvenog poretka, s jedne strane javnih slubenika i drugih javnih
zvaninika, a s druge strane bankara, poslovnih i industrijski lidera. Drugim reeno obije
grupe tee da predstavljaju kapitalistiku klasu. Oni sve vie posmatraju dravu kao teren
na kojem se vodi borba izmeu interesa, grupa i klasa to se posebno jasno ogleda u
stratekom pristupu dravi.
DRAVA LEVIJATAN:
Predstava o dravi kao Levijatan u suvremenoj politici se vezuje za novu desnicu. Ovo
gledite potie od ranog, odnosno klasinog liberalizma i posebno od radikalnog oblika
individualizma. To potie iz uvjerenja da je drava parazitska izraslina koja predstavlja
opasnost i za individualnu slobodu i za ekonomsku sigurnost. Umjesto da bude napristrasan
sudija kako istiu pluralisti ona je sujetna dadilja koja oajniki tei da se mijea u svaki
aspekt ljudskog ivota. Osnovna odlika ovog pogleda jeste da drava promovie interes koji
se razlikuje od interesa drutva i da oni izazivaju neobuzdan porast uloge, odnosno
odgovornosti same drave. Nova desnica tvrdi da izborno takmienje postie politiare da
nadmae jedni druge u obeavanju poveane potronje i velikodunijih vladinih programa i
ne obazirui se na dugoronu tetu koju takve politike mogu da nanesu privredi poveanjem
poreza, veom inflacijom i isticanjem investicija. Tako znai da drava dominira nad vladom.
Ipak ono u emu se ova dva pogleda razlikuju jeste shvaanje interesa kojima dravni
aparat se slui.
PATRIJAHALNA DRAVA:
Suvremeno razmatranje patrijarhalne drave mora da uzme u obzir feministike teorije.
Feministkinje obino nisu smatrale prirodu dravne mou za sredinje politiko pitanje, ve
su davale prednost dubljim strukturama moi mukaraca koja je koncentrirana u
institucijama poput porodice i privrednog sistema. One smatraju da je drava pristrana u
korist mukaraca ukoliko je enama uskraeno zakonska i politika jednakost, a naroito
pravo glasa. Zbog toga liberalne feministkinje vjeruju da sve grupe imaju potencijalno
jednak pristup dravnoj moi i da ona moe nepristrano da bude iskoritena za podrku
pravde i opeg dobra. Stoga su liberalne feministkinje obino pozitivno gledale na dravu,
cjenei dravnu intervenciju za sredstvo kojim se ukida nejednakost meu polovima i
unapreuje uloga ena. Meutim negativnije vienje drave razvile su radikalne
feministkinje koje tvrde da mo drave odrava dublju strukturu represije u obliku
patrijarhata. Razvijena su dva razliita stanovita-instrumentalistiko i strukturalistiko.
Instrumentalisti smatraju dravu za malo vie od sredstva koje mukarci koriste za odbranu
svojih interesa i odravanje strukture patrijarhata. Uvjeravaju da se patrijarhat odrava
zahvaljujui podjeli drutva na razliite sfere ivota-javno i privatno. Strukturalisti prije
svega istiu stepen do kojeg se institucije zasnivaju na patrijarhalnom sistemu.
ULOGA DRAVE:
Razliite obavjetajne moi drave imaju uticao na odreivanje njene eljene uloge odnosno
odgovornosti. Po mnogo emu ovo su pitanja oko kojih se vodi izborna politika i takmienje
partije. Postoji duboko neslaganje oko toga kakvu ulogu drava tano treba da ima, a
samim tim i oko odgovarajue ravnotee izmeu nje i civilnog drutva. Razliiti oblici drave
koji su se razvili su: minimalna, razvojna, socijaldemokratska, kolektivistika i totalitarna
drava.
MINIMALNA DRAVA:
Minimalna drava je ideal klasinih liberala iji je cilj da obezbijedi najveu moguu slobodu
za pojedinca. Ovo gledite potie iz teorije drutvenog ugovora, ali je ipak razvila u sutini
negativno shvatanje drave. Prema njemu vrijednost drave je u njenoj sposobnosti da
ogranii ljudsko ponaanje i tako sprijei pojedince da naruavaju prava i slobode drugih.
Drava je samo zatitno tijelo ija je osnovna uloga da obezbjedi okvir mira i drutvenog
reda u kome e graani ivjeti na nain koji smatraju najboljim. Zbog toga minimalna
drava ima tri osnovne funkcije. Prije svega postoji redi odravanja unutranjeg reda. Frugo
obezbjeuje potovanje ugovora odnosno dobrovoljnih sporazuma koje su sklopili graani i
tree prua zatitu od napada spolja. Ekonomska uloga drave treba da se svede na dvije
funkcije: odravanja stabilnog sredstva razmjene odnosno vrstog novca i podrku
konkurenciji kontrolom monopola, odreivanjem cijena itd.
RAZVOJNA DRAVA:
Najbolji historijski primjer minimalnih drava su zemlje kao to su Velika Britanija i SAD na
poetku industrijalizacije u 19. vijeku. U Japanu i Njemakoj ona je od samog poetka
prihvatila aktivniju razvojnu ulogu. Razvojna drava intervenie u privrednom ivotu sa
ciljem da podri industrijski rast i privredni razvoj. Ovo se nikako ne moe poistovjetit s
pokuajem da se trite zamjeni socijalistikim sistemima planiranja i kontrole, ve pretee
da se uspostavi razlika izmeu drave i institucija najznaajnih ekonomskih institucija u ijoj
osnovi se esto nalaze konzervativni i nacionalistiki prioriteti. Klasian primjer razvojne
drave je Japan. Odnedavno ekonomska globalizacija doprinijela je nastanku takmiarskih
drava. Njihova uloga je da u uslovima poveane meunarodne konkurencije razviju
strategije nacionalnog napredak.

GLOBALIZACIJA:
Proces globalizacije vjerojatno je najznaajni pretnja dravi ili makar nacionalnoj dravi.
Uopte globalizacija je proces u kome dogaaji i odluke donijete u jednom djelu svijeta utiu
na ljude u drugom djelu. Jedan od njenih pojavnih odluka je nastanak globalne ekonomije u
kojoj je svakoj zemlji postalo znatno tee ako ne i nemogue da upravlja meunarodnim
kretanjima kapitala. Posljedice ovog procesa za dravu su dramatine. Na primjer to znai
da drave imaju ograniene mogunosti da upravljaju ekonomskim ivotom i obezbjede opi
napredak zato to su nacionalne ekonomske strategije.


Socijaldemokratska drava je drava koja eli privrednu i ekonomsku jednakost svih
pojedinaca.
Kolektivistika drava komandira u sferi ekonomije u dravi.
Totalitarna drava je drava koja kontrolie sve sfere drutva. Nema privatnog poto je sve
javno.