MODEL:

OPERACIJA I NEOPHODNE OPREME ZA

ZASNIVANJE VINOGRADA, IZGRADNJU
PODRUMA I INSTALIRANJE VINSKE
OPREME ZA PROIZVODNJU
CRNOG VINA
2
-VINOGRADARSKO PODRUJE CRNE GORE-
Projektni tim:
Dr Svetozar Savi, dipl. in.
Dragan Vukovi, dipl. arh.
Zoran Vujovi, dipl. ecc
MODEL: OPERACIJA I NEOPHODNE OPREME ZA ZASNIVANJE VINOGRADA, IZ-
GRADNJU PODRUMA I INSTALIRANJE VINSKE OPREME ZA PROIZVODNJU
CRNOG VINA
VINOGRADARSKI PODRUJE - CRNE GORE
DIREKCIJA ZA RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEA
Direktor: Zoran Vukevi
Autori mogu biti kontaktirani:
Dr Svetozar Savi, dipl.in: zasnivanje zasada vinove loze, instalacija vinarske opreme
i proizvodnja groa i vina
e-mail: svetosavic@yahoo.com
tel. 069 609 004
Vukovi Dragan, dipl. arh.: gradnja podruma
e-mail: green@cg.yu
tel. 069 032 579l
Zoran Vujovi, dipl ecc: cijene neophodnog materijala i opreme
e-mail: zoran.vujovic@nasme.cg.yu
tel. 067 259 155
Dizajn i priprema:
Studio MOUSE- Podgorica
3
SADRAJ:
UVOD ...............................................................................................................................................5
OPTE ..............................................................................................................................................7
Pravni status investitora ...............................................................................................7
Dozvole ...............................................................................................................................7
I VINOGRAD ..................................................................................................................................8
BIOLOKO-FIZIOLOKI INIOCI ..............................................................................................8
Izbor sortimenta ..............................................................................................................9
Izbor podloge ................................................................................................................ 10
41 B .................................................................................................................................. 10
Rueri 140 ..................................................................................................................... 10
Rihter 110 ........................................................................................................................ 10
Paulsen 1103 .................................................................................................................. 10
Kober 5BB ....................................................................................................................... 10
EKOLOKI INIOCI .................................................................................................................... 11
TEHNOLOKI I PROIZVODNO-EKONOMSKI INIOCI .................................................... 12
Nabavka loznih kalemova ........................................................................................ 12
Krenje ............................................................................................................................. 12
Rjeavanje zamorenosti zemljita ......................................................................... 12
Humifkacija ................................................................................................................... 12
Melioracija ...................................................................................................................... 12
Kalcifkacija ..................................................................................................................... 13
Rigolovanje .................................................................................................................... 13
Ravnanje terena ............................................................................................................ 14
Dreniranje zemljita .................................................................................................... 14
Osiguranje vodom ....................................................................................................... 14
Organizacija teritorije i pravac pruanja redova ............................................... 14
Razmak sadnje vinove loze ...................................................................................... 14
Priprema kalemova za sadnju ................................................................................. 15
Obiljeavanje mjesta za sadnju i redova ............................................................. 16
Vrijeme sadnje kalemova .......................................................................................... 16
Postavljanje zatitnih prstenova ............................................................................. 16
Izgled budueg uzgojnog oblika okota sa naslonom .................................. 16
4
RADOVI U PRVOJ GODINI ...................................................................................................... 17
Zatita od mraza (opciono) ...................................................................................... 17
Postavljanje naslona za vinovu lozu...................................................................... 18
Formiranje uzgojnog oblika vinove loze ............................................................. 19
Odravanje zemljita .................................................................................................. 20
ubrenje ........................................................................................................................ 21
Zelena rezidba ............................................................................................................. 21
Kontrola korova ............................................................................................................ 21
Zatita vinove loze ....................................................................................................... 21
Navodnjavanje .............................................................................................................. 22
RADOVI U DRUGOJ GODINI .................................................................................................. 22
Popunjavanje praznih mjesta .................................................................................. 22
ubrenje ....................................................................................................22
Odravanje zemljita .................................................................................................. 22
Kontrola korova ............................................................................................................ 23
Zatita vinove loze ....................................................................................................... 23
Zelena rezidba............................................................................................................... 23
Navodnjavanje .............................................................................................................. 23
Berba ................................................................................................................................ 23
RADOVI U TREOJ GODINI .................................................................................................... 23
Radovi u redovnoj eksploataciji ............................................................................. 24
Rezidba ............................................................................................................................ 24
Zelena rezidba............................................................................................................... 24
POTREBE U MEHANIZACIJI .................................................................................................... 25
II VINSKI PODRUM .................................................................................................................... 26
Vani parametri za razmiljanje .............................................................................. 26
LOKACIJA ..................................................................................................................................... 26
NEOPHODNI USLOVI U PODRUMU .................................................................................... 27
TEHNOLOKI-PROIZVODNO I EKONOMSKI INIOCI .................................................... 28
PRERADA GROA .................................................................................................................. 28
DOZRIJEVANJE VINA ................................................................................................................ 30
FLAIRANJE ................................................................................................................................ 31
PODRUMSKE PROSTORIJE ..................................................................................................... 33
OPERACIJE, NEOPHODNA OPREMA I MATERIJAL ........................................................ 37
5
UVOD
Za vinogradarsko podruje Crne Gore gajenje vinove loze u cilju proizvodnje groa
za dobijanje visokokvalitetnih i kvalitetnih crnih vina bilo je uvijek aktuelno. Produk-
cija crnog groa na malim posjedima u privatnom vlasnitvu posebno je znaajna
za centralni i juni dio Crne Gore, gdje je jedino mogue intenzivno gajenje vinove
loze i gdje izrazito dominiraju sorte za dobijanje crnih vina. Meu lepezom sorti
naroito su popularne autohtone: vranac i kratoija, od ijeg se groa, najee,
proizvodi kvalitetno crno vino. No, to nije i konaan izbor. Danas se, dodue stidljivo,
uvode u proizvodnju i neke druge sorte (kaberne sovinjon, sirak, merlo, grena i
dr.) za produkciju crnog vina.
Model trokova zasnivanja takvog vinograda, izgradanje podruma, koji e imati
zadovoljavajui kapacitet, neophodne agro-tehnoloke operacije, te trokovi i in-
stalacija neophodne opreme za produkciju crnog vina, u vinogradarskom podruju
Crne Gore, prikazan je u ovoj studiji. Ova studija, kao model, predstavlja vodi, i moe
se koristiti pri donoenju proizvodnih odluka u vinogradu ili podrumu, odreivanju
potencijalnih trokova i pripremanju budeta za bavljenje proizvodnjom groa i
vina kao biznisom, kao i onih proizvoaa koji ve imaju zasnovan vinograd i dio
podrumske opreme i neophodna im je sugestija pri izboru opreme za osavreme-
njavanje proizvodnje i podizanje kvaliteta krajnjeg proizvoda.
Primjeri navedeni u ovoj studiji su zasnovani na proizvodnoj praksi i teoretskim
spoznajama koji su vezani za proizvodnju groa i vina, te potrebnim prostorijama
i enterijeru vinarije u navedenom vinogradarskom podruju, ali se oni ne mogu
primijeniti u svim situacijama i svim lokalitetima, ne samo zbog postojee ili plani-
rane razliite povrine vinograda i sortimenta, razliitih podrumskih kapaciteta ili
konfguracije terena, ve i razliitih fnansijskih mogunosti pojedinca, te kreditne
angaovanosti.
Takoe, hipotetine vinogradarske i podrumske operacije od kojih, neke, pojedini
proizvoai rado preskau, oslanjajui se na tradiciju, dok drugi bezrezervno po-
tuju, navedene su kao opcije bez opisivanja kako one utiu ili ne utiu na vinovu
lozu ili vino, ve kako one direktno utiu na visinu fnansijkih izdataka prilikom
proizvodnje crnog vina.
Ocjena i analiza agroekolokih uslova (lokacija, udaljenost od putne komunikacije,
energetski izvori, pozicija, ambijent, klimatske karakteristike, zemljine karakteristike)
nijesu prikazane u studiji, jer je to iz praktinih razloga nemogue, ali su u tekstu
navedene kao neophodne u postupku pripreme za bavljenje ovim biznisom.
6
Trokovi zasnivanja i odravanja vinograda te gradnja vinskog podruma znaajno
variraju zbog razlika u cijeni zemlje, rada, mehanizacije, opreme i repromaterijala.
Na trokove takoe utiu: lokacija za izgradnju podruma i zasnivanje vinograda,
razmak sadnje, uzgojni oblik, zatita od bolesti i tetoina, savremena oprema,
razliite ampelotehnike i tehnoloke operacije. Zbog ovih potencijalnih razlika,
autori su se trudili da, kod odreenih parametara, buduem proizvoau prikau i
alternativne materijale ili mjere, koje mogu da redukuju trokove a da pri tome ne
utiu na produktivnost i dugovjenost zasada, te kvalitet vina.
7
OPTE
Pravni status investitora
Budui proizvoa i korisnik kreditnih sredstava mora prouiti Zakonu o vinu koji
uruuje proizvodnju i promet groa za vino, proizvodnju i promet vina i drugih
proizvoda od groa i vina, oznaavanje, greografsko porijeklo vina i druga pitanja
od znaaja za vinogradarstvo i proizvodnju vina.
Shodno lanu 9. (Zakon o vinu) proizvoa groa (pravno ili fziko lice), na-
mijenjenog za proizvodnju vina ili proizvoa vina, mora biti upisan u Registar
proizvoaa groa i vina.
Dozvole
Nakon registracije, kao proizvoaa groa i vina, neophodno je da, prije nego to
otponete gradnju vinskog podruma, dobavite:
graevinsku dozvolu ako se vinarija nalazi u zoni DUP-a i
upotrebnu dozvolu koja se sastoji od sljedeih saglasnosti:
- elektro-energetske,
- vodovodne,
- sanitarne,
- protiv-poarne i
- saglasnost o zatiti na radu.
8
I VINOGRAD
Vani parametri za razmiljanje
Kada se odluujete da zasnujete vinograd i proizvodite groe za fairanje kvali-
tetnog vina, treba da znate sljedee:
- koliko elite vina fairati,
- koliko groa je za to potrebno proizvesti (ili otkupiti) i
-koliko okota zbog toga treba da gajite.
Generalno je u ovoj studiji usitnjenost posjeda u Crnoj Gori diktirala model povrine
vinograda. Ako elite da proizvedete 3,500 L vina, za to vam je neophodno 5,000
kg groa ili priblino 2,500 okota.
Za taj broj okota neophodna je povrina od 0,3 ha (neto vie od 2 rala), koja
uslovno moe biti iz dva dijela, ili vea ili manja u zavisnosti od lokaliteta, uzgojnog
oblika okota, mehanizacije, irine staze i sl. Maksimalni predvieni smjetajni ka-
pacitet podruma (do 10.000 litara) je vei od neophodnog za ovu koliinu groa.
Naravno, ova projekcija kapaciteta podruma je data zbog mogunosti proirenja
vinogradarske proizvodnje ili otkupa groa, te nepotrebnih potekoa, ukoliko
elite da proirite proizvodnju, u renoviranju i izmjenama postojeeg stanja u
vinarskom podrumu.
BIOLOKO-FIZIOLOKI INIOCI
Kulturna vinova loza se moe gajiti samo u jednom dijelu centralne i june Crne
Gore. Ne mogu se sve sorte na isti nain adaptirati na agro-klimatske uslove u
Republici. Ali sa dobrim izborom sorte i lokacije, i ampelotehnikom praksom
vinova loza moe dati kvalitetan rod koji se, uz odgovarajuu strunost i dobru
opremu, moe preraditi u kvalitetno vino od komercijalne vrijednosti. Nekoliko
sorti za proizvodnju crnih vina mogu biti znaajne za proirenje ponude vina na
crnogorskom tritu.
9
Izbor sortimenta
Vranac
se svuda gaji i tradicionalno daje dobre i redovne prinose i
kvalitetan rod. Groe obino sazrijeva krajem avgusta ili u
septembru, i primarno slui za preradu u vino. Od groa se
spravlja vrhunsko suvo vino, a nije rijetkost da se preradi u
polusuvo ili poluslatko vino.
Kratoija
je, kako se esto kae, pratea sorta vrancu. Kao i vranac, daje
redovan i kvalitetan rod sa neto veim sadrajem ukupnih
kiselina u iri, a groe sazrijeva uporedo s vrancem. Zato se
esto koristi za kupau sa vinom vranac za spravljanje vrhun-
skih crnih vina.
Kaberne sovinjon
je sorta ije groe moe due da ostane na okotu prilikom
zrijevanja, zbog svoje otpornosti na pojavu sive trulei. Obino
se bere krajem septembra ili u oktobru. Daje male prinose
ali vrlo kvalitetan rod od kojeg se moe napraviti vrhunsko
crno vino.
Merlo
je sorta koja daje neto vee prinose nego prethodna, ali je
kvalitet groa, takoe odlian, i od njega se mogu proizvoditi
vina odlinog kvlaiteta. Groe sazrijeva u septembru.
Sirak
daje groe odlinog kvaliteta koje sazrijeva neto prije vranca.
Mora se rezati dugo zbog nerodnih najniih okaca. Od groa
se dobija vino odlinog kvaliteta.
Sl. 1. Vranac
Sl. 2. Kratoija
Sl. 3. Kaberne sovinjon
Sl. 4. Merlo
Sl. 5. Sirak
10
Izbor podloge
Ovdje su nabrojane najvanije karakteristike nekoliko podloga za ekoloke uslove
u crnogorskom vinogradarskom regionu.
41 B
ne poinje rano vegetaciju to je prednost u rejonima u kojima se javljaju proljeni
mrazevi. Otpornost na sadraj krenjaka iznosi 50-70 % ukupnog i 40 % aktivnog u
zemljitu. Veoma je otporna na suu, a osjetljiva na zasoljena zemljita. Preporuuje
se za mediteranska podruja, za suva, siromana i krena zemljita.
Rueri 140
je izuzetno bujna podloga utie na neto dui vegetacioni ciklus. Veoma otporna
na suu. Podnosi do 70 % ukupnog i do 33 % aktivnog CaCO
3
u zemljitu.
Pogoduje toplim i suvim podrujima Mediterana, sa siromanim i krenim zemlji-
tima.
Rihter 110
je veoma bujna i obrazuje snaan korjenov sistem koji duboko prodire u zemljite.
Podnosi do 50-60 % ukupnog i do 17-20 % aktivnog CaCO
3
u zemljitu, kao i prisu-
stvo odreenih rodova nematoda.
Znaajna je za topla i suva podruja Mediterana, sa siromanim, krenim, toplim i
zaslanjenim zemljitima.
Paulsen 1103
je bujna i rano poinje vegetaciju, uz obrazovanje snanog korjenovog sistema koji
duboko prodire u zemljite. Podnosi 65-80 % ukupnog i 20-35 % aktivnog CaCO
3

u zemljitu. Otporna je na nematode. Preporuuje se za tople rejone i glinovito
krena zemljita formirana na hladnoj i vlanoj geolokoj podlozi. Moe se koristiti
i na suvim, toplim, krenim, propusnim i siromanim zemljitima.
Kober 5BB
se zbog kratkog vegetacionog perioda preporuuje se za sjeverna podruja. Utie
na ranije sazrijevanje groa. Pripada grupi podloga koje su osjetljive na suu ali
otporna na prisustvo nematoda u zemljitu. Podnosi 50 % ukupnog i 20 % fzio-
loki aktivnog krenjaka u zemljitu. Odgovaraju joj duboka, plodna i rastresita
zemljita.
11
EKOLOKI INIOCI
Postoji nekoliko krucijalnih ekolokih uslova o kojima proizvoa mora da vodi
rauna prilikom izbora lokacije za vinograd:
- izbor ekspozicije tj. izloenost sijanju sunca,
- blizina vodenih i umskih povrina,
- reljef i
- poloaj vinograda u odnosu na putnu mreu i udaljenost od preraivakog
kapaciteta.
Klimatske karakteristike
Prilikom utvrivanja klimatskih pokazatelja treba koristiti podatke najblie mete-
oroloke stanice i to:
- srednju mjesenu, godinju i vegetacionu temperaturu vazduha,
- apsolutne maksimalne i minimalne temperature vazduha,
- mjesene, godinje i vegetacione koliine padavina,
- vlanost vazduha,
- uslove osvjetljavanja i
- vazduna strujanja.
Zemljine karakteristike
Korijen vinove loze e se bolje razvijati u odreenim zemljitima, to zavisi od tipa
zemjita i njegove plodnosti. Agro-hemjskom analizom zemljita (fzike i hemijske
karakteristike) utvruje se kvalitet zemljita za budui vinograd. Uzorci zemljita
se uzimaju sa dubine od 0 20 cm, 20 40 cm i 40 60 cm i nose na analizu u
ovlatenu instituciju.
Na osnovu rezultata analize vri se neophodna popravka plodnosti zemljiita.
(odjeljak Humifkacija i Melioracija).
Sl. 6. Mjesta za uzimanje uzoraka
12
TEHNOLOKI I PROIZVODNO-
EKONOMSKI INIOCI
Nabavka loznih kalemova
Poto eksploatacija vinograda traje vie decenija, zasnivanje treba obaviti sa prvo-
klasnim sadnim materijalom sorti nakalemljenim na odgovarajuu podlogu.
Sadni materijal treba da bude sertifkovan.
Od momenta preuzimanja kalemova do njegove sadnje neophodno je da se sa
kalemovima struno postupa i da se oni zatite od isuivanja, izmrzavanja, pregri-
javanja i napada bolesti i tetoina.
Broj kalemova zavisi prije svega od ukupnog prinosa i prosjenog prinosa po okotu.
Ukupne koliine kalemova koje treba zasaditi takoe uslovljava rastojanje izmeu
redova i u redu.
Krenje
U pripremi zemljita, javlja se i potreba za krenjem moguih viegodinjih kultura
i ienje zaostalih krupnih korjenova.
Krenje se vri mehanizovano ili runo.
Rjeavanje zamorenosti zemljita
Nakon krenja, preporuljivo je, da se zemljite zasije leguminoznim ili nelegumino-
znim biljkama (1 - 3 godine) i da se tako odmori i obogati organskim materijama.
Prema koliini stvorene zelene mase i azota (N), preporuuje se:
ljekovita,
grahorica,
ozimi graak,
bob i dr.
Humifkacija
Na osnovu rezlutata analize zemljita ovlatene institucije (odjeljak Zemljine ka-
rakteristike) i utvrenog sadraja humusa, odreuje se koliina organskih materija
(stajnjak, treset, kompost) koja se mora dodati zemljitu prije ili za vrijeme rigolo-
vanja. Za uspjeno plodonoenje i normalna razvoj vinove loze koliina humusa u
zemljitu treba da iznosi prosjeno oko 3 %.
Melioracija
Na osnovu rezultata analize zemljita (odjeljak Zemljine karakteristike) i utvre-
nog sadraja mineralnih materija, odreuje se koliina fosfora i kalijuma koje treba
13
dodati prije ili za vrijeme rigolovanja zemljita. Ona je razliita za razliite tipove
zemljita. U tabeli 1. prikazan je nivo najneophodnijih elemenata u zemljitu za
postizanje srednjih i visokih prinosa.
Tab.1.
Prinos P
2
O
5
K
2
O N
mg/100 g zemljita
Za srednje prinose 12 45 100
Za visoke prinose 15 50 150
Mineralna azotna ubriva se ne unose u zemljite prije sadnje.
Izbor ubriva za humifkaciju i meliorativno ubrenje dat je u tabeli 2.
Tab.2.
UBRIVA Grupa
Organska Stajsko ovje Kozje ivinsko konjsko govee
Treset
Kompost lozni otpad Komina
Zelenino lupina Bob grahorica jeam
Mineralno Azotna urea KAN
Fosforna superfosfat tomasovo brano
Kalijumova kalijum sulfat kalijumova so kalijum karbonat
Angaovati strunjaka za odreivanje potrebnih koliina mineralnih materija.
Kalcifkacija
Ukoliko zemljite ima kiselu reakciju primjenjuje se kalcifkacija kojom se vri
neutralizacija suvine kiselosti zemljita. Obino se koristi: ist krenjak, krenjak,
laporac ili saturacioni mulj zavisno od visine pH.
Koliinu odreuje struno lice.
Rigolovanje
Rigolovanje se vri mehanizovano-jednobraznim plugom koji potpuno prevre
brazdu. Ukoliko se ne posjeduje mehanizacija, vri se runo kopanje (palanje) i
prevrtanje zemljita. Rigolovanje se vri jedan put, (zavisno od tipa zemljita) do
dubine od 50 do 80 cm. Dubinu, prije svega diktira dubina B horizonta kojeg, ako
je visok treba probiti, radi razvoja korjenovog sistema.
Za saenje vinograda u jesen rigolovanje treba izvriti 2 3 mjeseca prije. Ako se
sadnja planira na proljee treba rigolovati prije zime.
14
Ravnanje terena
Izrigolovano i oieno zemljite je potrebno izravnati (mikro-reljefa), radi uklanjanja
humki i zatrpavanja mikro depresija. Koristi se traktor sa prikljukom ravnilicom,
tanjiraom odnosno frez-mainom.
Dreniranje zemljita
Vinova loza ne podnosi visoki nivo podzemne vode, zato je odvodnavanje, kao
agro-tehnika mjera, neophodno na zemljitima sa visokim nivoom podzemne
vode. Takoe je, kod nagnutih zemljita, odvodnavanje neophodno radi sprea-
vanja erozije.
Prije podizanja vinograda na veim povrinama na kojima se mora vriti asanacija
angauju se strune hidromeliorativne slube.
Osiguranje vodom
Osiguranje vodom u ljetnjim mjesecima za potrebe navodnjavanja vinograda treba
utvrditi na osnovu reima padavina i obezbijediti vodu za vinovu lozu iz najblieg
vodotoka ili putem bunara odakle bi se voda crpila, i korienjem crijeva navodnja-
vao pojedinano svaki okot.
Navodnjavanje se moe vriti u brazde, meuredno, i to je jedan od najeftinijih
naina navodnjavanja.
Organizacija teritorije i pravac pruanja redova
Dobra organizacija teritorije treba da obezbijedi:
- dobru komunikaciju koja e omoguiti lak ulazak i izlazak sa parcele,
- da sve staze kroz parcelu gravitiraju prema glavnim putevima,
- da se omogui nesmetana upotreba planirane mehanizacije i
- da se obezbijedi pravilna lokacija i lak pristup graevinskim objektima,
Prilikom odreivanja pravca pruanja redova najvanije je utvrditi ekspoziciju
terena. Na drugaiji smjer redova moe da utie i uestalost i snaga vjetrova u
odreenom podruju.
Razmak sadnje vinove loze
S obzirom na razliitost konfguracije terena, agroekoloke zahtjeve sorte i nemi-
novnost primjene mehanizacije, saenje vinove loze na bruto povrini (0.3 ha)
odgovara rastojanju 1.5 m, red od reda, koje e omoguiti nesmetan prolaz lakoj
mehanizaciji. Rastojanje izmeu okota u redu iznosie 0.80 m.
Takoe oko vinograda treba da postoje staze koje e biti irine 1.5 m. Ovakvo
rastojanje izmeu redova i u redu, te staze oko vinograda, omoguavaju da se na
neto povrini (0.28 ha) posadi 2,336 kalemova vinove loze. Pri ovakvom rasporedu
okota, svakoj lozi pripada 1.2 m
2
hranjljivog prostora, to je dovoljno za dobijanje
vegetativno snanog i produktivnog okota.
15
Poto je za 0.3 ha potrebno 2336 komada kalemova, broj kalemova se uveava za
popunu praznih mjesta u iznosu od 1%, to ukupno za 0.3 ha iznosi 2360 komada
loznih kalemova.
Dijag. 1. Nain sadnje: 1-kvadrat; 2-trougao; 3-pravougaonik
Ukoliko je parcela pravougaonog oblika (pr. 60 x 50 m) onda e broj redova iznositi
32, broj okota u redu 73 i ukupan broj okota na parceli 2336.
Ukoliko elite da sadite kalemove sa drugaijim razmakom sadnje, onda su u ta-
beli 3. dati primjeri broja okota za povrinu od 0.3 ha dok u tabeli 4. primjeri za
proizvodnu povrinu vinove loze.
Tab.3. Broj okota na 0.3 ha povrine
U redu Razmak izmeu okota (cm)
(cm) 60 70 80 90 100
140 3571 2857 2678 2381 2142
150 3333 2857 2500 2222 2000
160 3124 2678 2343 2083 1875
170 2884 2521 2205 1960 1764
180 2777 2381 2083 1852 1667
190 2631 2255 1973 1754 1579
200 2499 2142 1875 1669 1500
Priprema kalemova za
sadnju
Prije sadnje, vri se priprema i ponovni
pregled kalemova. Sve kalemove koji ne
odgovaraju standardima tj. nijesu prva
i ekstra klasa treba odstraniti. Na slici
8. prikazan je kalem dobro razvijenog
korijenovog sistema.

Sl. 7.Loe sraslo spojno mjesto
Sl. 8. Dobro razvijen korijenov sistem
16
Obiljeavanje mjesta za sadnju i redova
Ispred same sadnje vri se razmjeravanje parcela, redova i mjesta za sadnju.
Broj i duina redova zavisie od oblika parcele.
U naem sluaju to je pravougaona parcela sa 32 reda i sa po 73 okota u redu.
Vrijeme sadnje kalemova
Sadnja kalemova se obavlja ili u jesen (oktobar) ili u periodu februar - mart. Idealno
vrijeme za sadnju je, u naim uslovima, druga polovina februara i mart. Sadnju treba
obaviti najkasnije do poetka aprila tj. do momenta kretanja okaca. Dubina sadnje
kalemova iznosi u prosjeku 35 cm (obino 5 10 cm dublje od duine kalema), dok
spojno mjesto treba da bude 1-2 cm iznad povrine zemljita (sl. 10).
Pored svakog kalema ubacuje se 5 kg dobro zgorelog stajnjaka a razbaci se 150-200
g mineralnog ubriva po okotu (0:20:30),
Neophodna je stalna i sistematska kontrola kvaliteta rada od strane strune slube.
Postavljanje zatitnih prstenova
Preko posaenih kalemova postavljaju se plastini ili kartonski
prstenovi. Oni tite spojno mjesto i okca od nepovoljnog djelo-
vanja spoljnih faktora.
Broj zatitnih prstenova iznosi 2336.
Izgled budueg uzgojnog
oblika okota sa naslonom
Oblik stabla okota i rezidba mogu da budu jako razliiti. Pred-
vieni uzgojni oblik treba da odreene agroekoloke karakteristike
usaglasi i uklopi se u tehnologiju koja e biti tehniki mogua i
ekonomski opravdana.
Ovdje je naveden primjer uzgojnog oblika okota vinove loze -
unilateralna horizontalna kordunica, visine 100 cm (vertikalni dio
kordunice), a horizontalni dio do 60 cm (luk razliiite duine do
10 okaca), a sa suprotne strane kondir
do tri okca. Ovaj uzgojni oblik e se for-
mirati za dvije godine. Detaljan prikaz razmjetaja okota,
oblika stabla i naina orezivanja u eksploataciji dat je
na posebnoj skici (sk. 1.). Na istoj skici dat je
prikaz unutranjih stubova u vinogradu te
raspored i visina ica za ovaj uzgojni oblik.
Nain formiranja predvienog uzgojnog oblika
opisan je u odjeljku Formiranje uzgojnog oblika
okota vinove loze
Sl. 9. Postavljen
zatitni prsten
Sl. 10. Nain sadnje kalema
Sitna
zemlja
Stajnjak
Zemlja i
PK ubrivo
Korijen
zvjezdasto
rasporeen
17
Tab. 4. Primjer za proizvodnu povrinu vinove loze u Crnoj Gori
Rastojanje izmeu okota (m) izmeu redova (m)
SREDINA RAVNICA
Bujne sorte 1.2 1.5 x 2.2 2.6
Srednje bujne sorte 0.8 1.2 x 2.0 2.6
Slabo bujne sorte 0.7 0.8 x 1.5 1.8
BREGOVITI DIO OKO SKADARSKOG JEZERA I PODGORICE
Bujne sorte 1.2 x 2.0 2.2
Srednje bujne sorte 0.9 1.1 x 1.6 1.8
Slabo bujne sorte 0.7 0.9 x 1.5 1.6
PRIMORJE
Bujne sorte 1.5 1.8 x 2.0 2.4
Srednje bujne sorte 1.2 1.5 x 2.0 2.2
Slabo bujne sorte 1 1.2 x 1.5 1.8
RADOVI U PRVOJ GODINI
Zatita od mraza (opciono)
Na lokalitetima gdje postoji opasnost od ranih proljenih
mrazeva, u toku kritinih mjeseci (mart/april), nakon izbija-
nja mladih lastara na formiranom okotu, preporuujemo
koritenje improvizovane uljane pei, koje su ravnomjerno
rasporeene na stazama vinograda koje spreavaju sniavanje
temperature do kritine granice.
Sl. 11. Uljana pe za zatitu od mraza
Sk. 1. Izgled oblika stabla, unutranjeg naslona i rezidbe
80
165
180
125
140
100
-70
000

14
18
Postavljanje naslona za vinovu lozu
Naslon u vinogradu treba da bude jak, dugotrajan i bez velikih zahtijeva za odr-
avanje.
Za predvieni uzgojni oblik u paliru predvieni su kao nasloni: stubovi, kolje, ica
i materijal za uvrivanje stubova, ice i okota. Za ovakav nain gajenja vinove
loze potrebni su:
drveno kolje (ili drugi materijal),
metalni stubovi unutranji (ili drugi ma-
terijal),
betonske stubovi eoni (ili drugi mate-
rijal),
pocinkovana ica (ili drugi materijal),
podupirai eonih stubova.
- drveno kolje (pritke) se postavljaju uspravno
pored svakog orezanog kalema (razdaljina 5 - 6
cm) na dubini od 30 do 50 cm.
Za projektovanu povrinu neophodno je 2336 pritki (cijevi, ice).
-metalni (betonski) stubovi kao unutranji mogu biti specijalne konstrukcije na
kojima se ica moe fksirati, na visinu koja se eli, odnosno na visinu koja najvie
odgovara datom poloaju.
Za projektovanu povrinu neophodno je u prosjeku 311 unutranjih stubova.
U rupe dubine do 70 cm, postavljaju se stabilizator od prepeene cigle (sk. 2).
Stabilizatori se postavljaju u pravcu pruanja redova.
Za projektovanu povrinu neophodno je 622 stabilizatora.
Unutranje stubove treba postaviti najmanje 1 mjesec prije postavljanja ice.
-betonski (drveni ili metalni) stubovi kao eoni, mogu biti od obinog, armiranog
ili prenapregnutog betona, dimenzija 2.5 m x 13 cm x 9 cm (ili 2.8 m x 15 cm x 10
cm). Treba ih postaviti najkasnije odmah posle sadnje.
Ukoliko su drveni (bagrem, hrast) duina stuba je najee 2 3 m, a prenik 12 -
18 cm.
Za projektovanu povrinu broj eonih stubova iznosi 64. Uvijek treba nabaviti 1 %
vie i eonih i unutranjih stubova usljed eventualnih lomova prilikom transporta ili
postavljanja.
eone stubovi mogu biti vertikalni 90
o
i time nee suziti stazu oko parcele ili pod
uglom od 25
o
prema stazi ime se ista suava. Podupira moe biti od betona i
postavlja se sa unutranje strane reda pod uglom od 45
o
. (sk. 2.).
Neophodno je 64 betonska podupiraa.
- pocinkovana ica (rjee se koristi od aluminijuma ili plastine mase) se postavlja
i zatee najkasnije 15 30 dana posle postavljanja stubova. Njihov raspored gle-
dano odozdo je sljedei:
Sl. 12. Izgled unutranjeg stuba sa
postavljenom icom
19
- prva na 100 cm,
- druga na 125 cm,
- trea na 140 cm,
- etvrta na 165 cm i
- peta na 180 cm.
U paliru za ovaj uzgojni oblik odgovara 5 redova pocinkovane ice jedna jedno-
struka i dva para dvostrukih ica (sk. 2.).
Ukupna koliina neophodne ice iznosi ( 3 mm) 110 kg i ( 2.2 mm) 230 kg.
ice e se postaviti provlaenjem i omotavanjem kroz betonske stubove i fksira-
njem za metalne stubove.
Privrivanje ice za eone stubove obavie se griplom (metalni zatezaem - sl.
13.). doba godine pomou specijalnih klijeta. Zatezanje se moe obaviti i uvijanjem
oko eonog stuba.
Neophodna broj gripli iznosi 320.
Formiranje uzgojnog oblika
vinove loze
Nakon sadnje, u proljee, na svakom kalemu se
javljaju jedan ili dva, rjee tri izbila lastara. Prema
bujnosti i zdravstvenom stanju, odaberu se, u
proljee, jedan zeleni lastar, a preostali blago
oenjuje. U toku zimskih mjeseci (februar, mart)

2.50
1.20
2.20
1.20
45
o
6.0
0.4
0.15
0.7
Sk. 2. Uvrivanje krajnjeg i unutranjeg stuba podupiraem
16
Sl. 13. Izgled gripla
20
prekrauje se, sada ve zreli lastar, ukoliko je dovoljno bujan, u visini prve ice, sa
jednim okcem iznad prve ice (sk. 3.). Rezidbom ostavljeni lastar se privezuje uz
prethodno postavljenu pritku na visinu od 30 cm. Isti lastar se, tokom porasta,
ponovo privezuje uz pritku u cilju dobijanja uspravnog budueg stabla. Ukoliko
je lastar nedovoljno razvijen i nema zadovoljavajuu debljinu, treba ga orezati na
dva najnia okca.
Tokom poetka vegetacije, koja slijedi, du ostavljenog lastara pojavie se pupoljci,
koje treba potpuno oenuti, osim tri do etiri vrna.
Tokom naredne zime izmeu sazrelih lastara odabraemo dva, preostale do osnove
odstranjujemo, od kojih jedan skraujemo na tri okca a drugi, na suprotnoj strani,
orezujemo na duinu od osam okaca i paljivo povijamo uz prvu icu .
Ukoliko je lastar dovoljno dug privezuje se uz prvu icu na dva mjesta, ali ne sasvim
blizu vrha. Ako je lastar u tom momentu kratak, onda drugo privezivanje treba
uraditi nakon 7 10 dana.
Nakon tree vegetacije na luku e se, rezidbom, od postojeih lastara koji zauzimaju
najbolji poloaj, formirati tri rodna vora. To e se postii tako to e se odabrani
lastari orezati kratko (dva - tri zimska okca). Prvi rodni vor e biti na samoj krivini
krodunice, drugi na kraju a trei na sredini izmeu njih. Razmak koji treba ostaviti
izmeu rodnih vorova je 20 cm. Ostali lastari bie uklonjeni do osnove. Na skici 4.
prikazan je raspored ica, unutranji stub i nain rezidbe.
Odravanje zemljita
Odmah nakon obavljene sadnje obaviti duboku obradu zemljita i usistniti uzorani
sloj. Neposredno oko kalemova obradu zemljita treba obaviti motikom.
Nakon ove obrade u toku vegetacije treba obaviti jo 4 6 plitkih, proljenjih i
ljetnjih obrada, zavisno od pojave pokorice i intenziteta pojave korovskih biljaka.
I.g. nakon sadnje I.g. nakon rezidbe II.g. nakon vegetacije II.g. nakon rezidbe u vegetaciji
Sk. 3. Formiranje uzgojnog oblika okota
19
21
ubrenje
Ako je izvrena pravovremena fertilizacija i melioracija prije sadnje, dovoljno je u
toku vegetacije, u tri navrata prihraniti vinovu lozu azotnim ubrivom
U periodu prije cvjetanja i nakon cvjetanja obaviti prihranjivanje specijalnim te-
nim ubrivima na cijeloj povrini. Ova ubriva mogu se mijeati sa sredstvima za
zatitu vinove loze.
Zelena rezidba
Nakon aktiviranja pupoljaka, kao to smo rekli u odjeljku formiranje uzgojnog
oblika okota, treba odstraniti, nakon to dostignu duinu 1-2 cm, suvine lastare
i ostaviti dva vrna najrazvijenija, koji se veu uz pritku.
U istom periodu treba izvriti sasijecanje brandusa. Ispod spojnog mjesta i neto
dublje izvri se otkopavanje oko kalema i sasijecanja izbilih brandusa.
Kontrola korova
Unitavanje korova u prvoj vegetaciji obavie se mehaniki, okopavanjem oko kale-
mova i motokultivatorom meuredno. Najlaki nain je korienje herbicida, ali se
oni moraju adekvatno koristiti: u pravoj koliini i pravom momentu. Koliina i vrsta
herbicida zavisie od vrste korova i veliine vinograda. Zato je uvijek neophodno
proitati upustvo proizvoaa.
Ukoliko elite da koristite herbicide imate izbor u tab. 4.: Fusilade, Foxus ultra,
Basta, Galokson i sl.
Zatita vinove loze
Zatita od bolesti i tetoina mora biti pravovremena i kompleksna. Redovno tre-
ba vriti zatitu od plamenjae i pepelnice, a po potrebi zatitu od tetoina. Broj
tretiranja u vinogradu zavisie od uslova za pojavu bolesti i tetoina ali se mora
preventivno zatiti svaki novi list, pa se obino obavlja 6 8 tretiranja.
Raspored, broj i sredstva za tretiranje prilagoavaete vremenskim uslovima kao i
stanju u vinogradu. Izbor neophodnih zatitnih sredstava prikazan je u tabeli 5. Zbog
velikog broja pesticida koji se proizvode uvijek proitajte uputstvo za upotrebu.
Tab.5.
Pepelnica Plamenjaa Siva trule Fomopsis Insekticid Herbicid
Tiovit Ridomil Ronilan Quadis max Avaunt Fusilade
Kristal Equation Swich Antracol Nural D Foxus ultra
Olymp Mikal Sumilex Folpet Insegar Galokson
Talendo Kocide Dithane Lufox Basta
Mikrotiol Bakarni oksihlorid
22
Navodnjavanje
U prvoj vegetaciji je vrlo va-
no da se i tokom proljea
(april/maj) prati stanje vlage
u zemljitu i navodnjavaju
kalemovi.
Koliina vode u kritinim
mjesecima (jun i jul) treba
da nadoknadi nedostatak
vlage u zemljitu. Reim za-
livanja zavisie od lokaliteta,
tipa zemljita i rasporeda i
koliine padavina u ljetnjim mjesecima.
Ukoliko koristimo viegodinji prosjek za podruje Podgorice (graf. 1.) onda se
nedostajua koliina vode (220 mm) nadoknauje u najkritinijm mjesecima junu,
julu i avgustu.
U istom periodu treba instalirati sistem za navodnjavanje. Moe se primjeniti vie
modela navodnjavanja: u brazde, rasprskivai ili kap po kap.
RADOVI U DRUGOJ GODINI
Rezdiba je objanjena u odjeljku Formiranje uzgojnog oblika okota.
Radovi u drugoj vegetaciji zapoinju u mjesecu martu, im se zemljite prosui.
Neophodno je izvriti naredne agrotehnike operacije.
Popunjavanje praznih mjesta
Popunjavanje praznih mjesta u vinogradu treba obaviti do aprila mjeseca. Za po-
punjavanje praznih kalemova treba koristiti kalemove ekstra klase.
ubrenje
Prihranjivanje vinove loze vri se kao i u prvoj godini.
Odravanje zemljita
Obavezna duboka meuredna proljenja obrada i kopanje oko okota, to e omo-
guiti unoenje ubriva na veu dubinu. Ukoliko postoje plitki povrinski korijeni
na kalemovima obavezno treba izvriti njihovo sasijecanje. Tokom maja mjeseca,
takoe, treba obaviti plitku obradu zemljita. Ukupan broj kultiviranja zemljita u
toku vegetacije treba da iznosi 4 6.
Graf.1. Koliine padavina po mjesecima u Podgorici za
period 1950-2000
0
50
100
150
200
250
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Mjeseci
P
a
d
a
v
i
n
e

(
m
m
)
23
Kontrola korova
Unitavanje korova u drugoj vegetaciji obavie se, kao i u prethodnoj, mehaniki,
okopavanjem oko kalemova i motokultivatorom meuredno, ili korienjem her-
bicida.
Zatita vinove loze
Zatita vinove loze u drugoj vegetaciji obavie se, kao i u prethodnoj, primjenom
pesticida, zavisno od pojave bolesti i tetoina u vinogradu, i zavisno od vremenskih
uslova koji e vladati tokom vegetacije. Zatita mora biti kvalitetno izvedena.
Zelena rezidba
U mjesecu maju treba obaviti prvo laenje okota, tako da na svakom okotu ostanu
samo vrna tri etiri pupoljka. Nakon cvjetanja i jasnog izdvajanja grozdova, na
svakom okotu treba ostaviti po jedan ili dva grozda, zavisno od bujnosti okota.
Na slabo bujnim okotima odstranjuju se svi grozdovi.
Nakon proturanja lastara treba izvriti zakidanja zaperaka. Tokom avgusta i sep-
tembra, ukoliko postoji opasnost da lastari nedovoljno sazru, treba ih zalomiti
iznad pete ice.
Navodnjavanje
I u drugoj vegetaciji broj navodnjavanja i koliina vode zavisie od reima padavina.
Ono e u principu biti istovjetno kao i u prethodnoj vegetaciji.
Berba
Poto e u drugoj godini biti odreen broj grozdova u vinogradu, organizovae se
i prva berba. Naravno treba voditi rauna da ne doe do preroavanja vinograda,
zato ne treba dozvoliti vie od dva grozda po okotu. Ovaj broj grozdova se pro-
jektuje nakon cvjetanja.
RADOVI U TREOJ GODINI
U ovoj godini formiraju se rodni vorovi na kraku tako to se od izbilih zerelih lastara
odaberu tri koji se skrauju na tri okca, a ostali se izbace do osnove; rezervnom
kondiru orezujemo najnii zreli lastar na tri okca a sve iznad izbacimo do osnove.
Sve ostale agrotehnike operacije iste su kao i prvoj i drugoj godini.
Rod e biti neto vei nego prethodne godine, i ne treba dozvoliti da loza prerodi.
Broj grozdova se projektuje nakon cvjetanja.
24
RADOVI U REDOVNOJ EKSPLOATACIJI
Sve agrotehnike mjere koje se odnose na odravanje zemljita (obrada i kontro-
la korova), zatita vinove loze od bolesti i tetoina su praktino istovjetne kao i
prethodne godine.
Rezidba
Poto prinos varira iz godine u godinu, zbog planiranja okvirnog prinosa groa
u toku eksploatacije (prinos po okotu tj. po jedinici povrine - m
2
), neophodno je
izvriti rezidbu i pravilno optereenje okota rodnim okcima. Koristite se sljedei
parametri:
koefcijent rodnosti za posaene sorte. Ovaj koefcijent varira u zavisosti
od lokaliteta i vremenskih prilika u toku formiranja cvasti u okcu,
prosjena teina grozda za posaene sorte,
koefcijent korekcije.
Ukoliko hoemo da projektujemo prinos od 3,500 L vina, na datoj povrini od 0,3
ha sa 2336 okota neophodno je da proizvedemo 5 5,500 kg. Da bi postigli pro-
jektovani prinos, neophodno je, rezidbom ostaviti 12 okaca po okotu. to iznosi
28,032 okaca na datoj povrini.
Rezidbom se po okotu ostavljaju etiri kondira sa tri (3) okca, i to tri kondira na
kraku i jedan rezervni kondir (sk. 1.).
Zelena rezidba
Laenje
Laenje podrazumijeva skidanje mladih lastara sa stabla vinove loze i donjeg dijela
kraka. Obino se obavlja u proljee tako to se rukom lagano pree preko stabla
okota vinove loze.
Plijevljenje i proreivanje grozdova
Plijevljenje e se regulisati rodnost po okotu na nain to e se tokom maja, kada
lastari dostignu duinu oko 10 15 cm, a cvasti budu jasno vidljive, rukom lagano
oenuti, nerodni ili svaki dupli lastar slabijeg porasta koji je izbio iz jednog okca.
Usmjeravanje zelenih lastara
Poloaj lastara na projektovanom uzgojnom obliku omoguava razvoj dugih i buj-
nih lastara, i razvoj zaperaka. Zeleni lastari se usmjeravaju prema gore, kroz palir
ica, rasporeuju se pravilno radi boljeg rastenja i sazrijevanja. Od ovih lastara e
se vriti izbor za nove rodne lastare.
Prekraivanje zelenih lastara i zaperaka
Prekraivanje lastara i zaperaka se vri na osnovu uvida u stanje vinograda, a kada se
ocijeni da vrhovi lastara i lie suvie zasjenjuju grozdove i osnovu lastara i egzistiraju
zbog sopstvenog porasta. Zaperci (3 5 listova) e se prekraivati nekoliko puta u
25
toku vegetacije, a vrhovi osnovnih lastara jednom (krajem juna ili poetak jula).
Defolijacija
Ukoliko postoji opasnost od pojave sive trulei i padavina u nivou grozdova ski-
da se nekoliko listova (15 25 %) sa istone strane ime se uveava promajnost,
izloenost suncu te samim tim se reduciraju uslovi koji su povoljni za razvoj ovog
gljivinog oboljenja.
Berba
Orjentaciono se moe predvidjeti da e se berba
groa obavljati krajem avgusta ili poetkom
septembra to zavisi najvie od vremenskih uslo-
va u periodu sazrijevanja. Najbolji kvalitet vina
postie se berbom groa u fazi pune zrelosti
koja se utvruje korienjem refraktometra i
izgledom bobice. Berba se obavlja runo.
Neophodno je obezbijediti plastine kante
ili dakove, kao i makaze za predvieni broj
radnika. Za prevoz groa neophodno je tran-
sportno sredstvo i prikolica. Trajanje berbe
zavisi od prinosa i broja angaovanih radnika.
Na predvieni prinos za jednodnevnu berbu
treba angaovati 10 radnika.
Neophodnost zatitne mree
Slui za zatitu od grada i napada ptica. U lokali-
tetima u kojima se grad javlja esto, najsigurnije
za proizvoaa je koritenje zatitnih mrea.
POTREBE U MEHANIZACIJI
Poto se radi o malom zasadu mehanizacija za pripremu zemljita i podizanje vino-
grada se obino iznajmljuje, dok se pojedina sredstva neophodna za eksploataciju
vinograda moraju trajno nabaviti.
Neophodna mehanizacija
Za njegu i redovnu eksploataciju, potrebno je izvriti nabavku sljedeih sredstava
mehanizacije:
-motokultivator 10 14 KS,
-rotaciona freza 60 70 cm,
-daska za ravnanje HP 60 do 120 cm,
-rotacioni plug dubina 22 cm,
-kosilica (opciono) i
-prikolica 1 2 t (opciono).
-vuene prskalice (pesticidi / herbicidi)
Sl. 14. Zatitna mrea
26
II VINSKI PODRUM
Vani parametri za razmiljanje
Kada planirate da napravite svoju vinariju, treba da znate ta je idealno a ta vam
va kapital dozvoljava. Postoji nekoliko uslova o kojim morate dobro razmisliti:
-va kapital odreuje veliinu vinarije (graevinski radovi, oprema),
-veliinu vinarije odreuje i kapacitet za preradu i smjetaj (planirano unaprijed
maksimum 10.000 L),
-mora postojati prostor za prijem groa i odvoz gotovih proizvoda,
-postojanje trita za va proizvod.
Svaki budui proizvoa takoe treba shvatiti da e raditi sa relativno velikim ko-
liinama groa, materijala (groe, vino, i materiajl za pakovanje: kartoni, fae,
epovi) i sl., i kojima e da manipulie. Treba razmisliti o sljedeem:
-od jedne tona groa dobija se oko 650 L ire
-od pet tona projektovanog groa dobija se oko 3250 L ire (vina),
-ako se ono razlije u fae od 0.75 L treba vam 4333 faa,
-za taj broj neophodno je 722 paketa za po est faa
Takoe treba da postoji prilaz podrumu dovoljno irok za utovar i istovar kao i
okretanje i manipulaciju sa prevoznim sredstvom.
LOKACIJA
Poziciju i veliinu lokacije diktira nekoliko faktora:
-udaljenost od vinograda ili mjesta za otkup groa
-preraivaki kapaciteti,
-smjetajni kapaciteti,
-prilaz vinariji i
-cijena zemljita.
Udaljenost od vinograda
Poeljno je da udaljenost vinarije od vinograda bude to kraa. Ukoliko otkupljujete
groe transport se vri sa sredstvom u kojem se moe kontrolisati temperatura.
Preraivaki kapaciteti
Preraivaki kapaciteti moraju da odgovaraju koliini groa koje dopremite do
podruma. U ovom sluaju to e biti koliina od 5.000 kg. Ukoliko se eli, u perspektivi,
uveati proizvodnja, treba planirati vee preraivake kapacitete.
Smjetajni kapaciteti
Moraju biti najmanje 1/3 vei od prediviene koliine preraenog groa. Kao to
27
je ranije navedeno, zbog mogunosti uveanja proizvodnje ili otkupa smjetajni
prostor bie projektovan za 10.000 L kapaciteta.
NEOPHODNI USLOVI U PODRUMU
Uslovi u podrumu
Nekoliko parametara:
- prostor u vinskim prostorijama treba da omogui pored smjetaja opreme ugodnu
komunikaciju i transport sirovine, ureaja, pribora i osoblja,
- temperatura u prostoriji za skladitenje vina treba da iznosi 11
o
C (sve izmeu
5 18
o
C je prihvatljivo),
- ukoliko imate drvene sudove neophodna vlanost u prostoriji za skladitenje vina
treba da iznosi izmeu 75 i 85 %.
- suneva svjetlost u prostoriji za skladitenje vina ne smije da se pojavljuje a vje-
tako osvjetljenje treba da je minimalno,
- ukoliko je mogue vinski podrum treba da je udaljen od prometnih saobraajnica
radi izbjegavanja konstantnih vibracija i
- odvod za otpadne vode i kanalizaciju treba da je adekvatno rijeen.
Prostorije
Neophodne prostorije za proizvodnju crnog vina, ukoliko elimo maksimalan
komfor, su:
prostorija (prostor) za prijem groa, muljanje i lagerovanje epurine i
komine,
prostorija za vrenje kljuka,
prostorija za destilaciju (opciono),
prostorija za doviranje i njegu vina,
prostorija za odleavanje vina,
prostorija za fairanje, lijepljenje etiketa i pakovanje,
prostorija za uvanje gotovih proizvoda u paketima (magacin),
prostorija za odleavanje vina u bocama arhiv,
prostorija za repromaterijal
mini laboratorija,
sanitarni vor i
pratee prostorije (hodnik, kancelarija, prostor za degustaciju i sl.).
Meutim, poto je to, za male proizvoae, isuvie ambiciozan i skup projekat, ovdje
je planirana maksimalna i ujedno optimalna iskorienost neophodnog prostora.
28
TEHNOLOKI-PROIZVODNO I EKONOMSKI INIOCI
Tehnoloka i proizvodna koncepcija treba da je bazirana na:
-racionalnoj preradi,
-funkcionalnosti (arhitektonsko rjeenje),
-savremenoj opremi i tehnologiji.
PRERADA GROA
Prijem groa
Po dovozu groa u podrum treba izvriti mjerenje teine i ponovnu kontrolu slasti
ire. Za to je neophodna
- decimalna vaga i mjerni ure]aji (vaga)
- laboratorijska oprema (iromjer ili refraktometar).
Muljanje groa
Prvi tehnoloki proces pri proizvodnji vina je
prerada groa. Koliko tona na sat moete
preraditi diktira kapacitet i veliinu muljae
sa odstranjivanjem peteljke. Prostor za prijem
groa planiran je da se projektuje izvan vina-
rije (ispod nadstranice). U tom prostoru bie
smjetena muljaa kapacitet 1,000 - 2.000 kg/h
sa ugraenom pumpom za transport kljuka; pri-
stup transportnog sredstva i ljudstva do muljae
treba da bude lak.
Preporuujemo da se koristi muljaa koja prije
gnjeenja bobice odvaja peteljku.
Transport kljuka
Dobijeni kljuk se transportuje do sudova za fermentaciju putem potisne pumpe za
transport kljuka. Ona moe biti u sastavu maine za muljanje groa ili posebno i
mora odgovarati kapacitetu muljae (2 -4,000 L/h). Za transport se koriste crijeva
od razliitog materijala (guma, plastika)
Sumporisanje kljuka
Prilikom muljanja ili neposredno nakon ove operacije vri se i operacija sumpori-
sanja. Koliina sumpora zavisie od zrelosti i zdravstvenog stanja groa. Koliina
sumpora koju treba dodati odreuje struno lice.
Sl.15. Muljaa
29
Dodavanje selekcionisanog kvasca
Dodavanje kvasca (opciono) vri se drugog dana fermen-
tacije. Za manje proizvoae preporuuju se komercijalna
pakovanja u prahu. Koliina kvasaca koje treba dodati
odreuje struno lice.
Fermentacija
Proces maceracije i fermentacije kljuka obavie se u dva
metalna suda: vinifikatorima u kojem e se automatski
kontrolisati temperatura fermentacije koja se podeava, u
zavisnosti od kvaliteta vina koji elimo da postignemo, na
25 30
o
C. Zapremina jednog suda iznosie 3.000 L, i oni
se mogu koristiti i u toku njege vina.
Otakanje vina se vri im se sav eer konvertuje u alkohol.
Kontrolu sadraja eera vri obueno lice.
Tokom procesa vrenja kontroliu se sljedei parametri:
- specifna teina,
- alkohol,
- titrirljivi alkohol,
- isparljive kiseline,
Kontrolu vri lice iz ovlatenih laboratorija.
Kontrola temperature i pritiska vri se preko agregata za kontrolu fermentacije i
hlaenje.
Otakanje vina
Nakon zavrene fermentacije vino se otae preko
slavine na dnu suda i putem centrifugalne pumpe
transportuje u sudove za doviranje. Vano je imati
mobilnu pumpu iji kapacitet najmanje iznosi 2-4
m
3
/h.
Pranje sudova
Za pranje sudova mogu se koristiti mobilni elektrini
agregati sa brzom produkcijom vodene pare.
Cijeenje komine
Ostatak komine nakon otakanja vina se cijedi presom na hidraulini pogon kapa-
citeta 1,000 L. Ovo vino dovire u posebnim sudovima.
Sl.16. Vinifkator
Sl.17. Pumpa
30
DOZRIJEVANJE VINA
Njega i uvanje vina vri se u posebnoj prostoriji u kojoj je kontrolisana tempera-
tura, vlanost i svjetlost. To se postie ili ukopavanjem ove prostorije u zemlju ili
ureajima za kontrolu navedenih parametara.
Doviranje vina
Vino se nakon fermentacije
smjeta u sudove za doviranje
vina ili u ispranjene vinifka-
tore. Sudovi mogu biti razliiti,
ali su ovdje projektovani jedan
metalni sud zapremine 2.500
L i dva po 1.000. Sudove treba
povremeno dopunjavati novim
vinom. Dodir vina sa vazduhom
se spreava metalnim plovkom
i inertnim uljem.
Sumporisanje mladog vina
Prema sadraju sumpora u vinu odreuje se koliina koju treba nanovo dodati.
Sadraj sumpora u vinu u laboratoriji vri struno lice.
Upotreba selekcionisanih kultura jabuno-mlijenog vrenja
U procesu spravljanja crnog vina neophodno je omoguiti dovretak procesa ja-
buno-mlijenog vrenja koji ide u prilog kvalitetu vina. Zato se koriste tzv. starteri:
selekcionisane bakterije jabuno-mlijenog vrenja.
Neophodnu koliinu i vrstu startera odreuje struno lice.

Pretakanje vina
Tokom zimskih mjeseci na dnu suda formirae se talog od kojeg se vino odvaja
pretakanjem. Pretakanje vina vri se nekoliko puta tokom godine i ono moe biti
otvoreno ili zatvoreno to zavisi od vrste i tipa vina, njegove starosti, da li je sa ka-
kvom manom i sl. Za zatvoreno pretakanje se koristi centrifugalna ili klipna pumpa
ili kompresor. Crijeva mogu biti od gume ili plastike. Za pranje sudova moe se
koristiti generator vodene pare.
Bistrenje
Iako se vino spontano bistri za trite je neophodno da vino bude kristalno bistro.
To se postie unoenjem razliitih sredstava kojima se odstranjuje nestabilni dio
Sl.18. Sudovi za njegu i odleavanje vina
31
sastojaka.
Koliinu i sredstvo za bistrenje odreuje struno lice.
Za crna vina najee se koriste:
-bentonit,
-albumin,
-elatin i
-kazein.
Filtracija
Filtraciijom se odstranjuju estice mutnoe kako bi
vino dobilo neophodnu bistrinu. Za ovaj projekat
planirano je korienje fltera sa ploama (32 x 32 cm
ili 40 x 40 cm). Filter moe imati ugraenu pumpu i
razliit broj flterskih ploa (10-40), dimenzija V x x
D 1.1 x 1.0 x 2.0 m, kapaciteta do 400-800 L/h.
FLAIRANJE
Izbor boce
Izbor boce zavisi od sljedeih parametara:
-cijena,
-kvalitet stakla,
-veliine i oblika (0.7 1 L, rajnska, burgundska, bordovska),
-boje (braon, zelena ili njihove nijanse, bezbojna),
-tradicije i
-kategorije i tipa vina (kvalitetna, specijalna).
ienje i pranje boca
ienje i pranje boca predstavlja uvijek problem za male proizvoae, jer je ula-
ganje u ovu opremu dodatni fnansijski izdatak. Zato se koriste nove boce koje su
sterilisane u fabrici.
Koriene boce se moraju oprati. Za to se koriste topla voda sa odreenom kon-
centracijom sode, nakon ega se isperu hladnom vodom i ocijede. Takoe se mogu
koristiti i deterdenti
Postoje automatski ureaji za pranje boca razliitog kapaciteta.
Razlivanje vina u boce i zatvaranje
Razlivanje vina u boce je zavrna faza prije iznoenja vina na trite. Tada ono mora
Sl.19. Ploasti flter
32
da ima sljedee karakteristike:
-kristalna bistrina,
-stabilno (sumpor, metavinska kiselina, sor-
boxan),
-bez ostatka eera (ako se spravlja suvo vino).
Razlivaje se vri pomou linije za fairanje ili
automatske ili poluautomatske punilice.
Za zatvaranje boca koristi se runi ili poluautomatski aparat.
Etiketiranje i postavljanje ukrasnih aura
Za tampanje etiketa koriste se specijalne kune automati-
zovane etiketirke sa upisivanjem bar-coda i podeavanjem
veliine samolepljive etikete prilikom tampanja.
Postavljanje etikete i
ukrasnih aura moe
se vriti se poluauto-
matskim ureajem
kapaci teta 800
1,000 faa na sat.
Pakovanje
Pakovanje boca u kartonsku ambalau moe
se obavljati runo.
Arhiviranje vina
U podzemnom dijelu vinarije, treba planirati manju
prostoriju u kojoj e se smjetati fairana vina iz
boljih berbi.
Sl.20. Razlivanje vina u boce
Sl.21. Poluautomatska epilica
Sl.22. Poluautomatska ljepilica
Sl.23. Boce sloene u arhivskoj prostoriji
33
PODRUMSKE PROSTORIJE
Za projektovanu koliinu vina i smjetajni kapacitet od 10.000 L vina neophodne
su sljedee prostorije:
-Nadstranica (broj 1 na skici) e biti u nivou putnog prilaza, e e se pomou mu-
ljae obavljati muljanje groa. Od muljae e se crijevima za transport i pomou
pumpe transportovati kljuk do prostorije sa vinifkatorom i sudovima. Prostor za
smjetaj muljae iznosi majmanje 2.5 x 1.0 x 1.7 m.
- Odmah do nadstranice, u nivou puta, bie dvije prostorije: u jednoj (7) je pred-
vieno cijeenje komine i ureaj - kazan za destilaciju (opciono); dok se u drugoj
prostoriji (6) planira pranje faa, fairanje vina i epljenje, lijepljenje etiketa i
pakovanje gotovih proizvoda. Ove prostorije bie jednake veliine, sa moguno-
u za komunikaciju. U jednoj od prostorija mora da postoji sanitarni vor (8), uz
odgovarajue vodovodne i elektro prikljuke, kao i odvod za kanalizaciju.
- Ispod nivoa zemlje bie vrionica (2). Minimalna visina plafona je 4.0 m a duina
i irina prostorije 7 x 5 m, gdje e biti smjeteni vinifkatori i dodatni sudovi za
njegu vina. Sudovi za njegu i odleavanje vina inie tri vertikalna metalna tanka
razliitih zapremina (2.500 1.000 L). Vino e, putem pumpe i crijevima biti tran-
sportovano iz vinifkatora u sudove za njegu vina i obrnuto. U ovoj prostoriji bie
instaliran agregat za kontrolisanje temperature vinifkatora i sudova; prostor za
manipulisanje sa flterom i crijevima mora biti dovoljno irok.
Prostorija mora da ima otvore za ventilaciju, vodovodne i elektro prikljuke, kao i
odvod za otpadne vode.
Na samom kraju prostorije bie smjetena (3) arhiva (omanja prostorija 5 x 2 m);
- Magacinski prostor (4) je planiran iznad nivoa zemlje, pored dvije nadzemne
prostorije, i koji e sluiti za smjetaj repromaterijala, kao i gotovih proizvoda.
34
1 2
L
E
G
E
N
D
A

:
R
.
B
R
.
P
R
O
S
T
O
R
M
2
U
L
A
Z
N
I

T
R
I
J
E
M
-

N
A
D
S
T
R
E

I
C
A
k
e
r
a
m
i
k
a
9
.
6
0
P
O
D
V
R
I
O
N
I
C
A

S
A

V
I
N
I
F
I
K
A
T
O
R
I
M
A
k
e
r
a
m
i
k
a
3
A
R
H
I
V

V
I
N
A
k
e
r
a
m
i
k
a
4
P
R
I
R
U
C
N
I

M
A
G
A
C
I
N
k
e
r
a
m
i
k
a
5
k
e
r
a
m
i
k
a
6
k
e
r
a
m
i
k
a
7
D
E
S
T
I
L
A
C
I
J
A
k
e
r
a
m
i
k
a
8
k
e
r
a
m
i
k
a
9
k
e
r
a
m
i
k
a
1
0
k
e
r
a
m
i
k
a
P
R
A
N
J
E

F
L
A

A

I

P
A
K
O
V
A
N
J
E
S
A
N
I
T
A
R
N
I

V
O
R
P
R
E
D
P
R
O
S
T
O
R
S
T
E
P
E
N
I

T
E
-
K
O
M
U
N
I
K
A
C
I
J
A
8
.
3
0
3
5
.
0
0
1
0
.
0
0
7
.
6
0
3
.
0
0
2
2
.
9
0
2
9
.
8
0
2
.
0
0
2
1
.
2
4
1
4
9
.
4
4
U
K
U
P
N
O

M

2
:

G
R
E
E
N

H
O
U
S
E

P
R
O
JE
K
T
A
N
T
:
IN
V
E
S
T
IT
O
R
:

2
1
3
4
6
7
8
9
1
0
5
T
R
I
J
E
M
-

N
A
D
S
T
R
E

I
C
A
35

G
R
E
E
N

H
O
U
S
E

P
R
O
JE
K
T
A
N
T
:
IN
V
E
S
T
IT
O
R
:

36

G
R
E
E
N

H
O
U
S
E

P
R
O
JE
K
T
A
N
T
:
IN
V
E
S
T
IT
O
R
:

37
OPERACIJE, NEOPHODNA OPREMA I MATERIJAL
U ovom odjeljku bie navedene najvanije operacije i oprema neophodna za za-
snivanje zasada vinove loze i tehnologiju proizvodnje crnog vina, kao i materijal i
operacije za izgradnju vinarskog podruma.
Ukupni trokovi za zasnivanje zasada (0.3 ha), instalaciju neophodne opreme za
proizvodnju i smjetaj crnih vina (10,000 L) i izgradnju podruma (150 m
2
) iznose:
78,190 . Trokovi radne snage i angaovanja mehanizacije u eksploataciji vinogra-
da, ili opreme u proizvodnji vina i izgradnji podruma mogu biti veoma varijabilni
i ekonomski nepredvidivi, iz aspekta promjena cijena na tritu, kao i razliitosti
poetne pozicije iz koje se kree u ovaj biznis:
jedan broj proizvoaa ve ima vinograd u eksploataciji koji moda samo
eli uveati ili obnoviti novim sortama,
takoe odreen broj proizvoaa ima i graevinski objekat koji eli samo
rekonstruisati ili u njega unijeti samo neophodnu opremu, a dio operacija
eli izvesti sam,
dio proizvoaa ve ima odreenu opremu za proizvodnju vina, ili eli
koristiti jeftiniju za manju koliinu groa.
Obino na uveanje ukupnih trokova, najznaajnije, utie:
- terasiranje nagiba,
- instalacija drenanog sistema (ukoliko je neophodan),
- instalacija sistem za navodnjavanje,
- veliina vinograda,
- visoko sofsticirana vinarske oprema,
- veliina objekta,
- udaljenost izmeu vinograda i podruma i
- udaljenost od trita i sl.
Takoe u trokove spada i vrijednost zemljita (ukoliko je nemate), ija cijena
varira od lokacije do lokacije, i moe da bude znaajna investicija.

Sve trokove nemogue je ad hoc prikazati zbog pojava koje se ne mogu a priori
predvidjeti i kontrolisati, kao i, pojedinih odluka, koje se mogu mijenjati usljed
objektivnih okolnosti. Zato ukupni ili pojedinani trokovi mogu, u uporeenju sa
prikazanim, znaajno da variraju od proizvoaa do proizvoaa. Iz tog razloga nijesu
ni prikazane potrebne koliine materijala za eksploataciju vinograda i proizvodnju
vina zbog izrazitog uticaja spoljnih faktora na ovakav proces proizvodnje.
U narednim tabelama (zelene, roza i sive) prikazani su podaci o orjentacionim
trokovima po vrstama operacija, neophodnom materijalu i opremi za zasnivanje
vinograda, kupovinu opreme za proizvodnju vina kao i izgradnju podruma.
38
U zelenim tabelama su prikazani operacije i neophodan materijal u vinogradu.
Terasiranje, odvodnjavanje, dezinfekcija zemljita znatno uveavaju trokove in-
vesticija
Cijena kotanja zasnivanja vinograda na 0.3 ha, bez trokova nabavke mehaniza-
cije kree se u rasponu od 8 do 9,000 (prosjek 8,442 ). U ukupne trokove nije
uraunata cijena kotanja zemljita.
Ovi trokovi mogu biti znaajno nii. Ukoliko na zemljitu prethodno nije bilo
odreenih drvenastih kultura, krenje nije potrebno obaviti, to svakako umanjuje
trokove. Takoe na pojedinim terenima nije potrebno vriti riperovanje ili lomljenje
kamena i ienje terena, to dodatno umanjuje trokove.
Cijena kotanja utroenog materijala za 0.3 ha iznosi do 5,326 . Najvei udio ini
vrijednost kalemova (2,832 ). Ova vrijednost moe da bude znaajno manja ukoliko
se sadi manji broj kalemova po jedinici povrine ili kalemovi slabijeg kvaliteta koji su
ujedno jeftiniji. Druga vana stavka je naslon (1,983 ). Ukoliko se zasniva vinograd
bez potpore ili jednostavnijeg uzgojnog oblika, tada se ova stavka sa vrijednou
ankerskih stubova, ica, gripli, spojnica i razliitog alata znaajno umanjuje.
Vrijednost svih operacija (mehanizovane, manuelne) iznosi 2,416 . Cijena kotanja
korienja mehanizacije za zasnivanje za 0.3 ha iznosi 670 . I kod ovih trokova
postoje razliite mogunosti i varijacije. Ukoliko je teren ravan i bez kamenja dvije
fnansijski najznaajnije stavke (transport kamena i grubo nivelisanje) mogu se
eliminisati. Takoe operacija riperovanja nije svuda neophodna.
Cijena kotanja radne snage za zasnivanje 0.3 ha iznosi 1,746 . I kod ove kalkulacije
postoje mogunosti za manje ili vee korekcije. Neke radnje koje se uz odreene uslove
ne moraju izvoditi su: lomljenje kamena, trokovi strae, betoniranje ankera i dr.
Materijal i oprema neophodni za poetak procesa proizvodnje vina prikazana su u
crvenoj tabeli. Ukupna cijena bez linije za fairanje iznosi 34,135 , dok bez punilice,
etiketirke, epilice i fena 36,335 .
Ova cijena moe biti znaajno manja ukoliko potencijalni proizvoa nee koristiti
najsavremeniju opremu za spravljanje vina, kao i opremu koja mu nije, iz odree-
nih razloga, potrebna (pr. vaga, agregat za hlaenje, vinifkatori sa kontrolisanom
temperaturom, cijednica, oprema za rakiju, priruna laboratorija i sl.) ili je moe
iznajmljivati (linija za fairanje, cijednica, kazani i sl.).
Najvei izdatak predstavljaju:
-linija za fairanje,
-vinifkatori,
-sudovi za njegu vina i
-oprema za rakiju.
Kvalitet opreme, njen kapacitet i broj diktira visinu izdataka. Visinu ulaganja uveava
i stavka transporta, koja moe biti veoma znaajna, kao i broj angaovanog osoblja
i radne snage tokom procesa prerade i spravljanja vina.
Prikaz neophodnog materijala i operacija za predvieni vinarski podrum dat je
39
u sivim tabelama. Vrijednosti pojedinih materijala i operacija diktira trite i one
mogu biti znaajno razliite u zavisnosti od proizvoaa, kvaliteta, transporta, te
same povrine podruma. Tako materijal za izgradnju podruma date povrine iznosi
14,243 .
Najvei izdatak u materijalu je klesani kamen za fasadu, armatura i kiselo-otporna
keramika. Vrijednost graevinskih operacija iznosi 21,370 . Grubi graevinski radovi,
fasadni radovi kao i hidroizolacija predstavljaju najskuplje graevinske operacije.
Poto je gradnja vrionice predviena ispod zemlje, neophodnost korienja vje-
takih izvora kontrolisanja temperature i vlanosti nijesu ukalkulisani. Na ovaj
nain postignue se, na prirodan nain, eljena temperatura, vlanost, a sprijeiti
dnevno osvjetljenje.
MATERIJAL - VINOGRAD za 0,3 ha
Kalem 2,832
ubrivo (stajsko, mineralno, specijalno ubrivo) 400
Naslon (unutranji i spoljni stubovi, ica, kamen) 1,983
Vezivo 11
Navodnj ava-
nje
(oprema, laterali, flteri, ventili) 500
Ostalo 100
5,826
OPERACIJE - VINOGRAD za 0,3 ha
Analiza zemljita (3 - 5) 140
Priprema zemljita (riperovanje, rigolovanje, 310
ravnanje, razmjeravanje, ienje)
Sadnja (kopanje, ubrenje, priprema kalemova, 200
priprema rastila, sadnja, navodnjavanje)
Postavljanje naslona (kopanje rupa i postavljanje
subova sa zatrpavanjem, postavljanje ice) 500
Navodnjavanje (montaa sistema) 200
Vezivanje 55
ubrenje (prihrana 2 - 3) 40
Obrada (4 - 5) 60
Unitavanje korova (mehaniko 2 - 3) 300
Zatita vinove loze (6 - 8) 140
Zelena rezidba (zakidanje, laenje, usmjeravanje) 171
Navodnjavanje (4 - 6) 200
Transport (kamena, stubova, ubriva, kalemova,
ice, radnika i dr.) 300
2,616
40
OPREMA VINARSKI PODRUM kom
Vaga 1 220
Muljaa 1 1,000
Agregat 1 2,000
Vinifkator 2 4,000
Pumpa za masulj 500
Pumpa za pretakanje sa crijevima 1+3 1,000
Cijednica 1 1,000
Sudovi za njegu vina 6--10 4,000
Generator za vodenu paru 1 600
Filter 1--2 1,600
Ureaj za pranje faa 1 2,000
Suilica 2--4 100
Boca, etiketa, ep, kapica 4,333 2,815
Linja za fairanje (opciono) ili 9,000
punilica, etiketirka, epilica 1 6,500
fen 2 300
Kazan (opciono) 2 2,000
Oprema za rakiju (pumpa, sudovi) 2,800
Priruna laboratorija (opciono) 500
Ostalo (lijevci, bidoni, crijeva i dr.) 1,200
36,335
41
MATERIJAL GRAEVINSKI OBJEKT jed.mjere koliina
Beton MB 25 m
3
2.5 130
Arm.beton MB 35 m
3
8.5 442
Armatura O 6-16mm kg 4,000 3,600
Cementni malter m
3
1.5 187.5
Betonski blokovi d=20,0 cm kom 1,000 750
Giter noseci blok d=20,0cm kom 3,000 1,650
Klesani kamen za fasadu d=10-15cm m
2
150 3,000
Termo izolacija d=8,0cm m
2
130 520
Keramike ploice m
2
20 160
Kiselo otporna keramika m
2
140 1,820
Vrata ulazna drvena 100x210 kom 2 300
Vrata ulazna drvena 180x210 kom 2 300
Vrata unutrasnja drvena 80x210 kom 1 100
Vrata unutrasnja drvena 70x210 kom 1 100
Vrata unutrasnja drvena 180x210 kom 1 100
Vrata unutrasnja drvena 100x210 kom 1 100
WC solja sa umivaonikom komplet kom 1 70
El.energetski kablovi raznih presjeka m 250 750
Rasvijetna tijela-unutra kom 10 3
Rasvijetna tijela-spolja -refektor kom 4 160
14,243
OPERACIJE GRAEVINSKI OBJEKT
Zemljani radovi 2,500
Grubi graevinski radovi 5,350
Stolarski radovi 450
Staklorezaki radovi 100
Keramiki radovi 1,350
Molersko-farbarski radovi 420
Fasadni radovi (klesani kamen) 5,400
Razni radovi 2,000
Hidroizolaciija 3,000
Vodovod i kanalizacija 500
Elektro instalacija 300
21,370
42
Zabiljeke
43
44