1

puNao ivaVapIz AMtga-t

ga`amaaonnatI
maMDLacao




klaa vaaiNajya AaiNa iva&ana
mahaivaValaya
naarayaNagaava.ta.jaunnar
ija.puNao
ema.ka^ma. Baaga 2
saMSaaoQana p`klp Ahvaala

KaoDdgaavaatIla saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaacyaa vyavasqaapnaacaa AByaasa
ivaSaoYa saMdBa- - naarayaNagaava

saMSaaoQak ivaVaqaI-naI
ku.maoGaa dSarqa qaaorat
ema.ka^ma. Baaga 2

maaga-dSa-k

2

p`a.Da^ TakLkr sar
vaaiNajya ivaBaaga
sana
2013 2014
ga`amaaonnatI maMDLacao
klaa, vaaiNajya va iva&ana mahaivaValaya
naarayaNagaava, ta.jaunnar, ija.puNao

ivaVaqyaa-cao naava
ku. maoGaa dSadqa qaaorat
vaga-ema.ka^ma Baaga 2

ivaYaya vyavasaaya p`Saasana

pirxaa k`maaMk


AMtga-t pya-vaoxak



baihs%a pya-vaoxak


idnaaMk


ivaVaqyaa-caI sahI


3






ga`amaaonnatI maMDLacao
klaa, vaaiNajya va iva&ana mahaivaValaya
naarayaNagaava, ta.jaunnar, ija.puNao

p`it&ap~
sana 2013 2014

maI ku. maoGaa dSadqa qaaorat ilahUna doto kI KaoDd
gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacyaa
vyavasqaapnaacaa AByaasayaa p`klp AhvaalaatIla sava- maaihtI
mauL saMdBaa-tUna saMkilat kolaolaI AsaUna %yaacaa yaaogya
%yaa izkaNaI tsaa ]llaoK kolaa Aaho AaiNa sadr maaihtIcaa yaa p`klp
Ahvaalaacyaa vyaitir@t Anya kaozohI ]pyaaoga kolaolaa naahI.

izkaNa naarayaNagaava ku. maoGaa
dSadqa qaaorat
idnaaMk ema.ka^ma Baaga 2



4

ga`amaaonnatI maMDLacao
klaa, vaaiNajya va iva&ana mahaivaValaya
naarayaNagaava, ta.jaunnar, ija.puNao

p`maaNap~
ku. maoGaa dSadqa qaaorat hI klaa, vaaiNajya va iva&ana
mahaivaValayaat sana 20132014 yaa SaOxaiNak vaYaa-t
ema.ka^ma Baaga 2 yaa vagaa-t iSakt AsaUna itnao KaoDd
gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacyaa vyavasqaapnaacaa
AByaasayaa ivaYayaavar saMSaaoQana kolao Aaho.
sadr saMSaaoQana ho ema.ka^mavaaiNajya ivaBaagaacyaa
saMSaaoQana pwtI yaa ivaYayaaSaI saMbaMiQat AsaUna to
maaJyaa maaga-dSa-naaKalaI pUNa- kolao Aaho. yaa p`%yaok
saMSaaoQanaasaazI jao saaih%ya itnao Gaotlao Aaho. %yaacaa
yaaogya %yaa izkaNaI vaapr kolaa Aaho.

p`acaaya-
saMSaaoQana maaga-dSa-k
p`a.esa.esa.SaovaaLo p`a.Da^
TakLkr sar
vaaiNajya
ivaBaaga
idnaaMk



5

?Nainado-Sa

maaJyaa p`baMQaacao p`a.Da^ TakLkr sar yaaogya maaga-dSa-na
va ivaSaoYa sahkayaa-mauLo maI ha p`baMQa pUNa- k$ Saklao.
yaaogyamaaga-dSa-na, ]pyau@t sallaa tsaoca jamaa JaalaolaI
maaihtI %varIt tpasaUna dovaUna %yaavar cacaa- k$na saMkilat
maaihtIcaI yaaogya maaMDNaI krNyaasa madt kolyaaba_la maI
%yaaMcaI ?NaI Aaho.
klaa, vaaiNajya va iva&ana mahaivaValayaacao p`a.Da^.TakLkr
sar AaiNa p`a.Da^.Baaosalao sar va p`acaaya- yaaMnaIhI
vaoLaovaoLI kolaolao maaga-dSa-na idlaolaa sallaa va sahkayaa-
ba_la maI %yaaMcaIhI SatSa: AaBaarI Aaho.
maaJyaa kuTuMbaIyaaMnaI va ima~maOi~NaI yaaMnaI hI
p`baMQapUNa- krNyaasaazI idlaolao p`ao%saahna sava-taoprI
kolaolyaa sahkayaa-ba_la %yaaMcaI maI ?NaI Aaho.

izkaNa naarayaNagaava
idnaaMk

AaplaI ivaSvaasaU
ku. maoGaa dSarqa
qaaorat
ema .ka^ma.Baaga 2




6



p`klp Ahvaala

KaoDd gaavaatIla
saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaacyaa
vyavasqaapnaacaa
AByaasa
ivaSaoYa saMdBa-
KaoDd

7



8


AnaumaiNaka
A.. P`akrNaacao naava pRYz .
1 saMSaaoQana pQdtI 8 to 20
2 KaoDd va saBaaovalatalacaI
p`oxaNaIya sqaLo ek
dRYTIxaop
21 to 34
3 KaoDdgaavaatIla
saamaudayaIk ivavaah
saaohLyaacaI caLvaL
35 to 49
4 maaihtI va AakDovaarIcao
ivaSlaoYaNa
50 to 71
5 Anaumaana va saucanaa 72 to 83
ivaSaoYa AaBaar p`dSa-na 84







9







p`krNa naM 1
saMSaaoQana pwtI
1.1 p`stavanaa
1.2 saMSaaoQanaacao mah<va
1.3 saMSaaoQanaacao ]i_YTo
1.4 saMSaaoQanaacao sva$p
1.5 gaRihtko va pirklpnaa
1.6 saMSaaoQana kalaKMD
1.7 saMSaaoQana pwtI
1.8 namaunaa inavaD
1.9 saMSaaoQanaacaI vyaaPtI AaiNa mayaa-da
1.10 saMSaaoQanaacaa AaraKDa va AakDovaarIcao
ivaSlaoYaNa
1.11 maaihtIcao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa
1.12 saMSaaoQana p`klpacaa AaraKDa


10

p`krNa naM 1
saMSaaoQana pwtI

1.1 p`stavanaa :
BaartIya saMskRtIlaa jagaat Kup mah%vaacao sqaana p`aPt
Jaalao Aaho.ASaa yaa mahana saMkRtI Asalaolyaa doSaat ivavaah
yaa ijavanaatIla mah%vaacyaa xaNaalaa ek ivaiSaYT pad\QatInao
ivaBaagalao Aaho. piScamaa^ya saMkRtI maQyao ivavaah
pd\QatIlaa ek krar mhNauna paihlao jaato. pNa BaartatmaQyao
ivavaah pd\QatIlaa Kup mah%vaacao sqaana idlao jaato.
ivavaah ha p`%yaokacyaa ijavanaatlaa mah%vaacaa xaNa
Asatao. Baart ha kRYaI p`QaaNa doSa AsalyaamauLo 80%
laaokaMcao ijavanamaana SaotIvar AvalaMbauna Aaho. sava-
saamaanya laaokaMnaa %yaaMcyaa maulaamaulaIcao ivavaah
maaozyaa pd\QatInao krnao Sa@ya hao naahI %yaamauLo
saamaudaiyak ivavaah pd\QatI BaartamaQyao sau$ JaalaI
saamaudaiyak ivavaah pd\QatImauLo ivavaahcaa Kca- kmaI Jaalaa
SaotkrI vaga- sava-saamaanya laaokaMnaa yaaMcaa maaozyaa
p`maaNaavar fayada Jaalaa saamaudaiyak saMsqaa maaozyaa
p`maaNaat kaya-rt Aaho. qaaoD@yaat saMSaaoQanaalaa Asao kahI
p`Sna inamaaNa- haotat. %yaa p`SnaaMcaI ija&asau
vaR%tInaoicaik%sak vaR%tInao ]%to saaQaNao yaalaaca
saMSaaoQana Asao mhNatat. vyaa#yaa
1. kaoNa%yaahI p`karcao tqya SaaoQaNyaacyaa
dRiYTkaonaatUna Agar t<va SaaoQaUna kaZNyaacyaa
]_oSaanao ija&asaU vaR<aInao kaLjaIpUva-k kolaolaI
caaOkSaI tsaoca eKado tqya SaaoQaUna eKadI gaaoYT

11

inaiScat krNyaasaazI pirEamapuva-k kolaolao kama mhNajao
saMSaaoQana haoya.
vaobasTr SabdkaoYa

2. navaIna&ana imaLivaNyaacyaa pwtSaIr p`ya%na mhNajao
saMSaaoQana haoya.
roDmana AaiNa
maaorI
maharaYT/amaQyao maaozyaa p`maaNaavar saamaudaiyak ivavaah
pd\QatIlaa caalanaa imaLalaI Aaho. maaozyaa p`maaNaavar ivavaah
saMsqaaMcaI naaodNaI JaalaI Aaho. ivaavah saMsqaaMcaI
saM#yaa maaozyaa p`maaNaat vaaZt caalalaI Aaho.
samaajaamaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaa maaozyaa
p`maaNaat mah%vaacao sqaana idlao gaolao Aaho.
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao inayaaojana krtanaa
maaozyaa p`maaNaat ivavaah saMsqaolaa ivavaah saaohLyaacao
inayaaojana krtanaa %yaa saMsqaaMcaa ivavaah mauh-t tsaoca
ivavaahacaI tarIKtsaoca sava- p`karcao inayaaojana kravao
laagatoivavaah saaohLyaaca tarIK GaaoiSat kolyaa naMtr 2 to 3
maihnao Agaaodr %yaaMcaI Flao@sad\vaaro jaahIrat kravao
laagatotsaoca laaokaMnaa samajaNyaasaazI saava-jainak izkaNaI
Flao@sa laavaavao laagatat.
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI inayaaojana krNao ih
saaopI gaaoYT naahI karNa yaa saaohLyaacao inayaaojana krtanaa
Anaok samasyaa puZo Asatat. ivavaahacaI naaodNaI AaQaIca 2 to 3
maihnao kravaI laagato. %yaanaMtr saaohLyaasa laagaNaayaa
Kca-caacao Baroca pahavao laagatat. ivavaah saaohLyaat

12

mah%vaacaI gaaoYT mhNajao laaokaMnaa caaMgalyaa p`karcaI
saovaa doNao. sava- kaya-ma vaoLovar par paD [tr Anaok p`karcao
kaya- par paDavao laagatat.
maharaYT/ rajyaatIla jaatI jamaatI :
maharaYT/at Anaok jaatIQamaa-cao laaok rahtat. %yaamaQyao
mau#ya Qama- - ihMdU, mauslaIma, iK`Scana, baaOw [.Qamaa-tIla
laaok rahtat.%yaaMcao %yaacyaa vyavasaaya pohrava caalaIirtI $ZI,
prMpra yaanausaar yaaMcao Anaok jaatIMmaQyao vagaI-krNa
krNyaat Aalao.%yaatIla kahI p`mauK jaatI puZIlap`maaNao Aahot.
1. maraza2. maaLI3. maaMga 4. Sautar 5. Laaohar 6. kuMBaa 7.
nhavaI 8. ba`amhNa
9. board 10. kaokNaI 11. vaMJaarI 12. kaoLI13. AMQa 14. baOgaa
15. kaoLI maraza [.

tsaoca Anaok ivaivaQa p`karcyaa jaatIMcao laaok maharaYT/at
rahtat. ASaa p`karcyaa jaatImaQaIla maulaa maulaIMcao ivavaah
saaohLyaamaaf-t par paDlao jaatat.%yaamauLo ivaivaQalaaok
ekmaokaMcyaa saMpka-t yaotat.pirNaamaI dLNavaLNa vaaZUna
doSaacaa AaOdyaaoigak ivakasa haoNyaasa madt haoto.
1.2 saMSaaoQanaaMcao mah<va :
]dyaaoga va saovaa xao~acyaa AaQaaro doSaacaa Aaiqa-k
ivakasaacaa vaoga vaaZivata yaoNaar naahI. Baartasar#yaa
ivaksanaSaIla doSaat SaotI xao~alaa Ananya saaQaarNa mah<va
Aaho. 2001 cyaa janagaNanaonausaar doSaacyaa ekUNa
laaoksaM#yaopOkI 65 T@ko laaoksaM#yaa hI ga`amaINa Baagaat
AsaUna tI p`amau#yaanao SaotIvar AvalaMbauna Aaho.mhNaUna

13

manaat ivacaar yaotao ivavaah saMsqaocao paiva~ iSallak rahIlao
Aaho kaya?Asalyaasa vaa nasalyaasa %yaacaI karNao kaoNatI?
puNao ijalhyaaMtIla vaDgaava maavaLmaQyao lagnaasaazI
vaDIlaaMnaI Amaap Kca- kolaa. %yaamauLo ivavaah saaohLa ha
saMp<aIdSa-na saaohLyaasaarKa vaaTlaa.hllaI doSaat ASaaca
sva$pacao Kica-k ivavaah saaohLo krNyaacao navao f^D vaaZt
caalalao Aaho. huMDa doNao baokayadoSaIr Asalao trI svaKuSaInao
Asao mhNat nava-yaa maulaalaa mahagaDyaa BaoTvastU idlyaa jaat
Aaho. ivavaah saaohLyaatlao ho pOSaaMcao p`dSa-na yaaogya kI
Ayaaogya?AadSa-ivavaah saaohLa ksaa kravaa?yaa p`karcao p`Sna
inamaa-Na haotat. Asao p`Sna inamaa-Na JaalyaanaMtr %yaalaa
pyaa-yaI ekca ]<ar inaGato to mhNajao saamaudaiyak ivavaah
saaohLa karNa maulaa maulaIMcyaa lagnaasaazI SaotkrI vaaTola
%yaa maagaa-nao kja- Gaotao ho laxaat AalyaanaMtr Saasanaanao
saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaaojanaa sau$ kolaI.
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI sau$vaat p`qama
SaaMtIlaala mauqqaa yaaMnaI kolaI. naMtr itcaa hLuhLu maaozyaa
p`maaNaavar ivakasa haoto gaolaa. Aaja maaozyaa p`maaNaat
saamaudaiyak ivavaah saaohLo par paDlao jaat Aaho. yaamaQyao
maaozyaa p`maaNaaat saamaanya janatocaa maaozyaa p`maaNaat
sahBaaga Aaho. vaaZ%yaa mahagaa[-mauLo sava-saamanya
laaokaMnaa %yaaMcyaa maulaamaulaIMcao ivavaah krNao Sa@ya
haot naahI. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamauLo %yaaMnaa
caaMgalyaa p`karo laaBa Jaalaa.
Baart sarkarnao saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaa
]pmaaWaro lagna ikMvaa ivavaah krNaa-yaa maulaIMcyaa Aa[-
vaiDlaaMnaI p`%yaok dha hjaar $pyao [tkI r@kma prt imaLvauna
doNyaacaI yaaojanaa AaKlaI Aaho. yaa ]pmaaMtga-t Anaok

14

gaavaaMtUna tsaoca SahraMmaQauna laaok ek~ yaotat. pirNaamaI
ekaopa inamaa-Na haotao. laaok ekmaokaMcyaa saainaQyaat yaotat.
laaokaMcyaa ekmaokaMSaI saMpk- inamaa-Na haotat.
sava-saamaanya laaokaMcyaa lagna samaarMBaat haoNaa-yaa
AnaazayaI Kcaa-tUna %yaaMnaa dUr krNyaasaazI Aaplyaa doSaat
saamaudaiyak ivavaah saaohLa ha kaya-ma hatI Gaotlaa
Aaho.%yaanausaar yaa yaaojanaaMWaro laaokaMcyaa Kcaa-t kpat
JaalaI Aaho kaya?yaa yaaojanaaMcaa laaBa iktI laaokaMnaa Jaalaa
Aaho?hI yaaojanaa iktpt yaSasvaI JaalaI Aaho?yaa sava- baabaIMcaa
saivastr SaaoQa GaoNyaacao kama yaa saMSaaoQanaaWaro hatI
GaoNyaat Aalao Aaho.
1.3 saMSaaoQanaacaI ]i_YTo
1 saamaudaiyak ivavaah saMsqaa ga`amaINa janatocyaa samasyaa
saaoDivaNyaat iktpt yaSasvaI Jaalyaa Aahot yaacao
maulyamaapna krNao.
2. maharaYT/ SaasanaakDUna saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaacyaa maaQyamaatUna samaajaalaa idlyaa jaaNaa-yaa
yaaojanaaMcaa p`Baava va pirNaama AByaasaNao va KaoDd
gaavaatIla janatocaa ivaSaoYa AByaasa krNao.
3.KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLa saimatIMnaI
rabaivalaolyaa ivaivaQa ]pmaaMcaa AByaasa krNao.
4. saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMcyaa
vyavasqaapnaacaa AByaasa krNao.
5. ivaivaQa yaaojanaaMcaa kaya-vyavasqaapnaatIla ADcaNaI
AByaasaNao.

15

6. saMSaaoQana AByaasaasaazI namaunaa mhNaUna
inavaDlaolyaa janatocaa SaOxaiNak, saamaaijak ivakasa
GaDvaUna AaNaNyaasaazI saMSaaoQana AByaasaacyaa
AaQaaro saUcanaa krNao.

1.4 saMSaaoQanaacao sva$p :
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaa saMSaaoQanaat ivaiSaYT
sva$p p`aPt Jaalaolao Aaho. puNao ijalhyaacyaa jaunnar va
AaMbaogaavat saamaudaiyak ivavaah saaohLo maaozyaa
p`maaNaavar haot Aahot.
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaacaI sau$vaat SaMatIlaala
mauqqaa yaamnaI $javalaI. naMtr itcaa Aajacyaa yaugaat maaozyaa
p`maaNaat ivakasa haoto gaolaa yaa saaohLyaamaQYao saamaanya
janatocaa maaozyaa p`maaNaat sahBaaga Aaho. vaaZ%yaa
mahagaa[-mauLo sava-saamanya laaokaMnaa %yaaMcyaa
maulaamaulaIMcao ivavaah krNao Sa@ya haot naahI. saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaamauLo %yaaMnaa caaMgalyaa p`karo laaBa
Jaalaa.
saumaaro 12 to 15 vaYaa-pasaUna jaunnar talau@yaatIla
caaLkvaaDI, vaDja va AaoJar yaa gaavaaMmaQaUna saamaudaiyak
ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNyaasa sau$vaat JaalaI. naMtr hI
saMklpnaa hLuhLu ivastart gaolaI AsaUna javaLjavaL sava-ca
gaavaaMmaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNyaat
yaotat. tsaoca maaozyaa p`maaNaavar saamaudaiyak ivavaah
saMklpnaocaa ivakasa haot Aaho.
saMSaaoQana hI ek baaOwIk p`iyaa Aaho. tqya SaaoQaUna
kaZNao Aqavaa tqya inaNa-ya krNao ho yaa baaOwIk p`iyaocao

16

p`mauK laxa Asato. yaa laxaacyaa idSaonaoca eKadyaa ivaYayaacaI
satt caaOkSaI kolaI jaato. va %yaaca maagaa-nao saMSaaoQana
kolao jaato. %yaanausaar saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao
saMSaaoQanaacao kama krNyaat Aalao Aaho. tsaoca maulaIcyaa
lagnaasaazI SaotkrI vaaTola %yaa maagaa-nao kja- Gaotao. ho laxaat
AalyaanaMtr rajya Saasanaanao ivaivaQa BaagaaMmaQyao
saamaudaiyak ivavaah yaaojanaa sau$ kolaI. SaotkrI AaiNa
SaotmajauraMcyaa maulaa maulaIMcyaa ivavaahasaazI sau$
kolaolaI hI yaaojanaa caaMgalaIca laaokip`ya zrlaI.yaa yaaojanaolaa
imaLalaolaa vyaapk p`itsaad pahUna rajya Saasanaanao saMpUNa-
rajyaBarat hI yaaojanaa SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah
yaaojanaa yaa naavaanao rabaivaNyaacaa inaNa-ya Gaotlaa Aaho.
Sard saaonaavaNao naavaacyaa kaya-k%yaa-Mnao svaKcaa-
tUna saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao Aayaaojana krNyaacaa
]pma hatI Gaotlaa Aaho. %yaaAMtga-t maagaIla daona vaYaa-t
tbbala ek hjaar jaaoDPyaaMcao ivavaah laavaNyaat Aalao
Aahot.saaonavaNao yaaMnaI daona vaYaa-pUvaI- jaunnar
talau@yaat svaaiBamaana saovaa saMsqaa sqaapna kolaI. hI
saMsqaa eka vaYaa-t paca saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao
Aayaaojana krto.
1.5 gaRhItko va pirklpnaa :
P`astut saMSaaoQanaat AByaasaasaazI saMSaaoQakanao puZIla
gaRhItko ivacaarat GaotlaI Aahot.
1. doSaacaa Aaiqa-k ivakasahaoNyaasa madt hao[-la
2. KaoDd gaavaatIla maulaaMcao iSaxaNaacao p`maaNa vaaZt
Aaho. %yaacabaraobar naaokrI krNaa-yaa maulaIMcaI
saM#yaahI vaaZt Aaho.


17

3. KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saimatImauLo sava-saamaanya janatocaa ivakasa
haoNyaasa madt hao[-la. tsaoca doSaacaahI Aaiqa-k ivakasa
haoNyaasa madt hao[-la.
4. KaoDd gaavaatIla ga`amaINa BaagaaMtIla maulaaMcao
iSaxaNaacao p`maaNa vaaZt Aaho. %yaacabaraobar naaokrI
krNaa-yaa maulaIMcaI saM#yaahI vaaZt Aaho.
5. p`stut saMSaaoQanaat AByaasaasaazI saMpUNa- KaoDd
gaavaacaa BaaOgaaoilak xao~ Gaotlao Aaho.
6. p`stut saMSaaoQanaat AByaasaasaazI garIba garjaU
laaokaMcao ivavaahsaMbaMQaIcao Aaiqa-k p`Sna
saaoDivaNyaasaazI saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI
madt haoto yaacaa AByaasa kolaa Aaho.
1.6 saMSaaoQana kalaKMD :-
p`stut saMSaaoQana kirt Asatanaa saamaudaiyak ivavaah
saaohLa 2009 pasaUnacyaa saMdBa- saaih%yaacaa AaZavaa
GaoNyaat Aalaa Aaho. pNa p`amau#yaanao KaoDd gaavaatIla
saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMcyaa sava-saaQaarNat
KoaDd gaavaatIla 2009 to 2013 yaa vaYaa-tIla AakDovaarIcaa
AByaasa krNyaat Aalaa Aaho.




1.7saMSaaoQana pwtI

18

saMSaaoQana kaya- ho p`aqaimak AakDovaarI va duyyama
AakDovaarIcao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa yaavar AaQaarIt
Aaho.p`aqaimak s~aotat saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saMsqaocyaa saBaasadaMcyaa va saMcaalakaMcyaa maulaaKtI
GaoNyaat Aalyaa Aahot. P`aqama kccaI p`SnaavalaI tyaar kolaI.
%yaa p`SnaavalaIcaI pUva- tpasaNaI k$na AMitma p`SnaavalaI tyaar
kolaI. sadr p`SnaavalaIcyaa sahayyaanao tsaoca maulaaKtI va
inarIxaNaacyaa AaQaaro p`aqaimak maaihtIcao saMklana kolao.
saMdBa- pustko,saMSaaoQana laoK, SaasakIya vat-maanap~o,
vaaiYa-k Ahvaala, ihSaaoba pustko, ema.fIla., pI.eca.DI. yaaMcao
p`kaiSat va Ap`kaiSat p`baMQa yaaMcyaa AaQaaro duyyama
maaihtIcao saMklana kolao Aaho. tsaoca klaa, vaaiNajya va iva&ana
mahaivaValayaatIla maaihtI pustkaMcaa vaapr kolaa. naMtr saMdBa-
pustko, inayatkailako,saMSaaoQana p`baMQa, maaisako, vaR<ap~o
yaatUna maaihtI gaaoLa kolaI. tsaoca yaa maaihtImaQyao vaaiNajya
vyavasqaapna Aqa-Saas~ va saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaaivaYayaacaI pustko yaa sava- pustkatIla maaihtIcaa vaapr
kolaa.
saMSaaoQana kaya- ho p`aqaimak s~aot va duyyama s~aot
yaaMcao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa yaavar AaQaairt Aaho. sadr
saMklana kolaolyaa p`aqaimak va duyyama maaihtIcao vagaI-krNa va
ivaSlaoYaNa k$na saMSaaoQakanao inaYkYa- kaZlao Aahot.

1.8 namaunaa inavaD
P`astut saMSaaoQanaat KaoDd gaavaatIla
ivaivaQasaamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMmaQaIla
p`amau#yaanao KaoDd AByaasa krNyaat Aalaa

19

Aaho.yaasaMSaaoQanaasaazI namaunaa inavaD mhNaUna
naarayaNagaavacaa 2009 to 2013 yaa vaYaa-caa AByaasa kolaa
Aaho.
saamaudaiyak ivavaah saaohLa hI ek ivaivaQa kaya-karI
sahkarI saovaa saMsqaa mhNaUna gaNalaI jaato. saamaudaiyak
ivavaah saaohLa na kovaL samaajaatIla laaokaMcao ivavaah k$na
doNyaacao kama krto. tr tI saMsqaa samaajaatIla vya@tIMcaa
janasamaudaya inamaa-Na krNyaacao kama krt Aaho. hI saMsqaa
sava-taoprI sahkarI saMsqaovar AaQaairt Aaho. qaaoD@yaat
sahkaraiSavaaya kaya- puNa- krNao mhNajao payaaiSavaaya [maart
baaMQaNao yaap`maaNao hao[-la.
jaunnar talau@yaat ekUNa 181 gaavaaMcaa samaavaoSa
haotao. ivastRt xao~atIla jaunnar talau@yaatIla saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaacyaa p`Saasanaacaa va vyavasqaapnaacaa
AByaasa kravayaacao inaiScat kolao Aaho. %yaa AnauYaMgaanao
ekai%mak samaajaacaa ivakasa haoNyaasaazI yaa yaaojanaaMcaa
sana 2009 to 2013 yaa kalaKMDatIla AByaasa va maUlyamaapna
yaa ivaYayaacaI inavaD kolaI Aaho.
puNao ijalhyaatIla ekUNa laaoksaM#yaoivaYayaIcaI maaihtI
puZIlap`maaNao
puNao ijalhyaatIla ekUNa talauko %yaaMcaI xao~fLo
laaoksaM#yaa va s~I - pu$Ya vaga-vaarI puZIlap`maaNao


20

(sana 2001 janagaNanaonausaar)
A.
.
talau@yaac
aI naavao
xao~fL
caaOrs
a
ik.maI.
ekUNa
laaoksaM#y
aa
pu$Ya
laaoksaM#y
aa
s~I
laaoksaM#y
aa
1 jaunnar 1470.7 369806 187192 182614
2
AaMbaogaa
va
1108.6 213842 109175 104667
3 iSa$r 1620.3 310590 157549 153041
4 KoD 1454.3 34321 173861 169353
5 maavaL 1144.3 305083 154795 150288
6 mauLSaI 1010.4 127385 65946 61438
7 hvaolaI 1134.2 1353050 678779 674271
8 puNao Sahr 454.2 2695911 1350210 1345701
9 daOMD 1383.7 341388 172948 16840
10 purMdr 1183.7 223428 113968 109460
11 vaolha 532.0 55873 30191 25683
12 Baaor 873.4 17719 88113 83606
13 baaramatI 1386.4 372852 188680 184172
14 [MdapUr 1557.6 348413 176461 171952

1.9 saMSaaoQanaacaI vyaaPtI AaiNa mayaa-da -
saMSaaoQanaacaI vyaaPtI
p`stut saMSaaoQanaasaazI vyaaPtI puZIlap`maaNao
1. p`stut saMSaaoQanaasaazI saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saMsqaaMcaa AByaasa krNyaat Aalaa Aaho. p`stut
saMSaaoQanaasaazI KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak

21

ivavaah saaohLa saMsqaaMcyaa KaoDda, ta.jaunnar,
ija.puNao yaa saMsqaaMmaQaIla p`%yaokI AQyaxa,
]paQyaxa, saicava, Kijanadar, saMcaalak AaiNa [tr gaavaatIla
maMDLI yaaMcaI ZaobaL namaunaa mhNaUna inavaD
krNyaat AalaI Aaho.

2. p`stut saMSaaoQanaasaazI puNao ijalhyaatIla kovaL KaoDd
gaavaacaa ivacaar krNyaat Aalaa Aaho.

3. p`stut saMSaaoQanaasaazI ZaobaL namaunaa pwtIcaa
]pyaaoga krNyaat Aalaa Aaho.
4. saMSaaoQanaacyaa saaoyaIsaazI vaYa- 2009 to 2013 yaa
paca vaYaa-caa kalaavaQaI ivacaarat GaoNyaat Aalaa Aaho.
5. p`stut saMSaaoQanaasaazI saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saMsqaacaa AByaasa krNyaat Aalaa Aaho.


saMSaaoQanaacyaa mayaa-da :
p`stut saMSaaoQanaacyaa mayaa-da puZIlap`maaNao
1. saMSaaoQakanao maharaYT/ rajyaatIla puNao ijalhyaatIla
KaoDd gaavaatIla f@t saMSaaoQanaasaazI inavaD kolaolaI
Aaho. p`stut saMSaaoQanaat varIla BaaOgaaoilak
xao~aiSavaaya [tr BaaOgaaoilak xao~acaa ivacaar kolaolaa
naahI.
2. p`stut saMSaaoQanaasaazI sana 2009 to 2013 yaa paca
vaYaa-caa kalaavaQaI ivacaarat Gaotlaolaa Aaho. [tr
kalaavaQaIcaa ivacaar kolaolaaAaho.

22

3. p`stut saMSaaoQanaat saMSaaoQakanao ivacaarlaolyaa
p`SnaaMnaa ]<arda%yaanao %yaaMcyaa xamatonausaar
idlaolyaa ]<araMvar inaYkYa- kaZlao Aahot. ]<arda%yaaMcaa
ek CaoTasaa gaT kdaicat AQyayana ]i_YTaMcaI jaaNa
nasalaolaa AsaU Sakola ikMvaa p`amaaiNak p`itsaad idlaa
nasaola %yaamauLo saUxma saM#yaa Saas~Iya ~uTI rahU
Sakola trIhI caukaMcaI patLI mayaa-idt zovaNyaacaa
p`ya%na kolaolaa Aaho.

4. ZaobaL namaunaa pwtIt inavaDlaolyaa KaoDd gaavaatIla
ivavaah saaohLa saMsqaaMcaIca kovaL inavaD kolaolaI
Aaho. [tr saMsqaaMcaa p`stut saMSaaoQanaat ivacaar
kolaolaa naahI.
1.10 saMSaaoQana AaraKDa va AakDovaarIcao
ivaSlaoYaNa :
puNao ijalhyaatIla KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak
ivavaah saaohLa saMsqaaMcyaa saMSaaoQana kayaa-saazI
saMSaaoQakanao p`aqaimak AakDovaarI va duyyama AakDovaarI
ASaI daona p`karcaI maaihtI saMkilat kolaI Aaho.
1.10.1 p`aqaimak AakDovaarI
p`aqaimak AakDovaarI puZIla p`karo saMkilat kolaI Aaho.
A. p`SnaavalaI ba. maulaaKt k. inarIxaNa D. p`%yaxa
A. p`SnaavalaI :
p`aqaimak AakDovaarI gaaoLa krNyaasaazI p`SnaavalaIcao
daona saMca tyaar krNyaat Aalao. Pihlaa saMca vyavasqaapnaacyaa
baabatIt maaihtI gaaoLa krNyaasaazI AQyaxa, saMcaalak va saicava

23

yaaMcyaasaazI tyaar kolaa. dusara saMca ha gaavaatIla
janasaamaanya laaokaMsaazI tyaar krNyaat Aalaa. sava-saamaanya
laaokaMnaa sahja ASaa pwtInao p`SnaavalaI saaoPyaa BaaYaot
tyaar krNyaat AalaolaI haotI.
ba. maulaaKt
saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaocyaa ADIADcaNaI
samasyaa kaya-pwtI [. ivaYayaI maaihtI imaLavaI mhNaUna saMricat
maulaaKt tM~acaa AvalaMba krNyaat Aalaa. saamaudaiyak ivavaah
saaohLa saMsqaa KaoDd yaoqaIla saMsqaocao AQyaxa,
]paQyaxa,saMcaalak AiQakarI yaaMcyaa maulaaKtI Gao}na p`%yaxa
saMpk- saaQauna maulaaKtI naaoMdivalyaa Aahot.
k. inarIxaNa :
saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMnaa p`%yaxa BaoTI
doNyaacao AiBayaana AvalaMbaivaNyaat Aalao. %yaamaQyao
inavaD mhNaUna jyaa saMsqaocaI inavaD krNyaat AalaI Aaho %yaa
saMsqaocyaa kayaa-cao Avalaaokna krNyaasaazI p`%yaxa pahNaI
p`yaasa krNyaat Aalaa.%yaamauLo saMsqaocao kamakaja javaLUna
pahta Aalao.
P`aSnaavalaIt AMtBau-t nasalaolaI maaihtI imaLvaNyaasaazI
saMSaaoQakanao saMsqaocao kayaa-layaIna naaoMd pustkaMcaI
p`%yaxa inarIxaNa naaoMdivalaI Aahot.tsaoca gaavacyaa
saMsqaocyaa caoArmana, saMcaalak, saicava [tr AiQakarI t&
vya@tISaI p`%yaxa cacaa- k$na maaihtI imaLivalaI Aaho.
D. p`%yaxa xao~Iya pahNaI :
P`astut saMSaaoQana AByaasaasaazI KaoDd gaavaatIla
laaokaMcaI saivastr maaihtI ]plabQa vhavaI yaa ]_oSaanao p`%yaxa

24

jaa}na %yaaMcao jaIvanamaana, rahNaImaana, iSaxaNaacao
p`maaNa, kaOTuMibak maaihtI [. ivaYayaI sauxma inarIxaNa k$na
%yaasaMbaMQaI tqyao saMkilat kolaI Aahot.
1.10.2 duyyama AakDovaarI : -
duyyama AakDovaarImaQyao p`amau#yaanao puZIla
baabaIMcaa samaavaoSa kolaa Aaho.
1.saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMcaI ihSaaoba pustko
va naaoMdNaI

2.saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaaMcyaa saMdBaa-t
p`kaiSat va Ap`kaiSat saMdBa- pustko.

3. ema.fIla. va pI.eca.DI. yaaMcao p`kaiSat va Ap`kaiSat ga`Mqa.
4 Saasanaanao p`kaiSat kolaolaI AakDovaarI sarkarnao inayau@t
kolaolyaa saima%yaaMcao Ahvaala tsaoca sahkar Kato AaiNa
saamaudaiyak ivavaah saaohLa maMDLacao p`kaiSat kolaolaI
maaihtI.
5 saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaa, saM&apna, ga`amaINa
ivakasa, vaaiNajya, vyavasqaapna, saMgaNak [. ivaYayaaMvar
dOnaMidna vaR<ap~aMmaQyao p`kaiSat haoNaaro laoK.
6.samaajaatIla janatovar p`kaiSat maaisako va inayatkailako.
7 . maaihtI tM~&ana, vaaiNajya ivapNana va vyavasqaapna yaa
ivaYayaaMvar BarNaarI cacaa-sa~ va pirYada tsaoca yaa cacaa-sa~o
va pirYadaMmaQyao saadr krNyaat Aalaolao saMSaaoQana laoK.


25

1.11 maaihtIcao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa :
saMdBa- puistko inaayatkalaIko ihSaaoba pustko p`kaSaIt
maaSaIko yaaMcyaa AaQaaro saMkilat kolaolyaa maaihtIcao yaaogya
pwtInao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa kolyaaiSavaaya sadr maaihtIlaa
saMSaaoQanaat ksalaohI mah<va p`aPt haoNaar naahI. saMkilat
maaihtIcyaa AaQaaro inaYkYa- kaZNyaasaazI saMSaaoQakanao
maaihtIcao vagaI-krNa va ivaSlaoYaNa krNyaasaazI ivaivaQa
saaMi#yakIya pwtIcaa ]pyaaoga kolaolaa Aaho. sadr pwtImaQyao
vaga-vaarI, t@to, AalaoK yaaMcaa samaavaoSa kolaolaa Aaho.
1.12 saMSaaoQana p`klpacaa AaraKDa :
saMSaaoQana AaraKDa mhNajao p`staivak saMSaaoQana
kaya- p`%yaxaat AaNaNyaasaazI AaKNyaat AalaolaI yaaojanaa
saMSaaoQanaacaI inaiScat ]i_YTyao Asatat. %yaa ]_oSaaMcaI p`aPtI
krNyaasaazI yaaojanaabaw $pat saMSaaoQana kaya- krNao
garjaocao Asato. %yaasaazI ek AaraKDa tyaar kolaa jaatao.ha
AaraKDa mhNajao saMSaaoQana ksao kolao jaa[-la yaacaI kaya-
yaaojanaa Asato.
P`astut saMSaaoQanaat p`klp puZIlap`maaNao ekUNa paca p`krNaat
ivaBaagaNyaat Aalaa Aaho.
1krNa 1 saMSaaoQana pQdtI
P1krNa 2 KaoDd va saBaaovalatalacaI p`oxaNaIya sqaLo ek
dRYTIxaop
P1krNa 3 KaoDdgaavaatIla saamaudayaIk ivavaah saaohLyaacaI
caLvaL
P1krNa 4 maaihtI va AakDovaarIcao ivaSlaoYaNa
P1krNa 5 Anaumaana va saucanaa
P1krNa 6 ivaSaoYa AaBaar p`dSa-na

26


P`akrNa naM2
KaoDd va saBaaovatalacaI p`oxaNaIya sqaLo ek
dRiYTxaop

2.1 p`stavanaa
2.2 jaunnar
2.3 jaunnar talauka sqaana va nakaSaa
2.4 savao-xaNa sqaana
2.5 saMSaaoQana kalaavaQaI
2.6 C~ptI iSavaajaI maharaja iSavanaorI
2.7 BaaOgaaoilak sqaana
2.8 mau#ya baajaarpoza
2.9 jaunnar talauka pya-Tna xao~
2.10 QarNao va jalaaSaya
2.11 kRYaI pya-Tna va inasaga- pya-Tna
2.12 vaarkrI saaMp`daya
2.13 p`mauK vyavasaaya va ]VaogaQaMdo
2.14 sava-saaQaarNa maaihtI KaoDd


27

P`akrNa naM 2 KaoDd va saBaaovatalacaI p`oxaNaIya
sqaLo
ek dRiYTxaop
2.1 p`stavanaa :
jaunnar talauka mhTlakI p`qama AazvaNa haoto tI C~ptI
iSavaaajI maharajaaMcaI C~ptI iSavaajaImaharajaaMcyaa pd svaSaa-
nao pavaNa Jaaalaolyaa EaI ivaGnahracyaa va EaI
igarIjaa%Makacyaa AaiSavaa-d laagalaolaI BaumaI mhNajao jaunnar
talau@yaacaI BaumaI jaunnar talau@yaatIla 80%laaok ho SaotIvar
AvalaMbauna Aaho. ]varIt 20% laaok puNao mauMba[- saar#yaa
sahrat naaokrI vyavasaacyaa ]d\doSaanao gauMtlaolao Aaho. jaunnar
talau@yaacaI $proYaa KalaIla p`maaNao maaMDta yao[-la
2.2 jaunnar :
jaunnar talau@yaacao BaaOgaaoilak xao~fL 1384 caaO.ik.maI.
Aaho.nakaSaamaQyao talauka ]<ar AxaaMSa 17.54 to 1924 va pUva-
roKaMSa 73019 to 75.10 yaa drmyaana Aaho.
C~ptI iSavaajaI maharajaaMcyaa pdspSaa-nao pavana
Jaalaolaa EaI ivaGnah%yaa-caa va EaI igarIjaa%makacaa AaiSavaa-
d laaBalaolaI BaUmaI mhNajao hI jaunnar talau@yaacaI BaUmaI.
yaaca BaUmaIt saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaocaI p`gatI
maaozyaa p`maaNaavar haot Aaho.
jaunnar talauka ha puNyaapasaUna 90 ik.maI. AMtravar Aaho.
jaunnar talau@yaat ekUNa 181 gaavaaMcaa samaavaoSa Aaho.
puNao ijalhyaacyaa ]<arosa jaunnar talauka Aaho.


28


2.3 jaunnar talau@yaacaa nakaSaa :



29

2.4 savao-xaNa sqaana :
kaoNatohIsaMSaaoQana krtanaa sqaanaacaI inavaD
mah<vaacaI Asato. mhNaUna p`stut saMSaaoQanaasaazI puNao
ijalhyaatIla jaunnar talauka inaiScat krNyaat Aalaa AsaUna, ha talauka
puNao ijalhyaacyaa ]<arosa Aaho. sana 2001 cyaa
janagaNanaonausaar talau@yaacaI laaoksaM#yaa pu$Ya vaga-vaarI
187172 AaiNa s~I vaga-vaarI 182614 evaZI Aaho. talau@yaatIla p`stut
saMSaaoQana AByaasaatIla naarayaNagaavacaI laaoksaM#yaa 2001
cyaa janagaNanaonausaar 3240 [tkI Aaho.
saMlagna savao-xaNa xao~amaQyao saMSaaoQanaacaa
koMd`ibMaMdU Asalaolyaa jaunnar talau@yaatIla saamaudaiyak
ivavaah saaohLa saMsqaocyaa vyavasqaapnaocaa AByaasa
krNyaasaazI naarayaNagaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saMsqaocaI inavaD krNyaat AalaI.
2.5 saMSaaoQana kalaavaQaI :
saMSaaoQanaasaazI kalaavaQaI inaiScat zrivaNao ho
A%yaavaSyak Asato. p`stut saMSaaoQanaat kalaavaQaI sana 2008
to 2012 Gaotlaa AsaUna yaa kalaavaQaIt ho savao-xaNa pUNa-
kolao Aaho.
2.6 C~ptI iSavaajaI maharaja iSavanaorI :
janma- 1630 iSavanaorI
maR%yaU - 1680 rayagaD
naava- iSavaajaI SahajaIrajao Baaosalao
ek Sat kta- raja mhNaUna iSavaajaI maharajaaMcao naava
[ithasaaSaI kayamacaoca inagaDIt Jaalaolao Aaho. sahyaad`Icyaa
kuSaIt vasalaolyaa iSavanaorI ikllyaavar iSavaajaI rajaaMcaa janma

30

Jaalaa Aaho. svaaiBamaana va svaavalaMbaNaara maaga-
daKivaNaar, EaImaMt yaaogaI, EaI iSavap`Bau vaiDlaaMcyaa
saamaanya jahaigarIcyaa ek tukDyaacao, ivastINa- ihMdvaI svarajyaat
$paMtr k$na daKivaNao AaiNa tohI AvaGyaa pstIsa vaYaa-cyaa
kalaavaQaIt ho ktu-%va Kasaca AlaaOkIk Aaho. rajaa ha p`jaocaa
palana kta- Asatao. ]pBaaogaI nasatao. P`ajaonao ]Baa kolaolyaa
saama`ajyaacaa tao kovaL ivaSvast mhNaUna QanaI nasatao. ho
t<va %yaaMnaI p`%yaxa AacarNaat AaNalao. ho rajya
dovadovataMcao p`jaocao gaaorgarIbaaMcao saaQau saMtaMcao
Aaho yaa samajautInaoca %yaaMnaI karBaar caalavalaa.
C~ptIcyaa ktR-<vaacaa AaZavaa qaaoD@yaat Gyaayacaa
Jaalaa trek jaaNata rajaa. kuSala p`Saasana, vaOragya
gaaorgairbaaMcaa kOvaarI, pramaI va saMkTalaa QaOyaa-nao
saamaaoro jaaNaara Qama-rxak janata janaQa-na [ithasa$pI
kaoMdNaat maaiNak mhNaUna SaaoBalyaa iSavaaya raht naahI.
2.7 BaaOgaaoilak sqaana :
jaunnar talauka ha puNyaapasaUna 90 ik.maI. AMtravar Aaho.
jaunnar talauka eoithaisak va saMtaMcaI kma-BaumaI laaBalaolaa
talauka Aaho. puNao ijlhyaacyaa dixaNaolaa AaMbaogaava talauka,
]<arosa saMgamanaor, piScamaosa maurmaaD va puvao-sa iSa$r
talauka Aaho. nakaSaamaQyao talau@yaacao izkaNa 17.54 to 19.24
]<ar AxaaMSa AaiNa 73.19 to 75.10 puva- roKaMSa yaa drmyaana
Aaho.
2.8 mau#ya baajaarpoza :
jaunnar talau@yaacaI kRYaI ]<pnna baajaar saimatI jaunnar
yaoqao Aaho. yaa talau@yaatIla savaa-t maaozyaa baajaarpoza yaa
naarayaNagaava jaunnar Aaotur baolho yaa izkaNaI Aahot.

31

talau@yaatIla gaavaaMmaQyao AazvaDI baajaar Barvalaa
jaatao.tsaoca jaunnarlaa rivavaar,naarayaNagaavalaa Sainavaar va
baolhyaalaa saaomavaarI baajaar Barvalaa jaatao. tsaoca
naarayaNagaava, Aaotur yaa izkaNaI BaajaI - palyaacao maaozo
baajaarpoz Aaho.
2.9 jaunnar talauka pya-Tna xao~ :
maharaYT/amaQyaojaunnar talau@yaalaa eoithaisak
saaMskRitk vaO&ainak BaaOgaaoilak saaMp`daiyak va SaOxaiNak
xao~at mah<vapUNa- sqaana Aaho. tsaoca vaOivaQyapUNa-
SaotIsaazI jaunnar talauka saMpUNa- maharaYT/at Aga`gaNya
talauka mhNaUna AaoLKlaa jaatao. C~ptI iSavaajaI maharajaaMcao
janmasqaana ikllaa iSavanaorI AYTivanaayakapOkI EaI xao~ AaoJar
va EaI xao~ laoNyaad`I haOSaI pya-TkaMcao AakYa-Na Asalaolaa
maaLSaoja GaaT talau@yaat Asalaolao ivaivaQa ikllao va gaD tsaoca
vaOivaQyapUNa- SaotI yaa va ASaa vaOiSaYTyaaMmauLo jaunnar
talauka Aata kRYaI pya-Tna, inasaga- pya-Tna, igayaa-raohna va
BaaivakaMsaazI pya-Tnaacaa koMd`ibaMdU mhNaUna vaogaanao
ivakisat haot Aaho. BaivaYyaamaQyao pya-Tna talauka mhNaUna
ivakisat krNyaasaazI jaunnar talau@yaatIla KalaIla mah<vapUNa-
sqaLaMcaa ivakasa krNao AavaSyak Aaho.
2.9.1 gaD va ikllao :
jaunnar talau@yaatIla p`mauK gaD va ikllao puZIlap`maaNao
saaMgata yaotIla.
A. iSavanaorI ikllaa:
maharaYT/acao AaraQya dOvat C~ptI EaI iSavaajaI maharaja
yaaMcao janmasqaana va payaqyaaMSaI eoithaisak Asao

32

jaunnar Sahr saMpUNa- doSaatUna va pya-Tk dSa-naasaazI
vaYa-Bar yaa ikllyaalaa BaoT dotat.
ba. jaIvaQana gaD :
jaunnar talau@yaacyaa piScamaolaa pva-t raMgaaMmaQyao
vasalaolaa GaaTGar ga`amapMcaayat h_ItIla gaD ha gaD
maharaYT/atIla igayaa-raohkasaazI AakYa-Naacao koMd`
Aaho.
k. hDsar ikllaa va caavaMDcaa ikllaa :
maaozyaa saM#yaonao igayaa-raohk yaa daonhI gaDaMvar
igayaa-raohkasaazI yaot Asatat.
D. hirScaMd` gaD :
puNao va Ahm,adnagar ijalhyaaMcyaa saImaovar Asalaolaa
A%yaMt mah<vapUNa- gaD jaunnar talau@yaatIla iKroSvar
gaavaatUna jaaNaa-yaars%yaanao igayaa-raohk va Baaivak
yaa gaDavar vaYa-Bar jaat Asatat.



[. naarayaNagaD :
jaunnar talau@yaatIla pUvao-kDIla KaoDd ga`amapMcaayat
h_ItIla yaa gaDavar C~ptI iSavaajaI maharajaaMcao kahI kaL
vaastvya haoto Asao saaMigatlao Aaho.naarayaNagaDacyaa
iSaKravar hstabaa[-ca maMidr Aaho. jaunaI laaok saaMgatat
tI iSavaajaI maharajaaMcaI hstabaa[- maavaSaI Aaho.

33

2.9.2 tIqa-xao~ va dovasqaanao :
jaunnar talau@yaatIla p`mauK tIqa-xao~ va dovasqaanao
puZIlap`maaNao saaMgata yaotIla.
A. EaI xao~ AaoJar :
AaoJar yaoqaIla gaNaptI ivaGnahr yaa naavaanao AaoLKlaa
jaatao.yaoqaIla gaNaoSamautI- svayaMBaU va Davyaa
saaoMDocaI AsaUna tI puNaa-kRtI va Aasana maaMDI
GaalaUna basalaolaI Aaho. gaNaoSa puvaa-iBamauK Aaho
va %yaa samaaor AaoLInao tIna saBaamaMDp Aahot.
gaaBaa-yaat pMcaayatnaatIla [tr caar mau%yaa- koanaa-yaat
sqaaplaolyaa Aahot. dovaLacyaa Aavaarat idpmaaL Aaho.

ba EaI xao~ laoNyaad`I:
AYTivanaayakapOkI ek Asalaolao EaI igarIjaa%makacao
paMDva kalaIna laoNyaamaQyao vasalaolao gaNaptI
maMidrlaoNyaad`I ho puNao ijalhyaatca AsaUna yaoqaIla
EaI gaNaoSaasa igarIjaa%mak yaa naavaanao
saMbaaoQalao jaato.yaoqaIlamaUtI- [tr sqaanaI Asalaolyaa
gaNaptIp`maaNao roKIva naahI.maMidrhI CaoTo KanaI Aaho.
puNao jaunnar maagaa-var jaunnarpasaUna sana 5.6
ik.maI. AMtravar kukDI nadIcyaa pirsarat ho sqaana
DaoMgaravar Aaho.ha DaoMgar laoNyaad`I DaoMgar
mhNaUna p`isaw Aaho. yaa izkaNaI baaOwkalaIna gaufa
AsaUna yaa gaufaMtca ha gaNaptI Aaho. maUtI-cyaa daonhI
baajaUsa hnaumaana SaMkr ASaa kahI dovaaMcyaa
mau%yaa- Aahot. kukDI nadI AaolaaMDlyaanaMtr maMidr

34

DaoMgarat Asalyaanao javaLpasa 283 paya-yaa caZUna var
jaavao laagato.
AYTivanaayakapOkI ek Asalaolao EaI ivaGnaoSvaracao
homaaDpMqaI gaNaptI maMidr ho maMidr Azravyaa SatkatIla
Asaavao Asaa tM&aMcaa AMdaja Aaho.icamaajaI APpanao
vasa[-caa ikllaa ijaMklyaaMvar yaa maMidravar saaonyaacaa
kLsa caZvalaa Asao mhNatat. AlaIkDoca yaa maMidracaa
ijaNaao-Qaa-r Jaalaa.EaImaMt baajaIrava poSavao ho yaa
ivaGnahracao ivassaIma Ba@t haoto.puNyaacyaa jaunnar
talau@yaatIla ho dovasqaana naarayaNagaavapasaUna 8
ik.maI. AMtravar kukDI nadIcyaa kazI ivaGnahrAaho.
k. EaI xao~ ba`mhnaaqa pa$MDo :
saMpUNa- doSaatIla kuMBamaoLa BarNaa-yaa caar tIqa-
xao~apOkI ek mah<vaacao tIqa-xao~. yaa izkaNaI dr baara
vaYaa-MnaI kuMBamaoLa Bartao va KUp maaozyaa
saM#yaonao saaQaugaNa va Baaivak yaa izkaNaI yaot
Asatat.
D. xao~ KMDaobaa dovasqaana vaDja va
QaamanaKola :
maharaYT/acao kuladOvat EaI kulasvaamaI KMDaobaacao
p`isaw maMidro tsaoca QaamaNaKola ho KMDaobaacao
jaagaRt dovasqaana AsaNaaro izkaNa Aaho.
[.EaI xao~ roDa samaaQaI AaLo :
saMpUNa- ivaSvaacaI maa}laI saMt &anaoSvar
maharajaaMnaI jyaa roDyaacyaa mauKatUna vaod vadivalao.
%yaa roDyaacaI samaaQaI yaa izkaNaI Aaho.

35

[-. caOtnya maharaja samaaQaI Aaotur :
sadgau$ EaI saMt tukarama maharajaaMcao gau$ EaI
caOtnya maharajaaMcaI samaaQaI Aaotur yaa izkaNaI Aaho.
]. EaI kpid-koSvar dovasqaanaAaotur :-
sava- BaaivakaMcao Eawasqaana AsalaolaI EaI SaMkracaI
p`isaw maMidro tsaoca SaMkracao jaagaRt dovasqaana
jaunnar talau@yaatIla Aaotur yaaizkaNaI Aaho. EaavaNa
maihnyaatIla saaomavaaraMnaa yaa xao~acyaa izkaNaI KUp
gadI- Asato.yaa izkaNaacao vaOiSaYTya mhNajao EaavaNa
maihnyaat paca saaomavaar taMdLacyaa paca ipMDI tyaar
haotat.
}. varsaubaa[- dovasqaana ihvaro pzar :
sava- BaaivakaMcao ivaSaoYa k$na maharaYT/atIla
AaidvaasaI baaMQavaaMcao Eawasqaana Asalaolao va
A%yaMt ]Mcaavar vasalaolao dovaIcao maMidr Aaho.
f. EaI rMganaaqa svaamaI maharaja maMidr AaNao :-
AaNao yaa izkaNaI EaI rMganaaqa svaamaI maharaja
yaaMcao maMidr AsaUna yaa izkaNaI maaozI yaa~a Bart
AsaUna maaozyaa p`maaNaavar Baaivak vaYa-Bar dSa-
naalaa yaot Asatat.
2.9.3 kO.yaSavaMtrava cavhaNa yaaMcao inayaaoijat
smaark yaoDgaava :
jaunnar talau@yaatIla yaoDgaava ga`amapMcaayatIcyaa
h_ImaQyao yaoDgaava QarNaalagat maharaYT/acao pihlao
mau#yamaM~I kO.yaSavaMtrava cavhaNa yaaMcao smaark

36

]BaarNyaat yaoNaar AsaUna sadr smaarkacaa AaraKDa kamaacyaa
AMitma TPPyaat Aaho.
2.9.4 jaI.ema.Aar.TI.KaoDd :
jaunnar talau@yaatIla KaoDd ga`amapMcaayatIcyaa h_ImaQyao
AsalaolaI jagaatIla savaa-t maaozI dubaI-Na Baart sarkarcaa
Anau}jaa- ivaBaaga va TaTa maulaBaUt saMSaaoQana saMsqaa
(T.I.F.R.) yaaMcyaa maaf-t Kgaaola BaaOitkSaas~acyaa
AByaasaasaazI hI dubaI-Na ]BaarNyaat AalaI AsaUna 30
A^nTonaaMcyaa maaQyamaatUna kaya-rt Aaho.


37

2.9.5 ibabaTo inavaara koMd` maaiNak Daoh:
jaunnar talau@yaatIla maaiNak Daoh ga`amapMcaayatIcyaa
h_ImaQyao ho koMd` AsaUna yaa izkaNaI saQyaa 50 ibabaTo
zovaNyaat Aalao AsaUna vanaivaBaagaamaaf-t %yaaMcaI doKBaala
kolaI jaato.
2.10 QarNao va jalaaSaya :-
jaunnar talau@yaamaQyao kukDI, imanaa, puYpavatI va
maaMDvaI yaa mau#ya naVa AsaUna yaa naVaMvar maaiNakDaoh
va yaoDgaaMva (kukDI nadI) ipMpLgaava jaaogaa (puYpavatI nadI)
vaDja (imanaa nadI) va icalhovaaDI (maaMDvaI nadI) hI paca QarNao
Aahot. yaa QarNaaMcyaa maaQyamaatUna maaozyaa p`maaNaavar
SaotI jalaisaMcanaaKalaI AalaI Aaho.
2.11 kRYaI pya-Tna va inasaga- pya-Tna:-
vaOivaQyapuNa- SaotIsaazI p`isaw Asalaolaa jaunnar talauka
AagaamaI kaLat kRYaI pya-Tna va inasaga- pya-TnaasaazI SahratIla
pya-TkaMcaa koMd`ibaMdU zrNaar Aaho. SaotImaQyao GaoNyaat
yaoNaarI ivaivaQa ipko, ipk pwtI, pSaupalana, dOnaMidna SaotItIla
kamao tsaoca ga`amaINa saMskRtIcao dSa-na ivaivaQa pya-
TkaMnaa AnauBavata yaoNaar Aaho. talau@yaatIla gaaorogaava va
maaiNakDaoh yaa izkaNaI saVisqatIt Saotk-yaaMnaI kRYaI pya-Tna
koMd`o kolaolaI Aahot.
ivaivaQa AaOYaQaI va saugaMQaI vanasptIcao Aist%va
Asalaolyaa talau@yaacyaa piScamaokDIla DaoMgar raMgaamaQyao
Asalaolao dugaa-vaaDI naaNaoGaaT dyaa-GaaT AaiNa puvao-kDIla
AaNao GaaT hI haOSaI va AByaasaU pya-TkaMsaazI mah<vaacaI
inasaga- pya-Tna koMd`o Aahot.

38

2.12 vaarkrI saaMp`daya :-
jaunnar talau@yaamaQyao maaozyaa p`maaNaamaQyao ikt-
nakar AsaUna %yaaMcyaa maaf-t saMpuNa- maharaYT/amaQyao ikt-
na va p`vacanaacyaa maaQyamaatUna p`baaoQanaacao kama kolao
jaato. tsaoca talau@yaalaa far maaozI vaarkrI saaMp`dayaacaI
paSva-BaUmaI Aaho.
2.13 p`mauK vyavasaaya va ]VaogaQaMdo:-
jaunnar talau@yaat p`mauK vyavasaaya SaotI AsaUna
%yaabaraobarca AaQauinak SaotI ]Vaoga kukuTpalana DoArI ]Vaoga
sasaopalana ho SaotIsa purk ]Vaoga vyavasaaya kolao jaat Aahot.
talau@yaatIla puZIla p`mauK vyavasaaya va ]VaogaQaMdo
caalatat.
A. Sa^mpIyana [MiDyaa p`ayavhoT ilaimaToD :-
Sa^mpIyana [MiDyaa p`ayavhoT ilaimaToD hI kMpnaI hI
puNao naaiSak hayavao /mahamaagaa-var jaaMbaut faTa
nagadvaaDI yaoqao sqaapna kolaI. toqao d`axaaMpasaUna
vaa[-na inaima-tIcao ek koMd` mhNaUna KUp p`isaw Aaho.
ba. vaDgaava kaMdLI ema.Aaya.DI.saI. :-
maharaYT/at AaOVaoigak ivakasa mahamaMDL sqaapna
Jaalaolao Aaho.
k. banakr faTa :-
banakr faTa yaa izkaNaI fulaaMcaI Gaa}k baajaar p`isaw
Aaho. yaa izkaNaI jaunnar talau@yaatIla SaotkrI fula ivaIsaazI
yaotat.

39

D. yaoNaoro :-
yaoNaoro ho ek fLmaako-T sama`aTacao gaava Aaho.
[. TaoTao kMpnaI:-
vaDgaava kaMdLI yaoqao Taoma^TaopasaUna p`iyaa
k$na ]%padnao tyaar krNyaacao kama kolao jaat Aaho. TaoTao
kMpnaI yaa p`karcao ]VaogaQaMdo kolao jaat Aahot. toqao
%yaacap`maaNao SaotI ]%padnaamaQyao p`mauK ipko }sa,
fulao, kaMda, BaajaIpalaa yaaMcao ]%padna Gaotlao jaatat.


40

[-. ivaGnahr sahkarI saaKr karKanaa :-
ivaGnahr sahkarI saaKr karKanyaacaI sqaapnaa 1984
saalaI krNyaat AalaI. jaunnar va AaMbaogaava talau@yaacaa
kayaapalaT krNaara ha saaKr karKanaa Aaho. inavaR<aInagar
QaalaovaaDI yaa izkaNaI karKanyaacaI sqaapnaa JaalaI Aaho.
ivaGnahracyaa kRpaiSavaa-d laaBalaolyaa yaa karKanyaacaI
idvasaoMidvasa vaogaanao p`gatI haot Aaho. maharaYT/ rajya
sarkarcyaa sana 1960 cyaa sahkarI kayaVanvayao
naaoMdivalaolaa Aaho. sahkarI saaKr karKanyaamauLo Saotk-
yaaMnaa yaaogya drat kjaa-cyaa sauivaQaa ]plabQa k$na idlyaa
Aahot. tsaocakarKanyaacyaa saaosaayaTI tfo- Kato purivalaI
jaatat.
2.15 sava-saaQaarNa maaihtI KaoDd :
p`stut saMSaaoQanaat inavaD kolaolyaa KaoDd paSva-BaUmaI
puZIlap`maaNao :
gaavaI AsaavaI ASaI maMDLo
jyaacyaa mauKI rama hatI kamakLo
AKMD caalaivatao kamaacao saaohLo
ga`amasaovaosaazI.
yaaga`amagaItotIla sauBaaiYatp`maaNao kovaL samaaja
saovaocaa savaa Aaplyaa KaMVavar Gao}na saamaudaiyak ivavaah
saaohLa saimatIcyaa maaQyamaatUna saadr krIt Aahaot. Aamacyaa
gaavaacaI gaaOrvagaaqaa.
maR%yaUcao Aavhana polalao taoca vaarsaa Aamha idlaa.
maharajaaMcaa SaMBaU Cavaa ihMdU mhNaUna Amar Jaalaa.
ihMdU%vaacaI pavana gaMgaa manaat Aamaucyaa AKMD vaaho
Qama- svat:caa rxaavayaa AvaGaa ihMdU samaqa- Aaho.

41

KaoDd ho maharaYT/acyaa puNao ijalhyaatlao jaunnar
talau@yaatIla 4000 to 5000 laaokvastIcao gaava.
jaunnar talau@yaatIla KaoDd ga`amapMcaayat maharaYT/atIla
tmaaSaa pMZrI mhNaUna puNa- rajyaamaQyao p`isaw Aaho. KaoDd
yaoqaIla tmaaSaa sama`a&I kO.ivazabaa[- Baa} maaMga KaoDdkr
yaaMnaI raYT/ptI purskaranao sanmaainat krNyaat Aalao Aaho. yaa
izkaNaI drvaYaI- tmaaSaa mahao%sava BarivaNyaat yaotao.
gaavaacyaa dixaNaolaa AsaNaarI maha%maa fula ivadyaalaya
KaoDd SaaLa itcaM maOdana AaiNa maOdanaavar laavalaola CaoT
raopT to raopTacyaa parMByaa jaSyaa vaaZt gaolyaa tSyaa
%yaaMcyaa SaaKa vaaZlyaa AaiNa %yaa JaaDaKalaI
&anaoSvaraMcaa putLa AaiNa gau$vayaa-caI samaaQaI mhNajaoca
gaavaacaI AaoLK p`itYza maana AiBamaana hI kOk
naarayaNagaaMvakraMnaa AayauYyaat samaqa-pNao ]Bao
rahayalaa iSakvaNaarI hI SaaLa AajahI itt@yaaca Ba@kmapNao ]BaI
Aaho.
kahI AMtravarca imanaa nadI gaavaacyaa saaOdyaa-t Bar
Gaalato AaiNa nadIcyaa kazI Asalaolao BaagaoSvaracao maMidr
mhNajaoca gaavacaa iSarpocaca kdaicat yaa ]McaIva$na Asalaolao
BaagaoSvaracao maMidr gaavaacyaa sauK saaO#ya va saurixattocaI
kaLjaI vaaht AsatIla.
gaavaatIla pihlyaa vaoSaIt iSavaajaI maharajaaMcaa putLa
gaavaatIla laaokaMnaa maraza maaoDla pNa vaakNaar naahI hyaa
vaa@yaacaI AazvaNa k$na dotao. mau@ta[- AaiNa kaLaobaa maMidr
mhNajao saa-yaa gaavaacaI Ba@tI AaiNa ivaSvaasa gaavacao saaro
tMTo JagaDo mau@ta[-cyaa SaptInaM xaNaaQaa-t sauTtatca jaao
pya-Mt itcaI kRpa tao pya-Mt saaro KuSaala Aaho.

42

gaavaacyaa piScamaolaa ramaaca maMidr AaiNa hnaumaana
/maa$tI maMidr bahutok ramaacaa Ba@t hnaumaana mhNaUnaca
ramaacyaa maMidramaagao hnaumaanaaca maMidr Asaola.
yaa KaoDdgaavaatIla eka sad`gaRhsqaanao ilahIlaolao kavya
jyaatuna KaoDdo ica~Na AiQak sPaYT haoto to puZIlap`maaNao.





maraza maaoDola pNa vaakNaar naahI
poTtIla maSaalaI vaIJatIla maSaalaI
sauya- kQaIca ivaJaNaar naahI
p`ya%na ka iktIhI pNa
ho kQaIca GaDNaar naahI
maraza maaoDola pNa vaakNaar naahI
marazI marola pNa SarNa AalaolyaaMnaa maarNaar naahI
maraza maayaonao rDola pNa saMkTaMnaa iBavauna pLNaar naahI
AaiNa hao dusa-yaaMnaa baoGar k$na Gar svat:cao BarNaar naahI
maraza puZo SvaasaacaI hI ikMmat QarNaar naahI
iSaMvaasaazI vaoL AalaI tr ma$nahI marNaar naahI
AsatIla laaK matBaod pNa vaoL Aalyaavar to ]rNaar naahI

43

saMptIla saaro svarajya pNa maraza kQaIhI saMpNaar naahI.


44

p`krNa naM 3
KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI
caLvaL
3.1 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaa p`arMBa
3.3 KaoDd gaavaatIla ivavaahacaI caLvaL maaolaacaI
3.2 saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaa va itcao
paiva~ya
3.5 ivavaah saMsqaocao mah<va
3.4 ivavaah saaohLyaacao sva$p
3.6 SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaa
3.7 ivavaah sqaL inavaD
3.8 Kica-k ivavaah saaohLa kravaa ka
3.9 ivavaah saMsqaa AaiNa ihSaaoba
3.10 svaKcaa-tuna saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaa
3.11 saamaudaiyak ivavaahaMsaazI Saasanaacyaa
yaaojanaa
3.12 naaoMdNaIkRt ivavaahaMsaazI Anaudana yaaojanaa



45

p`krNa naM 3
KaoDd gaavaatIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI
caLvaL

3.1 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaa p`arMBa :
SaoYaacyaa hatI QartIcaI gatI
&anaoSvaraMnaI caalaivalyaa iBaMtI
Ajau-naacyaa rqaavartI EaIkRYNa saarqaI
hao}na gaolao rqaI maharqaI
pujaavaa gaNaptI
Qanya tI BaartIya saMskRtI
[-Svaracyaa dOva hatI
iSaMplyaatUna inaGatao maaotI
taoca jauLivatao naatI gaaotI
varIlapM@tImaQyao namaud kolyaap`maaNao Asao mhTlao
jaato kI, [-Svarca AaplaI naatI gaaotI jauLivat Asatao AaiNa yaa
Aaplyaa BaartIya saMskRtImaQyao ivavaah samaarMBa
saaohLyaap`maaNao Aayaaoijat krNyaat yaotao.
saamaudaiyak ivavaah saaohLa hI saMklpnaa p`qama
SaaMtIlaala mauqqaa yaaMnaI $javalaI. naMtr itcaa hLuhLu ivakasa
haot gaolaa. %yaaMnaI p`qama puNao yaoqao pacaSao ivavaah
saaohLo ekaca vaoLI par paDUna saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaamaagacaa hotU samaajaalaa pTvaUna doNyaacaa
p`ya%na kolaa. Aqaa-t saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaagaIla

46

karNao vaogaLI haotI.gaaorgarIba janatocao kMbarDo mahagaa[-nao
Agaaodrca maaoDlao Asatanaa kaLabaraobarca caalatanaa Asaa
samaaja kja-baajaarI hao}na lagna saaohLo kirt haota. %yaamauLo
%yaaMcyaa Kcaa-t bacat vhavaI.Samaajaacaa vaoL vaacaavaa Asaa
saamaudaiyak ivavaah saMklpnaa rabaivaNyaamaagacaa mauLhotU
haota.
saumaaro 12 to 15 vaYaa-pasaUna jaunnar talau@yaatIla
caaLkvaaDI, vaDja va AaoJar yaa gaavaaMmaQaUna saamaudaiyak
ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNyaasa sau$vaat JaalaI. %yaanaMtr
AaMbaogaava va jaunnar talau@yaatIla sava-ca gaavaaMmaQyao
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI saMklpnaa $jalaI AsaUna yaa
daona talau@yaaMcyaa p`%yaok gaavaaMmaQyao saamaudaiyak
ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNyaasaazI t$Na maMDLo
svayaMsaovaI saMsqaa rajakIya pxa bacat gaT va ga`amasqa
puZakar Gao} laagalao Aahot. yaa saaohLyaamaQyao kmaIt kmaI
pacapasaUna 151 cyaa saM#yaonao ivavaah laavalao jaat Aahot.
yaa saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacyaa maaQyamaatUna
saaohLa AsaNaa-yaa gaavaaMmaqyao BaaMDI kapD ivakI, ha^Tola
vyavasaaya, BaoTvastu ivaIcaa vyavasaaya, qaMDpoya ivaI,
rsavaMtIgaRh fLaMcaa rsa va qaMD paNyaacyaa baaTlyaa ivaI
vyavasaayaatUna laaKao $pyaaMcaI ]laaZala haot AsaUna yaa
maaQyamaatUna Anaok yauvakaMnaa raojagaar ]plabQa Jaalaa
Aaho.
puvaI- sau$vaatIlaa ivavaah ho svaKcaa-nao svat: Aayaaoijat
k$na par paDlao jaayacao pNa kalaaMtranao ivavaah ho
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaaMcyaa gaavaacaI naavao tsaoca
saaohLyaaMcaI sqaapnaa vaYa- AaiNa sau$vaatIcaI ivavaah
saM#yaa puZIlap`maaNao spYT kolao Aaho.

47



48

jaunnar talau@yaatIla ivaiSaYT gaavaaMmaQaIla
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaaMcaI sau$vaat va
ivavaah saM#yaa
A..
gaavaacao
naava
sqaapnaa
idnaaMk
ivavaah
saM#yaa
1 naarayaNagaava 15.5.1992 4
2 KaoDd 9.5.1992 9
3 caaLkvaaDI 18.5.1992 27
4 maaMjarvaaDI 10.5.1991 8
5 jaaQavavaaDI 5.5.1992 5
6 baaorI 3.5.1983 6
7 yaoDgaava 8.5.1983 23
8 saakaorI 10.5.1978 10
9 AaNao 12.5.1978 54
10
vaDgaava
kaMdLI
12.5.2003 6
11 ipMpLvaMDI 16.5.1986 6
12 AaoJar 4.5.1982 5
13 vaDja 5.5.1986 6
14 Aaotur 7.5.1992 7

jaunnar talau@yaat saamaudaiyak ivavaahacaI caLvaL ba-
yaapOkI $jalaI AsaUna %yaamauLo vaoL va pOsaa AaiNa
EamaaMcaI hI bacat haot Asalyaanao sava- straMvarIla vaQau -
varaMcao ivavaah saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat krNyaakDo
bahutaMSa naagairkaMcaa kla Asalyaacao idsaUna yaot Aaho.


49



3.2 KaoDd gaavaatIla ivavaahacaI caLvaL maaolaacaI :-
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI caLvaL A%yaMt
maaolaacaI Aaho. %yaamauLo Kcaa-t bacat haoto Aaho.prMtu
ivavaah samaarMBaanaMtr haoNaara varatIvarIla Avaastva Kca- hI
icaMtocaI baaba banalaI Aaho. varatIcao sva$p badlaUna Qaaima-k
kaya-maaMcao Aayaaojana krNao kaLacaI garja banalaI Aaho.
tsaoca garIba garjau kuTuMbaatIla ivavaah yaa saaohLyaat k$na
vaaZ%yaa mahagaa[-cyaa kaLatlyaa kuTuMbaaMnaa Aaiqa-k hatBaar
laavaNyaacaa p`ya%na saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatUna kolaa
gaolaa Aaho.
jaunnar talau@yaat saamaudaiyak ivavaahacaI caLvaL ba-
yaapOkI $jalaI AsaUna %yaamauLo vaoL pOsa AaiNa EamaaMcaIhI
bacat haot Asalyaanao sava- straMvarIla vaQau - varaMcao
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat krNyaakDo bahutaMSa
naagairkaMcaa kla Asalyaacao idsaUna yaot Aaho.
jaunnar talau@yaat p`amau#yaanao naarayaNagaava, AaoJar,
laoNyaad`I, vaDja, KaoDd, caaLkvaaDI, maaMjarvaaDI,
jaaQavavaaDI, baaorI, yaoDgaava, saakaorI, AaNao, vaDgaava
kaMdLI, ipMpLvaMDI [. izkaNaI maaozyaa p`maaNaavar
saamaudaiyak ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNyaat yaotat.
garjaU laaokaMcaI gaOrsaaoya hao} nayao ikMvaa %yaacyaa
Aaiqa-k pirisqatIcaa ivacaar k$na Sard dada saaonavaNao
naavaacyaa t$Na kaya-k%yaa-nao svaKcaa-tUna saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaacao Aayaaojana krNyaacaa ]pma hatI Gaotlaa
Aaho.

50

3.3 saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaa va itcao
paivaHya:-
manaat ivacaar yaotao ivavaah saMsqaocao paivaHya raihlao
Aaho kaya Asalyaasa va nasalyaasa %yaacaI karNao kaoNatI?
ica~pT Aqavaa maailaka ikMbahunaa kaoNa%yaahI dRkEaavya
maaQyamaatUna kaoNa%yaahI Qamaa-tIla ivavaah ivaiQavat ivavaah
daKvalao jaatat. %yaacao flaEautI hyaa samasyaacyaa eka
maulaBaUt AaQaarstMBaacao ivaDbaMna jaaorat haot Aaho ho
idsato.
kaoNa%yaahI Qamaa-tIla ivaQaI kahItrI mah<va zovaUna
Asatat. trI %yaaMcao jaahIrir%yaa p`dSa-na hao} nayao Asao vaaTto.
kqaotIla ivavaah daKvaUna AapNa %yaa ivaQaIcaI caoYza krtaoya
Asao Aata jaaNavaayalaa laagalao Aaho. trI yaa gaaoYTIvar Aaplao
mat jaaNaUna Gyaavaosao vaaTto.
lagna hI ek maanavainaima-t kRi~ma vyavasqaa Aaho.
SarIracyaa mauL p`orNaa, jaIvana Saas~Iya dRiYTkaona yaa
baabaIdoKIla maanavaI bauwInaoca ]pjalyaa Aahot. prMtu
lagnasaM#yaa hI nausatI ek vyavasqaa nasauna ek saMskar Aaho.
tao ek saMskar Aaho. maanavaI samaajaalaa maanavaI
klyaaNaasaazI eka mayaa-dot zovaNyaacaa Aina-baMQa SaarIirk
vaasanaolaa SamaivaNyaacaa AaiNa mhNaUna hI vyavasqaa
SatkanauSatko iTkuna raihlaI va %yaacabaraobarca iTkUna Aaho hI
samaajarcanaa garja Aaho tI f@t yaa saMskaralaa AiQak sausaMskRt
krNyaacaI bahupila%va ikMvaa bahupit%va vyavasqaa saMpuYTat ka
AalaI tr %yaacaI karNao KalaIla p`maaNao dota yaotIla.
1. gaRhklah TaLNao
2. vaarsaa h@k pwtIt sausaU~ta AaNaNao.

51

3. Aaiqa-k va kaOTuMibak sqaOya- raKNao.
4. AaplaopNaacaI Baavanaa dRZ krNao.
yaa vyavasqaocaI ]nnat Aavasqaa mhNajao ekp%naI AaiNa
ekpit%va hI vyavasqaa sauQaarIt va saMskarIt vhavaI mhNaUna
malaa vaaTto itca jatna haoNa garjaocaM Aaho. jatna krNao
mhNajao ptI p%naIlaa baLjabarInao baaMQaUna zovaNa navho
tr daoGaaMnaI yaa baMQanaacaa rajaIKuSaInao svaIkar krNa
%yaa baMQanaatUna baahor pDNyaacaI doKIla maaokLIk
daoGaaMnaa AsalaI paihja. tSaI kayadoSaIr trtud daoGaaMnaa
va %yaaMcyaa Ap%yaaMcaa ivacaar k$nakolaolaI AsaavaI.
ivavaah hI ijatkI KajagaI ittkIca malaa vaaTtM saava-jainak
baaba Aaho. saava-jainak yaacyaasaazI kI %yaa naa%yaatUna
samaajaat jaaNaaro ivacaar va p`vaah ho iBanna Asatat. jaovha
KajagaI baaba Aaplyaa mayaa-da AaolaaMDUna samaajaat
iSarto. %yaavaoLI tI KajagaI na rahta saava-jainak haoto.
%yaamauLo AapNaca ivavaah saMsqaocao ivavaahacaI
paivaHya iTkivaNyaasaazI p`ya%na kolaa paihjao.


3.4 ivavaah saMsqaocao mah<va :-
s~I AaiNa pu$Ya yaa daona jaatI dovaanao inamaa-Na kolyaa.
AaiNa %yaaMnaa navaIna saMttI ]%pnna krNyaacaI xamata idlaI.
jaSaI maanavaalaa tSaIca p`aNyaaMnaa doKIla KrM tr AapNahI
p`aNyaaMnaa f@t p`gat Aaidmaanavaacyaa kaLI manauYya
jaMgalaat p`aNyaaMp`maaNaoca rhat haota naa, naMtr maanavaanao
p`gatI kolaI, trI pNa kahI jaNaat AjaunahI p`aNyaaMcao ranaTI gauNa
idsatat, tao Baaga vaogaLa.

52

maanavaanao vyaiBacaaracaI vyaa#yaa banavalaI ivavaah
saMsqaolaa maanyata idlaI ho sa%kaya- Aaplyaa puva-jaaMnaI ?YaI
maunaIMnaI kolao. AgadI ramaayaNa mahaBaartacyaa kaLathI
ivavaah saMsqaolaa maanyata haotI evaZoca kaya rama
ekp%naIvaR<aI haota. naMtr ivavaahalaa kayadoSaIr maanyata AalaI.
Balao samaaja, jaat Qamaa-p`maaNao irtI vaogavaogaLyaa
AsatIla.saMttI AaOrsa ik AnaaOrsa ho zrivaNyaacyaa dRiYTnao
ivavaahacyaa vaOQatolaa maanyata AsaNao ja$rIcao zrto.
puvaI- ivavaah ivaQaI samaarMBa farca ikcakT haoto pNa Aata
Kup sauTsauTIt Jaalao Aahot. AaiNa hohI nakao AsatIla tr AvaGaD
Aaho. kayaVanao ivaiSaYT ivaQaIcaohI baMQana naahI. kayada
%yaa %yaa Qamaa-p`maaNao kolaolyaa ivaQaIlaa maanyata doto
evaZoca kaya naaoMdNaI ivavaah hI kayadoSaIr Asatao.
lagna saaohLyaacyaa p`qaa jaat Qama- jamaat sqaL kuTuMbaa
p`maaNao badlatat, trIhI %yaalaa kayaVanao maanyata Aaho.
AaidvaasaI samaajaat f@t maulaanao spSa- kolaa trI bassa.baaOw
Qamaa-t bauw p`itmaosamaaor f@t %yaaMcaa maM~ mhNatat. kahI
jamatIt f@t har GaalaNyaalaa, tr kahIMt saat fo-yaaMnaaca mah<va
Aaho.
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat lagnaaMcaI kayadoSaIr
naaoMdNaI AavaSyak Aaho. karNa pu$Yaanao s~Ivar Anyaaya kolaa
tr itlaa nyaaya imaLNaar, maalama<aocao vaaTp ksao haoNaar,
karNa Asao maanatao kI, sahsaa kaoNaIhI Kro baaolat naahI,
mhNaUna Sapqa p~alaa, nyaayaalayaat gaItovar hat zovaUna
Gaotlaolyaa Sapqaolaa mah,<va Aaho. tao saaxaIdar Kroca baaolatao
Asao kayada maanatao. kayaVacaa maaNasaatlyaa maaNausakIvar
sadsad ivavaok bauwIvar ivaSvaasa Aaho.


53



3.5 ivavaah saaohLyaacao sva$p :-

lagnaivaYayak inaNa-ya saaopa va sahja vhavaa yaasaazI ha ek
pa`maaiNak p`ya%na mhNajao saamaudaiyak ivavaah saaohLa
haoya.
Aaja vaLvaacaa pa}sa Aalaa
AaiNa QarNaISaI vaaD:inaScaya k$na gaolaa.
ihrvyaa vas~at tU sajaNaar
rana fulaaMcaa gajara tu maLNaar
[Md` Qanaucaa maukuT caZvaNaar
lata vaolaIcao baaiSaMga baaMQaNaar
ASaI SaRMgaaracaI caahula do}na gaolaa.
kaokIL svaraMcaI maOfIla rMgaNaar
mayaur Baana hrvaUna naacaNaar
kajavyaaMcaI raoYaNaa[- JagamagaNaar
ivajaocaI AatYabaajaI haoNaar
ASaa ivavaah saaohLyaacyaa Aaolyaa
svaPnaaMcaI kujabauja k$na gaolaa.
nadyaa, tlaava AaosaMDUna vaahNaar
thanalaolya ivahIrI tRPt haoNaar
]nhaLlaolaI Saot ipkat DubaNaar
pSau, pxaI saaroca sauKavaNaar

54

ASaI sauKI saMsaaracaI
svaPna rMgavaUna gaolaa.
ivavaah mhNajao kovaL jaaoDIdar inavaDNyaacaa TPpa
nasatao tao Asatao ek Asaa xaNa jaao Aaplyaasah AnaokaMcyaa
jaIvanaamaQyao navao pva- Gao}na yaotao. lagnaacyaagaazI
svagaa-tca inaiScat haotat, maa~ %yaa gaazI p`%yaxaat jauLUna
yaoNyaasaazI inaNa-ya jaaga$kpNao Gyaavao laagatat.
kaL badlalaa tsaa lagnaakDo pahNyaacaa dRiYTkaona badlalaa,
Apoxaa badlalyaa AaiNa naatosaMbaMQaaMmaQaIla saMdBa-hI
badlat gaolao. evaZM sagaLM badlaUnahI lagna saMskaramaagaIla
ivacaar maa~ ittkaca dRZ raihlaa. ha kovaL daona jaIvaaMcaa maoL
nasaUna daona GaraMmaQaIla saMbaMQaaMnaa Aakar do}
SakNaara saMskar Aah,o yaacaI jaaNa vaDIlaQaa-yaap`maaNaoca
Aajacyaa t$Na ipZIlaahI Aaho.
tumacyaasaazI tumacyaasaaobat rahuna AaiNa tumacyaa
ivaSvaasaalaa pa~ zrvaUna kama krNaa-yaa saMsqaocaI inavaD
krNao hI yaSasvaI lagnakayaa-saazIcao pihlao pa}l zrto. yaasaazI
saamaudaiyak ivavaah caLvaL maaozyaa p`maaNaavar sahayyaBaUt
zrto. yaa ]pmaaWaro maharaYT/ vaa Baartatca navho tr jagaBaratIla
marazI jagat jaaoDlaM gaolao Aaho. ASaa saMsqaovar Taklaolaa
ivaSvaasa Asaaca dRZ rahIla.yaacaI ivavaah saMsqaa Ka~I dot
Asato.
jauLUna yaoNaar ?NaanaubaMQa
drvaLNaar navyaa naa%yaaMcaa gaMQa
ksaa
Ahao, GaaoDa maOdana javaL Aaho
karNa yaMda kt-vya Aaho.

55







3.6 SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaa :
SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaaojanaa
kSaa pwtInao rabaivalyaa jaatat to puZIlap`maaNao :-
maulaIcyaa lagnaasaazI SaotkrI vaaTola %yaa maagaa-nao kja-
Gaotao ho laxaat AalyaanaMtr rajya Saasanaanao ivadBaa-tIla
AmaravatI, Akaolaa, vaaiSama, baulaZaNaa, yavatmaaL, vaQaa- yaa
saha ijalhyaamaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaaojanaa
sau$ kolaI.SaotkrI AaiNa SaotmajauraMcyaa maulaIMcyaa
ivavaahasaazI sau$ kolaolaI hI yaaojanaa caaMgalaIca laaokip`ya
zrlaI yaa yaaojanaolaa imaLalaolaa vyaapk p`itsaad pahUna rajya
Saasanaanao saMpUNa- rajyaBarat hI yaaojanaa SauBamaMgala
saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaaojanaa yaa naavaanao
rabaivaNyaacaa inaNa-ya Gaotlaa Aaho.maihlaa va baalaivakasa
ivaBaagaaMmaQyao yaa yaaojanaocaI AMmalabajaavaNaI krNaar
Aaho.
rajyaatIla sava- ijalhyaatIla Saotk-yaaMcyaa AaiNa
SaotmajauraMcyaa maulaIMcyaa saamaudaiyak Agar naaoMdNaIkRt
ivavaahasaazI Asalaolyaa yaa SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah
saaohLa yaaojanaocyaa ATI va SatI-t Saasanaanao 30 saPToMbar
2011 cyaa AadoSaanausaar badla kolao Aahot. Aata hI yaaojanaa

56

ijalha inayaaojana ivakasa saimatImaaf-t rabaivaNyaat yaoNaar
Aaho.tsaoca yaa yaaojanaocao naamakrNa SauBamaMgala
saamaudaiyak naaoMdNaIkRt ivavaah saaohLa yaaojanaa Asao
krNyaat Aalao Aaho. yaa yaaojanaosaazI Aata ]%pnnaacaI AT
TakNyaat AalaI Aaho.
yaa yaaojanaot Baaga GaoNyaasaazI Aata 1 laaK $pyao
]%pnnaacaI AT TakNyaat AalaI Aaho. ASaa kuTuMbaatIla
maulaIMcyaa ivavaahasaazI p`tI jaaoDpo 10 hjaar $pyao evaZo
Anaudana vaQaUcyaa Aa[-cyaa naavaanao Aa[- hyaat nasalyaasa
vaDIlaaMcyaa naavaanao va Aa[-vaDIla hyaat nasalyaasa vaQaucyaa
naavaanao Anaudana doNyaat yaoto. saamaudaiyak ivavaah
Aayaaoijat krNaa-yaa svayaMsaovaI saMsqaosa p`tI jaaoDpo 2000
$pyao evaZo p`ao%saahnaa%mak Anaudana idlao jaato. yaasaazI
saMbaMiQat saMsqaa hI saMsqaa naaoMdNaI AiQainayama 1950
AMtga-t naaoMdNaIkRt AsaavaI. Aqavaa maharaYT/ sahkarI saMsqaa
AiQainayama 1960 AMtga-t naaoMdNaIkRt AsaavaI.
svayaMsaovaI saMsqaosa ekavaoLI kmaIt kmaI paca va jaastIt
jaast SaMBar jaaoDPyaaMcaa samaavaoSa saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaat krNyaacaI prvaanagaI Aaho. SaMBarpoxaa jaast ivavaah
par paDNyaasa saMbaMiQat saMsqaa Anaudanaasa pa~ zrNaar
naahI.tsaoca eka svayaMsaovaI saMsqaosa eka vaYaa-t kovaL daona
vaoLa saamaudaiyak ivavaah saaohLa Aayaaoijat krta yaoNaar Aaho.
ivavaah saaohLyaat Baaga Gaotlaolyaa jaaoDPyaaMcao
ivhDIAao roka^iDMga ivavaah naaoMdNaI p`maaNa p~ saadr krNao
saMbaiQat svayaMsaovaI saMsqaosa baMQanakark Aaho.
yaaATIMcaI put-ta kolyaanaMtrca saMbaMiQat svayaMsaovaI
saMsqaosa p`it jaaoDpo $pyao 2000 [tko Anaudana idlao jaa[-la.

57

yaa yaaojanaoAMtga-t vaQaU kuTuMbaIyaaMnaa imaLNaaro
Anaudana ho kovaL p`qama ivavaahasaazIca Asaola tqaapI vaQaU hI
GaTspaoiTk Asaola Agar ivaQavaa Asalyaasa itcyaa punaiva-
vaahasaazI Anaudana imaLU Sakola.
hI yaaojanaa Anausauicat jaatI jamaatI ivamau> jaatI BaT@yaa
jamaatI ivaSaoYa maagaasa p`vaga- yaasaazI laagau naahI. karNa
yaaMcyaasaazI saamaaijak nyaaya va ivaSaoYa sahayya ivaBaaga
tsaoca AaidvaasaI ivaBaagaamaaf-t svatM~ yaaojanaa rabaivaNyaat
yaoto.
3.7 ivavaahsqaL inavaD :-
lagna samaarMBaasaazIcao sqaL ha ek A%yaMt mah<vaacao
pOlaU haoya. saamaanyajanatocyaa Aaiqa-k samasyaaMcaa ivacaar
krta %yaaMcao bajaoT xamata yaa gaaoYTIcaa ivacaar k$na
lagnasqaL zrivaNyaasaazI saamaudaiyak ivavaah mah<vapUNa-
Aaho.
ivavaah saMsqaa hI ek maulaBaUt va AaQaarBaUt saMsqaa
Aaho. %yaavar saamaaijak saMsqaocao va rajyaacao Aist%va
AaQaarlaolao Aaho. maanavaacyaa ]%kaMtItIla Anaok
TPPyaaMmaQaIla ivavaah saMsqaa vyavasqaa ho ek mah<vaacao
vaLNa [ithasaat GaDlaolyaa GaTnaaMcao cauk ikMvaa baraobar Asao
vaNa-na krta yaot naahI. tr tI %yaa %yaavaoLI GaDlaolyaa Anaok
GaTnaaMcaa ek Baaga Asatao. %yaa p`maaNaoca maanavaI
[ithasaatIla ivavaah saMsqaopuvaI- Aist%vaat AsalaolaI ek pwt
mhNajao maatRkuLatIla s~I pu$YaaMt SarIrasaMbaMQaIcaI sa@tI
(maMgalaata[-caa laoKatIla ]llaoK) %yaa p`qaopasaUna Aajapya-
MtcaI isqaM%yaMtro kahI Sao va kahI hjaarao vaYaa-drmyaanacaI
GaTnaaMcaI saaKLI mhNajao AajacaI samaaja vyavasqaa va
%yaatIla ivavaah saMsqaa samaajaSaas~atIla Anaok maulaBaUt

58

saMklpnaaMpOkI ek mhNajao ivavaah saMsqaa hI samaaja
saMsqaocaa maulaBaUt payaa Aaho. badla%yaa
jaIvanaSaOlaInausaar yaa ivavaah saMsqaolaa doKIla kahI badla
isvakaravao laagaNaar ho AaoGaanao Aalaoca prMtu ho badla iktpt
isvakarayacao kaoNa%yaa tka-var isvakarayacao yaacaahI ivacaar
haoNao garajaocao Aaho.
3.8 Kica-k ivavaah saaohLa kravaa ka
puNao ijalhyaatIla vaDgaava maavaL maQyao maulaIcyaa
lagnaasaazI vaDIlaaMnaI Amaap Kca- kolaa. %yaamauLo ivavaah
saaohLa ha saMp<aIdSa-na saaohLyaasaarKa vaaTlaa.hllaI doSaat
ASaaca sva$pacao Kica-k ivavaah saaohLo krNyaacao navao f^D
vaaZt caalalao Aaho. huMDa doNao baokayada Asalao trI sva -
KuSaInao Asao mhNat nava-yaa maulaalaa mahagaDyaa BaoTvastU
idlyaa jaat Aaho. ivavaah saaohLyaatlao ho pOSaacao p`dSa-na
yaaogya kI Ayaaogya?AadSa- ivavaah saaohLa ksaa
kravaa?yaap`karcao p`Sna inamaa-Na JaalyaanaMtr %yaalaa pyaa-
yaI ekca ]<ar inaGato to mhNajao saamaudaiyak ivavaah saaohLa
karNa maulaa maulaIMcyaa lagnaasaazI SaotkrI vaaTola %yaa
maagaa-nao kja- Gaotao. ho laxaat AalyaanaMtr Saasanaanao
saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaaojanaa sau$ kolaI.
3.9 ivavaah saMsqaa AaiNa ihSaaoba :-
ek[ithasacaaya- AaiNa ek ]qaL prmaaocya ibaMdU yaaMcaI ek~
AazvaNa ka hao[-la pNa AalaI rajavaaDyaaMcao ivavaah saMsqaocaa
[ithasa prt ekda vaacatanaa rajavaaDyaaMnaI jao kahI ilahIlaMya to
vaacaUna yaa saMsqaokDo baGatanaa Gaatlaolyaa Anaok
caYmaaMnaa tDo jaatat. [ithasaatUna vaaht AalaolaI jaatI rajavaaDo
%yaaMcyaa ivaSlaoYak pwtIt tpasatat.

59

ivavaah saMsqaocaa ]dyaat iktI p`karacao ihSaaoba Aaidma
kaLapasaUna gaRhIt Qarlao Aahot. %yaacaI puravyaanausaar jaM~I
dotat. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao vyavasqaapna va
ihSaaoba ho AitSaya mah<vaacao kaya- Asato. saMpuNa-
saaohLyaacao ihSaaoba mhNajao maMDp jaovaNa kpDo pDdo
tsaoca [tr Aaiqa-k ihSaaoba maaozyaa p`maaNaavar par paDavao
laagatat.
yaa ivavaahacyaa naaoMdIcaI AavaSyakta Asato %yaamauLo
ivavaah vyavasqaapnaacaa Aaiqa-k AMdajap~k kaZNao saaopo
jaato. va vyavasqaapna yaaogya p`karo par paDNyaat madt krto.
%yaacap`maaNao ivavaahaMcaI kayadoSaIr naaoMdNaI doKIla
AavaSyak Aaho.karNa pu$Yaanao s~Ivar Anyaaya kolaa tr itlaa
nyaaya ksaa imaLNaar maalama<aocao vaaTp ksao haoNaar.
3.10 svaKcaa-tUna saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaa :
ivadBaa-tUna puNao BaagaatIla Saotk-yaaMvar
Aa%mah%yaocaI vaoL yao} nayao mhNaUna Sard saaonavaNao
naavaacyaa t$Na kaya-k%yaa-nao svaKcaa-tUna saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaaMcao Aayaaojana krNyaacaa ]pma hatI Gaotlaa
Aaho. %yaa AMtga-t maagaIla daona vaYaa-t tbbala ek hjaar
jaaoDPyaaMcao ivavaah laavaNyaat Aalao Aahot.saaonavaNao
yaaMnaI daona vaYaa-puvaI- jaunnar talauka svaaiBamaana saovaa
saMsqaa sqaapna kolaI. hI saMsqaa eka vaYaa-t paca saamaudaiyak
ivavaah saaohLyaaMcao Aayaaojana krto.
naarayaNagaava javaLIla caaLkvaaDI yaoqao nauk%yaaca par
pDlaolyaa saaohLyaat ekUNa 50 jaaoDPyaaMcaa ivavaah laavaNyaat
Aalaa. yaa saaohLyaaMmaQyao lagnaacaa maMDp jaovaNa kpDo
AaiNa caar ga`^macao maMgaLsaU~ Asaa sava- Kca- saaonavaNao

60

svat: krtat. evaZoca navho tr vaQaucyaa ip%yaalaa dha hjaaraMcaI
SaasakIya madt hI imaLvaUna dotat. saaonavaNao yaaMcao Baa}
mauMba[-tIla kRYaI ]%pnna baajaar saimatIt vyaapar krt AsaUna
%yaaMcyaa GaracaI Aaiqa-k isqatI Ba@kma Aaho. %yaamauLeca to
puNa- vaoL samaajakarNa AaiNa rajakarNaat saiya Aahot.
%yaaMcyaa yaa kamaamauLo iSavasaonaonao %yaaMnaa puNao
]pijalha p`mauK pd idlao Aaho.
3.11 saamaudaiyak ivavaahasaazI Saasanaacyaa
yaaojanaa :-
ivavaahacyaa vaoLI maulaIcyaa sarasarI vaya jaast AsaNaa-yaa
ga`amapMcaayat talauka ijalha va rajya patLIvar purskar doNyaacaI
yaaojanaa rajya sarkarnao jaahIr kolaI Aaho. yaa yaaojanaomauLo
baalamaR%yaU va baalaivavaah raoKNyaasa haoNaar Aaho.
baalamaR%yaU va baalaivavaahaMcao p`maaNa kmaI
krNyaasaazI Saasanaatfo- rajyaat ivaivaQa yaaojanaa rabaivalyaa jaat
Aahot. baalaivavaahamauLo Anaok samasyaa vaaZt Aahot. ho
TaLNyaasaazI tsaoca maulaIcao vaya 18 vaYa- pUNa- JaalyaanaMtr
ivavaah krNyaasa p`ao%saahna imaLavao mhNaUna ivavaahacyaa
vaoLI maulaIcao sarasarI vaya jyaa gaavaat Asaola ASaa
ga`amapMcaayatIMnaa Saasana yaavaYaI- pasaUna purskar doNaar
Aaho. yaa yaaojanao AMtga-t gaavaatIla ivavaahIt maulaIMcaI
saM#yaa inaiScat k$na %yaaMcao ivavaahacao sarasarI vaya
inaiScat kolao jaaNaar Aaho. %yaacap`maaNao gaavaat sauna
mhNaUna Aalaolyaa ivavaahIt va gaavaatUna ivavaah hao}na
prgaavaI gaolaolyaaMcaI hI naaoMd zovalaI jaaNaar Aaho. gaavaatIla
AivavaahIt maulaI 18 ikMvaa %yaapoxaa jaast vaya AsaNaa-yaa
maulaI yaa savaa-Mcao gaavainahaya savao-xaNa krNyaat yaoNaar

61

Aaho. yaa savao-xaNaaAMtga-t 1 eip`la 2007 to Aajapya-Mcyaa
ivavaahaMcaa samaavaoSa kolaolaa Aaho.
2007 08 yaa vaYaa-t hI yaaojanaa laagau kolaI AsaUna
%yaanausaar ivavaahacyaa vaoLI maulaIcao sarasarI vaya jaast
AsaNaa-yaa gaavaasaazI raoK sva$pacaI baxaIsa yaaojanaa jaahIr
kolaI Aaho.
3.12 naaoMdNaIkRt ivavaahasaazI Anaudana yaaojanaa :
yaa yaaojanaoAMtga-t jao jaaoDpo saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaat sahBaagaI na haota sarL naaoMdNaI kayaa-layaat jaa}na
naaoMdNaIkRt ivavaah krtIla %yaaMnaahI 10 hjaar $pyaaMcao
Anaudana doNyaat yaoNaar Aaho. gairba SaotkrI, Saotmajaur
yaaMcyaavar ivavaah saaohLyaacaa Aaiqa-k baaojaa pDu nayao
%yaaMnaa kja- Gyaavao laagaU nayao yaadRYTInao QaaorNa
AaKlao Aaho. naaoMdNaIkRt ivavaah k$ [icCNaa-yaaMnaa
svayaMsaovaI saMsqaovar AvalaMbaUna rhavao laagat naahI.
%yaaMnaa svat:hUna naaoMdNaI kayaa-layaat jaa}na ivavaah krta
yaoto. yaasaazI yaoNaara Kca-hI A%yaMt kmaI Asatao. ha Kca-
saMbaMiQat jaaoDPyaanao kravayaacaa Aaho. naaoMdNaIkRt
ivavaah kolyaacao p`maaNap~ ijalha maihlaa va baalaivakasa
AiQakarI yaaMnaa saadr kolyaanaMtr saMbaMiQat vaQaucyaa ba^Mk
Ka%yaavar 10 hjaar $pyaaMcao Anaudana idlao jaaNaar Aaho.
yaa yaaojanaosaazI pa~ zrvaNyaasaazI Ajaa-saaobat tlaazI
ga`amasaovak yaaMcaa rihvaasaI daKlaa vaQaucao vaya 18 vaYa- va
varacao vaya 21 vaYao- Asalyaabaabat janmaacaa daKlaa, SaalaaMt
pirxaa p`maaNap~, SaaLa saaoDlyaacaa daKlaa Agar tlaazI
ga`amasaovak ikMvaa vaOVkIya AiQaka-yaaMnaI idlaolaa vayaacaa
daKlaa, 1 laaK $pyaaMcyaa Aat ]%pnna Asalyaabaabatcaa

62

]%pnnaacaa daKlaa, ivavaah naaoMdNaI p`maaNap~ saadr kravao
laagato.


63

p`krNa naM. 4
maaihtI va AakDovaarIcao ivaSlaoYaNa

4.1 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao p`Saasana va
vyavasqaapna
4.2 vyavasqaapk vaga-
4.3 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao inayama
4.4 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI kaya-pwtI kaya-p`NaalaI
4.5 p`mauK ]pisqat maanyavar
4.6 ivavaah saMsqaa va jamaap~k
4.7 jaatInausaar vagaI-krNa
4.8 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla
vyavasqaapnaasaMbaMQaI ga`amasqaaMcao mat
4.9 ivavaah saaohLyaacao jamaaKca- p~k
4.10 ivavaah saaohLyaacao jamaaKca- inayaaojana
4.11 ivavaah naaoMdNaI p`maaNap~
4.12 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla ivavaahaMnaa idlao
jaaNaar Anaudana


64

p`krNa naM. 4
maaihtI va AakDovaarIcao ivaSlaoYaNa






1.1 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao p`Saasana va
vyavasqaapna:
p`stut saMSaaoQanaat Gaotlaolyaa KaoDdgaavaatIla
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI paSva-BaUmaI
1. p`arMBa :
KaoDdgaavaamaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaa
sau$vaat idnaaMk 9.5.1992 laa JaalaI Aaho. tsaocanaarayaNagaava
va javaLpasacyaa gaavaaMmaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLa
krNyaacao kaya- samast ga`amast KaoDd yaaMnaI p`qama kolao
samaana maMgala kayaa-laya naarayaNagaava
2. ekUNa ivavaah saMsqaa :

65

sana 1992 2014yaa kalaavaQaIt KaoDdgaavaatIla ekUNa 200
ivavaah par pDlao. %yaat ekUNa 400 vaQau varaMcao ivavaah
krNyaacao kaya- par paDlao Aaho.
3. ivavaah sqaL :
KaoDdgaavaamaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao
ivavaah sqaL mhNajao maha%maa fulao ivadayala KaoDd yaa
SaaLocao Bavya maOdana yaa izkaNaI maaozo maOdana Aaho.
4. vaQau varaMcao rahNyaacao izkaNa :
KaoDdgaavaamaQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla
vaQau varaMcao rahNyaacao izkaNa ija.p.p`aqaimak SaaLa KaoDd
maha%maa fulao ivadayala KaoDd svaMt~ KaolyaaMmaQyao
%yaaMcaI saaoya kolaI jaato.
5. maMDp vyavasqaa :
KaoDd gaavaamaQaIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat
maMDp vyavasqaa hI dovasqaana T/sTcyaa svat:cyaa maalakIcaI
AsaUna %yaa izkaNaI maaMDvaasaazI svaMt~ iTma ]plabQa Aaho.
6. svayaMpak vyavasqaa :
KaoDdgaavaamaQaIla saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaa
yaa~ocao sva$p p`aPt Jaalaolao Asato.p`caMD saM#yaonao laaok

66

jamalaolao Asatat. ASaa p`caMD laaoksaM#yaolaa jaovaNaacaI
saaoya krNyaasaazI svayaMpak vyavasqaa hI dovasqaanacao svatM~
Bavya svayaMpak Gar va BaaMDI Aahot. va svayaMpak
banaivaNyaasaazI svatM~ iTma ]plabQa Aaho.


4.2 vyavasqaapk vaga- :
AQyaxa : EaI ivaSvaasa pu$Yaao%tma GaMgaaLo
]paQyaxa : EaI baaLiSarama KMDu panamaMd
saicava : EaI jaailaMdr d%ta~ya DaoMgaro
Kijanadar : EaI babana hirBaa} yaorMDo
ivaSaoYa sahayya : EaI yauvak vaga- samast ga`mast KaoDd
sadsya : saaO. rMjanaa jaaidMdr GaMgaaLo
sadsya : EaI gaNaoSa jayavaMt gaaDokr
sadsya : EaI iSavaajaI gaMgaarama KrmaaLo
sadsya : EaI caMd`kaMt babana paoKrkr
sadsya : EaI rivaMd` baabaajaI qaaorat
sadsya : EaI idlaIp Baa} qaaorat

67

sadsya : EaI saMtaoYa ivaYNau pTaro
sahayyak : EaI rovajaI kaSaIbaa gaayakvaaD


4.3 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao inayama :
saamaudaiyak ivavaah saaohLa yaatIla vyavasqaapk vagaa-laa
va ivavaah saaohLa yaatIla vyavasqaapk vagaa-laa va ivavaah baw
haoNaa-yaa jaaoDPyaaMnaa laagaU haoNaaro inayama
puZIlap`maaNao :-
1. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI naava naaoMdNaI ivavaah
saaohLyaacyaa Agaaodr daona ikMvaa tIna maihnao caalau haoto.
2. naava naaoMdNaI krtanaa saucanaa p~kap`maaNao naava
naaoMdNaI kravaI laagato.
3. naava naaoMdNaI krtovaoLI ikmaana 2000 $ A^Dvhansa p`%yaokI
GaotlaI jaato.
4. saamaudaiyak ivavaah saaohLa Aayaaoijat krNyaasaazI
vyavasqaapkIya vagaa-cyaa dr zraivak idnaaMk ASaI baOzka
Gaotlyaa jaatat.

68

5. saamaudaiyak ivavaahasaazI $pyao drvaYaI- zrivalyaap`maaNao
r@kmaoevaZo Gaotlao jaato.
6. jaastIt jaast ivavaah saamaudaiyak ivavaahat GaoNyaat yaotat.
%yaaMcyaapoxaa jaast naahI.
7. Acaanak yaoNaarI ivavaahacaI vaoL p`saMgaI naava naaoMd
GaotlaI jaato.
8. p`%yaok baOzkIt maagaIla imaTIMgacaa AaZavaa Gaotlaa jaatao.
ivavaah saaohLyaatIla kayaa-caI ivaBaagaNaI p`%yaok vya@tI
gaTakDo vyavasqaapkaMkDo saupUt- kolaI jaato.
9. baOzkIt eonavaoLI yaoNaa-yaa ivaYayaavar cacaa- k$na itcao
inarakrNa kolao jaato.
10. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaasaazI maMDLacyaa vatInao
saaKrpuDa, iTLyaacao saaih%ya, maamaacao maana, vaQau
varaMnaa gaMQa laavaNao, AaOxaNa krNaaro maanyavaraMcao
maana, kpaL p+I, baaiSaMga, kLsa taMbyaa [. saaih%ya purivaNyaat
yaoto.
11. T/sTcyaa maaQyamaatUna va-haDI maMDLIMnaa jaovaNaacaI
vyavasqaa kolaI jaato.tsaoca jaovaNa vaaZNyaasaazI svaMt~ iTma
kama krto.


69

4.4 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI kaya-pwtI kaya-
p`NaalaI :-
1. naava naaoMdNaI saucanaap~k :-
jagadMbaa p`sanna
KaoDd ta.jaunnar
ijalha- puNao
naaoMdNaI
idnaaMk-
saamaudaiyak ivavaah saaohLa
KaoDd ta.jaunnar,ijalha puNao
ivavaah vaoL : gau$vaar idnaaMk 08.05.2014 raojaI saayaMkaLI
5.15 vaajata.
ivavaah sqaL : maha%ma fula ivadyaalaya KaoDd
kaya-ma pi~ka :
saaKrpuDaiTLa sa. 9 to 11 vaajata.
Baaojana samaarMBa sa. 11 to 2 vaajaopya-Mt.
ivavaah mauhUt- saayaM 5.15 vaajata.
saMpk- : caMd`kaMt babana paoKrkr
: idlaIp Baa} qaaorat
iTp : ivavaah naaoMdNaI caalau Aaho.


70



2. naava naaoMdNaI maaihtIp~k :
saamaudaiyak ivavaah saaohLa KaoDd ta.jaunnar ijalha
puNao saaomavaar idnaaMk 08.05.2014 raojaI saayaMkaLI 5.15
vaajata.
p`it,
sanmaananaIya
sa.na.iva.iva.
AaplyaakDo gau$vaar idnaaMk 08.05.2014 saMpnna haoNaa-
yaa saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao AamhI saaimala hao}
[icCtao mhNaUna AamacaI vaQau - varaMcaI maaihtI
puZIlap`maaNao.
A.
vaQaucao naava : ica.saaO.ka.
janmatarIK-
vaQau ip%yaacao naava va p<aa
durQvanaI-
vaQau maamaacao naava va p<aa
durQvanaI-
vaQau ip%yaacao naava va p<aa
durQvanaI-
ba.
varacao naava : ica.
janmatarIK-
varacyaa ip%yaacao naava va p<aa
durQvanaI-

71

varacyaa maamaacao naava va p<aa
durQvanaI-
p`stut maaihtI yaaogya va KrI AsaUna Aamhalaa Aaplyaa
yaoqao haoNaa-yaa saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao
samaaivaYT k$na Gyaavao. Aaplyaa sava- saucanaaMcao palana
krIna va AapNaasa saMpuNa- sahkaya- krNyaacaI hmaI
Aaplaa ivaSvaasaU
saUcanaa maulaIcao vaya 18 vaYao- puNa- va maulaacao vaya 21
vaYao- puNa- AsaNao AavaSyak Aaho.
3. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI kaya-ma pi~ka :-
A. vaoL tpSaIla
1 sa.7.30 vaa. vaQau var pxaacao Aagamana
2 8.00 vaa.
vaQau var pxaacao svaagat va inavaasa
vyavasqaa
3 8.30vaa.
vaQau saaKrpuDa iTLa vas~ AlaMkar
pirQaana k$na gaoTvar hjar
4 8.30 vaa. vaQau var maamaa maMDpmaQyao hjar
5 8.30 vaa. saaKrpuDa iTLa imarvaNaUk sau$
6 9.00vaa.
saaKrpuDa iTLa imarvaNaUk
maMDpamaQyao
7 9.5 vaa. vaQau sTojavar
8 9.7 vaa. sauparI faoDNao
9 9.10 vaa. saaKrpuDa iTLa
10 10.30 vaa. Baaojana sau$
11 11 vaa. hLdI samaarMBa sau$
12 11.30 vaa. vaQau var Baaojanaasa maMDpamaQyao
13 du 2.00 Baaojana samaaPt

72

14 2 vaa. var imarvaNaUk sau$
15 3.45vaa. vaQau var maamaa maMDpamaQyao hjar
16 3.45 vaa. vaQau var gaoTvar
17 3.45 vaa. vaQau Aa%yaa var AaovaaLNaIsa gaoTvar
18 4.00 vaa. var imarvaNauk gaoTvar
19 4.05 vaa. vaQau var maamaacaa sa%tkar
20 4.10 vaa. vaQau var sTjavar
21 4.15 vaa. Svaagat
22 4.20 vaa. P`staivak SauBaivavaah
23 4.25 vaa ]pisqatItaMpOkI manaaogat
24 4.45vaa. maanyavaraMcao manaaogat
25 5.5vaa AaiSavaa-d
26 5.15vaa. SauBaivavaah


4.5 sana 2009 to 2013 yaa vaYaa-tIla p`mauK ]pisqat
maanyavar t@ta :-
A. vaYao- P`amauK ]pisqat maanyavar
1 2009
maa.EaI. SaaMitlaalajaI. Mauqqaa
maa. EaI. iksanarava baanaKlao
2 2010
maa.EaI idlaIprava vaLsao paTIla
maa.EaI vallaBaSaoz baonako
3 2011
maa.EaI. iSavaajaIrava AZLrava paTIla
maa.EaI. gaulaabaravaa vaLsao paTIla
4 2012
saaO. rajaEaIta[- baaorkr
saaO.AaSaata[- baucako
5 2013 maa.EaI. &anaoSvar ravajaI KMMDagaLo

73

140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
saaO. Saardata[- iSaMdo
sana 2009to 2013 yaa vaYaa-maQyao Jaalaolao ekUNa
ivavaah ha %yaaMcao jamaap~k t@ta va AalaoK :
A.. sana
ivavaah
saM#yaa
P`a%yaokI
isvakarlaolaI
r@kma
ekUNa
jamaa
r@kma
1 2009 15 13866 208000
2 2010 18 13500 243000
3 2011 15 15000 225000
4 2012 16 16000 256000
5 2013 14 18300 256200





AalaoK 1.1
Y ivavaah saM#yaa

ivavaah
saM#yaa






i
v
a
v
a
a
h

s
a
M
#
y
a
a


74

15000
14000
13000
12000
11000
1000
9000
8000


O
2008 2009 2010 2011 2012 X



Y







0 2008 2009 2010 2011 2012 x



varIla AalaoK 1.1 va 1.2 maQyao sana 2009 2013 yaa vaYaa-
maQyao Jaalaolyaa ivavaah saM#yaa AaiNa p`%yaok
jaaoDPyaamaagao isvakarlaolaI ivaiSaYT r@kma dSa-ivalaI Aaho.
sana 2009 maQyao 15 ivavaah par pDlao. %yaaMcyaakDUna
p`%yaokI jaaoDImaagao 13866$.evaZI r@kma GaotlaI.
AalaoKamaQyao p`%yaokI isvakarlaolyaa r@kmaoca AalaoK ha vaaZt
jaatanaa idsatao.karNa vaaZ%yaa mahagaa[-mauLo Kca- kmaI na
haota satt vaaZtca caalalaa Aaho.
p
`
%
y
a
o
k
I

i
s
v
a
k
a
r
l
a
o
l
a
I

r
@
k
m
a

sana
sana
p`%yaokI isvakarlaolaI r@kma

75



76

140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
4.7 jaatInausaar vagaI-krNa :-
sana 2008 to 2012 vaYaa-t par pDlaolyaa ekUNa ivavaahaMcao
vagaI-krNa :
A. vaYao-
ivavaah
saM#yaa
jaatInausaar vagaI-krNa
OPEN ST SC OBC
1 2009 15 10 2 1 2
2 2010 18 14 1 2 1
3 2011 15 10 2 2 1
4 2012 16 11 1 1 3
5 2013 14 10 1 2 1

Y AalaoK naM.1.3

OBC
SC
ST
OPEN







O 2008 2009 2010 2011 2012 X

i
v
a
v
a
a
h

s
a
M
#
y
a
a

sana

77

AalaoK 1.3 maQyao sana 2009 to 2013 yaa vaYaa-maQaIla
ekuNa ivavaah saM#yaa va itcao jaatInausaar vagaI-krNa dKivalao
Aaho. sana 2009 maQyao ekuNa 15 lagna par paDlaI %yaamaQyao
10 lagna hI OPEN maQaIla tsaoca [tr ]rlaolaI 05 lagna hI [tr jaatIcaI
haotI. %yaamaQyao ST 2 , SC 1 AaiNaO OBC 2 ASaa p`karo ekuNa 15
lagna par paDlaI %yaacap`maaNao p`%yaok vaYaI-cyaa
ivavaahaMcaI %yaaMcyaa jaatInausaar vagaI-krNa dKivalao
Aaho.yaava$na Asao laxaat yaoto kI,O OPEN maQaIla ivavaah
saM#yaa hI jaast p`maaNaat Asalao tr [tr jaatIMcaI ivavaah
saM#yaaMcyaa tulanaot kmaI Aaho.
4.8 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla
vyavasqaapnaasaMbaMQaI ga`amasqaaMcao mat
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla vyavasqaapnaasaMbaMQaI
ga`amasqaaMcao mat GaoNyaasaazI ekuNa 35 ga`amasqaaMcaI
maulaaKt GaoNyaat AalaI. %yaamaQyao p`%yaok ga`amasqaaMnaI
idlaolyaa ]<araMvar AaQaairt inaYkYa- kaZNyaat Aalao.%yaanausaar
puZIla p`karo AalaoK tyaar kolaa Aaho. %yaanausaar iktI laaokaMnaa
vyavasqaapna ]<ama vaaTto. iktI laaokaMnaa samaaQaanakark
vaaTto, tsaoca iktI laaokaMnaa AsamaaQaanakark vaaTto %yaacaa
t@ta daKivalaa Aaho.

A.
vyavasqaapnaacao
sva$p
T@kovaarI
1 ]<ama 25
2 samaaQaanakark 50
3 AsamaaQaanakark 2

78




79






80
70
60
50
40
30
20
10

AalaoK naM.1.4


Y










O ]<ama samaaQaanakark AsamaaQaanakark x

vyavasqaapnaacao sva$p

4.9 ivavaah saaohLyaacao jamaaKaca- p~k :-
KaoDdgaavaamaQyao 2009 to 203 yaa vaYaa-maQyao
Jaalaolyaa ivavaahamaQyao Aalaolyaa ekuNa Kcaa-cao jamaaKca-
p~k puZIlap`maaNao Aaho. tsaoca yaa ivavaah saaohLyaamaQyao
Aalaolyaa Kcaa-cao jamaaKca- p~k puZIlap`maaNao

i
v
a
v
a
a
h

s
a
M
#
y
a
a


80

saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao sana 2009 to 2011
cao jamaaKca- p~k
A.. tpiSala sana 2009 sana 2010 sana 2011
1
maagaIla iSallak
r@kma
40360 6715 7140
2 jamaa r@kma 208000 243000 224000
ekuNa jamaa r@kma 212307 249715 231140
Kca-
1 ikraNaa baajaar 71500 88845 81000
2 maMDp vyavasqaa 65000 70000 70000
3 svayaMpak vyavasqaa 10000 11500 10000
4 ivaTaKrodI 2000 2000 1000
5 sarpNa KrodI 4500 5000 4100
6 Pa~avaLI 12500 13000 11000
7 maga KrodI 700 730 500
8 svacCta vyavasqaa 1000 1500 1100
9 paNaI T^Mkr - 7000 7500 7500
10
saaKrpuDa saaamaana
KrodI
6900 7240 6100
11 Flao@sa baaoD- 3700 4000 3100
12 Qaajaa baagaIMga 1500 1600 1300
13 byaaMjaao vyavasqaa 4000 4150 4100
14 vaajaM~I 3200 3400 3100
15 har gauMcC 8000 9000 6100
16 ba`amhNa dSaIMnaa 3100 3200 3500
17 fulaaMcaI sjaavaT 4000 4500 2600
18 iTopI Ta^viola KrodI 2000 3000 2900
19 imarvaNauk va 1707 2450 4115

81

savakSaI Kja-
ekuNa Kca- 205592 242575 222125
jamaa Kca- 212307 249715 231140
iSallak r@kma 6715 7140 9015

saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao sana 2012 va 2013
cao jamaaKca- p~k
A.. tpiSala sana 2012 sana 2013
1 maagaIla iSallak r@kma 9015 11525
2 jamaa r@kma 257600 256500
ekuNa jamaa r@kma 266615 268025
Kca-
1 ikraNaa baajaar 94000 95000
2 maMDp vyavasqaa 75000 7600
3 svayaMpak vyavasqaa 15000 15500
4 ivaTa KrodI 2500 2600
5 sarpNa krodI 5000 5200
6 Pa~avaLI 1500 15900
7 maga KrodI 400 400
8 svacCta vyavasaaqaa 1200 1000
9 paNaI T^Mkr KrodI 9000 8200
10 saaKrpuZa saamaana KrodI 7700 7900
11 FLao@sa baaoD- 4100 4200
12 Qaajaa baaSaIMga 1600 1800
13 ba^Mjaao vyavasqaa 4500 4500
14 vaajaM~I 3500 3600
15 har gaucC 6400 6500
16 ba`aMhNa dixaNaa 2600 2900

82


2000000
1900000
1800000
1700000
1600000
1500000
1400000
1300000
1200000
1100000
17 fulaaMcaI sajaavaT 3000 3200
18 TaoPpyaa Ta^viola Kca- 3100 3000
19
imarvaNauk va savakSaI
Kja
1890 1600
ekuNa Kca- 255090 259000
jamaa Kca- 266615 268025
iSallak r@kma 11525 9025

sana 2009 to 2013 yaa vaYaa-tIla Kcaa-caa tpiSala t@ta
A.
.
vaYao-
ivavaah
saM#yaa
ekuNa
jamaa
r@kma
ekuNa
Kca-
r@kma
iSallak
r@kma
ekuNa
vaaTp
AKorcaI
iSallak
r@kma
1 2009 15 212307 205592 6715 6000 715
2 2010 18 249715 242575 7140 6500 640
3 2011 15 231140 222125 9015 8000 1015
4 2012 16 266615 255090 11525 10000 1525
5 2013 14 268025 259000 9027 7700 1325

Y AalaoK naM.1.5

ekuNa jamaa
r@kma
ekuNaKca-
r@kma












e
k
u
N
a

r
@

m
a


83








2008 X

O 2008 2009 2010 2011 2012

varIla AalaoK 1.5 maQyao saamaudaiyak ivavaah saaohLa
naarayaNagaava saMsqaot drvaYaI- Aalaolyaa Kcaa-cao p`maaNa
dSa-ivalao Aaho. sana 2009 maQyao ekuNa 15ivavaah par pDlao.
%yaavaYaI- ekuNa 205592 $pyao evaZa Kca- Aalaa.drvaYaI- ivavaah
saM#yaa badlat Asato. %yaanausaar yaoNaaro Kca- doKIla badlat
jaatat.sana 2009 maQyao ivavaah saM#yaa 15 evaZI haotI.
%yaamauLo yaoNaa-yaa Kcaa-cao p`maaNahI jaast haoto. jaast
ivavaah saM#yaa AsalyaamauLo Kca- ivaBaagalao jaatat. prMtu
Kcaa-cao ekuNa p`maaNa ho vaaZlaolaoca idsato.

sana

84

15000
14000
13000
12000
11000
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
4.9 ivavaah saaohLyaacao jamaaKca- inayaaojana :-
sana 2009 to 2013 yaa vaYaa-tIla pOSaacao jamaaKca-
inayaaojana va vyavasqaapna puZIlap`maaNao.
A.. vaYao-
P`a%yaokI
isvakarlaolaI
r@kma
P`a%yaokI
Jaalaolaa
Kca-
P`a%yaokI
iSallak
r@kma
1 2009 13866 13000 866
2 2010 13500 12850 690
3 2011 15000 13500 1500
4 2012 16000 14900 1100
5 2013 18300 17500 800
Y AalaoK naM. 1.6
P`a%yaokI iSallak r@kma
P`a%yaokI Jaalaolaa Kca-












O
2008 2009 2010 2011 2012 X


P
`
a
%
y
a
o
k
I

i
s
v
a
k
a
r
l
a
o
l
a
I

r
@
k
m

sana

85

4.10 ivavaah naaoMdNaI p`maaNap~ :-
ivavaah naaoMdNaI p`maaNap~ imaLivaNyaasaazI ivavaah
jaaoDPyaalaa ga`amapMcaayatIkDo p`stava kravaa laagatao. tao
p`stava tyaar kolyaanaMtr tao p`stave ek saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaacyaa saMsqaokDo dusara ga`amapMcaayatIkDo va itsara
ivavaah naaoMdNaI rijasTrIt naaoMdNaIkRt krNyaasaazI ijalha
pirYadokDo pazvaavaa laagatao. ho tIna p`stava saamaudaiyak
ivavaah saaohLa saMsqaa svat: tyaar k$na doto.
ga`amapMcaayatIkDo p`stava krNyaasaazI ivavaah naaoMdNaI
krNyaasaazI ivaivaQa kagadp~o saadr kravaI laagatat. %yaamaQyao
vaQau var yaadI SaaLocaa daKlaa roSainaMga kaD- Jaora^@sa
lagnapi~ka tsaoca namaunaa 5 ivavaahacao &apna ASaI kagadp~o
saadr kravaI laagatat.
ijalha pirYadokDo ivavaah naaoMdNaI krNyaasaazI puZIla
kagadp~ saadr kravaI laagatat.
1. P`astava
2. ivavaah naaoMdNaI p`maaNap~
3. janma tarKocaa daKlaa vaQau var
4. vaQaucyaa Aa[-cao ba^Mk Kato pasabauk Jaora^@sa
5. 100 $. caa sT^p popr
6. ivhDIAao roka^DI-Mga
7. thisaladar tlaazI ga`amasaovak rihvaasaI daKlaa yaapOkI
8. vaQaucao vaya 18 vaYao- puNa- Asaavao.
9. kamagaar tlaazIcaa 1 laaKacyaa Aat ]%pnnaacaa daKlaa


86

4.11 saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla ivavaahaMnaa
idlao jaaNaar Anaudana :-
saamaudaiyak ivavaahat sahBaagaI haoNaa- yaa vaQau
ip%yaasa SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaoAMtga-t imaLNaa- yaa AnaudanaasaazI sa%yap`t
jaaoDNyaat yaavaI.
A. maulaacaI kagadp~o :-
1. janmatarKocaa puravaa mhNaUna janma naaoMdNaI
p`maaNap~ ikMvaa SaaLa saaoDlyaacaa daKlaa janmaacaa
sqaainak p`aiQaka- yaanao idlaolaa daKlaa ikMvaa vaOVkIya
AiQaka- yaaMcao vayaabaabat p`maaNap~ (3 p`tI Jaora^@sa
sa%yap`t k$na 2 lagnapi~ka)
2. laaBaaqaI- ha SaotkrI Asalyaacaa puravaa saMbaMiQat Saotk-
yaaMcyaa jaimanaIcaa 7/12 ]tara ikMvaa ]tara nasaola tr
laaBaaqaI- ha Saotmajaur Asalyaacaa puravaa tlaazI yaaMcaa
daKlaa maulaIMcyaa vaDIlaaMcyaa naavao (tlaazI kayaa-
layaatUna)
3. maulaacyaa vaDIlaaMcyaa naavao ga`amasaovak yaaMcaa
rihvaasaI daKlaa.
4. maulaacyaa vaDIlaaMcyaa naavao tlaazI yaaMcaa rihvaasaI
daKlaa.
5. Varacaa faoTao va roSana kaD-caI Jaora^@sa sa%ya p`t k$na.
varIla kagadp~o ivavaahanaMtr pMQara idvasaacyaa Aat
saMsqaocyaa kayaa-layaat jamaa kravaIt Anyaqaa Anaudana
imaLNaar naahI yaacaI kaya- maalakaMnaI naaoMd GyaavaI.

ba. maulaIMcaI kagadp~o :-

87

baalaivavaah p`itbaMQa kayada va huMDa p`itbaMQa
kayaVaMtga-t Asalaolyaa kaoNa%yaahI klamaacaa BaMga yaa
drmyaana kuTuMba yaaMcyaakDUna Jaalaolaa nasaavaa.
yaabaabatcao ivahIt namaunyaatIla p`it&ap~ saadr krNao AavaSyak
Aaho. maulaIMcyaa vaiDlaaMcyaa / Aa[-cyaa maulaIMcaI naavao.
(100 $.sT^ppopr kaora AaNaNao.)
1. janmatarKolaa puravaa mhNaUna janma naaoMdNaI
p`maaNap~ ikMvaa SaaLa saaoDlyaacaa daKlaa, janmaacaa
sqaainak p`iQaka-yaanao idlaolaa daKlaa ikMvaa vaOVkIya
AiQaka-yaaMcao vayaabaabat p`maaNap~ (3 p`tI Jaora^@sa
sa%yap`t k$na 2 lagnapi~ka)
2. maharaYT/ rajyaacaa rihvaasaI Asalyaacaa puravaa,
Daomaosaa[-la saTI-fIkoT thisaladar kayaa-layaatUna
kaZNao maulaIcyaa naavao.
3. laaBaaqaI- ha SaotkrI Asalyaacaa puravaa saMbaMiQat
Saotk-yaaMcyaa jaimanaIcaa 7/12 ]tara ikMvaa ]tara nasaola
tr laaBaaqaI- ha SaotmajaUr Asalyaacaa puravaa tlaazI
yaaMcaa daKlaa, maulaIcyaa vaDIlaaMcyaa naavao (tlaazI
kayaa-layaatUna)
4. maulaIcyaa vaDIlaaMcyaa naavao ga`amasaovak yaaMcaa
rihvaasaI daKlaa.
5. maulaIcyaa vaDIlaaMcyaa naavaotlaazIyaaMcaa rihvaasaI
daKlaa.
6. vaQaucaa faoTao va roSana kaD-caI Jaora^@sa sa%yap`t
k$na.


88

p`krNa naM.5
Anaumaana va saucanaa

4.1 inaYkYa-
4.2 iSafarSaI
4.3 p`SnaavalaI
4.4 saMdBa- saucaI
4.5 saaraMSa


89

p`krNa naM.5
Anaumaana va saucanaa

1.1 AByaasaao<ar inaYkYa- :-
1. saamaudaiyak ivavaah saaohLa hI Saasanaanao sau$
kolaolaI ]%kRYT ASaI caLvaL Aaho.
2. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamauLo garIba, garjaU va
SaotkrI vagaa-tIla laaokaMcyaa Aa%mah%yaocao p`maaNa
kmaI haoNyaasa madt JaalaI Aaho.
3. saamaudaiyak ivavaah saaohLa ha ga`amaINa Baagaat
sahkar t<vaavar caalat Asalyaacao idsaUna Aalao.
4. ga`amaINa BaagaatIla Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaamaQyao
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao mah<va Ananya
saaQaarNa Aaho.
5. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamauLo vaoL, pOsaa AaiNa
EamaaMcaIhI bacat haot Asalyaanao sava- straMvarIla
vaQau varaMcao saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat
krNyaakDo bahutaMSa naagairkaMcaa kla Asalyaacao
idsaUna yaoto.
6. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao Anaok
gaavaaMtuna, ijalhyaatuna laaok ekmaokaMcyaa saMpka-t
yaotat va pirNaamaI dLNavaLNa vaaZto.

90

7. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao Kcaa-t bacat
JaalyaamauLo ga`amaINa Baagaat kja- baajaarIpNaacao
p`maaNa kmaI Jaalao Aaho.
8. saamaudayaIk ivavaah saaohLa ha sahkar t%%vaavar
caalavalaa jaat Asalyaanao prspr sahkayaa-caI Baavanaa
inamaa-Na JaalaI Aaho.
9. saamaudayaIk ivavaah saaohLyaat Anaok ijalhyaatuna,
talau@yaatuna, gaavaatuna va p`doSaatuna laaok ek~
yaotat. pirNaamaI dLNavaLNa va saMdoSavahna inamaI-tI
hao} Sakto.
10. saamaudaiyak ivavaah saaohLa ha ]pk`ma sava- jaatI
Qamaa-tIla laaokaMnaa ek~ AaNaNyaacao kama kolao jaato.
11. garIba janatolaa va SaotkrI vagaa-laa saavakarI paSaaMtuna
dur krNyaasaazI saamaudaiyak ivavaah saaohLa
mah%vapuNa- zrto.
12. maharaYT/ Saasanaanao gairba va garjau janatolaa ivavaah
yaaojanaaMcaa laaBa imaLivaNyaasaazI %yaaMcaI p`%yaok
talau@yaatIla, p`%yaok gaavaat, gaava patLIvar
saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaa sqaapna kolyaa
Aahot.

91

13. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao ivavaah krNaa-
yaa maulaIMcyaa Aa[- vaDIlaManaa SaasanaakDuna r@kma
10000 [tko Anaudana idlao jaat Aaho.
14. gaavaatIla talau@yaatIla rajakIya va p`itYzIt vya@tIcyaa
sahkayaa-tuna ivaivaQa izkaNaI maaoft ivavaah k$na idlao
jaatat.
15. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao laaokaMcaI
Aaiqa-k bacat JaalaolaI idsauna yaoto.
16. yaava$na Asao samajato kI,saamaudaiyak ivavaah saaohLa
maharaYT/ rajya Saasanaanao p`%yaok gaavaat
caalaivalaolaI ]%kRYT ASaI caLvaL zrlaI Aaho.
17. yaava$na Asaa inaYkYa- inaGatao kI, saamaudaiyak ivavaah
saaohLa gaavaatIla garIba, garjaU va SaotkrI laaokaMkDUna
kmaI Saulkat va kmaI Kcaa-t ivavaah krNyaacao laaBa k$na
doto.
18. yaava$na Asao samajato kI, vyavasqaapnaacyaa p`iyaot
p`%yaok ivavaah jaaoDPyaakDUna svaIkarlaolyaa
r@kmaotUna, Aalaolaa Kca- vajaa k$na iSallak raihlaolaI
r@kma hI ivavaah jaaoDPyaasa prt kolaI jaato.mhNajaoca
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat Avaastva r@kma
svaIkarlaI jaat naahI.


92

5.2 iSafarSaI
1. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat AaMtrjaatIya ivavaahaMnaa
maanyata doNao.
2. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI maaihtI savaa-Mnaa imaLavaI
yaasaazI laoK p`isaw kravao.
3. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat vyavasqaapkaMnaI Kica-k pwtI
badlaUna naivana t<vaaMcaa AvalaMba kravaa.
4. ivavaah saaohLyaacyaa varatIcao sva$p badlaUna Qaaima-k kaya-
maaMcao Aayaaojana krNao.
5. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacyaa maaQyamaatUna pyaa-
varNa jaagaRtI maaoihma AaKavaI.
6. gaavaatIla garIba, daird`ya roYaoKalaIla garjaU laaokaMcyaa
tsaoca kmaI ]%pnna AsaNaa-yaa kuTuMbaatIla maulaa
maulaIMcao ivavaah maaoft kravao.
7. vat-maanap~, dUrdSa-na,[MTrnaoT yaa saMsqaaMcyaa
maaQyamaatUna saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI maaihtI
samaajakaya- kravaI.
8. samaaja sauQaarkaMnaI saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaaojanaocaa ]<ama p`itsaad imaLavaa yaa dRYTInao
samaajakaya- kravaI.
9. ga`amaINa va SahrI BaagaatIla laaokaMcaa saamaudaiyak ivavaah
saaohLyaakDo pahNyaacaa dRiYTkaona badlaNao.

93

10. saamaudaiyak ivavaah saaohLa caalau Asatana haoNaaro
QvanaIp`dUYaNa, hvaa p`dUYaNa tsaoca jala p`dUYaNa
raoKNyaasa p`itbaMQa krNao ikMvaa AaLa GaalaNao.
11. baalaivavaah TaLNyaasaazI, maulaIMcao 18 vaYao- va
maulaacao 21 vaYao- puNa- AsalyaaiSavaaya yaaMcao
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat ivavaah k$ nayao.
12. lagnaanaMtr varat puNa-pNao baMd kravaI.
13. huMDyaasa p`itbaMQa kravaa huMDa GaoNaa-yaa va doNaa-yaa
Aa[-vaDIlaaMvar saamaudaiyak ivavaah saaohLa saMsqaonao
kayadoiSar karvaa[- kravaI.
14. QvanaIxaopkaMcaa vaapr k$ nayao.
15. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaasaMbaMQaI laoK va Ahvaala
tyaar krNao.
16. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao A%yaMt dxatonao
vyavasqaapna krNao garjaocao Asato. yaabaabat ga``amaINa
janatolaa p`baaoQana doNao AavaSyak Aaho.
17. saamaudaiyak ivavaahacyaa maaQyamaatUna janajaagaRtI k$na
svacCtocaI maaoihma AaKNao.


94

5.3 p`SnaavalaI
AQyaxaaMsaazI p`SnaavalaI
1. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaalaa sau$vaat kaoNaI kolaI?
A. EaI.iSavaajaI gaMgaarama KrmaaLo ba. EaI.samast
ga`amasqa maMDLI k. EaI.ivaSvaasa pu$oYaao%ma
GaMgaaLo
2. saamaudaiyak ivavaah saMsqaa rijasTr Aaho ka ?
A. haoya ba. naahI
A. kimaTIvar AsaNaa-yaa pdaiQaka-yaaMcaI saM#yaa iktI
Aaho?
B. 11 ba. 15 k. 15 poxaa jaast
3. saamaudaiyak ivavaah saaohLa rajakarNaatIla vya@tIMSaI
saMbaMiQat Aaho kI samaajasaovaoSaI saMbaMiQat vya@tI
Aahot ka?
A. rajakIya vya@tI ba. samaajasaovak k. saMimaEa
4. ivavaah saaohLa sqaapna hao}na iktI vaYa- JaalaI Aaho?
A. 0 to 5 ba. 6 to 10
k. 11 to 15 D. 15 poxaa AiQak
6. ivavaah saaohLyaat sarasarI drvaYaI- haoNaa-yaa ivavaah
saM#yaa iktI?
A. 0 to 5 ba. 6 to 10
k. 11 to 15 D. 15 poxaa AiQak

95

7. ivavaah saaohLyaasaazI p`%yaok jaaoDPyaalaa yaoNaara
sarasarI Kca- iktI?
A. maaoft ba.5 to 10 hjaar
k. 10 to 15 hjaar D. 15 poxaa jaast
8. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaasaazI sarkarI Anaudana
p`aPt haoto ka?
A. haoya ba.naahI
9. ivavaah saaohLyaat laaokaMnaa vaLvaNyaasaazI p`ya%na
kravao laagatat ka?
A. haoya ba. naahI k. tTsqa
10. p`qama saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat ekuNa ivavaah
saM#yaa iktI Aaho?
A. 6 ba. 8 k. 10 D. 15
11. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao p`Saasana va
vyavasqaapna ksao krta?
A. svaKcaa-tUna ba. isvakarlaolyaa r@kmaotUna k.
AnaudanaatUna
12. ivavaah saaohLa Aayaaoijat krNyaasaazI yaaogya jaagaa
]plabQa haoto ka?
A. haoya ba. naahI
13. saamaudaiyak ivavaah saaohLa kovhapasaUna sau$ Jaalaa?
A. 1990 ba. 1992 k. 1985 D. 1998

96

14. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaa garIba janatolaa fayada
haotao Aaho ka?
A. haoya ba.naahI
15. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat sahBaagaI haoNaa-yaa
kuTuMbaacaa Aaiqa-k str?
A. gairb 1. 0 to 25 2. 25 to 50
3. 50 to 75 4. 75 to 100
ba. maQyama vagaI-ya - 1. 0 to 25 2. 25 to 50
3. 50 to 75 4. 75 to 100
k. EaImaMt - 1. 0 to 25 2. 25 to 50
3. 50 to 75 4. 75 to 100
16. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaasaazI Aagaa} r@kma
isvakarlaI jaato ka?
A. haoya ba.naahI
17. Aatapaya-Mt Jaalaolyaa ivavaah saaohLyaaMmaQaIla savaa-t
jaast ivavaah kaoNa%yaa vaYaI- Jaalao?
A. 2012 ba. 1999 k. 1996 D. 2006
18. ivavaah saMsqaocaI inayamaavalaI Aaho ka Asalyaasa itcao
kaTokaorpNao palana kolao jaato ka?haoya ba. naahI
19. KaoDdmaQyao Aatapaya-Mt Jaalaolyaa ivavaah
saaohLyaaMmaQaIla savaa-t jaast ivavaah saM#yaa iktI
Aaho?

97

A. 50 ba. 45 k. 55 D. 32
20. mahagaa[-mauLo ivavaah saaohLyaavar pirNaama haotao
ka?
A. haoya ba. naahI
21. tIva` spQao-laa taoMD Vavao laagato ka?
A. haoya ba. naahI
22. ivavaah saaohLyaat sahBaagaI kuTuMbaaMcaI madt haoto
ka?
A. haoya ba. naahI
23. ivavaah saaohLyaapuZIla p`mauK samasyaa kaoNa%yaa?
A. vaIja ba. paNaI k. pOsaa D. manauYyabaL
A. kmaITImaQaIla sahBaagaI sadsyaaMnaa maanaQana imaLto
ka?
B. haoya ba. naahI
24. ivavaahIt jaaoDPyaaMnaa naava naaoMdNaI p`maaNap~
idlao jaato ka ?
A. haoya ba. naahI






98

ga`amasqaaMsaazI p`SnaavalaI
1. tumhalaa hI saovaa kSaI vaaTto?
A. ]<ama ba. samaaQaanakark k. AsamaaQaanakark
2. tumhalaa [tr saaoyaI sauivaQaa purvalyaa jaatat ka?
A. kmaI p`maaNaat ba. maQyama p`maaNaat k. jaast
p`maaNaat
3. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacao vyavasqaapna ksao
vaaTto?
A. ]<ama ba. samaaQaanakark k. caaMgalao
4. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaatIla vyavasqaapk vaga-
tumacyaabaraobar ksao vaagatat?
A. caaMgalao ba. samaaQaanakark k. tTsqa
5. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat svaIkarlaolyaa rkmaovar
tumhI samaaQaanaI Aahat ka ?
A. haoya ba. naahI k. tTsqa
A. saamaudaiyak ivavaah saaohLyaat Kcaa-caI bacat haoto ka
kSaI?
B. AiQak haoto ba. qaaoDyaa far p`maaNaat k.
tTsqa



99

5.4 saMdBa-saUcaI
1. saamaudaiyak ivavaah saaohLa KaoDd
saMsqaapk- EaI. Samast ga`amast KaoDd
2. svaaiBamaana saMGaTnaa
3. maharaYT/ rajya AiQainayama ivavaah naaoMdNaI kayada
1999
4. maaoft saamaudaiyak ivavaah saaohLa
saMsqaapk :
5. ivavaah naaoMdNaI rijasTr
ga`amapMcaayat KaoDd
6. SauBamaMgala saamaudaiyak ivavaah saaohLa
maharaYT/ rajya Saasana
7. maaisako vat-maanap~o AaMtrjaala saMgaNak [.
8. www.google.com
9. www.samudayikvivahsohale.com




100

5.5 saaraMSa
ga`amaINa Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaamaQyao
saamaudaiyak ivavaah saaohLyaacaI Bauimaka va p`NaalaI yaaMnaa
AnanyasaaQaarNa mah<va Aaho. sahkayaa-caa p`arMBa ga`amaINa
janatocyaa daird`yaatUna va Saotk-yaaMcyaa ipLvaNaUkItUna Jaalaa
Aaho. SaotkrI vagaa-laa tsaoca [tr janatolaa Aaiqa-k laaBa
imaLivaNyaasaazI Anaok izkaNacyaa gaava patLIvarIla sahkarI
saMsqaaMnaI ga`amaINa Baagaat saamaudaiyak ivavaah saaohLa
yaa ]pmaatUna AaplaI BaUimaka bajaavalaI Aaho.
Aaplaa doSa kRYaIp`Qaana doSa Aaho. Aaplyaa doSaatIla
bahusaM#ya laaok ho SaotIvar AaplaI ]pijavaIka krtat. pirNaamaI
%yaaMcao ]%pnna ho mayaa-idt sva$pacao Asato. ASaa Alp
]%pnnaatUna maaozyaa p`maaNaavarIla garjaa puNa- krNao kizNa
Asato. Baartat lagna ho BaartIya saMskRtInao inaQaa-irt kolaolyaa
pwtInaoca kravao laagato.%yaamauLo Kca- vaaZtao.ASaa Kcaa-
Mnaa p`itbaMQa krNyaasaazI saamaudaiyak ivavaah saaohLa
sahayyak zrt Aaho.
Baart doSaacaI saMskRtI hI [tr doSaacyaa saMskRtIcyaa
tulanaot A%yaMt vaogaLI inaraLI p`karcaI Aaho. BaartIya saMskRtIt
$Z kolaolyaa prMpra va $ZIp`maaNao BaartIya laaok ivavaah krtat.
ASaa p`karo saMskRtIt namaud kolyaap`maaNao ivavaah k$na

101

doNyaacao kama saamaudaiyak ivavaah saaohLyaamaQyao
eki~tir%yaa Anaok ivavaah k$na Kcaa-t bacat krNyaat yaot Aaho.
garIba va saamaanya janatolaa SaasanaakDUna ivavaahasaazI
Aqa-sahayya kolao jaato. mhNaUna kahI ]cca pdRsya laaok tsaoca
rajakIya naoto ho gaavaamaQyao maaoft saamaudaiyak ivavaah
saaohLa par pDtat. kahI gaavaaMmaQyao sahkar t<vaaWaro AgadI
Alp drat ivavaah kolao jaat Aahot.
saamaudaiyak ivavaah saaohLa hI ek ivaivaQa kaya-karI sahkarI
saovaa saMsqaa mhNaUna gaNalaI jaato. qaaoD@yaat jar gaavaatIla
laaokaMcao sahkaya- nasaolatr ivavaah saaohLo Aayaaoijat krNao
mhNajao payaaiSavaaya [maart baaMQaNao haoya. saamaudaiyak
ivavaah saMbaMQaIcyaa samasyaa saaoDivaNyaacaa p`ya%na kolaa
jaatao.










102











ivaSaoYa AaBaar p`dSa-na :
AQyaxa : EaI ivaSvaasa pu$Yao%ma GaMgaaLo
]paQyaxa : EaI baaLiSarama KMDu panamaMd
saicava : EaI jaailaMdr dta~ya DaoMgaro
Kijanadar : EaI babana hrIBaa} yaorMDo
ivaSaoYa sahayya : yauvakvaga- va samast ga`amast KaoDd
sadsya : EaI rMjanaa jaailaMdr GaMgaaLo
sadsya : EaI iSavaajaI gaMgaarama KrmaaLo
sadsya : EaI caMd`kaMt babana paoKrkr

103

sadsya : EaI rivaMd` baabajaI qaaorat
sadsya : EaI idlaIp Baa} qaaorat
sadsya : EaI saMtaoYa ivaYNau pDaDo
sadsya : EaI rovajaI kaSaIbaa gaayakvaaD
sahayyak : EaI raoihdasa baabaurava Daoko
ga`amapMcaayat KaoDd