Misic Filozofija Prirode 2005

Filozofski fakultet Drube Isusove u Zagrebu
F I L O Z O F I J A P R I R O D E
(KOZMOLOGIJA)
Prema: M. ARTIGAS !. !. SA"G#I"$TI% &rire'io A. MI(I)
*Za iskljuivu uporabu svojim studentima+
Zagreb% ,--..
Tisak:
Filozofski fakultet Drube Isusove
SKRIPTARNICA
!or'a/ova0 11-% ZAGR$2
Tel. 345. 1 ,4. 6,41
Mail skri&tar/i0a7ff'i.8r
Web 8tt&:99:::.ff'i.8r
,
UVOD
Prve su s&o/ta/e l;u'ske s&oz/a;e veza/e uz t;eles/i svi;et *kozmos +% ili &riro'u *).
Posve ;e razuml;ivo 'a <ov;ek eli i /asto;i u&oz/ati ta;/e &riro'e u ko;u ;e i sam uro/;e/. =ov;ek &re'
&riro'om /ema samo os;e>a; stra8o&o?tova/;a i estetskog 'ivl;e/;a /ego svo;im umom i iskustvom /asto;i
&ro'ri;eti u ta;/e fizi<kog svi;eta% kako bi za'ovol;io svo;u /arav/u te/;u za s&ekulativ/om s&oz/a;om% te
izvukao koristi za vlastiti ivot i te8/i<ko iskori?tava/;e blago'ati &riro'e.
S&oz/a;a i o'/os &rema &riro'i 'io su razvo;a &o;e'i/i8 0iviliza0i;a kroz &ovi;est% /;i8ovi8 razlika i
sli</osti. #&oz/ava/;e &riro'e ;e &ostu&/o i stu&/;evito. "a &rvom ;e stu&/;u spontano znanje o /arav/o;
stvar/osti ko;u svi l;u'i &ostiu ;e'/ostav/im i osob/im &romatra/;em svi;eta ko;i ga okruu;e% a ivot/im
iskustvom oboga>u;e svo;e s&o/ta/o z/a/;e. S&o/ta/o z/a/;e% ko;e ;e utemel;e/o /a osob/om iskustvu%
&relazi u znanstveno znanje % o/o ;e ra0io/al/o sistematizira/o i eks&erime/tima &otvr@e/o. #&ravo to; vrsti
z/a/;a o &riro'i &ri&a'a;u eks&erime/tal/e z/a/osti i filozofi;a &riro'e *kozmologi;a+.
1. Filozofija prirode
Z/a/stve/a se s&oz/a;a &riro'e &ostie &reko &o;e'i/i8 eks&erime/tal/i8 z/a/osti% ko;e /asto;e to</o
utvr'iti /a<ela i /e&osre'/e uzroke u &o;e'i/im &o'ru<;ima fizi<kog svi;etaA o'/os/o &reko filozofi;e
&riro'e ko;a /asto;i &ro/a>i &rve uzroke i &ri/0i&e /arav/e stvar/osti. Raz/ovrs/ost s&oz/a;a i m/o?tvo
&o'ataka eks&erime/tal/i8 z/a/osti /e is0r&l;u;u sve z/a/;e o &riro'i% &otreb/o ;e o' o&isa i matemati<ki8
m;ere/;a &ri;e>i /a Btuma<e/;eC same /aravi &rou<ava/i8 &re'meta. Takvo se z/a/;e /e &ostie bro;<a/im
&o/avl;a/;em% vreme/skim ili &rostor/im &ro?iriva/;em eks&erime/tal/oz/a/stve/og istraiva/;a% /ego
&oseb/im umskim &ostu&kom ko;i &romi?l;a o teori;ama i z/a/stve/im &ostavkama% kako bi se o're'io
smisao% stu&/;eve i bit/e vi'ike stvar/osti.
S&o/ta/o z/a/;e i &o;e'i/e z/a/osti ve> /a &o<etku svoga istraiva/;a 're Bo<itimaC m/oge
s&oz/a;e ko;e su ti&i</o filozofske. Tako% /a &rim;er% 'ok fizi<ar &re0iz/o m;eri vreme/ske ili &rostor/e
o'/ose me@u stvarima i &o;avama% /e &ostavl;a izrav/o &ita/;e o biti vreme/a i &rostora *;esu li real/a bi>a
ili umski &roizvo'+. Ako eks&erime/tal/i z/a/stve/ik &o</e tako razmi?l;ati o &riro'i /;egov bi &ristu& bio
filozofski a z/a/stve/ik bi u;e'/o &ostao i filozof.
1

"i;e'a/ stu&a/; z/a/;a i vrsta z/a/osti /e mogu zaobi>i filozofska &ita/;a. Svi l;u'i &os;e'u;u /eku
s&oz/a;u &riro'e% /o filozofi;a &riro'e% kao &oseb/a z/a/ost% /asto;i ?to to</i;e i ;as/i;e ob;as/iti u&ravo ta
temel;/a z/a/;a.
Materijalni objekt
D&>e/ito govore>i materi;al/i ;e ob;ekt /eke z/a/osti stvar/ost *&o'ru<;e+ ko;u o/a &rou<ava. Ei?e
razli<iti8 z/a/osti mogu imati isti ob;ekt &rou<ava/;a ko;eg me@utim &romatra;u &o' razli<itim vi'i0ima.
Materi;al/i ;e ob;ekt filozofi;e &riro'e sveuku&/a materi;al/a stvar/ost% sva bi>a ko;a <i/e fizi<ki
svi;et 'ostu&a/ izrav/o os;et/o; s&oz/a;i ili &reko te8/i<ki8 i/strume/ata. Felimo li &oseb/o istak/uti /eke
vi'ove materi;al/og ob;ekta filozofi;e &riro'e moemo kazati 'a se o/a bavi:
- Tijela: tako se o&>e/ito /aziva stvar/ost ko;a ;e &rote/a% zam;etl;iva% <vrsta% ko;a &os;e'u;e
o're@e/u ;e'/o>u% ko;om se razliku;e o' ostali8 bro;<a/o razli<iti8 ti;ela. Dz/aka ;e ovog &o;ma
'a razliku;e ko/kret/u i /eovis/u 0;eli/u% a /e /;ezi/e vi'ike ili vlastitosti */&r. bo;a i veli<i/a
/isu ti;ela% /ego &ri&a'a;u /ekom ti;elu+.
- Materijalna tijela: bi>e ;e sve ?to ;est% o'/os/o ?to /a /eki /a<i/ ima bitak kao svo;u vlastitost.
"eka bi>a &os;e'u;u Bmateri;uC kao svo; ko/stitutiv/i &ri/0i&% a za'a>a ;e filozofi;e &riro'e 'a
;as/i;e &rotuma<i /;i8ovu /arav.
- Fiziko (prirodno) bie: &ori;eklo &o;ma ;e gr<ko * &riro'a% /arav+ i o'govara izrazu
B&riro'aC ili materi;al/i svi;et. # filozofi;i izraz priroda narav oz/a<u;e tako@er i bit *ese/0i;u+
bi>a kako materi;al/og tako i /emateri;al/og. Ga'a se u filozofi;i &riro'e koristi ova; izraz o/'a
se o/ o'/osi iskl;u<ivo /a t;eles/u stvar/ost.
1
M/ogi su veliki z/a/stve/i0i uo<ili 'a u svo;e z/a/stve/e teori;e i &o;move mora;u uvrstiti i o/e ko;i su ti&i</o metafizi<ki% /a ko;e samo filozofi;a
moe 'ati &re0iz/a tuma<e/;a. Stoga /e iz/e/a@u;e 'a su z/a/stve/i0i &o&ut H. Ieise/berga &isali i filozofske ras&rave.
4
- !sjetno bie: oz/a<u;e vlastitost ti;ela &o ko;ima su o/a 'ostu&/a os;etilima.
- "riroda: ;e ure@e/a 0;eli/a fizi<ki8 ili &riro'/i8 ti;ela. Priro'/i ;e svi;et razli<it o' &o'ru<;a
'u8ov/e i /emateri;al/e stvar/osti% ko;a /a'ilazi vlastitost i s/agu t;eles/i8 bi>a.
Pre0iz/i;e o're'iti smisao /ave'e/i8 &o;mova za'a>a ;e filozofi;e &riro'e% a time smo o're'ili
&o'ru<;e /a?ega &re'meta.
Formalni objekt
Formal/i ;e ob;ekt /eke z/a/osti &oseb/i vi' &o' ko;im se &romatra o're@e/a vrsta bi>a *materi;al/i
ob;ekt+. Formal/i ob;ekt &oseb/o 'efi/ira /eku z/a/ost i razliku;e ;e o' 'rugi8 *osobito o' o/i8 ko;i ima;u
isti materi;al/i ob;ekt+. =ov;eka% /a &rim;er% *kao materi;al/i ob;ekt+ &rou<ava;u &si8ologi;a% me'i0i/a%
biologi;a% filozofska a/tro&ologi;a% /o svaka ga o' ti8 z/a/osti &rou<ava &o' &oseb/im vi'ikom: <ov;ekovo
&si8olo?ko ';elova/;e% vlastitosti kao ivog bi>a% &o' vi'om z'ravl;a ili /;egove /aravi+.
Formal/i ;e ob;ekt filozofi;e &riro'e isti kao i filozofi;e o&>e/ito% t;. svo;om s&ekulativ/om
a/alizom o're'iti BbitC i BbitakC bi>aA ?to su o/aA ko;u vrstu stvar/osti &re'stavl;a;uA ko;e ;e /;i8ovo m;esto u
0;eloku&/o; stvar/osti */&r. ako bi se reklo Bsve ;e ti;eloC bila bi to materi;alisti<ka filozofi;aA ako bi se
tvr'ilo 'a sva ti;ela ovise o mi?l;e/;u bila bi to i'ealisti<ka filozofi;a+.
Moe se kazati 'a ;e #ormalni objekt #ilozo#ije prirode bit i bitak tjelesni$ biaA /e bi>e kao takvo
*to ;e ob;ekt metafizike+% /ego bi>e u svo;im t;eles/im ma/ifesta0i;ama. Filozofi;a &riro'e /e &romatra /i
/e&osre'/e i &oseb/e &ri/0i&e t;eles/i8 bi>a *to ;e &re'met &rou<ava/;a &o;e'i/i8 &ozitiv/i8 z/a/osti+.
Filozofi;u &riro'e /e za/ima;u /i &o;e'i/i z/a/stve/i &roblemi% /ego bitak o/oga ?to ;e materi;al/o% u <emu
se *a/alog/o+ razliku;e o' bi>a /emateri;al/e stvar/osti.
"romjenjivo tijelo objekt #ilozo#ije prirode
Aristotel ;e u &rom;e/;ivom ti;elu *e/s mobil/e+ vi'io vlastiti ob;ekt filozofi;e &riro'e *ko;u o/
/aziva fizika+.
,
Ta; ;e stav u suglas;u s o/im ?to ;e re<e/o ;er fizi<ko ti;elo% zbog svo;e materi;al/osti% ima
oz/ake &rom;e/;ivosti% moe &restati biti ili 'obiti /eki 'rugi /a<i/ bivova/;a% *ko/ti/ge/t/o ;e+. Aristotel ;e
/a? &re'met /azivao Fizika ;er &rou<ava fizi<ka bi>a. Iz'va;a/;em &o;e'i/i8 z/a/osti iz filozofi;e */eka'a su
bile ;e'/a ;e'i/stve/a z/a/ost+% /aziv fizika &rim;e/;u;e se /a z/a/ost ko;a z/a/stve/oeks&erime/tal/o
&rou<ava /arav ti;ela. J8ristia/ Holf ;e &o<eo koristiti /aziv %ozmolo&ija% oz/a<ava;u>i /;ime filozofsku
a/alizu t;eles/og svi;eta. "aziv ;e &reuzela i /eoskolasti<ka filozofi;a. # /ovi;e se vri;eme vi?e koristi izraz
#ilozo#ija prirode /aime /;ime se 'obro izri<e filozofski karakter /a?eg &re'meta% ;er ga ;as/o 'i;eli o'
z/a/stve/e kozmologi;e ko;a &rou<ava svemir.
2. Odnosi s drugim filozofskim disciplinama
!dnos s meta#izikom
Kogi<ki gle'a/o filozofi;a &riro'e ovisi o metafizi0i% ;er 'a bi o're'ila smisao materi;al/og bi>a
mora &rvo razum;eti smisao bi>a. S 'ruge &ak stra/e% ima;u>i /a umu 'a ;e /a?e s&oz/ava/;e a/alog/o i
/esavr?e/o% 'a 'o 'ubl;i8 s&oz/a;a 'olazi &olaze>i o' izva/;skog iskustva% filozofi;a &riro'e treba &ret8o'iti
metafizi0i. Te razloge 'a;u o/i ko;i 're 'a treba &rvo stu'irati filozofi;u &riro'e a &otom metafiziku.
Stu'ira;u>i &riro'u otkriva se o&>a struktura stvari% ko;a se &okazu;e kao si/teza su&sta/0i;aak0i'e/t
i akt&ote/0i;a *zbil;/ostmogu>/ost+% u&oz/a;e se ';elova/;e stvari i /;i8ov ut;e0a; /a bitak fizi<ki8 bi>a.
(to se vi?e &ro'ubi stu'i; o /aravi stvari% vi?e se otvara &ut refleksi;i o stvar/osti kao takvo;% o bi>u ko;e
/a'ilazi &o'ru<;e os;et/og i materi;al/og. Drugim ri;e<ima &relazi se /a metafizi<ku razi/u% u govor o bi>u
kao bi>u% ?to /a'ilazi gra/i0u &rom;e/;ivog bi>a.
Filozofi;a &riro'e &rua soli'/u os/ovu za metafizi<ku s&oz/a;u. Z/a;u>i 'a stvari ima;u o're@e/i
re' i vlastitu /arav% <ov;ek sti<e &rvo iskustvo tra/s0e/'e/tal/og bi>a% to ;est /e?to /eovis/o o svo;o;
vlastito; i/telige/0i;i i vol;i.
!dnos s #ilozo#skom psi$olo&ijom i antropolo&ijom
,
D tome us&ore'i Aristotel% Fizika% II% 1 i ,A Toma Akvi/ski% 'n ' "$(s '' "$(s )-* 'n +' Metap$. ).
6
=ov;ek i 'ruga iva bi>a 'io su &riro'e% &a su /a /eki /a<i/ ukl;u<e/i o ob;ekt filozofi;e &riro'e% /o
o/a &rou<ava &ri;e svega /eiva bi>a% 'ok se &si8ologi;a *filozofska a/tro&ologi;a+ bavi ivim bi>ima i
/avlastito <ov;ekom.
Filozofi;a &riro'e logi<ki i s&oz/a;/o &ret8o'i &si8ologi;i% ra'i 'va motiva:
a+ ,o&iki iva bi>a% za razliku o' obi</i8 fizi<ki8 bi>a% &os;e'u;u razli<ite stu&/;eve ivota.
Kak?e ;e i &rikla'/i;e &o<eti &romatra/;em i &rou<ava/;em ;e'/ostav/i;e stvar/osti% ko;a ;e
ukl;u<e/a u o/u savr?e/i;u. Dsim toga 'u8ov/ost l;u'ske 'u?e &o'razumi;eva /eovis/ost o'
materi;e i vlastitu besmrt/ost. Da bi se to lak?e razum;elo% 'obro ;e z/ati ?to z/aa.
b+ -poznajno <ov;ek ;e &o /aravi sklo/ &rvo s&oz/ati izva/;ske i os;et/e stvari% a tek /ako/ toga%
za8val;u;u>i &si8olo?ko; refleksi;i% /;ezi/u u/utar/;u /emateri;al/u stvar/ost.
Filozofi;a &riro'e &re'stavl;a stvar/i 'o&ri/os kako a/tro&ologi;i tako i eti0i% ;er 'o/osi sliku svi;eta
u ko;em <ov;ek ivi% omogu>u;e <ov;eku 'a usm;eri svo;e &romi?l;a/;e bez o&as/osti u&a'a/;a u
materi;alisti<ke% /aturalisti<ke i sli</e &ogre?ke.
!dnos s naravnom teolo&ijom
Filozofi;a &riro'e ;e 'obra &ri&rava za /arav/u s&oz/a;u 2oga *teo'i0e;u+. Stu'i; &riro'e otkriva
/eke /;ezi/e oz/ake &o&ut &rom;e/;ivosti% ko/ti/ge/0i;e% svr?/osti% ?to ukl;u<u;e &ret&ostavl;a &osto;a/;e
&rvog% /e&rom;e/;ivog% /u/og i i/telige/t/og #zroka. Filozofi;a &riro'e &ri&ravl;a takozva/e kozmolo.ke
'okaze za 2o;u egziste/0i;u. Promatra/;e l;e&ote svi;eta &okre>e um i sr0e 'a &re&oz/a;u mu'rost i mo>
Stvoritel;a.
Pravil/a s&oz/a;a materi;al/i8 stvari &omae 'a se /e u&a'/e u krive /auke o 2ogu% &o&ut ateizma
ko;i smatra 'a ;e svemir samo'ostata/ samome sebiA 'a se materi;i 'a;u boa/ski atributi *Prvi uzrok+A ili 'a
se /e u&a'/e u teori;e ko;e uma/;u;u 2o;e mo>i ili /eke /;egove atribute% brka;u>i i8 s oz/akama t;eles/i8
stvore/;a.
Filozofi;a &riro'e ;e u o'/osu s v;erom i teologi;om. Filozofski /auk o su&sta/0i;al/osti% o
t;eles/osti% o fizi<ko; uzro</osti% it'.% /u/o ut;ee% <u'esa% $u8aristi;u i sakrame/ti.
+rijednost #ilozo#ije prirode
Za razliku o' eks&erime/tal/i8 z/a/osti% ko;e su koris/e za <ov;ekovo ';elova/;e i s/alae/;e u
materi;al/om svi;etu% ?to &ret&ostavl;a 'obro &oz/ava/;e fizi<ki8 fe/ome/a % filozofi;a &riro'e /i;e
te8/i<ki koris/a. ";ezi/a ;e vri;e'/ost filozofske a /e te8/i<ke /aravi% to ;est o/a 'o&ri/osi i/telektual/om
razumi;eva/;u stvar/osti% ko;e za'ovol;ava <ov;ekovu s&ekulativ/u te/;u% ko;a ;e &riro@e/a /;egovo;
razumsko; /aravi i 'u8ov/om 'osto;a/stvu. S 'ruge stra/e% filozofi;a &riro'e &omae <ov;eku 'a se razumski
rav/a u svi;etu *nemojmo zaboraviti da i /ivotinje osjetno poznaju svijet esto bolje od ovjeka+. Eri;e'/ost
se filozofi;e &riro'e moe uo<iti u o'/osu s 0;eli/om filozofi;e: &riro'/a filozofi;a &re'stavl;a &rvi eta&u
0;elovite filozofske aktiv/osti.
.
3. Metoda
Filozofi;a se &riro'e slui istom meto'om kao filozofi;a o&>e/ito. Dgra/i<imo se /a /eke temel;/e
&o;move.
0azliite razine istra/ivanja prirode
Po;mov/o gle'a/o mogu se &ri8vatiti tri temel;/e vi'ika /a &riro'u:
a+ Fiziko-osjetni% o'/os/o #iziki vi': *&o/eka' /azva/a i Bfizi<ka a&strak0i;aL+ &romatra;u se
stvari ko;e su 'ostu&/e iskl;u<ivo os;et/om &romatra/;u. # tom smislu govorimo o ko/kret/im
fizi<kim &re'metima ili /;i8ovim vlastitostima ko;e su izrav/o ili /eizrav/o zam;etl;ive
&romatra/;em ili i/strume/tima. Dbi</i se govor za'rava /a ovo; razi/i% /&r. ka'a se govori o
zele/o; liva'i% 8la'/om &ivu% slatko; kavi% glatko; &ovr?i/i....
b+ Fiziko-matematiki vid: *ili fizi<komatemati<ka a&strak0i;a+% karakteristi<a/ ;e osobito za
fizi<koeks&erime/tal/e z/a/osti% &rvom vi'u 'o'a;e kva/titativ/u o're'/i0u /ekog fe/ome/a
ili /iza fizi<ki8 fe/ome/a. Priro'a se ov';e &romatra /e samo ukoliko ;e 'ostu&/a os;etilima%
/ego koliko ;e i kva/titativ/o m;erl;iva. "a &rim;er: tvr'/;a 'a se automobil kre>e 1-- km98A
/e?to ;e te?ko 1-- kg.A vo'a kl;u<a /a 1-- stu&/;eva.
0+ Meta#iziki (ontolo.ki) vid: o'/osi se /a /eke /eos;et/e vi'ike stvari% o/e ko;i /isu 'o8vatl;ivi
os;etilima% /iti su &oveza/i s os;et/im &romatra/;em% /iti su izre0ivi matemati<kim formulama:
/&r. <i/;e/i0a 'a ;e /eko bi>e 0;eli/a ili 'ioA ;e'/o ili sastavl;e/oA i/'ivi'ual/o ili o&>e%
'ovr?e/o% aktiv/o ili &asiv/o% it'. Ti su vi'ovi stvari real/i% &ri&a'a;u ti;elima% &rem'a /isu
/u/o veza/i uz t;eles/ost. D/i su Bmetafizi</iC% <isto i/teligibil/i% to ;est mogu se u t;eles/im
stvarima zami;etiti samo i/telige/0i;om *umom+% /a'ilaze <istu os;et/u &er0e&0i;u. Filozofi;u
&riro'e za/ima u&ravo ta; vi'ik stvar/osti% ko;i ;e vlastit svako; filozofi;i % tako o/a stu'ira
&osto;i li u fizi<kom svi;etu ;e'i/stvo i kakvo bi o/o bilo% 'a li ;e mogu>e govoriti o &riro'/im
i/'ivi'uuima% &osto;e li u svi;etu uzro</i o'/osi% ili u/utar/;a svr?/ost *fi/alizam+% it'.
Promotrimo sa'a /a ko;i /a<i/ filozofi;a &riro'e i eks&erime/tal/e z/a/osti koriste os;et/o iskustvo.
S ;e'/e stra/e% #ilozo#ija prirode polazi od osjetno& iskustva i u tom smislu o/a /i;e a priorna
z/a/ost% oslobo@e/a o' em&iri<ke s&oz/a;e. Dv';e se os;et/o iskustvo /e sasto;i samo o' izolira/i8 os;et/i8
&o'ataka% /ego su o/i u;e'i/;e/i s &o;mov/om s&oz/a;om *s/agom iskustva /&r. z/amo 'a ;e ko/;
i/'ivi'ual/o bi>e% razli<ito o' 'rugi8 i/'ivi'ua+. Filozofi;a &riro'e i/telektom reflektira o fizi<kom svi;etu
obi</og iskustva% ko;e &ro?iru;e i &ro'ubl;u;e z/a/stve/im iskustvom% 'a bi 'o?la 'o zakl;u<aka o bit/o;
&riro'i t;eles/i8 stvari.
1ksperimentalne znanosti% /a&rotiv% &reuzima;u iskustvo u fizi<komatemati<ko; &ers&ektivi%
&o'razumi;eva;u>i o/tolo?ke s&oz/a;e stvari. $ks&erime/tal/e z/a/osti /asto;e 'etal;/o i to</o o&isati
os;et/e &o;av/osti *fe/ome/e+% /;i8ovu &ravil/ost i zako/e% &rou<ava;u ko/kret/e uzroke &o;av/osti% samo
ako se ti uzro0i za'rava;u /a razi/i formal/og &romatra/;a% ko;a ;e vlastita fizi0i. $ks&erime/tal/e z/a/osti
tako% u svo;im os;et/im i matemati<kim vi'i0ima% mogu /a'vla'ati i is&raviti slabosti i &ogre?ke obi</e
s&oz/a;e. D/e &rua;u &re0iz/i;e razumi;eva/;e &riro'eA i&ak% filozofi;i &riro'e &ri&a'a 'ubl;a vrsta z/a/;a o
materi;al/im bi>ima.
0azlika izme2u #ilozo#ije prirode i znanstvene teorije
Priro'/e z/a/osti tee 'ati o&>e tuma<e/;e stvari% ko;e iz/ose u obliku Bz/a/stve/i8 teori;aC. "o
z/a/stve/e teori;e% &rem'a se &oziva;u /a u/iverzal/e &ri/0i&e */&r. /a<elo gravita0i;e+ /e smi;u se &obrkati
s filozofi;om:
a+ z/a/stve/e teori;e eks&erime/tal/i8 z/a/osti se izri<u matemati<kim ;ezikom% ;er ;e /;i8ov
ob;ekt fizi<komatemati<ki a /e ese/0i;ala/A
b+ z/a/stve/e se teori;e obi</o &re'stavl;a;u kao tuma<e/;e /eke sku&i/e fe/ome/a. Takva su
tuma<e/;a uvi;ek ';elomi</a% ;er se o'/ose samo /a /eki vi'% o'/os/o 'io stvar/ostiA
0+ fizi<ke su teori;e obi</o strukturira/e s gle'i?ta materi;al/e uzro</osti% 'ok filozofi;a &riro'e
/asto;i razum;eti bit *ese/0i;u+ i svr?/ost *fi/al/ost+ stvari.
M
Iz /ave'e/i8 &rim;e'bi moemo izvu>i /eke meto'olo?ke &osl;e'i0e:
a+ filozofi;a &riro'e ima za'a>u s&oz/ati bit stvari: .to je ko/statira/a stvar/ost */&r. vri;eme%
&rostor+A ko;i su temel;/i naini bitka ri;e?iti stvar/e o/tolo?ke &robleme stvar/osti. Filozofi;a
kriti<ki &romi?l;a za'/;e &ret&ostavke z/a/osti% stvar/e ili &ret&ostavl;e/e % 'okazu;u>i /;i8ov
va/ost.
b+ Filozofi;a &riro'e &rou<ava u/iverzal/i;e vi'ove fizi<kog svi;eta% bez ulae/;e u 'etal;e% ko;i su
&re'met &o;e'i/i8 &ozitiv/i8 z/a/osti. "&r. filozofi;a &riro'e &rou<ava os;et/e kvalitete% /o /e i
bo;u ili sv;etlo ili &oseb/e kvalitete.
0+ $ks&erime/tal/e z/a/osti formulira;u fizi<komatemati<ka &re'vi@a/;e% 'a;u>i kriteri;e &rov;ere
svo;i8 zakl;u<aka. Filozofi;a &riro'e svo;e 'okaze u&u>u;e /a i/telektual/u evi'e/0i;u% uvi;ek u
suglas;u s <i/;e/i0ama.
4. Filozofija prirode i eksperimentalne znanosti
Promatrali smo razlike u ob;ektu i meto'i izme@u filozofi;e i eks&erime/tal/i8 z/a/osti% &osto;e
me@utim i m/ogo 'o'ir/i8 to<aka. Treba /a&ome/uti 'a z/a/osti 'a;u isti/itu s&oz/a;u svi;eta% &rem'a to /e
z/a<i 'a su sve /;i8ove &ostavke% zako/i i teori;e ;e'/ostav/i o'raz stvar/osti. "aime u /ekim slu<a;evima
l;u'ska logika u/osi ko/ve/0io/al/e ko/struk0i;e% s8ematizme% 8i&oteze% slike% matemati<ke &o;move... <i;u
;e real/u vri;e'/ost vrlo te?ko o're'iti. Samo filozofi;a eli govoriti o real/om bi>u kao takvom% i zato
z/a/stve/e teori;e% 'a bi bile stavl;e/e u o'/os s &osl;e'/;om stvar/o?>u% treba;u filozofsku i/ter&reta0i;u.
D'/ose filozofi;e &riro'e i eks&erime/tal/e z/a/osti moemo saeti u /ekoliko to<aka:
a+ Db;e vrste z/a/;a% &rem'a /a razli<ite /a<i/e% &rua;u &ravu s&oz/a;u materi;al/e stvar/osti.
b+ $ks&erime/tal/e z/a/osti &omau filozofi;i &riro'e /a raz/e /a<i/e: &rua;u s&e0ifi</e s&oz/a;e o
materi;al/im bi>ima i &okazu;u kako su /eki sa'ra;i re'ovite s&oz/a;e% &o/eka'% samo 8i&otetiu;e 'a se 'a'/e o'govara;u>e tuma<e/;e z/a/stve/i8 zakl;u<aka i
vri;e'/ost isti/a veliki8 z/a/stve/i8 teori;a. Filozofi;a &omae z/a/osti 'a &osta/e sv;es/a svo;i8
gra/i0a% i z/a/stve/iku 'a &romatra 0;eloku&/u stvar/ost% a 'a /e u&a'/e u fa/tasti</e s&ekula0i;e *u
ko;e u&a'a;u m/ogi ko;i slabo &oz/a;u filozofi;u+.
'+ D /ekim ko/kret/im temama% filozofske i'e;e mogu &otak/uti z/a/stve/o istraiva/;eA to se
'oga@alo i u &ovi;esti ?to &riz/a;u m/ogi filozofi &ovi;esti */&r. 'o teori;e o atomima 'o?lo se &reko
filozofske s&ekula0i;e o ustro;u materi;e+.
Me@u razli<itim vrstama z/a/;a &osto;i i relativ/a auto/omi;a. Filozofska meto'a /e otkriva sama &o
sebi /eka z/a/stve/a otkri>a% i z/a/stve/a meto'ologi;a /e koristi filozofi;i. # &ovi;esti ;e 'olazilo 'o zbrke
i zato ;e 'obro 'a svi &oz/a;u svo;e gra/i0e i 'a /e ulaze u &o'ru<;a ko;a /a /;i8 /e s&a'a;u. Istovreme/o
&osto;i a/alog/o ;e'i/stvo z/a/;e: filozofske isti/e /e mogu &rotusloviti z/a/stve/im isti/ama% /iti mu moe
biti &rotiv/oA o/e su kom&leme/tar/e. !e'i/stvo stvar/osti za8ti;eva 'a se z/a/osti i filozofi;a
/a'o&u/;ava;u% izb;egava;u>i ;e'/ostra/e i /eo'govara;u>e &ozi0i;e i &olemike ko;e su lo?e &ostavl;e/;e
zbog /e&oz/ava/;a materi;e.
5. Povijesni pregled
Te?ko ;e ukratko iz/i;eti sve oblike ko;e ;e filozofi;e &riro'e imala u &ovi;esti. Stoga >emo se
ko/0e/trirati samo /a o/e va/i;e% ko;e su u &ro?losti imali ve>u va/ost.
3rka i srednjovjekovna kozmolo&ija
"a kozmolo?kom &o'ru<;u z/a/ost i filozofi;a ima;u istovreme/i &o<etak% i otvorili su &ut
metafizi<ko; refleksi;i. Prva eta&a kozmologi;e ot&o<i/;e u 'rev/o; Gr<ko;% /;u su za&o<eli predsokrati4i%
/azva/i i naturalisti (prirodnja4i) ili #izi4i ;er su se &rvot/o za/imali za &riro'u. Ras&ravl;a/i su &roblemi
veza/i uz t;eles/i svi;et% /o ukl;u<iva/e su filozofske i z/a/stve/e refleksi;e */&r. trae/;e &rvi8 eleme/ata
&riro'e+. Sa Sokratom i Plato/om &revla'avale su teme veza/e uz a/tro&ologi;u% etiku i metafiziku% &rem'a
;e Plato/ imao i vlastit /auk o t;eles/om svi;etu.
N
Gr<ka ;e kozmologi;a 'osegla svo; vr8u/a0 ko' Aristotela% ko;i se vratio /a &ita/;a ko;a su &okre/uli
B/aturalistiC. Z/a/stve/a s&oz/a;a &riro'e &re'stavl;ala ;e za Aristotela ;e'i/stve/u z/a/ost% Fizika ili
Filozo#ija priroda% u /;o; su filozofske &ostavke u os/ovi koegzistirale s a/alizom &o;e'i/a</i8 z/a/osti.
Aristotel ;e zamislio &rogram stu'i;a &riro'e tako 'a se &rvo &olazi o' o&>e/iti;i8 &ita/;a &rema o/ima
&o;e'i/a</im. Filozofsko istraiva/;e &revla'ava u 'va ';ela: Fizika% ko;a se bavi /eivim bi>ima% i traktat !
du.i o ivim bi>ima. S&e0i;alizira/i;e &rou<ava/;e fizi<kog svi;eta /alazimo u ';elima &o&ut: ! nebu -vijet
! nastajanju i propadanju Metereolo&ija...
Gas/i;a &revlast &lato/izma i /;egovo ?ire/;e u Sre'/;em vi;eku uma/;ili su za/ima/;e za &riro'u% a
ma/i8e;ske su i'e;e ut;e0ale /a stav o materi;i kao &o<elu zla.
%r.anstvo ;e /eizrav/o ut;e0alo /a stu'i; &riro'e. Gr?>a/ska ;e ob;ava uvi;ek &riz/avalo &ozitiv/u
vri;e'/ost t;eles/og svi;eta. Gr?>a/stvo ;e &ri'o/i;elo o'ba0iva/;u /eki8 &ogre?aka gr<ke kozmologi;e */&r.
v;e</ost materi;e% a&solut/a /u/ost svi;etaA a/ima0i;a zvi;ez'a i /;i8ov ut;e0a; /a <ov;ekovo &o/a?a/;e+% /a
ta; ;e /a<i/ kr?>a/stvo &omoglo /asta;a/;u suvreme/e z/a/osti. Za razliku o' a/ti<kog gle'a/;a% kr?>a/stvo
;e /au<avalo &rve/stvo l;u'ske osobe /a' materi;al/im svi;etom */ebeskim i zemal;skim+% ko;i <ov;eku
treba sluiti% &romii tako vri;e'/ost te8/ike i l;u'skog ra'a.
Gr?>a/stvo ;e &ri'o/i;elo 'a se &riro'a &romatra kao ';elo besko/a</o i/telige/t/og 2oga% i
<ov;eka% stvore/a /a sliku 2o;u% kao o/oga ko;i ;e s&osoba/ s&oz/ati ra0io/al/i re' u &riro'i. To uv;ere/;e%
za8val;u;u>i kr?>a/skom /auku% ?iroko ras&rostra/;e/a u Srse'/;em vi;eku% &ogo'ovala ;e klimi &ov;ere/;a u
filozofsko i z/a/stve/oeks&erime/tal/o istraiva/;e &riro'e.
Dolaskom aristotelizma /a Za&a' u OIII stol;e>u% &robu@e/o ;e za/ima/;e za &riro'u. Dokaz su
tome ';ela o filozofi;i &riro'e o' Sv. Alberta Eelikog i &riro'oz/a/stve/i stu'i;i ko;i su se razvili /a
evro&skim sveu<ili?tima OIII stol;e>a i kas/i;e *DPfor'% Pariz% Pa'ova% Salama/ka+. Toma Akv. ;e &ri8vatio
Aristotelovu filozofi;u &riro'e% uvo'e>i i ara&ske filozofi;e% i sve to ukl;u<io u svo;u metafizi<ku si/tezu%
iz'va;a;u>i kriva tuma<e/;a ko;a su se &rotivila kr?>a/sko; v;eri.
# OIE i OE stol;e>u lati/ski aristotelovski averoizam 'oslov/o ;e &ri8va>ao aristotelovsku vizi;u
svemira i a/ti<ki8 z/a/osti% izazvalo ;e obezvr;e@iva/;e &eri&atetizma u i/telektual/im krugovima u ko;ima
;e /asta;ala /ova z/a/ost. Aristotel ;e za averoiste &ostao a&solut/i z/a/stve/i autoritet% ?to i8 ;e 'ovelo 'a
/e &ri8va>a;u /ovi /a&re'ak z/a/osti. Ta; isti motiv ;e 'oveo 'o 'rasti</og raz'va;a/;a kr?>a/ske v;ere o'
razuma *ko;eg ;e kako su v;erovali &re'stavl;ao Aristotel+.
Moderno razdoblje
Mo'er/a se z/a/osti *fizika% kemi;a% biologi;a+ ;ako razvi;a;u &o<ev?i o' OEI. i OEII. stol;e>a%
za8val;u;u>i eks&erime/tal/o; meto'i i &rim;e/i matematike u stu'i;u fizi<ki8 &o;av/osti *fe/ome/a+. D/e
i&ak /isu /astale iz/e/a'a% /ego su /astavak fizi<komatemati<kog istraiva/;a OIE stol;e>a% a time i
z/a/stve/e gr<kosre'/;ov;ekov/e tra'i0i;e. Dsim toga mo'er/a eks&erime/tal/a z/a/ost /astala ;e u okril;u
kr?>a/ske filozofi;e i za8val;u;u>i /;ezi/im &oti0a;ima% ?to se moe uo<iti u s&isima veliki8 z/a/stve/ika
o/og vreme/a *Ge&lera% Galile;a. "e:to/a+.
4
B"ova z/a/ostC ko;a se &o;avila u OEI. i OEII. stol;e>u /i;e bila &o&ra>e/a o'govara;u>im
tuma<e/;em i vlastitom meto'om% a /e;as/o se &re'stavl;ala kao /ova filozofi;a &riro'e ko;a ;e /asto;ala
zami;e/iti o/i klasi</u. # a/tiaristotelovsko; su &olemi0i su';elovali m/ogi eleme/ti: /i;e se razlikovala
z/a/ost i filozofi;aA /eki se &eri&ateti0i /isu us&i;evali o'vo;iti o' ;e'/og% ve> &revla'a/og% s8va>a/;a
fizi<kog svi;eta. Istovreme/o /ova ;e z/a/ost <esto bila &o&ra>e/a /eo'govara;u>im filozofskim stavovima
*/&r. me8a/i0izam+.
6
# modernoj se #ilozo#iji ti8 stol;e>a% &olazi o' me8a/is0isti<kog i matematizira/og fizi<kog svi;eta
*Des0artes+% 'o tra/s0e/'e/tal/og sub;ektivizma ka/tovske kritike% g';e su 'ostig/u>a /ove fizike tuma<e/a
u fu/k0i;i a priorni$ kategori;a uma% i gubili su svo;e realisti</o ukor;e/;e/;e.
S roma/tizmom i i'ealisti<ko; filozofi;i% &riro'a se &romatrala kao orga/ska i iva 0;eli/a% /asu&rot
/e:t/ovskom me8a/i0izmu *Goet8e% S08elli/g% Iegel+. Takvo ;e &o/a?a/;e% &o/eka' vi?e &;es/i<ko /ego
filozofsko % 'ovelo 'o fa/tasti</i8 i samovol;/i8 tuma<e/;a z/a/stve/i8 s&oz/a;e% i &rouzrokovalo ;e
u'al;ava/;e filozofi;e o' z/a/stve/ika */&r. takvo se &o/a?a/;e uo<ava u $/gelsovo; marksisti<ko; filozofi;i
ili S&e/0erovom vitalisti<kom evolu0io/izmu+. Protiv ti8 kra;/osti% u z/a/stve/im krugovima &ro?log
4
Sukob Galile;a s Jrkvom bio ;e ustvari sukob stare i mo'er/e kozmologi;e. Ii&otezu o 8elio0e/trizmu ve> ;e &re'loio
&ol;ski sve>e/ik Go&er/ik u svome ';elu 5e revolutionibus orbium 4aelestium *1.64.+% &osve>e/o &a&i Pavlu III% ko;i ;e to
ra'o &ri8vatio.
6
#s&. S. !aki% T$e 0elevan4e ol# "$(si4s T8e #/iv. of J8i0ago Press% J8i0ago 1QMM% 0a&. II.
5
stol;e>a% 'olazi 'o su&rot/e reak0i;e% ko;a se kristalizirala u pozitivizmu *Jomte% Stuart Mill+ i s4ientizmu
*Re/a/+. Prema tim sta;ali?tima% samo eks&erime/tal/e z/a/osti mogu &ravo &rou<avati &riro'u% 'ok bi
filozofi;a bila samo iluzor/i utisak ko;i ;e 'os&io 'o kra;a vlastitog sloma. Z/a/stve/a bi se meto'a sasto;ala
u matemati<kom o&isiva/;u &ravil/i8 &o;av/osti *fe/ome/a+ *#enomenizam+% za'ovol;ava;u>i se svo;im
es&likativ/im 8i&otezama bez o/tolo?ke vri;e'/osti.
Me@utim ob;e /ave'e/e &ozi0i;e *pozitivizam i s4ijentizam+ stu'i; &riro'e &re&u?ta;u samo
&ozitiv/im z/a/ostima. Dsim toga% u /a;/ovi;e vri;eme% &ozitiv/e z/a/osti &romatra;u svi;et kao 0;elovitost
sila stavl;e/i8 <ov;eku /a ras&olaga/;e% kao 'a /e &osto;e u/utar/;i &riro'/i &ri/0i&i *te$nolo.ko vi2enje
prirode+. Stoga su bro;/i &oku?a;i /aturalisti<ki8 &revrata % osobito u ekolo?kim &okretima % ko;i /asto;e
sa<uvati &riro'/a 'obra o' /esmil;e/e te8/olo?ke ko/trole.
$kolo?ki su se &okreti% ko;i su &osto;ali u #SA ve> u &ro?lom stol;e>u% ;ako &ro?irili u za'/;im
'esetl;e>ima% a ima;u razli<ite i'eolo?ke i &oliti<ke &oza'i/e. Pozitiv/o ;e u tim &okretima to ?to istiima treba 'a bu'e
um;ere/a% sukla'/o &riro'i% ;er u &rotiv/om mogu /astati &ogibel;/e &osl;e'i0e. Isti ti &okreti <esto%
/aalost% /ema;u 'ovol;/o razumi;eva/;e za 'osto;a/stvo l;u'ske osobe i /;ezi/e bit/o ve>e uzvi?e/osti
/a' ivoti/;skim vrstama i materi;al/om &riro'om.
"ova situa0i;a eks&erime/tal/i8 z/a/osti 'o/i;ela ;e u &osl;e'/;e vri;eme /ov i s/aa/ &oti0a; za
filozofi;u &riro'e. 2ilo ;e vi?e &oku?a;a 'a se 'a'/u /ove os/ove filozofi;i &riro'e% iako uglav/om /isu
us&;eli &ro/a>i i izgra'iti 'ostat/u sustav/ost i ko/ziste/0i;u.
.
Db/ova tomizma 'o/i;ela ;e sa sobom /ovo vre'/ova/;e aristotelovskotomisti<ke filozofi;e &riro'e.
Dstavl;a;u>i &o stra/i /eo'rive z/a/stve/e vi'ike% m/ogi su z/a/stve/i0i /asto;ali &okazati 'a &ri/0i&i
filozofi;e &riro'e ko;i su i/s&irira/i aristotelizmom ima;u tra;/u vri;e'/ost i 'a su s&osob/i o'govoriti /a
filozofske &robleme ko;i su iskrs/uli u /a?e vri;eme.
# suvreme/om tomizmu &osto;e razlike o s&oz/a;/o; vri;e'/osti eks&erime/tal/i8 z/a/osti. "eki
*Maritai/% Simar'% Amerio+
M
&o'rava;u stavove ko;i /isu osobito sklo/i s&oz/a;/om realizmu &ozitiv/i8
z/a/osti. Prema /;i8ovu mi?l;e/;u samo ;e filozofi;a ka'ra 'os&;eti 'o o/tolo?ke strukture fizi<kog svi;eta.
Prema 'rugima% &o&ut Ioe/e/ ili Selvaggi;a
N
% z/a/osti 'a;u realisti</o vi@e/;e svi;eta% ko;e zasluu;e 'a ga
filozofi;a &riro'e ozbil;/o uzme u obzir. Prvo sta;ali?te &revi?e o'va;a filozofi;u &riro'e o' &o;e'i/a</i8
z/a/ostiA 'rugo ;e u su&rot/o; o&as/osti.
Iz/a' ti8 &olemika 'a/as &osto;i ve>a svi;est o vri;e'/osti z/a/stve/i8 teoretski8 ko/struk0i;a i
/;i8ove va/ost za filozofi;u. Problemi su i&ak &u/o sloe/i;i i &otreb/o ;e stu'irati slu<a; &o slu<a;% bez a
&rior/i8 sta;ali?ta ili /eutemel;e/i8 ge/eraliza0i;a.
.
#s&. ". Iartma//% "$iulosop$ie der 6atur% Ealeter 'e GruRter% 2erli/ 1Q.-.
M
#s&. !. Maritai/% ,a "$ilosop$ie de la 6ature% TeSui% Paris 1Q...
N
#s&. F. Selvaggi% ,a ri4ostruzine della #iloso#ia tomisti4a della natura nell7opera del p. "etrus 8oenen% i/ ,7uomo e il
mondo nella lu4e dell79:uinate% vol EII 'egli BAtti 'ellTEIII Jo/gresso i/ter/azio/ale tomistaC% $'. Eati0a/a% JittU 'el
Eati0a/o 1Q5,% &&. 4,.444.
Q
BITNA STRUKTURA TJELESNIH BIA
Prvo poglavlje
PROMJENLJIVOST TJELESNIH BIA
Filozofi;a &riro'e za&o<i/;e stu'i;em nastajanja (promjena) t;eles/i8 bi>a% sa svr8om 'a se o're'i
/a ko;i su /a<i/ materi;al/a bi>a% us&rkos tra;/om ti;eku ko;em su &o'vrg/ute% i&ak real/a bi>a.
Greta/;e% osim toga% &okazu;e razli<ite vi'ike ko/stitu0i;e ti;ela. Moe se &re>i /a is&itiva/;e /;i8ove
/aravi: &rvo se &romatra &roblem t;eles/e supstan4ijalnosti% &oveza/o uostalom sa s&oz/a;om ak4identalni$
o're'/i0a ti;elaA &otom >e se &rou<avati sastavi/a materije i #orme% to ;est temel;/u metafizi<ku strukturu biti
ti;ela i &ita/;a ko;a iz toga &roizlaze.
1. Prolem nastajanja
Filozofi;a &riro'e obi</o &o<i/;e a/alizom kreta/;a ti;ela. "i;e to ;e'i/i /a<i/ ot&o<i/;a/;a
filozofskog &rou<ava/;a materi;al/og svi;eta ko;i se &okazu;e kao za;e'/i?tvo ti;ela% me@usob/o bro;<a/o i
s&e0ifi</o razli<iti8% u tra;/o; i/terak0i;i i ko;i <i/e veli<a/stve/i kozmi<ki skla'. Te oz/ake *m/o?tve/ost%
skla'% ';elova/;e+ &rua;u /a;razli<iti;e &oti0a;e za refleksi;u o filozofi;i &riro'e. Povi;es/o gle'a/o%
me@utim% &rivi &roblem bi;a?e o/a; o tra;/o; &rom;e/i u svi;etuA o' toga ;e &o?la &re'sokrati<ka filozofi;a%
ko;a ;e svo; vr8u/a0 imala u velikim metafizi<kim a/alizama filozofski8 klasika% a to ;e ;o? uvi;ek ;as/a i
'i'akti<ki &lo'/a meto'a za &o<etak stu'i;a materi;e. Po<eti >emo o' o/oga ?to ;e zam;etl;ivo i ;as/o
&risut/o u svim ti;elima: &rom;e/a *#ieri+ ;e ko/sta/ta/ ti;ek &riro'/i8 &o;av/osti *fe/ome/a+.
Materijalni je svijet po svojoj biti promjenljiv u trajnom je nastajanju
Samo &ovr?a/ i tre/ut/i &ogle' &okazu;e 'a ;e svi;et stati<a/% o'/os/o stvar/ost ko;a se kre>e% kre>e
samo m;es/o *lokal/o+. Ti;ek vreme/a &okazu;e 'a ;e &rom;e/a 'uboko &risut/a u svime t;eles/im bi>ima
*za sa'a uzimamo &o;move promjena i kretanje kao si/o/ime% /e &rim;e/;u;u>i i8 iskl;u<ivo za m;es/o
kreta/;e+. "i?ta u ovom svi;etu /e osta;e uvi;ek isto% /iti tra;e v;e</oA sve se tro?i% mi;e/;a% &ro&a'a% biva
u/i?te/o% 'ok bezbro; /ovi8 bi>a /asta;e. # 'uem ili kra>em vreme/u u ko;em /eko bi>e &osto;i% vi'imo 'a
;e &o'vrg/uto m/ogobro;/im &rom;e/ama. Tako@er i 0i;eli svemir% ko;i ;e 8armo/i<a/ i relativ/o stabila/%
&re&oz/a;emo /;egov /estal/i karakter% /e z/amo koliko >e ;o? vreme/a ostati u svo;o; sa'a?/;o; strukturi.
Sve to &okazu;e iz/e/a@u;u>u oz/aku materi;al/og svi;eta% gle'a/o u /;egovo; 0;eli/i i svakom ti;elu
&oseb/o: promjenjivost% ko;a &okazu;e ma/;ak stabil/osti ili Bo'moraC u bitku% ;er &rom;e/a ;e uvi;ek /eko
&relae/;e iz bitka u /ebitak i obrat/o. Aristotel ;e oz/a<io t;eles/o bi>e kao ens mobile *&okret/o bi>e+%
/estal/o u bitku.
Dva &romi?l;a/;a &ostavl;a;u filozofski &roblem o &rom;e/l;ivosti% ko;a se sasto;i u ;as/o;
&rotiv/osti bitka i /asta;a/;a. Po;e'i/e z/a/osti% svaka /a svo;o; razi/i% i filozofi;a &riro'e% &o' svo;im
&oseb/im vi'ikom% a/alizira;u razli<ite vrste &rom;e/a% /;i8ove uzroke i &ravil/osti. "o osim toga &osto;i ;o?
i &ret8o'/i filozofski &roblem% ko;eg su ;as/o os;etili a/ti<ki filozofi a ko;i i 'a/as ima svo;e z/a<e/;e:
nastajanje (#ieri) izgle'a 'a iskl;u<u;e bitak (esse). D/o ?to ;est% u m;eri u ko;o; ;est% /e mi;e/;a se *mi;e/;ati
z/ae govoriti o bi>ima% o stvarima% /ego o &ro0esima% <istom /asta;a/;u. # &ovi;esti su /a
ta; &roblem 'a/a 'va velika o'govora:
a+ Filozo#ije nastajanja uinili su od ;#ieri< vr$ovni prin4ip kozmike stvarnosti. "i?ta /i;e stabil/o
i% zato% /i?ta /i;e u &ravom smisluA /ema stvari o ko;ima bi se uisti/u moglo kazati 'a su ovo ili
o/o% ;er u os/ovi ;e samo <isti &ro0es. 2itak bi /a;vi?e mogao biti ;e'a/ &ri;elaz/i tre/utak%
/estal/a eta&a o&>eg kreta/;a. # A/ti0i to ;e sta;ali?te zastu&ao Ieraklit% a u mo'er/o vri;eme
1-
ob/ovio &rem'a /a 'ruga<i;i i kom&leks/i;i /a<i/ Iegel% 2ergso/% o&>e/ito filozofi
8istori0isti.
b+ Filozo#ije ;bitka< naprotiv temelje svemir u bitku% t;. u aktiv/om &ri/0i&u /e&rom;e/l;ivosti
ko;i bi bio kori;e/ ko/ziste/0i;e stvari. Prvi ;e &oku?a; 'ao Parme/i'% filozof Bkrutog bitkaC%
kako su ga /eki /azvali. Protiv/o o' Ieraklita% Parme/i' 'ri 'a ;e /asta;a/;e samo &rivi'
os;etila% iluzi;a. Razum /am kae 'a Bo/o ?to ;est% /u/o ;estC */a<elo /e&rotuslovl;a+% to
iskl;u<u;e mogu>/ost &rom;e/e. D/o ?to ;est /e moe /e bitiA sa svo;e stra/e% o/o ?to /i;e /e
moe &roizvesti bitak. Sli;e'i 'a ;e bie ;e'i/a real/ost% /e&rom;e/;ivo i ;e'i/o /a a&solut/i
/a<i/. Prom;e/a se o'ba0u;e ;er bi bila &rotuslov/a.
"laton 'o&u?ta 'a ;e os;et/i svi;et u tra;/om /asta;a/;u% kako ;e tvr'io Ieraklit% /o 'a bi za'ovol;io
za8t;ev razuma% ko;i ;e /az/a<io Parme/i'% o/ ;e 'o&u?tao &osto;a/;e svi;eta I'e;a% u ko;em /e bi bilo
/ikakvog &ro0esa% /ego samo isti/ski i /u/i bitak. "&r. matematika /am &re'stavl;a i/teligibil/i svi;et
/e&okret/i8 e/titeta: i'eal/i svi;et /e bi bio umska a&strak0i;a% /ego bi stvar/o o&sto;ao izva/ ovog os;et/og
i ko/ti/ge/t/og svi;eta. Za Plato/a% osim toga% &osto;i o/o ?to ;e temel; mogu>/osti z/a/osti% ko;a bi kao
svo; ob;ekt imalo o/o /u/o% o/o ?to /e moe biti 'ruga<i;e. =isto /asta;a/;e u<i/ilo bi /emogu>im
z/a/stve/e sigur/osti% utemel;e/e /a bi>u.
9ristotel ;e o'ba0io Plato/ovo r;e?e/;e i &oku?ava &rotuma<iti kako ;e kreta/;e &riro'/i8 stvari
s&o;ivo s /;i8ovim karakterom bi>aA kako ;e mogu> z/a/stve/i stu'i; &riro'e. Aristotelovo tuma<e/;e
za8ti;eva stu'i; /a<i/a bitka% 'a bi se moglo o're'ilo kakvo ;e bi>e ens mobile. To >emo u<i/iti u /are'/im
ras&ravama.
2. Filozofska analiza promjene
Aristotelova i Tomi/a filozofi;a ;e #ilozo#ija bitka (bia)% /o /e Bkrutog bitkaC% ve> a/alog/og bitka%
ko;i se &o;avl;u;e /a razli<ite /a<i/e. T;eles/e su stvari uisti/u bi>a% /o &o'lo/a &rom;e/ama% gubl;e/;u i
'obiva/;u u re'u bi>a. To &okazu;e /eki o/tolo?ki nedostatak% a ko/a</o se tumau o'
;e'/og 6epromjenjivo& bia (bitka)% ko;i ;e 2og. Ako bi &osto;ao samo materi;al/i svi;et% stvar/ost bi bila
a&sur'/a i /e&rotuma<iva% ;er ;e tako@er isti/ito 'a u ovom svi;etu sve /asta;e i &ro&a'a. Za8t;ev za
/e&rom;e/l;ivo?>u i za apsolutnim bitkom ko' Parme/i'a i Plato/a ';elomi</o ;e o&rav'a/a% a ostvaru;e se
/a /a;bol;i /a<i/ u 2ogu */a 'ruga<i;i /a<i/% u gra/i0ama vlastite /aravi% tako@er u 'u8ov/im bi>ima+.
#temel;e/;e &rom;e/l;ivosti svi;eta u /e&rom;e/;ivom 2i>u &rou<ava /arav/a teologi;a *teo'i0e;a+
*1. i 4. &ut za 'okaziva/;e 2o;e o&sto;/osti+. # filozofi;i &riro'e >emo se za'rati /a a/alizi kreta/;a u sebi
samom% u o'/osu /a karakter t;eles/i8 bi>a. "a&omi/;em 'a ov';e razumi;evamo &o' Bkreta/;emC svaku
&rogresiv/u &rom;e/u a /e% kako &o;am sugerira% samo u smislu m;es/e &rom;e/e.
1lementi kretanja
Razliku;mo /eke eleme/te ko;i su /azoe: /&r. &ti0e u letuA vo'a ko;a se zagri;avaA 8rast ko;i rasteA
- pojam ;a :uo< kreta/;a% ili &olaz/a to<ka: u m;es/o; &uta/;i ova; &o;am ;e to</o m;esto o'
ko;eg &o<i/;e kreta/;eA ako stu'e/t &o</e stu'irati% &olaz/a ;e to<ka z/a/;e ko;e ima &ri;e /ego
?to razumi;e /ove <i/;e/i0eA
- pojam ;ad :uem< ili 'olaz/a to<kaA m;esto g';e se zaustavl;a vlakA ili /ovo z/a/;e ko;e se
&ostig/e stu'ira/;em.
- kretanje samo% ili me@u &ro0es izme@u &olaz/e i 'olaz/e to<keA &ro0es izgra'/;e ku>e% vri;eme
stu'ira/;a% rast /ekog stabla.
Tipovi promjene
Pri;e /ego ?to se &o'rob/i;e &ozabavimo% /az/a<imo razli<ite /a<i/e &rom;e/e:
a+ supstan4ijalna promjena ka'a /eka su&sta/0i;a &resta/e biti o/o ?to ;e bila i &retvori se u /e?to
'rugo: takve su &rom;e/e smrt ivog bi>a% kemi;ska ras&a'a/;a% 'ezi/tegra0i;a atomaA
b+ ak4identalna promjena ka'a /eka su&sta/0i;a osta;u>i o/o ?to ;e bila% &o'/osi /eke
mo'ifika0i;e% u tom smislu imamo:
11
- izmjene (alterna4ije) ili kvalitativ/e &rom;e/e: /&r. vo>e &romi;e/i bo;u% vo'a tem&eraturuA
- kvantitativne promjene kao ?to su &orast ili sma/;iva/;eA /&r. rast /ekog stabla% 'ebl;a/;e ili
mr?avl;e/;e /ekog orga/izmaA
- mjesna (lokalna) promjena ;e &rem;e?ta/;e iz ;e'/og u 'rugo m;esto.
"romjena *gr<. % lat. mutatio+ ;e o&>e/iti &o;am% ko;i sa'ri m/oge s&e0ifi</e razlike.
Muta4ija trans#orma4ija modi#ika4ija obi</o oz/a<u;u /utar/;e &rom;e/e% iskl;u<u;u>i tako m;es/o
kreta/;e. Po;am kreta/;e *gr<. % lat. motus+ moe se uzeti kao si/o/im za &rom;e/u% /o obi</o se /e
koristi za su&sta/0i;al/u &rom;e/uA ova; &o;am /avlastito oz/a<u;e stu&/;evitu susl;e'/ost u mi;e/;a;u% i zato
se /e &rim;e/;u;e za oz/a<ava/;e tre/ut/i8 &rom;e/aA u ;o? uem smislu o/o oz/a<u;e samo &rom;e/u u
&rostoru.
6aela promjene
=

Sa'a >emo se susresti s &rvom a/alizom &ro0esa &rom;e/e. Prvo elimo o're'iti tri u/utar/;a
&ri/0i&a ko;i tuma<e &rom;e/u: subjekt #orma priva4ija.
a+ svakoj promjeni postoji neki subjekt koji podnosi promjenu: u /eko; &uta/;i% sub;ekt ;e /e?to
&okret/o /a&u?ta &ozi0i;u A i o'lazi /a &ozi0i;u 2. BD/o ?to se mi;e/;aC ;e /avlastito sub;ekt: /&r. ka' list
/ekog stabla &relazi o' zele/e bo;e u utu% ili zele/i &ara'a;z u 0rve/i% o/o ?to se stvar/o mi;e/;a /i;e bo;a%
/ego list i &ara'a;z% a /;i8ova &rom;e/a ovisi o' <i/;e/i0e 'a gube ;e'/u i 'obiva;u 'rugu bo;u.
# /asta;a/;u sub;ekt gubi i 'obiva o're@e/e 'etermi/a0i;e ko;e >emo zvati zbiljnosti: 1+ &ri;e /ego
?to 'obi;e /eku zbil;/ost% kaemo 'a ;e sub;ekt u mogu>/osti u o'/osu /a zbil;/ost% ;er ;e moe &osti>iA /&r.
'i;ete ;e u mogu>/osti 'a &osta/e o'rastao <ov;ekA stu'e/t ;e u mogu>/ost 'a 'obro /au/ost *&ote/0i;al/ost+
Bozbil;e/aC *aktualizira/a+% ?to /e z/a/ost &osve /estala% tako /&r. ba<va &u/a vi/a /i;e
izgubila svo;u mogu>/ost 'a sa'ri vi/o% /ego ;e ta mogu>/ost sa'a ozbil;e/a *ostvare/a% aktualizira/a+.
b+ > svakoj promjeni postoji neka #orma koja se dobiva: /e bi bilo &rom;e/e ako se /e 'obiva /e?to
/ovo% /eka o're@e/a &erfek0i;a ko;a se moe /azvati BformaC *takva se &erfek0i;a% ra'i svo;e su&rot/osti o'
mogu>/osti zovi i Bzbil;/ostC+. "a ova; se /a<i/% /&r. &ro0es klesa/;a ki&a usm;erava &rema &os;e'ova/;u
ko/a</e forme *oblika+: u tom ;e slu<a;u sub;ekt kame/ *'rvo% gli/a+% ko;i malo &omalo mi;e/;a svo; izgle'
groma'e% sve 'ok /e &ostig/e oblik ki&a */&r. ba0a<a 'iska+ i time &resta;e kreta/;e *&rom;e/a+. Forma ;e
terminus ad :uem kreta/;a% /;egova u/utar/;a svr8aA ka'a ;e forma &risut/a% /ema vi?e kreta/;a *&rom;e/e+.
Moglo bi se kazati 'a &osto;e &rom;e/e u ko;ima ;e terminus ad :uem gubl;e/;e /eke forme% to se
zbiva u &ro0esu u/i?te/;a bi>a ili smrti ko' ivi8 bi>a. # stvari uvi;ek se &ostie /eka /ova forma% ;er
&romi;e/;e/o bi>e se /u/o &retvara u /e?to 'rugo. Prom;e/a se zbiva me@u Bsu&rot/ostimaC% izme@u
su&rot/i8 i i/kam&atibil/i8 formi: ulazak ;e'/e 'ovo'i 'o elimi/a0i;e &ret8o'/e.
0+ > svakoj je promjeni polazna toka priva4ija #orme: B&riva0i;aC &re'stavl;a tre>i u/utar/;i &ri/0i&
&rom;e/e. Prom;e/a se sasto;i u &ri;elazu &rema /ovom /a<i/u bitka% ko;eg se &ri;e /i;e imaloA zato svako
kreta/;e &o'razumi;eva &ri;elaz o' sta/;a u ko;em sub;ektu /e'osta;e /eka zbil;/ost% &rema sta/;u u ko;em
ima tu zbil;/ost. Tre/utak /e'ostatka ;e termisu a :uo kreta/;a% a u /;emu /ema ;o? /ikakvog kreta/;a.
"arav/o% &riva0i;a kao takva ;e umsko bi>e *e/s ratio/is+% t;. B/i;eC /ikakva &ozitiv/a stvar/ost.
S 'ruge stra/e% &riva0i;a /i;e <isto /i?ta */ula+% /ego ;e /e'ostatak /eke &erfek0i;e ko;u sub;ekt moe
imati. To z/a/ost &os;e'ova/;a forme ko;a mu ma/;ka. Zato%
&olaze>i o' 0r/og k bi;elom% sub;ekt ko;i >e &rimiti b;eli/u /a &o<etku &rom;e/e ;e bez /;e% *moemo zvati
ovu &riva0i;u B/ebi;eloC bi>e+% &rem'a ;e o<ito 'a ;e o/o u mogu>/osti 'a &osta/e bi;elo.
%ritika krajnji$ stajali.ta
Gore /ave'e/a &o;a?/;e/;a su /u/a 'a se ri;e?e &ote?ko>e ko;e smo vi';eli &ri;e% a ra'i ko;i8% zbog
&ogre?/og &oima/;a i a/alize kreta/;a% 'olazi 'o ekstrem/i8 teza.
a+ Filozo#ija nastajanja: /asta;a/;e u stvarima treba tuma<iti u fu/k0i;i /;i8ova bitka. B=istaC
&rom;e/a% kako zastu&a ova; /auk% ;e i/teligibil/a: u &rom;e/;ivim stvarima &osto;e stabil/i eleme/ti% kao
tra;/i sub;ekt% &o<et/o sta/;e i &ostig/uta forma /a kra;u &ro0esa. # svi;etu se sve materi;al/e stvari
mi;e/;a;u% /o &osto;e i stabil/a sta/;a% mir/e situa0i;e% u ko;ima bi>a uiva;u &os;e'ova/;e /eke forme: /eki
5
#s&. Aristotel% Fizika I.
1,
<ov;ek 'ok ;e iv% ;e <ov;ek /a stabila/ /a<i/. Greta/;e *&rom;e/a+ /e u/i?tava bitak bi>a% o/ omogu>u;e
materi;al/om bi>u 'a se usavr?ava.
b+ "armenid: /;egova ;e filozofi;a krivo /au<avala 'a bi kreta/;a bilo &ri;elaz o' a&solut/og /ebi>a
k a&solut/om bi>u% ?to ;e logi<ki /emogu> &ri;elaz *s izuzetkom stvara/;a iz /i<ega Be? ni$iloC% ko;e
me@utim /i;e &rom;e/a+. # stvari% &rom;e/a se 'oga@a &olaze>i o' mogu>eg bi>a% o'/os/o o' /ekog /ebi>a
se4undum :uid *t;. o' &riva0i;e% ko;a /i;e a&solut/o /i?ta+. Prom;e/a /i;e &rotuslovl;e% /ego ;e samo &ri;elaz
iz ;e'/e &rotiv/osti u 'ruguA /a<elo /e&rotuslovl;a za8ti;eva 'a /e?to /e moe biti i /e biti istovreme/o i u
istom smislu% a /e &rotivi se &ri;elazu o' bi>a u mogu>/osti u bi>e u zbil;/osti.
3. !arav kretanja
9ristotelova de#ini4ija
A/aliza kreta/;a &omae bol;em razumi;eva/;u Aristotelove klasi</e 'efi/i0i;e: ;ostvarenost ono&a
.to biva mo/no.u kao takvo jest &ibanje<
@
*Ka'a/+ V ( kretanje je zbiljnost bia u mo&unosti ukoliko je u
mo&unosti). Defi/i0i;a se iskl;u<ivo o'/osi /a kreta/;e u uem smislu% t;. /a suk0esiv/u i tra;/u &rom;e/u
*a /e /a tre/ut/e &ri;elaze o' ;e'/og /a 'rugi &o;am+A o/a &re0iz/o isti<e stvar/ost kreta/;a u ulozi 'va;u
eleme/ata ko;e smo &ri;e a/alizirali: zbil;/ost i mogu>/ost.
Dva 'efi/i0i;a /az/a<u;e 'a ;e kreta/;e /eka vrsta &oseb/e Bzbil;/ostiC% izme@u mogu>/osti i
zbil;/osti u &u/om smislu. # svi;etu &osto;e stvari u zbil;/osti *sagra@e/a ku>a+% i 'ruge u mogu>/osti *sku&
0igli% 0ri;e&a% 0eme/ta%... ko;i &re'stavl;a;u ku>u u mogu>/osti+% /o osim toga &osto;i me@ustvar/ost% ko;a
B/a&re'u;eC o' mogu>/osti &rema zbil;/osti% a 'a /i;e /i;e'/a o' toga 'voga *ku>a u izgra'/;i+: to ;e teku>a
stvar/ost kreta/;a. D/o ?to se kre>e za;e'/o ;e zbil;/ost s obzirom /a ';elomi</o ostvare/u stvar/ostA
u;e'/o ;e tako@er ;e u mogu>/osti s obzirom /a zavr?etak% &rema ko;em ;e usm;ere/% i ko;i ;e ko/a</a
zbil;/ost. Greta/;e ;e &o&ut /eke m;e?avi/e mogu>/osti i zbil;/osti% ili Lteku>eL zbil;/osti.
Po;movi se ove 'efi/i0i;e mogu &rotuma<iti /a sl;e'e>i /a<i/:
Zbiljnost (a4tus): kreta/;e ;e /eka o're@e/a zbil;/ost. "o /i;e Bmir/aC ili stati</a zbil;/ost% zbog
<i/;e/i0e 'a /e &re'stavl;a u &u/i/i &os;e'ova/u &erfek0i;u. Greta/;e ;e teku>a zbil;/ost% &ro0es
ozbil;e/;a *aktualiza0i;e+% /eka via ad a4tum A put k zbiljnosti. Zato to /azivamo zbil;/ost u ';elomi</om
smislu.
!no .to je u mo&unosti: kreta/;e moe &ri&a'ati samo /ekom mogu>em bi>u% ko;em /e'osta;e /eka
vlastitostA zato ;e kreta/;e &okazatel; *ma/ifesta0i;a+ /esavr?e/osti% &rem'a u isto vri;eme &re'stavl;a
&ro0es usavr?ava/;a.
>koliko je u mo&unosti: o/o ?to se kre>e &os;e'u;e 'ruge zbil;/osti V 0igla ukoliko ;e 0igla ;e /e?to u
zbil;/osti V /o kreta/;e ;e ukl;u<u;e u o/o ?to o/a ima kao mogu>/ost: 0igla ulazi u &ro0es gra'/;e%
ukoliko ;e u mogu>/osti 'a bu'e 'io ku>e *?to /&r. zrak /i;e+. BGreta/;e /i;e zbil;/ost bro/0e ukoliko ;e
bro/0a% /ego ukoliko ;e mogu>/ost ostvare/;a /ekog ki&a: u su&rot/om sve ?to bi bila bro/0a bi se
kretaloC
1-
.
$vo ;o? ;e'/og Tomi/og teksta ko;i se o'/osi /a /ave'e/u 'efi/i0i;u:
"eke su stvari samo u zbil;/osti% 'ruge samo u mogu>/osti% a 'rugo se /alaze u /ekom me@usta/;u
izme@u mogu>/osti i zbil;/osti. D/o ?to ;e samo u mogu>/osti% ;o? se /e kre>eA o/o ?to ;e u &ot&u/o;
zbil;/osti% tako@er se /e kre>e% zbog <i/;e/i0e 'a se ve> &okre/ulo. %ree se ono .to se nalazi u nekom
me2u-stanju izme2u iste mo&unosti i zbiljnosti odnosno ono .to je djelomino u mo&unosti i
djelomino u zbiljnosti. To ;e vi'l;ivo u fe/ome/ima &rom;e/e: ka'a ;e vo'a samo u mogu>/osti vru>a%
;o? se /e kre>eA ka'a ;e vru>a% &ro0es zagri;ava/;a ve> ;e zavr?ioA /o ka'a su';elu;e /a to&li/i% &rem'a
/esavr?e/o% ta'a se kre>e &rema to&li/i% ;er o/o ?to se zagri;ava &rogresiv/o su';elu;e /a sve ve>o;
to&li/i. Dva /esavr?e/a zbil;/ost to&li/e% ko;a ;e u o/ome ?to se zagri;ava% ;e kreta/;e
11
.
Sveti Toma isto &oima/;e izri<e i ;o? ;e'/om 'efi/i0i;om: kreta/;e ;e nesavr.ena zbiljnost
nesavr.eno&
)B
. "esavr?e/a ;e zbil;/ost s obzirom /a sam karakter zbil;/osti: to ;e zbil;/ost ko;a se B'oga@aC%
Q
Aristotel% Fizika III% 1 *,-1 a 1-+%
1-
Toma Akv.% 'n ''' "$(s. , *,5Q+.
11
Toma Akv.% 'n ''' "$(s. , *,5.+.
1,
Toma Akv.% 'n C' Metap$. Q% *,4-.+.
14
ko;a ;e /a &utu is&u/;e/;a% /o ;o? B/i;eC u &u/i/i. A ra'i se o ;e'/o; nesavr.enoj zbiljnosti% ;er ;e% kako smo
vi';eli % vlastitost mogu>eg bi>a.
Die i nastajanje
Prom;e/a se bi>u /e &rotivi a&solut/o: o/a ;e /a<i/ bi>a% /eko Buma/;e/o bi>eC ko;e ;e usm;ere/o 'a
bu'e stabil/o. # stvar/osti otkrivamo o're@e/i bro; kate&orija ili temel;/i8 /a<i/a bi>a: su&sta/0i;a%
kva/titeta% kvaliteta% rela0i;a% vri;eme% m;esto% it'. Te stvar/osti &o&rima;u 'va temel;/a /a<i/a: biti u
mo&unosti ili biti u zbiljnosti */eka su&sta/0i;a ili kvaliteta mogu biti mogu>i ili stvar/i+. "eke kategori;e%
osim toga% mogu biti &osre'/i izme@u mogu>/osti i zbil;/osti: biti u nastajanju% kreta/;e. Iskustvo &okazu;e
'a se kreta/;e u ko/ti/uitetu o'/osi /a kvalitetu% kva/titetu i m;esto * kas/i;e >emo vi';eti 'a se
su&sta/0i;al/a &rom;e/a zbiva tre/ut/o+.
Aristotelovo r;e?e/;e% 'akle% &omiru;e bi>e i /asta;a/;e% za8val;u;u>i s8va>a/;u mo&unosti% ko;e ;e
bilo /e&oz/ato filozofima ko;i su zastu&ali tra;/u &rom;e/u ili filozofima ko;i su bitak s8va>ali stati</o.
Fizi<ki svi;et ;e u tra;/om mi;e/;a;u zbog m/o?tva mogu>/osti% /o istovreme/o ;e stabila/% ima stabil/ost
bitka % ko;i omogu>u;e s&oz/a;u u svo;im o&>im i /u/im vi'i0ima.
4. "iljnost i mogu#nost
Prou<ava/;e kreta/;a *&rom;e/e+ 'ovelo /as ;e 'o otkriva/;a 'va;u temel;/i8 /a<i/a bitka ko;i
&ri&a'a;u stvarima: Bbiti u zbiljiC i Bbiti u mo&unostiC. J;elovita a/aliza ti8 &o;mova &ri&a'a metafizi0i%
ov';e >emo samo ukratko kazati /e?to o tim &o;movima% ko;i se <esto susre>u u temama ko;e >emo
obra@ivati u /a?em &re'metu.
14
Zbiljnost
# o/tologi;i zbil;/ost *a0tus% <i/+ ;est o/o ?to se /alazi u ko;em o/ti<kom sub;ektu ko;i ;est% i ?to ;e u
tom bi>u /;egov u/utar/;i o/ti<ki razlog 'a to bi>e ;est. To ;e &o;am ko;i oz/a<u;e bitak% ukoliko ;e su&rota/
svakom obliku &riva0i;e ili /ebitka &a ;e kao takav /eogra/i<e/. # filozofi;i se tim &o;mom oz/a<u;e
&erfek0i;a /ekog sub;ekta% kao ?to ;e bo;a /ekog lista% forma /ekog ki&a% bit <ov;eka% bitak *zbil;/ost+ toga
bi>a. Ako ta &erfek0i;a /i;e &risut/a *a trebala bi ili bi mogla biti+% kaemo 'a o/a sub;ektu /e'osta;e
*&riva0i;a+. Zbil;/ost /i;e subziste/t/i e/titet% /ego 'etermi/a0i;a ili /a<i/ bitka ko;i &ri&a'a /ekom bi>u: u
ambi;e/tu ko/a</e stvar/osti /ema &ravi8 zbil;/osti% /ego Bbi>a u zbil;/ostiC% ili Bbi>a ko;a &os;e'u;u
zbil;/ostC.
Stvar/ost zbil;/osti se gramati<ki o'raava u glagolima *biti: biti bi;el% biti <ov;ek% tr<ati% stu'irati%
/a'ati se+. Zbil;/osti &ri&a'a &os;e'ova/;e prezent (sada.njost)% ako ;e vo'a to&la ili ako ;e /eki <ov;ek
mu'ar u zbil;i% to z/a<i 'a ;e vo'a to&la sa'a i <ov;ek mu'ar sa'a% a /e ;u<er ili sutra. Dobro ;e uo<iti 'a
zbil;/ost /e ukl;u<u;e /eki ;e'/ostav/i /a<i/ bitka% /ego bitak u /a;to</i;em smislu: o/o ?to stvar/o ;est%
;est u zbil;/ostiA tako ;e vo'a vru>a ka'a ;e uisti/u vru>a% a <ov;ek mu'ar ka'a ;e stvar/o mu'ar *mu'ar u
zbil;i+.
Zbil;/ost kao vi?e ma/;e stabil/a &erfek0i;a te8/i<ki se /aziva prva zbiljnost *gr<. +% za
razliku o' dru&e zbiljnosti *gr<. + % ko;a ;e ';elova/;e. Tako /&r. biti to&ao ;e &rva zbil;/ost a gri;ati
;e 'ruga zbil;/ostA /&r. ko' <ov;eka: biti bi;ela0 ;e &rva zbil;/ost a govoriti ili misliti su 'ruge zbil;/osti.
Mo&unost
# obi</om govoru ri;e< mogu>/ost *gr<. ) z/a% s&osob/ost ';elova/;a. #
aristotelovsko; se filozofi;i% u &rvom re'u% &o' &o;mom mogu>/ost razumi;eva realna sposobnost dobivanja
neke zbiljnosti. Mogu>/ost zato uvi;ek &ri&a'a /ekom sub;ektu% ko;eg zovemo &ote/0i;al/im *mogu>im+.
Mogu>/ost &ret&ostavl;a 'a sub;ektu /e'osta;e /eka zbil;/ost *&riva0i;a+ i 'a ga istovreme/o moe imati:
/;egova ;e situa0i;a 'akle &ot&u/o razli<ita o' ;e'/ostav/e &riva0i;e ili /e'ostatka zbil;/osti. Di;ete /&r. ;e u
mogu>/osti 'a bu'e zreo <ov;ek% 'ok ma<ak to /i;e. Dakako /eki sub;ekt u mogu>/osti u o'/osu /a /eku
zbil;/ost% moe istovreme/o biti u zbil;i /eki8 'rugi8 &erfek0i;a: /&r. /eki stu'e/t moe stvar/o z/ati
'ogmatiku i biti u mogu>/osti 'a z/a kozmologi;u.
14
D ovom &ita/;u vi'i: Aristotel% Meta#izika% E%1,A IO% 11-A Toma Akv.% 'n + Metap$. 16A IO% 111.
16
Treba &rimi;etiti 'a se mogu>/ost s8va>a uvi;ek u o'/osu /a zbil;/ost: Bzbil;/ostC ;e uvi;ek
Bmogu>/ost /eke zbil;/ostiC% ukoliko ukl;u<u;e u/utar/;i o'/os &rema o're@e/o; vrsti zbil;/osti. Gao
zbil;/ost% mogu>/ost ;e tako@er nain bitka% /o izve'e/ i /e'ostata/: /&r. biti bogat u mogu>/osti ;e bez
sum/;e reala/ /a<i/ bivova/;a% &ot&u/o su&rot/o o' ma/;ka takve mogu>/ostiA i&ak bogat u &u/om smislu
;e samo o/a; ko;i ;e stvar/o bogat% bogat u zbil;i.
S 'ruge stra/e% mogu>/ost /e /esta;e ka'a se ;e'/om aktualizira *ozbil;i+% o/a se i 'al;e razliku;e o'
zbil;/osti. Gao ?to &u/a <a?a vo'e /e gubi mogu>/ost 'a sa'ri vo'u% /a isti /a<i/ /eki sub;ekt ko;i ;e &ri;e
bio u mogu>/osti 'a &ostig/e /eku zbil;/ost% /ako/ ?to ;e 'obio /astavl;a za'ravati vlastito sta/;e
mogu>/osti s obzirom /a tu zbil;/ost. To z/aa Bsastavl;e/ostC o' zbil;/osti i
mogu>/osti: /&r. 0rve/a olovka &os;e'u;e u isto vri;eme% &rem'a /e /a isti /a<i/% zbil;/ost ko;a ;e 0rve/a
bo;a i mogu>/ost 0rve/ila. !as/o ;e 'a 0rve/a olovka /i;e <ista 0rve/a bo;a% /ego ;e u /;o; &risut/o stvar/o
'vo;stvo izme@u mo&unosti subjekta i zbiljnosti ko;u sub;ekt &os;e'u;e. Zato ;e razlika izme@u zbil;/osti i
mogu>/osti real/a% a /e samo umska.
Mogu>/ost o ko;o; smo 'o sa'a ras&ravl;ali ;e pasivna mo&unost o'/os/o mogu>/ost &rima/;a
/eke zbil;/osti ko;a &re'met usavr?u;e. Posto;i i aktivna mo&unost V /a ko;u se obi</o misli ka'a se govori
o mogu>/osti V ili sposobnost djelovanja /&r. /etko ko;i vi'i ima aktiv/u mogu>/ost gle'a/;a &a i o/'a ka'a
stvar/o /e gle'a% svira< trube i ka'a s&ava ima aktiv/u mo> svira/;a trube. Drugim ri;e<ima mogu>/ost 'ati
bitak zove se aktiv/a mogu>/ost a mogu>/osti &rimiti bitak zove se &asiv/a mogu>/ost.
Primi;etimo 'a ;e &asiv/a mogu>/ost usm;ere/a &rema &rvo; zbil;/osti V zbil;/osti kao &erfek0i;i V
'ok ;e aktiv/a mogu>/ost izraava o'/os /a 'rugu zbil;/ost ili ';elova/;e. Dsim toga &ri;elaz iz &asiv/e
mogu>/osti u zbil;/ost za8ti;eva /eki uzrok */eki se zi' /e>e sam obo;iti &otreba/ ;e soboslikar% &lo<a se
/e>e sama o<istiti ako ;e /etko /e o<isti+A &ri;elaz o' aktiv/e mogu>/osti u ';elova/;e /a&rotiv izvr?ava sam
';elatel; *<ov;ek ko;i moe govoriti% moe izrav/o govoriti% bez &osre'ova/;a /ekog uzroka+.
Dvim stu'i;em o &rom;e/i &oku?ali smo u>i u tematiku filozofi;e &riro'e. Dal;e >emo se baviti
strukturom t;eles/i8 bi>a% <i;e /am se &rom;e/e &okazu;u s raz/i8 gle'i?ta. Ee> sa'a moemo &rimi;etiti 'a
&riro'/e stvari /isu ;e'/ostav/e% /ego u /;ima &rim;e>u;emo razli<ite stu&/;eve sastavl;e/osti.
1.
Drugo poglavlje
TJELESNA SUPSTANCIJA
1. $upstancija i akcidenti
Prvo >emo se &ozabaviti a/alizom &rve Bsastavl;e/ostiC ko;a se &okazu;e u os;et/im stvarima. #
svi;etu zam;e>u;emo &osto;a/;e me@usob/o razli<iti8 B/eovis/i8C &re'meta. Istovreme/o% ti &re'meti%
&rem'a su svaki &o;e'i/a</o /e?to ;e'i/stve/o% ima;u m/o?tvo oz/aka *vi'ika+% <i/e>i tako B;e'/o>e ko;e
ima;u m/o?tve/ostC: ;e'a/ ;e &as /e?to ;e'i/stve/o i /e &oistov;e>u;e se s ambi;e/tom ko;i ga okruu;eA
me@utim istovreme/o o/ &os;e'u;e m/oge vlastitosti: bi;el% /iska stasa% li;e/% it'. Sre'i?te B;e'i/stvaC ;e
t;eles/a su&sta/0i;a% ko;a &ak &os;e'u;e vlastite ak0i'e/te.
"romatranje promjena u stvarima pokazuje razliku supstan4ije i ak4idenata. Prom;e/a ;e /a;as/i;i
&ut za razlikova/;e ti8 'va;u vi'ova os;et/i8 stvari. Materi;al/a bi>a tr&e o're@e/e &rom;e/e: m;esta% bo;e%
&ove>a/;e tei/a% it'. a 'a /e gube svo; i'e/titet: stvar osta;e u svo;o; supstan4iji% a mi;e/;a se u /ekim
o're'/i0ama ko;e zovemo ak4identi. Za te &rom;e/e kaemo 'a su ak0i'e/tal/e: /;i8ov ;e sub;ekt V tra;/i
su&strat u &rom;e/i V su&sta/0i;a% 'obive/e se o're'/i0e mogu zvati ak4identalne #orme ili ak4identalna
zbiljnost. Posto;e% me@utim% i 'ubl;e &rom;e/e u ko;ima /eka stvar/ost &ot&u/o mi;e/;a svo; /a<i/ bivova/;a%
kao ?to se 'oga@a ka'a &o;e'emo /eku 8ra/u i o/a &osta/e 'io /as. Tim &rom;e/ama bavit >emo se kas/i;eA
sa'a /as za/ima samo sastav su&sta/0i;aak0i'e/ti os;et/e stvar/osti
!pisivanje tjelesni$ bia dovodi do razlikovanja supstan4ije od ak4idenata. Te s&oz/a;e /isu samo
te8/i<ki &o;movi u filozofi;iA svaka osoba z/a te temel;/e razlike *'isti/k0i;e+ i koristi i8 u re'ovitom
govoru. "a;o&>e/iti;i o&is svi;eta V ko;eg eve/tual/o treba z/a/stve/o &o&raviti% /o &osve ;e legitima/
;as/o &okazu;e 'a smo okrue/i m/ogim supstan4ijama ili B&o;e'i/a</im stvarimaC% i 'a smo mi samo ;e'/a
o' /;i8. Ako elimo i/'ivi'ualizirati te stvar/osti% &okazu;emo Bsamostal/e ;e'i/keC: /&r. &o;e'i/u ivoti/;u
ili bil;ku% koma' metala% o're@e/u koli<i/u teku>i/e% kame/% zr/o &i;eska% it'.
S obzirom /a /eorga/ske tvari% moe se &o;aviti o're@e/a /esigur/ost: ;e li /&r. br'o ;e'/a
su&sta/0i;a ili za;e'/i?tvo su&sta/0i;aW More ili ?uma V ;esu li ;e'/a su&sta/0i;aW "ema sum/;e 'a i u tim
stvar/ostima% barem /a /eko; razi/i % mora biti /eka su&sta/0i;al/ost. Problem ;e u o're@iva/;u ;e li /e?to
;e'/a su&sta/0i;a ili 'io /eke su&sta/0i;e ili za;e'/i?tvo su&sta/0i;a. Dsim toga% ;as/o razliku;emo
ak0i'e/tal/e o're'/i0e /eke su&sta/0i;e *bo;i% tei/u% tvr'o>u% veli<i/u% figuru+% ko;e ;o; 'a;u /eke &oseb/e
oz/ake *karakteristike+ a ko;e se /e mogu &oistov;etiti s /;om. Kako ;e uo<iti 'a su&sta/0i;a /i;e ;e'/ostava/
zbro; ili zbirka ak0i'e/ata% ve> 'uboka stvar/ost ko;a i8 'ri za;e'/o% i <i/i s /;ima ;e'/o ;e'i/o bi>e.
2. $poznaja tjelesne supstancije
16
-upstan4ija openito
Erlo ;e te?ko 'efi/irati su&sta/0i;u% bu'u>i 'a se ra'i o &rvo; stvar/osti% ko;a ;e /esvo'iva /a /eku
'rugu. I&ak evo /ekoliko &oku?a;a:
-upstan4ija je bie koje ne pretpostavlja dru&o bie .to bi ve imalo svoj vlastiti osnovni bitak
da mu bude daljnje odre2enje. (-ubstantia est ens :uod non supponit aliud ens :uod iam
$aberes suum esse primum et 4uius esset ulterior determinatio - Ean4).
;"od supstan4ijom mo/emo razumijevati samo stvar koja tako postoji da joj za postojanje nije
potrebna nikakva dru&a stvar< (5es4artes).
-ubstantia est ens 4ui 4ompetit esse non in alio.
-ubstantia est ens talis essentiae 4ui 4ompetit esse in se.
I&ak ;e mogu>e &re0izirati /;ezi/ &o;am% o&isu;u>i /;ezi/e oz/aka &rema /a?em iskustvu. Posto;e tri glav/a
z/a<e/;a &o;ma supstan4ija% ko;i su &oveza/i i ko;e ukratko elim &re'staviti:
16
#s&. Aristotel% Meta#izika E%5A Toma Akv.%'n + Metap$.1-% EII.
1M
a+ -upstan4ija je ono .to je bitno% sre'i?te stvar/osti: o/o ra'i <ega ;e /e?to o/o ?to ;est. Stvari /isu
ko/glomerati vlastitosti ili karakteristikaA moemo o&is/o o're'iti kakva ;e /eka osoba% /eka ivoti/;a ili
/eka 'ruga stvar% 'o/ose>i &o&is vlastitosti */&r. vo'a ;e teku>a% &rozir/a% bezbo;/a%...+% /o ;as/o ;e 'a &osto;i
i/'ivi'ual/a i u;e'i/;u;u>a ;ezgra svi8 ti8 oz/aka% ko;a 'a;e svako; stvari /;ezi/u ;e'/o>u i /;ezi/ vlastiti i
temel;/i karakter.
Tu ;ezgru zovemo bit (esen4ija). Su&sta/0i;a% u tom smislu% o'govara /a &ita/;e: B?to ;e ovoC V Sui'
estC% ?to Toma Akv. obi</o oz/a<u;e kao &rvot/i Sui' stvari% :uod :uid est ili :uidditas
)F
. # re'ovitom
govori% koriste>i &o;am Lsu&sta/0i;aL% uglav/om mislimo /a bit o/oga o <emu govorimo: /&r. ka'a govorimo
o Bsu&sta/0i;i /ekog &roblemaC% ili o Bsu&sta/0i;i /ekog argume/taC.
b+ -upstan4ija je supstrat ak4identima: u ovom 'rugom smislu s8va>amo su&sta/0i;u kao /ose>i
sub;ekt i &o'r?ku ak0i'e/tima% ko;a osta;e 'ok se ak0i'e/ti mi;e/;a;u. !as/o ;e 'a ta uloga &ri&a'a ese/0i;i ili
&rvot/om :uid: subie4tum /i;e /e?to ?to ;e /e&oz/ato i ?to se skriva is&o' izva/;ski8 ak0i'e/ata% /ego
stvar/ost s &ozitiv/im i /ama s8vatl;ivim sa'ra;em. Tako /&r. ese/0i;a B<ov;ekC ili <ov;ekova su&sta/0i;a
*&rvot/i Sui'+% ;e temel; /a ko;i se Bosla/;a;uC ak0i'e/ti *seku/'ar/i Sui'+A kao ?to su bo;a% tei/a% 'ob% s&ol%
';elova/;a.... "e &osto;i izolira/i Bsmi;e8C% /ego ;e smi;a/;e ak0i'e/tal/a zbil;/ost ko;a &ri&a'a sub;ektu
B<ov;ekC. Po;am Bsu&sta/0i;aC etimolo?ki u&u>u;e u&ravo /a tu ulogu temel;a &ri&a'a;u>im ak0i'e/tima:
su&sta/0i;a 'olazi o' sub-stare ?to z/aeg z/a<e/;a 'olazi &olaze>i o' &ret8o'/og. Ak0i'e/ti su /e?to ?to &ri&a'a su&sta/0i;i i zato
o&sto;e u dru&ome (in alio): /isu /eovis/i ili Bsubziste/t/iC% /;i8ov se /a<i/ bitka sasto;i u&ravo u biti u
'rugome. Su&sta/0i;a% /a&rotiv% ima kao svo;u vlastitost subzisten4iju% &o'rava se u sebi samo;% /i;e ;o;
&otreba/ /eki 'rugi u/utar/;i temel;: /;ezi/ /a<i/ bivova/;a se sasto;i u: Bbiti u sebi< a /e ;biti u
dru&omeC.
1N
To ;e /a;bol;a i /a;&rikla'/i;a s&oz/a;a su&sta/0i;e% ko;u Toma Akv. izri<e ovako: res 4uius
:uidditati debetur esse non in alio% to ;est Lo/o <i;o; /aravi /e &ri&a'a bitak u 'rugomeL
15
. "arav/o to /e
z/aa 'a bi &osto;alaA ;e'/a ivoti/;a
ovisi o' ambi;e/ta 'a bi iv;ela% te o' uzroka ko;i su ;e &roizveli. Su&sta/0i;a /i;e Lbi>e ko;e /e ovisi o'
'rugoga 'a bi o&sto;aloL% /ego o/o ?to ;est L;est u sebi samomL% /i;e Lu 'rugomeL.
To tre>e z/a<e/;e ;e o<ito% /o moe se 'okazivati per absurdum: ako su ak0i'e/ti u /ekom sub;ektu%
/u/o ;e 'o>i 'o /e<ega ?to /i;e u /ekom sub;ektu i ?to &re'stavl;a &rvi temel; &o'loge% to ;est 'o
su&sta/0i;e.
Iz o/oga ?to smo kazali &roizlazi vrlo va/a karakteristika% ko;u s&oz/a;a su&sta/0i;e uvo'i u
ambi;e/t bitka: supstan4ija je bie u punom i potpunom smislu% ili Lo/o ?to &rvot/o ;estL
1Q
. Ak0i'e/t ;e
tako@er /e?to real/o *npr. 4rvena boja je bez sumnje realna+A i&ak se /e kae 'a ;e /eki ak0i'e/t &re'met ili
/eko bi>e *npr. stas nije neki predmet+% ;er mu /e &ri&a'a bitak u &rvot/om smislu% /ego /a 'rugota/ /a<i/%
to ;est ukoliko &ri&a'a /eko; su&sta/0i;i: u &rvot/om smislu &osto;e <ov;ek% &as% ko/;% 'rvo% ku>a it'.% a samo
/a 'rugota/ /a<i/ jesu razli<ite oz/ake ti8 su&sta/0i;al/i8 stvar/osti% ko;e zovemo ak0i'e/ti.
,-
9nalo&ija supstan4ije
S&oz/a;a su&sta/0i;e u filozofi;i ;e vrlo z/a<a;/a% a &oseb/o u filozofi;i &riro'e <i;a ;e za'a>a otkriti
su&sta/0i;u u kom&leks/o; strukturi materi;e% ?to /i;e uvi;ek lako. Goris/o ;e ve> o' &o<etka imati /a umu 'a
;e &o;am su&sta/0i;e analo&an: /i;e mogu>e 'ati u/ivou;e ve> u tri &rva z/a<e/;a su&sta/0i;e ko;a smo &ri;e /az/a<ili: stvar/ost
ko;a ;e ese/0i;a% ko;a ;e sub;ekt ak0i'e/ata i u;e'/o o/o ?to subzistira. Su&sta/0i;a moe subzistirati &o sebi
s/agom vlastite ese/0i;e% ko;a ;o; 'a;e &oseb/u Ls/aguL 'a ;e u sebi: :uid Lbo;aL /e moe subzistirati% 'ok
:uid L<ov;ekL &os;e'u;e tu s&osob/ost.
Dsim toga% ako ;e su&sta/0i;e &ri;e svega o/a ese/0i;a *bXt+ ko;a moe subzistirati% t;. ukoliko ;e
oboga>e/a L'ostat/om o/tolo?kom s/agomL% o<ito ;e 'a &osto;i m/o?tvo razli<iti8 vrsta su&sta/0i;Y% u m;eri
1.
Toma Akv.% 'n + Metap$. 1- *Q-,+A 'n +'' Metap$. 4.
1M
#s&. Toma Akv. 5e "otentia S. IO% a 1% a' 16.
1N
#s&. Toma Akv.%5e "otentia S. IO% a. 1% a' 4.
15
Toma Akv.% 5e "otentia S. EII% a. 4% a' 6.
1Q
#s&. Aristotel% Meta#ika% EII% 1A Toma Akv.% 'n +'' Metap$.% 1.
,-
#s&. Toma Akv.% 5e ente et essentia 0a&. M.
1N
u ko;o; varira;u i /a<i/i subziste/0i;e. To ;e lako &rimi;etiti u svako'/ev/om iskustvu% /o 'ok ;e lako uo<iti i
o're'iti su&sta/0i;u me@u ivoti/;ama% o&>e/ito me@u ivim bi>ima% /i;e isto u svi;etu mi/erala% u ko;em
&revla'ava;u sta/;a &omi;e?a/osti i z'rue/osti% g';e se &o/eka' <i/i 'a su&sta/0i;a gotovo /esta;e *osobito
to vri;e'i za teku>i/e+. Z/amo 'a u tim slu<a;evima mora biti ;e'/a ili vi?e su&sta/0i;a% /o vrlo ;e te?ko
i'e/tifi0irati i8% zbog toga ?to ;e /;i8ova su&sta/0i;al/ost slaba% /e &okazu;e se ;as/o re'ovitom iskustvu. To
&okazu;e vlastitu a/alogi;u &o;ma su&sta/0i;a.
>sporedba s dru&im pojmovima
Po;movi ko;e koristimo bie stvar esen4ija individuum supozit #enomen% 'etal;/o se
&rou<ava;u u metafizi0i. Dv';e i8 elimo &re0izirati 'a bi izb;egli zbrku i 'a bi i8 stavili u ko/tekst
stu'i;a fizi<ke &riro'e.
a+ Die (ens): oz/a<u;e Lo/o ?to ;estL. Po' tim se &o;mom obi</o razumi;eva supstan4ija% &rem'a
&o;am bie oz/a<u;e zbil;/ost bitka% 'ok &o;am su&sta/0i;a oz/a<u;e substare i subsitere% kao ?to
smo ve> kazali. I&ak /eke stvar/osti L;esuL &rem'a /isu su&sta/0i;e% za /;i8 *ak0i'e/te+ moe se
kazati 'a su bi>a s ma/;e vlastitosti% 'ok ;e su&sta/0i;a bi>e u &rvot/om smislu.
b+ -tvar (res): ;e /eo're@e/i /a<i/ 'a se izrazi bi>eA zato se ta ri;e< obi</o koristi 'a se /;ome
oz/a smo vi';eli 'a se ova; &o;am <esto &oistov;e>u;e s &o;mom su&sta/0i;a. I&ak
&o;am Lese/0i;aL &rvot/o oz/a<u;e su&sta/0i;u kao 'io su&rota/ ak0i'e/tima% 'ok Lsu&sta/0i;aL
ukl;u<u;e sve. $se/0i;a ;e Lo/o zbog <ega ;e /e?to to ?to ;estL. Zato govore>i o /ekom &re'metu
/e kaemo 'a ;e ese/0i;a% /ego 'a ima ese/0i;u% 'ok kaemo 'a ;e /e?to su&sta/0i;a. $se/0i;a se%
osim toga% o'/osi tako@er /a stvar/osti ko;e /isu su&sta/0i;al/e: /&r. ese/0i;a /ekog bro;a% /eke
kre&osti it'.
'+ 'ndividuum (pojedina4): obi</o oz/a<u;e &o;e'i/u su&sta/0i;u. Me@utim &osto;e tako@er i
i/'ivi'ual/e su&sta/0i;al/e stvar/osti *ova ruka% ova bo;a+.
e+ -upozit (podmet): *u lat. suppositumH u gr<. +: oz/a<u;e ko/kret/u ili i/'ivi'ual/u
su&sta/0i;u. Ako ;e su&ozit 'u8ov/e /aravi% /aziva se osoba.
f+ Fenomen (pojava): etimolo?ki z/avodno razmi.ljanje o pojmu tjelesne supstan4ije
Re'ovito iskustvo &okazu;e 'a ;e t;eles/i *fizi<ki+ svi;et sastavl;e/ o' stvari ko;e su vi?e ili ma/;e
/eovis/e i s o're@e/im /a<i/om bitka% ko;a se /alaze u me@usob/om o'/osu u/utar &rom;e/;ive stvar/osti
svo;i8 ak0i'e/ata. Dolazimo tako 'o razumi;eva/;a% &rem'a /a /esavr?e/ i /eo're@e/i /a<i/% 'o &o;ma
t;eles/a *fizi<ka+ su&sta/0i;a. To vri;e'i i za iskustvo vlastitog &osto;a/;a u t;eles/om svi;etu% ;er smo i mi
/e?to o're@e/o% Lo'vo;e/oL i samosto;/o *subziste/t/o+ u svi;etu.
Re'ovita /am s&oz/a;a% osim toga% &okazu;e 'a su sve su&sta/0i;e materi;al/og svi;eta tijela. (to
z/aima t;eles/og svi;eta &rim;e>u;u /eke za;e'/i<ke oz/aka:
a+ "rote/nost (ekstenziju): ti;ela ima;u 'ime/zi;e% velika su ili male/a% zauzima;u ovo ili o/o m;esto...
S/agom ove vlastitosti o/i mi;e/;a;u svo; izva/;ski oblik i m;es/o se kre>u..
b+ !sjetni kvaliteti: ti;elo ;e o&i&l;ivo% 8ra&avo ili bi;elo% svi;etlo ili obo;e/o% 8la'/o ili vru>e% it'. Pomo>u
ti8 kvaliteta ti;ela ut;ei% <uti.... ";i8ovi kvaliteti ';elu;u /a /a?e
os;et/e orga/e. Dva tre>a oz/aka &oveza/a ;e s &rvim 'v;ema% ;er u&ravo /a?a os;etila za8va>a;u
&rote/u i kvalitativ/u stvar/ost. I&ak% /isu sve t;eles/e 'ime/zi;e /iti sve kvalitete 'ostu&/i os;etilima%
/ego samo o/e ko;e su sukla'/e s mogu>/ostima /a?i8 os;et/i8 orga/a */&r. /a?im os;etilima /e <u;emo
ultrazvuk /iti vi'imo i/fra0irve/o sv;etlo+.
Tri /az/a<e/e oz/ake su 'ostat/e 'a za;e'/o o're'e% bez 'ubl;e filozofske a/alize% &o;am t;eles/e
su&sta/0i;e. Su&sta/0i;a se /e &oistov;e>u;e s tim vlastitostima *&rote/ost i kvaliteta mogu varirati% a 'a
15
ti;elo /e &romi;e/i su&sta/0i;u+% /o o/e su /u/e 'a bi ti;elo bilo ti;elo: /e&rote/o ti;elo% bez os;et/i8
kvaliteta ili ko;e /i;e zam;etl;ivo os;etilima /e bi bila t;eles/a su&sta/0i;a.
D' tri;u oz/aka 'ovol;/a ;e i samo &rote/ost *ekste/zi;a+ 'a se to</o o're'i ambi;e/t t;eles/i8 bi>a.
Ds;et/a &er0e&0i;a se svo'i /a &rve 'vi;e *&rote/ost i os;et/e kvalitete+% ko;e su ob;ektiv/e i /e
&o'razumi;eva;u o'/os sa sub;ektom ko;i i8 zam;e>u;e. Ds;et/i kvaliteti% bu'u>i 'a su toliko razli<ite i 'a se
<esto ogra/i<ava;u samo /a /eka ti;ela% *osim toga ?to /;i8ova ob;ektiv/ost /i;e uvi;ek ;as/a+% /e &omau
&u/o s&oz/a;i t;eles/og bi>a. Prote/ost se &okazu;e kao &rvot/a &o;av/a *&rimar/a fe/ome/olo?ka+
vlastitost ti;ela% kao ?to &okazu;e i 'efi/i0i;a Tome Akv.: ITijelo ukoliko pripada rodu supstan4ija je ono
ijoj prirodi pripadaju konkretne dimenzijeI
B)

Time /e elimo kazati% za razliku o' Des0artesa% 'a bi ti;elo bila <ista &rote/ost. Tom 'efi/i0i;om
o're@u;emo &o;am t;eles/e su&sta/0i;e &omo>u ;e'/e bit/e vlastitosti i zato uvi;ek &risut/e */eko /e&rote/o
bi>e /i;e t;eles/o bi>e+.
,,
-upstan4ija i kvantiteta
Dime/zio/al/a kva/titeta ili L&rote/ostL ti;ela &rou<avat >e se kas/i;e% /o &rikla'/o ;e ve> sa'a
&rote/ost razlikovati o' su&sta/0i;e. Prote/ost ;e vlastitost &o ko;o; se ti;elo 'i;eli u dijelove% za ko;e
moemo kazati 'a /eki sto;e Lov';eL a 'rugi LtamoL *m;es/a razlika+. Su&sta/0i;a ;e kao takva /e';el;iva% i
zato se /e /alazi u /iko;em m;estu u ti;elu: /ema smisla &itati g';e se u ti;elu /alazi su&sta/0i;a% ;er ;e o/a
0i;ela u 0i;elom ti;elu i u svakom /;egovom 'i;elu *ovjek ;e ;e'a/ <ov;ek u 0i;elom svom ti;elu i u svakom
/;egovom 'i;elu% isto se moe kazati za biti zlato pas kua itd.). Su&sta/0i;a u sebi samo; /e &ri&a'a ro'ru
kva/titeta% &rem'a o/a u slu<a;u t;eles/i8 bi>a% ima ak0i'e/tal/u oz/aku 'ime/zio/al/og kva/titeta% &o
ko;em ;e ';el;iva. To /e z/a/osti i zbil;/osti+.
LGo/stitutiv/iL 'i;elovi t;eles/og bi>a */&r. ruke i ?ake l;u'skog ti;ela+ su kva/titativ/i 'i;elovi%
oz/a<e/i m/ogim 'rugim ak0i'e/tima% u ko;ima ;e &risut/a <itava su&sta/0i;a. "ormal/o zovemo ruke% ?ake%
it'.% dijelove tijela dijelove /ivotinje neke osobe logi</o ;e govoriti tako% ;er su ak0i'e/ti% ak0i'e/ti
su&sta/0i;e /o /emo;mo &ri tome brkati su&sta/0i;u s kva/titetom% ili sa zbro;em kva/titativ/i8 'i;elova.
-poznaja tjelesni$ supstan4ija
Po;am su&sta/0i;e <esto ;e bio &re'met kritike mo'er/i8 filozofa% zbog /;i8ove krive teori;e
s&oz/a;e. Ra'i toga ;e koris/o kratko &o;as/iti /eke eleme/te l;u'ske s&oz/a;e fizi<ki8 su&sta/0i;a.
-upstan4ija je inteli&ibilna stvarnost u sebi. Ds;etila za8va>a;u samo kva/titetu i kvalitetu bo;e%
ukuse% 'ime/zi;e% bro;eve% it'. /o /e 'olaze 'o su&sta/0i;a ili biti stvari */iti 'o 'rugi8 vi'ova kao ?to su
bitak rela4ija% it'.+. Dve se stvar/osti *su&sta/0i;e+ mogu Lvi';etiL samo umskim *i/telektual/im+ uvi'om:
o/e su umske *i/teligibil/e+ a /e os;et/e *se/zibil/e+. Ga'a gle'amo kom?i;u Muju i &oz/a;emo ga kao
osobu% za8va>amo /;egovu su&sta/0i;al/ost /a /aizgle' vrlo ;e'/ostava/ /a<i/% /o iskl;u<ivo umski: Mu;i/e
Losob/eL oz/ake /e mogu se vi';eti o<ima ko;e vi'e samo sv;etlo% bo;e i formu % /iti 'rugim os;etilima.
"i;e mogu>e /iti zamisliti su&sta/0i;u% ;er ;e zamislivo samo o/o ?to ;e os;et/o% ?to &os;e'u;e &rostor/e
'ime/zi;e. Iluzor/o ;e v;erovati 'a za8va>amo su&sta/0i;u ka'a si zami?l;amo /eki /e;as/i &rostor/i e/titet%
brka;u>i tako su&sta/0i;u s kva/titetom. Zato ;e &ogre?/o misliti 'a su su&sta/0i;a i ak0i'e/ti 'va e/titeta
sm;e?te/i u razli<ite 'i;elove ti;ela *kao ?to su kora i sa'ra; ba/a/e+.
Tjelesna je supstan4ija ipak Iper a44idensI osjetna. D're@e/u t;eles/u su&sta/0i;u mogu>e ;e
zami;etiti samo ako ;e o/a za8va>e/a os;etilima% /a ta; ;e /a<i/ ta os;et/a &er0e&0i;a &o&ra>e/a
o'govara;u>im umskim s8va>a/;em su&sta/0i;e: /&r. ra'i iskustva 'a smo <esto vi';eli o're@e/u okruglu
formu 0rve/e bo;e% svaka /ormal/a osoba o'ma8 &re&oz/a;e L;abukuL% to ;est ima svi;est 'a s&oz/a;e
ko/kret/u i s&e0ifia per se su samo sv;etlo% bo;e i 'ime/zi;e. # stvari /a? ;ezik &okazu;e to s8va>a/;e t;eles/e
su&sta/0i;e: /e kae se Lvi'io sam sku& bo;aL% /ego Lvi'io sam Mu;u% ku>u% ;abuku...L.
,1
Toma Akv.% 5e ente et essentia% 4. Po;am Lti;eloL ima i ;e'/o 'rugo z/a<e/;e% &o/eka' se koristi u ko/tra&ozi0i;i &o;mu
'u?a: u tom slu<a;u o/o /e z/aa% razli<itog o' 'u?e.
,,
Dv';e se ra'i o filozofskom &o;mu t;eles/e su&sta/0i;e. # kemi;i% su&sta/0i;a ;e /e?to ;o? ue: tako se /aziva /e?to
8omoge/o s /e&rom;e/;ivim oz/akama */&r. kisik% el;ezo% zlato+% za razliku o' s&o;eva sastavl;e/i8 o' razli<iti8 su&sta/0i;a.
Za kemi;u /&r. <ov;ek /i;e ;e'/a su&sta/0i;a 'ok za filozofi;u ;est.
1Q
-poznaja konkretne supstan4ije je obino neposredna intelektualna spoznaja a ne plod
zakljuivanja. "arav/o u /ekim slu<a;evima su' 'a ;e /e?to vi?e ili ma/;e /eka su&sta/0i;a moe biti kriv% /o
i u tim slu<a;evima uvi;ek teimo 'a /e?to razumi;emo /a /a<i/ su&sta/0i;e. /&r. gle'a;u>i &lavet/ilo /eba%
o'ma8 ga &ovezu;emo s /ekim L&re'metomL t;. s /ebom kao 'a bi o/o bilo /eka su&sta/0i;aA razmi?l;a;u>i
uz &omo> z/a/osti% otkrivamo 'a &o;am /ebo u fizi<kom smislu sa'ri m/o?tvo &li/oviti8 su&sta/0i;a% ko;e
;e te?ko ko/kret/o i &o;e'i/a</o &rimi;etiti. Istovreme/o% moemo razumski zakl;u<iti o &osto;a/;u m/o?tva
su&sta/0i;a ko;e /isu izrav/o zam;etl;ive.
3. %kcidentalne kategorije
!pi pre&led
9k4ident (pripadak pri&odak) je takvo bie koje pretpostavlja dru&o bie .to ve ima svoj vlastiti
osnovni bitak i kojem je ona daljnje odre2enje - 944idens est ens :uod supponit aliud ens :uod iam $abet
suum esse primum et 4uius est ulterior determinatio - Ean4). (944idens est ens 4ui 4ompetit esse in alio).
9k4ident je bie takve biti kojoj pripada bitak u dru&ome - 944idens est ens talis essentiae 4ui 4ompetit esse
in alio). D/i &ri&a'a;u /eko; 'rugo; stvar/osti ko;a &os;e'u;e vlastiti bitak i ko;a ;e /;i8ov sub;ekt% a to ;e
su&sta/0i;a.
# okviru aristotelovski8 ak0i'e/tal/i8 kategori;a% &rem'a su 'iskutabil/e u &o;e'i/ostima% mogu se
/a>i koris/e sm;er/i0e za filozofsko razumi;eva/;e ti;ela. Tako filozofi;a &riro'e &rou<ava u &rvom re'u
kvantitetu% temel;/i ak0i'e/t t;eles/e su&sta/0i;e i uv;et svim 'rugim fizi<kim ak0i'e/atima. #&ravo
za8val;u;u>i kva/titetu ti;elo &os;e'u;e o're@e/u &rote/ost% a svi ostali ak0i'e/ti &oveza/i su sa
su&sta/0i;om u&ravo &reko svo;e &rote/osti: /&r. kvalitete o're@u;u &rote/e 'i;elove su&sta/0i;e%
';elova/;e ima;u kao svo; sub;ekt su&sta/0i;u <i;a ;e materi;a 'etermi/ira/a o're@e/im kva/titetom% it'.
Gvaliteta ;e u/utar/;i ak0i'e/t% vlastit svako; t;eles/o; su&sta/0i;i. Gvalitete su tako@er u/utar/;e
*i/tri/se0e+. Svaka ;e materi;al/a su&sta/0i;a o're@e/a% osim &rote/im kva/titetom i razli<itim kvalitetama
ili /a<i/ima ak0i'e/tal/og bivova/;a sukla'/o /;i8ovo; &oseb/o; /aravi: /&r. tem&eratura% gusto>a%
elektri</a &rovo'l;ivost% it'. Posto;e i /emateri;al/e kvalitete ko;e &os;e'u;u i 'u8ov/a bi>a% zato kvalitete
&oseb/o stu'ira metafizika. Filozofi;a &riro'e &rou<ava kvalitete samo ukoliko su vlastitost materi;al/i8
su&sta/0i;a. D;elova/;e ti;ela &rua &rigo'u za &rou<ava/;e 'rugi8 'va;u ak0i'e/ata: ak4iju i pasiju% ko;i
omogu>u;u 'al;/;e &romatra/;e /aravi fizi<ki8 zako/a ko;i rav/a;u ';elova/;e ti;ela.
Materi;al/e su&sta/0i;e &osto;e u o're@e/om vreme/sko&rostor/om okviru. ";i8ova &risut/ost u
/ekom m;estu ;e ak0i'e/t ko;i se tra'i0io/al/o zove ubi (&dje)A usko s tim /alazimo i situs ili *Lu/utar/;a
m;es/a strukturaL+ ?to izri<e ras&ore' kva/titativ/i8 'i;elova /ekog ti;ela u /ekom o're@e/om m;estu.
Tra;a/;e ili osta;a/;e u bitku otvara &ita/;e ak0i'e/ta :uando *ka'a+ ili Lvreme/sku situa0i;uL. Promatra/;e
ovi8 vlastitosti ;e &oveza/a s &o;movima L&rostorL i Lvri;emeL% ko;i su uvi;ek bili &re'met &oseb/og
za/ima/;a filozofi;e &riro'e. Drugi vaa/ ak0i'e/t ;e (rela4ija- odnos)% ko;i &ostavl;a &ita/;e reda o'/os/o
struktural/i8 o'/osa me@u su&sta/0i;ama% u sve ?irim okvirima. To /e>emo &rou<avati kao &oseb/o
&oglavl;e% /ego za;e'/o s ostalim &ita/;ima.
Gao ?to smo kazali% klasifika0i;a i stu'i; ovi8 ak0i'e/ata osla/;a se /a Aristotela% ko' ko;eg za;e'/o
sa su&sta/0i;om% ti vr8ov/i ro'ovi ili L/a<i/i bitkaL <i/e takozva/e kate&orija ili predikata
,4
.
+lastitosti ili vlastiti ak4identi
Zavis/o o stupnju pripadnosti su&sta/0i;i ili ese/0i;i mogu>e ;e razlikovati razli<ite vrste ak0i'e/ata
*vlastitosti+.
a+ /eki su o' /;i8 nu/ne i neodvojive vlastitosti o're@e/e /aravi% &rem'a se /e mi;e?a;u sa su&sta/0i;om:
/&r. fizi<kokemi;ske oz/ake su&sta/0i;e% kao ?to su to<ka le'i?ta ili fuzi;e% elektri</a &rovo'l;ivost%
kemi;ska vale/0i;aA
,4
#s&. Aristotel% Meta#izika% E% NA Toma Akv.% 'n + Metap$. Q *55Q5Q,+. Aristotel govori tako@er o ;o? ;e'/o; va/o;
ak0i'e/tal/o; kategori;i: $abitus% to ;est &os;e'ova/;e stvari */&r. o';e>e% &rste/a% it'+% veza/o samo uz <ov;eka.% &a ;e ta;
ak0i'e/t osobito vaa/ za filozofsku a/tro&ologi;u. Prema Arirstotelu /ovo'i se 'eset kategori;a: su&sta/0i;a% kva/titeta%
kvaliteta% o'/os% m;esto% vri;eme% &oloa;% &os;e'ova/;e% aktiv/o ';elova/;e i tr&l;e/;e.
,-
b+ 'rugi su kontin&entne ili odvojive vlastitosti: o'govara;u /eko; s&e0ifi</o; su&sta/0i;i% /o mogu se
izgubiti zbog &ro0esa ras&a'a/;a: /&r. mo> gle'a/;a ;e <ov;ekova vlastitost% &rem'a zbog <ov;ekove
ko/ti/ge/0i;e% /eki l;u'i mogu biti sli;e&iA
0+ /eki ak0i'e/ti /isu <ak /i vlastitosti% i zato su lako odvojivi% ;er i8 &o;e'i/a su&sta/0i;a /u/o /e
&os;e'u;e: /&r. za <ov;eka biti bi;el ili 0r/% s;e'iti ili sta;ati% biti visok ili /izak% mr?av ili 'ebeo. =esto o
takvim ak0i'e/tima kaemo 'a /isu L;ako va/iL% u&ravo se takve oz/ake u re'ovitom govoru /aziva;u
ak0i'e/tima% kae se Lto ;e ak0i'e/tal/oL% za razliku o' 'rugi8 oz/aka ko;e se bit/e */eki ak0i'e/ti mogu
biti ;ako va/i i /eo'vo;ivi o' /ekog i/'ivi'ua+.
+lastiti ak4identi ili vlastitosti (proprietas) su va/i ;er &re'stavl;a;u o'govara;u>u ma/ifesta0i;u biti
*ese/0i;e+. Ga'a /am /i;e mogu>e 'efi/irati /eki &re'met /a strogi /a<i/% obi</o &rib;egavamo o&isiva/;u
ko;e se temel;i /a &oseb/im vlastitostima */&r. tako se 'efi/ira ti;elo kao Lo/o ?to ima 'ime/zi;eL+. "a ta;
/a<i/ &ostu&a z/a/ost ka'a o're@u;e t;eles/a bi>a &omo>u /;i8ove s&e0ifi</e tei/e% kristal/e forme%
tvr'o>e% bo;e% kemi;ski8 svo;stava% s&ektra zra<e/;a% it'.
Jedinstvo supstan4ije i ak4idenata
"az/a<ili smo real/u razliku ko;a &osto;i izme@u su&sta/0i;e i ak0i'e/ata% /o treba imati /a umu i
/;i8ovo u/utar/;e ;e'i/stvo. Ak0i'e/ti <i/e za;e'/o sa su&sta/0i;om ;e'/u sastavi/u *0om&ositum+. ";i8
sastavl;a i u;e'i/;u;e su&sta/0i;a i s /;ima <i/i ;e'/o ;e'i/o bi>e% sastavl;e/o o' ti8 &ri/0i&a.
Su&sta/0i;a i ak0i'e/ti su &o sebi /eo'vo;ivi: /i;e'a/ ak0i'e/t /e moe o&sto;ati izva/ su&sta/0i;e% i
su&sta/0i;a /i;e /ika'a barem bez /u/i8 ak0i'e/ata ko;i &roizlaze iz same /;ezi/e /aravi */&r. /ema
<ov;eka bez ra0io/al/osti% /iti ti;ela bez &rote/osti+.
#&ravo zato% s&oz/a;a ak0i'e/ata u;e'/o &o'razumi;eva i s&oz/a;u su&sta/0i;e% ra'i toga ?to su
ak0i'e/ti mo'ifika0i;a su&sta/0i;e% to ;est /isu /e?to su&sta/0i;al/o ve> su o' su&sta/0i;e% ko;u u&ravo
&okazu;u *ma/ifestira;u+. Dva ;e &rim;e'ba va/a za filozofi;u &riro'e% ko;a /asto;i u&oz/ati stvari u
/;i8ovom /a<i/u 'a bu'u stvar/e *real/e+. Z/a/osti mogu &o/eka' &rou<avati ak0i'e/te /a a&strakta/ /a<i/%
&romatra;u>i i8 o'vo;e/e o' su&sta/0i;e% 'ok i8 filozofi;a &romatra uvi;ek u;e'i/;e/e s &o;e'i/im stvarima
*/&r. za filozofi;u ;e bol;e govoriti o Lkva/titetu &re'metaL vi?e /ego ;e'/ostav/o o Lkva/titetuL% isto kao i o
L&rote/osti ti;elaL+.
4. !eodgovaraju#a s&va#anja tjelesne supstancije
Po;am su&sta/0i;e /i;e uvi;ek s8va>a/ /a isti /a<i/% u /ekim ;e slu<a;evima bio &o'vrg/ut ra'ikal/o;
kriti0i. Po;avile su se tako &olemike i /es&orazumi% ';elomi</o oko &ita/;a samog /aziva *ri;e<i+ a
';elomi</o s obzirom /a stvar/e &robleme. Te su &ote?ko>e 'ovele /eke autore 'a se o'rek/u &o;ma
su&sta/0i;a% kao 'a bi se ra'ilo o /eo'govara;u>em &o;mu za razumi;eva/;e stvar/osti. "o i&ak su se o'ma8
&o;avl;ivali a/alog/i &o;movi% &o&ut LstvarL% Le/titet% Lsub;ektL. S 'ruge &ak stra/e% ako se o'ba0i ova; /a<i/
razumi;eva/;a svi;eta% lako se otvara &ut sub;ektivizmu: bi>e% stvar% su&sta/0i;a% it'. bili bi &o;movi ko;ima
se ra'i logi<ki8% &ovi;es/i8 i 'rugi8 &otreba 'a;e /eka struktura stvar/osti.
Pogle'a;mo ukratko razli<ita &oima/;a su&sta/0i;e% ko;e ;e kori?te/o u mo'er/im filozofskim
teori;ama ili u /auku &o;e'i/i8 z/a/stve/ika.
a+ T;eles/a ;e su&sta/0i;a kvantiteta materije ko;a se moe &romatrati i m;eriti% masa ko;a osta;e
/e&rom;e/;iva u &rom;e/ama *&ri/0i& o<uva/;a mase+.
b+ T;eles/a su&sta/0i;a% ako &re'stavl;a o/o ?to ;e /e&rom;e/;ivo u &rom;e/i% i'e/tifi0ira se *&oistov;e>u;e+
sa samom svemirskom e/ergi;om.
0+ Su&sta/0i;a ;e razlikov/a i/'ivi'ual/ost u total/osti svemira */&r. <esti0a+.
'+ Su&sta/0i;a ;e o/o ?to osta;e ka'a se rastave ti;ela /a /;i8ove materi;al/e eleme/te *atomi% <esti0e it'.+.
e+ Su&sta/0i;a ;e l;u'ski /a<i/ 'a se i'e/tifi0ira o're@e/o ;e'i/stvo vlastitosti% &rema kriteri;ima koris/osti%
ko;i se mogu razlikovati u razli<itim kulturama. "ema razlika izme@u ese/0i;al/e &oveza/osti i o/e
ak0i'e/tal/e *em&irizam+.
f+ Su&sta/0i;a ;e umska kategori;a ko;om gru&iramo o're@e/e &o;av/osti *fe/ome/e+% ka'a &osto;i /eka
re'ovita susl;e'/ost &o;av/osti ko;o; &ri'a;emo /eki /e&okret/i sub;ekt ko;i Losta;e u vreme/uL *Ga/t+.
,1
Po;movi a+% b+ i '+ tr&e ogra/i<e/;a &re'sokrati<ke misli ko;u ;e /az/a<io ve> Aristotel: su&sta/0i;a bi
bila /eka materi;al/a os/ova &rom;e/ama% bilo 'a ;e to vo'a% vatra% eleme/ti% masa% materi;a% e/ergi;a it'. Ti
vi'i0i &ri&a'a;u su&sta/0i;al/osti &re'meta /o /e is0r&l;u;u ga% /iti su 'ovol;/i za tuma<e/;e kom&leks/i;e
strukture% ko;e su vi?e orga/izira/e i ko;e &re'stavl;a;u samo /;i8ov materi;al/i 'io. Po;movi e+ i f+
izraava;u tuma<e/;e ko;e /i;e realisti<ko: su&sta/0i;a bi bila samo logi<ki /a<i/ mi?l;e/;a stvari i govor o
/;ima. Poima/;e 0+ ;e /e'ostat/o i /e&re0iz/o */&r. i u orga/izmu &osto;i razli<iti vi'i0i% ko;i i&ak /isu
su&sta/0i;a.
Posto;i i em&iri<ka te/'e/0i;a &rema ko;o; bi kori?te/;e &o;ma su&sta/0i;e imalo samo &rakti</u
vri;e'/ost% 'a bi se kvalifi0irali fe/ome/i. Govorimo o stvarima (predmetima) iz komot/osti. Razlika me@u
stvarima i vlastitostima ovisila bi o' ;ezi</i8 /avika% /&r. &otrebu 'a se o're'i /eki sub;ekt za svaku
vlastitost.
Za realisti<ku filozofi;u% razlika izme@u su&sta/0i;e i ak0i'e/ata /e &roizlazi iz gramatike */i;e samo
gramati<ke /aravi+% isti/a ;e u&ravo obr/uto. #stvari &osto;e &re'meti ko;i uiva;u o're@e/e vlastitosti%
makar to i /e z/ae mora biti /eka isti/ska
su&sta/0i;a% ;er moemo Lotu@itiL /eke /a<i/e bitka *i tako@er misliti+. "a?e klasifika0i;e /isu /u/o
a&solut/eA mogu biti &ribli/e% ili biti koris/e. I&ak% o/e /isu &ot&u/o relativ/e: <ov;ek% svo;om
i/telige/0i;om% moe /au<iti &re&oz/avati kao ob;ektiv/ost o're@e/e ese/0i;al/e strukture u svi;etu &riro'e.
5. $upstancija u prirodnim znanostima
Pozitiv/e z/a/osti% /e &oziva;u>i se izri<ito /a filozofsku refleksi;u% slue se bi/omom &o;mova
su&sta/0i;aak0i'e/t. "&r. ka'a govore o &re'metu i /;egovim vlastitostima *oz/akama+. $se/0i;a i
su&sta/0i;a se uvi;ek &o;avl;u;e /a o're@e/o; razi/i% ;er ako u svi;etu &re&oz/a;emo o're@e/u strukturu%
/u/o 'o&u?tamo i /eku ese/0i;u *bit+ ili nain bitka% i /eku i/'ivi'ual/ost *barem o/u samog svi;eta+.
$ks&erime/tal/e z/a/osti /asto;e &re0iz/o u&oz/ati ak0i/'e/tal/e vlastitosti% &omo>u ko;i8 &rua;u
bol;u s&oz/a;u su&sta/0i;e. Grivo ;e misliti 'a se z/a/stve/oeks&erime/tal/a s&oz/a;a svo'i samo /a
ak0i'e/tal/e fe/eome/e.
Prema &ozitivizmu *Jomte+% z/a/osti 'olazi samo 'o s&oz/a;e &ravil/osti fe/ome/a% o'/os/o
utvr@u;e samo zako/e% ko;i omogu>u;u &re'vi@a/;e 'a% ka'a se &o;avi o're@e/i fe/ome/% &o;aviti >e
se i 'rugiA z/a/osti /e bi 'olazile 'o s&oz/a;e isti/ske /aravi stvar/osti% /iti bi se mogla &itati o
stvar/im uzro0ima fe/ome/a. Prema 'rugim autorima% ;ako razli<ite te/'e/0i;e % z/a/osti s&oz/a;u
samo kva/titativ/e vi'ove stvar/osti *o/o ?to se moe m;eriti i zbra;ati+.
Sigur/o ;e 'a eks&erime/tal/e meto'e sustav/o koriste &romatra/;e% izrav/o ili &reko i/strume/ata%
'a bi 'okazale svo;e z/a/stve/e tvr'/;e% a eks&erime/tal/o &romatra/;e izrav/o zam;e>u;e ak0i'e/te. "o
isti/a ;e 'a ak0i'e/ti &okazu;u su&sta/0i;u% zato se moe kazati 'a eks&erime/tal/e z/a/osti &rou<ava;u
su&sta/0i;u% a /e samo /;ezi/e uzro</e &ro0ese.
=esto eks&erime/tal/a z/a/ost omogu>u;e s&oz/a;u su&sta/0i;e% ko;e ;e /e'ostu&/a re'ovito;
s&oz/a;i: /&r. zvi;ez'e u makrokozmosu i viruse% bakteri;e% atome u mikrokozmosu. Dsim toga o/e
omogu>u;u bol;e o're@e/;e /arav ti8 su&sta/0i;a% i 'olaze 'o 'okaza o stvar/im uzro0ima m/ogi8
fe/ome/a */&r. o're@iva/;em &osto;a/;a gravita0i;ski8% elektromag/etski8 i /uklear/i8 sila+.
"a&omi/;em 'a eksperimentalne znanosti pretpostavljaju i koriste odre2ene temeljne pojmovi
#ilozo#ije prirode% kao ?to su su&sta/0i;a i ak0i'e/ti% temel;/e s&oz/a;e veza/e uz &o;e'i/e ak0i'e/te% fizi<ke
uzroke it'. Ga'a se ti &o;movi koristi /a &ogre?a/ i zbrka/ /a<i/% isti/ske z/a/stve/e s&oz/a;e biva;u
&omi;e?a/e s /eto</im tvr'/;ama o stvar/osti i o /a?o; s&oz/a;i stvar/osti% s 'o'at/om o&as/o?>u 'a se te
tvr'/;e &okau /aizgle' &otvr@e/e z/a/stve/om meto'om ili kao 'a bi bili &ravi z/a/stve/i zakl;u<0i.
"a&omi/;em 'a su &o/eka' z/a/stve/e s&oz/a;e formulira/e ili &ro?ire/e s me8a/i0isti<kim
filozofskim teori;ama% ko;e /i;ee &rotuma<iti &omo>u m;es/og
kreta/;a o're@e/i8 materi;al/i8 eleme/ataA ili s teori;ama ko;e zastu&a;u a&solut/i filozofski
,,
evolu0io/izam% ko;e /i;ea% malo &o malo% ostvaru;e se sistematska ko/soli'a0i;a eks&erime/tal/i8
z/a/osti% ko;e su se ;ako &ro?irile /a filozofsko &o'ru<;e% osobito me8a/i0isti<ke% fe/ome/isti<ke i
&ragmatisti<ke stru;e. Ti se filozofski sustavi <esto &oziva;u /a eks&erime/tal/e z/a/osti &oku?ava;u>i u
/;ima /a>i z/a/stve/u &otvr'uA /o 'a bi to &ostigli /u/o mora;u i>i iz/a' meto'e ti8 z/a/osti.
Filozofska refleksi;a omogu>u;e 'a se uoa/;ima% zbog toga
?to se ra'i o &ogre?kama ko;e &ri&a'a;u filozofskom &o'ru<;u. Potreb/o ;e% u ko/a</i0i% razlikovati isti/ske
z/a/stve/e zakl;u<ke o' krivi8 slika stvar/osti ili s&oz/a;a% ko;e se &re'stavl;a;u kao z/a/stve/e a 'a to
stvar/o /isu.
Su&sta/0i;a i ak0i'e/ti /isu Ls8ematski &o;moviL ili L';elat/i &o;moviL kao o/i ko;e ;e o're'ila
z/a/ost u o'/osu /a o're@e/e eks&erime/tal/e ';elat/osti *kao ?to su &o;movi LmasaL% Lelektri</i ot&orL%
L'ui/a valaL% Leleme/tar/a <esti0aL% it'.+. Su&sta/0i;a i ak0i'e/ti su meta#iziki &o;movi% ;er se o'/ose /a
sam bitak &riro'/i8 stvari% ko;i /i;e &o sebi os;eta/. Zato z/a/osti /e mogu Lobezvri;e'itiL te &o;move.
Isti/ski ;e &roblem 'rugi% o'/os/o o're'iti 'o ko;e to<ke s&oz/a;a eks&erime/tal/i8 z/a/osti za8va>a
stvar/ost. 2ez sum/;a to se 'oga@a i% u m;eri u ko;o; se 'oga@a% z/a/ost im&li0it/o koristi &o;move
su&sta/0i;e i ak0i'e/ta% i o/'a ka'a se o/i /e &o;avl;u;u izrav/o u z/a/stve/im iskazima.
'. (roj)ana i posena mno*tvenost tjelesni& supstancija
"i;e mogu>e /eko bi>e ko;e /e bi imalo bitak kao svo;u vlastitost *su&sta/0i;a+ ili ko;e /e bi bila
'etermi/a0i;a su&sta/0i;e *ak0i'e/ti+. Zato se moe ustvr'iti 'a sve ?to &osto;i u svi;etu ili ;e /eki
su&sta/0i;al/i e/titet *i/'ivi'ual/a su&sta/0i;a% ili 'io /eke su&sta/0i;e% ili sku&i/a su&sta/0i;a+% ili
ak0i'e/tal/i e/titet *;e'a/ o' razli<iti8 ak0i'e/ata+. Dvu tvr'/;u% temel;/u u filozofi;i
,6
% &ri8va>a ve>i/a
filozofa% te% kao ?to smo ve> kazali% im&li0it/o i eks&erime/tal/oz/a/stve/a s&oz/a;a stvar/osti. Posto;e
i&ak razlike u &rosu'bi ko;o; ko/kret/o; stvar/osti treba &ri&isati &o;am su&sta/0i;e: treba li &o;am
su&sta/0i;e u &u/om smislu &ri&isati samo ivim bi>ima ili tako@er i /eivo; materi;i% o'/os/o ko;e su
isti/ske su&sta/0i;e. Prem'a &reuzima temel;/e &o;move ko;e smo s&ome/uli 'o sa'a% zamr?e/ost &roblema
'ovo'i 'o /e;as/o>a% ko;e i&ak /e 'oki'a;u val;a/ost &o;mova temel;/i8 &ri/0i&a.
9nalo&ija tjelesni$ supstan4ija
"az/a<ili smo tri oz/ake &o;ma su&sta/0i;a: o/o ?to subzistiraA ese/0i;aA su&strat ak0i'e/ata. Gazali
smo 'a ;e subziste/0i;a &rvot/a oz/aka su&sta/0i;e. Pokazali smo kako ;e &o;am su&sta/0i;e analo&an% ra'i
toga ?to se /;ezi/e vlastitosti stvar/o &rim;e>u;u u razli<itim stvar/ostima /o i u razli<itim stu&/;evima.
(to ;e /eko materi;al/o bi>e savr?e/i;e% u to; m;eri vi?e &os;e'u;e bitak i toliko mu vi?e &ri&a'a
&o;am su&sta/0i;a: zato ;e lak?e &re&oz/ati su&sta/0i;al/ost /ekog bi>a ?to ;e ve>a /;egova savr?e/ost. Fiva
bi>a &os;e'u;u ve>u auto/omi;u bitka i takve s&e0ifi</e &erfek0i;e ko;i omogu>u;u laku i/'ivi'ualiza0i;u
/;i8ove su&sta/0i;al/osti. "o /e <u'i 'a% &romatra;u>i /eorga/sku materi;u a u&ravo u ta; ambi;e/t smo
sm;estili /a?e &rou<ava/;e &o;avl;u;u se /ove /e;as/o>e% ko;e se &ove>ava;u ?to 'ubl;e LsilazimoL /a razi/u
materi;e: moemo susresti e/titete ko;i% &rem'a &os;e'u;u &ravu su&sta/0i;al/ost% i&ak ;e LslaboL &os;e'u;u%
ako se us&ore'i sa savr?e/i;im bi>ima. Posto;e 'akle razli<iti Lstu&/;eviL su&sta/0i;al/osti.
%riteriji supstan4ijalnosti
Da bi utvr'ili ko;e su ko/kret/e su&sta/0i;e &otreb/o ;e imati /a umu /iz kriteri;a za razlikova/;e%
ko;e 'akako treba koristiti u ko/tekstu filozofske a/alize.
I. 3lede vrste% /a;bol;i bi kriteri; bio postojanje jasno de#inirane strukture u prirodi koja se
brojano reprodu4ira% &o ko;ima se vi'i 'a &riro'a LteiL% zato ;er se formira;u &rema to</im &ro0esima
kom&ozi0i;e i 'ekom&ozi0i;e */&r. molekula vo'e ;e ;as/o o're@e/a struktura% ko;a se formira iz u;e'i/;e/;a
atoma vo'ika i kisika uvi;ek u istom o'/osu I,D+. Izva/;ska sre'stva ut;e<u /a tu strukturu% /o istovreme/o
o/a se &okazu;e /eovis/a s obzirom /a ostale stvari. S 'ruge &ak stra/e ;as/o uo<avamo 'a br'o ili ri;eka
/isu su&sta/0i;al/o strukturira/i: /e &o/avl;a;u se uvi;ek /a isti /a<i/ *kao ?to se 'oga@a u mi/eral/o;
,6
#s&. F. Selvaggi% Kosmolo&ia% #/iversita Gregoria/a% Roma 1QM,% &. ,,,.
,4
strukturi+A /;i8ova forma0i;a i ko/kret/a ko/figura0i;a o'govara;u izva/;skim silama */&r. forma ri;eke ovisi
o ko/figura0i;i tere/a+ ko;e ';elu;u /a /e&okret/u masu br'a% /a masu vo'e% it'. Po/a?a/;a /eke &la/i/e%
/ekog &la/i/skog la/0a% /ekog &la/eta ili galaksi;e zvi;ez'a% ... &okazu;u 'a se ra'i o sku&u bro;/i8
su&sta/0i;a% <i;a s/aga i ';elova/;e /isu origi/al/i ve> L&ri'o'a/aL% tako kao ?to m/o?tvo osoba <i/e /eku
/e&okret/u L0;eli/uL.
!o? ;e'a/ kriteri; 'a se i/'ivi'ualizira &oseb/a su&sta/0i;a ;e postojanje stabilno& kompleksa
vlastitosti i vlastiti$ djelovanja. Potreb/o ;e o'stra/iti dodatne aktiv/osti% ko;e &roizlaze iz ;e'/ostav/og
zbro;a vlastitosti &o;e'i/i8 kom&o/e/ti */&r. tei/a 8r&e kame/;a+% tako@er i o/e 'i/ami</e ko;e su &ot&u/o
me8a/i<ke */&r. kreta/;e automobila% oz/a<ava/;e vreme/a /ekog sata+% ko;e /asta;u kao &osl;e'i0a
kombi/a0i;e ';elova/;a &o;e'i/i8 'i;elova. Ra'i se /a&rotiv o sku&u vlastitosti ko;e su /esvo'ive /a 'i;elove
sastavl;e/e su&sta/0i;e% ko;i regulira;u /;ezi/u aktiv/ost kao 0;eli/e i ko;a &roizlaze iz /;e same: /&r. sile
&rivla<e/;a ili o'bi;a/;a% ili &oseb/e vlastitosti &o ko;ima /eko fizi<ko bi>e /e ';elu;e /a sva 'ruga bi>a% /ego
/a samo /eka% i /a o're@e/i bro;.
"a atomsko; u subatomar/o; razi/i <esto se /alaze te vlastitosti. Isto su tako selektiv/e sile i
kemi;ski &ro0esi ko;ima se tvore molekuleA /e?to se sli</o 'oga@a ko' kristala% ko;i /asta;u &rema o're@e/o;
geometri;sko; simetri;i% razli<ito; za svaku vrstu. "a'ilae/;e me8a/i0isti<kog gle'a/;a% ?to &re'stavl;a ;e'/o
o' 'ostig/u>a 'a/a?/;e fizike% 'ovelo ;e 'o bol;eg tuma<e/;a 'i;elova ko;i su';elu;u u 0;eli/i% iskl;u<u;u>i
tako o&as/ost 'a se sastavl;e/e su&sta/0i;e sve'u /a /;i8ove sastavke.
II. 3lede individualne supstan4ije% kriteri; razlikova/;a uzima se iz 'ostat/e djelatne neovisnosti bi>a
s obzirom /a o/o ?to ga okruu;e. # tom smislu% lako razliku;emo iva bi>a% 'ok ;e tee z/ati ;e li koma'
8omoge/e materi;e /&r. vo'a u <a?i i/'ivi'ual/a su&sta/0i;a ili samo agregat *sku&+ vi?e i/'ivi'ua
*molekula+.
"rostorna povezanost ili prostorni kontinuitet &re'stavl;a 'rugi korista/ i/'i0i;% ;er /itko /e 'ri 'a
su 'vi;e razli<ite i o'i;el;e/e stvar/osti ;e'/a su&sta/0i;a. Me@utim% kako ;e kaza/o% /i;e ba? lako razlikovati
su&sta/0i;al/o ;e'i/stvo o' <vrstog u'rue/;a.
Treba imati /a umu 'a &osto;e ni/e strukture koje su utjelovljene u supstan4ije koje su savr.enije
sastavljene% ?to >emo kas/i;e ;as/i;e o're'iti.
Zato% eleme/tar/e <esti0e% atomi% molekule it'. su i/'ivi'ual/e su&sta/0i;e samo ako ';elu;u /a
o'vo;e/ /a<i/ ili Lslobo'/oL% /e ka'a su i/tegrativ/i eleme/t kom&leks/i;e su&sta/0i;e i orga/izma */&r.
ivi8 bi>a+.
"e&ro&a'l;ivost /e moe biti uzeta kao kriteri; su&sta/0i;al/osti% kako su to mislili a/ti<ki me8a/i0isti
*svemir bi se sasto;ao samo o' eleme/tar/i8 su&sta/0i;a% LatomaL ko;i /iti bi mogli /astati /iti /estati%
<i;a bi kombi/a0i;a &roizvo'ila &rivi' makrosko&ski8 su&sta/0i;a+. Ereme/sko tra;a/;e% ot&or/ost
razara/;u ?to &okazu;e ;ako /utar/;e ;e'i/stvo % su i/'ikativ/i kriteri;i 'a se ra'i o /eko; su&sta/0i;i.
"eki autori% &romatra;u>i &rom;e/u o/oga ?to su o/i smatrali su&sta/0i;om% &ogre?/o su zakl;u<ili 'a u
fizi<kom svi;etu /ema su&sta/0i;al/osti.
> makro#izikom podruju% o'/os/o /a o/om u ko;em se materi;a moe &romatrati% /a&re'ak
eks&erime/tal/i8 z/a/osti omogu>u;e s&oz/a;u materi;al/i8 vlastitosti velikom to</o?>u% i zato &omau 'a
se o're'i gra/i0a &o;ma /arav/e su&sta/0i;e. Ga'a se susret/emo s subziste/t/im materi;al/im bi>ima%
*ukoliko mogu &osto;ati o'vo;e/e o' 'rugi8+% i ko;e &os;e'u;u ;e'i/stvo stabil/i8 &riro'/i8 vlastitosti%
me@usob/o &oveza/e% <i/i si 'a ;e logi</o &otvr'iti /;i8ov su&sta/0i;al/i karakter. To ?to su ta bi>a
sastavl;e/a o' 'rugi8 ma/;i8 /e &rotuslovi o/omu ?to ;e re<e/o% ;er /eka ;e'/ostav/i;a su&sta/0i;a kao ?to
smo ve> vi';eli % /ako/ ?to izgubi vlastitu su&sta/0i;al/ost% moe biti ukl;u<e/a /eku savr?e/i;u su&sta/0i;u.
Treba imati /a umu 'vi;e sl;e'e>e &rim;e'be:
a+ Tjelesne se promjene ne protive razliitosti supstan4ija naprotiv pokazuju i$. M/ogi su mislili 'a
/ako/ ?to ;e &ro&ao me8a/i0isti<ki &o;am su&sta/0i;e ko;a /iti /asta;e /iti /esta;e% 'a >e &ro&asti tako@er i
&o;am su&sta/0i;e. "ako/ ?to ;e otkrive/o 'a ;e u materi;al/om svi;etu Lsve &rom;e/l;ivoL i 'a ;e sve
Lsve'ivo /a eleme/teL% zakl;u<ili su 'a u svi;etu /ema su&sta/0i;a% /ego samo razli<iti /a<i/i bi>a *e/titeta+
*?to &o/avl;a a/ti<ku zbrku &re'sokratika &re' &roblemom kreta/;a+.
b+ 5uboka komunika4ija s okoli.em ne protivi se supstan4ijalnoj raznolikosti. Ta komu/ika0i;a
&okazu;e <u'es/u soli'ar/ost razli<iti8 'i;elova kozmosaA za8val;u;u>i /;o; % /&r. sva t;eles/a bi>a u&u>u;u
L&orukuL u <itav svemir % temel;i se os;et/a s&oz/a;a ivoti/;a i l;u'i. S 'ruge stra/e% i iva su bi>a tako@er u
stal/o; komu/ika0i;i s okoli?em *8ra/;e/;e% 'isa/;e% it'.+% a 'a to /e &o'razumi;eva iskl;u<e/;e i/'ivi'ual/i8
razlika.
,6
"eki &re'stav/i0i suvreme/e a/aliti<ke filozofi;e &rim;e>u;u 'a z/a/ost% otkriva;u>i 'uboku
strukturu stvari% 'olaze i/'uktiv/im &utem 'o s&oz/a;e ese/0i;e materi;al/i8 bi>a *&riro'/i8 vrsta% natural
kinds+. Dbi</a s&oz/a;a o're@u;e vrste &re'meta /a os/ovu va/;ski8 kriteri;a% kao ?to ;e morfologi;a% bo;a%
it'.% /o iskustvo z/a/stve/ika ili stru</;aka is&ravl;a o're@e/e &ogre?ke ili /e;as/o>e u obi</o; s&oz/a;i
*/&r. 'a se razliku;e aute/ti</o o' la/og zlata% slike% /ov<a/i0e% it'.+% i tako se 'oga@a mir/i &ri;elaz o'
re'ovite s&oz/a;e /a o/u z/a/stve/u s obzirom /a o're@iva/;e su&sta/0i;e.
"artikularne supstan4ije
Su' o tome ko;e bi bile s&e0ifi</e i i/'ivi'ual/e su&sta/0i;e /eivog svi;eta /e moe ovisiti o /eko;
'emo/stra0i;i */e moe se /&r. &okazati 'a ;e /etko osoba+% /ego filozofskim vre'/ova/;em /a temel;u
em&iri<ke s&oz/a;e. Zbog te?ko>a s materi;om% i zbog ma/;e razi/e kako s&e0ifi</e tako i i/'ivi'ual/e
su&sta/0i;al/osti /ii8 bi>a% ta; su' 'ostie u /a;bol;em slu<a;u visoku stu&a/; v;ero;at/osti% a /e a&solut/u i
metafizi<ku sigur/ost. To samo z/aa mogu se &rimi;etiti m/oge supstan4ije koje se razlikuju po vrstama
*vo'a% el;ezo% zlato+ ko;i ima;u razli<ite razi/e kemi;ske sastavl;e/osti i mogu se rastaviti /a ma/;e sloe/e
su&sta/0i;e */&r. vo'a /a vo'ik i kisikA el;ez/i sulfat /a el;ezo i sum&or+.
"i?ta ma/;e moe se i/'ivi'ualizirati i brojano mno.tvo u tim supstan4ijama */&r. razli<it bro;
atoma vo'ika% molekule vo'e+. LRazi/a sastavl;e/ostiL &risut/a ;e i u su&sta/0i;al/im ;e'i/kama ako su
iz'vo;e/e% to moemo tvr'iti barem za atome molekule i kristale. Is&o' atoma% takozva/e elementarne
esti4e% ako su izolira/e% sigur/o bi i o/e &re'stavl;ale su&sta/0i;al/e ;e'i/ke.
Dve razli<ite su&sta/0i;e% ako se uzmu izolira/o ili kao sastav/i0e vi?i8 su&sta/0i;a *i zato bez svoga
su&sta/0i;al/og karaktera+% obi</o se &okazu;u u /eivom svi;etu sku&l;e/e ili spojene u ma/;e ili vi?e <vrste
0;eli/e i u&ravo se to &okazu;e kao &rvi &o'atak s&o/ta/og iskustva *br'o% gorski la/a0% more+. Tu s&a'a;u i
raz/a Ipomije.ana stanjaI% ka'a se vi?e% su&sta/0i;a razli<iti8 vrsta% /a@u &omi;e?a/e za;e'/o. Ta sta/;a
omogu>u;u &o;ave kondenza4ije i razrje2enje /eke o're@e/e su&sta/0i;e% ko;e zato /e za8ti;eva;u L&raz/i/uL
u o/tolo?kom smislu. Iz toga sli;e'i djelomino pro/imanje ti;ela% ;er slobo'/i &rostori ko;e ostavl;a /eko
ti;elo biva zauzeto o' /ekog 'rugog% kao ?to se 'oga@a /a mikrosko&skom &o'ru<;u ili s&uva ko;a ;e
/ato&l;e/a vo'om.
b+ S 'ruge stra/e% primjeujemo da se razliite supstan4ije ure2uju prema stupnju savr.enosti% tako
'a formira;u <u'es/i re' u &riro'i. #zima;u>i re' kao kriteri; o're@e/e gru&e kvaliteta ko;e 'o&u?ta;u
razli<ite veli<i/e% moe se utvr'iti kako me@u su&sta/0i;ama u fizi<kom svi;etu &osto;i stu&/;evita 8i;erar8i;a
savr?e/osti: /a;/ia bi>a su ;e'/ostav/a s malo vlastitosti% 'ok su o/e vi?e sve vi?e kom&leks/i;e% sve 'o
ivi8 bi>a.
1lementarne esti4e se stu&/;evito razliku;u &rema vlastitostima kao masa% /abo;% mag/etizam% it'.
isto se 'oga@a s atomima u &erio'i</om sustavu kemi;ski8 eleme/ata. Isto se ure@u;u molekule u sve
savr?e/i;e s&o;eve% o' o/i8 jednostavni$ *ko;u ima;u atomi iste vrste+% &a 'o o/i8 kompleksniji$ *atomi
razli<iti8 s&o;eva+% me@u ko;ima se razliku;u neor&anski spojevi *soli% lui/e+% i o/i m/ogo sloe/i;i or&anski
spojevi *alko8ol% ami/okiseli/e% alkaloi'i sve 'o &rotei/a ko;i su sastav/i 'i;elovi ivi8 su&sta/0i;a+. Dsim
toga% u <vrstom sta/;u &osto;e ti;ela ko;a ima;u strukturu kristala ko;i se ure@u;u &rema &ravil/im i
simetri</im geometri;skim obli0ima% ko;i su karakteristia o ko;ima govori mo'er/a fizika% osobito u o'/osu /a &o'ru<;e ko;e ;e slabo 'ostu&/o izrav/om
l;u'skom iskustvu% ima s8ematski karakter a <esto i 8i&oteti<a/% &rema razli<itim stu&/;evima. Suvreme/a
fizika &rou<ava mikrosko&ski svi;et /eizrav/o i% &romatra;u>i seri;u u<i/aka% &ostulira &osto;a/;e a/alog/i8
,.
"a&ome/imo 'a filozofski i z/a/stve/i su' o ko/kret/im su&sta/0i;ama u fizi<kom svi;etu% tako kako smo i8 &re'stavili% /e
o'/ose se /a /iko;i /a<i/ /a teolo?ka &ita/;a ko;a se ti<i fizi<ke stvar/osti% kao /&r. /auk o Sakrame/tima. Tako ka'a
teologi;a govori o supstan4iji kru8a i vi/a ko;i u $u8aristi;i &osta;u su&sta/0i;e ti;ela i Grvi Gristove% o'/osi se /a o/o ?to
obi</o /azivamo kru8 i vi/o.
,M
#s&. F. Selvaggi% Kosmolo&ia% &&. 4-44-..
,.
e/titeta o/ima ko;e &oz/a;emo /a makrosko&sko; razi/i. Atomska struktura materi;e% /a &rim;er% /astala ;e
kao 8i&oteza &rikla'/a za tuma<e/;e /eki8 makrosko&ski8 u<i/aka *ko;i se &rim;e>u;u u kemi;skim
reak0i;ama /a &o<etku mo'er/e kemi;e+% a kas/i;e ;e to /aga@a/;e &otvr@e/o /a raz/e /a<i/e.
To i&ak /e 'o&u?ta 'a se /e za/imamo za stvar/u strukturu stvari% kao ?to su to zastu&ao &ozitivizam
i fe/ome/izam% &rema ko;ima bi &o;movi atoma i mikrofizi<ki8 <esti0a bili samo simboli</e ko/struk0i;e
koris/e za tuma<e/;e zam;etl;ivi8 i m;erl;ivi8 &o;av/osti *fe/ome/a+. Ako slue to; svrsi% &osto;e razlozi za
refleksi;u% i s vreme/om i razvo;em istraiva/;a moe se 'o>i 'o &otvr'e &osto;a/;a i &rou<ava/;a /;egovog
/a<i/a bitka% &rem'a /esavr?e/o i &o a/alogi;i.
Teza o su&sta/0i;al/osti <esti0a% atoma i molekula ima stvar/u vri;e'/ost ;er ti &o;movi% &rema
sa'a?/;em sta/;u z/a/osti% <i/i se 'a o'govara;u ob;ektiv/im stvar/ostima i <i/i se 'a /isu samo 8i&otetske
ko/struk0i;e. # svakom slu<a;u% ras&rava o su&sta/0i;al/osti ti8 bi>a osta;e otvore/a% &rem'a bi 'ubl;a
a/aliza za8ti;evala stu'i; &o;e'i/i8 z/a/stve/i8 teori;a ?to /ama sa'a /i;e mogu>e.
Atomi u slobo'/om sta/;u su vrlo v;ero;at/o &rave su&sta/0i;e% ra'i toga ?to &os;e'u;u izvor/e
vlastitosti ko;e se /e mogu &rotuma<iti samo vlastitostima /;egovi8 kom&o/e/ata% ko;e izva/ svi;eta atoma
';elu;u /a 'ruga<i;i /a<i/. Atom u sebi us&ostavl;a karakteristie/a izva/;skim ';elova/;em% *...+ "o /;egov pro&ram osta;e i <im &resta/u &erturba0i;e atom se
&o/ovo orga/izira &rema vlastito; vrsti i to u vrlo kratkom vreme/u.
A/alog/i argume/ti vri;e'e i za molekule% &rem'a ;e /;i8ovo ;e'i/stvo slabi;e o' o/og ko' atoma. #
molekulama se /alazi vlastitosti ko;e su /esvo'ive /a obi</e kombi/a0i;e atoma. ";ezi/a ko8ezi;a% bra/a o'
u/i?te/;a% o're@e/e &ro&or0i;e%.. 'o&u?ta;u 'a se ustvr'i 'a se ra'i o &ravim su&sta/0i;ama. Sli</o se 'oga@a
u strukturi kristala% <i;o; se strukturi 'ive l;u'i i z/a/ost.
+. Prolem supstancije u modernoj fizici
2+
Fizika% kao i 'ruge z/a/osti ko;e &rou<ava;u materi;al/i svi;et% bave se su&sta/0i;ama% &rou<ava;u
kvalitativ/e% kva/titativ/e oz/ake &rom;e/e% me@u';elova/;e% it'. I&ak se /e za/ima;u izrav/o o su&sta/0i;i
kao takvoj supstan4iji /ego samo o /ekim /;ezi/im &oseb/im vi'i0ima. Ra'i toga /e stavl;a kao sre'i?/;i
&roblem izrav/o &ita/;e su&sta/0i;al/osti u materi;al/om svi;etu.
Z/a/osti i&ak /asto;e u svom razvo;u &osti>i ?to ;e mogu>e ?iru s&oz/a;u &riro'e. "e ogra/i<ava;u
se /a &romatra/;e izolira/i8 &o;ava i /a utvr@iva/;e zako/a ko;i /;ima u&ravl;a;u: istraiva/;e i bol;e
razumi;eva/;e &riro'/og svi;eta omogu>u;e 'a z/a/osti izra'e o&>e/iti;e teori;a ko;e omogu>u;u i/tegrira/;e
i o&isiva/;e razli<iti8 fe/ome/a. Te se teori;e /asto;e ?to vi?e &rilago'iti stvar/osti% /o zbog /;i8ova
ogra/i<e/og i usavr?ava;u>eg karaktera z/a/stve/e s&oz/a;e% takvo &rilago@ava/;e te?ko moe biti
a&solut/o. Z/a/stve/e teori;e obi</o ima;u karakter teoretski$ modela: t;. o/e su ko/0e&tual/e s8eme ko;e
&re'stavl;a;u stvar/o &o/a?a/;e fizi<ki8 bi>a. Ti >e mo'eli &o/eka' biti imagi/ativ/i% kao me8a/i<ki mo'eli
klasi</e fizikeA 'rugi >e &uta imati 'aleko vi?e a&strakt/i karakter% kao ?to se zbiva ko' m/ogi8
matemati<ki8 mo'ela% ko;i se koriste u atomsko; fizi0i.
Teori;e ko;e ;e razvila fizika &o/eka' ima;u veliku &rim;e/u% omogu>u;u>i tako tuma<e/;e velikog
'i;ela &riro'/i8 fe/ome/a. To se /a &rim;er 'ogo'ilo s /;ut/ovskom me8a/ikom% a sli</o se 'oga@a s
razli<itim teori;ama o strukturi materi;e% ko;e se &rim;e/;u;u kako /a &rou<ava/;e svemirski8 fe/ome/a tako
i /a subatomar/om &o'ru<;u.
Zbog te ?iroke &rim;e/e% <esto se &oku?avalo tuma<iti real/i svi;et u skla'u sa s8emama ti8 teori;a%
izvo'e>i zakl;u<ke ko;i se o'/ose /a filozofske &o;move kao ?to ;e su&sta/0i;a% /egira;u>i /;ezi/u real/ost ili
/asto;e>i /amet/uti o're@e/u ko/0e&0i;u materi;al/e su&sta/0i;e *&o&ut o/e me8a/i0isti<ke ili e/ergeti<ke+
ko;e% &rem'a o'govara;u o're@e/im oz/akama stvar/osti% &ot&u/o su /e'ostat/i.
Zato ;e /u/o /e zaboraviti /a karakter modela svake fizi<ke teori;e. Gao ?to smo &o's;etili% te
teori;e mogu 'ati istinitu s&oz/a;u fizi<kog svi;eta% /o biti >e &otreb/o &rosu'iti /;i8ove rezultate &rikla'/im
filozofskim &ogle'ima ako se eli iz /;i8 izvesti zakl;u<0i o metafizi<kim &roblemima% kao /&r. o/a; o
su&sta/0i;al/osti.
-upstan4ija u klasinoj #izi4i
,N
Dvo &oglavl;e ;e 'o'atak i /i;e /u/o za razumi;eva/;e o/oga o <emu se kas/i;e govori% /o moe biti koris/o i za/iml;ivo
za 0;eloviti;e razumi;eva/;e &roblema su&sta/0i;e.
,M
# klasi</o; fizi0i su <esto u<i/;e/e &ogre?ke u tuma<e/;u i 'a/i su krivi zakl;u<0i o tome ?to ;e
su&sta/0i;a% kako smo ve> /a&ome/uli. I/ter&reta0i;a ko;a ;e imala vi?e us&;e8a bila ;e o/a me8a/i0isti<ka:
tu se /asto;alo svesti 0;eloku&/u stvar/ost /e &rote/u materi;u i kreta/;e.
";ut/ovska ;e fizika u veliko; m;eri &ri8va>ala me8a/i0isti<ke i'e;e% makar /a blai /a<i/ i /e uvi;ek
s filozofskog sta;ali?ta. Zato se moe kazati 'a se /;ut/ovska i'e;a su&sta/0i;e ukla&a u me8a/i0isti<ko
gle'a/;e. Zastu&a se teori;a temel;/og dvojstva (dualiteta): svi;et ;e sastavl;e/ o' Lti;elaL i L&raz/i/eL% t;. o'
Lmateri;eL% kruti8 i /e&robo;/i8 <esti0a ko;e se kre>u u L&rostoruL% 8omoge/om sre'stvu% bez kvaliteta i
&asiv/om. !as/o ;e 'a u to; s8emi &o;am su&sta/0i;e /avlastito o'govara samo Lti;elimaL% t;. Lmateri;iL.
";ezi/a ;e &rvot/a oz/aka *vlastitost+ masa% ko;u se &o<elo smatrati gotovo kao bit ti;ela ili su&sta/0i;a: masa
o'govara ot&oru ti;ela izva/;skom kreta/;u */e&okret/a masa i/er0i;a+ ili re0i&ro</om kreta/;u izme@u /;i8
*gravita0io/a masa ili tei/a+. To ;e razlog 'a se <esto% &a i 'a/as% masa 'efi/ira kao Lkva/titeta materi;eL
/ekog ti;ela.
Su&sta/0i;al/ost &rostora se materi;alizirala u klasi</om raz'obl;u u &o;mu eter% /em;erl;iva
su&sta/0i;a% razlive/a &osvu'a% /e&reki/uta% izrav/o /eo'o8vatl;iva /i os;etilima /i i/strume/tima% s&osob/a
'a &rome sva ti;ela. Posto;a/;e etera ;e &ostulira/o kako bi se imalo sre'stvo u ko;em bi se /alazile i kretale
<esti0e% i kao m;esto ko;e Lis&u/;avaL &raz/e ru&e ko;e ostavl;a m;erl;iva materi;a */&r. me@uzv;ez'a/i i
me@uatomski &rostor+. $ter ;e bio i sre'stvo za &re/o?e/;e gravita0io/e i elektromag/etske e/ergi;e. Prem'a
teori;a o eteru r;e?ava &roblem ko/ti/uiteta% &re'stavl;a i ozbil;/e &ote?ko>e. Poku?a;i 'a se me8a/i<ki o&i?e%
&o a/alogi;i s teku>im i elasti</im sre'stvima% &ot&u/o ;e &ro&ao.
# 'rugo; &olovi0i OIO. stol;e>a &o;avio se ;e'a/ 'rugi &o;am /es&o;iv s me8a/i0isti<kom s8emom:
polje. "a &o<etku se ra'ilo samo o matemati<ko; 'omi?l;atosti koris/o; za stu'i; elektromag/etske ili
gravita0i;ske i/terak0i;e me@u ti;elima. #m;esto 'a se izrav/o a/alizira;u sile ko;e /asta;u izme@u 'va;u
ti;ela i ko;e ovise o /;i8ovom &oloa;u% &ret&ostavilo se 'a svaka <esti0a stvara oko sebe /eko L&ol;eL ili
ras&o';elu ;e'i/stve/i8 sila ko;e bi &otom ut;e0ale /a ostale <esti0e ko;e su &risut/e u to; &rostor/o; zo/i.
Sve se vi?e 'avala va/ost tom &o;mu% ;er su se otkrivale &o;ave u ko;ima se <i/ilo 'a &ol;a &re'stavl;a;u
e/titet /eovisa/ o /abo;u ili <esti0ama ko;e ga &roizvo'e. I ta'a se &rib;eglo &o;mu etera kao sre'stvu ko;e
&o'rava &ol;e% me@utim /i ta teori;a o elektromag/etskom eteru /i;e imala ve>i us&;e8 o' o/og
me8a/i0isti<kog.
Posl;e'/;e 'vo;stvo ko;e ;e &risut/o u klasi</o; fizi0i s obzirom /a &o;am su&sta/0i;e ;e o/o o masi i
ener&iji. Masa% kao ?to smo kazali% &okazivala se kao bit/a vlastitost kor&uskula ili materi;al/i8 <esti0a.
Su&rot/o tome% e/ergi;a se &re'stavl;a kao komu/i0ira;u>a stvar/osti me@u ti;elima% vi?e &oveza/a s val/im
oz/akama ko;i &ri&a'a;u eteri ili &ol;ima% &oseb/o u slu<a;u elekromag/etske e/ergi;e% i s&osob/a ;e 'a se
kroz &raz/i/u &re/osi u obliku vala. Pokazivala se tako% /a o're@e/i /a<i/% kao su&rotstavl;e/a Lmateri;iL.
Gao zakl;u<ak moemo kazati 'a ;e klasi</a fizika bila /es&osob/a 'a &omiri% svo'e>i i8 /a &o;am
su&sta/0i;e% razli<ite fe/ome/e materi;al/og svi;eta. ";ezi/e me8a/i0isti<ke &ozi0i;e /avo'ile su ;e 'a
'o&u?ta 'va vi'a materi;al/e stvar/osti *s ;e'/e stra/e Lmateri;aL% ti;ela ili sm;estive <esti0e% ko;e ima;u
masuA i s 'ruge stra/e Lsre'stvoL &rostor eter ili &ol;e% s;e'i?te val/i8 &o;ava i e/ergetski8 &ro0esa+% ili
o'ba0u;u>i ;e'a/ o' /;i8 i svo'e>i /a 'rugo 0i;elu stvar/ost.
6advladavanje dualizma u suvremenoj #izi4i
Glav/i razlozi krize u z/a/osti /a &o<etku OO. stol;e>a bile su o<ite ko/tra'ik0i;e izme@u ti8 'va;u
&o'ru<;a stvar/osti. Teori;a relativ/osti i kva/t/a me8a/ika% isto kao i kas/i;e teori;e o &ol;ima ko;e su
/asto;ale u;e'i/iti kva/t/e i relativisti<ke fe/ome/e% 'oveli su 'o /a'vla'ava/;e toga 'ualizma. !e'/akost
izme@u mase i e/ergi;e% 'vostruki kor&uskular/i i val/i vi' mikrosko&ski8 e/titeta% i/tegra0i;a materi;e s
relativisti<kim &rostorom i vreme/om% su /eki o' rezultata ko;i su &ri'o/i;eli sa'a?/;o; u;e'i/;e/o; vizi;i
fizi<kog svi;eta.
Time se /e eli kazati 'a u 'a/a?/;o; z/a/osti /ema razloga za razli<ite filozofske 'iskusi;e ili
tuma<e/;a. Poseb/o su ra?ire/e e/ergeti<ke i matemati<ke vizi;e. 2iti >e uvi;ek &otreb/o uokviriti razli<ite
vi'ove fizi<kog svi;eta u &rikla'/e filozofske &ers&ektive% 'a bi se iz mo'ela i teoretski8 ko/struk0i;a
z/a/osti izvukli rezultati ko;i >e omogu>iti /a'vla'ava/;e iskl;u<ivo fizi<ki8 i matemati<ki8 s&oz/a;a%
uz'iu>i se tako /a razi/u metafizi<kog s8va>a/;a.
,N
a+ "ojmovi Iener&ijeI i ImaseI
Da bi &rikla'/o mogli i/ter&retirati fizi<ke teori;e &otreb/o ;e &ri;e is&itati z/a/stve/e &o;move
e/ergi;e i mase. Fizikal/i &o;am e/ergi;e &rvo se &o;avl;u;e /a &o'ru<;u me8a/ike% ti;es/o &oveza/ s
fizi<kom veli<i/om /azva/om Lra'L% 'efi/ira/ kao &roizvo' &rem;e?ta/;a /ekog ti;ela /u/om s/agom 'a ga
se &okre/e. # tom ko/tekstu% me$anika ener&ija se 'efi/irala kao sposobnost neko& sustava da proizvede
neki rad <i/e>i tako oz/aku me8a/i<kog sta/;a /ekog ti;ela: zbog <i/;e/i0e 'a ;e u kreta/;u% ili svo;e
&ozi0i;e u/utar gravita0io/og &ol;a% ili zbog svo;e elasti</e ko/struk0i;e% /eki fizi<ki sustav ;e s&osoba/
&roizvesti o're@e/u koli<i/u me8a/i<kog ra'a. Tako ;e bila 'efi/ira/a kinetika e/ergi;a% ko;a ;e &roizlazila
iz kreta/;a% i razli<iti8 vrsta poten4ijalne e/ergi;e *gravita0i;a% elasti</ost% it'.+
Gas/i;e se &o;am e/ergi;e &roteg/uo /a 'ruga &o'ru<;a fizike% &a se &o<elo govoriti o toplotnoj
elektrinoj kemijskoj atomskoj e/ergi;i% ukoliko se ko/statiralo *barem teoretski+ 'a se /eke vrste e/ergi;e
mogu &retvoriti u 'ruge. Pro?ire/;em z/a<e/;a% &o;am e/ergi;e u fizi0i ;e gubio svo; i/tuitiv/i karakter: u
svakom teoretskom ko/tekstu o/a ;e 'efi/ira/a /a razli<it /a<i/% &o/eka' vrlo a&strakt/o% g';e su vrlo va/i
kom&leks/i matemati<ki &o;movi. $/ergi;a ;e 'akle u fizi0i temel;/a veliina% o'/os/o matemati<ki &o;am
ko;i ;e /a ta; /a<i/ ko/struira/ 'a ga se moe &ostaviti u o'/os s eks&erime/tal/im rezultatima% &rem'a treba
&o's;etiti 'a /;egov o'/os s &romatra/im <i/;e/i0ama /i;e uvi;ek izrava/.
"e?to se sli</o 'ogo'ilo s &o;mom masa. Ee> smo u&ozorili /a smisao ko;i ;e ova; &o;am imao u
klasi</o; me8a/i0i% g';e ga se &romatralo kao bit/u vlastitost materi;al/i8 ti;ela% iz;e'/a<u;u>i ga s
Lkva/titetom materi;eL /ekog ti;ela. Razvo; z/a/osti 'ovelo ;e 'o o'ba0iva/;a takve &re'rasu'e%
&rim;e/;u;u>i &o;am mase /a e/titet ko;i /i;e izrav/o os;et/o zam;etl;iv *molekule% atome ...+% u ko;ima ;e
takav &o;am ma/;e &rikla'a/. Masa se sa'a 'efi/ira /a raz/e /a<i/e% oz/a<u;u>i /eku fizi<ku veli<i/u
teoretskog karaktera% <i;i ;e o'/os s os;et/im fe/ome/ima <esto samo /eizrav/a.
Po/eka' se uo<ava te/'e/0i;a 'a se su&sta/0i;alizira;u ti &o;movi. To se 'ogo'ilo s masom u
me8a/i0isti<kim stru;ama ko;i su &risut/i u klasi</o; fizi0i% kao i s e/ergi;om /a kra;u OIO stol;e>a i &otom i
u e/ergisti<kim &ozi0i;ama. "o &otreb/o ;e &rimi;etiti 'a ustvari z/a/osti /e 'o/ose /ikakvu os/ovu za
tuma<e/;e &o;mova Le/ergi;aL i LmasaL kao 'a bi se o'/osila /a su&sta/0i;al/i e/titet. S filozofskog gle'i?ta
oba'va &o;ma bi o'govarala o're@e/im aktiv/im kva/titativ/im sta/;ima materi;al/i8 su&sta/0i;a. Sa
sta;ali?ta fizike to se ;as/o reflektira u <i/;e/i0i 'a u svakom teoretskom ko/tekstu% e/ergi;a uvi;ek
&ret&ostavl;a /eku vlastitost fizi<ki8 sustava% bilo 'a su o/i o/o ?to re'ovito /azivamo su&sta/0i;a *groma'a
kame/a% vo'a% &li/+ ili fizi<ki e/titeti *kao ?to su elektromag/etski valovi+ o <i;o; >emo su&sta/0i;al/osti
govoriti kas/i;e. Masa ;e tako@er vlastitost o're@e/i8 fizi<ki8 e/titeta% bez ko;e mogu biti. # /ikom slu<a;u%
i&ak% masa ili e/ergi;a /e mogu biti s8va>e/e kao /eovis/a su&sta/0i;al/a real/ost.
b+ Jednakovrijednost izme2u ImaseI i Iener&ijeI
!e'/a o' &osl;e'i0a teori;e relativ/osti ko;u ;e iz/io $i/stei/% ;e glasovita ;e'/akost eLm:4M% g';e LeL
&re'stavl;a e/ergi;u% LmL masu a L0L brzi/u sv;etlosti. To iz;e'/a<ava/;e /alazi veliku &rim;e/u u atomsko;
fizi0i: /&r. u atomsko; bombi /esta;a/;e malog 'i;ela mase ti;ela ko;e su';elu;u u &ro0esu &roizvo'e veliku
koli<i/u e/ergi;e% ?to se vi'i ima;u>i /a umu veliku vri;e'/ost veli<i/e L0L oko 4-- milio/a metara /a
seku/'u.
Dva tra/sforma0i;a u z/a/stve/o; teori;i z/au;e 'a se ti o'/osi ti<u real/i8 fe/ome/a. "o% &rema o/ome ?to smo &ri;e kazali o &o;movima LmasaL i
Le/ergi;aL% /i;e'a/ se /e o'/osi /a /eki su&sta/0i;al/i e/titet. "e ra'i se o &retvara/;u ;e'/e su&sta/0i;e
*mase+ u ak0i'e/t *e/ergi;a+% /iti o &oistov;e>iva/;u e/ergi;e s su&sta/0i;om ko;a bi se &retvorila u fe/ome/
mase. "i;e'/o se o' ti8 i/ter&reta0i;a /e sugerira ili za8ti;eva tuma<e/;e fe/ome/a i /;i8ovi8 z/a/stve/i8
formula0i;a.
!as/o u &o;avama /a ko;e se o'/osi s&ome/uta ;e'/akost% mogu>e ;e 'a se &roizvo'e su&sta/0i;al/e
&rom;e/eA /o to /e ukl;u<u;e 'a bi e/ergi;a bila su&sta/0i;a: uvi;ek >e &osto;ati /eka su&sta/0i;a ko;o;
&ri&a'a ova e/ergi;a Loslobo@e/aL ili L&roizve'e/aL * u svakom slu<a;u% /ema razloga 'a se e/ergi;a s8va>a
kao &o'loga ili /a /a<i/ LeteraL % kako su 'rali m/ogi autori u klasi</o; fizi0i+.
Potreb/o ;e ko/a</o /a&ome/uti 'a &o;am mase tre/ut/o u z/a/osti o'/osi /a razli<ite vi'ove
stvar/osti ko;i se razli<ito 'efi/ira;u% ?to &okazu;e 'a ;e &ogre?/o s8vatiti masu kao 'a bi bila izrav/a/ izri<a;
materi;e ili kva/titeta materi;e. Dva; &osl;e'/;i &o'atak /az/a<u;e% &o' ;e'/im 'rugim vi'om% 'a se
fe/ome/i / a ko;e se o'/osi /e mogu tuma<iti kao Lko/verzi;u *&retvara/;e+ materi;e u e/ergi;eL *i obrat/o+%
,5
kao 'a bi ova materi;a i ova e/ergi;a *ili ;e'/o o' 'vi;e+ bile su&sta/0i;al/e stvar/osti. Go/a</o% &retvara/;e
mase u e/ergi;u% ili obrat/o% <i/i se 'a treba formal/o razum;eti kao &rom;e/u ko;a se o'/osu /a 'uboke
kvalitativ/e vi'ove stvari% ko;i <esto sa sobom 'o/osi v;ero;at/o /eku su&sta/0i;al/u &rom;e/u.
0+ 5vojstvo (dualnost) IvalI-Iesti4aI
# klasi</o; fizi0i% razli<ite su se teori;e temel;ili /a Lmo'elu valovaL% o'/os/o /a &oseb/om kreta/;u
vala ko;i se ?iri &rema o're@e/o; zako/itosti *kao valovi ko;i se &roizve'u ba0a/;em kame/a u mir/u vo'u+:
/&r. teori;e o ?ire/;u zvuka *u akusti0i+ ili sv;etla *u o&ti0i+. Eal/a s8ema se &rim;e/;u;e tako@er i /a
elektromag/etke fe/ome/e.
# klasi</o; su fizi0i &osto;ale i Lkor&uskular/e teori;eL% utemel;e/e /a &rou<ava/;u kreta/;a
Lkor&uskulaL ili L<esti0aL. # o&ti0i su &osto;ale ob;e teori;e% i ras&ravl;alo se imali sv;etlo kor&uskular/u ili
val/u /arav% zbog toga ?to su ob;e teori;e 'avale za'ovol;ava;u>e rezultate% ;e'/a ;e teori;a tuma<ila
fe/ome/e ko;i su ibz;egavali 'rugo;.
# okvirima mo'er/e fizike% ve> ;e Pla/0k formulirao 8i&otezu &rema ko;o; atomi &rima;u i
&roizvo'e ra'i;a0i;sku e/ergi;u *val/o kreta/;e+ u malim koli<i/ama *1Q--.+. $i/stei/ ;e *1Q-..+ iz/io
8i&otezu &rema ko;o; se u sv;etlu kombi/ira kor&uskular/a i fal/a &riro'a u Lfoto/imaL% i koristio ;e za to
Pla/0kove Lkva/t/eL i'e;e i formuleA te su 8i&oteze &otvr@e/e eks&erime/tal/im &okusima *LJom&to/ov
u<i/akL 1Q,4.+.
Go'i/e 1Q,6. Kuis 'e 2roglie &ro?irio ;e $i/stei/ovu teori;u /a 'ruge <esti0e% &ret&ostavl;a;u>i 'a ;e
materi;al/im <esti0ama &ri'rue/ i materi;al/i val% i &restavio ;e svo;u glasovitu formulu ko;a stavl;a u o'/os
oz/ake kor&uskule i /;ezi/a vala. LEal/a me8a/ikaL% ko;a se razvila o' te i'e;e u uskom o'/osu s kva/t/im
teori;ama% ;e ;e'/a o' /a;va/i;i8 'i;elova mo'er/e fizike% u /;ezi/om sastavl;a;u su';elovali su me@u
ostalim S08rZ'i/ger i Ieisemberg. Zeisemberg ;e 1Q,N. izveo L&ri/0i& i/'etermi/a0i;eL% &rema ko;em ;e
/emogu>e istovreme/o o're'iti sigur/u &ozi0i;u i brzi/u /eke <esti0e.
Erlo ;e te?ko 'o/i;eti za'ovol;ava;u>e tuma<e/;e o tim &ita/;ima% ko;a su &rouzro<ile ko/troverzi;e i
me@u fizi<arima. M/ogi su se &itali ;eli ta; 'vostruki vi' fizi<ke stvar/osti stvara/% ili ovisi &ri;e svega o
/a?em /a<i/u s&oz/ava/;a% ili ko/kret/i;e o gra/i0ama /a?e m;er/e s&oz/a;e *&rema Ieisembergovom
L&ri/0i&u i'e/termi/a0i;eL+.
=etiri su glav/a mi?l;e/;a:
+ "robabilistika interpreta4ija Ieisemberga% 2o8ra i 'rugi8% /azva/a tako@er i tuma<e/;e iz
Jo&e/8age/a * ;er su u tom gra'u s&ome/uti z/a/stve/i0i 1Q,N. 'efi/irala tu i/ter&reta0i;u+: /i;e mogu>e
'ati ko/a</o tuma<e/;e% zbog /e&revla'ivi8 gra/i0a /a?e s&oz/a;e mikrofizi<kog svi;eta% &rema L/a<elu
i/'etermi/a0i;eL. 2o8r iz/io te i'e;e &reko svog &oz/atog /a<ela L&ri/0i& kom&leme/tar/ostiL: valovi i
<esti0e su 'va kom&leme/tar/a as&ekta% o' ko;i8 ;e'a/ /esta;e ka'a se 'rugi &re0izira. Groz tri'esetak
go'i/a to tuma<e/;e bi;a?e Lslube/oL kva/t/e teori;eA 'rugi su fizi<ari *Pla/0k% $i/stei/% S08rZ'i/ger+%
usm;ere/i &rema realisti</o; teori;i% to su o'ba0ili.
+ +alno tuma<e/;e% ko;e ;e &o'ravao S08rZ'i/ger: val/o s8va>a/;e bi izri0alo bit fe/ome/a% 'ok bi
kor&uskule bile &oseb/e e/ergetkse ko/0e/tra0i;e ko/ti/uira/i8 &ol;a.
+ Prete/o korpuskularno tuma<e/;e *MaP 2or/+ % &rema ko;o; bi val bio ;e'/ostav/o m;ere/;e
v;ero;at/osti 'a se /a@e <esti0a u /eko; to<ki &rostora i s o're@e/om e/eri;om.
+ 5ualistiko tuma<e/;e% ko;e /asto;i &omiriti ova vi'ika &rema realisti<ko; &ers&ektivi% ko;u su
zastu&ali De 2roglie *ko;i ;e 1Q.,. /a&ustio &robabilisti<ku tezu+% 2o8m% Eigier i 'rugi. Mikrofizi<ka bi
stvar/ost bila sastavl;e/a u os/ovi o' <esti0a% s ;ezgrom kao temel;em kor&uskular/i8 vlastitostiA ko;a bi bila
okrue/a /estal/i;im eleme/tom *sli</o kao 0ito&lazma u ivo; sta/i0i+% s;e'i?tem val/i8 fe/ome/a% i
v;ero;at/o% ko;eg bi &roizvo'ila sama ;ezgra. Takvo bi &o'ru<;e bilo ogra/i<e/o za'/;om elasti</om
&ovr?i/om sa stal/im &rom;e/ama u o&segu.
S obzirom /a /a? &roblem% teori;e o ko;ima govorimo /e iskl;u<u;u filozofski &roblem su&sta/0i;e.
bliska veza izme@u kor&uskular/og i val/og o&isa mikrofizi<ke materi;e% kao i &ote?ko>e uskla@iva/;a 'va;u
o&isa% &okazu;u ;o? ;e'/om kako /i;e mogu>e LzamislitiL mikrokozmi<ki svi;et &omo>u mo'ela ko;i su uzeti
iz re'ovitog iskustva. Ti zami?l;e/i mo'eli /u/o /ailaze /a /esavla'ive gra/i0e. "ema /ikakve &ote?ko>e
'o&ustiti 'a% u fizi<kom ustro;u materi;e% su uvi;ek &risut/i razli<iti e/ergetski &ro0esi: 'a&a<e &ot&u/o ;e
,Q
logi<ki 'a se to 'oga@a. "i;e &roblem ako se misli 'a su takozva/e Leleme/tar/e <esti0eL rezultat e/ergetski8
i/terak0i;a: to bi bilo /e&ri8vatl;ivo samo za o/oga tko zastu&ao mo/isti<ki atomizam% &rema ko;em bi
morale &osto;ati &osl;e'/;e <esti0e materi;e% /e&rom;e/;ivi i sliu e/ergi;e: &osto;a/;e
e/ergetski8 &ro0esa /a svim ;e razi/ama &ot&u/o s&o;iva s &riz/ava/;em m/o?tva &oseb/i8 su&sta/0i;a u
materi;al/om svi;etu% &a i ako se 'o&usti 'a su te su&sta/0i;e uv;etova/e fizi<kim e/ergetskim &o;avama.
Svaki >e e/ergetski &ro0es uvi;ek biti &ri'rue/ /ekom obliku su&sta/0i;al/osti *us&rkos &ote?ko>i 'a se o/a
i/'ivi'ualizira+.
'+ "olja i esti4e
Po;am &ol;a i 'al;e u mo'er/o; teoretsko; fizi0i ima z/a<a;/u va/ost% /o &ostu&/o se o';el;ivala o'
klasi</i8 veza ko;i su ;e &re'stavl;ala kao /e?to ra'ikal/o su&rot/o o' &o;ma <esti0a.
Teori;a &ol;a stu'ira materi;u u fu/k0i;i ras&o';ele s/age ili e/ergi;e /e bave>i se izrav/o
karakterom same materi;e. Glasi</im teori;ama &ol;a% ko;e &rou<ava;u elektromag/etske i gravita0io/e
&o;ave sukla'/o $i/stei/ovo; teori;i relativ/osti% u 'rugo; &olovi/i OO stol;e>a &ri'ruu;u se raz/e kva/t/e
teori;e o &ol;ima% ko;e /asto;e /a ta; /a<i/ o&isati tako@er i fe/ome/e /a subatomar/o; i sub/uklear/o; razi/i%
'a bi iz/i;eli o&>e tuma<e/;e i/tim/e /aravi materi;e. $lektromag/etskim i gravita0io/im &ol;ima &ri'ruili
su se i 'va /ova &ol;a s/age% /azva/i jaka i slaba% a ko;a su &risut/a samo /a subatomar/o; razi/i. Posto;e
tako <etiri ti&a temel;/i8 i/terak0i;a u materi;i% ko;e sa'a?/;e teori;e /asto;e o&isati i u;e'i/iti o&>im
zako/ima. #s&rkos velikom /a&retku ko;i se zbio u ovom 'i;elu fizike% /e ras&olaemo ;o? uvi;ek /ekom
teori;om ko;a bi ko/a</o sve u;e'i/ila. To ovisi o teoretsko; kom&leks/osti ti8 stu'i;a% i velikim
&ote?ko>ama 'a se obave eks&erime/tal/a &romatra/;e% ko;a za8ti;eva;u sve savr?e/i;e i kom&li0ira/i;e
i/strume/te% kao ?to su ak0elatori <esti0a i 'rugi.
"eke su teori;e &oku?ale svesti mo'ele <esti0a /a <istu teori;u &ol;a. Prim;er takvog &oku?a;a ;e i
Lu/itar/a teori;aL ko;u ;e &re'loio $i/stei/ &ri kra;u svoga ivota% zami?l;e/a kao /a<i/ 'a se u;e'i/e
elektromag/etska &ol;a i gravita0i;a. $i/stei/ ;e bra/io &otrebu 'a se /e uzima u obzir &o;am <esti0a% 'a bi se
&restavila 0;eloku&/a stvar/ost samo &omo>u vreme/sko&rostor/i8 &ol;a % ?to bi 'alo &o<etak svim fizi<kim
&o;avama. Ta i sli</e teori;e ko;u su &re'loili Heil i 'rugi /i;e imala &u/o us&;e8a. "a;/ovi;e teori;e
/asto;e gotovo uvi;ek &okazati 'a se mogu &ovezati &o;movi <esti0a i &ol;a. Go/kret/i;e% 'a/as se /asto;i
&ri'ruiti &ol;a ko;i bi o'govarali <etiri ti&a i/terak0i;a takozva/i8 esti4a interak4ije: &luoni za ;ake
i/terak0i;eA mezoni za o/e slabeA #otoni o'govor/i za elektomag/etska &ol;a i &ravitoni za gravita0io/a
&ol;a.
Te?ko ;e% gle'om /a sa'a?/;e sta/;e razvo;a teoretske fizike% 'ao/i;eti su' o vrsti stvar/osti ko;a se
&ri'a;e tim fizi<kim e/titetima: eleme/tar/im <eti0ama% &ol;ima s/age i /;i8ovim i/teraktiv/im <esti0ama.
Tako@er i s fizi<ke to<ke gle'i?ta% 'a/as smo ;o? 'aleko o' ko/a</og tuma<e/;a. 2ilo &ol;a bila <esti0e <i/i
se 'a bi o'govarali stvar/im fe/ome/ima% o ko;ima se mogu 'o/i;eti i val;a/e eks&erime/tal/e &rov;ere. "o
;as/o ;e 'a se tako@er i /a subatomar/o; razi/i mora se koristiti 'vostruki ti& o&isa fizi<ke real/ostiA kao
&ol;a s/age tako i <esti0e bi bile u;e'/o 'va /a<i/a &re'stavl;a/;a stvar/osti i /;ezi/a 'va vi'a ili
ma/ifesta0i;e. Ta <i/;e/i0a% &o/ovimo% /e &re'stavl;a /ikakvu &ote?ko>u 'a se 'o&usti &risut/ost su&sta/0i;e
u materi;al/om svi;etu. Ga'a se govori o <esti0ama ili &ol;ima eli se kazati 'a /i;e ri;e< o 'vi;e su&rot/e
stvar/osti% /iti o 'vi;e /eovis/e vrste su&sta/0i;al/osti% /ego o fizi<kim vi'i0ima ;e'/e ;e'i/e stvar/osti:
materi;al/e su&sta/0i;e.
4-
Tree poglavlje
JEDINSTVO MATERIJE I FORME
1. ,vod
Do sa'a smo govorili o t;eles/o; su&sta/0i;i kao i/'ivi'ual/o;% su&sta/0i;al/o; i bit/o; ;ezgri ti;ela.
Potreb/o ;e 'ati filozofsku a/alizu ko;a >e &omo>i 'ubl;em s8va>a/;u /aravi t;eles/og bi>a kao takvog.
"e>emo se baviti &o;e'i/ostima t;eles/e su&sta/0i;e /iti o&isiva/;em /;ezi/i8 fizi<ki8 karakteristika% /ego
&ri;e svega baviti &ita/;em t;eles/e su&sta/0i;e kao takve. Da to &ostig/emo treba imati /a &ameti sl;e'e>e
&rim;e'be:
a+ > tjelesnom svijetu postoje strukture koje se ponavljaju ko;a su zato za;e'/i<ke ili u/iverzal/e%
&rem'a se /alaze uvi;ek ostvare/e u &o;e'i/im &re'metima. # &riro'i &osto;i veliko bogatstvo oblika
(#ormi): forma se /e &okazu;e kao za;e'/i?tvo a&solut/o razli<iti8 ;e'i/ki% /ego kao sku&i/e ;e'i/ki sa
za;e'/i<kim karakteristikama% ko;e se mogu za;e'/o klasifi0irati. To ;e o&>a &o;ava: kako u a/orga/skom
tako i u orga/skom svi;etu% ?to /am 'obro &otvr@u;u /a;razli<iti;e z/a/osti. 2i>a &o/eka' ima;u za;e'/i<ke
<ak i svo;e 'ime/zio/al/e vlastitosti% &o&ut geometri;ske strukture kristala% ili ;as/o o're@e/e figure raz/i8
ivoti/;a ili l;u'skog ti;ela. S/agom 'uboke forme *Lsu&sta/0i;al/aL ili Lbit/aL+ &o;e'i/a se t;eles/a bi>a
stavl;a;u u vrste: u svi;etu tako /alazimo ;e'/u s&e0ifia iste bit/e
za;e'/i<ke strukture &ri&a'a;u isto; vrsti i% u isto vri;eme% vrste su uvi;ek um/oe/e ili ostvare/e u
i/'ivi'uima *;e'i/kama+.
b+ > tijelima postoje promjene esen4ijalne #orme% 'rugim ri;e<ima% stvari se &okazu;u kao
&rom;e/;ive ;e'/a u 'rugi% /o /e bilo kako% ve> &rema to</o o're@e/im i ure@e/im zako/ima. Su&sta/0i;a
;e'/e ivoti/;e% /a &rim;er% moe biti &ot&u/o asimilira/a o' /eke 'ruge ivoti/;e: &rva se u/i?tava ili izgubi
vlastitu s&e0ifie% ako se is&u/e o're@e/i uv;eti% moe &retvoriti u /eko 'rugo materi;al/o bi>e. # svemiru
'akle &osto;i i/tim/o ;e'i/stvo me@u svim bi>ima% o'/os/o /eki za;e'/i<ki su&strat ko;i se moe &retvoriti u
bilo ko;u stvar% a ko;i zovemo Lmateri;aL ili L&rva materi;aL *uzimamo za sa'a ova 'va &o;ma kao istoz/a</a%
ekvivale/t/a+.
0+ Dve karakteristike a/alog/o vri;e'e tako@er i za &roizve'e/e &re'mete. # svi;etu &roizve'e/i8
stvari% &roizve'e/i8 l;u'skim umi;e>em i te8/ikom tako@er &osto;e &re'meti s ;as/o o're@e/om formom%
ko;a ;e um/oe/a u m/ogo ;e'i/ki *forma automobila razli<ita ;e o' forme vlakaA u formi automobila% zatim%
moemo uo<iti razli<ite mo'ele automobila+. Istovreme/o tra/sforma0i;a &roizve'e/i8 &re'meta se temel;i
/a za;e'/i<kom su&stratu% <esto u i/'ustri;i /aziva/ Lsirovi/aL% iz ko;e se &roizvo'e &o;e'i/i &re'meti. Tako
/a &rim;er el;ezo moe 'obiti formu *oblik+ &otkove i <avla% /o o' el;ez/e &otkove se moe /a&raviti
<avao ako izgubi oblik &otkove. Tako se zakl;u<u;e 'a &osto;i a/alogi;a izme@u /arav/og i um;et/og svi;eta.
Dvo;stvo materi;aforma i&ak /i;e izve'e/a iz um;et/e stvar/osti: o/a ;e stvar/o &risut/a u &riro'i.
Go/a</o% ova /as za&aa/;a 'ovo'e 'o zakl;u<ka 'a su tjelesne stvari bitno sastavljene i 'a je
osnovna sastavljenost ona od supstancijalne forma i prve materije. Materi;al/a su&sta/0i;a /i;e ;e'/ostav/a%
/ego u sebi &os;e'u;e to 'vo;stvo &ri/0i&a% kori;e/ bezbro;/i8 vlastitosti. Ta se teza moe smatrati kao
temeljna istina filozofije prirode *kozmologi;e+% ;er bit/o o're@u;e *'efi/ira+ t;eles/o bi>e.
2. -ilemorfisti)ka sinteza
# &ret8o'/om smo &oglavl;u &rou<avali sastavl;e/ost t;eles/i8 bi>a o' su&sta/0i;e i ak0i'e/ata.
Dos&;eli smo tako 'o ;o? 'ubl;e strukture% ko;a ;e ko/stutiv/i eleme/t same su&sta/0i;e% &rema ko;o; o/a
subzistira kao si/teza 'va;u bit/i8 &ri/0i&a% ko;i ;e'a/ 'rugoga &o'rava;u: &rva materi;a *materia &rima+ ;e
sub;ekt su&sta/0i;al/o; formi *forma su&sta/tialis+% ko;a &ak 'etermi/ira materi;u 'a bude /a o're@e/i /a<i/.
Dva ;e si/teza vrlo razli<ita o' &ret8o'/e ;er &rva materi;a /i;e subziste/t/i sub;ekt% i kao takvo; /;o;
/e'osta;e bit ili Lbit/i sa'ra;LA osim toga% &os;e'u;u>i su&sta/0i;al/u formu% o/a 'obiva o're'/i0u ko;a
fizi<kom bi>u 'a;e /;egovo supstan4ijalno bivovanje */&r. <i/i 'a zlato bu'e zlato% a /e srebro ili el;ezo+.
Prva materi;a i su&sta/0i;al/a forma su 'va kom&leme/tar/a &ri/0i&a ko;i za;e'/i<ki <i/e su&sta/0i;u ili bit
41
svakog ti;elaA svako od nji& pojedina)no nije supstancija ili i#e. nego )ine kompletnu supstanciju samo
ukoliko su ujedinjeni. To se ;e'i/stvo moe zvati $ilemor#istiko *o' gr<kog materi;a i
oblik% forma+.
9r&umenti u koristi $ilemor#istike sastavljenosti
Dvi se argume/ti temel;e /a &ret&ostav0i bro;<a/e i s&e0ifi</e razlike su&sta/0i;a u materi;al/om
svi;etu. Pote?ko>e i &rigovori ko;e se &ostavl;a;u 'olazi uglav/om o' toga 'a /eki /e &riz/a;u m/o?tve/ost
su&sta/0i;a u materi;al/om svi;etu. # biti su 'va os/ov/a argume/ta:
a+ -upstan4ijalne promjene: kao ?to se &omo>u ak0i'e/tal/i8 &rom;e/a u&oz/a;e struktura
su&sta/0i;aak0i'e/ti% /a isti /a<i/ su&sta/0i;al/a &rom;e/a &okazu;e sastavl;e/ost materi;aforma. "aime%
vi'imo kako stvari tr&e 'uboke &rom;e/e% &relaze>i iz ;e'/og /a<i/a &osto;a/;a /a sasvim 'rugi /a<i/
&osto;a/;a *to ;est mi;e/;a;u>i svo; bitak Lse0u/'um Sui'L% ili u ak0i'e/tal/om smislu+% /o gube>i tako@er i
&ot&u/o svo; bitak *esse sim&li0iter+ o'/os/o &o<i/;u biti /a a&soluta/ /a<i/ *&o&rima;u esse sim&oli0iter+.
D<ito ;e 'a te su&sta/0i;al/e &rom;e/e% ra@a/;e i umira/;e+ % /e ukl;u<u;u /iti stvara/;e /iti u/i?te/;e
*0reatio% a/i8ilatio+: ivoti/;a ko;a umire sigur/o /esta;e kao ivoti/;a *su&ozit ili i/'ivi'ual/a su&sta/0i;a
&ot&u/o se razara+% /o /e vra>a se u /i?tavilo */ulu+% ve> se &retvara u 'ruge a/orga/ske su&sta/0i;e.
"o ako ;e ta &retvorba stvar/a% moemo se za&itati% ?to se stvar/o mi;e/;aW Ako bi sub;ekt te
&rom;e/e bila /eka su&sta/0i;a% ta'a bi smrt /eke ivoti/;e bila ;e'/ostav/a ak0i'e/tal/a &rom;e/a% ra'i toga
?to se /eko; ve> us&ostavl;e/o; su&sta/0i;i /e moe 'o'ati 'rugo 'oli ak0i'e/tal/a o're'/i0a
*'etermi/a0i;a+: /&r.% ako bi /etko kazao 'a ;e sub;ekt smrti /ekog ivog bi>a Lvo'aL% LkisikL% Le/ergi;aL% it'.
% moralo bi se kazati 'a ivoti/;a /i;e 'rugo 'oli /eko ak0i'e/tal/o sta/;e vo'e% kisika ili e/ergi;e. Iz toga
moemo zakl;u<iti 'a% bu'u>i 'a ;e ivoti/;a &rava su&sta/0i;a% sub;ekt te &rom;e/e% to ;est smrt% ;e L/e?to ?to
/i;e su&sta/0i;aL ve> 'io /eke su&sta/0i;e ivoti/;e% ko;i zovemo materi;a. # tom slu<a;u materi;a gubi ;e'/u
su&sta/0i;al/u formu i 'obiva 'rugu.
Sli</o se moe kazati i gle'e ra@a/;a: /eka /ova su&sta/0i;a /e 'olazi iz /i<ega% /ego se ra@a
&reobrazbom /eki8 'rugi8 su&sta/0i;a% a te &rom;e/e za8ti;eva;u /eki za;e'/i<ki sub;ekt *&o'logu% su&strat+%
ko;i sam /i;e su&sta/0i;e *u su&rot/om slu<a;u% ra@a/;e bi bila ak0i'e/tal/a &rom;e/a+.
0asprava o pret$odnom ar&umentu. "etko bi mogao &rimi;etiti 'a /i;e /u/o &rib;e>i &rvo; materi;i%
;er se su&sta/0i;al/a &rom;e/a moe &rotuma<iti reorga/iza0i;om &risut/e materi;e. Za;e'/i<ki sub;ekt
'uboke &rom;e/e mogle bi biti eleme/tar/e sile materi;e% fizikal/okemi;ska os/ova% e/ergi;a it'.% ko;e bi
samo 'obila /ovu formal/u ko/figura0i;u *orga/iza0i;u+.
Ga'a se /eko ti;elo &retvara u 'rugo% ;as/o ;e 'a &osto;i materi;al/a os/ova ko;a se &o/ovo
orga/izira /a 'rugi /a<i/ *atomi% molekule% it'.+. "o ta materi;al/a os/ova /e moe biti /eka su&sta/0i;a u
zbil;i% ;er bi u tom slu<a;u &rom;e/a bila ak0i'e/tal/a *i svaka bi fizi<ka &rom;e/a bila samo ak0i'e/tal/a+%
'ok smo u &ret8o'/om &oglavl;u utvr'ili 'a &osto;e stvar/o razli<ite su&sta/0i;e. # materi;al/om su&stratu
'akle &osto;i stvar/a s&osob/ost *&rva materi;a+ &rimiti /eku /ovu su&sta/0i;al/u formu% ko;a ;e &ri;e bila
aktualizira/a o' /eke 'ruge su&sta/0i;al/e forme% i ko;a moe /ako/ 'uboke &rom;e/e biti aktualizira/a o'
/eke 'ruge su&sta/0i;al/e forme.
Prem'a se su&sta/0i;al/a &rom;e/a% sa sta;ali?ta materi;al/e os/ove% moe &rotuma<iti kao
re'istribu0i;a fizi<ki8 eleme/ata% /i;e zato &rva materi;a suvi?/a% 'akako ako se 'o&u?ta su&sta/0i;al/a
&rom;e/a. Treba /a&ome/uti 'a% &rem'a se L<i/iL 'a materi;al/a &o'loga stvar/o osta;e */&r. ti;elo *materi;a+
ivoga <ov;eka ;e isto ti;elu <ov;eka o'ma8 /ako/ smrti+% u stvari se 'oga@a 'a ak0i'e/te orga/izira /eka
/ova su&sta/0i;al/a forma.
#&ravo stoga% &re'stavl;e/i 'okaz /e ovisi o 'okazu &rom;e/l;ivosti svi$ fizi<ki8 stvari *ukl;u</o i
mikrofizi<ke ob;ekte+. Dokaz trai samo 'a u svi;etu &osto;e su&sta/0i;al/e &rom;e/e.
b+ Mno.tvo jedinki iste vrste: bit/a struktura stvari su kao za;e'/i<ki Lmo'eliL ko;i se re&ro'u0ira;u
Lu /izuL u besko/a</om m/o?tvu ;e'i/ki. Ta &o;ava /az/a<u;e 'a se ta struktura% to ;est #orma ili formal/i
<i/% ulazi u kom&ozi0i;u /e<ega 'rugog% u <emu se o/a ostvaru;e ili materi;alizira% to ;est u prvoj materiji o'
ko;e su sve te stvari /a<i/;e/e.
Ta kom&ozi0i;a omogu>u;e tuma<e/;e sli</ostirazli</osti me@u ;e'i/kama: ova voda ;e sli</a onoj
vodi s obzirom /a formu *bu'u>i 'a ;e'/a i 'ruga ima;u isti kemi;ski sastav% isti im ;e molekular/i sastav+% i
razliku;u se ;er ova materija /i;e ona dru&a materija: tako kaemo 'a se 'vi;e molekule vo'e razliku;e
materi;al/o a i'e/ti</o su formal/o. Ako /e bi bilo /eke &rve materi;e% /e bi imala smisla ova sli</ost
4,
razlike me@u ;e'i/kama: o/e bi bile &ot&u/o razli<ite ili bi svaka &o;e'i/a bila &oseb/a vrsta% ili bi se trebalo
&ot&u/o i'e/tifi0irati.
Posto;i 'akle materi;al/i su&strat% ko;i ;e &o sebi /e'ifere/0ira/ */eo're@e/+% o're@e/ u 'va m;esta
&rostora sli</om formom u oba slu<a;a. Moe se kazati 'a se forma Lum/aaL u razli<itim i/'ivi'uima% tako
'a vlastiti bitak forme &osta;e Lreala/L samo u i/'ivi'uumu ko;i ;e o're@e/ materi;om. "eka forma bez
materi;a bila bi ;e'/a ;e'i/a u vlastito; vrsti *takav ;e slu<a; ko' iskl;u<ivo 'u8ov/i8 bi>a% a/@ela+A materi;a
bez /eke forme bi /a&rotiv bila /emogu>a% ;er bi bila <isti su&strat bez ikakve o're'/i0e. Treba &rimi;etiti 'a
&rva materi;a /e moe biti &ot&u/a su&sta/0i;a% ;er bi u tom slu<a;u su&sta/0i;al/e razlike &ostale
ak0i'e/tal/e.
Dva; argume/t *'okaz+ ;e /eovisa/ o' &rvog% i /a /eki /a<i/ u<i/koviti;i% ;er /e za8ti;eva /ikakvu
su&sta/0i;al/u &rom;e/u. Tako@er u 8i&otezi 'a /eke su&sta/0i;al/e &rom;e/e /isu mogu>e% ili 'a /eka
o're@e/a su&sta/0i;a /i;e &rom;e/;iva u /eku 'rugu 8i&oteza ko;a se s filozofskog gle'i?ta /e moe a &riori
iskl;u<iti % 'a se 'okae sastavl;e/ost o' materi;e i forme bilo bi 'ovol;/o &romatrati 'a se /eka su&sta/0i;a
um/aa u raz/im ;e'i/kama ili 'a ;e to barem i'eal/o mogu>e.
Modalitet $ilemor#istike sinteze
Pris;etimo se 'a sa'a uvi;ek govorimo i mislimo o su&sta/0i;al/o; formi *za razliku o' ak0i'e/tal/e
forme+ i o &rvo; materi;i *za razliku o' 'ruge materi;e ili &ot&u/e su&sta/0i;e+. Prva materi;a i su&sta/0i;al/a
forma za;e'/o ko/stituira;u bit *ese/0i;u+ svake t;eles/e su&sta/0i;e% ko;a ;e s/agom forme /eko o're@e/o
bi>e *zlato% srebro% el;ezo+% a s/agom materi;e ;e razli<it i/'ivi'uum o' svi8 ostali8 i/'ivi'uuma iste vrste
*ovo zlato% ovo srebro it'.+.
Forma i materija su dva bitna dijela supstan4ije dva bitna 4on-prin4ipa: o/i su 'i;elovi biti
*ese/0i;e+ ko;i se /e smi;u razum;eti /a kva/titativ/i /a<i/ ili kao 'a bi imali &ot&u/i bitak. "i;e i8 'akle
mogu>e sm;estiti u /eko o're@e/o m;esto u ti;elu. "e smi;e se /iti misliti 'a bi materi;a bila vi'l;ivo ti;elo i
'a bi forma bila /evi'l;ivi e/titet &ostavl;e/ u ti;elo. Materi;a i forma su 'vi;e stvar/osti * i/teligibil/i per se
i os;etl;ivi per a44idens% kao su&sta/0i;a+ &risut/e u svakom t;eles/om bi>u i u svakom /;egovom 'i;elu.
Forma i materi;a &re'stavl;a;u 'va prin4ipa% to ;est stvar/osti ko;e 'etermi/ra;u bitak t;eles/og bi>aA
bu'u>i 'a su kom&leme/tar/i i /eo'vo;ivi% mogu se /azvati i konprin4ipi ;er svaki vr?i svo;u ulogu
u;e'i/;e/ s 'rugim. "e smi;u se s8va>ati kao &ot&u/e LstvariL ili Lbi>aLA /isu stvar/osti :uod *?to% ili /eko
ko/kret/o bi>e+% /ego &ri/0i& :uo *kako% ra'i <ega /e?to ;est% a /e L/e?toL u smislu su&sta/0i;al/og bi>a+.
"isu Liz'vo;iviL% /iti mogu biti iz'vo;e/i u kemi;skom laboratori;u% ra'i toga ?to samo t;eles/a bi>a mogu
biti o'vo;e/i% a /e &ri/0i&i stvari.
Materija i #orma se ujedinjuju kao mo&unost i zbiljnost. ";i8ovo ;e s;e'i/;e/;e re0i&ro</o% /isu
&ostavl;e/i ;e'/o &ore' 'rugog /iti su me@usob/o u;e'i/;e/i /ekom L&oseb/om silomL ko;a i8 'ri za;e'/o%
;er se takvo u;e'i/;e/e 'oga@a s &ot&u/im bi>ima% ili me@u kva/titativ/im 'i;elovima /eke su&sta/0i;e.
!e'i/stvo ko;e &osto;i izme@u materi;e i forme moe se razum;eti u sv;etlu /auka o zbil;/osti i mogu>/osti:
materi;a ;e mo&unost #orme% sub;ekt ko;i 'obiva formal/u zbil;/ost% a sa svo;e stra/o forma ;e zbiljnost
materije% bit/a 'etermi/a0i;a materi;e. Materi;a i forma se /e&osre'/o u;e'i/;u;u &o sebi% ukoliko svaka o'
/;i8 ;e u 'rugo;. Sli</o tome /ema smisla &itati kako se u;e'i/;u;e forma /ekog ki&a s kame/om o' ko;eg ;e
/a<i/;e/: forma sto;i u kame/u kao /;egova zbil;/ost *u ovom slu<a;u ak0i'e/tal/a zbil;/ost+ a kame/ ;e u
formi ki&a kao /;egova &ote/0i;al/a materi;a. Pot&u/a subziste/t/a stvar/ost ;e si/teza ti8 &ri/0i&a i
sastavl;e/ost o' materi;e i forme% ko;a u &ret8o'/om &rim;eru o'govara 0i;elom ki&u.
44
3. Prva materija /materia prima0
2u'u>i 'a &rvo; materi;i% u /;o; samo;% /e'osta;e bit% i /i;e /i?ta o're@e/o% te?ko ;e razum;eti /;ezi/u
L&riro'uL. Do /;e 'olazimo metafizi<kom a/alizom strukture ti;ela% i uz &omo> a/alogi;e ko;u /am &rua;u
&roizve'e/e stvari: kao ?to se &roizve'e/i ob;ekti uvi;ek &roizvo'e &olaze>i o' /eke &ret8o'/e materi;e */&r.
/o se &roizvo'i &reobrazbom el;eza% <elika i sli</o+% /a sli<a/ se /a<i/ &riro'/e stvari su&sta/0i;al/o
mi;e/;a;u &o<ev?i o' &rimor'i;al/e materi;e% Lo' ko;e se &roizvo'eL sve stvari% a o/a sama /i;e /iko;i
o're@e/i e/titet.
"rva materija je prvi subjekt tjelesno& bia esen4ijalni prin4ip polazei od koje& bie biva ro2eno i
koji ostaje unutar ro2ene stvari.
B=
Prva materi;a ima oz/aku sub;ekta ili tra;/og &o'lo?ka *su&strata+u
su&sta/0i;al/o; &rom;e/i% u ko;o; se% 'akle% /e?to ra@a ili &ro&a'a. D/a ;e &rvi sub;ekt% ;er /e &osto;i /eki
'rugi &ret8o'/i o' ko;e bi materi;a bila L/a<i/;e/aL: ka'a bi bilo tako% materi;a bi bila /eko o're@e/o bi>e%
sastavl;e/o o' /eke forme i materi;e% i tako u beskra;. Zato se zove &rva materi;a *materia &rima+% 'ok se
sub;ekt ak0i'e/tal/im &rom;e/ama /aziva 'ruga materi;a *materia se0u/'a+. Prva ;e materi;a &rvi su&strat
e? :uo% &olaze>i o' <ega /e?to /asta;e *#it+A 'akle &rva ;e materi;a terminus a :uo ili &o<et/i &ri/0i& o' ko;eg
;e #ieri simpli4iter% /asta;a/;e su&sta/0i;al/osti /e<ega: /&r. ka'a /eki <ov;ek umre% /;egovo se ti;elo &retvara
u m/o?tvo a/orga/ski8 su&sta/0i;a ko;e /asta;uA moemo kazati 'a u tom slu<a;u te su&sta/0i;e proizlaze iz
ovjeka ko;i ;e umro% /o bilo bi to</i;e kazati 'a &roizlazi iz &rve materi;e toga <ov;eka *sli</o kao ?to /eki
ki& moe /astati iz /ekog 'rugog ki&a% ukoliko ;e /a&ravl;e/a o' kame/a o' ko;eg ;e bio /a&ravl;e/ i ta; &rvi
ki&+.
"rva je materija ista mo&unost (potentia pura) potpuno neodre2ena. Svaka stvar/ost ko;a 'obiva
/eku zbil;/ost% o'/osi se &rema /;o; kao mogu>/ost% tako kao ?to ;e su&sta/0i;a mogu>/ost s obzirom /a
ak0i'e/te. "e?to moe biti zbil;/ost u sebi% i mogu>/ost s obzirom /a /e?to 'rugo */&r. 'i;ete ;e /e?to u
zbil;i% /o istovreme/o ;e u mogu>/osti /a oz/ake o'rasle osobe+. To /i;e slu<a; s &rvom materi;om ko;a /i;e
;e'/ostav/o mogu>/ost forme% /ego ista mo&unost% bu'u>i 'a ;o; /e'osta;e bilo ko;a zbil;/ost *aktual/ost+.
Ako bi materi;a imala /eku zbil;/ost% bila bi ve> ko/stituira/a kao su&sta/0i;a% a forme zlata% srebra% vo'e
it'. bile bi ak0i'e/tal/e. #v;et <iste mogu>/osti se za8ti;eva ;er ;e &rva materi;a mogu>/ost u
su&sta/0i;al/om re'u% a to i&li0ira 'a /i;e /i?te u tom re'u *a &ogotovo /e u ak0i'e/tal/om re'u% ?to 'olazi
kas/i;e+.
Gao us&ore'bu uzmimo &rim;er gli/e ko;a moe &rimiti /a;razli<iti;e oblike% ko0ke% &irami'e% 0igle%
0ri;e&a% vaze% skul&ture... zbog toga ?to ;e gle'e ti8 formi o/a &ot&u/o /eo're@e/a. Sli</o treba kazati s
obzirom /a &rvu materi;u u o'/osu /a su&sta/0i;u: 'a bi bila &o'loga ko;a moe &rimiti ;e'/u ili 'rugu
su&sta/0i;al/u formu% sama mora biti bez ikakve su&sta/0i;al/e o're'/i0e *'etermi/a0i;e+: ne:ue :uid
ne:ue :uale ne:ue :uantum
B@
% /iti ;e ese/0i;a% /iti ;e kvaliteta% /iti ;e kva/titeta% /iti bulo ko;a 'ruga
'etermi/a0i;a bitka. Prva ;e materi;a a&solut/o /eo're@e/a: nije ni.ta u zbilji jer je potpuno u mo&unosti.
"i;e L/e?toL ?to bi imalo mogu>/ost% /ego mogu>/ost u sebi samo;. #koliko ;e mogu>/ost% o/a ;e real/a
s&osob/ost: /i;e &riva0i;a% /iti logi<ka mogu>/ost. =i/;e/i0a 'a ;e bez bilo kakve zbil;/ost /e z/aali &lato/i<ari. Prva ;e materi;e
real/a: &os;e'u;e uma/;e/u real/ost i Lzataml;e/uL &asiv/om mogu>/osti% s&osob/ost &rima/;a /eke
zbil;/osti: jest% /o kao mo&ue bie.
"rva mo&unost tijela ne mo/e opstojati bez supstan4ijalne #orme. "eko u &ot&u/osti mogu>e bi>e
/e moe o&sto;ati: sve o/o ?to &osto;i ;e bi>e% ko;e ima zbil;/ost bitka i /e moe se sasto;ati samo u tome 'a
bu'e mogu>e. To &o'razumi;eva 'a &rva materi;a moe o&sto;ati samo kao &ote/0i;al/i 'io /ekog zbil;skog
bi>a *bi>a u zbil;i+% kao ko&ri/0i& ko;eg ;e aktualizirala forma. Pret&ostaviti o'vo;e/o &osto;a/;e /ekog
&ot&u/o mogu>eg bi>a ;e &rotuslovl;eA materi;a se /alazi uvi;ek &o' /ekom formom% i o/a <i/i 'a ;e ta
materi;a *u zbil;iL% o'/os/o 'a su';elu;e /a /eko; zbil;i. Ako materi;a ;est% ;est ;er $abet esse *ima bitak+%
o'/os/o ;er su';elu;e /a a4tus essendi% ko;i o/a 'obiva o' forme ko;a ;e aktualizira.
Sv. Toma Akvi/ski &i?e: LSve o/o ?to ;e u zbil;i% ili ;e sama zbil;/ost ili ;e /eka mogu>/ost ko;a
su';elu;e /a zbil;/ostiA biti u zbil;/osti &rotivi se materi;i kao takvo;% ko;a ;e u sebi mogu>/ost. Dakle
materi;a /e moe biti bi>e u zbil;i osim ukoliko /e su';elu;e u zbil;i% zbil;/ost /a ko;o; su';elu;e materi;a ;est
formaA zato% ;e isto kazati 'a ;e materi;e u zbil;i% ili re>i 'a ima /eku formu. Tvr'iti 'a ;e materi;a u zbil;i bez
forme z/ae 'a
,5
Toma Akv.% 'n ' "$(s. 1. *14Q+.
,Q
#s&. Toma Akv.% 'n +'' Metap$. , *1,5.1,5Q+.
4-
Nuodl. III% S. 1% a. 1% a0.
46
2og &roizve'e /eku subziste/t/u &rvu materi;u% ;er bi to z/a<ilo u<i/iti bi>e u zbil;i ko;em ma/;ka bilo
kakva zbil;a% ?to ;e &rotuslovl;e.
+lastitosti materije
Polaze>i o' o/oga ?to ;e &ri;e utvr@e/o% moemo iz'vo;iti sl;e'e>e tri oz/aka &rve materi;e:
a+ 6eproizvodiva i nepropadljiva: ako bi se &rva materi;a &o;avila tra/sforma0i;om &olaze>i /eke
'ruge stvari% bila bi sastavl;e/a o' materi;e i forme% i ta'a bi imali Lmateri;u materi;eL% &o/ovo bi imali
&roblem &o/avl;a/;a u beskra;. D/a ;e 'akle /e&roizve'iva% a &o a/alog/im razlozima i /eu/i?tiva. Gako /i;e
&oz/avao stvara/;e% Aristotel ;e smatrao 'a ;e materi;a v;e</a. Sv. Toma /a&rotiv 'ri 'a ;e svi;et stvore/ u
vreme/u *in tempore+ kako u<i ob;ava. Prema Tomi materi;a ;e stvore/a istovreme/o s formom *Toma ;e
&o'u&irao tezu 'a /e v;e</a &rva materi;a /e &rotuslovi razumu% &rem'a /i;e ra0io/al/o 'okaziva+: to ;est
2og ;e stvorio tako sastavl;e/e t;eles/e su&sta/0i;e. Prva materi;a svi;eta mogla bi &restati &osto;ati samo
a/i8ila0i;om.
41

b+ "otpuno pasivna: &rva ;e materi;a sama &asiv/ost% ;er se sasto;i u <isto; s&osob/osti &rima/;a. D/a
;e &ri/0i& svega o/oga ?to t;eles/o bi>e moe trpiti *to ;est &rimiti fizi<ke ut;e0a;e 'rugog% ?to ukl;u<u;e
&ote/0i;al/ost+% ?to u su&sta/0i;al/om re'u z/a/ost /asta;a/;a. D/a /a&rotiv /i;e
&ri/0i& o/oga ?to /eko bi>e moe <i/iti: /i;e izvor /ikakve t;eles/e aktiv/osti% ;er ';elova/;e &o'razumi;eva
zbil;/ost.
0+ 6iti je jedna niti je mno.tvena: &rva materi;a u sebi /i;e zbil;/ost% /e moe biti /iti L;e'/aL /iti
Lm/ogostrukaL. !as/o ;e 'a svaka materi;al/a stvar/ost ima svo;u &rvu materi;u% i u tom smislu moemo
govoriti 'a% per a44idens% &osto;i toliko &rvi8 materi;a koliko u svi;etu &osto;i fizi<ki8 bi>a */;i8ov bro; se
stal/o mi;e/;a+. Gao ?to >emo vi';eti stu'ira;u>i i/'ivi'ualiza0i;u t;eles/i8 bi>a% &rva materi;a 'obiva
;e'/o>u *i/'ivi'ual/ost+ o' 'ime/zio/al/og kva/titeta% ko;i <i/i 'a ;e materi;a ova ili o/a. Zato ako se /eko
ti;elo um/aa u vi?e ti;ela% ili ako se m/oga ti;ela u;e'i/;u;u u ;e'/o% /ema smisla &itati LkolikoL ;e &rvi8
materi;a% kao 'a bi ta; &ri/0i& bila /eka LstvarL ko;a omogu>u;e ra@a/;e% um/aa/;e it'. D/o ?to se 'i;eli%
u;e'i/;u;e% um/aa it'. ;e t;eles/o bi>e% s/agom svo;i8 u/utar/;i8 &ri/0i&a *forme% materi;e% kva/titeta+% o'
ko;i svaki omogu>u;e% sukla'/o svo;im ulogama% &rom;e/u t;eles/i8 bi>a.
Filozofsko &oima/;e &rve materi;e /e smi;e se &omi;e?ati s fizikal/im s8va>a/;em materi;e. Fizi<ari
&o/eka' razumi;eva;u materi;u kao bi>e ko;e ima masu% ili samu vlastitost mase. Pretvara/;e
materi;e *mase+ u e/ergi;u /e ukl;u<u;e zato /esta;a/;e &rve materi;e
S 'ruge stra/e u obi</om i z/a/stve/om r;e</iku% <esto se &o' &o;mom materi;a &o'razumi;eva o/o
?to se u filozofi;i /aziva L'ruga materi;aL *materi;al+% to ;est ko/kret/a materi;al/a bi>a.
-poznaja prve materije
Prva materi;a /i;e /iti os;et/a /iti zamisliva% /ego <isto i/teligibil/a. I&ak% sama /;ezi/a
i/teligibil/ost ;e &oseb/a% ;er ;e o/a stvar/ost ko;a se /e za8va>a izrav/o ve> &reko svo;i8 o'/osa s 'rugim
bi>ima. S&oz/a;e se o/o ?to jest i u m;eri u ko;o; jest. "ula */i?ta+ ;e u sebi &ot&u/o /es&oz/atl;iva% ra'i toga
?to ;e &ot&u/i /e'ostatak bitkaA mogu>/ost% ukoliko ;e uma/;e/o bi>e% ma/;e ;e i/teligibil/a o' zbil;/osti% ;er
samo o/o ?to ;e zbil;/ost ;est u &u/om smislu. To</i;e% mogu>/ost se moe s&oz/ati &o svom o'/osu sa
zbil;/o?>u: s&oz/a;emo mogu>/ost 'a se /eko bi>e kra>e samo ako ga vi'imo 'a se stvar/o kre>e.
Prva materi;a% bu'u>i 'a ;e <ista mogu>/ost% ;e /a;ma/;e i/teligibil/a u <itavom svemiru% s&oz/a;e se
uvi;ek u o'/osu /a formu% kao mogu>/ost u o'/osu /a su&sta/0i;al/u formu.
4,
Moglo bi se kazati 'a ;e
s&oz/a;emo a/alog/o% /a temel;u kom&ozi0i;e su&sta/0i;aak0i'e/ti: sli</o o/ome ?to ;e su&sta/0i;a za
ak0i'e/te% to ;e &rva materi;a za su&sta/0i;al/e forme.
44
I'e;u real/osti i z/a<e/;e &rve materi;e moemo si lak?e stvoriti uz &omo> &o;ma materijalnost. D
materi;al/im bi>ima imamo tra;/o iskustva% /o vrlo ;e te?ko &re0izirati z/a<e/;e izraza Lbiti materi;ala/L /e
uzima;u>i u obzir bilo kakvu 'etermi/a0i;u *biti 'rvo% mi/eral% vo'a it'.+. Kako se &re&oz/a;e 'a Lbiti /e?to
materi;al/oL /eki ;e real/i vi'% /o uvi;ek ;e u;e'i/;e/ uz /eko o're@e/o bi>e. Moe se tako bez &ote?ko>e
razum;eti stvar/ost &rve materi;e za;e'/o sa svo;om /a;ve>om /eo're@e/o?>u *&ote/0i;al/osti+: materi;al/ost
/ika'a /i;e o'vo;e/a o' o're@e/i8 /a<i/a fizi<kog bi>a.
41
Toma Akv.% 'n ' "$(s. 1. *14Q+A 'n C'' Metap$. 4% *,66,,664+A 5e natura materiae 0a&. 1 *4MQ+.
4,
Toma Akv. 'n +'' Metap$. 1- *16QM+.
44
Toma Akv.% 'n ' "$(s. 14 *115+.
4.
(to su o &rvo; materi;i &ri;e m/ogo% m/ogo% go'i/a s&;evali stu'e/ti:
Materija brate prima
- akOje jo.te &dje&od ima -
nit je ovo nit je ono:
nit je 4rkva nit je zvono
nit je vakva nit onakva
nit kolika niti kakva
nit je lijepa niti ru/na
nit vesela niti tu/na.
6ije vol a niti krava
niti bdije niti spava
nit je &uska niti patka
nit je &orka niti slatka.
6it je rektor nit pro#esor
niti mart(r nit 4on#essor
nit je jara4 niti koza
niti drvo niti loza.
6it je mrtva nit je /iva
niti $oda niti pliva...
>eni4i ka/u vje.to
da je ona ipak ne.to:
da je substrat sviju stvari
9risotel veli stari.
Dez mene ti ni.ta nije:
nit na nebu sun4e &rije
niti mjese4 bljedi sjaje
niti zemlja $ranu daje.
9ko mene ni&dje nema
onda smrt se sva&dje sprema.
9li ipak ja sam /iva
to u #ormi sve se zbiva.
Mene #orma razna prati
po njoj e me mudra4 znatiH
al bez #orme ja sam sama
oko mene &usta tama.
"ae s neko& stanovi.ta
ja bi bila puko ni.ta.
("jesmu o prvoj materiji sastavio je po prianju patra ". Delia pater 9nto 3avri )
4. $upstancijalna forma
# obi</om govoru% #orma /az/a<u;e geometri;sku ko/figura0i;u% kao ?to kaemo 'a ;e /eki ob;ekt
okrugao ili trokutast% &irami'ala/ i sli</o. "o su&sta/0i;al/a ;e forma i/teligibil/i &ri/0i& /e os;et/i% /e
ma?tov/i &o ko;em t;eles/o bi>e ima o're@e/u bit ili /a<i/ ;e'/ostav/og bitka *esse sim&li0iter+.
A/alizira;u>i ti;ela% moe se &itati ?to bi bilo to &oseb/o o're@e/o ti;elo ko;e imamo &re' sobom% ili
ko/kret/i;e ?to su ura/% sum&or% l;u'sko ti;elo i sli</o. Ako bi te stvar/osti sveli /a sku& vlastitosti% ili sku&
<esti0a */a stra/u ?to time /e bi &rotuma<ili u/utar/;e ;e'i/stvo ti8 su&sta/0i;a+% &roblem bi se &o/avl;ao u
beskra; u sve 'ubl;o; a/alizi. Dvo se &ita/;e o'/osi /a bit bi>a% bit ko;a bi se morala &okazati u 'efi/i0i;i. Pa i
o/'a ka' /eka 'efi/i0i;a /i;e mogu>a% bilo bi mogu>e kazati 'a ti &re'meti ima;u /eki vlastitu zbil;/ost ko;a
4M
;e ;e'i/stve/a i real/a% 'a &os;e'u;u /eko u/utar/;e ;e'i/stvo &o ko;em su to ?to ;esu: tu zbil;/ost zovemo
supstancijalna forma.
-upstan4ijalna #orma je unutarnji prin4ip tjelesno& bia po kojem ono ima odre2eni nain da bude
supstan4ijalno:
a+ -tvari imaju unutarnji prin4ip jedinstva i or&aniza4ije ka'a su stvar/o &o;e'i/a</e *i/'ivi'ual/e+
su&sta/0i;e a /e agregat/a sta/;a. M/o?tvo &o;e'i/a</i8 l;u'i% &rem'a su orga/izira/i u /ekom 'ru?tvu%
uvi;ek osta;e za;e'/i0a /eovis/i8 su&sta/0i;a u bitku i ';elova/;uA ;e'i/stvo /ekog 'ru?tva /e za8ti;eva
&risut/ost /eke Lsu&sta/0i;al/e forme 'ru?tvaL% bu'u>i 'a /i;e 'rugo 'oli za;e'/i?tvo rela0i;a me@u
&o;e'i/0ima.. "a&rotiv /eko t;eles/o bi>e &okazu;e ;as/o o're@e/e oz/ake% tra;/i /a<i/ &o/a?a/;a% m/o?tvo
koor'i/ira/i8 'i;elova% strukturira/u 0;eli/u ko;a /i;e sve'iva /a zbro; 'i;elova: to u&u>u;e 'a u takvom
i/'ivi'uumu mora &osto;ati ;e'i/stve/ i ;e'a/ u/utar/;i &ri/0i& su&sta/0i;al/osti% a to ;e forma. LFormaL ;e
'akle u/utar/;a i ese/0i;al/a zbil;/ost &o ko;o; se /eko t;eles/o bi>e orga/izira i ';elu;e /a to</o o're@e/ i
ko/sta/ta/ /a<i/.
b+ Forma je odre2ujui (determinirajui) dio tjelesne biti (esen4ije). Pri;e smo o&isali formu gotovo
kao 'a ;e si/o/im biti *ese/0i;i+A ?to ;e 'o/ekle to</o% ;er bit ili /arav /eke stvari &roizlazi iz /;ezi/e forme%
&o ko;o; ;e /eko ti;elo s&e0ifi</o takvo ti;elo a /e /eko 'rugo. Ee> smo vi';eli% me@utim% 'a u t;eles/im
bi>ima &osto;i i 'rugi su&sta/0i;al/i &ri/0i&% &rva materi;a. Forma ;e zbil;/ost *<i/+ materi;e% i ob;e u strogom
smislu ko/stituira;u bit *ese/0i;u+ t;eles/i8 bi>a: o/a su 'akle sastavljena% ;er se sasto;e o' 'va
su&sta/0i;al/a &ri/0i&a% ;e'a/ zbil;ski *aktual/i+ i ;e'a/ mogu>i *&ote/0i;al/i+. "eko bi>e ko;e bi bilo samo
forma imalo bi ;e'/ostav/u bit i bilo bi /emateri;al/o: to ;e slu<a; sa 'u8ov/im su&sta/0i;ama *a/@elima+.
46
S obzirom /a ti;ela /i;e 'obro kazati 'a ;e /;i8ova bit *ese/0i;a+ i'e/ti</o /;i8ovo; forme *kako su mislili
&lato/a0i+% ;er i materi;a ;e 'io biti t;eles/i8 bi>a.
0+ #orma nije jednostavno neka struktura *fu/k0i;a% ge/etski za&is% it'.+. Prou<ava/;e s&e0ifi</e
strukture ti;ela &re'stavl;a us&;e?a/ &ut 'a se o're'i su&sta/0i;al/ost i &risut/ost /eke forme% ;er ;e &rikla'a/
i <esto ;asa/ z/ak ese/0i;e *biti+. Forma i&ak /i;e struktura% ko;a se sasto;i u ;e'i/stvu i orga/skim
rela0i;ama% ve> ;e zbil;/ost *<i/+ iz ko;eg &roizlazi struktural/i L&rogramL materi;e. Forma ;e &otreb/a 'a se
o&rav'a struktura *fu/k0io/ira/;e+.
>lo&e supstan4ijalne #orme
Moemo /abro;iti sl;e'e>e:
a+ Forma je spe4i#ian i determinirajui prin4ip bitka tjelesni$ bia: stvari jesu u su&sta/0i;al/om
re'u% &rema svo;o; formi% i u&ravo zato Lbi>a /a o're@e/i /a<i/L% ?to i8 &ak sm;e?ta u to</o o're@e/u vrstu.
# svi;etu &osto;i &u/o vrsta su&sta/0i;al/i8 formi% kao ?to su vrste: ko/;a% bukve% el;ezo% it'.% a &rva
materi;a omogu>u;e /;i8ovo um/aa/;e u vi?e ;e'i/ki.
Treba uo<iti &oveza/ost izme@u #orme i bitka: /e?to ;est ukoliko &os;e'u;e /eku formu% a ra@a se ili
&ro&a'a /asta;e ili /esta;e u m;eri u ko;o; 'obiva ili gubi su&sta/0i;al/u formu: Lbitak *esse+ &o sebi
sli;e'i formu% ;er svaka stvar ima bitak &rema vlastito; formi% i forma /e moe /i /a ko;i /a<i/ o'i;eliti se o'
bitkaL.
4.
b+ Forma daje bitak materiji i 4ijeloj sastavini: I#orma dat esseI.
4M
D/a &re'stavl;a izvor/u ;ezgru iz
ko;e se bitak komu/i0ira 0i;elom t;eles/om bi>u: forma komu/i0ira bitak sastavi/i /a &oseba/ /a<i/% <i/e>i
tako 'a t;eles/o bi>e simpli4iter ;est i 'a ;e /eka o're@e/a vrsta. Go/kret/o% su&sta/0i;al/a forma 'a;e bitak
materi;i: /e &roizvo'i &ote/0i;al/ost materi;e% me@utim aktualizira ;e <i/e>i mogu>om /;ezi/u egziste/0i;u.
Su&sta/0i;al/a forma% s 'ruge stra/e% ;e kori;e/ o ko;em ovisi ak0i'e/tal/a struktura su&sta/0i;e. #
tom smislu% forma ;e% kako smo vi';eli% orga/iza0i;ski &ri/0i& fizi<ke sloe/osti materi;al/og bi>aA o/a ;e i
'i/ami<ki &ri/0i&% ;er iz /;e &roizlaze sve aktiv/osti su&sta/0i;e% 0;eloku&/o /;ezi/o ';elova/;e u
materi;al/om ambi;e/tu u ko;em se kre>e.
Te fu/k0i;e /e <i/e o' forme ;e'/u su&sta/0i;u: su&sta/0i;al/a forma /i;e bi>e LSuo'L% /ego &ri/0i&
LSuoL ko;i% aktualizira;u>i materi;u% <i/i /eku su&sta/0i;u. T;eles/o ;e bi>e ;e'/o% i ima ;e'a/ ;e'i/i
<i/ bitka Listi ;e bitak forme i bitak materi;e% oba su bitak sastavi/eL.
4N
46
Za &osto;a/;e a/@ela z/amo samo &reko Db;ave. E;era /as ua% i &rema
tomisti<ke filozofi;e moemo i8 okarakterizirati kao Lsubziste/t/e formeL ili L/emateri;al/e formeL.
4.
Toma Akv.% 5e animna a. 16% 0. Metafizika stu'ira 'etal;/i;e razloge za?to se forma /e i'e/tifi0ira s bitkom% ve> ga
s&e0ifi0ira i 'etermi/ira% <i/e>i tako 'a o' <istog bitka &roizlazi ogra/i<e/o bi>e /a o're@e/i /a<i/ bivova/;a *biti
ma<ak+: *#orma est determinativa ipsius esse+% Toma Akv.% 5e 8ebd. I%II+.
4M
Toma Akv.% 5e nete et essentia 0. 6 *,6+.
4N
Toma Akv.% -. T$. '-'' :. * a. t ad B.
4N
0+ -upstan4ijalna #orma je prva zbiljnost tijela (ne u vremenskom smislu). Prem'a ;e temel;/i &rvi
<i/ /ekog bi>a% /;egov a4tus essendi% &ri;e su&sta/0i;al/e forme *?to ;e ti&i</o metafizi<ko &ita/;e ko;e se
tamo obra@u;e+% ov';e moemo kazati 'a ;e &rva s&e0ifi</a zbil;/ost /ekog ti;ela /;egova su&sta/0i;al/a
forma. Drugim ri;e<ima% /e moe biti /eka formal/ost ko;a bi &ret8o'ilo su&sta/0i;al/o; zbil;/osti *<i/u+: iz
/;e &roizlaze sve 'ruge formal/osti% ko;e su sve ak0i'e/tal/e.
S ;e'/e stra/a /i;e mogu>e 'a bi su&sta/0i;al/a forma bila &osli;e /ekog ak0i'e/ta ;er o/ subzistira u
su&sta/0i;i. S 'ruge stra/e% /i;e mogu>e /i 'a su&sta/0i;al/a forma ';elu;e u materi;i ko;a bi imala &ret8o'/u
zbil;/ost: ta zbil;/ost /e moe biti /i ak0i'e/t% ko;i ;e uvi;ek iza su&sta/0i;e% /iti su&sta/0i;al/a zbil;/ost
*i/a<e bi imali ve> ko/stituira/u su&sta/0i;u% i svaka /ova zbil;/ost bila bi ak0i'e/tal/a% ;er ;e mogu>a samo
;e'/a su&sta/0i;al/a forma+.
Jedinstvenost supstan4ijalne #orme
Pret8o'/a razmi?l;a/;a &ret&ostavl;a;u 'a ;e su&sta/0i;al/a forma i/'ivi'ual/e su&sta/0i;e ;e'/a% u
su&rot/om /e bi se &o?tivalo u/utar/;e struktural/o i fu/k0io/al/o ;e'i/stvo su&sta/0i;e% ?to ;e u&ravo o/o
?to /am omogu>u;e s&oz/a;u su&sta/0i;al/e forme. "eko bi>e ko;e &os;e'u;e o're@e/u su&sta/0i;al/u formu
/e moe istovreme/o &os;e'ovati /eku 'rugu su&sta/0i;al/u formu% kao ?to /eko okruglo ti;elo /e moe
u;e'/o biti i trokutasto.
Tu ;e tezu bra/io Toma Akv. &rotiv suvreme/ika i &ret8o'/ika. Tako su /eki /eo&lato/i0i mi;e?ali
logi<ki i stvar/i re'% i &o'ravali su tezu o m/o?tve/ost su&sta/0i;al/i8 formi u istom bi>u */&r. ;e'a/ bi &as
imao forme ko;e o'govara;u &su% /o i o/u ?to &ri&a'a ivoti/;i% ivom bi>u it'.+.
Drugu &ote?ko>u &re'stavl;a <i/;e/i0a 'a u sastavl;e/im su&sta/0i;ama osta;u sastav/i 'i;elovi sa
svo;im oz/akama *barem ';elomi</o+% ?to se &rim;e>u;e i ko' ras&a'a/;a sastavi/e. Ako se /e ra'i o
;e'/ostav/om u'ruiva/;u su&sta/0i;a% /ego &ravo; sastavl;e/o; su&sta/0i;i% &osto;i ;e'/a ;e'i/a
su&sta/0i;al/a forma% /o u tom slu<a;u 'i;elovi virtual/o osta;u u sastavi/i.
3rada4ija i nedjeljivost supstan4ijalni$ #ormi
Promatra/;e &riro'e &okazu;e 'a s&e0ifi</e su&sta/0i;e *&a zato i /;i8ove su&sta/0i;al/e forme+
8i;erar8i;ski se ras&ore@u;u &rema stu&/;evima ve>e ili ma/;e savr?e/osti.
Forme se /arav/o re'a;u &rema stu&/;evima biti% o' ko;i8 vi?e ukl;u<u;u /ie savr?e/osti i /a'ilazi
i8. # tom ;e smislu Aristotel forme us&ore@ivao /izu bro;eva *tako 6 sa'ri 4 i ;o? 'o'a;e ;e'a/+. To
ukl;u<u;e relativ/i ko/ti/uitet me@u vrstama% kom&atibil/o s bit/om razlikom ;e'/e o' 'ruge: /ie vrste
sli<e o/o; /e&osre'/o vi?o;. Su&sta/0i;al/a forma orga/izira materi;i svaki &uta /a kom&leks/i;i i orga/ski
/a<i/.
Stu&/;evi bi>a i&ak se /e smi;u s8vatiti /a a&rioristi<ki ili matemati<ki /a<i/% u smislu /ekog
LsustavaL. Skokovi me@u vrstama mogu biti ;ako razli<iti. Potreb/a su i z/a/stve/a istraiva/;a 'a se s8vate
ti skokovi.
S 'ruge stra/a su&sta/0i;al/a forma u sebi /e 'o&u?ta stu&/;eve i/te/ziteta. To z/amo kao <i/;e/i0u
iskustva: <ov;ek ili ma<ak /isu vi?e ili ma/;e <ov;ek i vi?e ili ma/;e ma<ak ti;ekom svoga ivota ili u o'/osu
/a 'ruge vrste. Svaka ;e'i/ka *i/'ivi'uum+ ;e ove ili o/e vrste ili /i;e% bez me@u sta/;a a ;o? vi?e bez /eki8
&omi;e?a/i8 sta/;a% zato su ra@a/;e ili umira/;e tre/ut/a &rom;e/a biti *ese/0i;a+. Drugim ri;e<ima%
su&sta/0i;al/a forma /i;e i/te/ziv/a zbil;/ost% kao kvaliteta% ko;a 'o&u?ta 0i;elu le&ezu razli<iti8 mogu>/osti
i razli<iti8 sta/;a *;akoslaboA vru>e8la'/o+. # ovom se slu<a;u moe /a&raviti us&ore'ba s bro;evima% ko;i
se re'a;u u is&reki'a/om *'isko/ti/uira/om+ /izu: &ri;elaz o' bro;a 4 /a 6 /e 'oga@a se malo &omalo% /ego
kao u skoku s ;e'/e vrste /a 'rugu.
45
-poznaja #orme
Stoga ?to stvari s&oz/a;emo samo ukoliko su u zbil;i% sli;e'i 'a ;e su&sta/0i;al/a forma &ri/0i&
s&oz/atl;ivosti *i/teligibil/osti+ ti;ela. Sli</o kao ?to se /&r. stoli0a u&oz/a;e /a o're@e/i /a<i/ ka'a se
&oz/a;e /;ezi/a struktura% a /e ka'a se ogra/i<i samo /a s&oz/a;u 'a ;e L/e?to o' 'rvetaL% /a isti se /a<i/
t;eles/e stvari vi?e s&oz/a;u &o /;i8ovo; formi /ego &o /;i8ovo; materi;i. # &si8ologi;i se stu'ira &ro0es
a&strak0i;e% &o ko;o; forma biva s8va>e/a ka'a se umski o'vo;i o' materi;e i kao /esubziste/t/u.
45
Toma Akv.% -. T$.I% S. 115%a.,.
45
To im&li0ira 'a ;e forme u sebi /e?to L/emateri;al/oL u&ravo ;er /i;e materi;a. T;eles/e forme% i&ak%
ovise o materi;iA zato se te zbil;/osti% u ?irokom smislu% mogu zvati materijalne #orme% &o' uv;etom
'a i8 se /e Lmateri;aliziraL i /e &oistov;e>u;e s materi;om.
Su&sta/0i;al/e forme materi;al/i8 stvari ';elomi</o se s&oz/a;u% &omo>u su&sta/0i;al/i8
vlastitosti
4Q
A /e moe se 'ati /;ezi/a 'efi/i0i;a u ko;o; bi se 8t;elo iz/i;eti sve &erfek0i;e: s&oz/a;a
su&sta/0i;al/e forme za8ti;eva &rogresiv/o &romatra/;e i stu&/;evitu refleksi;u% &omo>u ko;e se &ostu&/o
u&oz/a;u /;ezi/e &erfek0i;e. Tamo g';e ;e te?ko o're'iti su&sta/0i;al/ost% biti >e te?ko i/'ivi'ualizirati
formu. I&ak sve o/o ?to smo kazali o kriteri;ima su&sta/0i;al/osti ;e'/ako se &rim;e/;u;e /a o're@e/;e
forme. S&oz/a;a /arav/i8 vrsta biti >e <esto o&>e/ita% /eo're@e/a i &o'lo/a revizi;ama.
Dsim toga /e smi;e se zaboraviti 'a s&e0ifi</a /arav ti;ela za;e'/o sa'ri i formu i materi;u: &rem'a
su&sta/0i;al/a forma o're@u;e s&e0ifie/e bez materi;e *&rem'a &omo>u a&strak0i;e biva iz'vo;e/a iz ko/kret/e materi;e+.
5. Pojedinjenje /individuacija0 tjelesnog i#a
Sve ?to &osto;i ;e &o;e'i/a</o *i/'ivi'ual/o+. #/iverzal/ost ;e vlastitost &o;mova% ko;i se &ri'i;eva;u
&o;e'i/im bi>ima *L<ov;ekL% za Petra% Iva/a% Mu;u% Iasu...+. Zato% &o;e'i/;e/;e u sebi /i;e &roblem% o/a ;e
<i/;e/i0a. I&ak o<ito ;e 'a &osto;e za;e'/i<ke vlastitosti *oz/ake+ u m/ogim stvarima% ra'i <ega kaemo 'a su
te stvari sli</e ili i'e/ti</e &o' o're@e/im vi'om *tako su svi l;u'i ;e'/aki% ukoliko su';elu;u /a isto;
l;u'sko; /aravi+. Moe se zato &itati u <emu se sasto;i razli<itost me@u stvarima i ?to i8 L&o;e'i/;u;eLA
o'/os/o <ime se razliku;u Petar% Iva/% Mu;o i Iaso% ;e'/aki kao l;u'i% a u;e'/o <etiri razli<ita <ov;eka
&o;e'i/0a. # tome ;e &roblem L/a<ela &o;e'i/;e/;a *i/'ivi'ua0i;e+L.
Naelo pojedinjenja (princip individuacije) je u prvoj materiji (materia prima). Ei';eli smo 'a ;e
su&sta/0i;al/a forma &ri/0i& s&e0ifi</osti *&oseb/osti+: svi su atomi el;eza takvi ;er &os;e'u;u
su&sta/0i;al/u formu el;eza. Gako se me@usob/o razliku;uW Isti/a ;e 'a uvi;ek /alazimo ak0i'e/tal/e
razlike% /o to /e moe &rotuma<iti /;i8ovu su&sta/0i;al/u bro;<a/u razliku. Te ak0i'e/tal/e razlike &o/eka'
su bez/a<a;/e i &rom;e/;ive */&r. razli<ita tem&erature 'vi;u ka&i vo'e+% &rem'a /am omogu>u;u
razlikova/;e su&sta/0i;a% /isu uzrok razlika ukoliko su i/'ivi'ual/e su&sta/0i;e.
Pri/0i& &o;e'i/;e/;a *i/'ivi'ua0i;e+ treba &ostaviti /a su&sta/0i;al/u razi/u% to</i;e u re' &rve
materi;e. M/o?tve/ost ;e'i/ki iste vrsta u&ravo ;e bio ;e'a/ o' 'okaza ko;i /as ;e 'oveo 'o otkriva/;a &rve
materi;e: ;e'/u te istu formu &os;e'u;e vi?e ;e'i/ki% ;er ima;u materi;u% &rima;u>i *&asiv/i+ &ri/0i& &o ko;em
;e forma% forma ovog i/'ivi'uuma a /e /ekog 'rugog. Materi;a &rima formu% i/'ivi'ualizira ;e *&o;e'i/;u;e+
i tako se us&ostavl;a *ko/stituira+ ko/kret/i i/'ivi'uum: materi;a 'akle &os;e'u;e ulogu umna/anja u
bro;<a/om re'u */e s&e0ifi</om+% ukoliko omogu>u;e 'a se /eka forma ostvari u vi?e ;e'i/ki ko;e su
me@usob/o s&e0ifi</o i'e/ti</eA zato materi;a ima ulogu pojedinjenja (individualiza4ije). Ako ;e /eka forma
s&osob/a 'a sama subzistira *kao u slu<a;u a/@ela+% i/'ivi'ualizira se sama &o sebi% /e &o;avl;u;e se
'isti/k0i;a i/'ivi'uumvrsta: svaki i/'ivi'uum is0r&l;u;e vlastitu vrstu% o'/os/o o/ ;e svo;a vrsta *svaki
a/@eo &re'stavl;a razli<itu vrstu+.
To /e z/aa 'a su iskl;u<ivo &roizvo'
materi;e% ko;a ;e &asiv/a i ma/;ka ;o; bit/i sa'ra;. Materi;a se ogra/i<ava /a i/'ivi'ualiza0i;u
formeA o/a % ;e'a/&ut i/'ivi'ualizira/a% &osta;e izvor bogatstva raz/olikosti svakog &o;e'i/og bi>a.
"i;e me@utim 'ostat/o &rib;e>i &rvo; materi;i kao i/'ivi'ualizira;u>em &ri/0i&u forme% ;er moemo 'al;e
&itati ?to ;e'/u materi;u <i/i razli<itom o' 'ruge. Ee> smo kazali 'a &rva materi;e /i;e u sebi samo; /i ;e'/a
/i m/o?tve/a. ";ezi/o bro;<a/o um/aa/;e% zato% mora &roiza>i iz /ekog 'rugog &ri/0i&a% ko;i se u
tomisti<ko; filozofi;i zove dimenzionalna kvantiteta ti;ela. Poku?a;mo to malo &rotuma<iti.
4Q
Toma Akv.% -. T$. I% S. NN% a. 1% a' N. "a?a ;e s&oz/a;e uvi;ek ogra/i<e/a i moe se usavr?avati.
4Q
I%vantiteta materijeI je prin4ip pojedinjenja (individua4ije) #orme
I/tuitiv/o razumi;emo 'a ;e 'ime/zio/al/a kva/titeta &ri/0i& ;e'/o>e za materi;al/e i &rote/e
stvari. Ako &o'i;elimo kru8 /a tri 'i;ela% 'obivamo tri koma'a kru8a: 'i;el;e/;e 'ime/zio/al/e kva/titete ;e
kori;e/ bro;<a/og um/aa/;a. !e'/o>a ili /e&o'i;el;e/ost 'ime/zio/al/e kva/titete ;e% tako% ista ;e'/o>a
&rote/og bi>a. "e ra'i se o a&strakt/o; bro;<a/o; ;e'/o>i *o a&strakt/om bro;u L;e'a/L+ /ego
'ime/zio/al/o; ;e'/o>i materi;e% &o ko;o; ova /i;e /eka o&>a materi;a% /ego ova ko/kret/a materi;a. Sli;e'i
'a i materi;a i kva/titeta za;e'/o &ri'o/ose &o;e'i/;e/;u forme. "a &rim;er% forma L<avlaL se i/'ivi'ualizira
u ovom komadu /eljeza: /e samo u el;ezu *materi;imateri;alu+% /iti samo u koma'u *kao a&strakt/a
geometri;ska forma+% /ego u ovom koma'u el;eza% o'vo;e/om o' 'rugi8 o're@e/i8 koma'a. Forma
L<avaoL% moemo kazati% biva i/'ivi'ualizira/a o' el;eza ko;e ;e :untitate si&nata% el;ezo ukoliko ;e
i/'ivi'ualizira/o ili Lo're@e/oL kva/titetom. Isto vri;e'i u su&sta/0i;al/om re'u% u ko;em su&sta/0i;al/a
forma biva i/'ivi'ualizira/a o' kva/tifi0ira/o; &rvo; materi;i.
Formula ko;om se tra'i0io/al/o izri<e to s8va>a/;e ;e: prin4ip individua4ioje (pojedinjenja) i
materija I:uantitate si&nataI% to ;est sama materi;a ukoliko ;e ras&ore@e/a &rema 'ime/zi;ama.
6-
Materi;a ;e
temel;/i &ri/0i& &o;e'i/;e/;a% a kva/titeta ;e 'rugot/i &ri/0i&. Dba su /u/a: &rva materi;a 'o/osi
su&sta/0i;al/i eleme/t% 'ok kva/titeta i/'ivi'ual/i eleme/t kao takav. Treba imati /a umu 'a u ovom slu<a;u
kva/titeta /i;e volume/% to ;est kva/titativ/e 'ime/zi;e% ko;e mogu varirati% i 'e fakto tra;/o varira;u% /ego
sam <i/ biti 'ime/zio/ala/.
Moglo bi se &ostaviti &rigovor: kako kva/titeta% ko;a kao ak0i'e/t &ret&ostavl;a egziste/0i;u forme%
moe i/'ivi'ualizirati samu formuW Da bi o'govorili /a tu sum/;u &otreb/o ;e /a&ome/uti 'a &o;e'i/;e/;e
/i;e vreme/ski &ro0es. Forma ;e uvi;ek i/'ivi'ualizira/a% ;er kva/tifi0iri/a materi;a stal/o i/'ivi'ualizira. S
'ruge stra/e% i/'ivi'ializirati /e z/a<i uzrokovati ili &roizvo'iti: uzrok ;e /eki ';elat/ik% sli</o kao ?to /eka
&osu'a moe sa'ravati o're@e/u koli<i/u vo'e% i&ak /i;e /;ezi/ uzrok.
'. $upstancijalna sinteza
Gao ?to smo vi';eli% &rva materi;a i su&sta/0i;al/a forma se u;e'i/;u;u kao mogu>/ost i zbil;/ost 'a
bi ko/stituirali ;e'/u ;e'i/u su&sta/0i;u. Promotrimo sa'a /ekoliko vi'ova toga u;e'i/;e/;a.
a+ > vlastitom smislu samo sastavina jest ra2a se raspada se i djeluje. L2itakL /avlastito i &o sebi
&ri&a'a i/'ivi'ual/o; i &ot&u/o; su&sta/0i;i% /e /;ezi/im 'i;elovima: forma i materi;a /isu su&sta/0i;e% i zato
/isu u &u/om smislu% o'/os/o ;esu ukoliko su u sastavl;e/om bi>u ko;e ;e'i/o isti/ski ;est. Isto treba kazati i
za ';elova/;e: su&sta/0i;al/a ;e forma aktiv/i &ri/0i&% /o o/a sama /e ';elu;e% ;er samo su&sta/0i;al/a
sastavi/a% za8val;u;u>i formi% ';elu;e. A/alog/o% &o sebi se ra@a i ras&a'a su&sta/0i;a% a /e /iti materi;a /iti
forma.
b+ Materija je bitno usmjerena na svaku tjelesnu #ormu. Ta se &oveza/ost o<itu;e u <i/;e/i0i 'a
materi;a /i;e /iti se moe razum;eti bez forme% ;er ;e materi;a s&osob/ost 'a 'obi;e /eku formu. Moe se
govoriti kao o /ekom appetitus naturalis ili /arav/o; te/;i materi;e &rema formi: LLTe/;a materi;e &rema
formi /i;e 'rugo 'oli usm;ere/osti /a /;u kao mogu>/osti /a zbil;/ostL
61
. "e ra'i se o aktiv/o; usm;ere/osti
;er ;e materi;a &asiv/a i /e moe se sama aktualizirati ili sama sebi 'ati formu.
0+ Materija je u razmjeru na odnos i posjedovanje svoje vlastite #orme. Prem'a ;e &rva materi;a
s&osob/a &rimiti svaku t;eles/u formu% to /e z/a<i 'a moe /e&osre'/o 'obiti bilo ko;u formuA o<ito ;e 'a
&rva materi;a /e 'o&u?ta 'a se koma' kame/a &retvori u grume/ zlata% /iti 'a ivoti/;a moe &o;esti bilo
ko;u 8ra/u. Dok ;e materi;a uvi;ek zao';e/uta /ekom formom% svaka su&sta/0i;a &os;e'u;e i sku&
kva/titativ/i8 i kvalitativ/i8 vlastitosti. Svi ti uv;eti za;e'/o <i/e dispositio materiae% materi;al/u 'is&ozi0i;u
&rema vi?e ili ma/;e /e&osre'/im &rom;e/ama. To osobito vri;e'i za ra@a/;e i &ro&a'a/;e. "e moe svaka
materi;a &o'rati svaku formu% /ego o/u ko;a ;o; ;e vlastita% ko;a ;o; o'govara: mora &osto;ati uza;am/a
&rikla'/ost izme@u materi;e i forme */&r. samo l;u'sko ti;elo moe imati l;u'sku 'u?u+. Elastita materi;a /e
&oistov;e>u;e se s &rvom materi;om.
'+ Materija uvjetuje ili o&raniuje supstan4ijalnu #ormu. Mogu>/ost ogra/i<u;e zbil;/ost 'o&u?ta;u>i
;o; ve>i ili ma/;u eks&a/zi;u% kao ?to /eka &osu'a o're@u;e m;eru vo'e ko;a se u /;emu moe /alaziti.
e+ Forma tijela nadilazi materiju no ovisi o njoj. Forma i materi;a /isu 'va &ri/0i&a &ostavl;e/i /a
isto o/tolo?ku razi/u% ;er ;e forma zbil;/ost materi;e materi;a ;e mogu>/ost. Su&sta/0i;al/a forma 'omi/ira
6-
us&. Toma Akv.% S. T8.% I% S. N.% a. 6A III% S. NN% a. ,A J. G.% IE% M..
61
Toma Akv. 'n ' "$(s.% I% le0t. 1..
6-
materi;om% orga/izira ;e% oboga>u;e% <i/e>i 'a iza@e iz svo;e &asiv/osti% tim vi?e ?to ve>u savr?e/ost forma
&os;e'u;e. Savr?e/i;e su&sta/0i;e su ma/;e ovis/e o' grube materi;e: to tumaa materi;a bez /eke forme% /i?te /e &ri;ei 'a sinteza materije i #orme de#inira kao takvo tjelesno i
materijalno bie% i &osl;e'/;i ;e kori;e/ svako; su&sta/0i;al/o; i ak0i'e/tal/o; vlastitosti. Prem'a ;e
/e&osre'/i o&is/i kriteri; za o're@e/;e /ekog t;eles/og ob;ekta &rostor/ovreme/ski kriteri; *8i0 et /u/0
ov';e i sa'a+% ko/aa za /arav ti;ela.
+. Priroda
"ako/ ?to smo &rou<ili 8ilemorfizam% bol;e smo u sta/;u razum;eti i'e;u &riro'e. Priro'a ;e a/aloga/
&o;am% ko;i ima m/o?tvo z/a<e/;a ko;e moemo u;e'i/iti oko 'va temel;/a: fizi<ko i metafizi<ko z/a<e/;e.
Fiziki smisao pojam IprirodaI
Priro'a u fizi<kom smislu ogra/i<u;e se /a t;eles/a bi>a. "riroda se <esto &oistov;e>u;e s t;eles/im
bi>ima i si/o/im ;e Lfizi<kom svi;etuL. "o to ;e z/a<e/;e izve'e/o% ;er &rvot/o i temel;/o z/a<e/;e &o;ma
&riro'a ;e u/utar/;i &ri/0i& t;eles/i8 bi>a.
"riroda je prvi unutarnju prin4ip djelovanja (aktivnosti) tjelesni$ bia.
*B
#m;et/i &re'meti /ema;u
u/utar/;i &ri/0i& svo;e aktiv/osti% i zato /isu &riro'/a /ego um;et/a bi>a. "&r. automobil se &okre>e izva/a
*voza<+. Priro'/i fe/ome/i su /a&rotiv s&o/ta/i% &o&ut rasta 'rveta ili kreta/;a zvi;ez'a
# <emu se to</o sasto;i to /a<eloW Za materi;aliste &riro'a ;e u os/ovi materi;aA za &lato/izam
fizi<ki ;e svi;et &asiva/% i &riro'a se sasto;i u formi% izva/ materi;al/og svi;eta. Aristotel /a&rotiv smatra 'a ;e
&riro'a sastavl;e/a kako o' /utar/;e materi;e tako i o' /utar/;e forme ti;elaA forma ;e me@utim Lvi?e &riro'aL
materi;e% ;er o' /;e &roizlazi &oseb/o ';elova/;e bi>a.
"riroda je dakle supstan4ija ili tjelesna bit ukoliko je prin4ip djelovanja i trpnje. "a ta; se /a<i/
L&riro'aL razliku;e o' o/oga ?to ;e 'u8ov/o i ?to ;e um;et/o. Razliku;u se 'vi;e stvari:
a+ - obzirom na du$ovna bia: fizi<ki &o;am &riro'e ukl;u<u;e materi;u i zato sve o/o ?to /a /eki
/a<i/ /a'fizi<ko ili /a'materi;al/o /i;e &riro'/o. "arav/o ;e o/o ?to ;e s&o/ta/o i /e &roizlazi iz razuma.
Priro'/i se &ro0esi uvi;ek &o/avl;a/;u /a isti /a<i/ izuzetak su slu<a;/i 'oga@a;i % ukoliko sli;e'e
ne4essitas materiae% uv;etova/ost ko;u &ostavl;a materi;a% 'u8ov/o ;e ';elova/;e slobo'/o.
b+ - obzirom na umjetna bia: to su o/a ko;a ;e /a<i/i <ov;ek *to su u stari/i zvali ars% um;et/ost+.
#m;et/o ;e &rema razumskim &ri/0i&imi &o ko;ema /eka stvar biva /a<i/;e/a% a ko;e &riro'a /e &roizvo'i.
Takvi se &re'meti &ot&u/i kre>u izva/a *ab ePtri/se0o+% &o&ut stoli0e% <eki>a% ra<u/ala...
%vantiteta
"rote/nost
Pret&ostavl;a;u>i 'a &osto;e &rote/a bi>a% &ogle'a;mo ?to z/a<i &rote/ost.
Prote/ost ;e /e&osre'/a <i/;e/i0a% i zato /eo're'ivo */e moe se 'efi/irati+: svatko o' /as ima
iskustvo &rote/osti i o' toga se /e&osre'/o formira &o;am &rote/osti. Da se kome &rotuma<i ?to se
&o'razumi;eva &o' &rote/o /e treba 'rugo 'oli /az/a<iti &rim;eri kao ?to <i/i Aristotel u svom ';elu
LGategori;eL ka'a kae: &rote/o ;e% /&r. o/o ?to ;e 'uga<ko ;e'a/% 'va%... lakta.
64
Tako moemo kazati
&rotea/ ;e ova; stol% ova; zi'% &o'% uli0a ko;u vi'im kroz &rozor% /ebo it'.
Moe se me@utim &oku?ati o&isati &rote/ost. Prote/ost ;e o're@e/a m/o?tve/ost: &rote/o ;e o/o
u <emu mogu /az/a<iti /eko ovdje i /eko tamo u ko;em &osto;e razlu<iti 'i;elovi. A bu'u>i 'a mogu
/az/a<iti% razlikovati razli<ite 'i;elove% &rote/o ;e mogu>e razli<iti u 'i;elove. "o /i;e svaka m/o?tve/ost
u;e'/o i &rote/ost: i u l;u'skom karakteru mogu razlikovati kre&osti i ma/e% mogu u /eku ruku biti /azva/i
6,
#s&. Toma Akv.%n '' "$(s. 1 *16+. Glasi</a Aristotelova 'efi/i0i;a isti<e u &riro'i */arav+: L.. o' /aravi &osto;i /eko
&o<elo i uzrok giba/;a i mirova/;a u tome% u ko;emu ;e &risut/o &rvot/o &o sebi% a /e &rema &rigotkuL Aristotel%
Fizika '' ) )@B b BP.
64
#s&. Aristotel% %ate&orije 6%1%b.
61
'i;elovi karaktera% /o /i;e ra'i toga karakter /e?to &rote/o. Prote/o se /e razliku;e samo u 'i;elovima%
/ego /avlastito u djeljivosti: 'i;elovi ko;i ga sa<i/;ava;u mogu sta;ati zaseb/o% /eovis/o ;e'a/ o' 'rugoga:
ova; se koma' &a&ira moe &o'i;eliti u vi?e koma'a i svaki moe biti o'/ese/ /a 'rugu stra/i svi;eta% g';e >e
/astaviti &osto;ati /eovis/o o' 'rugi8 'i;elova s ko;ima ;e bio za;e'/o% 'rvo se moe izrezati i 'i;elove
raz/i;eti.
66
Po;movi ';el;iv &rotea/ /isu zam;e/;ivi% &a zato /e 'efi/ira &rote/ost% ;er oz/aka ;e &rote/og
biti ';el;iv u 'i;elove. "aime <ista vreme/ska susl;e'/ost% /&r. seri;a ;e'/aki8 zvukova% ;e ';el;ivo u 'i;elove%
o' ko;i8 svaki8 o' /;i8 moe samostal/o &osto;ati% /o to /i;e &rote/o. Po;am &rote/o se 'akle &okazu;e
/esvo'iv /a 'rugeA moe se /asto;ati /a /eki ga /a<i/ o&isati% a /e moe se 'efi/irati u strogom smislu.
Aristotel razliku;e tri vrste kva/tifi0ira/og bi>a: o/o <i;i su 'i;elovi jedno pored dru&o&a% &rim;er ;e
magla% m/o?tvo ka&l;i0a ras&r?e/e u zraku% ko;e i&ak <i/e ;e'/u labil/u 0;eli/uA dodirna *sasvim blizu+% /&r.
ko0ka ko;a ;e /a<i/;e/a o' m/o?tva ma/;i8 ko0ki% <i;i se 'i;elovi 'o'iru;u% i&ak &osto;i kao zbro; o'vo;e/i8
bi>a *ma/;i8 ko0ki)H neprekinuto bi>e moe se zvati ;e'/o bi>e ;er u /;emu 'i;elovi ;o? /e &osto;e% /isu u
zbil;i% /ego mogu biti.
5ijelovi prote/no& bia su bia u mo&unosti.
Zaustavimo se malo /a &o;mu &rote/o: &rote/o ;e ';el;ivo% /o /i;e zbil;ski &o'i;el;e/o% ili 'rugim
ri;e<ima% dijelovi prote/no& nisu bia u zbilji ne&o samo bie u mo&unosti. Ga'a bi /aime &rote/o bi>e
bilo stvar/o &o'i;el;e/o u 'i;elove% /e bi vi?e bilo ;e'/o bi>e% /ego sku&i/a bi>aA /o i bi>e <i;a bi &rote/ost
bila sku&i/a bi>a o/a mora;u biti &rote/a% ;er m/o?tvo /e&rote/i8 bi>a /e moe <i/iti /eko &rote/o bi>e%
stoga ako bi se &rote/ost svela /a sku&/ost &roblem /e bi bio ri;e?e/% /ego samo o'go@e/: &otreb/o ;e 'o>i
'o ko/stitutiv/og &otre/og 'i;ela ko;i bi bio ;e'/o bi>e% o'/os/o ko;e /i;e stvar/o &o'i;el;e/o% /ego samo
';el;ivo. "e sto;i &rigovor 'a su ti;ela samo sku&i/a atoma ko;i su zatim sku&i/e u;e'i/;e/i8 ;o? ma/;i8
elektro/a% ;ezgri... Za sa'a ka'a /as za/ima;u samo ti;ela samo ukoliko su &rote/a% /e za/ima /as ;esu li
o/a mikrosko&ska ili makrosko&ska% ;e'/o ;e sigur/o: /eko &rote/o bi>e% bez obzira koliko o/o bilo *veliko
ili malo+% mora &osto;ati% ;er &o/avl;am zbro; /e&rote/i8 bi>a /e mogu /ika'a &roizvesti &rote/o bi>e.
Moglo bi se ustvr'iti 'a &osl;e'/;i ko/stitutiv/i 'i;elovi ti;ela /isu vi?e &rote/i% 'a su <ista e/ergi;a.
"a ta; &rigovor o'govara aristotelovska teori;a o su&sta/0i;al/o; sastavl;e/osti ti;ela i teori;a 8ilemorfizma% o
<emu smo ve> govorili. Dsim toga treba /aglasiti ;as/u razliku izme@u eks&erime/tal/i8 z/a/osti i filozofi;e.
0azlika izme2u prote/nosti i tjelesne supstan4ije
Prote/o /i;e isto ?to i &rote/ost: &rote/o ;e /eko bi>e% /eki Sui'% ko;i ima &rote/ost% 'rugim
ri;e<ima% &rote/ost ti;ela. 2esko/a</a ';el;ivost &rote/osti razli<ita ;e o' t;eles/e su&sta/0i;e.
#stvr'iti 'a se &rote/ost razliku;e o' t;eles/e su&sta/0i;e z/au ko;a ;o; 'olazi o' o/oga ?to Aristotel i skolasti0i zovu su&sta/0i;al/a formaA
'akle real/a razlika izme@u &rote/osti i t;eles/e su&sta/0i;e ;e usko veza/a s 8ilemorfisti<kom teori;om i
samo u /;o; /alazi svo;e &u/o o&rav'a/;e. To se lako moe vi';eti osobito ko' t;eles/i8 su&sta/0i;a ko;e
osta;u iste &rem'a mogu mi;e/;ati svo;u &rote/ost% /&r. /eko ivo bi>e ko;e rasteA ?to &otvr@u;e 'a se
/;i8ova su&sta/0i;a /e &oistov;e>u;e s /;i8ovom kva/titetom.
1. $tvarnost prostora i vremena
1. Po;movi &rostora i vreme/a
Prostor *s&atium+ i vri;eme *tem&us+% ko;i o're@u;u os/ov/e uv;ete /a?ega iskustva% /isu ;e'/ostav/i
&o;movi 'obive/i izrav/om a&strak0i;om iz iskustva% /ego su &o;movi ko;e razum razra@u;e i 'i;elom
ko/stituira reflektira;u>i /a' 'atostima iskustva i os;eta. Zbog toga /eki /eoskolasti<ki filozofi govore o
&rostoru i vreme/u kao o umskim bi>ima% tvorevi/ama razuma ko;a ima;u teml; u stvar/osti% ali /isu stvar/a
bi>a *ens rationis 4um #undamento in re).
2u'u>i 'a &o;move &rostora i vreme/a razum a&stra8ira i razra@u;e% /e mogu &osto;ati u stvar/osti
/a isti /a<i/ kako su zami?l;e/i i kako &osto;e u razumu% ovo vai za sve a&strakt/e &o;move% a /a&ose za
66
"a&ome/a: moglo bi se &rigovoriti 'a 'rvo vi?e /e &osto;i i 'a se ras&a'a: to</o i to &otvr@u;e 'a 'rvo ili
ivoti/;a /isu samo <ista &rote/ost% /e &rotivi se ';el;ivosti &rote/og bi>a. Di;elovi 'rveta se ras&a'a;u ;er
su 'rvo% /e ;er su &rote/i.
6,
&o;move 'obive/e razumskom razra'om. Ali to /e z/ae. Zato ra'i;e govorimo 'a su &rostor i vri;eme *u smislu u ko;em >e biti 'efi/ira/i+ stvar/i%
&rem'a samo u razumu 'obiva;u &u/u formula0i;u i za'/;e u&ot&u/;e/;e.
a+ Prostor *s&atium+
Izraz &rostor u m/ogim ;ezi0ima ima m/ogo z/a<e/;a ko;a su 'osta razli<ita% bilo u svag'a?/;em
govoru bilo u z/a/stve/om *matemati<kom% fiziolo?kom% &si8olo?kom% filozofskom....+. Dgra/i<iti >emo se
/a /eka o' /az/a<e/i8 z/a<e/;a. #;e'/o /a&omi/;em 'a u gr<kom ;eziku% &a &rema tome /i ko' Aristotela%
/e &osto;i o'govara;u>i izraz.
Matemati<ki &rostor ;e &re'met geometri;e. Ta; &rostor /i;e /i?ta 'rugo /ego <ista &rote/ost &romatra/a
u sebi i za sebe kao a&solut/o mogu>e bi>e. To ;e a&strakta/ &o;am% ali /i;e bi>e razuma *e/s ratio/is+
/ego stvar/o bi>e ko;e a&solut/o moe &osto;ati. Dv';e se /e>emo /;ime baviti.
Ei'/i &rostor% o&i&/i &rostor i 'rugi8 os;eta ;est 0;eloku&/o &ol;e vi'a% o&i&a it'. Svaki &uta ka'a os;etilo
aktual/o vi'i% os;e>a it'.% vi'/i *os;et/i+ &rostor ;e kao slika% &ozor/i0a% okvir u ko;i mora;u u>i &re'meti
'a bi bili aktual/o *stvar/o+ vi'l;ivi *os;etl;ivi+. Dokle go' oko osta;e otvore/o i u /ormal/im
fiziolo?kim uv;etima% vi'/i &rostor /e moe biti o'stra/;e/ ili &romi;e/;e/. Ei'/i &rostor ;e ko/a<a/ i
ogra/i<e/ samim ustro;stvom oka% makar se gra/i0e /e &okazu;u ;as/o% /ego kao 'a i?<ezava;u u /i?ta.
"e?to sli</o% &rem'a /e tako ivo% &risut/o ;e u svim 'rugim os;etilima i tvori vlastiti &rostor svakog o'
/;i8.
Prostor ma?e% imagi/ativa/ &rostor o'govara u ma?ti o/om ?to ;e vi'/i &rostor u oku. Ako elimo sebi
&re'staviti /eki bilo kakav &re'met moram ga staviti i stavl;am ga automatski u /eko o're@e/o m;esto
mo;eg &rostora ma?teA ova; ;e% 'akle% kao uv;et &osto;a/;a i mogu>/osti svakog &re'stavl;e/og &re'meta:
/e mogu &re'staviti sebi /ikakav &re'met ako /i;e stavl;e/ u /eko m;esto mo;eg imagi/ativ/og &rostora%
&rostora ma?te. Za razliku o' vi'/og &rostora% ko;i ;e /u/o is&u/;e/ vi'l;ivim &re'metima% &rostor
ma?te moe biti ';elomi</o bez &oseb/i8 &re'meta. Dok mi ;e ma?ta aktiv/a% *a ma?ta ;e uvi;ek aktiv/a
'ok mi ;e svi;est /a /eki /a<i/ bu'/a+ /e mogu o'stra/iti &rostor ma?te ko;i osta;e stal/o kao
/e&rom;e/;iva i /eo'stra/;iva &o'loga% &oza'i/a mo;e ma?te% mo;e &re'stave. "i;e mogu>e 'a ma?ta
bu'e aktiv/a a 'a /ema &risuta/ /eki &re'met.
Zami?l;e/% imagi/ar/i &rostor *&raz/i/a+ u &o;mu i su'u razuma. Razum moe sebi oblikovati &o;am
zami?l;e/og% imagi/ar/og &rostora ko;i izraava ob;ektiv/e oz/ake &rostora ma?te. Razum% me@utim%
/u/o &o;mi kao bi>e /e samo svaku &ozitiv/u stvar/ost% /ego tako@er i /i;eka/;e i li?e/;e *&rivatio+.
Zami?l;e/i &rostor ko;i razum &oima ;est besko/a</a &rote/ost% a&solut/a &raz/i/a% /eovis/a i
&ret8o'/a bilo ko;em &oseb/om &re'metu i s&osob/a 'a ;e &oseb/a ti;ela is&u/e. Praza/ zami?l;e/
&rostor ;e /u/o &o;ml;e/ /a /a<i/ bi>a. Razum u su'u moe &otvr'iti stvar/ost i isti/itost takvog
&rostora% a moe ga i za/i;ekatiA t;. moe su'iti &raza/ zami?l;e/ &rostor ili kao stvar/o bi>e ili kao bi>e
razuma ko;e &osto;i kao bi>e samo u razumu% ali /e moe stvar/o &osto;ati.
Fizi<ki &rostor: 'efi/iramo fizi<ki &rostor /eovis/o o mi?l;e/;ima ko;a su imali o /;emu filozofi% a i
/eovis/o o zami?l;e/om &rostoru ko;i smo o're'ili gore. Da;emo /;egovu o&erativ/u 'efi/i0i;u:
s&va#amo ovdje kao fizi)ki prostor onaj pojam ili onu mjerljivu veli)inu koji upotreljava pod tim
imenom znanost fizika. Prostor ;e uve'e/ u fiziku ve> o' &o<etka &rvog i /a;eleme/tar/i;eg 'i;ela
fizike ki/etike% ko;a &rou<ava giba/;e ti;elaA i uve'e/ ;e u&ravo kao ;e'/a o' temel;/i8 veli<i/a ko;a ;e%
za;e'/o s vreme/om% /u/a za o're@iva/;e giba/;a i &oloa;a ti;ela. ";egova ;e m;er/a ;e'i/i0a metar *u
me@u/aro'/om SIsustavu% a 0e/timetar u 0gssustavu+% ako se uzme u /a;os/ov/i;em i &rvobit/om
z/a<e/;u% kao 'ul;i/a% ili kub/i metar ako se uzme u /a;&ot&u/i;em% ali ve> izve'e/om z/a<e/;u obu;ma.
"2: #&orabu ri;e izri<ito u sre'/;ov;ekov/o; filozofi;i i /a&ose ko' sv. Tome u /;egovim Gome/tarima
Aristotelove Fizike. Drug';e% me@utim% Toma u&otrebl;ava ri;e< L&rostorL 'a oz/aa;u>i kao s&osob/ost 'a sa'ri sva ti;ela.
b+ Eri;eme *tem&us+
64
Ma'a ;e o/tolo?ki &roblem vreme/a tei i za&lete/i;i o' &roblema &rostora% i&ak se <i/i 'a ;e &o;am
vreme/a ;e'/ostav/i;i i /e&osre'/i% a u&oraba ri;e<i Lvri;emeL ;e u;e'/a<e/i;e u svag'a?/;em ivotu% u
filozofi;i i z/a/osti. Za razliku o' o/oga ?to se reklo o ri;e<i L&rostorL% u gr<kom &osto;i izraz *08ro/os+ ko;i
savr?e/o o'govara lati/sko; ri;e<i tem&us i ri;e<ima ko;e iz /;e &roizlaze u mo'er/im ;ezi0ima. Zato ;e i
Aristotel izri<ito i formal/o ras&ravl;ao o &o;mu vreme/a. Moemo i&ak razlikovati raz/a z/a<e/;a%
a/alog/o o/ima o &rostoru.
Psi8olo?ko vri;eme. Po;am vreme/a ima /e&osre'/o &ori;eklo u /a?o; svi;esti% ko;a zam;e>u;e /e samo
razli<ite /utar/;e i va/;ske os;ete% <uvstva i giba/;a% /ego zam;e>u;e i /;i8ovo ve>e ili ma/;e tra;a/;e i
/;i8ovu uzasto&/ost ili su&risut/ost: zam;e>u;e /&r. slu?/i os;et ko;i sli;e'i vi'/om os;etu% 'o'ir/i os;et
s&o;e/ s os;etom boli. Aktuala/ os;et se zove &risuta/% sa'a?/;i% a za os;ete ko;i su za;e'/o &risut/i kae
se 'a su isto'ob/i% simulta/iA &ret8o'/i os;et% ko;i vi?e /i;e aktuala/ ali ;e o<uva/ u &am>e/;u% /aziva se
&ro?liA os;et ko;i ;e u /a?em o<ekiva/;u a/ti0i&ira/% ali ;o? /i;e aktuala/% zove se bu'u>i. Go/ti/uira/i tok
&ro?li8% sa'a?/;i8 i bu'u>i8 os;eta% ko;i zam;e>u;e i u;e'i/;u;e mo;a svi;est% tvori u&ravo &si8olo?ko
vri;eme. Svi;est /e samo zam;e>u;e ko/ti/uira/i tok vreme/a% /ego ;e u;e'/o u sta/;u &ro0i;e/iti ga%
m;eriti ga% 'ati mu ritam *bro;+. Gao ?to ;e vi' os;etilo ko;a /am 'a;e /a;ivl;i &rostor/i os;et% tako su
slu8 */&r. u &;eva/;u+ i mi?i>/o os;etilo */&r. u &lesu+ o/i ko;i /am 'a;u /a;ivl;i os;et vreme/a i /;egova
ritma.
Fizi<ko vri;eme. Svi;est zam;e>u;e /e samo ko/ti/uira/i tok vlastiti8 os;eta% o&aa;a i <uvstava% /ego &o
va/;skom os;etu zam;e>u;e tako@er tra;a/;e i susl;e'/ost va/;ski8 &re'meta i giba/;a% ko;i se u
ob;ektiv/im os;etima vi'a% slu8a% 'o'ira it'. &rate% ko;i tra;u% ko;i ;e'/i za 'rugima sli;e'e &aralel/o
ko/ti/uira/om toku /a?e svi;esti. Dva; ob;ektiv/i i ko/ti/uira/i tok va/;ski8 stvari i giba/;a ;est fizi<ko
vri;eme stvar/ost svi;eta /a?eg iskustva. Dvom fizi<kom vreme/u se &ri&isu;u ista svo;stva ko;a ima
&si8olo?ko vri;eme% ko/ti/uira/a susl;e'/ost &ro?losti% sa'a?/;osti i bu'u>/osti% isto'ob/ost ili
su&risut/ost razli<iti8 'oga@a;a% ;e'i/stvo usre'oto<e/o u ;e'i/i ko/ti/uira/i tok svi8 stvari i 'oga@a;a
;e'i/og i u;e'i/;e/og ego0e/tri<kog svi;eta /a?eg iskustva.
Zami?l;e/o vri;eme% imagi/ar/o vri;eme. Postu&kom a/alog/im o/om ko;im iz &rostora os;etila i ma?te
obliku;emo &o;am &raz/og i &o sebi subzistira;u>eg &rostora /a /a<i/ bi>a% iz vreme/a ko;e zam;e>u;u
svi;est% os;etila i ma?ta a&stra8iramo &o;am &o sebi subzistira;u>eg vreme/a kao ;e'i/og ko/ti/uira/og
toka ko;i sve obu8va>a% u ko;i su sm;e?te/i &o;e'i/i 'oga@a;i i giba/;a i ko;i im ;e sam uv;et &osto;a/;a i
zato ;e /eovisa/ o /;emu% &ret8o'i im% &rati i8 i sli;e'i% te<e 8omoge/o i /eo're@e/o o' besko/a</e
&ro?losti &rema besko/a</o; bu'u>/osti. "a /arav zami?l;e/og% imagi/ar/og vreme/a% /a /;egovu
/u/ost za ma?tu i /a su' ko;i razum o /;emu moe 'o/i;eti treba &rimi;e/iti sve o/o ?to ;e bilo re<e/o u
vezi sa zami?l;e/im% imagi/ar/im &rostorom.
Aristotelova 'efi/i0i;a vreme/a: LEri;eme ;e bro; *m;era+ giba/;a *i mirova/;a+ &rema &ri;e i &osli;e
*samog giba/;a+L
0+ A&soluta/ &rostor i a&solut/o vri;eme *"e:to/+
Posto;a/;e a&solut/og &rostora i a&solut/og vreme/a% kao u sebi subzistira;u>i8 stvar/osti% /eovis/o
i &ret8o'/o svim &o;e'i/a</im stvarima i 'oga@a;ima i kao sveo&>e &ri8vatili?te% s&remi?te ili m;esto u ko;e
mora;u biti sm;e?te/e sve &o;e'i/a</e stvari i svi &o;e'i/a</i 'oga@a;i 'a bi mogli &osto;ati% ko;i su sami &o
sebi a&solut/o &raz/i% ali s&osob/i 'a bu'u is&u/;e/i% ;est mi?l;e/;e za ko;e se <i/i 'a ;e ?iroko
ras&rostra/;e/o u misao/om svi;etu mo'er/og <ov;eka i sigur/o ;e &oveza/o s &ostko&er/ika/skim
s8va>a/;em svemira. "o takvo se mi?l;e/;e% &rem'a /e u tako izri<itom obliku% /alazi i u stari/i i u sre'/;em
vi;eku% a moemo i8 smatrati kao ;e'/ostav/o &otvr@iva/;e &rostora i vreme/a ma?te sa stra/e razuma.
# gr<ko; filozofi;i to mi?l;e/;e Demokrit izri<ito tvr'i s obzirom /a &rostor. Demokrit &rotiv
Parme/i'a% ko;i ;e sveo stvar/ost /a &u/u% /e&okret/u i /e&rom;e/;ivu kuglu% tvr'i 'a &raz/o */ebi>e+
&osto;i stvar/o% /i?ta ma/;e stvar/o o' &u/og *bi>a+. Demokritovu /auku o &raz/i/i Aristotel /a'ugo
a/alizira u IE. k/;izi Fizike g';e &okazu;e a&sur'/ost te /auke ko;a &ri&isu;e &osto;a/;e /ebi>u i ko;e /i;e
&otreb/o /iti koristi za tuma<e/;e m/ogostrukosti i giba/;a stvari. Gome/tator sv. Toma /e 'o'a;e /i?ta
/ovoga Aristotelu.
Ee>u va/ost u &ovi;esti filozofi;e i z/a/osti imala ;e "e:to/ova /auka% utemel;itel;a mo'er/e
me8a/ike. "e:to/ u uvo'/om s8oli;u svo;e ras&rave LP8ilos&8iae /aturalis &ri/0i&ia mat8emati0aL% tvr'i 'a
u fizi0i kao z/a/osti giba/;e treba razlikovati izme@u &rivi'/og giba/;a i stvar/og giba/;a i 'a se isti/sko i
stvar/o giba/;e moe 'efi/irati samo u o'/osu /a stvara/% isti/it i a&soluta/ &rostor te a&solut/o% isti/ito i
matemati<ko vri;eme% ko;i u sebi i &o svo;o; /aravi /e z/a<e o'/os /i &rema ko;em o' iskustve/i8 &rostora i
66
vreme/a% &re'meta /a?i8 os;etila. # zavr?/om s8oli;u istoga ';ela tvr'i 'a sam 2og sa svo;om v;e</o?>u i
&osvu'a?/;o?>u tvori a&solut/o vri;eme i a&solut/i &rostor.
Stvar/o% me@utim% takom <itave svo;e ras&rave "e:to/ o&isu;e zako/e giba/;a i me8a/ike% kako
zemal;ske tako i /ebeske% a 'a se /ika' /e &oziva /a a&solut/i &rostor i a&solut/o vri;eme% bu'u>i 'a za tzv.
Lgalile;sku relativ/ostL /i;e &otreb/o to &oziva/;e u o&isiva/;u bilo ko;e me8a/i<ke &o;ave.
$ud o stvarnosti apsolutnog prostora i apsolutnog vremena mora iti apsolutno negativan2
apsolutni prostor i apsolutno vrijeme su protuslovne i apsurdne tvorevine. )iste tlapnje koje ne mogu
iti ni nu3ne ni korisne razumu da opi*e ilo koju stvarnu pojavu ili stvaran odnos. Imagi/ativa/
&rostor% &rostor ma?te i vri;eme ma?te% imagi/ativ/o vri;eme /u/i su ma?ti% ko;a kao orga/ska materi;al/a
mo>% s&osob/ost /e moe /e obazirati se u svo;em &re'metu /a &rostor/e i vreme/ske okol/ostiA samo
razum zbog svo;e /emateri;al/osti moe /a'ma?iti te okol/osti i moe misliti i su'iti% tvr'iti */e &re'staviti[+
'a a&solut/i &rostor *metafizi<ka &raz/i/a izva/ svemira[+ i a&solut/o vri;eme *beskra;/o &raz/o vri;eme
&ri;e stvara/;a+ /e &osto;e i 'a /ema;u razuml;iva smisla ;er su u sebi &rotuslov/i.
Stvar/i &rostor% t;. fizi<ki &rostor tvori ;e'/ostav/o 0;eloku&/ost stvar/i8 ti;ela% /;i8ove 'ime/zi;e i
/;i8ovi &rostor/i suo'/osi ko;i se temel;e /a 'ime/zi;ama. Sli</i i fizi<ko vri;eme% stvar/o vri;eme tvori
0;eloku&/ost stvar/i8 'oga@a;a i giba/;a i /;i8ovi suo'/osi &ret8o'/osti% isto'ob/osti i /ak/a'/osti. 4zvan
fizi)kog prostora i fizi)kog vremena nema ni)eg prostornog ni vremenskog5 ne postoji neko 6izvan
svemira6 ili neko 6prije po)etka svijeta6. 2og i 'u8ovi% kao <isto 'u8ov/a bi>a% su a&solut/o bez
&rostor/i i bezvreme/ski.
'+ Sub;ektivizam &rostora i vreme/a *Ga/t+
Ga/t &ri8va>a /;ut/ovsku z/a/ost kao isti/sku i /u/u z/a/ost *<itava /;egova LGristika <istog umaL
eli biti o&rav'a/;e /;ut/ovske z/a/osti &rotiv /auke em&irista i /a&ose Iumea+% ali o'ba0u;e "e:to/ov
realizam s obzirom /a s&oz/a;u o&>e/ito i /a&ose s ozbirom /a a&solut/i &rostor i a&solut/o vri;eme. L... o/i
ko;i tvr'e a&solut/u stvar/ost &rostora i vreme/a.... mora;u &ret&ostaviti 'va v;e</a i besko/a</a /ebi>a
*&rostor i vri;em+ ko;a &osto;e &o sebi% ko;a su 'a/a *...+ samo 'a bi u sebi obu8vatila sve ?to ;e stvar/oL *2
.N+.
Ga/t o'ba0u;e i mogu>/ost 'a bi &o;movi &rostora i vreme/a mogli biti 'obive/i a&strak0i;om iz
iskustva% ;er su &rostor i vri;eme% kao i svi z/a/stve/i &o;movi% a&solut/o /u/i i o&>i% u/iverzal/i a% &rema
em&iristi<ko; /au0i ko;u Ga/t u ovo; to<ki &ri8va>a% /i?ta u/iverzal/og /i /u/og /e moe se 'obiti La
&osterioriL iz iskustva. Zato &o;movi &rostora i vreme/a mora;u biti La &rioriL &ret8o'/i iskustvu i *bu'u>i 'a
/e mogu biti svo;stva stvari+ mora;u biti <iste sub;ektiv/e forme.
Go/a</o% &rostor i vri;eme /isu &o;movi ili kategori;e razuma% /ego a&rior/e forme os;etl;ivosti ili
os;et/og zre/;a% &rostor ;e forma va/;skog os;etila a vri;eme forma /utar/;eg os;etila. Razlog ;e ?to se
&o;movi mogu izri0ati o m/ogim razli<itim i/'ivi'uima% 'ok su &rostor i vri;eme sveobu8vat/iA &osto;i ;e'a/
;e'i/i sveo&>i &rostor a tako i vri;em. Zato /e mogu biti o&>i &o;movi% /ego <iste */e em&iri;ske+ a&rior/e
i/tui0i;e% zre/;e.
2u'u>i 'a ;e Ga/tova /auka o &rostoru i vreme/u stvar/o utemel;e/a 'i;elom /a /;ut/ovskim%
'i;elom /a em&risti<kim &ret&ostavkama% o'ba0iva/;em ti8 &ret&ostovaki &a'a i sama /auka. Ali ta /auka
mora biti o'ba<e/a i /a temel;u /a?eg iskustva% razvo;/e &si8ologi;e i samog /a&retka z/a/osti.
"aime% &rostor i vri;eme /isu 'vi;e uro@e/e i /e&rom;e/;ive forme l;u'skog 'u8a% /ego se obliku;u
&oste&e/o &o;e'i/a</im i kolektiv/im &si8olo?kim razvo;em% &rogresiv/im iskustvom u va/;skom i
/utar/;em os;et/om 'oivl;ava/;u% filozofskom refleksi;om i samim /a&retkom z/a/osti fizike% ko;a ;e
s&oz/ala /e samo 'a su /;ut/ovke forme &rostora i vreme/a suvi?/e za o&isiva/;e &o;ava /ego i 'a su
/esuglasive sa samim &o;avama.
Ga/tove forme &rostora slui izrav/i;e za utemel;e/;e matematike i geometri;e i to ;e forma
eukli'ovskog &rostora% ko;a ;e u;e'/o forma /a?eg os;et/og zora. Ali /a&re'ak matematike u 1Q. i ,-.
stol;e>u &okazu;e 'a ;e eukli'ovska geometri;a samo ;e'/o o' m/ogo mogu>i8 geometri;a% ko;e su
/esuglasive s Ga/tovom formom &rostora zora% /e o'govara;u /iko;im sub;ektiv/im okol/ostima zre/;a ko;e
&reegzistira u sub;ektu% /ego stvara;u /ove mogu>/osti &rostor/og zre/;a i &rostor/i8 o'/osa. I u fizi0i
$i/stei/ove o&>e relativ/osti &rostor svemira /i;e eukli'ovski% /e o'govara ka/tovsko; a &rior/o; formi.
Dakle% ka/tovska a&rior/a forma /i;e /ua/ sub;ektiva/ uv;et i /i;e forma /a ko;o; se temel;i mogu>/ost
z/a/osti.
Sli</a kritika 'o?la ;e formi vreme/a sa stra/e s&e0i;al/e teori;e relativ/osti: vri;eme /i;e o&>a i
/u/a forma% /e &osto;i ;e'/o ;e'i/o sveo&>e vri;eme /i kao stvar/ost ko;a bi u sebi subzistirala *"e:to/+%
6.
/iti kao sub;ektiv/a a&rior/a okol/ost *Ga/t+A &osto;i% /a&rotiv% /utar/;e vri;em vlastito svako; &o;e'i/o;
&o;avi ili sustavu ti;ela i sub;ekt ko;i s&oz/a;e moe m;eriti i uskla'iti ta raz/a vlastita vreme/a &rema
zako/ima ko;e /e usta/ovl;u;e a&rior/o sub;ekt ko;i s&oz/a;e% /ego su 'obive/i iskustve/im &romatra/;em
*a&osterior/o+.
Zato Ga/tova /auka o a&rior/im formama /i;e suglasiva /i s izrav/im iskustvom &o;e'i/a</e
svi;esti /iti sa stvar/im temel;ima i isti/skim /a&re'0ima z/a/osti.
e+ Prostor i vri;eme kao forme a&stra8ira/e iz iskustva
Fizi<ki &rostor i fizi<ko vri;eme% t;. &o;movi &rostora i vreme/a ko;i se u&otrebl;ava;u u z/a/osti za
o&isiva/;e i tuma<e/;e me8a/i<ki8 &o;ava *i zatim za sve fizi<ke &o;ave+% ;esu &o;movi ko;e razum sebi
obliku;e &oste&e/o a&stra8ira;u>i i8 iz iskustva% i ko;i se &reobraava;u i /a&re'u;u /a&retkom iskustva. To
iskustve/o &ori;eklo ti8 &o;mova i /;i8ova /ak/a'/a iskustve/a &rov;era osigurava;u /am 'a ;e o/o ?to &o
/;ima s&oz/a;emo svo;stvo stvar/i8 stvari *a /e sub;ektiv/a forma+% stvar/o% real/o &oistov;e>e/o sa
stvar/im &rote/im ti;elima i /;i8ovim stvar/im giba/;em *a /e o'vo;e/a subziste/t/a stvar/ost+.
# <emu se /a&ose sasto;i ta a&strak0i;a ko;om &relazimo o' stvar/e &rote/osti ti;ela i o' stvar/og
giba/;a% ko;e /e&osre'/o zam;e>u;emo% /a &o;move &rostora i vreme/aW "aime% &rem'a su real/o% stvar/o
&oistov;e>e/i s &rote/o?>u i s giba/;em% i&ak &o;mimo &rostor i vri;eme 'ruk<i;e% t;. u misli su rastavl;e/i%
o'vo;e/i o' &rote/osti o'/os/o o' giba/;a.
Formal/a razlika ;e u <i/;e/i0i 'a &rostor i vri;eme &romatra;u &rote/ost i giba/;e /e u /;i8ovo;
ko/kret/o; i s&e0ifi</o; stvar/osti *kao ova vrsta ti;ela ili ova vrsta giba/;a+% /ego samo *a&strakt/o+ u
/;i8ovo; m;erl;ivosti i sum;erl;ivosti. Iz tog vi?eg stu&/;a a&strak0i;e sli;e'e karakteristi</a svo;stva &rostora
i vreme/a. Dvi;e ;e'/ake veli<i/e% &rem'a su i/'ivi'ual/o i ko/kret/o razli<ite% ima;u samo ;e'/u i istu
m;eruA 'va isto'ob/a giba/;a% &rem'a su materi;al/o razli<ita% ima;u samo ;e'/u vreme/sku m;eru% t;.
zbiva;u se u isto vri;eme.
D&>a /auka o a&strak0i;i *ko;u aristotelovska i skolasti<ka filozofi;a bra/e kako &rotiv sub;ektiv/og
ra0io/alizma i uro@e/i8 i'e;a% tako i &rotiv <istog em&irizma+ omogu>u;e /am 'a o&rav'amo kako
ob;ektiv/u vri;e'/ost a&strakt/i8 &o;ava *L\uoa' i' Suo' 0o/0i&itur% /o/ Suoa' mo'um Suo 0o/0i&iturL+
tako i sveo&>u i /u/u val;a/ost sami8 &o;mova% ?to utemel;u;u mogu>/ost isti/ske z/a/osti *ali /e
a&solut/u i /e&rom;e/;ivu val;a/ost% /ego ko;a uvi;ek ovisi o /a&retku iskustva iz ko;eg su &o;movi
a&stra8ira/i+. "auka o a&strak0i;i tako uskla@u;e &rava razuma s &ravima iskustva% ko;a i/a<e biva;u
rtvova/a u ;e'/om ili 'rugom sm;eru u 'rugim /aukama.
Re0imo zakl;u<u;u>i% prostor i vrijeme su stvarna i#a. ali pojmljena apstraktno. polaze#i od
iskustva prostora i vremena osjetila i ma*te i znanstvenim usavr*avanjem samoga iskustva.
6M
Teme za ispit
FILOZOFIJA PRIRODE - KOZMOLOGIJA
1. Filozofi;a &riro'e
Materijalni objekt
Formalni objekt
"romjenljivo tijelo objekt #ilozo#ije prirode
,. D'/os s 'rugim filozofskim 'is0i&li/ama
!dnos s meta#izikom
!dnos s #ilozo#skom psi$olo&ijom i antropolo&ijom
!dnos s teolo&ijom
+rijednost #ilozo#ije prirode
4. Meto'a
0azliite razine (vidovi) istra/ivanja prirode
a) #iziko-osjetni
b) #iziko-matematiki
4) meta#iziki
0azlika izme2u #ilozo#ije prirode i znanstvene teorije
6. Filozofi;a &riro'e i eks&erime/tal/e z/a/osti
.. Povi;es/i &regle'
3rka i srednjovjekovna kozmolo&ija
Moderno razdoblje
(47!% $78,97,8% 7:;<;$!4- (4=%
Promjenljivost tjelesni& i#a
1. Problem /asta;a/;a *&rom;e/e+
Materijalni je svijet po svojoj biti promjenljiv u trajnom je nastajanju
,. Filozofska a/aliza &rom;e/e
1lementi kretanja
Tipovi promjene
6aela promjene
a) u svakoj promjeni postoji neki subjekt koji podnosi promjenu
b) u svakoj promjeni postoji neka #orma koja se dobiva (&ubi)
4) u svakoj je promjeni polazna toka priva4ija #orme
%ritika krajni$ stajali.ta
4. "arav kreta/;a
9ristotelova de#ini4ija
Die i nastajanje
6. Zbil;/ost i mogu>/ost
Zbiljnost
Mo&unost
6N
7jelesna supstancija
1. Su&sta/0i;a i ak0i'e/ti
,. S&oz/a;a t;eles/e su&sta/0i;e
-upstan4ija openito (de#ini4ija)
a) supstan4ija je ono .to je bitno
b) supstan4ija je supstrat ak4identima
4) supstan4ija je ono .to subzistira
9nalo&ija supstan4ije
>sporedba s dru&im pojmovima (bie stvar esen4ija individuum supozit #enomen)
"ojam tjelesne supstan4ije
a) prote/nost
b) osjetni kvaliteti
4) dostupnost osjetilima
-upstan4ija i kvantiteta
-poznaja tjelesni$ supstan4ija
a) supstan4ija je inteli&ibilna stvarnost u sebi
b) tjelesna je supstan4ija ipak Iper a44idensI osjetna
4. Ak0i'e/tal/e kategori;e
!pi pre&led (de#ini4ija)
+lastitosti ili vlastiti ak4identi
Jedinstvo supstan4ije i ak4idenata
6. "eo'govara;u>a s8va>a/;a t;eles/e su&sta/0i;e
.. Su&sta/0i;a u &riro'/im z/a/ostima
M. 2ro;<a/a i &oseb/a m/o?tve/ost t;eles/i8 su&sta/0i;a
9nalo&ija tjelesni$ supstan4ija
%riterij supstan4ijalnosti
a) &lede vrste
b) &lede individualne supstan4ije
"artikulatne supstan4ije
N. Problem su&sta/0i;e u mo'er/o; fizi0i
-upstan4ija u klasinoj #izi4i
6advladavanje dualizma u suvremenoj #izi4i
a) pojmovi Iener&ijeI i ImaseI
b) jednakovrijednost izme2u ImaseI i Iener&ijeI
4) dvojstvo IvalI- Iesti4aI
d) polja i esti4e
:edinstvo materije i forme
1. Iilemorfisti<ka si/teza
9r&umenti u korist $ilemor#istike sastavljenosti
a) supstan4ijalne promjene
b) mno.tvo jedinki iste vrste
4) #orma i materija su dva bitna prin4ipa supstan4ije
d) materija i #orma se ujedinjuju kao mo&unost i zbiljnost
,. Prva materi;a
65
+lastitosti materije
a) neproizvodivost i nepropadljivost
b) potpuna pasivnost
4) niti je jedna niti je mno.tvena
-poznaja prve materije
4. Su&sta/0i;al/a forma
>lo&a supstan4ijalne #orme
a) #orma je spe4i#ian i determinirajui prin4ip bitka tjelesni$ bia
b) #orma daje bitak materiji i 4ijeloj sastavini I#orma dat esseI
4) supstan4ijalna #orma je prva zbiljnost tijela
Jedinstvenost supstan4ijalne #orme
3rada4ija i nedjeljivost supstan4ijalni$ #ormi
-poznaja supstan4ijalne #orme
6. Po;e'i/;e/;e *i/'ivi'ua0i;a+ t;eles/og bi>a
I%vantiteta materijeI je prin4ip pojedinjenja (iundividua4ije) #orme
.. Su&sta/0i;al/a si/teza
a) u vlastitom smislu samo sastavina jest ra2a se raspada i djeluje
b) materija je bitno usmjerena na svaku tjelesnu #ormu
4) materija je u razmjeru na odnos i posjedovanje svoje vlastite #orme
d) materija uvjetuje ili o&raniuje supstan4ijalnu #ormu
e) #orma tijela nadilazi materiju no ovisi o njoj
M. Priro'a
Fiziki smisao pojma IprirodeI
N. Prostor i vri;eme
"ojmovi prostora i vremena
a) prostor (spatium)
b) vrijeme (tempus)
4) apsolutan prostor i apsolutno vrijeme (6eQton)
d) subjektivizam prostora i vremena (%ant)
e) prostor i vrijeme kao #orme apstra$irane iz iskustva
6Q
Literatura
Aristotel% Fizika Zagreb 1Q5N.
Pavlovi>% 2.#.% Filozo#ija prirode% Zagreb 1QN5.
Sta'ler% !.% %ozmolo&ija% Sara;evo 1Q-Q.
"a&ome/a: "ostoji veliki broj ud/benika iz kozmolo&ije na stranim jezi4ima.
Za$valjujem se na pozornostiR
A. M.
.-

Misic Filozofija Prirode 2005

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Misic Filozofija Prirode 2005

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Filozofski fakultet Drube Isusove u Zagrebu

You might also like