Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i Institutit pr

shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim kryesor t informoj lexuesit shqiptar
dhe publikun e gjer me shkencat humane n botn islame, duke prfshir ktu studimet
n fushat e islamologjis, orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m tepr,
revista synon t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q sjellin risi n lmit e
lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen e nivelit shkencor dhe kulturor n
vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit, lektort universitar dhe studentt e diplomuar n
krkime t avancuara inkurajohen t dorzojn punimin e tyre origjinal (t pa publikuar
m par n ndonj revist apo ueb site tjetr). Artikujt duhet t shoqrohen me
abstrakte, fjalt elsa dhe mund t jen n gjuhn shqipe, arabe, perse, turke ose
angleze. Revista Hikmet fiton t drejtn e autorit t artikujve q publikon, duke i njohur
autorit t drejtn e botimit t tyre n organe t tjera, me kushtin q revista Hikmet t
referohet si publikuesi i par i tyre. T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn
autort. Redaksia e ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e
shprehura dhe faktet e cituara nga autort.

Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat dhe recensimet
q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe akademik t revists. Punimet para se t
botohen vlersohen nga redaksia dhe ajo sht e lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T
gjith punimet duhet t jen shkencore dhe t japin citatet dhe referencat e nevojshme.
M shum t dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t artikujve pr botim mund t
shihni n faqen zyrtare t Institutit pr shkencat humane Ibni Sina: www.ibnisina-
ks.com.

Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe vjesht.
Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.

Punimet drgoni n E-mailet: revista-hikmet@hotmail.com, revista.hikmet@yahoo.com














Revista Shkencore Hikmet, nr. 2, Korrik, 2013


Boton: Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi

Redaksia: Fehim Gashi, Hatixhe Ahmedi, Fahredin Shehu, Hasan Azari, Jahja Honduzi,
Agim Abdullahu, Abdullah Rexhepi

Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti

Sekretar i redaksis: Senad Gushlla

Kshilli shkencor ndrkombtar:

- Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA
- Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i filozofis, Iran
- Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi
- Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran
- Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt
- Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH
- Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi, Shqipri
- Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi

Adresa: Rruga Fehmi Agani (ish-rruga e Beogradit), Nr. 42, kati I, banesa nr. 4.
Prishtin, Kosov.

Email: instituti-ibnisina@hotmail.com
instituti.ibnisina@yahool.com














Pasqyra e Lnds / Contents

Nexhat Ibrahimi
Disa veori t prhapjes s Islamit n disa pjes t Ballkanit
Some features of the spread of Islam in some parts of the Balkans

Prof. dr. Mehdi Polisi
Sami Frashri linguist i shquar
Sami Frashri eminent linguist

Prof. dr. Bahaoddin Horremshahi
Gtja dhe Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q flitnin
Goethe and Hafez: united by the heart more than by the language they spoke

Prof. Dr. Abdullah Hamiti
Tregimi Kuranor n poemn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors
Quranic story Joseph with Zeliha in the poem of Hafiz Ali Korca

Prof. Dr. Nexhati Demir
Arsimi dhe edukimi n Kosov prgjat viteve 1877 1912 II
Education in Kosovo during 1877 1912 According to the prime Ministry Ottoman
Archives - II

MA. Sead Morina
Sadrazamet shqiptar n Perandorin Osmane
Albanian Grand Viziers in the Ottoman Empire

Dr. Sejjid Vahid Ahtar
T kuptuarit islam i dijes
Islamic understanding of knowledge

Sead Zimeri
Hermeneutika e re e Islamit: sfidat prpara
The new hermeneutics of Islam: challenges ahead

Dr. Jane Dammen McAuliffe
Pasqyr e shkurtr e ekzegjezs bashkkohore t Kuranit
Exegesis of the Quran: Early Modern and Contemporary

Prof. asc. Dr. Isa Memishi
Botimet e para t Kur'anit n Evrop
The first editions of the Qur'an in Europe

Dr. Seid Halilovi
Lvizjet tradicionale n botn bashkkohore arabe
Traditional Movements in the Contemporary Arab World

MA. Hasan Azari
Domosdoshmria e edukimit moral n shoqrin aktuale
The necessity of moral education in current society

MA. Luljeta Veselaj
Kshillimi pedagogjik n lmin e Informimit dhe Orientimit Profesional
Educational counseling in the field of Information and Professional Orientation

MA. Qemajl Morina
Objektet fetare n Ballkan n shnjestr t sulmeve
Religious buildings in the Balkans under attack

Wiliam C. Chittick
Ibni Arabiu, jeta, vepra dhe ndikimi i tij
Ibn Arabi, life, opus and influence

Fahredin Shehu
Murat Yagan, jeta dhe vepra
Murat Yagan, life and opus

Kritik e Recensione
Critics & Reviews




















KDU 28:94 (=18) (091)

Disa veori t prhapjes s Islamit n disa pjes t Ballkanit

Nexhat Ibrahimi

Abstrakt
Deprtimi i Islamit n Ballkan dhe n trojet shqiptare sht tem e
padshirueshme n mesin e shum intelektualve dhe institucioneve shkencore-kulturore.
Edhe kur flitet pr kt tem, ajo paraqitet n forma t paprshtatshme, madje n rolin e
gogolit, si fe destruktive pr Perndimin dhe shqiptart sidomos. T gjitha fajet pr
mospropseritetin kombtar ia mveshin Islamit dhe Perandoris Osmane, duke i bazuar n
mite, prralla, romane ose n shnime t priftrinjve mesjetar. E vrteta qndron
ndryshe, ndaj edhe Islamin e gjejm n Ballkan edhe para ardhjes s osmanlinjve edhe
me osmanlinjt, si fe konstruktive, tolerante, t paqes, ndrtuese t jets shpirtrore dhe
materiale. Studimet e pavarura q kohve t fundit jan m t shpeshta ofrojn dritare t
shpress se kjo tem do t trajtohet edhe n qarqet shqiptare n nivelin e prgjegjsis
intelektuale dhe morale.

Fjal kye: Ballkani, Trojet shqiptare, Prhapja e Islamit, Periodizimi, Jo/Dhuna

I. Hyrje

Nse do ti bjm nj vizit shkencore e hulumtuese qyteteve me shumic
muslimane n Ballkan, si pr shembull Prizrenit, Shkodrs, Sarajevs, Shkupit t Vjetr
dhe shum qyteteve t tjera, ajo q sht ruajtur nga trashgimia e pasur, do t gjejm
gjurm t drejtprdrejta si t Orientit ashtu dhe t Oksidentit. N nj perimeter prej disa
qindra metrash do t hasim n xhami muslimane, kish ortodokse e katolike, madje edhe
sinagog hebraike. Kjo pamje nuk sht shtje pr histori, shtje muzeale, por
aktualitet, i cili prkundr turbulencave t kohs, fal shumics s popullsis, t etnis
shqiptare t prkatsis muslimane, sht ruajtur deri n fillim t shekullit XXI.

II. Shtritja gjeografike e Islamit n Ballkan

Ballkani ka nj larmi t pasur demografike, duke nnkuptuar edhe gjuht e
shumta dhe kt do ta kuptojm vetm nse i hedhim nj shikim, qoft siprfaqsor,
pozits s tij gjeostrategjike dhe gjeografike. Ai lidh dy kontinentet, Azin dhe Evropn,
kurse nprmjet detit Mesdhe, Egje, Adriatik dhe Marmara, frkohet edhe me kontinentin
e Afriks. Kanali i Suezit dhe gryka e Gjibraltarit i hapin Ballkanit lidhjet me botn e
gjer. N kt hapsir ballkanike qysh moti jetojn edhe shqiptart, si pasardhs t
ilirve, krahas disa popujve t vjetr, si: thrakt, dakt, keltt, grekt, romakt, hunt,
sast, turqit, sllavt e shum t tjer. T mirat materiale q i sillte reliefi, pozita
gjeografike, por edhe t mirat (prodhimet) njerzore, her-her sillnin edhe lehtsi e
pozitivitet, e her-her edhe luftra, gjakderdhje, robrime t pafund. Prbri ktyre
frkimeve dhe kontakteve, popujt e ndryshm kmbyen dhe i ofruan njri-tjetrit edhe
religjionin, artin, vegla t shumta, gjuhn, me nj fjal, kultur e qytetrim t
llojllojshm.
N kt vorbull ngjarjesh e ecurish edhe Islami ka gjetur vendin e vet, duke ln
gjurm t thella n shoqri, t cilat prkundr nj ofensive t vrazhd antimuslimane,
kan lshuar rrnj t thella dhe ekzistojn deri n ditt tona. Islami ndikoi jo vetm n
pasurimin e etnive dhe kulturave t caktuara, por ai u b faktor kryesor pr ruajtjen dhe
mbijetimin e disa popujve nga asimilimi, si shqiptart, boshnjakt dhe popuj t tjer m t
vegjl. Gjendja e muslimanve n Ballkan, e sidomos n trojet shqiptare, ka qen
relative, duke prjetuar koht e frytshme por edhe ato t rrezikshme. Sidomos n kt
gjendje ka ndikuar numri i muslimanve, prkatsisht nataliteti i lart. N trojet shqiptare
dhe n Bosnj gjendja e tyre ka qen m e leht, por n viset tjera ka qen m e vshtir,
sidomos pr shkak t numrit t vogl t muslimanve.
Struktura etnike e muslimanve n Ballkan, e veant n trojet iliro-shqiptare, ka
qen e llojllojshme, dhe n pikpamje t karakteristikave t veshmbathjes, t t ushqyerit,
banimit, lindjes dhe varrosjes e zakoneve t tjera, dallohen sidomos:
- Muslimant shqiptar, t cilt edhe hapsinrisht por edhe numerikisht
kan qen m t shumtit dhe edhe aktualisht paraqesin faktorin kryesor musliman n
Ballkan;
- Muslimant boshnjak, t cilt n t kaluarn jan ndier si sllav, por me
kalimin e kohs, studimet historike, arkeologjike e t tjera tregojn se ata jan m tepr
vendor e m pak ardhacak (simbioz iliro-para-boshnjake);
- Muslimant sllav, ku bjn pjes pjestart e etnis serbe, kroate,
malazeze, maqedone etj.Muslimant turq, t cilt erdhn n kto troje qysh nga koht e
lashta e deri sot;
- Muslimant e etnive t prziera dhe jo mjaft t qarta n aspekt t
prejardhjes, ku do ti fusnim romt, egjiptiant, pomakt, torbesht, gorant etj.
1

Kt mozaik demografik t muslimanve n Ballkan dhe sidomos n trojet
shqiptare gjat historis e kan ndikuar faktor t shumt, por n shkalln e nivelit t
studimeve momentale, identifikohen sidomos dy faktor kryesor:
- Faktori natyror - lvizjet pr kushte m t mira jetsore, termetet,
vrshimet, epidemit-pandemit e ndryshme, lufta pr mbijetim biologjik etj. dhe;
- Faktori shoqror - krizat shoqrore, politike, ekonomike, luftrat, urit,
shprnguljet e dhunshme etj.
2

Gjersia gjeografike dhe rrethanat historike t Ballkanit, pastaj larmia etnike
kushtzuan q edhe n pikpamje gjuhsore t kemi nj larmi interesante. Kemi gjuht
baz t popujve por edhe ato dialektore, q prbjn nj komponent me rndsi. Edhe pse
sht vshtir t prfundohet di n kt aspekt, gjuha shqipe sht dominonte n

1
Nijaz ukri, Neki aspekti irenja islama i njegove kulture u naim krajevima, n: Takvim za 1987 / 1407-
1408 god. za Bosnju i Hercegovinu, Sarajevo, fq. 95112 apo: http://www.ibn-
sina.net/bs/component/content/article/1536-neki-aspekti-irenja-islama-i-njegove-kulture-u-naim-
krajevima.html (data: 11.11. 2012).
2
Nijaz ukri, po aty.
komunikimin verbal, t folur, por jo edhe n t shkruar. Sigurisht, pozita inferiore,
gjithnj e nnshtruese, ka ndikuar q ky aspekt t jet i varfr. Pas gjuhs shqipe, gjuha
vijuese mund t merret gjuha sllave (variacionet boshnjake, serbe, kroate, por edhe ato
dialektote), gjuh kt t ciln e prdornin nj pjes e popujve si gjuh amtare dhe disa t
tjer si gjuh t asimilimit, si sht rasti i boshnjakve). Kemi edhe gjuhn turke, por
edhe gjuhn rome dhe gjuh me variacione lokale. Kemi edhe karakteristika t caktuara
n aspekt t huazimeve, prdorimin e shprehjeve t caktuara orientale (arabe, perse dhe
turke) n fusha t ndryshme jetsore (n fe, moral, politik, ekonomi, amvisni etj.), duke
ia prshtatur shprehjet gjuhve t tyre dhe duke i shkruar n alfabetet e kohs.
Gjuha arabe, si gjuh fetare dhe kulturore, politike dhe ekonomike, terminologjia
e saj, ka qen dominuese edhe n t folur edhe n t shkruar, normalisht e prshtatur
gjuhve t vendit. Rezultatet nga kto prpjekje kan qen modeste, q ne aktualisht e
njohim si literatur alamiado, e karakterit t ngusht fetar, pastaj didaktike dhe letrare
(proz e poezi) etj.

III. Periodizimi historik i shtrirjes s Islamit n Ballkan

Periodizimi i sakt i shtrirjes s Islamit n Ballkan sht i vshtir. Nuk mund t
bhet nj prerje rigoroze e periudhave. Megjithat, studimi sistematik dhe konzistent i
t kaluars n trojet tona n raport me Islamin identifikon tri periudha t mundshme
kohore:
A) Periudha paraosmane (prej fillimit e deri n gjysmn e par t shekullit XIV),
B) Periudha osmane (prej gjysms s dyt t shekullit XIV deri n fillim t
shekullit XX) dhe;
C) Periudha pasosmane (prej fillimit t shekullit XX, d.m.th. nga largimi i
Perandoris Osmane e deri sot).
1


III. A. Periudha paraosmane

Periudha paraosmane shtrihet prej fillimit t paraqitjes s Islamit n shkenn
historike e deri n gjysmn e dyt t shekullit 14. Kjo periudh e Mesjets sht e errt n
aspekt t informacionit sepse mungojn t dhnat pr shum periudha. Nga t dhnat
ekzistuese megjithat mund t formohet nj mozaik njohurish. Nj pjes e njohurive edhe
pse sht n form supozimesh, analogjish e traditash gojore, ofron material nga i cili
mund t hulumtohet m tutje.
Edhe pozita gjeostrategjike por edhe faktort e tjer bn q populli yn t
kontaktoj, her drejtprdrejt e her trthorazi, me shum popuj musliman t Mesdheut e
m gjer n mnyra t ndryshme: ushtarake, tregtare, ekonomike e religjioze-shkencore e
t tjera dhe n vende t ndryshme qysh nga shekulli 8 e. r. Intensiteti i kontakteve,

1
Me kt rast periudha e tret do t trajtohet shkurtimisht, sepse mbetet q pr kt t bhet nj studim i
veant.

frkimeve t ndrsjella por edhe t bashkjetess n disa vende gjat historis ka qen
relativ, varsisht nga stabiliteti ushtarak dhe interesat e astit.
Ndr shtetet q paraqisnin faktor me rndsi n Ballkan dhe n tokat shqiptare
ishte Bizanti. Kjo perandori e madhe dhe e fuqishme ishte n fqinjsi me shtetet
ambicioze muslimane n Azi t Vogl por edhe n gadishujt mesdhetar dhe vendet
bregdetare mesdhetare. Kto vende jan sidomos Bullgaria, Greqia dhe Maqedonia dhe
n veanti nprmjet Italis jugore dhe basenit adriatik.
Muslimant e Egjiptit, Afriks Veriore gjat fatimidve, aglebitve dhe emevitve
n Spanj, gjat shekujve 8 e 12, me motive misionariste fetare-kulturore apo edhe
politike dhe ekonomike-tregtare, deprtuan deri n limanet dhe qytetet bregdetare t
Adriatikut, si n: Kotor, Tivar, Raguza, Rosin, Rijeka, Susak, por edhe n qytetet
bregdetare shqiptare, Ulqin, Shkodr, Durrs, Vlor etj. Qoft si rezultat i vendosjes
normale qoft si rezultat i skllavris, kmbimi dhe zhvendosja e popullsis filloi t bhet
gj normale dhe me kt edhe huazimi dhe futja n pdorim t t mirave intelektuale por
edhe materiale. Prej ather e kemi t pranishm termin saracen, q rrjedh nga fjala
sharki, lindor, oriental.
1
Shprehje t tilla kemi edhe nga fusha e veglave luftarake,
tregtare, llojeve t ushqimit, pastaj n veshmbathje, folklor, muzik etj.
2
Ksaj gjendjeje i
ndihmuan edhe Kryqztatat, t cilt solln edhe prvoja t shumta nga Lindja muslimane.
Mendohet se edhe muzika e trubadurve n bregdetin dalmatin, pastaj muzika
moreshko n Korul n Kroacis kan prejardhje nga trashgimia maure (muslimane
andaluziane). Madje, edhe ndrtimi i minareve, apo disa objekteve t ngjashme n form
katrore n hercegocin e troje shqiptare ka ndikim nga stili berber musliman i mjeshtrve
verio-afrikan.
3

Por, kontaktet nuk kan qen m t vogla as nprmjet veri-lindjes, sidomos
nprmjet Hungaris apo at q sot e quajm Panonia, pastaj t Bullgaris etj.
Deprtimi i disa fiseve turke, si t peenegve, kazarve, kalisve, bashgirdve,
bozormanve e ismailitve, m von edhe t bogumilve, kumanve e pomakve ndikoi
q edhe shtetet e mdha prreth ta ken n konsiderat pranin muslimane. Sidomos
peenegt edhe numerikisht edhe cilsisht paraqisnin forc respektive n aspekt t fes
islame. I gjejm edhe n shrbim t mbretrive t Hungaris e Bullgaris mesjetare, por
her-her edhe si subjekt n vete.
4
T dhnat nga Ebu Hamid El-Garnati, Istahriu dhe
Jakut El-Hamawiu jan burime solide historike pr argumentimin e aktivitetit t tyre
ushtarak, politik, ekonomik por edhe fetar e kulturor.
5

Muslimant n trojet shqiptare paraqisnin faktor me rndsi t madhe. Kt e
dshmon edhe letra e mbretit bullgar n vitin 858-869, Borisit, drejtuar Paps n Vatikan,
dhe prgjigja e paps: Ju petni duhet br me librat heretik, t cilkt pohoni, gjenden
te ju, kurse i keni marr nga saracent. Ata, natyrisht, nuk duhet ruajtur, sepse sikur q
sht e shkruar (n Enciklikn mbi Korinasit), kuvendimet e kqija prishin moralin e
shndosh, e pr kt si t dmshme dhe heretike dorzoni zjarrit.
6


1
Shih: Nexhat Ibrahimi, Vepra, 10, Logos-A, Shkup, 2009, fq. 124
2
Eqrem abej, Studime gjuhsore, VIII, Prishtin, 1988, fq. 52 dhe fq. 458-460.
3
Nexhat Ibrahimi, po aty, fq. 125 e tutje.
4
Nexhat Ibrahimi, Vepra 10, Logos-A, Shkup, 2009, fq.445-468.
5
Po aty, fq. 513-534.
6
Muhamed Hadzijahic e t tjer, Islam i muslimani u Bosni i Hercegovini, Sarajev, 1977, fq. 22.
Nuk duhet harruar as rolin e vardariotve sidomos n pjesn qendrore dhe jugore
t Ballkanit, por edhe t Sari Salltukut, t cilt n periudhn paraosmane kontribuan n
prhapjen dhe shtrirjen e Islamit dhe muslimanve dhe natyrisht huazimit t ndrsjell t
shprehjeve, veglave, traditave, veshmbathjes etj.
1


III. B. Periudha osmane

Periudha osmane shtrihet prej deprtimeve t para t ushtris osmane n Ballkan
n Betejn e Marics 1371 dhe Betejn e Kosovs m 1389 e kndej, fillimisht jo
intezivisht. Nga kjo periudh popujt ballkanik e sidomos ai shqiptar ka qen ngusht i
lidhur me kt perandori. Ngritja e rnia e saj ka qen edhe ngritja dhe rnia e
shqiptarve.
Kjo bashkjetes ka pasur edhe karakteristikat e saj:
- Prshtatjen ushtarake, shoqrore, politike, ekonomike dhe kulturore t
popujve dhe vendeve nn perandorin osmane dhe
- Procesi i prhapjes dhe fuqizimit dhe prforcimit t Islamit dhe kulturs
materiale por edhe shpirtrore n kto troje.
Vendet ballkanike deri n kt koh ishin nn ndikimin e fuqishm t Bizantit,
Hungaris, republiks mletase, monarkis habsburgiane dhe vet Vatikanit, madje ishin
drejtprdrejt t varura politikisht dhe ekonomikisht. Trojet shqiptare t ndara n sfera
interesi nga vendet msipr t prmendura nprmjet fisnikve vendor nuk kishin
ndonj perspektiv. Mosmarrveshjet e shumta ndrmjet feudalve t vegjl lokal
shqiptar i shtyn ata q t krkojn ndihmn ushtarake t Osmanlinjve.
2
Popullata
fshatare, mbi t ciln kishte ra barra kryesore e ktyre konflikteve, ishte e drrmuar si
materialisht ashtu edhe n numr t njerzve pr shkak t luftrave t shumta lokale dhe
m gjer. As qytetet nuk qndronin m mir sepse ishin shkretruar, kurse zanatet dhe
tregtia ishin n grahmat e fundit. Ksaj gjendjeje t rnd i ndihmonin edhe rrethanat e
ndryshme, si: fatkeqsit natyrore, smundjet epidemike, vrshimet dhe thatsit. As n
aspektin shoqror nuk ishte gjendja m e mir, sepse sektarizmi kristian kishte lshuar
rrnj t thella. Kristianizmi me sektet e tij (katolicizmi, ortodoksizmi), bogumilizmi dhe
grupime m t vogla ndikonin n nj atmosfer heterogjene. Edhe ajo pak kultur
materiale dhe shpirtrore si letrsia, arti, arkitektura e t tjera, ishin t prqendruara n
duart e bujarve t vendit dhe t kishs. E prballur me kt gjendje kaotike materiale dhe
shpirtrore, Perandoria Osmane imponoi tri etapa konsolidimi:
1. Nga pala nn vazalitet krkohej njohja e pushtetit t sulltanit dhe pagesa e
xhizjes vjetore (lloj tatimi vjetor pr t pasurit, shndoshit, pr ata t cilt nuk i prgjigjen
shrbimit ushtarak etj.);
2. Prqendrimi i ushtris osmane n disa pika strategjike t vendit, me ndrhyrje
t herpashershme nse e krkonte situata n terren apo ndrhyrje me krkes t aleatve
pr t fikur konfliktet mes tyre dhe;

1
Nexhat Ibrahimi, po aty, fq. 425-444 dhe 469-474.
2
Grup autorsh, Historia e popullit shqiptar, vllimi i pare, Tiran, 2002, fq. 374 e tutje.
3. Nnshtrimi prfundimtar i vendeve t cilt nuk pranonin kushtet e msiprme
apo kishin shkelur marrveshjen pasi kishin panuar.
1

Deprtimi i Islamit n Ballkan n kt etap ka disa data. Nj dat merret ajo e
Betejs s Marics m 1371 dhe ajo e Kosovs m 1389, kur osmanlinjt deprtuan n
pjesn m t madhe t Ballkanit. Nprmjet sistemit t vasalitetit, ata nuk sundonin
fizikisht n kto troje. Kt e bnin sunduesit e deriathershm, por duke e njohur
pushtetin qendror. Mirpo, pr shkak t konflikteve t njpasnjshme mes veti, varfris
s skajshme dhe mosmenazhimit t situats, osmanlinjt filluan t deprtojn dalngadal
n brendi t vendeve tona. Kshtu, m 1392 u mor Shkupi dhe u ndihmua qyteti dhe
rrethi me stabilitet ekonomik, tregtar, bujqsor etj., filluan t shfaqen edhe gjurmt e para
t kulturs materiale islame: xhamit, mektebet, medreset, hamamet, imaretet,
bibliotekat, hanet e t tjera.
Edhe pse n kt koh kishte edhe ca probleme t brendshme (lufta pr pushtet)
por edhe krcnimi i jashtm nga mongolt, megjithat deprtimet e reja vazhduan drejt
Evrops.
N kohn e Muratit II (14211451) dhe Mehmetit II liruesit (14511481) ran
Bizanti, Shqipria, Kosova si e veant, mbretria boshnjake, pastaj principata serbe dhe
Beogradi dhe Hungaria n betejn e Mohait m 1526.
Kjo gjendje vazhdoi edhe n kohn e sulltan Selimit I (1512-1520), i cili e barti
titullin e halifit nga sunduesi i fundit i dinastis abasite nga Egjipti n Stamboll. Nga kjo
koh ata edhe zyrtarisht interesoheshin pr muslimant q jetonin nn sunduesit dhe
territoret jomuslimane. Kjo gjendje do t zgjas derei m 1925, kur Mustafa Kemali e
abrogoi institucionin e hilafetit dhe vet u b kryetari i Turqis.
2
Luftrat solln edhe
ann e mir, ngritjen e qytetrimit oriental e aksidental, shum vepra t shkruara dhe t
prshkruara t natyrs fetare dhe t shkencave t tjera, n gjuh t ndryshme, sidomos n
gjuhn arabe, perse dhe osmane, por luftrat solln edhe ann e errt, rrnimet, viktimat,
tatimet, qp nuk e ln indiferent asknd.
Prhapja e fes ishte dhe mbeti proces i gjall, i hapur dhe shum dinamik nga
brezi n brez, nga vendi n vend. Kryesisht, sht mbshtetur n dy faktor kryesor:
1) Faktori subjektiv, q nnkupton forcn e vet Islamit si ide fetare, morale,
shkencore, kulturore dhe si sistem jetsor dhe;
2) Faktori objektiv, q nnkupton situata t llojllojshme t atyre t cilve u
prezantohet Islami.
3

Jan shkruar vepra t shumta, por nuk jan dhn rezultate objektive e reale pr
sekretin e suksesit t shtrirjes s Islamit n Ballkan dhe n bot. Prjashto veprn e
Thomas W. Arnoldit
4
, t Filip Hitit
5
, t Oksfordit
6
e ndonj tjetr q jan m pak t
ngarkuara, shumica e veprave jan prplot paragjykime, prplot tendenca madje edhe

1
Nijaz ukri, po aty.
2
Pr Mustafa Kemal Atatrk-un lexo n: http://en.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk
(data: 11.11.2012).
3
Sipas: Nijaz ukri, po aty.
4
Sir Thomas W. Arnold, The Preaching of Islam, London, 1913, ose prkthimin shqip: Thomas W. Arnold,
Historia e prhapjes s Islamit, Prishtin, 2004.
5
Filip Hiti, Historija Arapa, Sarjevo, 1973.
6
John L. Espozito (ed.), Oksforska historija islama, Zivinice, 2005.
falsifikime t rnda. Sidomos n kt trend prijn veprat e historianve shqiptar, qysh
nga Barleti e deri n ditt tona. Histori prplot mite e gojdhna, prplot mashtrime e
mbarshtime ideologjike. Vshtir q nj rishkrim i historis do t mund ta pastroj
historin shqiptare nga e pavrteta.
N studimet e historis shqiptare q nuk dallon shum nga ajo serbe, maqedone,
kryesisht dallohen disa qasje, tendenca:
1) Ata q arbitrarisht dhe pa argumente prfundojn se Islami sht prhapur me
forc e shpat dhe;
2) Ata q jan m t matur dhe prpiqen t ofrojn dshmi t caktuara:
- Dshmi t natyrs politike (stimuli dhe avancimi politik i t konvertuarve t
rinj)
- Dshmi t natyrs ekonomike (privilegjet e natyrs materiale, lirimi nga tatimet
dhe ndihmat materiale etj.
- Dshmi psikologjike e sociale (prndjekjet, krizat shoqrore, pasiguria etj.).
N kt aspekt theksohet aspekti ushtarak, politik, ekonomik e t ngjashm por n
studimet e tyre shprfillet aspekti fetar, moral, kulturor, social, t cilt jan strumbullar i
t gjitha sukseseve dhe lvizjeve pozitive. Ky faktor konsiston, mbi t gjitha, n at se pr
her t par Islami i solli njeriut koncept t plot mbi Krijuesin dhe krijesn, duke mos e
ndar jetn n t vlefshme e pavlefshme por t integruar, jetn e ksaj bote dhe t asaj
bote. Islami solli moral stabil, q lidh hyjnoren dhe botroren, tipar ky q mungon n
kristianizm dhe hebraikm. Islami mohoi mitologjin dhe bestytnin, kurse urdhroi
msimin, arsyes dhe vetdijes njerzore i dha rol. Islami pushtetin nuk e konceptoi as pr
mbretin, as pr popullin sepse ai i prket Krijuesit, kurse njerzit jan implementues t tij
n kt jet. Islami e bri njeriun mkmbs t Zotit, por jo shrbtor t njeriut.
1

Edhe orientalisti anglez Th. Arnold nuk e sheh prhapjen e Islamit n fuqin e
shpats dhe forcs, por mendon se kjo ka ndodhur nprmjet rrugs s qet, bindjes dhe
argumentimit dhe her-her nprmjet mnyrs s dhunshme, por q kjo mnyr nuk ka
baz n fen islame.
2
Po kt e mendon edhe Sami Frashri, kur thot se pos prhapjes
s Islamit me pushtime, ekziston edhe rruga tjetr, e paprmendur nga historiant, e ajo
sht prhapja e fes vetvetiu pa pushtim, pa shpat dhe pa ushtri. Kjo nse nuk sht m
masive se mnyra e par, pothuajse sht e barabart.
3

Jan t paqndrueshme edhe pretendimet e kundrshtarve se privilegjet
ekonomike dhe politike kan ndikuar n prqafimin e Islamit. Sepse, shtrohet pyetja,
vall, mund t thuhet kshtu pr strgjyshrit tan, kan qen ata kaq servil e puthador.
Nuk e mendoj kt edhe nga shkaku tjetr, sepse po t ishin privilegjet faktori kryesor
joshs, prse me heqjen e ktyre privilegjeve, t part tan nuk u trhoqn nga Islami dhe
prse kjo joshje nuk dha fryt edhe me popujt e tjer si, bullgart, serbt, grekt,
maqedont, por ndodhi vetm me shqiptart e boshnjakt.
4
Jo vetm q t part tan nuk
hoqn dor nga Islami, por hoqn dor nga atdheu dhe pragu i shtpis n emr t ruajtjes
s besimit, nderit, tradits, folklorit etj.

1
Gjersisht pr faktort e pranimit t Islamit lexo: Nexhat Ibrahimi, Vepra 10, po aty, fq. 95-113.
2
Thomas W. Arnold, Historia e prhapjes s Islamit, Prishtin, 2004, fq. 17-24, por dhe faqet tjera...
3
Sami Frashri, Prhapja e Islamizmit, Prizren, 1989, fq. 17.
4
Nijaz ukri, po aty.
Pretendimet tona i forcon edhe zhvillimi i hovshm i qyteteve tona si Shkupi,
Manastiri, Prizreni, Gjakova, Prishtina, Shkodra, Berati, Nishi, Beogradi, Pazari i Ri,
Sarajeva, Mostari, Ulqini etj. U zhvillua dukshm zejtaria dhe tregtia, e me kt edhe
prurjet e kapitalit dhe fuqis s re punuese. Vakufe e reja lulzojn e me kt edhe
intelektualt e ri, dijet e reja, objektet sakrale e profane t reja. N qytetet tona sillen
arritjet m t mdha t bots muslimane n arsim, edukim, kultur, qytetrim etj. Lvizja
e popullsis bhej pa problem pr t gjith qytetart me ngjyra e gjuh t ndryshme, me
kultura e besime t shumta. Shqiptart nuk lviznin nga mhalla n mhall, por nga nj
skaj i perandoris n skajin tjetr, duke dhn pr perandorin dhe duke marr nga
perandoria.
N periudhn osmane n fillim bartsit kryesor t prcjelljes s Islamit n
Ballkan jan ushtria shumetnike osmane, n prbrje t t cils kishte turq, por edhe
persian, arab, egjiptian, por n fazat e mvonshme bartsit e shtrirjes s fes jan
kryesisht shqiptart dhe boshnjakt por edhe etnit m t vogla nga kto troje.
Prania e Islamit sht e dukshme dhe e prekshme n shum pikpamje, por
sidomos vrehet n:
- Mnyrn e veshmbathjes s meshkujve e sidomos femrave, prgatitjes s
ushqimit hallall, mnyrs s banimit dhe ndarjes s separeve, dhomave t veanta pr
meshkuj dhe t veanta pr femra, pastaj kalimit t kohs s lir n shtpi e n ahengje pa
harame etj;
- Urbanizimin e vendbanimit (ndarjes s vendbanimit n pjesn e arshis,
e cila sht pjesa afariste pr t gjith pa dallim feje, gjuhe e ngjyre) dhe t mhalls/
lagjes, e cila kishte karakteristikat e banorve n aspekt t gjuhs, besimit, traditave etj.);
- Mnyrn dhe stilin e ndrtimit (vendit t ndrtimit, ngjyrs s mureve t
shtpive, dekorit t orendive, mungesa e figurave t krijesave t gjalla, organizimit t
ambientit jasht shtpis me uj rrjedhs, lule, gjelbrim etj.);
- Mnyrn e arsimimit/edukimit muzikor (lexim-kndimit t Kuranit,
mevludit, ilahive, ezanit, kngve popullore dhe artistike, me instrumente orientale ose
vendore t prshtatura nevojave);
- Mjeksi dhe kozmetik (pastrimi dhe higjiena individuale, mjekimi me
mjeksi preventive, prdorimi i parfumeve, krehja e flokve etj.);
- Bujqsi (sjellja e disa drithrave, pemve, perimeve dhe luleve nga jasht,
avancimi i mnyrs s puns n bujqsi, avancimi i sistemit t ujitjes, kurse kt e
dshmojn emrast e shum veglave, bimve me prejardhje orientale);
- Astronomi (prdorimi i kalendarit / takvimit, ndrtimi i sahat-kullave dhe
muvekit-haneve pr prcaktimin e kohve t namazit dhe muajve dhe vitit, prcaktimin e
agjrimit, madje edhe aftsimin pr prdorimin e veglave astronomike npr medrese pr
prcaktimin e vaketeve t namazit, t fillimit t muajve etj.);
- Arsim (ndrtimi dhe shtrirja e sistemit shkollor: ai vullnetar parashkollor
apo pr t rritur, ndrtimi i medreseve t t gjitha niveleve, ndrtimi i xhamive si objekte
adhurimi, msimi dhe edukimi, i teqeve, hanikaheve etj. Arsimimi bhej edhe n mnyrat
fakultative nprmjet vazeve, hutbeve, mevludeve apo tubimeve t ndryshme fetare);
- Deprtimin e gjuhve orientale me karakter botror (sikurse gjuha arabe
si gjuh fetare, gjuha turke si gjuh e administrats dhe gjuha perse si gjuh e artit dhe
letrsis s bukur) dhe;
- Prhapja e arsimimit, dijes dhe librit (n fillim nga t huajt e pastaj
kryesisht nga dijetart e vendit. Kt e dshmojn emrat e shumt, si Mesih Prishtinasi,
Suzi Zerrini (Prizreni), Jahja bej Dukagjini, Muhamed Kyuk ami etj. Edhe autort e
periudhs pasosmane jan nn ndikimin e tyre dhe kt e kan dshmuar n zhanre t
ndryshme.
1


III. C. Periudha pasosmane

Kjo periudh shtrihet prej fillimit t shekullit XX (kjo n Bosnj ndodhi m
hert), d.m.th. nga largimi i Perandoris Osmane nga Ballkani e deri sot.
Nn presionin e lvizjeve politike dhe sociale n Evrop gjat shekullit XIX
Perandoria Osmane ndihej gjithnj e m e paaft ti udhheq proceset n drejtim t duhur.
Evropa tashm e fuqizuar, n ofensiv n t gjitha kontinentet, kishte rol dhe ndikim t
fuqishm edhe n Ballkan. Sidomos Kongresi i Berlinit m 1878 dhe tubimet e ngjashme
m von n Evrop (Paris, Londr etj.) i vuri vul rrjedhave t mtejshme n Ballkan.
Muslimant e Ballkanit mbeten t vetorganizohen. Mirpo, n kt vetorganizim kishte
edhe pritje t tepruara por edhe znie n thua, sikurse edhe skepticizm kundrejt prurjeve
t reja ideologjike, fetare e morale. Trendet evropiane dhe autoktone fetare islame filluan
t bashkjetojn natyrisht n relacione t reja. Muslimant ishin n defansiv dhe luftonin
pr mbijetes n mesin e kristianizmit, ateizmit dhe m von modernizmit ekstrem. N
disa shtete si n Jugosllavi, shqiptart, boshnjakt dhe muslimant e etnive t tjera kaluan
m leht krahasuar me muslimant n Shqipri, Rumani, Greqi, Bullgari etj. Bashksit
islame nuk kishin form as politike as ekonomike e kulturore t bnin di m tepr.
Prkundr t gjitha rrethanave rnduese, muslimant e Ballkanit vazhduan t
jetojn me ngritje e rnie relative. Faktor me rndsi n ruajtjen e vlerave t prgjithshme
n kt faz luajti bashksia muslimane e secilit vend ve e ve. Ajo nprmjet
ligjratave npr xhami e tubime fetare, aftsimit t kuadrit npr medrese dhe
veprimtaris botuese aqsa ndikoi q feja islame t ruaj individualitetin e saj dhe t
prgatitet pr fazn e ardhshme.

IV. Prfundim

Islami sht i vjetr n Ballkan sa edhe kristianizmi. Prania e vardariotve,
peenegve, muslimanve n Hungari, Bullgari, n Jug t Italis e t tjera bri q
muslimant t adhurojn Allahun n trojet ballkanike qysh nga shekulli IX, pr t
vazhduar deri n ditt e sotme. Rrugt e deprtimit t Islamit, mnyrat e deprtimit dhe
cilsia e ktij Islami jan tem interesante pr studiuesit e vendit dhe t bots. Islami n
Bllkan ka nj histori t veten dhe ndahet n tre periudha: Paraosmane, Osmane dhe
Pasosmane. Nga kjo periudh e gjat shum shekuj kemi personalitete t mdha, vepra t

1
Nijaz ukri, po aty.
mdha dhe nivel i lart qytetrues dhe kulturor. Shkenca n koht e ardhshme do t duhej
hulumtuar sistematikisht dhe metodogjikisht tr t kaluarn pr t zbuluar dhe vn n
drit perlat q ende jan t mbuluara nga misteri i injorancs dhe paragjykimeve.

LITERATURA

Eqrem abej, Studime gjuhsore, VIII, Prishtin, 1988.
Filip Hiti, Historija Arapa, Sarajevo, 1973.
Grup autorsh, Historia e popullit shqiptar, vllimi i pare, Tiran, 2002.
John L. Espozito (ed.), Oksforska historija islama, Zivinice, 2005.
Muhamed Hadzijahic etj., Islam i muslimani u Bosni i hercegovini, Sarajev,
1977.
Nexhat Ibrahimi, Vepra, 10, Logos-A, Shkup, 2009.
Nijaz ukri, Neki aspekti irenja islama i njegove kulture u naim krajevima, n:
Takvim za 1987 za Bosnju i Hercegovinu, Sarajevo, 1407-1408. ose:
http://www.ibn-sina.net/bs/component/content/article/1536-neki-aspekti-irenja-
islama-i-njegove-kulture-u-naim-krajevima.html.
Mustafa Kemal Atatrku n:
http://en.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk (data 11.11.2012).
Sami Frashri, Prhapja e Islamizmit, Prizren, 1989.
Sir Thomas W. Arnold, The Preaching of Islam, London, 1913 & Thomas W.
Arnold, Historia e prhapjes s Islamit, Prishtin, 2004.



Summary

Some features of the spread of Islam in some parts of the Balkans

Nexhat Ibrahimi

Islam and Muslims in the Balkans and in Albanian territories are as old as
Christianity although such claim is firmly ignored by many historians. The existence of
peoples like vardariots, pecenegs, Muslims in medieval Hungary and Bulgaria, in the
south of Italy and in continental parts of Albanian lands and elsewhere let Muslims
worship Allah in Balkan territories since 9th century to this day. The channels of Islams
penetration, the way of penetration and the quality of this Islam are interesting themes for
local and foreign scholars. Islam in the Balkans has its own history, divided into three
periods: Pre-Ottoman, Ottoman and Post-Ottoman. From such a long period of many
centuries we have famous personalities, major works and a high level of civilization and
culture. It is the science of the future that should research systematically and
methodologically all the past in order to discover and shed light on pearls covered by the
mystery of ignorance and prejudice.





KDU 008 (=18)
929 Fashri, Sami


Sami Frashri linguist i shquar

Prof. dr. Mehdi Polisi

Abstrakt

Sami Frashri sht njri nga dijetart m t mdhenj t shekullit 19. Ai la pas
vetes shum vepra n shum gjuh: shqip, turqisht, arabisht, persisht, greqisht etj.
Veprimtaria e tij sht e shumanshme, por mbi t gjitha ajo shquhet pr nga cilsia. Sa
sht e shumanshme, kt e dshmojn veprat e tij, t cilat shtrihen n shum fusha t
dijes, si n: gjuhsi, letrsi, histori, gjeografi, antropologji, gjeologji, astronomi,
islamistik, gazetari etj. Thuajse nuk mund t veohet se n ciln fush shkroi m tepr,
por, megjithat, vlersimet jan se n fushn e gjuhsis ka arritur kulminacionin dhe,
sidomos n nj deg t saj, n leksikologji. Gjuhsia u b pjes e pandashme e jets s tij.
Pr gjuhsin prgjithsisht dhe pr gjuht n veanti, Samiu shkroi shum artikuj
studimor npr revista e gazeta t kohs, n parathniet e fjalorve, n enciklopedin e tij
gjasht vllimore, t njohur si Kamus al-alam etj. Por, megjithat, pikpamjet e tij
teorike pr gjuhsin si shkenc dhe pr gjuht do ti shfaq n mnyr t prmbledhur n
veprn e tij Gjuha (n turqisht Lisan). Pikpamjet e tij pr gjuhn, si dukuri shoqrore
dhe si nj nga veorit m t rndsishme t njeriut, si mjeti kryesor q bn dallimin
midis njeriut dhe kafshve t tjera, pr dallimin e zrit t artikuluar dhe tingullit
(britms), pr lidhjen e gjuhs (t folurit) me mendimin, pr ndarjen e gjuhve nga
aspekti tipologjik (gjuh njrrokshe, gjuh prngjitse dhe gjuh flektive) dhe
gjenealogjik (gjuh ariane, gjuh semite e hamite dhe gjuh turanike), afrit dhe
marrdhniet n mes gjuhve etj. do ti shfaq n veprn e tij Gjuha. Sa i gjithanshm ka
qen Sami Frashri n trajtimin e problemeve t shkencs s gjuhsis n prgjithsi dhe
i gjuhve n veanti, mund t them se kjo q sht trajtuar n kt punimin ton, sht
shum pak n krahasim me realitetin. Duke u mbshtetur pra n punn e tij, sigurisht se
nuk gabohemi t themi se Sami Frashri sht linguist i shquar.

Fjal kye: Sami Frashri, gjuhsia, burimet e gjuhve, zhvillimi i gjuhs, huazimet
gjuhsore

1. Ndonse ka kaluar nj koh bukur e gjat, afr 110 vjet, prej se Sami Frashri
sht ndar nga kjo jet, megjithat, emri i tij, fal puns s tij vllimore, t shumanshme
dhe pa dyshim, cilsore, vazhdon t jet n kujtes t secilit njeri q sadopak sht i
lidhur me botn e letrave. Pr Sami Frashrin dhe veprn e tij jan br shum studime, si
nga studiues vends, shqiptar, ashtu dhe nga studiues t huaj.
1
Secili prej tyre ka shkruar
n mnyrn e vet, e ajo q sht e rndsishme t thuhet ktu sht fakti, se t gjith
studiuesit e veprs s Sami Frashrit takohen domosdo n nj pik, t thon se Sami
Frashri sht dijetar i madh, dijetar i kalibrit ndrkombtar. Dhe, sigurisht nuk gabojn,
sepse kt cilsim dhe kt nder, Samiu e meriton. Sa sht vepra e Samiut vllimore, e
shumanshme, e thell dhe cilsore, kt m s miri mund ta dshmojn ata t cilt jan t
rrethuar me t, e shum m mir ata t cilt jan t detyruar ta shfrytzojn at:
albanolog, orientalist, turkolog, leksikograf, gjuhtar, filolog, gramaticient,
letrar, historian, gjeograf etj. Prandaj, mund t them me ndrgjegje profesionale e
shkencore se, gati se nuk ka fush t dijes ku emri i Sami Frashrit nuk sht pik
reference. Me kt rast do t prpiqemi t trajtojm disa mendime e pikpamje t Samiut
nga fusha e gjuhsis, fush kjo n t ciln ai dha kontributin e tij m t muar shkencor.
Por, para s gjithash e ndiej t nevojshme t jap nj pasqyr t shkurtr pr prgatitjen e
tij si gjuhtar, sepse kjo prgatitje do ta prcjell Samiun gjat tr puns dhe
veprimtaris s tij gjuhsore.
Sami Frashri, si dihet, lindi n Frashr m 1850. Msimet e para i mori n
vendlindje. Q n moshn fmijrore i vdiqn prindrit. Prandaj, pr familjen
shumantarshe
2
u prkujdes vllai m i madh, Abdyli. Meq Abdyli nuk shihte ndonj t
ardhme n Frashr pr tu mundsuar shkollimin vllezrve t tij m t vegjl dhe pr t
krijuar kushte m t mira, vendosi ta shprngulte familjen n Janin.
3
Ktu n Janin,
Samiu, bashk me t vllan Naimin, u regjistruan n gjimnazin e njohur Zosimea, t
cilin e mbaroi para kohe, pr 7 vjet, n vend pr 8 sa ishte parapar, gj q tregon
talentin dhe aftsit intelektuale t tij. Samiu ktu kishte marr njohuri pr greqishten e
vjetr dhe t ren, latinishten, frngjishten, italishten si dhe pr historin, historin e
natyrs, gjeografin, matematikn, filozofin etj. Samiu edhe ktu, ashtu si n Frashr, do
t vazhdoj t msoj n mnyr sistematike nga myderrist m n z, edhe turqishten,
arabishten dhe persishten dhe kshtu ai u pajis me njohuri t thella pr gjuht e Lindjes,
nga njra an, dhe t Perndimit nga ana tjetr. Samiu, pas mbarimit t gjimnazit, m
1871, n moshn 21 vjeare, u shprngul edhe nga Janina pr tu vendosur prgjitmon
n Stamboll, ather kryeqendr e Perandoris Osmane.

1
Sami Frashri, Vepra 00 20, Logos-A, Shkup, 2004. Kjo sht vepra m e plot deri m tash e Sami
Frashrit n gjuhn shqipe. Vllimin 00 sht Bibliografia e veprave t Samiut dhe kumtesa, kurse nga
numri 1- 20 jan veprat e tij (po i shnojm vetm titujt sipas radhitjes): Shqipria ka qn, sht dhe
do t bhet?; Personalitetet shqiptare n Kamus al-Alam; Viset shqiptare n Kamus al-Alam; Abetare e
gjuhs shqip; Shkronjtore e gjuhs shqip; Dheshkronj; Gjuha; Besa; Dashuria e Talatit me Fitnetin;
Fjal t urta; Anekdota; Prpjekjet e heronjve n prhapjen e Islamit; Qytetrimi Islam; Zdhnsi i
Lindjes; Grat; Qielli; Toka; Njeriu; Prsri njeriu; Mitologjit. Sami Frashri, Vepra 8, Bibliografi e
zgjeruar e veprave t Sami Frashrit, Rilindja, Prishtin, 1984; Hikmet Turhan, emsettin Sami, Hayat ve
Eserleri, Istanbul, 1934; A.S. Levend, emsettin Sami, Ankara, 1969; Hasan kaleshi, Sami Frashri n
letrsin dhe filologjin turke, n: Gjurmime albanologjike, nr. 1, Prishtin, 1968; Mehdi Polisi, Sami
Frashri njeriu q shkeli n shum fusha t dijes, Filologji, nr. 14, Universiteti i Prishtins, Prishtin,
2006 etj.
2
Sipas A.S. Levendit, emsettin Sami, Ankara,1969, f. 45 ishin gjasht vllezr: Abdyli, Sherifi, Naimi,
Samiu, Tahsini e Mehmeti dhe dy motra: Nefisja dhe Shahinisja.
3
M gjersisht shih: Sami Frashri, Personalitetet shqiptare n Kamus al-alam, zri Abdyl Frashri,
Logos-A, Shkup, 2004, bot. i tret dhe mban numrin serik 03 t ktij botimi (Zgjodhi, prktheu dhe
shpjegoi Mehdi Polisi)
Njohja e thell e gjith atyre gjuhve, t Lindjes e t Perndimit, si do t vrehet
n vazhdim t ktij punimi, msimi sistematik i fushave t ndryshme t dijes, guximi
shkencor e intelektual, i ndihmuan Sami Frashrit, ktij gjeniu, t shtrihet e t shkel n
shum disiplina kulturore e shkencore, duke filluar nga viti 1872, kur del pr her t par
me shkrime n opinion e deri kur ndrroi jet, m 18 Qershor 1904.
E kam thn edhe m par dhe detyrohem ta them prsri, se S. Frashri ka
shkruar mbi 65 vepra, disa me m shum vllime, ose shprehur ndryshe, mbi 20 mij
faqe, pa llogaritur veprat e tij n dorshkrim dhe artikujt e shumt npr gazeta e revista
t kohs, me tema shkencore nga m t ndryshmet dhe n shum gjuh: shqip, turqisht,
arabisht, frngjisht, greqisht, persisht etj. pr nj periudh 32-33 vjeare. sht kjo, pa
diskutim, pun e madhe, pun q krkon energji, pun q vetm mendja e ndritur e S.
Frashrit ka mund ta bj.
1

Duke u mbshtetur n veprn origjinale t Samiut, kam vn re n t dy gjra
kryesore: 1. Se t gjitha veprat dhe punimet e tij, edhe pse jan shkruar para nj shekulli,
jan punuar e shkruar n at mnyr q jan, thuajse, n prputhje t plot me kriteret e
sotme shkencore: kan qllimin, hyrjen, brendin dhe prfundimin dhe, sado e vogl t
jet vepra, megjithat, t bn t besosh se tema sht shtjelluar n trsi. Kjo do t thot
se Samiu ka zotruar shum mir teknikn dhe metodologjin e puns shkencore, dhe 2.
Temat q trajton Samiu nuk jan zgjedhur pa ndonj arsye, domethn se ato kan nj
piksynim, gj q tregon se Samiu ka ndjekur n vazhdimsi dhe me kujdes zhvillimet e
shoqris prgjithsisht. Edhe shtrirja e Samiut n gjuhsi ka nj domethnie, edhe
politike, edhe shkencore. Ai, kur dshiron ta v n dukje rndsin e gjuhs pr ruajtjen e
kombit, shkruan: Kombet ndahen n gjuht, nj komb q humbet gjuhn e vet sht i
humbur e i harruar q me t humburit t gjuhs s tij sht i humbur edhe ai vet. Njeriu
nuk humbet por me t ndrruar gjuhn ndrron edhe kombin dhe bhet i nj kombi tjetr.
Kshtu jan humbur shum kombe t vjetr q i shohim npr historirat e si gjejm sot
mbi dhe.
2

Veprimtaria e Samiut, si u tha dhe m lart, sht shumdimensionale, por,
megjithat, duhet pranuar se gjuht dhe gjuhsia qen br pjes t pandashme t jets s
tij. Ato e ndiqnin at n do hap. Pikpamjet e tij pr gjuhn n prgjithsi, si dukuri
shoqrore me rndsi dhe pr shum gjuh ve e ve (pr shqipen, turqishten, arabishten,
persishten, frngjishten, latinishten, greqishten etj.), Samiu i kishte shprehur qysh n
fillim t veprimtaris s tij n gazeta e revista t kohs,
3
n parathniet e fjalorve t tij t
mirnjohur,
4
sidomos n parathnien e fjalorit normativ t gjuhs turke, Kamus-i Turki
5
,
n enciklopedin e tij 6 vllimore, Kamus al-alam
6
, n polemika e debate q ka zhvilluar

1
Shih: Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave t Sami Frashrit (prgatitur nga Z. H. Bakiu), Rilindja,
Prishtin, 1984
2
Sami Frashri, Gjuha shqip, n: Alfabetare, Konstandinopoj, 1879, f. 27.
3
A. S. Levend, vep. e cit., f. 106-112.
4
Kamus-i Fransevi: Franszcadan Trkeye lugat (Fjalori Turqisht frengjisht), Istanbul, 1299h./1883;
sht ribotuar edhe tri her, gjithnj i plotsuar: 1889, 1902, 1905; Kamus-i Fransevi: Trkeden
Franszcaya lugat (Fjalori Turqisht frngjisht), Istanbul, 1885; Kamus-i Arabi: Arapadan Trkeye lugat
(Fjalori Arabisht turqisht), Istanbul, 1898 etj.
5
Kamus-i Trki, Istanbul, 1317h./1900.
6
Kamus al-alam, I VI, Istanbul, 1889 1898. Shih m gjersisht: Mehdi Polisi, Kamus al-alami i Sami
Frashrit vepr me prmasa kombtare dhe ndrkombtare, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn , Letrsin
dhe Kulturn Shqiptare, nr. 23/1, Prishtin, 2004, f. 51 -62.
ai pr probleme t ndryshme gjuhsore
1
etj. Problemeve t gjuhs e t gjuhsis, Samiu u
ka kushtuar nj vend t gjer edhe n revistn Hafta (Java).
2
N kt revist shkruan nj
artikull t gjat, n 6 vazhdime
3
, pr prejardhjen, klasifikimin gjenealogjik t gjuhve n
familje, grupe e nngrupe, pr marrdhniet n mes tyre etj. Edhe studimi Historia e
shkrimeve botuar ktu (nr.12, f.181-186) sht me mjaft interes. N revistn Hafta ka
edhe artikuj t tjer pr gjuhn. Por, megjithat, pr probleme t prgjithshme, teorike t
gjuhs, n mnyr m t hollsishme, Samiu sht shprehur n librin Lisan (Gjuha)
4
, i
cili u botua n kuadr t seris Biblioteka e xhepit. N serin Biblioteka e xhepit jan
botuar 32 vepra, 15 prej tyre jan t Samiut. Edhe vepra e fundit e ksaj serie sht e
Samiut: Usul-i Tenkit ve Tertip (Shenjat e piksimit dhe radhitjes),
5
po ashtu nj vepr
q trajton probleme gjuhsore. Duke u mbshtetur n prmbajtjen e veprs Lisan, n
aftsit gjuhsore t autorit t saj, Sami Frashrit, si dhe me synim q kjo vepr e
rndsishme gjuhsore t bhet pron edhe e lexuesit shqiptar, n vitin 2001 e prktheva
n gjuhn shqipe nga osmanishtja.
6

Vlen t thuhet se Sami Frashri ka qen pionier n shum fusha t dituris. Ai ka
qen i pari q ka shkruar edhe pr probleme t ndryshme gjuhsore, filologjike n
Perandorin Osmane. Kjo shkenc (gjuhsia) te ne ende sht e panjohur. Prve disa
artikujve siprfaqsor dhe t shkurtr, q i kam shkruar para disa vitesh n gjuhn turke-
osmane n revistn Hafta (Java), lidhur me kt shtje nuk sht shkruar asgj m tepr,
prandaj, sht e qart q edhe emri i saj t mos njihet sa duhet
7
shkruan Samiu n
librin e tij Gjuha. Mendoj se t hysh n nj fush t pashkelur, sidomos n nj fush
komplekse, si sht gjuhsia, duke trajtuar tema t ndryshme teorike e praktike t saj,
duhet pasur n radh t par dy cilsi: Guximin intelektual dhe njohuri t thella
gjuhsore. Samiu, pa dyshim, i kishte t dyja kto cilsi. I pajisur me nj kultur t gjer
gjuhsore e filologjike, si u vu n dukje m lart, Samiu kishte mundsi t ndiqte arritjet
e gjuhsis n Evrop dhe m gjer, pikrisht n kohn kur ajo nisi t prparonte me
shpejtsi n gjysmn e shekullit 19.
Pikpamjet e tij pr gjuhn, si dukuri shoqrore dhe si nj nga veorit m t
rndsishme t njeriut, si mjeti kryesor q bn dallimin midis njeriut dhe gjallesave t
tjera, pr rndsin e njohjes dhe studimit t gjuhve t lashta e t reja, pr dallimin midis
zrit t artikuluar dhe tingullit (britms), pr dallimin e gjuhve pr sa i prket numrit t
tingujve, pr lidhjen e gjuhs me mendimin, pr prcaktimin e emrave dhe shfaqjen e

1
A.S.Levend, vep. e cit. f. 127 142.
2
Revista Hafta ka qen revist javore: letrare, shkencore dhe artizanale. sht botuar n osmanisht m
1298h./1881 n Stamboll. Kan dal 20 numra; do numr prbhej nga 16 faqe, pra gjithsej 320 faqe.
Prmban tema t llojllojshme: gjuhsore, letrare, shkencore, edukative, kulturore etj. Ajo q sht e
rndsishme t thuhet sht fakti se t gjith artikujt e botuar n kt revist jan shkruar nga shkenctari,
enciklopedistidhe poligloti yn, Sami Frashri. Kjo flet vetvetiu pr seriozitetin e revists.
3
Hafta, Lisanlarn insab ve taksimati nr. 1, f. 11-14; nr. 2, f. 29-31; nr. 4, 60-62; nr. 5, f. 76-78; nr. 109-
110; nr. 8, 122-126.
4
Sami Frashri, Lisan, Istanbul, 1303h./1886. sht shkruar n osmanisht dhe shtrihet n 128 faqe t
formatiti10/15 cm.; mban shnimin vllimi 1 dhe numrin rendor 27.
5
Sami Frashri, Usul-i Tenkit ve Tertip, Istanbul, 1303h./1886. sht shkruar n osmanisht dhe shtrihet n
139 faqe t formatit 10/15 cm. Mban numrin 32 t seris.
6
Sami Frashri, Vepra 11, Gjuha, Prishtin, 2001 (prktheu Mehdi Polisi); bot. i dyt: Sami Frashri,
Gjuha, Logos-A, Shkup, 2002; bot. i tret, Sami Frashri, Gjuha, Logos-A, Shkup, 2004. Ky botim mban
numrin 07 t seris. Referencat e prdorura n kt punim do ti japim sipas ktij botimi t fundit.
7
Sami Frashri, Vepra 07, Gjuha, bot. i tret, Logos-A, Shkup, 2004, f. 24.
fjalve, pr lidhjet e gjuhsis me gjeologjin, antropologjin dhe historin, pr shfaqjen
dhe zanafilln e gjuhs, pr ndarjen e gjuhve nga aspekti tipologjik (n gjuh
monosilabike, aglutinative dhe flektive), pr klasifikimin e gjuhve nga aspekti
gjenealogjik: gjuh ariane, gjuh semite e hamite dhe gjuh turanike, pr grupimin,
degzimin dhe afrit e gjuhve, duke marr shembuj prkats edhe nga gjuha shqipe, si
dhe shum e shum shtje t tjera kan zn vend n veprn e tij gjuhsore Gjuha. N
kt vepr, Samiu, si shihet ka prekur shum probleme q kan qen objekt diskutimi n
kohn e tij. Pr shum probleme t ndieshme gjuhsore Samiu nuk sht pajtuar me t
tjert. Ai sht prpjekur q pr probleme t tilla t jap dhe mendimet e tij origjinale,
duke u shprehur n mnyr t qart se ... askush nuk do t flas kundr ndrgjegjes s
vet, edhe un , thot Samiu, nuk do t heq dor e t mos shpjegoj veanrisht mendimin
tim....
1
Duhet thn se mendimet e tij n t shumtn e rasteve kan qen m t
prparuara se ato t bashkkohsve t tij n Perandorin Osmane. Mendimet e tij pr
gjuhn, si mjet komunikimi dhe pr gjuhsin si shkenc, me ndonj korrigjim t vogl,
edhe pas njqind e sa vitesh vazhdojn t mbesin vlera dhe si t tilla, prandaj i kan
rezistuar e qndruar kohs dhe kan br q t trheqin vmendjen e studiuesve. Tani do
t prpiqemi ti elaborojm disa shtje t ndieshme gjuhsore t Sami Frashrit t
prfaqsuara n veprn Gjuha, duke ia ln fjaln kryesisht atij.

2. Sami Frashri, pranon me t drejt se gjuha sht nj dukuri shoqrore, se
gjuha lind bashk me shoqrin, zhvillohet dhe prsoset paralel me zhvillimin dhe
prsosjen e saj, se Gjuha sht nj nga veorit m t rndsishme t njeriut; vetm
njeriu sht zotrues i gjuhs; gjuha shrben pr komunikim.
2
Ktu Samiu, pasi
shpjegon se edhe kafsht mund t shprehin qllimin e tyre, varsisht nga shkalla e
nevojs, nga aftsia e komunikimit, varsisht nga zhvillimi i organeve t tyre, pastaj, pasi
shpjegon se edhe shpezt mund t nxjerrin tinguj t ndryshm, pr shembull, papagalli, ai
do t thot n mnyr t prer se, megjithat, ai q me t vrtet flet, sht vetm njeriu,
dhe se gjuha sht veori vetm e racs njerzore.
3

Pr t prforcuar mendimin e tij se gjuha sht vrtet pron e shoqris njerzore,
Samiu sjell prova t ndryshme. Historia e natyrs, thot Samiu, e vendos njeriun n
mesin e shum kafshve. Edhe anatomia krahasimtare e afron njeriun me disa kafsh ose
ato kafsh i afron me njeriun. Megjithat, vazhdon Samiu, gjuha sht mjeti q i v n
pikpyetje t gjitha kto afrime dhe pikrisht gjuha vendos nj mur t madh ndrmjet
njeriut dhe kafshve.
4
Pr Samiun sht fare e qart se, sado primitiv e t prapambetur
t jen njerzit, nuk mund t gjendet far e racs njerzore q nuk ka aftsi t flas, dhe
sado t zgjuara t jen kafsht dhe shpezt, nuk ekzistojn lloje t tyre, q mund t flasin
nj gjuh e cila me t drejt do t quhej gjuh. N fakt, sipas Samiut, nocioni gjuh sht
m i gjer, domethn, gjuh sht jo vetm ajo q e flasim me goj, por edhe ajo q e
shfaqim me shenja grafike, me shkrim.

3. N veprn e tij Gjuha Sami Frashri vend t meritueshm u ka dhn
shtjeve q lidhen me shkencn e gjuhsis. Ktu ai sqaron nj varg problemesh.

1
Po aty, f. 69.
2
Po aty. f. 13.
3
Po aty, f. 13.
4
Po aty, f. 13.
Interesimi i popujve t lasht pr gjuhn e njri-tjetrit; mendimet e dijetarve t vjetr e t
rinj pr gjuhn; fillet e interesimit t dijetarve pr gjuhsin dhe zhvillimi e prparimi i
saj; roli dhe ndihmesa e gjuhsis pr shkencat e tjera; gjuhsia n Perandorin Osmane
etj., jan shtje q ka ngritur Samiu n veprn e tij.
Edhe nga historia sht i njohur fakti se n koht e lashta nuk ka pasur bashksi
dhe marrdhnie t ngushta mes popujve. Secili popull e ka konsideruar veten t
privilegjuar. Kshtu, pr shembull, izraelitt e kan par veten si popullin e zgjedhur dhe
t dashur t Zotit, kurse t tjert i shihnin si pabesimtar dhe t mallkuar; grekt, t cilt
ishin m t qytetruarit e popujve t lasht, t gjith t tjert jogrek i quanin barbar;
kinezt emrin njeri e kishin kufizuar vetm pr vete, kurse t tjert i kan quajtur t egr,
ujq etj.
1

Nj popull q ka mendim dhe vlersim t ktill pr fqinjt e vet e humb
interesimin pr t msuar gjuhn e tyre, e sidomos duke i menduar ata madje t ndryshm
nga prejardhja e tyre, a mund t paramendohet e t shpresohet se do t prpiqeshin pr t
hulumtuar dhe pr t msuar gjuhn e tyre, lidhjet dhe ngjashmrit mes tyre? pyet
Samiu. Historiant e vjetr grek, shkruan ai, sado q bnin fjal pr fiset dhe popujt m
t njohur t kohs s tyre, nuk jepnin asnj njohuri pr gjuht e tyre. Edhe ata q kishin
udhtuar npr Azi dhe Egjipt, si pr shembull, Herodoti dhe Platoni, vazhdon Samiu,
nuk kan ln t dhna pr gjuht e vendeve ku kishin shtitur.
2
Pr gjuhtarin ton, Sami
Frashri, ishte e qart se ai q nuk mson nj gjuh t huaj, edhe rregullat e imtsit e
gjuhs s vet nuk do t mund ti dalloj leht. Sipas tij, ishin popujt e tjer q, duke qen
t detyruar t msonin gjuhn e popujve pushtues, u interesuan pr rregullat e gjuhve.
Pas rnies s qytetrimit t lasht grek, rregullat e gjuhs greke jan regjistruar n
Aleksandri nga ana e maqedonasve t lasht, kurse rregullat e gjuhs arabe i kan
regjistruar nga asiriant dhe iraniant
3
, shprehet Samiu. Fillet e interesimit t dijetarve
pr gjuhn, si mund t vrehet, Samiu i lidh me kto zhvillime. Samiu pohon se n
Perndim msoheshin greqishtja dhe latinishtja q nga koha e romakve, kurse n Lindje
msoheshin arabishtja, persishtja dhe turqishtja. Pas nj prparimi t rregullave t ktyre
gjuhve, sidomos pasi dijetart vrejtn fjal t ngjashme e t prafrta n mes gjuhve,
zuri fill edhe interesimi i tyre pr prejardhjen e ktyre fjalve. N kt mnyr, thot
Samiu, filloi t shfaqet etimologjia, deg e gjuhsis q ndrion lidhjet dhe marrdhniet
si n mes vet fjalve t nj gjuhe, ashtu dhe lidhjet e prbashkta n mes gjuhve t
ndryshme. Etimologjia n at koh, sipas Samiut, qe n nivelin sa ende nuk mund t
jepte asnj mendim dhe asnj dshmi t qart.
4
Pr lidhjet dhe marrdhniet n mes
gjuhve nuk ishte shfaqur ndonj mendim i drejt, pohon Samiu. N Evrop, vazhdon
ai, pr shkak t besimit fetar, besohej se t gjitha gjuht kishin prejardhje t prbashkt
nga hebraishtja, por po t shihet me sy kritik thelbi i ktyre mendimeve dhe i ksaj gjuhe,
gjykon Samiu, del se ata jan munduar kot t gjejn lidhje dhe marrdhnie n mes
gjuhve evropiane dhe hebraishtes.
5
Pra, duke u mbshtetur n shpjegimet e dhna m
lart, kemi t drejt t besojm n pikpamjet e Samiut se: Mnyra e ndarjes s gjuhve
n lloje e n grupe, n nngrupe e n deg; mnyra e klasifikimit t gjuhve t popujve

1
Po aty, f. 17.
2
Po aty, f. 17.
3
Po aty, f. 18.
4
Po aty, f. 19.
5
Po aty, f. 18.
dhe kombeve, si dhe njohurit dhe prfundimet e drejta shkencore pr lindjen e gjuhs
dhe pr mnyrn e formimit t saj, jan zbulime t kohs s re. Kto fusha, vazhdon
Samiu, prbjn nj shkenc t veant (gjuhsin) q nga gjysma e ktij shekulli
(gjysma e shek. 19 M.P.).
1


4. Sami Frashri v n pah rndsin e madhe q ka gjuhsia
2
jo vetm si shkenc
q merret me shtjet gjuhsore, por edhe si nj shkenc q ka lidhje t ngusht me
historin. Ai v n dukje edhe lidhjet e saj me gjeologjin dhe antropologjin. Duke folur
pr rndsin q kan pr historin antropologjia dhe gjuhsia, t cilat sipas tij
mbshteten n gjeologjin, Sami Frashri shkruan: Antropologjia dhe gjuhsia, q jan
krijuar pas gjeologjis, kan hapur nj faqe t re n historin e njerzimit. Kjo shkence e
re, duke shembur godinn e vjetr t historis, i ka vn themelin nj godine t re, t
mbshtetur n fakte dhe n argumente. Tashm historia e njerzimit nuk prbhet nga
disa prralla t mbinatyrshme t sajuara nga rrfime t prapambetura, as nga disa
pushtues t dyshimt t bots, e as nga ngjarjet e trilluara t disa heronjve t pavrtet.
sht e domosdoshme t bhet fjal pr historin e njerzimit, pr qenien dhe racn e
njeriut n prgjithsi dhe pr gjendjen e natyrshme e pr sjelljet e prgjithshme t
kombeve dhe t popujve n veanti. Dhe kjo ka t bj me antropologjin e gjuhsin, q
kan ndjekur metodat e gjeologjis. Kto shkenca shnuan prparime shum t mdha
pr nj koh shum t shkurtr
3
, shkruan Samiu, pr t thn m posht se Arritjet e
tyre t mtejme do t nxjerrin n shesh shum t vrteta dhe do t shrbejn pr t
zbuluar fshehtsit e natyrs dhe t krijimit t saj.
4

Gjuhsia, si shkenc e re dhe si shkenc q hodhi hapa gjigant dhe t
pandrprer q kur zuri t shfaqet, thot Samiu, duke hyr n mesin e shkencave m t
rndsishme, trheq vmendjen e dijetarve n tr Evropn dhe sidomos n Gjermani,
n Angli dhe n Franc, ku kan dal dijetar q merren rregullisht vetm me kt
shkenc.
5
Sipas Samiut, ajo q i shrbeu m s shumti prparimit t shkencs s

1
Po aty, f. 19.
2
N gjuht evropiane emrtohet Linguistik. Edhe pse kishte pasur mendime t ndryshme sa i prket
emrtimit, meq ky term sht i thjesht, i qart dhe i prshtatshm, thot Samiu, fitoi ndaj t tjerve dhe
gjeti shtrirje m t madhe. N osmanishte Samiu e emrtoi Ilmu-l-lisan (Shkenca mbi gjuhn). Kt
shpjegim Samiu e kishte dhn n veprn e tij Yine Insan, nr. 26, Istanbul... (N gjuhn shqipe e prktheu
Mehdi Polisi, Sami Frashri, Prsri njeriu, nr. 19, Logos-A, Shkup, 2004.
3
Sami Frashri, Gjuha, f. 20.
4
Po aty, f. 21.
5
Sami Frashri ka qen n dijeni t plot me t arriturat e gjuhsis n Evrop. N enciklopedin e tij
Kamus al-alam II, f. 1366 shkruan pr biografin e gjuhtarit t njohur gjerman t gjuhsis krahasimtare
Frantz Bopp-in: Ishte nga m t mdhenjt e dijetarve q sht marr me linguistik, d.m.th. me studimin
e thelluar t gjuhve. Ky sht dijetari i cili ka zbuluar gramatikn (metodn) krahasimtare t gjuhve t
ndryshme n mes t t cilave gjenden afrsi dhe marrdhnie. Ka lindur m 1791 n qytetin Majnsa t
Gjermanis dhe ka vdekur m 1867. Nj koh t gjat, shkruan Samiu pr t, ka qen msimdhns i gjuhs
sanskrite n Berlin. sht pranuar dhe antar akademie n Akademin Franceze. Ka shkruar disa libra pr
marrdhniet, afrsit dhe ngjashmrit n mes indishtes s vjetr e persishtes dhe gjuhve evropiane. M e
rndsishmja nga kto vepra sht Gramatika krahasimtare e gjuhve t lartprmendura, e cila sht vepr
shum e respektuar e q prbhet nga 4 vllime. Kjo vepr sht prkthyer n shum gjuh, shkruan
Samiu. Samiu n Kamus al-alam shkruan edhe pr nj numr t konsiderueshm dijetarsh evropian (un
i kam nxjerr rreth 50 zra t ktyre fushave) q jan marr jo vetm me gjuht e Perndimit por edhe me
ato t Lindjes, nga m t lashtat: sanskritishten, zendishten, pehlevishten, asirishten, haldeishten, indishten,
hebraishten, arabishten, sirianishten, kinishten etj.
gjuhsis, sht dshira pr t msuar m shum gjuht q fliten aneknd rruzullit
toksor.
1
Kjo bri q n Evrop, prve greqishtes dhe latinishtes dhe bijave t tyre,
evropiant t interesohen, thot Samiu, edhe pr msimin e hebraishtes, asirishtes,
arabishtes, indishtes dhe kinishtes (kinezishtes), t njohura me emrin Gjuh t Lindjes.
Kshtu, gjuhtart evropian, duke i krahasuar gjuht q i dinin dhe, duke i shnuar e
duke i regjistruar lidhjet e marrdhniet midis tyre, ata themeluan gjuhsin.
Si gjuhtar e filolog, Samiu shfaqi interesim t veant pr gjuht e lashta. Duke
br fjal pr detyrn e gjuhsis n studimin e gjuhve t lashta, ai shkruan: Zbulimi i
gjuhs s lasht indiane, q quhet Sanskrite dhe i gjuhs s vjetr iraniane, q i thon
Zend, thuajse ka hapur nj der t ndritshme pr gjuhsin. Gjurmt e ktyre gjuhve, t
cilat shihen te gjuht q fliten sot n do an t Evrops, ruajn dhe paraqesin nj pjes
shum t rndsishme t paregjistruar t historis njerzore dhe prfytyrimet e formuara
mbi bazn e nj mendimi krejtsisht t gabuar pr gjuhn hebreje, si gjuh nn e gjuhve
t tjera, jan shembur dhe jan zvendsuar me gurthemelin e gjuhsis
2
, shkruan Samiu.
Gjithashtu, hebraishtja, asirishtja dhe arabishtja bashk me veprat q i kan ln pas vetes
disa popuj t lasht, si: fenikasit, egjiptasit, asirasit, nga njra an, s bashku me
hulumtimet dhe krahasimet e gjuhve: turke, mongole, ujgure, jakute, lapone dhe
hungareze, nga ana tjetr, t gjitha kto kan shrbyer mjaft pr prparimin dhe prhapjen
e gjuhsis
3
, gjykon Samiu.

5. Ndrsa n Evrop gjuhsia prparonte dita m dit, duke u hapur shkolla,
biblioteka, shtypshkronja, qendra pr msimin dhe studimin e gjuhve t ndryshme e n
Lindje gjuhsis as q i njihej emri, prve disa artikujve, si u tha m lart, q i kishte
shkruar vet Samiu. Dhe kjo e shqetsonte gjuhtarin ton, Sami Frashrin. E shqetsonte
pr faktin se ai, duke u mbshtetur n osmanishten, pr njohjen e s cils duhet t
msohen tri gjuh: turqishtja, arabishtja dhe persishtja, t cilat u takojn tri grupeve m t
mdha q fliten n rruzullin toksor: turqishtja gjuhve turanike, arabishtja gjuhve
semite e hamite dhe persishtja gjuhve indoveropiane, merr prgjegjsin t thot se jemi
n gjendje q ta hulumtojm shkencn e gjuhsis edhe m mir se t gjitha kombet dhe
popujt e tjer. Tri gjuht e prmendura, q jan pjest prbrse kryesore t osmanishtes,
jan t mjaftueshme pr t msuar edhe pr degt e tjera t ktyre tri grupeve t gjuhve,
pr t dhn iden rreth lidhjeve q ekzistojn n mes tyre, shkruan Samiu. Arsyet e
mosnjohjes dhe mosinteresimit pr shkencn e gjuhsis n Shoqrin Osmane, Samiu i
shihte n mendimet e mbrapshta t njerzve t caktuar t ksaj shoqrie, t cilt
konsideronin se t msuarit e sanskritishtes dhe zendishtes sht largim nga rruga e drejt
dhe se t msuarit e ktyre gjuhve nuk sjell kurrfar prfitimesh materiale. Ja pra, pr
shkak t ndarjes s mendimit ton t prgjithshm n kt mnyr t uditshme, shkruan
Samiu, ende nuk kemi te ne nj shkoll t posame e t ngritur n nj shkall pr t
msuar jo vetm gjuht, si: sanskrite, asiriane dhe hebreje..., por edhe pr gjuhn arabe,
q e vlersojm m se t nevojshme. Dhe, kshtu, nj shkenc me emrin gjuhsi, ka
mbetur pr ne ende e panjohur.
4



1
Sami Frashri, Gjuha, f. 22.
2
Po aty, f.22.
3
Po aty, f. 23.
4
Po aty, f. 24-26.
6. Pasi shpjegon n vija t trasha disa shtje, si, historikun, rndsin,
prparimin, detyrat etj. t gjuhsis, Samiu dalngadal futet n thelbin e problemit. Ai,
n kt studim t tijin, s pari trajton shtjen se a ka ndryshim mes njeriut dhe kafshve
t tjera pr sa i prket zrit dhe tjetra, q lidhet me kt, zri, qoft te njeriu, qoft te
kafsha, sht natyror apo lidhet me t msuarit, pra i prftuar? Sa i prket shtjes s
par, menjher mund t themi se, sipas Samiut, zri i njeriut dhe shumics s kafshve
sht i njjt kur del, pra, zri nuk sht i veant vetm pr njeriun, sepse edhe kafsht e
tjera jan t afta t shqiptojn zra t ndryshm. Vetm se T folurit e nyjtuar, thot
Samiu, q ndrtohet prej tingujsh (zrash) t ndryshm , sht veori vetm pr gjinin
njerzore
1
, domethn se tingujt a zrat e artikuluar, dallohen nga britma, ushtima dhe
ulrima e kafshve. Duke folur pr format dhe mnyrat e ndryshme t zrave, Samiu me
t drejt thot se zri sht dukuri fiziologjike, q del nga mnyra e zhvillimit dhe
funksionimit t organeve anatomike. Meq formimi dhe zhvillimi i organeve anatomike
nuk sht i njjt te t gjitha kafsht, nuk ka mundsi q do lloj kafshe t jet e aft t
nyjtoj t gjitha format e tingujve, thot Samiu. Ndrkaq, dallimin n mnyrn e
nyjtimit t tingujve n mes popujve, Samiu nuk ia ngarkon ndryshimit anatomik (sepse
ky dallim nuk ekziston te e njjta gjini) por kt e mbshtet vetm n rezultatet e
ushtrimit dhe msimit.
2
Sa i prket shtjes s dyt, a sht i natyrshm apo i prftuar
zri? Samiu, n radh t par, gjurmon t gjej dallimin ndrmjet tingullit (britms) dhe
zrit. Duke e prqendruar vmendjen n kt, Samiu shkruan: mund t themi se
tingulli sht natyror, kurse zri sht i prftuar, prandaj, lidhet me t msuarit dhe t
ushtruarit. Tingulli formohet nga shtyrja e ajrit me shum pak fuqi, kur goja sht vetm
e hapur. Ai del n mnyra t ndryshme, varsisht nga ndrtimi i fytit, gojs dhe hunds s
kafshs ... kurse zri prftohet nga trajta e veant q merr tingulli (britma) ... Gjendja e
njerzve, q kan lindur t shurdhr ose q e kan humbur aftsin e dgjimit sa kan
qen t vegjl, shkruan Samiu n vazhdim, sht e mjaftueshme t dshmoj se tingulli
sht i natyrshm dhe zri sht i lidhur ngusht me t msuarit. Ata t pafat, q e kemi
zakon ti quajm memec, thot Samiu, nuk jan t pagjuh, por pr shkak se kan qen t
shurdhr, nuk kan mundur t msojn gjuh. Po t ishte zri i natyrshm, kta njerz do
t dinin gjuh. Pr ta argumentuar edhe m tutje shtjen se zri (i artikuluar) sht i
prftuar, Samiu merr si shembull fmijn. Fmija nuk ka mundsi t artikuloj tinguj
derisa nuk i ka mbushur nnt a dhjet muaj, e ndonjher, derisa nuk i ka mbushur nj
vit a nj vit e gjysm dhe, kur fillon t flas pr her t par edhe tingujt q nxjerr, jan
shum t mangt, porse pr disa vjet ia arrin t shqiptoj tinguj t plot.
3
Lidhur me kt
shtje Samiu sjell shembuj edhe nga bota shtazore.

7. Nj problem tjetr t cilit Samiu u prpoq ti jap prgjigje ishte shtja e
ndryshimit dhe dallimit mes njeriut e shtazve t tjera lidhur me kuptimin e shprehjen,
pra e lidhjes s gjuhs (t folurit) me kuptimin (mendimin). Sipas tij fjala shoqrohet me
kuptimin (pra me mendimin) dhe vetm n kt rast ajo bhet mjet komunikimi midis

1
Po aty, f. 26.
2
Po aty, f. 31, 32. Ktu Samiu jep nj varg tingujsh q mund ti shqiptoj nj popull, por nuk mund ti
shqiptoj populli tjetr, p. sh. tingujt emfatik ajn, s, d, t, z, h, q jan karakteristik vetm pr gjuhn arabe
nuk mund ti nyjtoj asnj popull pa i msuar dhe ushtruar. Po ti prmendnim nj nga nj, diskutimi do t
zgjatej shum.
3
Po aty, f. 35, 36.
njerzve. Duke u prpjekur t argumentoj kt tez, Samiu n veprn e vet Gjuha
shkruan: Meqense t folurit sht nj cilsi vetm e gjinis njerzore a mund ti themi
fols edhe papagallit? Mjerisht jo, nuk mund ti themi, prgjigjet Samiu. T folurit nuk
prbhet vetm nga shqiptimi i atyre zrave, e madje, as nga shqiptimi i fjalve t plota e
t prsosura. T folurit do t thot, t shprehsh qllimin dhe t kuptosh qllimin, q
shprehet me fjal dhe fjali, t formuara me zra t artikuluar (nnvizimi i M.P).
Megjithat, askush nuk ka par se ka komunikim mes nj njeriu dhe nj papagalli ose n
mes dy papagajve. Kur papagalli interpreton fjalt e msuara nga njeriu, kto i bn vetm
sepse imiton dhe jo se i ka kuptuar fjalt. Gjuha pra, nuk sht e prbr vetm nga
shqiptimi i fjalve nga zra t ndryshm. Qllimi sht t shfaqsh nj ide nprmjet
atyre fjalve dhe t kuptosh iden e shfaqur nga t tjert,
1
shpjegon Samiu. Pyetjeve:
Kafsht e tjera a nuk mund ti shprehin ndonj qllim njra-tjetrs ose njeriut dhe, a nuk
mund t kuptojn ndonj qllim q synohet tu shpjegohet atyre? Samiu preferon q
ktyre pyetjeve t mos u prgjigjemi me nxitim. Duke u mbshtetur n mundsit e
shqiptimit t disa fjalve t papagallit me an t imitimit, do t jet gabim t besosh n t
folurit e kafshve dhe, duke u mbshtetur dhe n faktin se kafsht nuk kan aftsi e
mundsi pr t folur si ne, do t jet po aq e padrejt t mendosh e t gjykosh se kafsht
n asnj mnyr dhe asnjher nuk kan aftsi e mundsi pr t kuptuar e pr t shprehur
qllimin e tyre.
2
Megjithat, kur shtrohet shtja e krahasimit mes njeriut e kafshve t
tjera, pr fardo shtje qoft, prfundimi sht i qart, - shkruan Samiu dallimi dhe
ndryshimi mes tyre qndron pikrisht n prsosuri dhe n mangsi; te njeriu nuk ka asnj
veori e cila sht sadopak e prsosur q t mos jet e mangt te kafsht.
3
T kuptuarit
dhe t shprehurit jan dy llojesh: i pari, thot Samiu, shprehet me tundje, lvizje t koks,
mimik, me shenja ose me disa veprime t tjera dhe, i dyti shprehet me tingull e me z.
Q t dyja kto mnyra i shohim t pranishme edhe te njerzit edhe te kafsht, por te
kafsht n nj mas m t vogl. Pr t vrtetuar dy pikat e siprprmendura, Samiu zbret
n rrafshin praktik, duke marr si shembull pr pikn e par komunikimin e bariut me
qenin e tij
4
, kurse pr pikn e dyt merr si shembull komunikimin e klloks me zogjt.
5

Kto gjra mund ti provoj vet dokush pr do dit. Pasi i merr kto shembuj, do t
thosha mjaft t prshtatshm, n fund t ktij kapitulli, Samiu do t shprehet shkurt:
Edhe kafsht e kuptojn dhe e shprehin qllimin e tyre, si me z, si me shenja ose me
sjellje, lvizje dhe me veprime t ndryshme. Kjo veori q sht mjaft e mangt te pjesa
drrmuese e kafshve, te njeriu sht shum e prsosur. Por, padyshim, te njeriu sht
madje n shkall t ndryshme. do njeri dhe do popull sht zotrues i gjuhs varsisht
nga nevoja dhe shkalla e zgjuarsis dhe qytetrimit t tij... Megjithat, meq dallimi n
mes njeriut m t qytetruar dhe atij m primitiv, sht i pa rndsishm n krahasim me
dallimin q ekziston n mes njeriut m primitiv dhe kafshs m t zgjuar, mund t themi

1
Po aty, f. 38.
2
Po aty, f. 39.
3
Po aty, f. 39.
4
Mjafton nj veprim i bariut, thot Samiu, pr ta nxitur qenin e tij t sulmoj me nj zemrim t madh dhe,
po ashtu, mjafton q me nj veprim tjetr ta nxis t qetsohet dhe ta ndrpres menjher at sulm dhe at
zemrim. (S. Frashri, Gjuha, f. 40.)
5
Kur i thrret zogjt pr ushqim klloka prdor tjetr z, kur nuhat se i krcnohet ndonj rrezik dhe kur
do ti thrras nn krah, z tjetr, si dhe kur dshiron q ti vijn prapa z tjetr, e nga ana tjetr, thot
Samiu, zogjt, nuk gabojn n asnj mnyr pr ta uar urdhrin e saj n vend.(S. Frashri, Gjuha, f. 41.)
se vetm njeriu sht ai q flet me at mnyr t qart e t vlefshme, q quhet gjuh, dhe
t gjith njerzit jan zotrues t gjuhs.
1


8. Vend t rndsishm n veprn e Samiut Gjuha zn edhe shtjet q lidhen
me shfaqjen e gjuhs; me mnyrn e lindjes s gjuhs; me prcaktimin e emrave dhe
shfaqjen e fjalve si dhe me gjendjen e zanafills s gjuhs.
Mendimet e t lashtve se gjuha sht shfaqur menjher dhe n form t
prsosur s bashku me njeriun e par
2
, ose se gjuha sht m e vjetr se vet njeriu
3

pr gjuhtarin ton t madh, Sami Frashri, jan t papranueshme dhe t paqndrueshme.
Shkenca, thot Samiu, mbshtetet sot me arsyetime dhe me argumente. Ajo ka treguar
n mnyr t qart se n shfaqjen e par, njeriu ka qen n nj shkall t ult zhvillimi,
por me kalimin e kohs, ka prparuar shkall-shkall. Prandaj, gjuha, pohon Samiu, me
plot t drejt, lidhet me prparimin mendor t njeriut.
4
Linguisti Sami qndron n
pozita t drejta kur shprehet se njeriu n paraqitjen e par ka pasur shum t meta dhe ka
qen shum i prapambetur, megjithat, ka qen shum m i zhvilluar dhe m i zgjuar se
t gjitha kafsht e tjera, prandaj nuk mund t mbetet far dyshimi, prse ka shkuar shum
prpara llojeve t tjera. Pasi n vazhdim shkruan pr njeriun e periudhs s terciarit dhe
kuaternarit, pr t metat e mangsit e tij, pr mundsin e nxjerrjes s pak tingujve t
thjesht, t cilt dalngadal kan marr vlern e tingujve dhe pas disa kohsh kan marr
vlern e fjals, Samiu thot: Ky prparim i till nuk sht br shum leht. Jan dashur
me miliona vjet. Njerzit kan jetuar shum koh n nj gjendje q mund t quhej pa
gjuh dhe, pas ksaj kohe, kan folur me gjuh shum t mangta, sa nuk do t mund ti
thuhej gjuh. Gjuha jo vetm q nuk ka ekzistuar para daljes s racs njerzore, por ajo
sht zhvilluar pas shfaqjes s njeriut ose thn m drejt, gjuha sht krijuar dhe ka
prparuar shkall-shkall.
5

Pikpamjet e S. Frashrit lidhur me mnyrn e lindjes s gjuhs jan plotsisht t
drejta. Duke e konsideruar shtje me rndsi gjuhsore dhe q meriton ti kushtohet
kujdes, Samiu shtron ktu nj varg pyetjesh. Pasi njeriu sht krijuar pa gjuh, thot
Samiu, si ka mundur t mendoj q do gjje q e rrethonte ti vinte emr, ta emrtonte,
pastaj, kush i ka menduar kta emra, kush i ka vn, shkaku i emrtimit cili sht? etj.
Mendimin e shumics s dijetarve t vjetr se njerzit e par jan marr vesh mes vete
q, pr shembull, asaj ti themi ashtu e ksaj kshtu, edhe Samiu, ashtu si kan vepruar
dhe natyralistt, e ka konsideruar t pakuptimt, pa baz shkencore, madje qesharak e t
uditshm.
6
Samiu pranon se, meq njerzit e par kan pasur organe anatomike
prkatse t t folurit, kan qen t aft t nyjtojn do z q kan dgjuar, e zra t till
n ato koh nuk kan mundur t dgjojn prvese prej kafshve. Njerzit e lasht, thot
Samiu, s pari kan zn ti imitojn kafsht dhe jo vetm n gjuh, por edhe n shum
shtje t tjera, kafsht jan br msuesit e par t njeriut, - thot Samiu. Do t duket
paksa e uditshme q kafsht e pagjuh dhe pa aftsi kuptimi t jen br msues. Kjo
nuk sht e pamundshme, por prkundrazi, shum e natyrshme, prgjigjet Samiu, duke

1
S. Frashri, Gjuha, f.42
2
Po aty, f. 43.
3
Po aty, f. 43.
4
Po aty, f. 44.
5
Po aty, f. 45.
6
Po aty, f. 47.
shtuar se sikurse do njeri, q ka periudhn e fmijris, edhe bota njerzore
prgjithsisht ka kaluar nj periudh fmijrore. Ajo sht koha e shfaqjes s par t
gjuhs.
1
Krahasimi q bn ktu Samiu sht plotsisht i arsyeshm. Dallimi n mes
fmijris s secilit njeri dhe fmijris s gjinis njerzore n prgjithsi qndron n
faktin se e para zgjat dy-tri vjet, kurse e dyta zgjat shum koh.
Sami Frashri pranon se njeriu ka msuar s pari t nyjtonte zra t ndryshm
nprmjet imitimit t kafshve, por, megjithat, ai nuk pajtohet se do gj ka lindur nga
imitimi i zrit t tyre. Sipas gjuhtarit ton, njeriu i asaj periudhe shum her ka imituar
edhe lvizjet e veprimet e kafshve dhe t gjsendeve. Kshtu, pr shembull, ndrsa
qyqes, sorrs dhe shum shpezve t tjera u ka vn emrin sipas zrit t kndimit t tyre,
kalin
2
, lopn, peshkun etj., thot Samiu, i ka imituar sipas zhurms s vrapimit, lvizjes
s krcimit t ndonj objekti ose shushurims s notimit. Emrtimet a trajtat e ndryshme
t fjalve pr nj koncept, Samiu i lidh me pamundsin e imitimit me prpikri t zrit t
kafshve ose t zhurms s sendeve. Rrjedhimisht, te emrat q lidhen me kt imitim,
thot Samiu, do t shihen kundrthnie nga dy pikpamje. S pari, vazhdon ai, emrtimi
i do gjje bhet n rrug t ndryshme, ose sipas gjendjes dhe mnyrs q i ka rn n sy
m s pari, ose sipas gjendjes dhe mnyrs q ka arritur ta dgjoj, ose sipas zrit dhe
zhurms s sendit dhe, s dyti, pr shkak t pamundsis s imitimit me prpikri t t
njjtit z ose t s njjts zhurm, prpiqet ta paraqes n mnyra t ndryshme
3
, thot
Samiu. Prcaktimin e emrave ose shfaqjen, lindjen a sajimin e fjalve t reja n koh t
lashta, Samiu e shihte edhe n imitimin e vet gjendjeve dhe lvizjeve t njerzve,
sidomos n britmat dhe thirrjet e tyre. Njeriu, thot Samiu, lshonte thirrma, si: a!, ah!,
oh!, of!, ha!, hi! kur lodhej, kur hidhrohej, kur gzohej ose kur ndiente dika tjetr t
brendshme. Thn shkurt, vazhdon Samiu, at q e bn cilido n fmijrin e vet, at e
ka br edhe gjinia njerzore n kohn e shfaqjes s par, n periudhn fmijrore t
saj.
4
Lidhur me lindjen e gjuhs Samiu nuk ndalet me kaq. Ai nuk pajtohet me
mendimin e atyre dijetarve q mbajn qndrimin se gjuha ka lindur vetm nga imitimi, e
as me mendimin e atyre t cilt nuk e pranojn fare imitimin. Meqense t dyja kto
rrug e kan tepruar, mendoj se e vrteta, thot Samiu, duhet krkuar n mesin e tyre.
5

Pr Samiun jan t pranueshme edhe njra edhe tjetra tez. Sipas Samiut, njerzit, sa her
q kan dashur ta shprehin dika n gjendjen fillestare, fillimisht e kan treguar me
shenja e lvizje t ndryshme t trupit dhe, pr ta dhn m t qart kt prshkrim,
prpiqeshin q s bashku me kto veprimeve t riprodhonin a t nxirrnin rastsisht edhe
nj z a tingull. N kt kuptim, njri nga njerzit e par, thot Samiu, i cili ka dashur ti
komunikonte shokut t tij lvizjet a veprimet vij dhe shkoj ka riprodhuar rastsisht
tingullin g ose v; kur ka dashur t shprehte afrimin dhe ardhjen ka riprodhuar
tingullin a ose e dhe, kur ka pasur qllim t shprehte trheqjen dhe largimin, ka
riprodhuar tingullin i. T gjitha kto, vazhdon Samiu, n krye t hers, sigurisht jan
thn rastsisht, por me kalimin e kohs ato, duke u bashkuar e duke u kombinuar, jan
prgjithsuar dhe njerzit kan filluar ti shprehin kto kuptime. Pr t dshmuar

1
Po aty, f.48.
2
Sipas Samiut emri i kalit n gjuhn sanskrite sht esve, n persisht esb. Rrnja sht es, q e lidh me kt
foljen turke esmek dhe fjaln shqipe eci (S. Frashri, vep. e cit. f. 50).
3
Po aty, f. 51. Ktu Samiu jep si shembull variantet e ndryshme t lehjes s qenit: hav, av, ham etj. dhe
variantet e krisms s arms kur zbrazet: pam, bam, bom, dank etj.
4
Po aty, f.53.
5
Po aty, f. 53.
vjetrsin edhe t gjuhs shqipe, Samiu n kt kuadr prmend tingujt e, a, i, t cilt
ruajn kuptimet e siprprmendura, p. sh. n shqip ea-ke ose ja-k q shpreh kuptimin
vij, ardhje dhe i-k, q shpreh kuptimin trheqje ose largim. Samiu ktu merr n
shqyrtim edhe tingullin d, q shpreh kuptimin jap, me dhn, q haset te fjalt:
persisht dden, n greqisht dhune, dhidho, n latinisht dare, das, n shqip dha, n
arabisht it, duke u shpreh n vazhdim pr afrsin e vendnyjtimit t shkronjave d, dh,
t. Samiu jep edhe shembuj t tjer t formimit t fjalve t reja n kt mnyr. Shkurt,
thot Samiu, ashtu si do t mund tu themi fjal imituese fjalve q lindin vetm nga
imitimi, edhe ktij grupi t dyt t fjalve t njohura, edhe pse disa gjuhtar u kan thn
fjal pr marrveshje, mendoj se do t jet m e qlluar nse quhen fjal rastsie
1
,
shprehet Samiu.

9. Gjuhtari yn, Sami Frashri, pasi shpjegoi n mnyr t hollsishme gjendjen
e gjuhs n periudhn e par t shfaqjes s saj, mangsit dhe vshtirsit e komunikimit
t njeriut t par, zhvillimin e gjuhs shkall-shkall, arrin t thot shkalln e zhvillimit e
t begatimit t saj, e si rezultat i ksaj edhe komunikimin e leht. Pr t komunikuar,
thot Samiu, sot prdorim lloj-lloj fjalsh, t cilat ndahen n klasa t ndryshme: n emra,
premra, mbiemra, folje, ndajfolje; n forma t njjsit, t shumsit; n rasa emrore,
gjinore, dhanore, kallzore, n gjini mashkullore, femrore; n veta; e par, e dyt, e tret
etj., e kur shtojm edhe fjal shrbyese, e kemi t gatshme ligjratn ton t plot e t
sistemuar
2
, - shkruan Samiu.
T besosh se gjuha ka qen kshtu e prsosur, q kur sht shfaqur pr her t
par, se t part tan kur filluan t flisnin me qindra e mijra vjet m par, i kan prdorur
gjith fjalt dhe trajtat e tyre, se kan mundur t flasin fjal t lidhura dhe t sistemuara
n kt mnyr, sht sikur t prpiqesh t nxjerrsh nga barku i nns njeri t prgatitur
shkenctar, dijetar, artist
3
, - thot Samiu. Sipas enciklopedistit ton, Sami Frashrit, nj
tingull q e riprodhonin njerzit e asaj periudhe qoft si imitim, qoft t rastsishm, ka
qen njhersh edhe emr, edhe mbiemr, edhe folje, edhe ndajfolje dhe, sipas nevojs,
sht prdorur n do pozicion. E pr t shprehur e pr t shpjeguar llojin dhe gjendjen e
tyre, mangsit i kan plotsuar me gjeste
4
, shkruan Samiu. Pr ti argumentuar kto
mendime t tij, Samiu merr si shembull gjuhn e fmijve q posa fillojn t flasin dhe
gjuhn e popujve primitiv. Fmijt n moshn nj a dy vjeare prdorin vetm nj fjal
n klasn e emrit, mbiemrit dhe foljes, kurse fjalt shrbyese, si e shohim nga jeta e
prditshme, thuajse nuk i prdorin dot. Kjo gjendje sht edhe te popujt primitiv, thot
Samiu. Gjuha nuk mbeti n pozicionin e shfaqjes s saj fillestare, ajo u zhvillua pr nj
koh shum t gjat dalngadal dhe shkall-shkall bashk me zhvillimin e njeriut,
bashk me zhvillimin e bots njerzore. Sa m tepr q njerzit e kthjellonin mendjen

1
Po aty, f.56.
2
Po aty, f. 56.
3
Po aty, f. 57.
4
Ktu Samiu merr si shembull tingullin d (u zu ngoje edhe m lart)dhe shkruan: ...kur u nevojitej
(njerzve t par) t shprehnin kuptimin jap, me dhn me tingullin d pr t nxjerr nga ky tingull
kuptimet, si jap, jepet, dhnie, dhash, kam dhn, do t jap, sht dhn, nuk e kan par
t nevojshme e t domosdoshme ti jepnin forma t ndryshme ktij tingulli, ose t riprodhonin fjal t tjera
t prejardhura nga ky tingull. Ky tingull i thjesht ishte i mjaftueshm t shprehte do kuptim, i prgjigjej
n mnyr t pafund bots mendore a kuptimore, e po t mos ishte i mjaftueshm, ather mangsin do e
plotsonin gjestet. (S. Frashri, Gjuha, f. 58.)
dhe trurin, aq m shum detyroheshin t gjenin rrug dhe mundsi pr t komunikuar m
shum qllimet e tyre; sa m shum q shtoheshin mjetet, gjrat dhe lndt q prdornin
ose i njihnin, shtoheshin, natyrisht, edhe emrat e tyre, zgjerohej, prsosej e pasurohej
gjuha
1
, shprehet me t drejt Samiu

10. N veprn e tij Gjuha Samiu prpiqet t jap mendime edhe pr
klasifikimin e gjuhve. Duke njohur mir t arriturat e gjuhtarve evropian pr
gjuhsin n prgjithsi dhe pr gjuhsin krahasimtare n veanti, si dhe duke vn n
veprim dhe njohurit e prvojn e tij gjuhsore, S. Frashri, prve ndarjes s gjuhve
sipas gjenealogjis s tyre n tri grupe m t rndsishme: grupi i gjuhve ariane, ai i
gjuhve semite e hamite dhe grupi i gjuhve turanike, si u vu n dukje m lart, bn dhe
ndarjen e tyre sipas veorive tipologjike. Edhe sipas ktyre veorive, gjuht i ndan n tri
grupe: gjuh monosilabike (njrrokshe), gjuh aglutimative (prngjitse) dhe gjuh
flektive (eptimore). Samiu jep edhe karakteristikat e secilit tip.
2
Njohsi i rrethanave
gjeografike, historike e gjuhsore, Sami Frashri, prpiqet t prcaktoj shtrirjen e ktyre
tri grupeve t gjuhve jo vetm nga aspekti hapsinor, por edhe nga aspekti kohor. Sipas
Samiut, gjuht njrrokshe (monosilabike) fliten n juglindje t Azis, gjuht prngjitse
(aglutinative) fliten n shum treva t Azis Veriore dhe n Afrik, n Amerik e n
Australi, kurse gjuht e eptueshme (flektive) fliten n Azin Perndimore, n Afrikn
Veriore dhe n Evrop. Nga aspekti kohor, ndrkaq, vazhdon Samiu, gjuht njrrokshe
jan shfaqur n periudhn e lindjes s gjuhs, gjuht prngjitse n periudhn e dyt, pasi
prparoi mjaft mendimi njerzor dhe, gjuht flektive jan paraqitur n periudhn e tret,
q vazhdon deri n ditt tona
3
, shprehet Samiu. Pra, sipas tij, gjuht monosilabike jan t
parat, prej tyre jan zhvilluar gjuht aglutinative, e prej tyre jan zhvilluar gjuht flektive.
Mnyrn dhe shkakun e lindjes s gjuhve prngjitse nga gjuht njrrokshe dhe t atyre
flektive nga gjuht prngjitse, Samiu e sheh si proces t leht, shum t rregullt dhe t
drejt dhe rezultat i natyrshm i prparimit t mendjes s njeriut.
4
Pyetjes: a nuk kan
qen t nevojshme t mos ekzistonin kto tri grupe sot? Samiu i prgjigjet n mnyr
shum t thjesht ...raca njerzore, thot Samiu, e marr n prgjithsi nuk ka prparuar

1
Po aty, f. 59.
2
Samiu shpjegon se gjuht njrrokshe nuk njohin eptimin (lakimin dhe zgjedhimin), sepse fjalt e ktyre
gjuhve jan njrrokshe, q tregojn vetm nj ndodhi a ngjarje. Me pranvnien e nj, dy a m shum
fjalve t ktilla, ndonse formohet fjal pa u bashkuar dhe pa u prngjitur me njra-tjetrn, donjra prej
tyre e ruan kuptimin e vet t veant (gjuha kineze sht gjuh monosilabike). Edhe te gjuht prngjitse
prsritet e njjta gj, thot Samiu, por kur disa fjal njrrokshe vijn pran njra-tjetrs dhe formojn nj
fjal me kuptim t caktuar, kuptimin themelor e ruan vetm njra prej tyre, kurse t tjera shndrrohen n
fjal shrbyese a elemente formuese t saj. Kto fjal, duke e humbur mvetsin, prngjiten n mes tyre
(pa u bashkuar). Nj nga karakteristikat kryesore t gjuhve prngjitse sht fakti se nj prapashtes e cila
ndrhyn te nj fjal, ndikon dukshm tek ajo, sepse mund t tregoj nj kuptim q te ndonjra nga gjuht
flektive do t shprehej me disa fjal. Ktu Samiu merr si shembull fjaln yazdramadm t gjuhs turke, si
gjuh prngjitse, e cila n gjuhn shqipe do t shprehej me nj fjali t prbr nga nnt fjal Un nuk
kam mundur ta shtyj dik t shkruaj. Kt shembull t turqishtes Samiu e prkthen n gjuhn frnge dhe
del me t njjtin fond fjalsh si n shqipe. E sa u prket gjuhve flektive, thot Samiu, do fjal q tregon
nj ngjarje a nj send, duke iu nnshtruar ndryshimit sipas kuptimit dhe prdorimit q synohet, merr trajta
t ndryshme dhe ndrtohen shum fjal t prejardhura.. Te kto fjal t prejardhura nuk dallohet bashkimi
dhe prngjitja me elemente formative dhe me fjal shrbyese. N thelb eptimi sht tipar i posam n kto
gjuh (gjuht indoevropiane dhe gjuht semite jan gjuh eptimore).(S. Frashri, Gjuha, f. 61-63).
3
Po aty, f. 63.
4
Po aty, f. 64.
menjher, kan mbetur shum popuj n shkall t ndryshme. Prve ksaj, vazhdon
Samiu, sht e domosdoshme t theksohet se prparimi i gjuhs nuk varet, nuk lidhet
prher me prparimin e qytetrimit, sepse ka edhe disa rrethana q, s bashku me
prparimin e qytetrimit, kushtzojn edhe ngecjen e zhvillimit t gjuhs, ose mbetjen e
saj n gjendjen e mparshme
1
, shprehet Samiu.

11. Nj problem tjetr gjuhsor, n t cilin Samiu e ka prqendruar vmendjen e
tij sht edhe problemi i origjins s prbashkt t gjuhve. N rruzullin toksor fliten
shum e shum gjuh. T gjitha kto gjuh, q fliten sot, a jan degzuar nga nj trung
dhe nga nj gjuh e prbashkt, apo secili grup a secili nngrup i gjuhve sht formuar
dhe sht shfaqur veas; a nuk ka n mes tyre ndonj afri dhe marrdhnie
2
, pyet Samiu.
Samiu pranon se kjo shtje sht shum e rndsishme dhe nga m t vshtirat
pr tu analizuar. Ai nuk pajtohet me mendimin e atyre natyralistve t cilt pranonin
vetm afrin n mes degve t disa grupeve gjuhsore e as t atyre q mohonin lidhjet
dhe afrit e ktyre gjuhve me degt e grupet e gjuhve t tjera. Samiu, pasi i konsideron
t tepruara mendimet e natyralistve ashtu si vepron gjithnj n studimet e tij, paraqet
dhe mendimet e tij origjinale lidhur me kt problem t ndjeshm gjuhsor. Sidoqoft,
disa dijetar mbshteten n orientimet e shkencave natyrore, t cilat duhet ti marrin si
shembull, por pr shkak se askush nuk do t flas kundr ndrgjegjes s vet, edhe un,
thot Samiu, nuk do t heq dor e t mos e shpjegoj veanrisht mendimin tim lidhur me
kt shtje.
3
Samiu pranon ngjashmrit mes gjuhve t ndryshme, q formojn grupet
e tyre, si pr shembull, gjuht ariane, gjuht semite dhe gjuht turanike. Lidhja e gjuhve
t ktyre grupeve, sipas tij, sht m leht pr tu kuptuar. Pastaj, vazhdon Samiu, si t
gjykojm se nuk ka asnj afri dhe marrdhnie n mes gjuhve ariane dhe gjuhve
semite, ose n mes dy gjuhve t lashta, kur trungu dhe baza e secils prej tyre jan nga
kto dy grupe gjuhsh
4
, shprehet Samiu. Pra, sipas Samiut, ka edhe gjuh q nuk
burojn nga e njjta gjuh, por, megjithat edhe midis tyre ka nj lidhje, e cila mund t
vrehet vetm nga specialisti i gjuhsis. Lidhur me kt Samiu shkruan: Pr shembull,
t gjith e vn re ngjashmrin midis frngjishtes e italishtes, midis rusishtes e
serbishtes, ose midis gjermanishtes e holandishtes dhe ai q di njrn nga kto ifte, gati
shum mir do ta kuptoj edhe tjetrn. Mirpo, pr shembull, q t mund t dallosh
marrdhniet mes frngjishtes dhe gjermanishtes ose t italishtes dhe rusishtes, duhet t
jesh gjuhtar
5
, shkruan Samiu. Sipas S. Frashrit pra, t larguarit pr nj shkall t
afris, e pakson a e zvoglon ngjashmrin e tyre gjithashtu pr nj shkall, si sht
rasti frngjisht-gjermanisht ose italisht-rusisht. Afrsia mes gjuhve ariane dhe gjuhve
semite, q sht e natyrshme t jet dy a tri dhe ndoshta katr a pes shkall m larg,
thot Samiu, nuk l vend pr nj ngjashmri q t kuptohet leht. Megjithat, vazhdon ai,

1
Pa aty, f. 65. Shih dhe n faqen 60.
2
Po aty, f. 65.
3
Po aty, f.69.
4
Po aty, f. 69.
5
Po aty, f. 69. T gjitha kto gjuh q u prmenden ktu hyjn n grupin e gjuhve ariane, por, natyrisht,
ato q jan t familjes s ngusht kan afri m t mdha mes vete, prandaj kuptohen m leht. Grupi i
gjuhve ariane prfshin gjuht iranike, gjuht latine, gjuht gotike, gjuht sllave. Ai prfshin edhe disa
grupe t vogla gjuhsh.(S. Frashri, Gjuha, f. 69.)
po ti kushtohet vmendja e duhur, do t shihet nj lidhje dhe nj ngjashmri e
mjaftueshme n mes ktyre dy grupeve t mdha t gjuhve.
1

Pr t dshmuar qndrimet e veta lidhur me afrit dhe marrdhniet e gjuhve,
madje dhe n mes grupeve t ndryshme: t gjuhve ariane, semite dhe turanike, Samiu
merr disa shembuj, duke thn se shembujt e ktill mund t shumfishohen. Sipas
Samiut, pr shembull, fjala arabe umm, ka ngjashmri me fjaln shqipe m, domethn
me gjuhn shqipe si gjuh ariane. Ngjashmria e saj vrehet edhe me fjalt n gjuht:
persiane mam, greke mami dhe n gjuht evropiane maman. Ose fjala arabe eb ( shq.
bab), ka ngjashmri me fjalt e gjuhve ariane: persisht bab dhe n gjuht evropiane
papa. Ngjashmri si kto duhen krkuar, s paku, te fjalt q kan qen t shtrnguar ti
prdornin njerzit q n krye t hers
2
, thot Samiu. Duke arsyetuar dhe shpjeguar
mundsit e lidhjeve dhe marrdhnieve t gjuhve turanike (gjuh prngjitse) me
gjuht ariane (gjuh flektive), Samiu merr shembuj prkats: fjala turke iyi (=iji) mir,i
mikr shihet se tregon ngjashmri me fjaln greke ev, e cila n gjuhn e vjetr greke
sht shqiptuar iji, pastaj fjala turke ata, shihet se ka ngjashmri me fjaln q n shqip
prdoret at, n latinisht atavus. Pr kt problem gjuhsor Samiu nuk ndalet ktu.
Mund t pohojm, thot Samiu, se ka mundsi q edhe kinishtja (kinezishtja), q sht
nga gjuht njrrokshe, ka lidhje me grupet e gjuhve t lartprmendura, e sidomos me
gjuht ariane.
3
Samiu, pasi krahason fjalt pader dhe mader, t cilat prdoren n
mnyr t njjt gati n t gjitha gjuht ariane: n greqisht patir dhe matir, n latinisht
pater dhe mater, n gjermanisht fater dhe muter, n anglisht father dhe madher, n
lituanisht moter, q sht sinonim i fjals mader, edhe n gjuhn shqipe, e njjta fjal
(mader), duke e ndryshuar kuptimin, prdoret me kuptimin motr
4
, rrnjt e ktyre
fjalve pa-, ma-/mu, mo- (-ter, -der jan pjes fundore t fjalve), Samiu pastaj i krahason
edhe me kinishten, n t ciln gjuh, babs i thon fu, nns mu.
Pra, duke u mbshtetur n kto krahasime, Samiu shprehet Kemi plot t drejt t
pohojm se ka lidhje mes gjuhve t prmendura, grupet dhe nngrupet e t cilave jan t
ndryshme, sepse vendet e zanafills s gjuhve q u prkasin ktyre tri grupeve dhe katr
familjeve, jan rrezmalet Himalaje.
5

Samiu nuk i ka ln punt n gjysm t rrugs. shtjes s lidhjeve dhe
ngjashmrive t gjuhve, ai do ti kthehet edhe nj her n nj kapitull t veant
Rrnja, degt dhe afrsia e gjuhve t botuar n librin e tij Gjuha, duke ritheksuar se
ana m e rndsishme dhe m e vshtir e gjuhsis sht shtja t prcaktohet se cila
prej gjuhve sht burimore dhe cilat jan deg t saj
6
. Pr gjuhtarin ton, Sami
Frashrin, ishte e qart se nuk jan krijuar t gjitha gjuht n koht historike.
7
Duke u
nisur nga fakti se shumica e gjuhve dhe veanrisht gjuht e vjetra, jan formuar dhe
jan shfaqur n koh aq t lashta, saq historia mund t ndihmoj fare pak pr t caktuar
rrnjt e tyre dhe pr afrsit q jan krijuar mes tyre, Samiu thot se Prve formave

1
Po aty, f. 70.
2
Po aty, f. 70.
3
Po aty, 71.
4
Po aty, f. 72. Ktu Samiu v n dukje edhe ndryshimet fonetike t ktyre dy fjalve; ndryshimin e a-s n
o dhe ndryshimin e p-s n f. N kt kuadr shpjegon dhe fjalt birader, dader, fratel, bruder.
5
Po aty, f. 73.
6
Po aty, f. 84.
7
Pr gjuht e dshmuara historikisht, dihet cila sht gjuh baz dhe cilat jan deg t saj. Pr shembull,
frngjishtja, italishtja, spanjishtja dhe disa gjuh t tjera jan deg t gjuhs baz, latinishtes.
dhe gjendjeve t ktyre gjuhve nuk ka dika q do t mund t jepte t dhna t drejta pr
kt shtje. Si mund t gjendet n shtresat e dheut historia m e drejt dhe m e
shndosh e rruzullit toksor, mund t gjendet edhe pr fjalt e gjuhs te eptimi (lakimi
dhe zgjedhimi), te rregullat si dhe te mnyra e formimit t fjalive, te dukuri e rrethana t
tjera t natyrshme
1
, shprehet Samiu.
Pr t prcaktuar se nj gjuh cilit grup, cilit nngrup dhe cils deg i takon, Sami
Frashri caktonte n studimet e tij krahasimtare disa parime, rregulla e kritere t
prgjithshme, t cilave u prmbahej dhe mund t thuhet se jan t pranueshme edhe sot
n studimet e ksaj fushe shkencore. Kto parime, kto kritere e rregulla, pa dyshim se do
ti ndihmonin studiuesit pr t nxjerr prfundime t meritueshme dhe pr t deprtuar n
thelbin e shtjeve t gjuhsis krahasimtare.
Pr t mos u gabuar n gjetjen dhe trajtimin e lidhjeve, ngjashmrive dhe
marrdhnieve mes gjuhve, kto rregulla e kritere, t cilave duhet tu kushtohet
vmendje, Samiu i ka prmbledhur n disa pika:
E para, nuk duhet tu jepet rndsi disa fjalve q ngjajn rastsisht ose q jan
afr njra-tjetrs. Pa u shqyrtuar ngjashmria dhe afrsia te disa fjal edhe nga disa
aspekte t tjera, nuk mund t gjykohet se n mes dy gjuhve ka afrsi;
E dyta, gjuht q nuk kan kurrfar marrdhniesh n mes tyre nga aspekti i llojit
(tipologjik) dhe i prejardhjes (gjenetik), huazojn vazhdimisht fjal nga njra-tjetra. Kto
fjal duhen trajtuar si huazime e nuk duhet gjykuar se ka afrsi. Fjal t tilla jan huazuar
vazhdimisht n gjuh t ndryshme nprmjet tregtis dhe tekniks. Kshtu, ndonse
greqishtja e vjetr sht nga gjuht ariane, n t gjejm mjaft fjal t prbashkta me
gjuht semite. Pr shembull, deves greqisht i thon kamilos, lat. camelus, frngj.
chamelle, gjerm. kameel; t gjitha kto rrjedhin nga fjala arabe xhemel. Prandaj, pr t
mos gabuar, m shum se fjalve duhet ti kushtohet kujdes eptimit/ndryshimit, formimit
t fjalis, fjalve shrbyese e t tjerave, sepse, sado q nj gjuh merr shum fjal nga nj
gjuh tjetr, ato asnjher nuk e huazojn mnyrn e ndryshimit, pra t lakimit e t
zgjedhimit dhe mnyrn e formimit t fjalis. Ngjashmria q ekziston n kt
pikpamje, me siguri do t gjendet n mes gjuhve t prbashkta, si pr nga lloji, si pr
nga prejardhja. Pr shembull, ndonse m se gjysma e fjalve q gjenden n fondin
leksikor t gjuhs angleze i prkasin latinishtes, afr nj e katrta gjuhs s vjetr kelte
dhe nj e treta gjuhs gjermane, gjuha angleze nuk sht as gjuh latine e as gjuh kelte..
Ajo, megjithat, hyn n grupin e gjuhve gjermanike, sepse eptimi i fjalve t tyre,
mnyra e formimit t fjalis, nyja shquese dhe fjalt e tjera shrbyese, jan formuar nga
gjermanishtja e vjetr, domethn nga gjuha gotike, e cila sht e afrt me gjermanishten.
Edhe turqishtja ka numr t madh t fjalve arabe e persiane, por nuk sht as gjuh
semite, si arabishtja, e as ariane, si persishtja, por sht gjuh e familjes turanike.
Persishtja e sotme, megjithse prmban shum fjal arabe dhe gjuha e vjetr pehlevite,
shum fjal asiriane, si persishtja, si pehlevishtja jan gjuh ariane, kurse arabishtja dhe
asirishtja, gjuh semite.
E treta, n do gjuh, e veanrisht n gjuht e meta t popujve primitiv, gjenden
shum fjal qe burojn nga imitimi. Meqense natyra a karakteri q on n kt imitim
sht i prbashkt te t gjith njerzit, n mes gjuhve q nuk kan asnj lloj
marrdhniesh, do t gjenden fjal q prngjajn n kt mnyr;

1
Po aty, f. 85.
E katrta, meq ka disa shkall t afris n mes gjuhve, ather te gjuht, te t
cilat dihet shkalla e afris n mes tyre, duhet krkuar lidhja brenda kufijve dhe nevojave
t ksaj shkalle, kurse te gjuht, te t cilat nuk dihen shkallt e afris, duhet krkuar
lidhja, varsisht nga sasia dhe cilsia e marrdhnieve q jan midis tyre. Pr shembull,
ngjashmrin ndrmjet gjuhve latine: frngjishtes, italishtes dhe spanjishtes, t cilat kan
lindur nga latinishtja, ose ndrmjet gjuhve gjermane: gjermanishtes, holandishtes,
skandinavishtes dhe anglishtes, q kan lindur nga gjuha gotike, ose t gjuhve sllave,
nuk mund ta gjejm njsoj ndrmjet, pr shembull, frngjishtes dhe gjermanishtes, grupet
gjuhsore t t cilave jan t ndryshme, megjithse, edhe kto, duke qen nga gjuht
ariane, jan ndar nga nj trung ... Thn shkurt, t gjitha klasat a kategorit e gjuhve
(njrrokshe, prngjitse dhe flektive) jan ndar n grupe t mdha; shumica e ktyre
grupeve jan ndar n nngrupe dhe nngrupet n deg/ifte. Meqense ka shum grupe,
sht e nevojshme ti kushtohet kujdes prcaktimit, se n gjirin e cils familje (grupi t
ngusht), cilit nngrup, cilit grup (t madh) dhe cils klas/kategori i prket do gjuh;
E pesta, do nngrup q bn pjes n nj grup t madh ka shqiptim dhe t folme
t posame, do deg, q prbn nj nngrup, ka shqiptim dhe t folme t posame, do
gjuh e nj ifti a dege ka shqiptim e t folme t posame, e madje do fjal e nj gjuhe
shqiptohet n mnyr t veant. Meq n t shumtn e rasteve, bashktinglloret dhe
zanoret ndryshojn sipas atij shqiptimi dhe t folmeje dhe sado q disa her, nuk shihet
asnj ngjashmri dhe afri nga aspekti formal mes fjalve q u prkasin dy gjuhve,
gjuhsia nuk luhatet n prcaktimin se t dyja gjuht jan t njjta, sepse dihet se n far
rruge kan ndryshuar bashktinglloret dhe zanoret e gjuhve q njihen. Duke u nisur nga
ky kndvshtrim, thot Samiu, duhet par se n far rruge e ka ndryshuar persishtja,
gjuh sanskrite nga gjuht ariane, tingullin s n h. Kshtu, fjalt e gjuhs sanskrite Sind
India dhe sept shtat, n persisht kan marr formn Hind dhe heft, kurse n greqisht
epta dhe Indhia (India);
E gjashta, duhet t prcaktohet se cila nga gjuht e dshmuara, q kan lidhje mes
tyre sht burimore, cilat jan deg, duke prcaktuar gradualisht dallimet midis tyre.
Sipas Samiut, gjuhtart kishin gabuar kur kishin menduar se latinishtja ishte formuar
nga greqishtja dhe se trungu i gjuhve ariane kishte qen gjuha sanskrite. Megjithat, sot,
vazhdon Samiu, sht kuptuar se kto tri gjuh, s bashku me gjuhn kelte, gotike, sllave
dhe ilire kan dal nga nj trung i prbashkt dhe asnjra prej tyre nuk ka qen gjuh
baz. Emri i gjuhs burimore edhe sot e ksaj dite mbetet i panjohur. Arsyet e mosnjohjes
s gjuhs burimore, S. Frashri i sheh n munges t shkrimit t asaj gjuhe. Kshtu, pr
shembull, po t mos kishim vepra t shkruara latine ose gotike, sigurisht do t besonim se
italishtja do t ishte gjuh burimore, gjuh baz e gjuhve latine, kurse gjermanishtja,
gjuh burimore e gjuhve gjermanike.
1

12. Nj problem tjetr q ka trajtuar Samiu n librin e vet Gjuha sht dhe
shtja e jets dhe zhvillimit t gjuhs. Gjuha ka jetn e vet. Ashtu si njeriu, lind, jeton
dhe vdes
2
, thot Samiu. Ky koncept i tij i mbshtetur n pikpamjet e natyralistve, n
gjuhsin ton t sotme konsiderohet i gabueshm. Mendoj se lidhur me thnien e Samiut
nuk duhet t ngutemi t japim vlersim t menjhershm, kur dihet se ai, sa her q flet
pr gjuhn, shprehet n mnyr t qart se gjuha sht dukuri shoqrore, se gjuha lind
bashk me shoqrin, zhvillohet dhe prsoset paralel me zhvillimin dhe prsosjen e saj

1
Po aty, f. 84-91.
2
Po aty, f. 73.
etj. Pastaj, mendimet e tij pr lindjen, zhvillimin dhe zhdukjen e gjuhs, Samiu i arsyeton
me shum shembuj q sjell pr zhdukjen e shum gjuhve n t kaluarn. Kur romakt e
nnshtruan tr Evropn, thot Samiu, u zhdukn gjuha e etruskve, e iberve, e keltve
dhe gjuh t tjera, q fshiheshin n ant jugore t ktij kontinenti dhe n vend t tyre
kaloi latinishtja. Si dshmi pr zhdukjen e gjuhve, Sami Frashri sjell edhe fatin e
latinishtes, e cila duke u shtrir n nj territor shum t gjer n kohn e Perandoris
Romake, filloi ta humb mvetsin e saj. Duke u zhvilluar n tri forma t ndryshme,
formoi tri gjuh m vete: frngjishten, italishten dhe spanjishten, kurse vet latinishtja si
gjuh e folur pushoi s ekzistuari.
1
Rrethanat q e kan prcjell latinishten, thot Samiu,
vazhdojn t shfaqen n gjuhn arabe q pas nj kohe nga ndryshimet q do t psoj kjo
n shtetet arabe, do t vij dita kur irakiant, egjiptasit, siriant, jemenasit, tunisiant etj,
nuk do t mund t kuptohen mes vete e as nuk do ta kuptojn gjuhn letrare arabe. Ja pra,
nse arabishtja vazhdon kshtu, thot Samiu, do t mbes vetm e shkruar, ashtu si
latinishtja dhe, t folmet e Irakut, Siris, Egjiptit, Magrebit dhe t tjerat, ashtu si gjuht e
latinishtes, do t kalojn n gjuh t mvetsishme. Kshtu, vazhdon Samiu, nga nj
gjuh baz do t lindin gjasht-shtat gjuh. Fatin e njjt, vazhdon Samiu, e kan pasur
edhe gjuht gjermanike e edhe ato sllave.
2
Duke u mbshtetur n kto shpjegime, lidhur
me gjuhn baz dhe lindjen e gjuhve t reja, Samiu do t shprehet kshtu: N nj koh
shum m t lasht, n kt mnyr jan ndar e degzuar nga nj gjuh baz edhe gjuht
ariane, edhe gjuht semite, edhe gjuht turanike. sht e mundshme q n nj koh
akoma m t lasht, gjuht baz t ktyre tri grupeve t mdha dhe, edhe gjuha baz e
gjuhve njrrokshe n ant e Kins, t jen ndar nga nj gjuh baz, q sht folur n
ant e Himalajeve.
3
Sipas Samiut, gjuht e reja jan krijuar mbi bazn e gjuhve t
vjetra dhe nga mbetjet e tyre dhe ky sht nj prparim. Por nuk ndodh kurdoher kshtu,
thot Samiu, sepse disa her madje, gjuht humbin dhe zhduken. Gjuht q kan ln
pasardhse jan shum, por ato q jan zhdukut jan m t shumta, thot Samiu. Kur
ariant u shprngulen n vendet e Evrops, natyrisht, nuk e gjetn kt kontinent t
zbrazt, sepse dshmit historike t gjetura aty, thot Samiu, kan treguar se ky vend ka
qen i banuar q n kuaternar. Megjithat, nga gjurmt e atyre popujve t lasht, kan
mbetur vetm gjurmt e gjuhs baske. Gjurmt dhe emrat e popujve t tjer jan zhdukur
fare.
4
Kto t dhna tregojn se formime e shformime, tjetrsime, degzime e zhdukje t
gjuhve n rruzullin toksor ka pasur q nga koht m t lashta dhe do t ket gjithmon.
Ja pra, ktu qndron rndsia dhe pesha e gjuhsis. Kto rrethana i sjellin vshtirsi
ksaj shkence, sepse po t bheshin kto ndryshime n koht historike dhe n gjuht,
letrsit e t cilave jan t dokumentuara, msimi dhe studimi i tyre do t ishte i leht.
Natyrisht, jan t vshtira hulumtimet q bhen te gjuht para kohve historike ose te
gjuht q nuk jan shkruar, e sidomos, kur n kto hulumtime nuk u kushtohet rndsi
ngjashmrive t jashtme dhe t rastsishme, ather, zbulimet e lidhjeve dhe t
marrdhnieve t vrteta t tyre jan shum t vshtira
5
, shkruan Sami Frashri n librin
e tij Gjuha.


1
Po aty, f. 75.
2
Po aty, f. 76.
3
Po aty, f. 76.
4
Po aty, f. 77.
5
Po aty, f. 78.
13. Duke folur pr zhvillimin e gjuhs Samiu pranon dy lloj zhvillimesh: t
prgjithshm a t natyrshm dhe t sajuar a artificial. Zhvillimi i natyrshm i gjuhs, si:
ndarja dhe shumfishimi i formave t eptimit (lakimit dhe zgjedhimit); dallimi i gjinis
mashkullore dhe femrore; shumsia e fjalve shrbyese, elementeve formative dhe
lidhzave t ndryshme; llojllojshmria e fjalve; rregullsia dhe prsosuria e formimit t
fjalis etj., sipas Samiut, jan gjra q jan shfaqur me prparimin e zgjuarsis dhe t
aftsis krijuese t nj populli. Ndrsa zhvillimin artificial ai e lidh me ndikimin q ka
prparimi i shoqris mbi gjuhn, me zhvillimin e shkencs dhe t kulturs, me faktin q
gjuha i prgjigjet zhvillimit shoqror. Ky zhvillim, thot Samiu, sht rrjedhoj dhe
rezultat i njeriut, e jo rrjedhoj dhe rezultat natyror. Prparimi i sajuar a artificial i gjuhs,
varet gjithnj nga prparimi material, teknik dhe mendor i popujve. Prandaj nga kjo
pikpamje, gjuh m e prsosur sht gjuha e nj populli m t qytetruar. Megjithat,
krahas prparimit t natyrshm e t sajuar (artificial) t gjuhve, ekziston, sipas Samiut,
edhe ndrprerja e zhvillimit t tyre dhe se shkalla e zhvillimit t popujve nuk prkon
gjithmon me nivelin e zhvillimit t gjuhve t tyre. Pr ta argumentuar mendimin e tij,
Samiu shkruan: Ndonse banort e anve t Kins, Tibetit dhe Ananit, jan popuj t
qytetruar m s pari, gjuht e tyre kan mbetur deri m sot n formn e gjuhve
njrrokshe ... ndrkaq, gjuht e disa fiseve primitive t Australis, Afriks dhe Ameriks,
q tregojn gjurmt se kan qen nga njerzit e kuaternarit, jan n formn e gjuhve
prngjitse (nj shkall m lart se ata t Kins).
1
Kjo tregon se shkalla e zhvillimit t
gjuhve t tyre nuk prkon me shkalln e prapambetjes s ktyre popujve. Shkaqet e
ksaj dukurie, sipas Samiut, duhet krkuar n rrethana dhe n faktor t jashtm. Pr
shembull, pr shkaqet e ngecjes a ndrprerjes s kinishtes (kinezishtes) n shkalln e
gjuhve njrrokshe, S. Frashri shkruan: Kinezt u qytetruan q n kohn kur kan
folur me nj gjuh njrrokshe dhe gjuhn e tyre kan filluar ta shkruajn q ather. N
qoft se pra, sht gjuh e shkruar, e regjistruar q ather, vetvetiu kuptohet se sht
vshtir t ken ndodhur ndryshime qensore. Pr m tepr, meq kinezt nuk jan nga
popujt q e ndryshojn gjendjen e tyre shum leht, jan prpjekur ta ruajn gjuhn e tyre
deri m sot n at gjendje burimore. Edhe shkrimi i tyre madje, duke u sistemuar sipas
nj gjuhe t ktill njrrokshe dhe, meq nuk sht shum i prshtatshm pr shkrimin e
gjuhs s nj kategorie tjetr, ka shrbyer q gjuha e tyre t mbetet n gjendje t vjetr
t thjesht.
2
Sami Frashri gjykon shum drejt kur thot se gjendja e natyrshme e
gjuhve, nga aspekti gjuhsor, ka m shum pesh, sht m e rndsishme se prparimi i
sajuar a artificial i gjuhve. Prparimi i sajuar dhe letrar sht shfaqur m von, kurse
gjendja e natyrshme sht ajo themelore. N gjuhsi nuk ka gjuh m pak t respektuar.
Pr kt shkak, gjuhtart nuk e shohin asnj gjuh me vshtrim nnmues. Prkundrazi,
u kushtojn vmendje m t madhe gjuhve, q dokush i nnmon dhe ua ul vlern. N
kt kuptim kurdishtja nuk sht m pak e respektuar ose e rndsishme se persishtja,
shqipja m pak se greqishtja e vjetr ose gjuha jakute, nj nga gjuht e familjes s
gjuhve turanike
3
, q e flet nj popull primitiv n lumenjt e ngrir t Siberis, sipas
gjuhtarve, ashtu si turqishtja dhe hungarishtja, ka prparuar deri diku dhe sht shum

1
Po aty, f. 80.
2
Po aty, f. 81. Lidhur me prparimin dhe ndrprerjen e zhvillimit t gjuhs merr shembuj edhe gjuht e
popujve t tjer; gjuht ariane, semite etj.
3
Pr gjuht turanike, afrit dhe marrdhniet n mes tyre, si dhe pr ndarjen e tyre n pes grupe shih:
Sami Frashri, Kamus al-alam III, f. 1683.
m e rndsishme se gjuht e qytetruara (t prziera), sepse sht burimore, kurse kto
t qytetruarat, jan deg
1
, shprehet Samiu.
N librin e tij Gjuha Sam i Frashri jep dhe disa njohuri t veanta pr disa nga
gjuht njrrokshe (gjuht kineze, ananeze, siameze, birmaneze dhe t Tibetit) dhe t disa
gjuhve prngjitse pr gjuht afrikane (gjuht hotentote, bushmane, t zezakve,
bantu, fulane dhe nubeane). Meq mundsit e punimit nuk na lejojn t zgjatemi m
tepr, do t mjaftohem vetm t them se si ka mundur Sami Frashri ti grumbulloj
gjith ato informacione gjuhsore: fonetike, morfologjike, t fjalformimit, t na jap
njoftime pr strukturn e fjalis dhe pr shum karakteristika t tjera t ktyre gjuhve q
i prmendm m lart.
2
Kjo me t vrtet sht pr tu habitur. Ne sa jemi n dijeni, na
mungojn informacione t tilla edhe sot n gjuhn shqipe, ndonse mundsit teknike, n
raport me ato t kohs s Samiut, jan t pakrahasueshme t pakta.

14. Sami Frashri nuk u ndal vetm me trajtimin e problemeve teorike t gjuhs.
Duke shfrytzuar prgatitjen e tij gjuhsore, filologjike, e sidomos talentin e tij t rrall,
Samiu do t futet n fusha shum t ndishme praktike gjuhsore, si: n hartimin e
fjalorve njgjuhsh e dygjuhsh, madje mjaft t vllimshm; n prpilimin e
gramatikave dhe teksteve t tjera nga fusha e gjuhsis; n prpilimin e alfabetit t gjuhs
amtare shqipe dhe t asaj turke etj. T gjitha kto pun t mdha e bn Samiun t
pavdekshm, e bn shkenctar me fam botrore. Ndihmesa e Samiut n kto fusha t
dijes sht e madhe, por megjithat, ndihmesn m t madhe n gjuhsi, Samiu do ta jap
n leksikologji. I paknaqur me fjalort e hartuar n kohn e tij, ai do ti qaset ksaj pun
t mundimshme, por, pa dyshim, shum t vlefshme. Kur jemi te fjalort, vlen t thuhet
se Samiu bashk me t vllan, Naimin, kan hartuar nj fjalor t gjuhs shqipe, por,
mjerisht, tash pr tash fjalori ka mbetur i pabotuar dhe nuk i dihen gjurmt. Botimi i nj
fjalori t till t gjuhs shqipe do t ishte nj ngjarje e madhe shkencore e kulturore pr
shum arsye.
3
Ai, megjithat, n kt fush ka botuar fjalort: Frngjisht-turqisht, me
2240 faqe; turqisht-frngjisht, me 1208 faqe; fjalori i vogl i frngjishtes: Frngjisht-
turqisht, me 650 faqe; arabisht-turqisht, me 504 faqe (i pambaruar); fjalori i turqishtes me
1593 faqe. T gjith s bashku, pra, shtrihen n mbi 6000 faqe.
4
Kjo flet pr nj pun
energjike e kolosale t Samiut. Sa pr vlern e tyre jan dhn mendime n shum
studime deri m tash, sidomos nga leksikograft turq.
5
Duke u mbshtetur n ato studime
dhe duke u nisur nga prvoja ime personale, jam thell i bindur se t gjith ata q merren
me probleme t orientalistiks, t turkologjis, t osmanistiks dhe t fushave t tjera t
ksaj natyre, jan t detyruar, madje edhe studiuesit m t njohur t tyre, ti prdorin e ti
shfrytzojn kta fjalor t Samiut. E sa i prket metodologjis q ka prdorur Samiu, do
t thosha se nuk jan mbrapa fjalorve t hartuar n kohn ton, sepse jan punuar nga
kryemjeshtri i ksaj disipline shkencore. Thnia e Samiut pr vetvete N qoftse ka nj

1
Sami Frashri, Gjuha f. 83, 84.
2
Sami Frashri, Gjuha, f. 91-106.Pr gjuht flektive nuk shkruan n mnyr t veant.
3
M gjersisht pr kt shih, Jorgo Bulo, Sami Frashri dhe kodifikimi i shqipes, Sami Frashri, Vepra 00,
Bibliografi dhe kumtesa, Logos-A, Shkup, 2006.
4
Shih shnimet plotsuese t ktyre fjalorve n fusnotat 7 dhe 8.
5
N kt rast po shkpusim nj fjali nga fjala e botuesit t Fjalorit t turqishtes, Ahmet Xhevdetit, lidhur
me autoritetin e Samiut si leksikograf: sht e teprt t harxhojm fjal pr t prcaktuar cilsin e veprs
s botuar me titullin Kamus-i Turki, thot ai, sepse vetm t prmendurit e emrit t t respektuarit t
hartuesit t fjalorit flet mjaft pr rndsin, peshn dhe shkalln e prsosuris s tij.
pun me t ciln un krenohem dhe pr t ciln jam specializuar, ajo sht prgatitja dhe
hartimi i fjalorve, q sht nj shkenc e posame
1
, sht shum domethnse. Kriteret
q ka prdorur ai pr prgatitjen dhe hartimin e fjalorve nuk mund t hidhen posht as
sot, pas njqind e sa vitesh. Pr tu bindur pr kt mjafton t marrim si shembull fjalorin
e turqishtes t hartuar prej tij. N kt fjalor, pasi shnon fjaln q e trajton, ai jep llojin e
saj, etimologjin, kuptimin sipas rndsis duke i shnuar me numra 1, 2, 3 etj.,
frazeologjizmat, kuptimet e figurshme etj.
Si leksikograf, Samiu i jepte nj rndsi mjaft t madhe hartimit t fjalorit t nj
gjuhe dhe rregullave gramatikore t saj. N Parathnien e gjat dhe t dendur t Fjalorit t
turqishtes (Kamus-i Turki), Samiu shkruan: Nj gjuh q nuk ka fjalor dhe rregulla
gramatikore kurr nuk mund t numrohet si gjuh letrare. Fjalori dhe gramatika jan
baza e letrsis ... Nj popull q dshiron ta ruaj gjuhn e pastr dhe t pasur, duhet t
ket nj fjalor t pasur dhe libr morfologjie e sintakse t mir, thot Samiu.
Rndsi t madhe Samiu i jepte msimit t gjuhve t huaja. N t vrtet, vet
Samiu qe nj shembull n kt drejtim, sepse, si tham m lart, ai njihte thellsisht disa
gjuh t huaja. Njohjen e gjuhs s huaj Samiu e shihte si mjet pr t rritur shkalln e
kulturs e t dijes. Duke njohur gjuhn e nj populli ti futesh n botn e kulturs dhe
zhvillimit t atij populli; - shprehet Samiu. Shpjegimet dhe kshillat e Samiut pr
msimin e gjuhve t huaja jan t pafund. Pr msimin e gjuhve t huaja, Samiu e
shihte t domosdoshme, prve tjerash, edhe njohjen e gjuhs amtare, gramat ikn,
strukturn dhe stilin e saj. Duke br fjal pr domosdoshmrin e nj fjalori dygjuhsh
Samiu ka shkruar n parathnien e fjalorit t tij frngjisht-turqisht: Fjalori sht ura q
lidh dy gjuh, q t lejon t kalosh nga njra gjuh n tjetrn. Ai sht pra, si u tha m
lart, autor i disa fjalorve dygjuhsh. Dhe kjo sht e mjaftueshme ti jap vetes t drejt
t kshilloj e t porosis t tjert pr msimin e gjuhve t huaja.

15. Sami Frashrin, kt dijetar t madh, e shqetsonte s teprmi mnyra e t
msuarit t nxnsve npr shkolla. Kjo mnyr e msimdhnies dhe prgatitja e teksteve
shkollore pr Samiun ishte e vjetruar dhe tani e tejkaluar. Pr tu dal n ndihm
nxnsve q jo t mundohen shum e t fitojn pak, por t mundohen pak e t fitojn
shum, Samiu, duke shfrytzuar sigurisht tekstet shkollore t prgatitura n Evrop dhe
prvojn e tij personale, do t nis hartimin dhe botimin e seris s veprave didaktike, t
teksteve shkollore. Edhe n kt fush Samiu do t jet shum i suksesshm, sepse nga
mendja dhe dora e tij do t dalin disa vepra shkollore pr t gjitha nivelet. N gjuhn
shqipe pr kt qllim do t botoj veprat Abetare e gjuhs shqip, Dheshkronj,
Shkronjtore e gjuhs shqip etj. Kto tekste Samiu yn i bri n kohn e duhur, n
kohn kur shqiptart dhe shkolla shqipe kishin nevoj m s shumti pr to. N veprn
Abetarja e gjuhs shqip, e vogl pr nga vllimi, por me pesh t rnd kulturore e
shoqrore u shfaqn edhe nj her dhuntit e jashtzakonshme t Samiut si pedagog, si
psikolog, si gjuhtar, si shkrimtar dhe n t njjtn koh mendimi i tij i lart patriotik.
Tekstet e prfshira n t, Samiu i kishte zgjedhur n mnyr q s bashku me msimin e
gjuhs amtare tu ngjall fmijve ndjenja fisnike si dashurin pr pun e dituri, respektin
pr njerzit dhe mbi t gjitha dashurin pr gjuhn shqipe dhe pr Shqiprin. Sa pr
vlern e veprs Shkronjtore e gjuhs shqip, q njihet si Gramatika e gjuhs shqipe e
Sami Frashrit, fjaln e vet e kan thn specialistt e ksaj fushe: prof. Idriz Ajeti, prof.

1
Parathnia e Kamus-i Turki (Fjalori normativ i turqishtes)
Rexhep Ismajli, prof. Anastas Dodi etj, sa her q ka qen e nevojshme. Edhe pr
msimin e arabishtes dhe turqishtes Samiu prpiloi disa vepra didaktike - gjuhsore, si:
Tasrifat-i Arabiyye (Lakimet arabe); Kavaid-i Sarfiyye-i arabiyye (Rregullat e gramatiks
arabe); Kavaid-i Nahviyye-i Arabiyye (Rregullat e sintakss arabe); Tatbikat-i Arabiyye
(Ushtrime arabe); Kuuk elifba (Abetare e vogl e turqishtes); Yeni Usul Elifbay-i Turki
(Abetare e turqishtes sipas metods s re); Nev Usul Sarf-i Turki (Gramatika e turqishtes
sipas metods s re).
1

16. Mendime t shumta ka dhn Sami Frashri edhe sa i prket alfabetit t
gjuhs. Sipas tij alfabeti duhet t jet sa m praktik, m i thjesht, m i leht dhe ti
prgjigjet gjuhs prkatse. Pikpamjet e tij pr alfabetin Samiu i ka shfaqur n shum
shkrime t tij. Pr t kuptuar konceptet e tij pr alfabetin n prgjithsi, mjafton t
shkpusim ndonj fjali nga parathnia e Fjalorit t tij Turqisht-frngjisht, ku shkruan:
Nj gjuh nuk mund t shkruhet n mnyr konkrete dhe t pastr me nj alfabet t
paprshtatshm, prandaj sht e nevojshme q alfabeti i do gjuhe ti prgjigjet nevojave
t saj, t mund ti shfaq drejt t gjith tingujt. Samiu, duke kritikuar alfabetet e disa
gjuhve me shkronja dyshe, kmbngul n krkesn e tij t prgjithshme n parimin
fonetik: nj tingull nj shkronj. Dhe kt parim e zbatoi n prpilimin e alfabetit t
gjuhs shqipe n Stamboll m 1879. Ky alfabet, i quajtur Alfabeti i Stambollit, i
propozuar prej Sami Frashrit, gjeti nj prkrahje t gjer dhe u prhap n t gjitha trojet
shqiptare. S. Frashri, me gjas, n t njjtn koh kishte menduar edhe pr prpilimin e
alfabetit t turqishtes mbi bazn e alfabetit latin, domethn, zvendsimin e alfabetit
arab me alfabetin latin. Arsyet pr nj propozim t ktill Samiu, ky filolog i mirfillt,
ky njohs i prpikt i sistemit tingullor t arabishtes dhe turqishtes, i shihte n faktin se
alfabeti arab nuk e mbulonte sistemin tingullor t turqishtes pa krijuar vshtirsi t
ndieshme gjuhsore. Pyetjes se a mund t bhet nj alfabet latin pr turqishten, Samiu i
prgjigjet pozitivisht, po, se gjuha turke, q t prfaqsohet sakt e t shnohet qart, nuk
ka nevoj pr m tepr se 30 shenja, t cilat nuk mungojn n alfabetin latin.
2
Dhe, vrtet,
ky propozim i Samiut u realizua pas 30-40 vjetsh, pikrisht m 1928.

17. N fund do t thosha se Sami Frashri pikpamjet e veta pr gjuhn shqipe,
pr gjuhn e tij amtare, i ka shfaqur gati n t gjitha shkrimet e tij, si n gjuhn shqipe si
n gjuhn turke, greke etj. Atdhetari Sami Frashri pr gjuhn shqipe do t shkruaj edhe
n nj vepr t till, si sht Enciklopedia e tij Kamus al-alam, ku n zrin kushtuar
shqiptarve shkruan: sht e vrteta, t gjith kta (e ka fjaln pr ata q kishin
mendime jo t drejta, jo objektive,) e kan ditur q n gjuhn shqipe ka fjal t ngjashme
me greqishten e vjetr, latinishten dhe sllavishten ose t prbashkta me kto, por
mendonin se kto fjal ishin nga ato gjuh. M n fund, kur disa dijetar t mirfillt
evropian u thelluan n studimin e gjuhs shqipe, shkruan Samiu, e kuptuan se cila ishte
natyra e marrdhnieve me gjuhn e vjetr greke, si dhe me gjuht: latine, sllave, gotike,
persiane dhe sanskrite. Duke marr n shqyrtim thelbin e gjuhs shqipe dhe duke studiuar
hollsisht edhe historin e tyre (t shqiptarve), gjetn rrnjt dhe prejardhjen e popullit
shqiptar. Kjo shtje q kishte mbetur me shekuj enigm dhe e paqart, tani sht

1
Sami Frashri, Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave t Sami Frashrit, (nga Z.H. Bakiu), Rilindja,
1984, f. 222.
2
Hasan Kaleshi, Sami Frashri n Letrsin dhe Filologjin turke, Gjurmime albanologjike 1, Prishtin,
1968, f. 65.
zgjidhur n trsi, thot Samiu... Mund t themi, vazhdon ai, se po t hartohej nj fjalor
etimologjik i fjalve t gjuhs shqipe, do t dilnin shum pak fjal q nuk do t kishin
lidhje e ngjashmri me nj ose me disa nga gjuht q u prmendn m lart. Mirpo nuk
mund t pohohet n mnyr bindse se kto fjal jan marr nga ndonj gjuh tjetr,
sepse dihet qart se ka shum fjal, rrnjt e t cilave jan n gjuhn shqipe, dallohen nga
rrnjt e fjalve t gjuhs s vjetr greke dhe latine... Disa fjal shqipe, vazhdon Samiu,
kan ngjashmri dhe lidhje me gjuht persiane, zende dhe sanskrite m shum se t gjitha
gjuht e tjera ariane t Evrops. Kjo tregon se gjuha shqipe nuk sht nj deg me gjuht
latine, greke e sllave, porse sht nj deg e drejtprdrejt e familjes s vjetr t gjuhve
ariane, shkruan Samiu

18. Duke e prmbyllur kt punim, mund t mbajm qndrimin ton t
paluhatshm se pikpamjet, mendimet, idet, pohimet dhe gjykimet teorike t Sami
Frashrit, lidhur me gjuhsin n prgjithsi dhe me gjuht n veanti, ndonse t
prfaqsuara n veprn e tij para 100 e sa vitesh, mbase me ndonj prjashtim t leht, i
qndrojn dhe i rezistojn edhe sot e ksaj dite kritiks, kur shkenca mbi gjuhsin ka
arritur kulminacionin e zhvillimit t saj. Pikpamjet e tij pr prkufizimin e gjuhs, pr
zanafilln e shfaqjes s saj, pr prcaktimin e emrave, pr zhvillimin e saj paralel me
zhvillimin e shoqris njerzore, pr dallimin e tingullit (britms) nga zri i artikuluar,
pr klasifikimin e gjuhve nga aspekti tipologjik dhe gjenealogjik, pr kriteret q duhet
mbajtur gjat klasifikimit dhe ndarjes s gjuhve, pr krahasimin e lidhjeve dhe
marrdhnieve jo vetm t gjuhve t t njjtit grup, por edhe t grupeve t ndryshme, t
dshmuara e t argumentuara dhe me shembuj t mjaftueshm e t prshtatshm, i ka
shpjeguar e argumentuar n baza plotsisht shkencore dhe nuk l vend pr hamendsime.
Sami Frashri mban qndrim t drejt shkencor edhe pr vendosjen e gjuhs shqipe n
gjirin e gjuhve, si i quan ai ariane (=indoevropiane). Njohurit e thella teorike
gjuhsore Samiu i zbaton edhe n praktik. Edhe n sintezn teorike-praktike Samiu
sht shum i suksesshm, sidomos n leksikologji, n prpilimin e fjalorve t ndryshm
njgjuhsh e dygjuhsh, si dhe n prgatitjen e teksteve shkollore nga fusha e gjuhsis.
Krejt n fund mund t thuhet se sa i thell, sa i ngritur, sa i gjithanshm ka qen
Sami Frashri n trajtimin e problemeve t shkencs s gjuhsis n prgjithsi dhe i
gjuhve n veanti, kjo q u tha ktu sht shum pak n krahasim me realitetin.














Sami Frashri eminent linguist

Prof. dr. Mehdi Polisi

Summary

Sami Frashri is one of the greatest scholars of the 19th century. He left behind
many works in many languages: Albanian, Turkish, Arabic, Persian, Greek, etc. His
activity is varied, but above all he is known for the quality. How multi-faceted is, show
his works, which span into many fields of knowledge, such as: linguistics, literature,
history, geography, anthropology, geology, astronomy, islamistics, journalism etc. It can
hardly be distinguished in which field he wrote more, however, estimates are that in the
field of linguistics he has reached its peak and, especially in its branch in lexicology.
Linguistics became an inseparable part of his life. Sami wrote about linguistics in general
and in particular about languages, in many research articles in journals and newspapers of
the time, the prefaces of dictionaries, in his six volume encyclopedia, known as Kamus
al-A'lam etc. However, his theoretical views on linguistics as a science and languages he
will display in summary of his work in "Language" (in Turkish Lisan). His views on
language as a social phenomenon and as one of the most important features of the man,
as the main tool that makes the difference between man and other animals, to distinguish
articulate voice and sound (noise), the relationship of language ( speaking) with a
thought, in sharing typological language terms (monosyllabic language, agglutinative
language and flexion language) and genealogical (Aryan languages, Semitic languages
and Turanic languages), affinities and relations between languages etc, will display in his
work "Language". As versatile Sami Frashri has been in addressing the science of
linguistics in general and languages in particular, I can say that, this what is addressed in
our paper, is much less in comparison with reality. So relying on his work, certainly we
do not make a mistake to say that Sami Frashri is remarkable linguist.

Keywords: Sami Frashri, linguistics, language resources, language development,
linguistic borrowings.





















KDU 821. 222. 1-1.09


Gtja dhe Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q flitnin


Prof. dr. Bahaoddin Horremshahi

Abstrakt

Gtja dhe Hafezi jan ndr poett m t mdhenj t bots. Gtja kishte nj
konsiderat t madhe pr kulturn islame, sidomos pr poetin e madh persian, Hafezin.
N Divanin e Lindjes, Gte flet me ndje pr poezin e Hafezit dhe n shum raste pohon
se sht i ndikuar nga motivet dhe idet letrare dhe filozofike t poetit iranian. Autori me
an t ktij punimi ka prezantuar pika t prbashkta mes ktyre dy poetve t mdhenj t
Lindjes dhe Perndimit dhe sht i mendimit se ata ishin t bashkuar nga zemra dhe
kishin ideale gati se t njjta.

Fjal kye: Hafezi, Gtja, Divali i Lindjes, poezia perse, Lindja - Perndimi



Johan Volfgang Von Gte (1749-1832) sht njri ndr mendimtart,
shkenctaret, dijetaret, studiuesit dhe krijuesit m t jashtzakonshm i t gjith historis
s kulturs njerzore. Po ashtu si Hafezi, q sht poeti me i madh iranian q flet persisht,
edhe Gtja sht me i madhi poet gjermanishtfols, ose poet i Gjermanis. Por midis
ktyre dy poeteve ka dallim. Si ka thne Sadiu, jo t gjith mund te arrijn t njjtat
gjera. Edhe vete Hafezi ka thn:

Ai q nuk ka vuajtur si Hafezi
Nuk i zbulon dot te fshehtat e mendimit t paqarte
T butin grshet t'elokuences nuk e kreh dot ai me pen.

Nija, bashkatdhetari i Gtes, q mendoi dhe shkroi si ai dhe qe u lind vetm 12
vjet pas vdekjes se Getes (1844-1900) dhe q mund t quhet i t njjtave prmasa me t,
thot se Getja duhet te quhet me shume si njeri i kulturs; sesa si nj njeri i mad
1
. T. S.

1
T. J. Reed, Makers of Nineteenth Century Culture (Themeluesit e kulturs se shekullit te nntmbedhjete),
1800-1914, botuar nga Justin intle, bonder, Boston: Routledge and Kegan Paul, 1982, f.256. Autori i
msiprm sht njohs i Getes dhe ka shkruar dy libra pr te. Njeri liber quhet Qendra klasike: Gtja dhe
Eliot, poeti i njohur bashkkohs, e quan gjithashtu Geten me shume nj dijetar sesa nj
poet
1
. Emersoni e quante Shekspirin poetin me te madh bashkkohs, ndrsa Gten
shkrimtarin me te madh bashkkohs ne historin e njerzimit
2
. Lord Bajroni e ka quajtur
at shkrimtarin me te mire te kohs se vet
3
dhe Tomas Karlil e quan at me te urtin e me
te urtve t t gjitha kohrave
4
. sht thn shpesh se Gtja gzoi n Gjermani po aq
fame sa gzoi Shekspiri ne Angli, Dantja ne Itali, Pushkini ne Rusi. Madam de Stal, nj
zonje e edukuar dhe njohse e arteve, bashkkohse me Gten, e quante at te barabarte
me Rasinin n Franc.

Megjithat citatet e msiprme nuk duhen quajtur si te paqortueshme e si
dokumente prfundimtare pr pozitn e larte letrare e artistike te Gtes, sepse ato ose jan
thn pr krahasim ose pr lavdrim. Pozita dhe dinjiteti i ngritur i Gtes ne momentin e
rilindjes se letrsis, kulturs dhe artit gjerman, te shkollave te tilla te mendimit si
neoklasicizmi, romantizmi dhe Stuhi dhe Vrull
5
, pr shkak t larmis se mrekullueshme,
t gjersis dhe te cilsis s larte t veprave t artit, t shkencs dhe t letrsis, prfshi
ktu poezin, prozn, tregimin dhe letrshkrimin, madje edhe traktatet politike dhe
dramat ne vargje, sht pranuar gjithsisht nga te gjith ekspertet, historiograft, kritiket
dhe madje edhe nga lexuesit e zakonshm. Si shembull te letrkmbimit t tij shum t
gjr un duhet te prmend t 14000 letrat me disa prgjigje, t cilat kan arritur t
mbijetojn ne koleksionin e veprave t tij, botuar ne 133,55,40,24 dhe 14 vllime.
Prandaj nuk sht ndonj teprim t thuhet se Gtja sht shkrimtari, poeti, studiuesi,
dramaturgu gjerman m i rndsishm i kohs son edhe pas Rilindjes. Nse n kt ese
un nuk i referohem biografis s tij, ose nse un nuk prmend listn e veprave t tij, kjo
ndodh sepse n pjest vijuese t ksaj eseje, n raste te ndryshme dhe gjate krahasimit t
artit dhe t jets s tij me mentalitetin, gjuhn, poetikn, personalitetin, ideologjin dhe
stilin e Hafezit, un do ta prmend jetn dhe veprn e tij.

Vajmari 1775-1832, botuar me 1980. tjetri sht nj libr pr Gten, nj monolog, pak me shume se l00
faqe. Ky libr sht prkthyer s fundmi nga Ahmad Miralayi me nj gjuh t that dhe jo pa gabime. Ky
libr shrbeu si njeri nga burimet e mia kur prgatisja esen e msiprme.
1
Kjo fraze sht cituar n nj ese t gjate ne The Ne Encyclopedia Britanica, botimi i pesmbdhjete
(Cikago, Rome, 1995), vllimi 20, f.138. Megjithse ky artikull sht prmendur n' Britanica and Mo'in,
shte shum me instruktiv dhe shkencor sesa monologu i T. J. Reeds, i prmendur me sipr. Kjo ese e
mrekullueshme sht shkruar nga Elisabet M. Uillkinson, profesoresh e mirnjohur e gjuhs dhe e
letrsis gjermane n' Universitetin e Londrs dhe bashkautor e nj libri me titull "Getja, poeti dhe
mendimtari", libr nga i cili un kam prfituar pr esen time. Duhet shnuar gjithashtu se t dyja eset jan
prfshire n' Britannica. Nj ese e shkurtr e cila u prmend, sht futur n seksionin e eseve t shkurtra dhe
nj ese e gjate n seksionin e eseve t' gjata. Eseja e shkurtr sht cituar ne enciklopedin letrare me
ndryshime te vogla ne anglisht dhe prben ne te njjtn koh nj burim. Ky shpjegim jepet me qllim q
lexuesi t mos i ngatrroj kto dy ese t' Britannica-s.
2
Thnia e sakt e Tomas Manitper Gten sht' kjo: "Emersoni beson se Shekspiri sht' poeti me i madh,
por ai i referohet Gtes si poetit me te respektuar e te mirnjohur t' gjermanishtfolsve, si shkrimtarit me t
madh. Eset e Tomas Manit per Geten, Tolstoin, Frojdin dhe Vagnerin, t' perkthyera nga Sohrab Abootarab
(Teheran, Ketabhaje, Jibi 1972), f.7. Kjo thnie sht prmendur ne artikullin e pare me titull "Gtja,
themeluesi i elokuencs". Shfrytzoj rastin te shpreh falnderimet e mia per Sohrab, mikun tim, i cili ma
vuri ne dispozicion ket dhe nj artikull tjetr t rndesishm t Tomas Manit me titull "Prsri e prsri pr
Faustin " (ne gjuhn angleze) pr t'i prdorur n esen time t' msiprme.
3
T. J. Reed, Gtja, prkthyer nga Ahmad Miralayi, Teheran: Tarhe No.l995,f.7-8.
4
Ibid.
5
Un do ta prshkruaj kt lvizje artistike pak me von.

Hafezi yn nuk ka nevoje pr nj biografi ose hyrje t shkurtr. Un do te shtoja
se bashke me Firdusin ai sht poeti yn i dyte kombtar. Ju nuk duhet te habiteni qe un
i quaj Hafezin dhe Firdusin dy poete kombtar t letrsis persiane. Dikush tjetr mund
te thot se Malikush Shuara Bahar sht poeti i tret kombtar dhe i katrti mund te
prmendet Aref Kazvini. Prsa i prket poetve t vendeve t tjera Shekspiri mund te
krahasohet me Miltonin ose ordsorthin, Pushkini me Gogolin, Dostojevskin ose
Tolstoin, Rasini me Montenjin ose Viktor Hygon. Po kshtu ne mund ta krahasojm
Motanabiun me Abu Tamamin dhe me Abul Ala Muajerin ndr arabt. Hafezin dhe
Gten ne mund t'i krahasojm me poetet tan m t mdhenj Sanayi, Attar, Khayam,
Nezami, Molavi dhe Saadiu.

N hyrjen e nj botimi t odeve te zgjedhura te Hafezit un kam thn "Njeriu
mund te thot me siguri se gjate 600 vjetve t fundit, vite t cilat formojn afrsisht
gjysmn e historis se poezis dhe letrsis persiane, poezia e Hafezit sht lexuar m
dendur n Lindjen e Largt dhe te Afrt, n nnkontinentin Indian, n Azin Qendrore, n
Anadoll dhe gjersisht n Perandorin Osmane. Si edhe Gtja, Hafezi ishte me shum fat
se gjat jets s tij ishte i ndrgjegjshm pr reputacionin universal t poezis s tij dhe e
quante veten Xhehangir, ose pushtues te prgjithshm.

T forta jan vargjet e mia
Xhehangir m quani,
Mbret te detit,
E gojn me perla ma mbushni.

Mbret t detit, Hafezi quan Sulltanin Ghijasuddin Mohammad Dakani, nj mbret
indian, dhe duke e quajtur veten Xhehangir, ose pushtues te prgjithshm, ai do t thot
se poezia e tij e bukur sht prhapur prtej kohs dhe hapsirs.

Shihni si fluturon hapsira dhe koha kur poezia marshon
Dhe pse foshnj e lindur nj nat m par,
E zonja t udhtoj me vite sht
1
.

Poezia e Hafezit ishte, q kur ishte gjall poeti, e prhapur n t katr qoshet e
Iranit. N nj Gazel t tij ai i kndon fams se tij ne Indi:

mbl dhe kndshm
kndojn papagajt n Indi
P'ermes ktij sheqeri persian
q udhton drejt Bengalit.

1
Nse ju habit fakti pse ka nj presje pas fjals foshnje, (=tefl ne versionin persisht te ktij artikulli) ju
mund t'u referoheni burimeve te mposhtme pr nj lexim m t sakt: Bahaodin Khorramshahi,
Hafezname: Komente te zgjedhura pr Gazelet e Hafezit, botimi i tet, Teheran: Soroosh Scientific and
Cultural Publication Co, 1999. Shih gjithashtu edhe Hashem Javid dhe Bahaodin Khorramshahi, Divani i
Hafezit, nj lexim kritik, Teheran: Farzan, 1999.

Pr prhapjen e poezis s tij ne Azin Veriore, Qendrore e Lindore, Hafezi
shkruan:

Te Kashmirit vashza syzeza,
Te Samarkandes turkeshat e bukura,
Pas melodis se vargjeve te Hafezit,
Kndojn dhe krcejn.

Dhe pr t'i qetsuar njerzit e ktyre rajoneve, ai shton:

Hafez, ti q nuk ia ke me t keq turkut t ndrojtur,
Ta dish se atdhe ke dhe Kharazmin a Khojandin.

Pr Iranin Perndimor ose Perandorin Osmane, shtrir prej Anadollit n Ballkan,
zone q m par njihej si Rom, Hafezi shkruan:

Hafez, magjia jote e mbl ka ardhur gjer ktu
Shtrire nga Egjypti n Kine e nga Roma ne Rej.

Kjo do te thot se prve Romes ai prmend edhe Egjyptin (i cili ka qen pjes e
Lindjes s Mesme) dhe Kinn (e cila ndodhej ne Lindjen e Largt). Nse lexuesi merr me
mend se Hafezi i prdor kto fjal pr arsye metri dhe rime, ai do te duhej t quhej poet i
dobt. Pra prdorimi i tyre nuk sht pr nevoja teknike. Pr m tepr duke prmendur Bagdadin,
ai thot:

Hafez, ti q Iranin dhe Farsin
pushtove me t tuat vjersha
ke tani n pritje Irakun dhe Tabrizin.

Ndrkoh n vijim te vargjeve pr Xhehangirin dhe pr shtetet e jugut, poeti
shkruan:

Por ti, o Hafez, ti dhe fjala jote
Q flet me gjuhen e barit te holl
E cila fal teje shkon nga buza n buz
Kur kngn nis ti e kndon

Ktu duhet patur parasysh se hapsira gjeografike e gjuhs perse ka qen shum
m e madhe 600 vjet m par sesa sht tani. Kjo gjuhe ka qene shume e prhapur n
vendet fqinje.
Do te ishte nj prsritje e panevojshme te flisnim pr ndikimin e poezis s
Hafezit ndr iraniant. Rrall mund t gjej njeriu nj iranian me shkolle, ose dhe
analfabet i cili t mos ket lexuar Hafezin. Kur'an-i i shenjte dhe divani i Hafezit gjenden
n do shtpi iraniane dhe tek iraniant nuk ka nj streh t dyt mbrojtse e nj mik
intim dhe hyjnor si Hafezi pr t futur kokn e qetsuar shpirtin n dhimbje e komfort, n
gzim e n trishtim, n sukses e n dshtim. Hafezi sht hafezja (n persisht do te thot
Kujtim) jon dhe sht njra nga shtyllat e ndrgjegjes son kolektive kombtare. Poemat
e tij jan aq popullore dhe me lng jetsor sa shume nga strofat, kupletet
1
dhe vargjet e tij
jan here proverbiale pr ne
2
. sht e njohur gjithandej nga dashamirt e poezis dhe t
librave se prve disa koleksioneve me poezi, Gete ka edhe nj divan q quhet Divani i
Lindjes
3
. Ai i ka prmbledhur poemat e tij pr t'iu prgjigjur poezis dhe letrsis
islamike lindore, posarisht poezis persiane dhe pikrisht Hafezit. Para se ai t njihej
nga Megerlin me prkthimin gjerman te poezis s Hafezit, Gte u njoh me prkthimin e
veprave mbi letrsin orientale, veanrisht me letrsin iraniane, islamike dhe kineze
prmes studiuesve dhe udhtarve evropian. Ai msoi pjes t vshtira t ksaj letrsie
prej prkthimeve t tyre n anglisht dhe madje citoi pjes t ktyre prkthimeve n

1
Kuplet autori i eses quan do dy vargje qe rimojn me njri tjetrin. Shnim i prkthyesit.
2
Bahaodin Khorramshahi, Poema t Zgjedhura nga Hafezi, Teheran, Botimet Morvarid, 1977, f. 3-6.
3
Emri i sakt i divanit sht Divani Perndim-Lindje ose est-oestlicher Divan ne gjermanisht. Gtja e
hartoi dhe e botoi divanin e tij gjate viteve 1812-1819. Ai i shkroi poemat ngadal dhe vijimisht dhe i
shoqroi ato me prshkrime t gjata dhe me komente. Ne vitin 1834 Gte shkroi nj komentar tjetr i cili u
botua ne Nurenberg nga Von Ch.urm. Duhet thne se shumica e ktyre shnimeve u grumbullua nga
shkrime t vet Gtes. Pr detaje te mtejshme shih tri eset e Burgelit, t cilat un do t'i prmend me von.
Divani i Lindjes, njra nga veprat poetike t rndsishme t Gtes dhe e lidhur me orientalistikn u
prkthyer n anglisht e n frngjisht. Pjese te Divanit jan prkthyer gjithashtu n gjuhn perse. Prkthimi i
par i Divanit q doli nga prkthimet nga anglishtja e frngjishtja, u krye nga Shoxhaodin Shafa. Shafa i
prktheu kto vepra ne vitin 1949 me rastin e 200 vjetorit te lindjes se Gtes. Ky prkthim u ribotua si
vllimi i katrt i veprave t prmbledhura t tij. Ky prkthim u quajt Divani i Lindjes (sipas titullit te tij ne
gjermanisht) me nj hyrje, nj komentar e nj krahasim t poemave t Gtes me prkthimet n persisht. Ky
prkthim u botua pa prmendur emrin e prkthyesit t tij. Shafai ka futur n t nj hyrje t mire pr Gten,
prfshi ktu edhe nj biografi t poetit dhe nj list t' veprave t tij n rend kronologjik. Ai e rishikon
Divanin e Lindjes duke patur parasysh letrsin lindore n Evropn moderne, Gten dhe Lindjen, Gten
dhe lslamin, Gten dhe Hafezin (bashk me nj bibliografi t muar), pak gjra pr Divanin. Ndoshta, m
me rndsi nga t gjitha sht fakti se aty prfshihet biografia e Hafezit n tri faqe, aq sa sht edhe
biografia e Gtes. Pastaj vjen prkthimi i Divanit, shumica e t cilit sht e lidhur me poezin e Hafezit, me
poezin iraniane, me letrsin dhe historin. Divani sht ndar ne 12 kapituj t' vegjl q quhen Maniname
(fjalor), Hafezname (biografia e Hafezit), Eshghname (dashuria), Tafekurname (mbi meditimin),
Ranxhname (rrfimet e vuajtjeve), Hikmetname (mbi urtsin), Timurname (mbi Timurin), Zolejhaname
(mbi Zolejhan), Sakiname (shrbyesi i vers), Masalname (proverba), Parsiname (mbi letrsin persiane),
dhe Kholdname (mbi parajsn). Kto vepra fillojn q nga faqja 1712 e prmbledhjes s Shafait dhe
vazhdojn deri ne faqen 1819 (domethn n nj total prej 107 faqesh). Nj prkthim tjetr i Divanit t'
Lindjes sht kryer prej mikut tim Dr. Kurosh Safavi, gjysma e te cilit ishte prfunduar ne nntor 1999. Dr.
Safavi m ofroi me shum fisnikri nj kopje t' dorshkrimit t prkthimit t' Maniname (fjalor), Hafezname
(biografia e Hafezit), Eshghname (dashuria), Tafekurname (mbi meditimin), dhe Ranxhaname (rrfimet e
vuajtjeve) pr ta patur parasysh n shkrimin e eses q po lexoni. Ky sht nj prkthim i drejtprdrejt, i
sakte dhe besnik i origjinalit gjerman (gj q sht e njohur pr prkthimet e Shafait). Ne, iranianet, po
presim qe ky prkthim t' prfundoj, pasi e shohim at si nj ndihmese n' letrsin dhe artin ton.
prshkrimet shoqruese t Divanit t Lindjes. Gtja e njihte n thellsi Kura'n-in e
prkthyer nga Megerlini, po aq thell sa njihte edhe Testamentin e Vjetr dhe te Ri. Fale
ktyre hulumtimeve ai ishte br nj njohs i afrt dhe i thell i doktrinave dhe
koncepteve kryesore t Kur'an-it. N Divanin e tij te Lindjes ai prfitoi nga Kur'an-i pr
te treguar historin e Njerzve te Shpells (Te shtatt q flen), te Hourit dhe poetit dhe
Zotit te Abrahamit dhe te Muhamedit s.a.v.s.. Atij i plqente shume Profeti i Madh i
Islamit dhe prandaj kishte filluar t studionte jetn dhe traditat e tij prmes hulumtuesve
evropian (prfshir gjermanet). Nj njohje kaq e gjere e nxiti Gten t skicoj n mnyr
t hollsishme nj drame n vargje pr profetin. Ai pat shkruar nj libr me titull Melodia
e Muhametit"
1
, e cila sht botuar vemas n veprat e plota t tij. Gjithashtu Gtja pat
diskutuar n detaje pr Profetin me Napoleonin dhe Napoleoni pat rn plotsisht dakord
me Gten pr at teme. Getja foli shume pak pr nj vepr t dobt t Volterit pr
Profetin e Islamit, duke e quajtur at Tragjedia e Muhametit. Ne kt vepr ai e vinte n
loje Profetin, ose pushtuesin e madh, si e quante at Napoleoni. sht interesante t vihet
n dukje se Getja ishte njohs jo i keq i shkrimeve dhe i gjuhs arabe, por njhersh
njohs i thelle i anglishtes, frngjishtes, italishtes, gjuhs latine dhe hebraike. Njohurit
pr gjuhn arabe e ndihmuan at t zgjedh me dorn e vet frazn e shenjte "Bismellahi-
rrahmani- Rrahim" (Ne emr te Zotit t Gjithmshirshmit, Meshirplotit) n versionin
arabik t Divanit t Lindjes, t cilin ai e pat titulluar Al-divanul sharki le Mu'alefol
gharbi (Nj Divan i Lindjes prej nj autori perndimor). Pr nj koh t gjat Gtja pat
studiuar nj dorshkrim t Kuranit t cilin ai e kishte marre rastsisht si dhurate nga nj
ushtar (mysliman spanjoll) i Napoleonit i cili kishte marr pjes n pushtimin e Vajmarit
t tij t dashur. Kt studim Gtja e pat br ndoshta me ndihmn e gjermanishtes ose t
prkthimeve t tjera. N fund t ksaj eseje n do te citojm thnie t tij pr Islamin.
Krahas letrsis persiane Gtja ishte i interesuar thellsisht pr kulturn dhe fen e lashte
iraniane, veanrisht pr fen Mehr/Mithraism, i cili rastsisht ishte ne harmoni me
lidhjen e tij t thelle dhe te mrekullueshme me diellin dhe me dukuri t tjera t natyrs.
Johan Kristef Burgel, nj studiues i Islamizmit, i Iranit dhe i Hafezit, profesor i
Universitetit te Bernes, thot: "Gjate viteve 1812-1813 prkthimi gjermanisht i Hafezit u
botua pr her t par n dy vllime ne Vjen. Prkthyesi ishte Joseph von Hammer
Purgstall
2
, nj orientalist, prkthyes n Gjykatn Mbretrore Austriake dhe q kishte
shrbyer si ambasador i Austris n Stamboll. Gtja e zbuloi kt libr me 1814 dhe ra ne
dashuri me te. Te Hafezi, Getja zbuloi nj gjenialitet t barabart e ndoshta m t lart se
ai i veti. N ditarin e vet Getja e prshkruan kshtu ndikimin q pat Hafezi n veprn e
tij: "Megjithse un kisha dgjuar ose lexuar m par pjes nga vepra e ktij poeti t
madh aty-ketu, un nuk i kisha zbuluar meritat e tij t larta. Por tani q ky libr dhe
prkthimi i tij sht n dorn time, un jam kaq i impresionuar nga Hafezi saq kam
shtysn t marr penn e t shkruaj nj libr t ri pr t arritur t mbijetoj si krijues".
Rezultati i nj pune t till krijuese ishte Divani i tij i Lindjes. Divani i Lindjes duhet t
quhet si nj produkt i preokupimit mendor t Gtes, i lidhjes s tij me lloj-lloj burimesh
iraniane (islamike) t cilat ai i kishte studiuar. N formn e tij prfundimtare, Divani i
Lindjes nuk kufizohet me Hafezin, por mbulon gjithka q ai kishte fituar nga studimi i
kulturs iraniane dhe islamike. Megjithat, Hafezi, q ishte nxitsi i par pr t shkruar

1
" Mahomet's Gesang, n gjermanisht.
2
Pr baronin Joseph von Hammer Purgstall (1774-J856) kt orientalist austriak dhe profesor t arabishtes,
persishtes dhe turqishtes shih Enciklopedin e Orien
Divanin e Lindjes, mbetet tema kryesore n t. N kapitujt e par t Divanit, Getja e lidh
punn e vet me Hafezin dhe, vetm m von ai vendosi pr titullin q i vuri librit. Hafezi
sht poeti i vetm t cilit i dedikohet nj kapitull i Divanit t Lindjes. Gtja flet pr
Hafezin me shume se pr do poet tjetr n Divanin e Lindjes dhe asnj poet tjetr nuk
vlersohet sa ai prej Gtes. Admirimi i tij pr Hafezin sht i tille sa Gtja thrret: "O
Hafez, a nuk sht menduri ta quaj veten t barabart me ty?
1
". N nj vend tjetr ai
thot: "O Hafez, do te doja ta imitoja stilin tnd lirik e rimn tende, do te doja t'i
zbukuroja odet e mia me finesn tende t komplikuar..., do te doja te merrem me pare me
mendimet e pastaj t t'i vishja ato me fjal elegante...Do t doja t isha i zoti t'i zbatoja
gjith kto rregulla e t shkruaja nj poeme si ti, o princ i poetve t bots
2
."

Nuk e kisha menduar t flisja kaq gjate pr Divanin e Lindjes, megjithse ai
qndron shum afr tems me t ciln po merrem. Arsyeja sht se zbulimet e mira n
studimet krahasuese dhe krahasimi i ktyre dy poeteve t shquar i prkasin nj fushe
tjetr. Pr kt arsye un do ta prmbyll kt pjes t eses sime duke thn se vlersimi
m i mire i Hafezit sht bere n Fragmentin Pambarim t Gtes dhe "Misteri q duket
sheshit" n Divanin e tij t Lindjes, n seksionin q merret me Hafezin. T dyja kto jan
prmendur n seksionin q merret me Hafezin dhe te dyja jan prkthyer n nj persishte
t pastr nga Shafa dhe Dr. Safavi
3
. Do ta vazhdoj esen time duke u marr me

talisteve te Abdorrahman Badavit, prkthyer nga Saleh Tabataba'i (Teheran: Nashr-e Rozana, 12998), f.
704-708 dhe burimet e prmendura n kt ese prfshir nj monolog pr Von Hammer Purgstall.
Megjithse Purgstalli e njihte persishten dhe kishte marre msime n persisht, ai nuk ia doli me sukses n
gjith punn e tij. Pr t par shembuj t gabimeve t tij shkencore n prkthimin e Divanit t Hafezit n
anglisht shih nj bibliografi te rndsishme dhe t detajuar pr prkthimet dhe ndikimin e letrsis persiane
ne Angli dhe Amerik q' titullohet "Poezia persiane n' Angli dhe Amerik, nj histori 200 vjeare", t John
D. Johannan, nj qytetar amerikan i lindur n' Iran (Dr. Ehsan Yarshater, Foundation of Iranian Studies
Series, vllimi4) dhe botuar ne Nju Jork, Caravans, 1977. N faqe te ndryshme t' tij q referohen n indeks,
sidomos pas faqes 60 prmendet Hammer-Purgstall. Shih gjithashtu Hammer-Purgstall, Historia e
Perandoris Otomane, hyrje e vllimit te pare nga Kamran Fani, Teheran: Nashr-e Zarrin, 1988).
2
Cituar nga Divani i Lindjes, Hafezname, poema t imituara, prkthyer nga Shafa, f. 1726-1727. Por sht
e habitshme sesi pjesa me e rndsishme e ksaj odeje n t ciln Gtja e quan Hafezin princ t poetve t
bots nuk sht prmendur ne prkthimet e sakta te Dr. Safavit. Pr t'i ngacmuar pak lexuesit un do citoj
me saktsi fjalt e prkthimit te Dr. Safavit:
Do t doja t dija thelbin e rimave t tua
E kndshme do t' ishte prsritja e tyre pr mua
Por do ta gjej rrugn duke zgjedhur n fillim kuptimin
dhe pastaj do t'i gjej un fjalet,
Do t heq un dor nga prsritja e fjalve pr rima
nse ato nuk marrin kuptime t tjera
ashtu si ti do,
ashtu si ti di
ose me e mira e t mirave
Ky sht saktsisht prkthimi i Kurosh Safavit n fund te Fragmentit Pambarim. sht e habitshme se kto
dy prkthime duken sikur jan dy pasazhe t ndryshme e jo dy prkthime te t njjtit tekst. Si mund t
shihet dhe si sht provuar ne prkthimin e Dr. Safavit fjalia e gjat "Do t doja t isha i zoti t'i zbatoja
gjith kto rregulla e te shkruaja nj poem si ti, o princ i poeteve t botes" nuk sht prmendur n
kapitullin Hafezname t Divanit t Getes. Gjat 30 vjetve q kam prkthyer dhe studiuar prkthime mua
rralle m ka zhgnjyer krahasimi i nj prkthimi elokuent me origjinalin ne pikpamje t vrtetsis.
3
Ata q krkojn informacion m t sakt pr kt tem duhet t mos ln pa studiuar burimet e mposhtme:
a. Hyrjen, tekstin dhe prkthimin e Divanit t Lindjes t Shafait; b. Tri disertacionet pr Hafezin nga Dr.
Safavi, i pari i t cilve prbehet prej 50 faqesh dhe prfshin origjinalin gjerman t' Divanit t Lindjes dhe
personalitetin, ngjajshmrit ideologjike dhe kulturore t ktyre dy mendimtareve t
edukuar dhe t lumtur t bots s letrsis (kto jan fjalt e vet Gtes).

1. Faktort historik, gjeografik dhe kulturor

Ngjashmria e par historike midis bots islamike, Iranit dhe bots evropiane,
Gjermanis qndron n faktin se t dyja vendet kan patur nj histori t lasht shum
brilante. Kultura dhe qytetrimi i lashte iranian fillon 5 ose 6 mije vjet m par (para
lindjes se Krishtit), pastaj vazhdon me paralelen e islamit me kulturn greko-romake nga
shekulli 10 (para lindjes se Krishtit). N ditt e sotme ekziston nj ndryshim komik midis
kulturs iraniane (islamike) dhe asaj evropiane (kristiane).
Periudha m e shklqyer historiko-kulturore e Iranit dhe e botes islamike shtrihet
nga shekulli i par n t katrtin (Anno Hebraico) q korrespondon me shekujt shtat dhe
njmbdhjete n Evrop (Anno Domini). N Evrop vitet 500-1500 jan quajtur koh e
mesjets dhe vitet 500-1000 t ksaj periudhe jan quajtur koh t errta. N qoft se i
krahasojm me kujdes kto t dyja do t shohim se koht e errta te Evrops Mesjetare
prputhen me historin ton t shklqyer, me qytetrimin dhe kulturn tone. sht pr
kt arsye q n kto koh t errta qytetrimi iranian-islamik ishte nj kultur sunduese
dhe kontribuuese, ndrsa kultura shumkombshe e Evrops perndimore ishte nj
kultur marrse prej kulturs s lindjes. Veprat tona shkencore si ato t Raziut, t Ibn
Hajemit, te Hajamit dhe t dhjetra t tjerve u prkthyen n latinisht dhe n gjuh t
tjera evropiane pikrisht n kto vite. Kshtu sht e vrteta edhe me filozofin. Ibni
Sinai (Avicena) yn ndikoi mbi Tomas Akuinasin dhe Gazaliu yn e impresionoi
Dekartin dhe Paskalin.

Xhingiz Khani na sulmoi ne dhe Atila sulmoi Evropn, Timuri na sulmoi t dyve,
edhe boten islamike edhe boten evropiane. Gjate shekullit t tet (Anno Hebraico) Irani
dhe Gjermania qeveriseshin nga feudal. Madje edhe ne kohen e Gtes, kur Gjermania
ishte pjes e Perandoris s Shenjte Romake, edhe Irani edhe Gjermania prbeheshin prej
shum provincash feudale t ndara. Nj pjes e habitshme e qytetrimit njerzor sht se
bota islamike dhe Irani u pushtuan nga Xhingiz Khani, Halaku Khani dhe Timuri e,
megjithat u shrua shpejt dhe e rigjallroi shkencn dhe kulturn e vet duke nxjerre
figura si Ibn Asir, Ibn Haldun, Ibn Farez, Ibn Arabi, Haxhe Nasirudin Tusi, Gijasuddin
Xhamshid Kashani, Molavi, Saadi, Hafezi e dhjetra t tjer kulturbrs gjat shekullit
t shtat dhe t tet (Anno Hebraico). Shkencat tona fetare, retorike dhe leksikografike
bashke me misticizmin arritn nj prsosmri t lart gjat ktyre viteve. N t njjtn
koh dekoracioni, miniaturat, kaligrafia, dhe shkencat muzikore lulzuan shpejt n botn
islame prej Farabit, Abul-faraxh Esfahanit, Saheb Aganit, dhe Abulkader Maragit.


prkthimin e Safavit. Un prsri do t'i referohem ktij prkthimi n kt ese; c. nj ese elokuente e titulluar
"Manifestimet e misticizmit te Getja dhe Hafezi", shkruar nga zonja Mansooreh Sharifzade, Ferhang
Magazine, shtojce letrare, vit 8, Nr. 1, seria 16, dimr 1995, ribotuar ose rishikuar n pranver 1999 nga
Kolegji i Studimeve n Shkencat Humane, Teheran: f l 11-123, i cili e merr informacionin e vet nga "Ne
kujtim t 200 vjetorit t lindjes se Gtes", nj disertacion i Nasrollah Nikbin (Teheran: Nashr-e ilmi, 1329
Solar/1941); d. Vrejtjet interesante n librin e Getes, prkthyer nga Ahmad Miralayi, f.108.
Gjat shekullit t tet Shirazi ishte qyteti-fron i shkencs dhe arti i Hafezit t ri
prkoi me periudhn e sundimit t Shejh Abu Eshagh, mbretin e fundit te dinastis Injoo.
Abu Eshaghu solli nj rritje materiale e kulturore n Shiraz dhe n Fars. Detyra e
padroneve t artit dhe t kulturs nuk sht t prodhojn artist ose kultur, por t hapin
rrugn pr artet dhe te nxisin e t mbshtesin artistt. Abu Eshaghu ishe mbshtetsi m i
hershm i kulturs dhe madje ka qene edhe nj bashkpuntor i Hafezit. Pas Abu
Eshaghut n provincn Fars t Iranit u vendos Dinastia Mozafar. Kjo dinasti e shtriu
sundimin e saj mbi gjith Iranin duke mundur Abu Eshaghun. Megjithse pati edhe
dinasti t tjera rivale si Dinastia Xhalajer q e donte dhe e nxiste artin, n Dinastine
Mozafar vetem Mobarezoddin Muhameti, themeluesi i saj i par njihet si kundershtar i
artit, si fanatik, ironik e me natyr polici. Vetm ky mori masa t forta kufizuese me
qllim q t siguronte mbshtetjen e Kalifit ne Bagdad. Brutaliteti dhe despotizmi i
tejskajshm i Mobarezodin Muhametit e nxiti Shahun Shoxha, t birin, i cili gzonte
mbshtetjen e njerzve t shtypur, t ngrihej n revolta, t burgoste t atin, ta verbonte at
e me n fund t'i shkaktonte vdekjen. Shahu Shoxha ishte nj njeri i arsimuar dhe
mbshtetsi m i rndsishm i Hafezit pas Abo Eshaghut. Si Hafezi, edhe Shahu Shoxha
e dinte Kur'an-in prmendesh dhe ishte nj mjeshtr i shkencave retorike dhe fetare
popullore te kohs. Ai ishte poet dhe debatonte me Hafezin. Ministrat e tij t zellshm
dhe dashamirs t kulturs si Khaxhe Tooranshah, Ghavamodin Saheb Ajar dhe Haxhi
Ghavam-drejtor i thesarit dhe mbledhsi i taksave n Fars - t gjith e mbshtetn dhe e
nxitn Hafezin. Prve ksaj, vllezrit dhe nipi i Shahut Shoxha, pa harruar Shahun
Jahja, Shahun Nasratodin, Zejnulabedin (djali i Shahut Shoxha) dhe Shahun Mansoor, t
gjith e mbshtetn dhe e vlersuan Hafezin. Timuri e rrezoi nga froni Dinastine
Mozafarr nprmjet dy inkursioneve n Shiraz n fund t shekullit t tet (Anno
Hebraico). (shekulli i 14 Anno Domini) dhe kjo prkoi me vdekjen e Hafezit. Pavarsisht
se ishte natyr e egr, i etur pr gjak dhe me ambicien pr t pushtuar botn, Timuri e
vlersoi shkencn dhe fen, mbshteti sektin Shia dhe madje pretendonte se e dinte
Kur'an-in prmendsh. Pavarsisht nga ekzagjerimet dhe shtesat e shumta, takimi historik
i Timurit me Hafezin ka mundsi t ket ndodhur me te vrtete. Respekti qe tregoi Timuri
pr Hafezin i ngjan respektit t Napoleonit, pushtuesit tjetr botror n Europ, pr
Gten. Shirazi ishte nj qytet me mirqenie dhe kulture
1
. Nga ana tjetr, Gtja jetonte n
Gjermani n nj atmosfer gjeografike e kulturore t ngjashme me at t Hafezit katr
shekuj pas tij. Si e thash edhe me pare Vajmari ishte nj dukat feudal. N vitin 1775
Gtja u ftua nga Dukati artdashs dhe paqsor i Vajmarit, posarisht nga Duka Karl
August dhe u prit n oborr ku iu ngarkuan poste t rndsishme ministeriale si Kryetar i
Kshillit t Qeverise, Ministr i Financave dhe dika a ngjashme me Ministrin e
Rrugve dhe t Minierave. Shume mendimtar dhe artist t tjer si dy Shilerat u ftuan
gjithashtu n kt oborr dhe u mbshtetn nga Karl Augusti dhe Getja. Vete Getja
mbshtetej fuqimisht nga Karl Augusti dhe e shoqja dhe n vitin 1825 ata festuan 50
vjetorin e sundimit t Karl Augustit. Shtat vjet pas ktij jubileu dhe deri n fund te jets
s tij n 1832 Gtja, q e kishte braktisur oborrin, vazhdoi t mbshtetej nga duka. Gjate
qndrimit t tij n Vajmar Getja bri vetm nj udhtim jasht, n Itali, ku ai u njoh me

1
Sa pr informacion pr guvernatort e Shirazit dhe marrdhniet e tyre me Hafezin shih Hafeznamen
time, sipas renditjes alfabetike. Pr informacione te mtejshme pr opinionet e bashkkohsve t Hafezit
shih Nexhatul gulub (Knaqsia e Zemrs) dhe Tarikh-e Gozide (Histori e Zgjedhur) nga Hamdollah
Mostofi. Pr
artin dhe fitoi njohuri t shumta gjate dy vjetve t qndrimit atje. M von me zgjuarsi
dhe pak nga pak ai i paksoi punt e tij n oborr dhe filloi t shkruaj poezi dhe vepra
dramatike dhe t merrej me letrkmbimin (fondi i tij prbhet prej 12000-14000 letrash).
Ai drejtoi teatrin e qytetit dhe jetoi n mnyr shum t frytshme duke mbshtetur
shkenctar t ndryshm, madje edhe figura t tilla t mdha si Kanti. Prmbledhja e par
e veprave t tij u botua n 133 vllime nn mbikqyrjen e drejtprdrejt t tij midis viteve
1787-1819. Prej ktij korpusi 50 vllime mbulonin korrespondencn e tij, 12 vllime
ditart dhe 10 vllime prmbanin punimet e tij shkencore. Pasi provoi efikasitetin dhe
shkathtsit e tij administrative dhe pasi u lodh nga shtimi i tyre i vazhdueshm, Gtja u
trhoq me zgjuarsi dhe gradualisht nga Oborri. Ia vlen t prmendet se me gjith
angazhimet e tij, Gtja nuk hoqi dore pr asnj moment nga argtimi, nga knaqesit e
jets dhe dashuria. Krejt ndryshe nga Gtja, Hafezin nuk e knaqi asnj gj nga kushtet
politike dhe sociale te kohs se vet. Pr kt arsye ai e mbajti mend pushtimin brutal t
Xhingiz Khanit dhe te Hulaku Khanit, pushtim i cili oi n rnien e Dinastis Abbaside,
t qeverise islamiko-iraniane m t madhe t kohs. Hafezi nuk e harroi as Timurin i cili
e kishte quajtur at nj t nmur, mistik dhe kundr fes dhe pr kt arsye ai e sulmoi
Timurin n odet e tij n mnyr shum t sofistikuar e me nj gjuh me shume
nnkuptime
1
.

2. Bota e kulturs

Temat artistike, shkencore e kulturore pr t cilat Gtja nuk ka qen i interesuar
kan qen fare t pakta. Ai pati kryer studime n gjeologji e botanik (dhe kishte shkruar
nj libr t rndsishm pr deformimet e bimve). Gtja ishte gjithashtu nj ekspert n
zoologji dhe n optik, posarisht n kromatologji dhe kishte kryer studime gjate gjith
jets dhe shkroi m shum se 10 libra pr kto tema. Krahas t tjerve, Darvini e quante
Gten njrin nga pioniert e teoris s evolucionit
2
. Gtja ishte mjeshtr i letrsis,
sidomos i tregimeve, i poezis dhe i dramave. Ai la pas vetes nj trashgimi shum t
pasur n kto zhanre. Si e kam thn edhe me par, Gtja ishte madje i interesuar n
studimin e Orientit dhe kreu hulumtime t gjera n kt fushe. Ekspertet pohojn njzri
se Fausti sht arritja m e madhe dramatike e tij. Thelbi i Faustit shpjegohet me qindra
vjet folklor evropian dhe letrsi shkencore. Poetit iu deshn 60 vjet pr ta prfunduar kt
vepr. Ne do te flasim m von pr stilin e poetit te Fausti.

Hafezi mund te krahasohet me Geten m shum pr gjersin e njohurive t tij t
prgjithshme sesa pr prodhimtarine. Vepra e Hafezit sht afrsisht sa nj e pesdhjeta e
veprs s Gtes n vllim ose ne faqe. Sigurisht q vepra t tjera t Hafezit, si komentari i
Kashaf Zamahsharit, ka mundsi t ken humbur. Madje edhe Divani i tij q prmban
500 ode sht shkruar nga nj autor tjetr (ka shume mundsi q Muhammad Golandami
t ket shkruar nj hyrje te rndsishme pr prmbledhjen e poemave duke patur parasysh
me qartsi jetn e Hafezit).


1
Shih Hafezname dhe Timurname pr Hafezin dhe Timurin n Divanin e Lindjes.
2
Pr mendimet dhe punt shkencore t Gtes shih: Ahmad Birashk, Fjalor Konciz i Biografis Shkencore,
Teheran: Bonyad-e Daneshname-ye Farsi dhe Sherkat-e Entesharat-e Farhangi, 1995; charles Coulston
Gillispie, Fjalori i Biografis Shkencore, vllimi 5, Nju Jork: Charles Scribner's Sons, 1981, f442-446.
Por askush nuk mund t dyshoj se Hafezi ka qene mjeshtr i shume shkencave.
Natyrisht q pr shkak t nevojave t tij profesionale, Hafezi duhet te ket kryer studime
enciklopedike dhe ka qene i vetdijshm pr do shkenc dhe shkathtsi qg nga loja e
shahut e deri te shkenca mjeksore. Por dega kryesore e studimeve dhe e hulumtimeve t
tij ka qen shkenca e Kur'an-it dhe retorika (retorika aso kohe ishte njhersh edhe
studim i filozofis dhe kjo dshmohet q n shekullin e tete (Anno Hebraico). Ai ishte
gjithashtu edhe mjeshtr i oratoris dhe sipas Golandamit ai pati studiuar rregullat e
letrsis duke rremuar divanet arabe t poezis. Me fjal t tjera Hafezi kishte lexuar do
koleksion arab dhe persian t poezis. Nga ana tjetr ai studioi shkencat retorike si
shkenca Kuranore, gj q arriti nj kulm gjate shekullit t tet (Anno Hebraico). Autori i
ksaj eseje ka treguar shkencat e ndryshme q Hafezi kishte studiuar dhe ka vrtetuar me
fakte se ai ka studiuar me qindra libra. Un i kam prmendur edhe emrat e ktyre
librave
1
. Prve ksaj, edhe Hafezi edhe Getja kryen studime t gjra t shkencave
mistike, pr t cilat un do t flas m von.

3. Argtimi, dashuria e knaqsia, sensualizmi dhe lufta kundr asketizmit

Studimet zbulojn se Gtja dhe Hafezi kan qen q t dy njerz t gjall, me
shpresa dhe romantik. Romantizmi i tyre buronte nga fakti se q t dy ishin nga natyra
sentimental. Madhe edhe trishtimi n veprat e tyre sht nj trishtim i kndshm. Hafezi
thot:
Dshprimin mund ta kuptoj vetm zemra e gzuar
Dhe vetm gzimi e lumturia mund at ta zboj.
Hafez, ditn q shkrove gjera t gzueshme
Vena lvizi q zemrn ta gzoj.

Gtja thot: "Prderisa xhunglat vishen me gjelbrim do pranver dhe i kndojn
jets pa fund, le t'i mbushim zemrat tona me gzim dhe te imitojm natyrn q harliset.
Le te shijojm gzimet e shkuara e t'i lejojm t tjert t shijojn gzimin duke iu larguar
atyre q e duan gzimin e jets vetm pr veten e tyre. Q tani e tutje, n do faz t jets
son ne duhet t msojm t jemi t gzuar e t prodhojm gzim. Por un nuk mund ta
krkoj nj lumturi t till gjetiu prve se me Hafezin, sepse njeriu duhet ta krkoj
gzimin dhe knaqesin nga ata q e din c'sht gzimi
2
."

Pasioni pr jetn sht shum i fort tek t dy kta poet t shquar. T dy kta nuk
e duan asketizmin, mundimin e vetes me sakrifica t kota, dhe madje edhe prmbushjen e
disa detyrimeve natyrore
3
. T dy kta autor e kan par seriozisht si jetn materiale-
toksore ashtu edhe jetn shpirtrore dhe t dy kan qen ndjeks pasionant t

1
Bahaoddin Khorramshahi, "Hafezi", Bonyangozaran-e Farhang-e Emrooz (Themeluesit e kultures se
sotme) botimi i trete, Teheran: Tarh-e Nr. 1373, 1378/ 1994, 1999, f.21-40.
2
Divani i Lindjes, prkthyer nga Shafa, f. 1719.
3
Pr konceptin e Hafezit pr dashurin pa kufi pr jetn shih: B. Khorramshahi, "Dshira e Hafezit pr te
mkatuar", ne: Mendja dhe gjuha e Hafezit, Teheran: Nashr-e Nr. 1361/1982, botimi i pest, Nashr-e
Mo'in, 1374/1995.
knaqsive dhe t natyrs. Ndryshimi i vetm, n kt aspekt, mes Gtes dhe Hafezit
sht se dashuria e Getes pr natyrn ishte shkencore dhe, po ashtu si Hafezi, Saadiu dhe
mistike t tjer, Gtja besonte se natyra sht e mbushur me poezi dhe manifestime
hyjnore. T dy ishin te interesuar pr satirn, muzikn dhe dashurin (dashurin qiellore,
platonike dhe mistike) dhe t dy ishin libertin
1
.
Te dy poetet habiteshin me vshtirsit e njerzve pr t siguruar jetesn dhe me kurthet e
habitshme qe fati u kurdis atyre e, megjithat t dy e quanin kt bot si m t mirn.
Hafezi thot:

Njerzillku nuk mund t arrihet n kt bot,
Do t duhej ndrtuar nj tjetr bot dhe nj tjetr njeri.

Hafezi u ndikua nga Gazaliu dhe bashkpuntoret e tij po n at mnyr si u
ndikua edhe Gtja nga Lajbnici dhe Spinoza.

Duhet ven n dukje se megjithse t dy ishin moraliste strikte dhe megjithse i
respektonin mendimet e praktikat fetare si njerz me mendje t hapur pr gzimin e jets,
Getja dhe Hafezi e kundrshtuan asketizmin, mundimin e vetes me sakrifica t kota, dhe
natyrisht e urrenin snobizmin fetar, mistik, moral dhe artistik.

Gtja thot: "Ashtu si Firdusi dhe Hafezi edhe un kam vuajtur gjithmon nga ata
njerz q hiqen sikur jan fetar, sepse un nuk mund t'i pranoj dhe t'u nnshtrohem t
gjitha formaliteteve (dhe mundimeve t vetes me sakrifica t kota) q Krishterimi ka
sugjeruar pr t adhuruar Zotin."
Edhe n romanin "Vuajtjet e djaloshit Verter" Gtja thot:"Ashtu si un edhe
Hafezi ka vuajtur nga mashtrimi dhe nga ata q hiqeshin krenar pr devotshmrin e
tyre. Ai luftoi me ta gjith jetn e tij
23
.

Hafezi ka vargje t shklqyera pr urrejtjen ndaj asketizmit dhe mashtrimit:

Nuk jam njeri i shrbess, pendimit dhe moral nuk bj,
me merrni pr njeri t distiluar me an t vers.

E gjata lozonjare me gjith ato stolira,
T madhin nam tasketit ma flaku mua tutje.
Kpute trndafdin, Sufi, e n gjmba t'i lesh rrobat,
Me t mbln ver shkmbeje t thatin devocion.

1
Pr satirn te Hafezi shih: B. Khorramshahi, "Nj vshtrim mbi satirn te Hafezi" ne Chardah Raayat
(Katrmbedhjete lexime standarde kuranike), botimi i dyt, Teheran: Nashr-e Parvaz, 1368/1989. Shih
gjithashtu nj ese te shkrimtarit bashkkohs Abolfazl Zarooyi Nasrabad, "Mulla Nastradini", Vjetari
Golagha, 1375/1996. Une nuk e kam studiuar satirn e Getes, por pr knaqesin e lexuesit do t'i referohem
nj sentence t tij ne hyrje te Kholdnamese, kapitulli i fundit i Divanit te Lindjes, q thot: "Nse n parajs
nuk ka engjj (hyri- n parajsn myslimane jan vasha), ather pr far tjetr do t' isha i interesuar?".
Prve ksaj n mosh t thyer Gtja e vinte n loj Verterin (personazh i romanit t' tij "Vuajtjet e djaloshit
Verter", nj roman tragjik dhe sentimental qe shkaktoi shum lot dhe madje nxiti edhe vetvrasje).
23
Divani i Lindjes, prkthyer nga Shafa, f. 1784-1811.
T devotshmit e shtirur q se din sht versjellsi,
Lrini tutje t'i shtyj era se pr gj s'i ke.
Lutju Zotit q nuk pe t devotshmit e vrtet,
E mua me mshirn e Zotit falm.
Nga taverna n tavern baret Hafezi,
Mbase me ver ta heq qafe t shtirurin devocion.
Zjarri i devocionit fals do t'i djeg rrnjt e besimit.
T leshtn tunik krahve e hidh, e nisu Hafez vllai,
Ku t fort e shesin vern q e mund Sufin.
Apo mos me ka lodhur gjith ky devocion i rreme?
Kam shprese t'i hapin dyert e tavernave
T'i zgjidhin hallet tona e pyetje me t'mos kemi.
Medet! ata i kan mbyllur t tavernave dyer!
O Zot! Mos i lr ata t hapin dyert e mashtrimit
Se vetm dyer fanatikt nga zilia mbyllin.
Tregohu zemrmir t hapen ato dyer,
Pr hir te Zotit!

(vijon n numrin e ardhshm)
Perktheu Daniela Tamo


Goethe and Hafez: united by the heart more than by the language they spoke

Prof. dr. Bahaoddin Horremshahi

Summary

Goethe and Hafez are among the greatest poets of the world. Goethe had a big
consideration for Islamic culture, especially for the great Persian poet, Hafez. In Divan of
East, Goethe speaks with delight about Hafez's poetry and in many cases claims that he
was influenced by motives, literary and philosophical ideas of Iranian poet. The author of
this paper has introduced the common points between these two great poets of the East
and West and is of the opinion that they were united by heart and had almost the same
ideals.

Keywords: Hafez, Goethe, Divan of East, Persian poetry, East West









KDU 28:821.18

Tregimi Kuranor n poemn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors

Prof. Dr. Abdullah Hamiti

Abstrakt

N kt punim jam munduar ti paraqes disa mendime rreth poems Jusufi me
Zelihan t Hafiz Ali Kors. Fabula e ksaj poeme del se sht mbshtetur n tregimin
kuranor dhe kjo sht thelbsore pr poetikn e Hafiz Aliut dhe me funksion t theksuar
letrar. N poemn Jusufi me Zelihan e madhe sht rndsia e moralit dhe e aspektit
fetar. Pra n kontekst t ksaj vepre poetike qndron islami si forc shpirtrore. Por, H.
Ali Kora, me prshkrime t gjalla narrative mundohet t na fus n thellsin e
prjetimeve t Zelihas, duke nxjerr para lexuesit vrtet fotografi madhshtore, ku
grshetohen shum tone ndjeshmrie e butsie, ngjarje t dashuris dhe fate t lumtura t
jets q i krijon intuita e poetit. Tregimi mbi Jusufin sht marr nga Kurani dhe natyrisht
q prshkrimi bhet n frym t islamit dhe kjo e karakterizon karakterin e Jusufit gjat
tr veprs. Ktu besimtarve nprmjet t profetit Jusuf u ofrohet modeli i moralit islam,
vetdijes fetare dhe parimeve fetare. Liria dhe prgjegjsia e Jusufit n t vepruarit n
rastet e caktuara sht e mbshtetur n vetdijen e tij fetare, prandaj nuk mund t jet
jasht precizitetit doktrinar t determinizmit fetar.

Fjalt kye: Hafiz Ali Kora, Jusufi me Zelihan, Jakupi, Kurani, ndrra

Islami, rrjedhimisht Kurani, shekuj me radh ka frymzuar her m pak her m
shum jetn shpirtrore dhe kulturore t shqiptarve, gjithashtu ka frymzuar bukur mir
edhe nj pjes t madhe t letrsis son n prgjithsi, e sidomos t atyre q krijimtarin
e tyre letrare e kan veshur me nj petk fetar-islam-kuranor dhe n kt mnyr Kurani
dhe Islami ndr shqiptart me koh do t bhen prbrs dhe prcaktues edhe t identitetit
qytetrues shqiptar.
1


Kjo letrsi myslimane shqiptare e ndikuar thell nga vlerat e mirfillta t Kuranit,
nga filozofia dhe morali islam, si edhe nga kultura orientale n prgjithsi, solli jo vetm
forma t reja letrare, por edhe nj komponent kuranore dhe filozofike islame n
letrsin shqiptare. N kt kontekst do t prmendim H. Ali Korn, i cili ishte nj poet i
shquar dhe mjeshtr i vargut, intelektual, atdhetar e krijues i shquar, njohs i shklqyer i
kulturs perndimore e lindore (edhe pse ishte shkolluar n sistemin arsimor osman). Si
njohs i shklqyer i persishtes e turqishtes merr nj kultur t begatshme klasike duke u
perfeksionuar n disa drejtime, por vemas n fushn e islamistiks. Krahas veprimtaris

1
Krahaso, Muhamet Pirraku, Islami si identitet shqiptar , te: Feja, kultura dhe tradita islame ndr
shqiptart (Simpoziumi ndrkombtar), Prishtin, 1995, f. 47.
s tij kulturo-arsimore, H. Aliu shquhet edhe si krijues letrar mjaft i talentuar, me veprat:
Shtat ndrrat e Shqipris, Mevludi, Treqind e tri fjalt e Imam Aliut, Jusufi me Zelihan,
Historia e Shenjt dhe katr Halifet etj. me t cilat dshmohet edhe si njohs i shklqyer
i historis s kulturs islame dhe i poetiks orientalo-islame.
1

Shum tregime/ngjarje historike, diku m hollsisht e diku n mnyr m t
prgjithsuar, prshkruhen edhe n Kuran edhe n Bibl. Kto tregime didaktike pr
pejgambert q prmban Kurani si tema t veanta, shpesh jan prpunuar n veprat
letrare t letrsis islame-orientale. I till sht tregimi pr Jusufin a.s. nga i cili ka lindur
poema Jusufi me Zelihan. Poema Jusufi me Zelihan n letrsi reflektohet si nj tregim
dashurie, q pr tem ka tregimin kuranor pr Jusufin. N letrsin islame si poem
lirike pr her t par e ka trajtuar poeti persian Firdevsi (vdekur 1020) autori i
Shaahnames s njohur, por realizimin m t mir artistik t ktij tregimi n letrsin perse
e ka realizuar mistiku Xhami (vdekur 1492).
2


Kto ngjarje e tregime historike t simbolizuara n figurat e pejgamberve
sikundr jan reflektuar n letrsin e pasur orientalo- islame (arabe, perse, turke)
poashtu jan reflektuar shum qart edhe n letrsin alhamiado shqiptare n veanti, po
edhe n letrsin shqipe n prgjithsi, diku m shum e diku m pak.

Njri nga krijuesit tan q m s miri prdori tematikn kuranore n veprat e tij
letrare sht Hafiz Ali Kora, i cili krijoi poemn e bukur Jusufi me Zelihan me
tematik nga Kurani pr t ciln do t flasim n vijim. Kjo vepr e H. Ali Kors, po
edhe t tjerat, pr shkak se ishte me karakter narrativ ishte shum joshse dhe m e
prhapur, e vargzuar bukur n tetrrokshin popullor shqip dhe e prvetsuar m leht.
Krahas ktyre karakteristikave, poema Jusufi me Zelihan ishte joshse edhe pr faktin se
subjekti i saj ishte huazuar nga Kurani, respektivisht nga sureja Jusuf. Natyrisht, autori i
dha formn letrare duke e zgjeruar dhe duke ia prshtatur sa m shum lexuesve q ka pr
qllim nxjerrjen n pah t etiks islame.

Jusufi, protagonisti i poems, sht shmblltyr tipike e stoikut fitimtar.
Momentet e ngjarjeve jan t vendosur n lidhjen e fuqishme estetike, si n aspektin
kohor edhe n at kauzal: asgj n kt fabul nuk sht prmendur e t mos jet
arsyetuar me dika. Ky sht tregim/narracion pr nj personazh djalosh, pejgamber i
Zotit, i cili gjithnj e ka n kujtes Allahun, i cili i sht dorzuar vullnetit t Tij dhe
besnik, i kushtuar fjals s Tij; jeta e tij rrjedh sikur zigzaget: nga ngritja n rnie, nga
rnia n ngritje, por n at mnyr q do rnia dhe ngritje jan t lidhur n mnyr
zinxhirore me nyjn m t fort. Ashtu sikur nuk ka tregime pa kontraste, njashtu edhe n
kt tregim, krahas Jusufit si protagonist i ngjarjes n ann e t cilit pr nga e mira jan
edhe babai i tij Jakupi dhe i vllai Benjamini, i ndeshim edhe antagonistt e tyre
vllezrit xheloz t Jusufit, gruan e Azizit, Zelihan dhe grat e tjera nga shoqria e lart
e Egjiptit t vjetr veprimet e t cilve i prcaktojn qllimet e tyre t kqija.


1
M gjersisht pr H. Ali Korn e pr veprimtarin e tij kulturor-arsimore dhe pr krijimtarin letrare
shih: Ismail Ahmedi: Hafiz Ali Kora, Vepra 1, LogosA, 2006, Shkup.
2
Iskender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, 14. Basim: Ekim 2005, Kapi Yayinlari, Istanbul, s. 486.
Mesnevit (poemat) Jusufi dhe Zelihaja, n letrsit orientale-islame (po edhe n
at shqipe) kryesisht thuren mbi kto tri tema: 1. Xhelozia e vllezrve t Jusufit ndaj tij
dhe si rezultat ato q i prjeton Jusufi; 2. Dashuria njerzore e njanshme e Zelihas,
ndarja dhe prmallimi; 3. Mbshtetja n Allahun, dashuria dhe frika ndaj Allahut. Pos
ktyre, nga temat kryesore t mesnevive Jusufi dhe Zylehaja, jan temat si: durimi i
Jakupit, bukuria e Jusufit, dashuria hyjnore, ndjenjat njerzore dhe shoqria.
1


Hafiz Ali Kora tregimin e tij mbi Jusufin me Zelihan e fillon me nj vjersh ku
prshkruan lindjen e Jusufit, e q ne vargjet e para ne msojm pr bukurin e tij t
jashtzakonshme e cila do t bhet edhe simbol i bukuris n tr letrsin e Divanit,
duke prshkruar pastaj n detaje e me krahasime t shumta foshnjrin e tij, bukurin e tij
q e krahason me hnn e cila shklqen shtpin, pr t na e prshkruar aq fascinueshm
saq menjher na e paralajmron se ajo bukuri do ta shkrij Zelihan:

Ajo bukuri nj dit
do ti diqte mushkrit
Zelihas q po flinte
n gji t sms gj sdinte.
2


Kto vargje ishin ur lidhse pr ta vazhduar tani tregimin autori me vjershat t
cilat do tia kushtoj Zelihas me rast prshkruan lindjen e saj, bukurin e saj, sevdan
e saj, ndrrat e saj dhe martesn e saj.

Natyrisht se dy protagonistt kryesor t ksaj fabule, si Jusufi, edhe Zelihaja
sht shum e bukur dhe kt autori e prshkruan me vargje t kndshme e t kapshme q
pr veshin tingllojn prekshm:

Zelihaja ish e bija
q ish m e bukur se perija.
Syni fatit nuk kish par
aq t hijshme t mbar.
3

pr t vazhduar me epitete e krahasime t ndryshme q mjaftojn pr t konstatuar se
kemi nj prshkrim shum t realizuar artistikisht, ku gjejn shprehjen edhe vlerat
poetike teksa autori prdor nj stil t bukur me krahasime e figura t qlluara duke e
prshkruar hijeshin e bukurin e saj mahnitse. Pas ktij prologu, mund t themi, se
poeti paralajmron tregimin e vrtet t dashuris q do t ngjaj m von, ku Zelihaja do
ta shoh Jusufin e do t msoj se ai sht xhevahiri i Egjiptit, t cilin e kishte ndrruar e
pr t cilin digjej, tretej e venitej. Prandaj, autori tani me vargjet e tij krkon ti jap fund
ktij prologu dhe t filloj tregimin e historis s Jusufit.

Tani Hafiz Ali Kora, kthehet te tregimi kuranor dhe fillon ta trajtoj ngjarjen e
ktij tregimi q n Kuran cilsohet si tregimi m i bukur.
4
Dhe, n vazhdim, duke e

1
Iskender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, 14. Basim: Ekim 2005, Kapi Yayinlari, Istanbul, s. 486.
2
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 140.
3
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 141.
4
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 3.
lexuar poemn e Hafiz Aliut vihet re ndikimi i drejtprdrejt i sures Jusuf t Kuranit. N
kt vepr shihet nj renditje tematike e cila sht e pranishme edhe n Kuranin Fisnik.

Ktu, tani n vazhdim, n poemn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors do t
trajtohen me rend t gjitha storiet e historis s Jusufit, ashtu si jan t renditura edhe n
tregimin kuranor, qofshin ato t barten si tema t prbashkta apo t modifikuara, e q
kto relacione nuk sht vshtir t prcaktohen.

Kshtu, kur shikojm veprn Jusufi me Zelihan dhe e krahasojm me Kuranin
nga aspekti i tems s prbashkt, shohim se kemi nj varg karakteristikash t
prbashkta. Sikundr dihet tregimi kuranor mbi Jusufin fillon me ndrrn, e po ashtu
hiq at pjesn hyrse t poems, edhe te poema e Hafiz Ali Kors tregimi mbi Jusufin
fillon me ndrrn e tij. Pra n kt tregim ngjarja sinjalizohet nprmjet ndrrs dhe
kshtu ndrra na shfaqet si els i strukturs s ndrtimit t tregimit mbi Jusufin, ajo sht
els q zgjidh dhe shprbn fabuln e tregimit dhe jep zgjidhjen n form t sinjalizuar.
Nprmjet ndrrs jepet rruga e fati jetsor npr t cilin do t kaloj Jusufi, sfidat dhe
telashet me t cilat ballafaqohet ai gjat asaj rruge, por q t gjitha ato sfida e telashe i
prballon dhe i tejkalon n saje t bindjes dhe dashuris s madhe q ai ndjen ndaj
Krijuesit t tij, i Cili e ruan q ai t ec i sigurt drejt asaj rruge, t ciln si do t shohim e
ka mision jetsor, si pejgamber i zgjedhur nga Krijuesi.

Pra ndrra si fenomen psikologjik, si e vren edhe I. Ahmedi
1
, na paraqitet n dy
variante te i njjti person, te Jusufi. Natyrisht, mnyra si shtrohet pr lexuesin, bota e
ndrrs pson nj ndryshim, sepse n Kuran nuk prmendet vendi dhe nuk bhet
prshkrimi i ambientit, ndrsa n poemn Jusufi me Zelihan imagjinata poetike e autorit
ndrrn e vendos n maje t nj mali t pasur me drunj dhe burime t kulluara.
N t dy variantet Jusufi sheh njmbdhjet yje dhe s bashku me kto yje sheh
diellin dhe hnn. Me ndrrn e Jusufit vetm sa sht shnuar acarimi i ktij tregimi.
Vllezrit e Jusufit mendojn se Jakupi m tepr e don Jusufin, me rast ata e
xhelozojn Jusufin e pafajshm. Ndrsa, Jakupi nga kjo ndrr e pazakonshme sheh se
djali i tij Jusufi sht i paracaktuar pr rol t madh, t cilin e kan pasur paraardhsit e
ksaj familjeje, pejgamberi Ishaku e veanrisht Ibrahimi a.s. Rrfimi i ndrrs sipas dy
varianteve bhet njlloj.

Pra konceptualisht kjo tem sht vendosur n korniza t barabarta. Kshtu, qysh
te sprova e par q do ta pres Jusufin, ajo e hedhjes n pus, po ashtu vrejm nj liri
prshkruese m t madhe t poetit i cili pr t br tregimin m trheqs e m
sentimental, zgjerohet n prshkrimin e ngjarjeve dhe torturimeve fizike q vllezrit i
bjn Jusufit n fush para se ta hidhnin n pus, e q kto prshkrime nuk i gjejm n
Kuran. Kjo sht nj pjes e ngjarjes s ktij tregimi, sht ngatrrimi i vrtet i tij,
sepse tash vendosen raporte t atilla midis Jusufit dhe vllezrve t tij t cilt smund t
mbarojn pa tendosje dhe pritjes q zgjidhja e t cilve do t bhet n fund t tregimit kur
edhe prmbushen prcaktimet nga ndrra e Jusufit dhe pejgamberllku i cili sht
paralajmruar.

1
Mr. Ismail Ahmedi: Tema e Kuranit n veprn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors, te: Feja, kultura
dhe tradita islame ndr shqiptart (Simpoziumi ndrkombtar), Prishtin, 1995, f. 269.

Pas ngjarjes me vllezrit e tij, nxjerrja e Jusufit nga pusi dhe blerja e tij nga
udhheqsi i karavanit shnon fillimin e pjess s dyt t ksaj drame dhe do gj q tani
ndodh, shpie kah zgjidhja e ktyre raporteve t kundrvna, respektivisht kah zgjidhja
prfundimtare e ndrrs enigmatike. Pra qysh ktu jepet shpresa e cila para lexuesit del
qysh n hyrje: atij lexuesi i sht premtuar se ndrra e kulluar e Jusufit dikur do t
realizohet, se atij do ti msohet komentimi i ndrrave dhe, se tek ai do t plotsohen
bekimet e familjes s tij. Njkohsisht, ajo ndrr sht prplot porosi t panjohura,
krcnuese, t cilat kan paralajmruar se Jusufi do t kaloj npr vshtirsi e vuajtje.

Me prfundimin e njsis s par t tregimit, Jusufi tani nga pusi kalon n duart e
karvanxhive t panjohur. Kjo sht njsia e dyt e tregimit, por edhe tendosja e dyt n
ndrtimin e trsishm t fabuls s ktij tregimi.

Ngjarja vrtet ka qen e acaruar, por ende sht larg nga kulminacioni i vet. Tani
ngjarja zhvillohet n ambientin mbretror. Ai ambient sht i mbushur me thyerje apo
kthesa. N pjesn qendrore t ambientit n struktur t ktij tregimi, si n Kuran edhe n
poemn e Hafiz Aliut, n sken dalin dy personazhet e tij kryesor: Jusufi dhe Zelihaja.
Tani n mashtrimet e saja ndaj Jusufit t pastr e t prmbajtur, n t dy variantet e
tregimit, realizohet acarimi i dyt, e q pr nga intensiteti sht m i vogl vetm nga
kulminacioni i ngjarjes.

Pason prshkrimi rreth blerjes s Jusufit nga Azizi, ministr i Egjiptit, i cili e bleu
me krkes t gruas s tij Zelihas, e cila qysh si vajz e kishte pa ndrr Jusufin dhe
ishte mahnitur me bukurin e tij. N vazhdim, n poemn Jusufi me Zelihan t autorit
Hafiz Ali Kora, kemi vjershat e modifikuara, prshtatje autoriale q sjan n Kuran, si
ajo kur Jusufi i tregon Zelihas hoqi udhs dhe n pus, edhe Zelihaja i dfton ndjenjat e
keqsis q iu rrfyen at dit, pastaj biseda e plaks me Zelihan kur plaka habitet pse
ende tash kur e ka shtn n dor Jusufin prsri venitet, digjet e tretet ngase Jusufi nuk
jep shenja afrimi me t. Pastaj, kur plaka i lutet Jusufit t jet m i kndshm e m i afrt
me Zelihan, kemi prgjigjet e tij plot urtsi, duke i thn asaj se nuk e shkel nderin e
respektin e Azizit dhe i lutet plaks:

Shko ti thuash Zelihas
i lutem t mos m ngas.
Ashtu kam ne Zotin shpres
sa t roj, me nder me bes!
1


Dhe para se t vij tek akti kur Zelihaja i vardiset Jusufit, t cilin e kemi t
regjistruar edhe n Kuran, Hafiz Ali Kora, n poemn e tij Jusufi me Zelihan, pr t
qen kjo tem edhe m joshse e modifikon edhe me disa storie, sikur ajo kur Zelihaja e
drgon Jusufin n kopsht ku kemi nj prshkrim t bukur t ambientit t gjallruar e t
kndshm, sikur poeti prshkruan xhennetin kur shprehet:

Qe nj kopsht i bukur shum

1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 1210.
i shkonte prmes nj lum.
Nga do an brazda ar
rrjedhin ujrat prap e mbar.
1

duke vazhduar prshkrimin e atij vendi n detaje me natyrn e pasur me lloj lloj drunjsh
e shum lule t ndryshme q freskohen nga ujrat e shumta, thjesht e paraqet si nj pamje
xhenneti dhe se atij q hyn brnda t dal nuk ia ka ndja:

Jusufin atje Zelihaja
e largoj nga syt e saja:
Shko n parajs o shpirt tin!
Se hurit atje po vin.
2


T gjitha ato vajza t bukura q Zelihaja i kishte porositur t kujdesen pr Jusufin
e ta argtojn at iu vardisn me t gjitha mnyrat, secila i foli fjal t mira e joshse, por:

Ajy mbret i bukuris
I dashur i Perendis,
ishte burr e bir prej burri
asnj fjal n vesh svuri.
3


Natyrisht, Jusufi si i zgjedhuri i Perendis, nuk bie as n gracka t tilla, por ai
prmbahet dhe i thrret ato n besim:

Vini gishtin pak mentohi
vall prse sturprohi?
Besoni Zotn e vrtet
q piku ka n dy jet!
4


Bukuria e Jusufit sht ajo q e kishte nxit Zelihan t dashuroj at dhe t mos
mund ta frenoj veten. Kjo dashuri ishte shkas q n letrsin islame t krijohen poema
shum t bukura n kt tem. Zelihaja ishte e mahnitur nga bukuria e Jusufit dhe me do
kusht prpiqet ta bj pr vete Jusufin q t shuaj etjen e t bj qejfin, prandaj edhe i
vardiset n mnyr t drejtprdrejt, e madje edhe me krcnime e me shantazhe. Kto
skena t dashuris s flakt t Zelihas, Hafiz Ali Kora i prshkruan shum t gjalla dhe
me plot pasion, q del nga goja e Zelihas kur ajo e fton Jusufin n shtpin e re q ngriti.
Por, Jusufi besnik ndaj Zotit nuk thyhet dhe e refuzon at, duke i prkujtuar se ai ka frik
vetm Zotin:
Tha: t lutem as m ler
se nuk e prish un nder.
Qysh e bkam un kt pun?
ku futem nga Zoti un?.
5


1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 214.
2
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 215.
3
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 218.
4
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 218.
5
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 225.

por Zelihaja e humbur trsisht nga kjo dashuri as q dgjon lutjet e Jusufit dhe vazhdon
ti vardiset e lutet duke u ankuar:
Jusuf! M qaf m more!
M sm le ment po mi nxorre!
As m sheh se vdiqa plasa
pr ty zalisa, gajasa.
N pak uj se u dogja
t mbaj shpirtin se poqa.
Kam me vjet q skam gjum
lott e minj ven si lum.
1


Prsa i prket vardisjes s Zelihas ndaj Jusufit, frenimi i nefsit nga Jusufi, mesa
shohim edhe n Kuran edhe n poemn e Hafiz Aliut, ka t bj me bindjen, nderin e
moralin e tij. Njerzit me bindje t fort n Zotin, t sinqert dhe q i ndihmon dhe i
mbron Zoti, kt e prballojn m s miri.

Kjo pjes e dashuris s Zelihas vazhdon t shpaloset n poem me pamje shum
t bukura, pason prshkrimi i ekscesit t Zelihas me Jusufin. Nga ana tjetr, edhe
Zelihaja, pos bukuris, zotronte tri gjra ndaj t cilave epshi i njeriut sht i dhn m
shum: pasurin, famn dhe epshin. Natyrisht kjo e bn edhe m serioze provn npr t
ciln do t kaloj Jusufi dhe kjo ngjarje prbn nj ngjarje kaq me efekt. Ajo ndrmori
iniciativn m provokuese, e ftoi Eja ktu. Pran ksaj situate do t mund t thehej
zemra e do vullnet, edhe Jusufi, madje u gjet shum ngusht, Zoti na e shpreh me kto
fjal: Sikur t mos i prezantohej argumenti nga Zoti i tij
2
.

Ja, pra, pr t mos iu nnshtruar mashtrimeve e shum trheqjeve t tmerrshme t
shpalosura para tij, Jusufi, duke thn Hasha (mos e thnt Zoti), tenton t ikn dhe ajo
i shqyen kmishn nga prapa. Dhe ky veprim i Jusufit tregoj se zgjidhja e vetme sht
mbshtetja tek Allahu me nj devocion t lart. Pra me bujarin e Allahut t
Madhrishm, Jusufi mori ndihm moralo shpirtrore dhe shptoi nga prirja ndaj Zelihas
e cila prfaqsonte epshin (nefsin) e pakontrolluar.

Pastaj, prgojimi i Zelihas nga grat e shtress s lart pr prishje t moralit
shoqror, pastaj pasojn pamjet q poems narrative i japin edhe fuqi artistike ku
shpaloset fort bukur edhe kuptimi filozofik-social i ktij rrfimi, kur Zelihaja pr t
shfajsuar veten tubon grat e paris n ndej, dhe tabllot q pasojn me ato grat, q
mbajn nga nj portokall n dor, si dhe me thikat q u jan dhn pr ti qruar
portokajt, kan mbshtetjen kuranore dhe jan ndrtuar n nj prfytyrim t suksesshm
poetik. Dhe kur Zelihaja para tyre e nxori Jusufin, ato t mahnitura para bukuris s tij i
pren duart pa ndjer aspak dhembje, n at rast si e prshkruan Kurani ato than:
Allahut i qofshim fal! Ky nuk sht njeri, ky nuk sht tjetr vetmse ndonj engjll i
lart!
3
, e kt poeti e shpreh kshtu:

1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 226.
2
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 24.
3
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 31

Grat e zeza kur e pan
u zalisn pr dhe ran.
T mjerat si drur ngrin
se ku jan m se din.
Dhe kur hyri brnda djali
iu kish rn portokalli.
I pren duart i ngrin
e mbytn me gjak shtpin.
Fort t bukur kur e pan
ky nuk sht njeri than.
Kt njeri se ka pjell
engjll sht ka vent qjell.
1


Me kt sken Zelihaja u provon zonjave aristokrate se nuk ishte fajtore q ishte
dashuruar, dhe se para nj bukurie t till nuk do t mund t prmbahej asnjra prej tyre.
E si shohim n t dy variantet, Jusufi prshkruhet si nj djalosh me bukuri trheqse e
magjepse, nj bukurosh si melaqe q e kishte hutuar krejt Zelihan.

Si mund t shihet, H. Ali Kora, me prshkrime t gjalla narrative mundohet t
na fus n thellsin e prjetimeve t Zelihas, duke nxjerr para lexuesit vrtet fotografi
madhshtore, ku grshetohen shum tone ndjeshmrie e butsie, ngjarje t dashuris dhe
fate t lumtura t jets q i krijon intuita e poetit.

N vazhdim t trajtimit t tregimit kemi edhe nj sprov t Jusufit, nga e cila vlen
t merret msim, sht kjo:

Meq Jusufi nuk i prgjigjet dshirs s saj, Zelihaja e krcnon me burg. Por,
meq ai i frymzuar nga Zoti, kundrshtonte plotsisht epshin e vet tha: Zoti im, burgu
sht m i dshiruar pr mua, sesa at q m ofrojn ato mua
2
dhe ve ksaj ai i lutet
Zotit duke i thn: Nse Ti nuk e largon prej meje dredhin e tyre, un mund t anoj te
ato e t bhem injorant
3
, tregon se Jusufi paraplqen burgun si zgjidhja e vetme e
shptimit nga gjendja ku pati rn.

Dhe kshtu, Jusufi drgohet n burg, dhe sado q m pas Zelihaja pendohet, ai
atje do t qndroj shtat vjet. Gjat qndrimit n burg do t shohim se Jusufi prap do t
merret me ndrra, prkatsisht me komentimin e ndrrave, sepse kjo aftsi i ishte dhn si
mrekulli nga Zoti, dhe pason ndrra e dyt, e pastaj edhe e treta, t cilat secila n vete
shnonin ngjarje. ndrra e fundit ka t bj me mbretin e Egjiptit, i cili n ndrr kishte
par shtat lop t majme dhe shtat lop t dobta q i hanin ato, dhe shtat kallinj t
njom t mbshtjell me shtat kallinj t thar. Kt ndrr bindshm e komenton vetm
Jusufi dhe thot se pas shtat vjet t bereqetshm do t vijn shtat vjet thatsie. Mbreti e

1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 239.
2
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 33.
3
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 33.
fton at e emron ministr t financave. Me kt rast del n shesh edhe pafajsia e Jusufit,
meq Zelihaja e pranon fajsin:

Edhe Zelihaja foli
E vrteta n shesh dolli
un e thirra por sm nqasi
buzn time kaq ma plasi.
Esht i drejt trim prej trimi
por faji i madh sht timi.
Gj t lig nuk ka br
i psoj prej meje tr.
1


Tani ngjarja e drejtuar nga Ai, i Cili do gj prcakton rrjedh kah
shthurja/zgjidhja e saj duke iu kthyer rrjedhs s vet natyrore: raportit t Jusufit dhe t
vllezrve t tij. Kulminacioni i saj do t ndodh n takimin e tyre t serishm.

Zelihaja kurrsesi nuk do ta harroj at. Edhe burri i saj kishte vdekur. Zelihaja
gjith pasurin e saj e kishte shprndar duke ua dhn atyre q sjellin lajme pr Jusufin
dhe mbetet e varfr. dokush i prjeton ditt e vshtira. N fund prjetohet thatsira.
Kurse Jusufi rezervat e mbledhura gjat shtat viteve n bollk ua shprndan popullit me
drejtsi. Skamja kishte prfshir edhe Kenanin (Palestinn). Vllezrit e Jusufit vijn n
Egjipt pr t marr ushqime. Sapo i sheh Jusufi i njeh, por shtiret se nuk i njeh. Ata i pret
mir, i porosit q hern tjetr kur t vijn t sjellin edhe vllain e tyre prej babs. Me
mund t madh e marrin nga Jakupi dhe e sjellin edhe Bunjaminin. Kurse Jakupi hala
digjej nga malli pr Jusufin dhe frigohet se po e humb edhe Bunjaminin. Kur vie
Bunjamini, Jusifi n saje t nj truku e ndal at pran vetit. Dhe vllezrve ua jep
kmishn e vet dhe u thot q kt kmish tia japin babait t tyre.

Kshtu, pra n shtjellimin e ksaj teme t tregimit t Jusufit msojm pr
problemet dhe vshtirsit me t cilat ballafaqohet Jusufi, pra se ai ato i tejkalon me
sabr, dhe pastaj shohim se prkundr t gjitha t bmave nga vllezrit e tij, ai sht i
bindur n besimin n Zotin dhe do ta ruaj at me gjakftohtsi dhe prap do t
manifestoj sjellje t mira ndaj tyre, do ti pres e gostis mir ata n pallat sado q i
njeh.
Realizimi i poems, n nj an tregon bindshm qndrueshmrin e pazakonshme
t besimit dhe mbshtetjes n Zotin, dhe n ann tjetr, edhe motivin e dashuris dhe
ndjeshmrin e Jusufit q shfaq ndaj vllezrve. Qndrimi i paluhatshm i Jusufit n
pozicionet e tij dhe toleranca q shfaq ndaj vllezrve, bn q vllezrit t vrejn
veprimet e tyre t paplqyera, t pendohen e t turprohen: duke pranuar eprsin e tij
dhe se ishin fajtor: Than ata: Pasha Allahun, sht e vrtet se Allahu t ka lartsuar
mbi ne, kurse ne vrtet ishim fajtor!.
2
E q poeti kt e reflekton kshtu:

Vrtet than: t ka br
Zoti madh mbi ne t tr.

1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 255.
2
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 91.
Ne jemi m fajtor
prandaj mbem for t gjor.
1

dhe pas pendimit, shohim se do t falen nga Jusufi me porosin: Sot nuk ka qortim
kundr jush, Allahu ju falt juve; Ai sht mshirues i mshiruesve!
2
e kt e gjem
edhe te poema e Hafiz Ali Kors njjt:

Sot shkujdesur tha t jini
prej meje qortim nuk kini.
Edhe Zoti ju duroft
mkatet mos ia ju shkroft.
3


Kjo poem q me besnikri ndjek tregimin kuranor pr Jusufin, natyrisht se do t
prfundoj ashtu si shkruhet n Kuran, me bashkimin e Jusufit me babain e tij hz.
Jakubin, t cilit do ti kthehet t pamt dhe me familjen ashtu si e kishte parapar Allahu
sikundr shkruan n Kuran: e kur erdhi myzhdexhiu, ia vuri at (kmishn) mbi fytyrn
e tij, atij ju kthye t pamt dhe tha: A nuk ju thash se un di nga Allahu ka ju nuk
dini.
4

Ndrsa, kt akt poeti yn e pasqyron kshtu:

Doli Juda me karvan
N tet dit zu Qenan.
Turin e tet me t fshir
iu hapn syt fort mir.
nuk ju thosha? Bij m lini
sa di un ju nuk dini.
5


ndrra e cila nga fillimi i sures funksionon si ekspozicion i drejtprdrejt para
shthurjes, tash definitivisht shthuret/zgjidhet. Kur doln para Jusufit, ai i prqafoi
prindrit dhe tha: me dshirn e Allahut hyni n Egjipt t sigurt!. Dhe ai t dy prindrit e
vet i mori lart n fron e ata iu pruln atij, e ai tha: O ati im, kjo sht domethnia e
ndrrs sime t mparshme. Zoti im kt tanim e bri realitet e mua m dhuroi mirsi
kur m nxori prej burgut, e juve u solli nga fshati pasi djalli pat futur prarje ndrmjet
meje dhe vllezrve t mij. Zoti im, me mjeshtri e butsi realizon dshirn e vet pr ka
don, vrtet Ai sht i dijshmi, i urti.
6
Dhe kshtu realizohet ndrra q e kishte par n
fmijri.






1
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 284.
2
Kuran, Suretu Jusuf, 92.
3
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 284.
4
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 96.
5
Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006, f. 286.
6
Kuran, Suretu Jusuf, ajeti 99-100.
Prmbyllje

Aspekti fetar i Jusufit n poemn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors m hert
n kritikn ton letrare ishte ln anash, pr t mos thn ishte nnmuar, duke mos i
kushtuar rndsin e duhur citateve, apo prfoljeve t citateve nga Kurani. Por, sht
shum me rndsi t thuhet se mbshtetja e fabuls s ksaj poeme n tregimin kuranor
sht thelbsore pr poetikn e Hafiz Aliut. Kjo sht shum relevante dhe me funksion
t theksuar letrar. N poemn Jusufi me Zelihan e madhe sht rndsia e moralit dhe
e aspektit fetar. Kjo nuk sht vshtir t kuptohet, autori sht nj person me arsimim t
lart fetar dhe njherit nj person shum i shquar me veprimtarin aktive n fushn e
islamistiks dhe t letrsis islame, e ky fakt nuk sht i parndsi pr transmetimin e
prmbajtjeve fetare q bart premisat e t menduarit islam. Tek e fundit, dihet n historin
dhe teorin letrare sht e konstatuar lidhja direkte midis prmbajtjeve religjioze dhe
masat e poetris n literatur, respektivisht t konstatuarit e rezultateve aksiologjike dhe
e legjendave dhe inspirimeve fetare. Dihet se lidhja natyrore e literaturs dhe e religjionit
dhe poashtu t dyja, prmbajn shkall t lart t vetive etiko-estetike, duke i polarizuar
dhe problematizuar dilemat morale t njeriut. Dhe pikrisht arsyeja q H. Aliu n poemn
e tij trajton tregimin e Jusufit profetit, sht n faktin se kjo tregon lidhjet shum t mira
letrare t librit t shenjt me botn e t menduarit t poetit ton.

Sigurisht q prmbajtja kuranore sht bartse e arkitekturs mendimore t
poems, sikundr q shpirti oriental sht shum i rndsishm pr iden mendimore dhe
poetikn e poems. Ashtu sikur q n kontekst t ksaj vepre poetike qndron islami si
forc shpirtrore (e konstituuar n trojet shqiptare si ideologji dominante), ai nuk mund t
jet literarizuar si dekorim i thjesht.

N vepr shpesh prmendet rruga e vrtet dhe ky motiv islam ka n vepr m
shum kuptime.

Tregimi mbi Jusufin ka mund t merret edhe nga Bibla, por ja q autori yn e
merr nga Kurani dhe natyrisht q prshkrimi bhet n frym t islamit, dhe kjo e
karakterizon karakterin e Jusufit gjat tr veprs. Prandaj do t duhej t vrtetohen
paraprakisht cilsit poetike t theksimeve t cituara nga Kurani dhe funksionin e tyre
ekspresiv n strukturn e poems. Ktu besimtarve nprmjet t profetit Jusuf u ofrohet
modeli i moralit islam, vetdijes fetare, parimeve fetare.

Pra, drama e Jusufit sht prqndruar brenda faqeve t Kuranit dhe n domen t
librave t shenjt dhe natyrisht si e krkojn librat e shenjt. Procesi i t menduarit fetar
vazhdon qysh prej zanafills deri n prjetsi, t cilit i prmbahet Jusufi n kt poem t
ndrtuar mbi baz t tregimit kuranor t Jusufit profet.

Postulatet e personalitetit t tij jan mshir, butsi, mirsi dhe t qenit i hapur
ndaj njerzve dhe humanizmi universal. Liria dhe prgjegjsia e Jusufit n t vepruarit n
rastet e caktuara sht e mbshtetur n vetdijen e tij fetare, prandaj nuk mund t jet
jasht precizitetit doktrinar t determinizmit fetar. Dhe sipas Kuranit, ka vepra njerzore
t cilat jan t detyrueshme, t preferuara dhe t lejuara, dhe ato t cilat jan t ndaluara
dhe t urrejtura.


LITERATURA:

1. Ismail Ahmedi, Hafiz Ali Kora, Jeta dhe Vepra, Logos A, Shkup, 2006
2. Mr. Ismail Ahmedi: Tema e Kuranit n veprn Jusufi me Zelihan t Hafiz Ali Kors, te: Feja,
kultura dhe tradita islame ndr shqiptart (Simpoziumi ndrkombtar), Prishtin, 1995.
3.
Iskender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, 14. Basim: Ekim 2005, Kapi Yayinlari, Istanbul, s.
486.
4. Hafiz Ali Kora, Vepra 4, LogosA, 2006.
5. Muhamet Pirraku, Islami si identitet shqiptar , te: Feja, kultura dhe tradita islame ndr shqiptart
(Simpoziumi ndrkombtar), Prishtin, 1995.
6. KURAN-i prkthim me komentim n gjuhn shqipe, Prktheu H. Sherif Ahmeti, botim i Arabis
Saudite.


Quranic story Joseph with Zeliha in the poem of Hafiz Ali Korca

Prof. dr. Abdullah Hamiti

Summary

In this paper I have tried to present some thoughts about the poem "Joseph with
Zeliha " of Hafiz Ali Kora. The fable of the poem appears to be based on the Quranic
story and this is essential for the Hafiz Ali's poetics, with significant literary features. In
the poem "Joseph with Zeliha the importance of moral and religious aspect is great. So
in the context of this poetic work lies Islam as a spiritual force. But H. Ali Korca, with
vivid descriptions, narratives, tries to shove us into the depths of Zelihas experiences, by
drawing for the reader really great photos intertwined with very gentle tones and
sensitivity, love events and destinies of happy life that the poet's intuition creates.
The story of Joseph is taken from the Qur'an and of course description is made in the
spirit of Islam, and it characterizes the character of Joseph throughout the composition.
Here, through the prophet Joseph believers are offered with Islamic model of morality,
religious awareness and religious principles. Joseph's freedom and responsibility in
acting, in certain cases is based on his religious consciousness, so it can't be out of
precise doctrinal religious determinism.

Keywords: Hafiz Ali Korca, Joseph with Zeliha, Jakupi, Qur'an, dream ..


















KDU 37(496.51) 1877/1912

Arsimi dhe edukimi n Kosov prgjat viteve 1877 1912 - II

N baz t dokumenteve t Arkivit Osman n Kryeministrin turke

Prof. Dr. Nexhati Demir

(vijon nga numri i kaluar)

6. Arsimi dhe edukimi n sanxhakun e Prishtins

6. a. Komuna dhe fshatrat e Prishtins: N nj medrese t Prishtins deri m vitin
1869 msimet zhvilloheshin n gjuhn arabe. Nj pushtetar prishtinas me emrin
Abdurrahman Pasha, n vitin 1869 ndrtoi nj shkoll. Prishtina me kt filloi
arsimimin modern sipas asaj kohe. N vitin 1882 sht hapur shkolla e par fillore n
Prishtin. N t njjtat vite shohim dhe hapjen e nj shkolle pr vajza
1
.
N vitin 1886 n Prishtin vrejm ndrtimin e nj shkolle t re pr vajza dhe
emrimin e zyrtarve n kt shkoll
2
.
Tabela 2: Shkollat e Prishtins n vitin 1896:
Shkollat Msuesit dhe msueset Numri i nxnsve
Shkolla Ruzhdije Sabit Efendiu, Arif Efendiu, Ahmed
Efendiu, Xhemal Efendiu, Agush Efendiu
171
Shkolla fillore Kebir (e madhe) Ramazan Efendiu, Omer Efendiu 130
Shkolla Xhami-i Kebir Selim Efendiu 70
Shkolla Xhami-i Sagir Jahja Efendiu 60
Shkolla Xhami-i Xhedid Abdyl Efendiu 140
Shkolla e lagjes Alaeddin Ibrahim Efendiu 90
Shkolla e lagjes Hasan Bej Hafiz Sulejman Efendiu 50
Shkolla e lagjes Jarar aribashi Hafiz Ejup Efendiu 40
Shkolla fillore pr ferma Zonja Azime, zonja Tajjibe 60

N vitin 1896 n Prishtin, n nj shkoll fillore pr djem msimin e vijonin 148
nxns t krishter. Gjashtdhjet nxnse vijonin msimin fillor n nj shkolle fillore

1
Salnme-i Vilyet-i Kosova, 1314 (1896), s. 167.
2
BOA.92.89.MF.MKT
pr vajza dhe 70 nxns hebrenj ishin duke msuar n nj shkolle fillore hebraike
1
. N
vitin 1898 sht krkuar hapja e nj shkolle fillore romake (Rum) n nj ndrtes e cila
ishte pron e Mie Veled-i Ispasadirit, n fshatin Gatovishe n rrethin t Prishtins
2
. N
vitin 1899 fillon t rifunksionoj shkolla fillore n fshatin Krizojak
3
, kurse gjat viteve
1903-1905 bhen prpjekje te jashtzakonshme pr hapjen e shkollave npr fshatra
4
. N
shkollat e porsahapura, brenda nj kohe te shkurtr u emruar edhe msuesit
5
. N vitin
1904 n Prizren nj shkolle fillore ishte shndrruar n Rushdije
6
. M 1905 n Prishtin
shohim t jet hapur nj shkolle fillore dhe hasim dshmi q flasin pr emrimin e
msuesve n kt shkoll
7
. Edhe n shkollat e pakicave t Prishtins na paraqiten
prpjekje separatiste. Pr parandalimin e ktij problemi, m 1905 nga Porta drgohet nj
dokument, me t cilin krkohet q shkollat katolike n rajonin e Prishtins dhe n
fshatin Janjev t lidhen me shtetin ose t licencohen.
8
Nga letrkmbimet rreth saj
vrejm se n vitin 1908 n Prishtin funksiononte nj Darulmuallim
9
.

6. b. Komuna dhe fshatrat e Mitrovics: Edhe pse nuk ka t dhna t sakta se n
ciln koh sht ndrtuar, megjithat n vitin 1891 figuron e hapur shkolla Rushdije n
qytetin t Mitrovics.
10
Komisioni i Drejtoris s Arsimit n Mitrovic, n vitin 1896
prbhej nga Abdullah Efendiu, kryetar dhe antart: Mehmed Nuri efendiu, Mehmed
Sabdi Efendiu dhe qatipi Numan Efendiu. N t njjtin vit, n Rushdijen e qytetit,
msimin e vijonin 80 nxns. Shkolln fillore e vijoni 111 nxns dhe shkolln Sibjan 95
nxns.
11


6. c. Komuna dhe fshatrat e Vushtrris (Vuitrns): Komisioni i Drejtoris s
Arsimit n Vushtrri n vitin 1896 prbhej nga Hysejn Mynip Efendiu, kryetar dhe
antart hafiz Ismail Efendiu, Hajdar Aga dhe Ibrahim Aga. N Rushdijen e Vushtrris
msimin e ndiqnin 111 nxns. N shkolln Sibjan pr meshkuj ishin t regjistruar 170
nxns, gjersa n shkolln Sibjan t femrave 10 nxnse
12
. Prgjat viteve 1903 dhe 1904
n fshatrat e Vushtrris ishin hapur shum shkolla fillore. Ktyre shkollave nga Stambolli
u drgoheshin libra dhe mjete tjera shkollore.
13


6. . Komuna dhe fshatrat e Gjilanit: Sipas dokumenteve t Arkivit t
Kryeministris turke, kuptojm se n vitin 1895 ishte e hapur shkolla Rushdije n
Gjilan.
14
Komisioni i Drejtoris s Arsimit n Gjilan n vitin 1896 prbhej nga Reshid
Efendiu, kryetar dhe nga antart Emin Aga, haxhi Hamdi Bejzade dhe Shakir Aga. N

1
Salnme-i, s. 183.
2
BOA.428.48.MF.MKT
3
BOA.499.28.MF.MKT
4
BOA.727.41.MF.MKT; BOA.844.11.MF.MKT
5
BOA.738.38.MF.MKT
6
BOA.880.78.MF.MKT
7
BOA.838.25.MF.MKT
8
BOA.856.37.MF.MKT
9
BOA.1056.52.MF.MKT
10
BOA.139.84.MF.MKT
11
Salnme-i, s. 193 195.
12
Ibid, s. 200.
13
BOA.701.55.MF.MKT; BOA.811.25.MF.MKT.
14
BOA. 273.60.MF.MKT.
shkolln Ruzhdije t Gjilanit ishin t regjistruar 70 nxns,
1
ndrsa n shkolln Sibjan pr
pr femra 80 nxnse
2
. Gjendja n shkollat fillore t Gjilanit ishte: n shkolln fillore t
lagjes s arshis, ishin t regjistruar 103 nxns, n shkolln fillore t lagjes Xhamia e
Vjetr (Xhami-i Atik) 96 nxns, n shkolln e lagjes Debxhe 25 nxns dhe n shkolln
e lagjes Raka, msimin e ndiqnin 35 nxns.
3
Bazuar n nj vendim pr qiramarrje n
vitin 1906 shihet se n Gjilan ka ekzistuar edhe nj shkoll pr femra.
4


6. . Komuna dhe fshatrat e Preshevs: Dokumenti m i vjetr pr Preshevn n
arkivin e Kryeministris turke sht ai i vitit 1878. Sipas ktij dokumenti, po at vit ishte
hapur edhe Rushdija e Preshevs,
5
sipas po t njjtit dokument ishte zgjedhur edhe stafi
arsimor. Gjendja e arsimit dhe edukimit n Preshevn e vitit 1896 ishte: Haxhi Mehmed
Efendiu kryetar, kurse antart ishin Ismail Efendiu, Haxhi Hydaverdi Efendiu, Lytfi
Efendiu dhe Mehmed Efendiu. Ndrsa qatip ishte Mahmud Efendiu. N shkolln e
Rushdijes ishin t regjistruar 51 nxns, n shkolln fillore t ult 71 nxns dhe 32
nxnse dhe n shkolln Sibjan 41 nxns
6
. Sipas nj dokumenti q flet pr nj vendim
mbi buxhetin e shkolls, msojm se n vitin 1900 n fshatin Dobrosin t Preshevs ka
ekzistuar nj shkoll fillore,
7
kurse sipas nj dokumenti q tregon emrimin e Behlyl
Efendiut si msues, vrejm se n vitin 1909 n fshatin Konul t Preshevs ka pasur nj
shkoll fillore.
8
Pr shkollat e porsahapura, n vitin 1903 nga Stambolli n Preshev ishin
ishin drguar Mushafa (kopje t Kuranit) dhe elifba pr msimin e shkrim-leximit t
gjuhs osmane.
9


7. Arsimi dhe edukimi n sanxhakun e Novi Pazarit (Jeni Pazar)

7. a. Komuna dhe fshatrat e Novi Pazarit: Sipas nj dokumenti t arkivit t
Kryeministris turke, i cili flet pr transferimin e nj msuesi, shihet se n 1853 ishte
hapur shkolla Rushdije e Novi Pazarit dhe vijohej msimi n te.
10
N arkiv ekzistojn
rreth 50 dokumente, t cilat flasin rreth mbarvajtjes s puns n kt shkoll, nga 1853
deri m 1912. Gjithashtu, vrehet se n 1888 n Kolashin t poshtm (Kolashin-i Zir) ka
ekzistuar nj shkoll fillore.
11
N vitin 1894 n Prizren, Dukagjin , Novi Pazar dhe npr
fshatrat e tyre, vrehen mobilizime t shumta pr ndrtimin e shkollave t reja dhe
mirmbajtjes s tyre.
12
Komisioni i drejtoris s arsimit n vitin 1896 n Novi Pazar
prbhej nga Myftiu Ahmed Edip Efendiu kryetar dhe antart Haxhi Jusuf Efendiu, Said
Efendiu, Davud Efendiu dhe Ahmed Efendiu qatip. N Rushdijen e Novi Pazarit msimin
e ndiqnin 60 nxns. N shkolln fillore t qytetit ishin t regjistruar 10 nxns, n

1
Pr msuesen Ajshe t shkolls Ruzhdije t Gjilanit shih: BOA. 972.5.MF.MKT.
2
Salnme-i, s. 203 - 204.
3
BOA.976.11.MF.MKT
4
BOA.61.57.MF.MKT
5
BOA.300.29.MF.MKT
6
Pr msuesit e shkolls s femrave t Preshevs shih: BOA.117.37.MF.MKT
7
BOA.528.5.MF.MKT
8
BOA.1136.5.MF.MKT
9
BOA.730.26.MF.MKT
10
BOA.108.81.A.MKT.NZD
11
BOA.106.16.MF.MKT
12
BOA.218.13.MF.MKT
shkolln Sibjan pr djem 230 nxns kurse n shkolln Sibjan pr femra 160 nxnse.
Kryetar i Komisionit pr arsim n tr Sanxhakun e Novi Pazarit ishte Tahir Efendiu,
ndrsa antar ishin Akif Beu, Emin Beu, Omer Aga dhe Adem Efendiu qatip.
1
N lagjet
lagjet e Novi Pazarit gjendeshin tet shkolla Sibjan dhe ishin t regjistruar 270 nxns
dhe 215 nxnse.
2
Gjithashtu, n vitin 1901 n Novi Pazar ekzistonte edhe nj shkoll
romake (rum). Ka dokumente t cilat flasin se diplomat e msuesve, q do t shrbenin
ne ato shkolla, drgoheshin n Stamboll pr tu verifikuar dhe m pas Stambolli ua
kthente prgjigjen se diplomat mund t verifikoheshin vetm ather kur t jepen
informacione t mjaftueshme pr shkolln romake n Novi Pazar.
3

7. b. Komuna dhe fshatrat e Akovs: Akova ishte qark i Novi Pazarit dhe
dokumenti i par pr te n arkivin e Kryeministris i takon vitit 1875. N kt vit kishte
prfunduar ndrtimi i Rushdijes s Akovs dhe kishin filluar emrimet e
msimdhnsve.
4
N arkivat osmane jan me dhjetra dokumente, t cilat flasin pr
emrimin e msuesve n Rushdijen e Akovs q nga ndrtimi i saj e deri m 1912. Sipas
nj dokumenti t vitit 1895, shihet se n Akov ishte hapur nj shkoll e krishtere. Nga
nj letr e lshuar nga Porta e Lart n Stamboll, krkohej q sa m shpejt t filloj
msimi n kt shkoll dhe t evitohej do penges pr vazhdimin e msimit n kushte
normale.
5
N 1896 Komisioni arsimor i Akovs prbhej nga Musa Efendiu kryetar dhe
nga antart Salih Efendiu, Mehmed Efendiu dhe Murat Aga. N Rushdije msimin e
ndiqnin 27 nxns
6
kurse shkolln fillore e ndiqnin 66 nxns. N shkollat Sibjan n
gjasht lagjet e Akovs ishin t regjistruar 250 nxns dhe 25 nxnse.
7
Sipas nj
dokumenti q e kemi gjetur n arkivin e Kryeministris turke, msojm pr dhnien e
lejes s botimit t nj libri, i cili ishte shkruar nga Selman Efendiu, njri nga
msimdhnsit e nj shkolle fillore t Akovs.
8
Ky dokument, gjithashtu vrteton faktin se
se sa intelektual t mdhenj ishin msimdhnsit e asaj kohe. N vitin 1903 kishte
prfunduar ndrtimi i shkolls fillore n fshatin Gevdehal t Akovs. Nga kjo shihet se
kan qen duke vazhduar punimet e ndrtimit edhe t dhjet shkollave tjera fillore n
fshatra tjer.
9


7. c. Komuna dhe fshatrat e Novi Varoshit (Varoshit t Ri): Dokumentet e para
pr Novi Varoshin n arkivin e Kryeministris turke i takojn vitit 1895. Sipas ktyre
dokumenteve shohim se, banort e Novi Varoshit nga Porta e Lart, kishin krkuar
ndrtimin e nj shkolle Rushdije. Prgjigja e Ports s Lart kishte qen pozitive.
10
Porta
e Lart brenda nj viti kishte miratuar krkesn e banorve dhe kishte filluar ndrtimin e
objektit t shkolls.
11
Komisioni i drejtoris s arsimit n vitin 1896 n Novi Varosh
prbhej nga kta emra: Ali Riza Efendiu - kryetar dhe antar Mahmud Beu dhe Hasan

1
Pr emrimin e msuesve n Ruzhdijen e Novi Pazarit, shih: BOA.321.50.MF.MKT
2
Salnme-i, s. 221 232.
3
BOA.574.32.MF.MKT
4
BOA.32.44.MF.MKT
5
BOA.294.7.MF.MKT
6
Pr emrimin e msuesve n Ruzhdijen e Akovs, shih: BOA.774.15.MF.MKT
7
Salnme-i, s. 241 242
8
BOA.452.38.MF.MKT
9
BOA.731.47.MF.MKT
10
BOA.319.418.MF.MKT
11
BOA.352.43.MF.MKT
Aga. N shkolln Sibjan "Iskender Pasha" e cila ndodhej n qytet, msimin e vijonin 50
nxns dhe 40 nxnse. N kazan e Kaloshinit ekzistonin dy shkolla Sibjan dhe n to
ishin t regjistruar 55 nxns.
1
Rushdija n Novi Varosh ishte hapur n vitin 1903. Kjo
dshmohet nga dokumentet, t cilat flasin pr emrimin dhe shkarkimin e
msimdhnsve.
2
N vitin 1908 n Novi Varosh, gjithashtu ekzistonte edhe nj shkoll
pr femra.
3
N baz t nj dokumenti t vitit 1899 shihet se ekzistonte nj shkoll ku
msimin e ndiqnin nxnsit e krishter. N nj letr drguar autoriteteve t ktij rajoni
nga Porta e Lart, shihet se krkohej q ti shtohej edhe nj kat shkolls s krishterve,
me qllim q nxnsit t jen m komod gjat msimit
4
.

8. Arsimi dhe edukimi n sanxhakun e Prizrenit

8. a. Komuna dhe fshatrat e Prizrenit: Dokumenti i par n arkivin e
kryeministris, i cili flet rreth arsimit dhe edukimit n sanxhakun e Prizrenit sht ai i
vitit 1883. Aty hasen informacione pr shkollat fillore q do t ndrtoheshin n fshatrat e
Ladrofit, Asrije dhe Kar.
5
Nj dokument tjetr i vitit 1894 flet rreth shkolls ortodokse
serbe. Dokumenti tregon se ishte krkuar q ti jepet licenca atyre msimdhnsve
identiteti i t cilve ishte i padiskutueshm, por q diplomat i kishin t dyshimta pr
organet arsimore t kazas. N t njjtn dokument theksohet q t kryheshin hetime
rreth identitetit t disa msimdhnsve t shkolls ortodokse serbe dhe m pas t merrej
vendimi n lidhje me ata.
6
Nj tjetr shkres e shkruar n 1900 v theksin se pr
verifikimin (nostrifikimin) e diplomave t msimdhnsve, q do t emroheshin pr
shkollat ortodokse t Prizrenit dhe Shkupit, mjafton q ato (diplomat) bashk me
certifikatat t dorzoheshin n Drejtorin e Arsimit t atij Vilajeti. Gjithashtu ishte
urdhruar t krijoheshin lehtsira n aplikimet e mitropolitve.
7
Sipas dokumenteve t
arkivit msojm se n vitin 1893 n fshatrat e Prizrenit si Lodorofa, Kar, Kardasarmije
dhe Asarije ishin duke u ndrtuar disa shkolla fillore,
8
kurse n 1900 n fshatin Hamidije
ishte e hapur shkolla fillore. N kto dokumente vihej theks i veant pr dhnien e
pagave t msuesve nga Komisioni i Arsimit t ktij rajoni.
9
Nj dokument tjetr q flet
rreth demolimit t Rushdijes s Prizrenit gjat vitit 1894 ku krkohej renovimi i saj,
ather kuptohet se kjo shkoll n Prizren ka ekzistuar shum m hert.
10
Kryetari i
kshillit Arsimor n Prizrenin e vitit 1896 ishte Myderriz Halim Efendiu.
11
Kryetari i
komuns ishte Shefik Beu, npuns taksash ishte Rasim Efendiu, kryeqatib i drejtoris s
urbanizmit ishte Veli Efendiu, Tahir Aga dhe Haxhi Ejyp Aga ishin antar. N 1896
Rushdija e qytetit ishte n ndrtim e sipr
12
. Gjithashtu haset se ndrtimi i ksaj shkolle

1
Salnme-i, s. 247 248
2
BOA.701.52.MF.MKT
3
BOA.1066.17.MF.MKT
4
BOA.458.36.MF.MKT
5
BOA.200.37.MF.MKT
6
BOA.240.42.MF.MKT
7
BOA.458.36.MF.MKT
8
BOA.200.37.MF.MKT; BOA.356.28.MF.MKT
9
BOA.509.19.MF.MKT
10
BOA.339.34.MF.MKT
11
Rreth kryetarit t Kshillit Arsimor t Prizrenit, Myderriz Halim Efendiut m gjersisht shih:
BOA.60.101.Y..PRK.BSK.
12
BOA.322.46.MF.MKT
ka mbaruar n po at vit. N Rushdije msimin e ndiqnin 119 nns,
1
n shkolln fillore
278.
2
N 29 shkollat Sibjan ishin t regjistruar 1093 nxns dhe 765 nxnse. N qarkun
e Rahovecit n tri shkollat e tri lagjeve msimin e ndiqnin 50 mysliman dhe 15 jo
mysliman. Sipas nj dokumenti, i cili takon vitit 1896 nga Drejtoria e Arsimit t
Kosovs ishte krkuar q t drgohej nj inspektor pr t kryer inspektimin n shkollat e
Prizrenit.
3
Nga nj shkrim, i cili ishte drguar n Kosov nga Porta e Lart, shohim se
sht urdhruar hapja e m tepr shkollave fillore n Prizren.
4
Nj shkres e drguar n
po at vit krkon verifikimin e shkollave bullgare q vepronin pa licenc
5
. N vitin 1903
prsri n Kosov ishte drguar nj shkres me t ciln krkohej t hapeshin shkolla t
reja n fshatrat e banuara me mysliman n Pej, Prishtin dhe Priren.
6
Po ashtu n t
njjtin vit ishin drguar edhe dy shkresa tjera prmes t cilave krkohej t hapeshin
shkolla t reja dhe t kryheshin hulumtime t rrepta dhe serioze rreth msimdhnsve, q
do t punonin npr kto shkolla.
7
M 1901 n Prizren shihet edhe nj zhvillim tjetr.
Ekziston nj shkres e lshuar nga Porta e Larta ku urdhrohej hapja e nj
Darulmuallim.
8
Aty thuhej se arsimi dhe edukimi n Prizren nuk sht n nivelin e duhur
duhur dhe urdhrohet q t kryhet nj hulumtim n lidhje me kt shtje.
9
Nj dokument
dokument i vitit 1903 flet pr shqyrtimin e emrimit t nj msuesi t artit figurativ n
Idadijen (shkolln teknike) t Prizrenit. Me kt kuptohet se n Prizren edhe para vitit
1903 ka ekzistuar shkolla Idadije.
10
N vitin 1905 kishte filluar punsimi i msuesve, t
cilt studimet e tyre i kishin mbaruar n Darulmuallim t Prizrenit.
11
N 1908 ishte
urdhruar restaurimi i Darulmuallim t Prizrenit, ose marrja me qira t nj objekti tjetr.
12

N 1906 nga Porta ishte drguar nj shkres nprmjet t cils flitej pr vjetrimin e
shkolls romake t Prizrenit dhe urdhrohej ndrtimi i nj shkolle t re dhe licencimi i
saj
13
.

8. b. Komuna dhe fshatrat e Tetovs (Kalkandelen): Aktivitetet arsimore
14
n
Rushdijen e Tetovs i shohim n dokumentin, i cili ndodhet n arkivin e Kryeministris
turke
15
. N vitin 1887 n qendr t Gostivarit, sipas dokumentit n fjal, gjendej nj
shkoll n dy kate. N katin e par msonin nxnsit e shkolls fillore, ndrsa n katin e
dyt msonin nxnsit e Rushdijs.
16
Kjo shkoll m von ishte shndrruar plotsisht n

1
Mbi emrimin e msimdhnsve n Ruzhdijen e Prizrenit shih: BOA.443.12.MF.MKT;
BOA.336.14.MF.MKT; BOA.688.17.MF.MKT
2
Rreth emrimit t msimdhnsve n shkollat fillore n fshatrat e Prizrenit, shih: BOA.928.32.MF.MKT
3
BOA.338.20.MF.MKT
4
BOA.566.4.MF.MKT
5
BOA.566.4.MF.MKT
6
BOA.727.41.MF.MKT
7
BOA.712.11.MF.MKT; BOA.738.38.MF.MKT
8
BOA.755.56.MF.MKT. Rreth emrimeve n Darulmuallimin e Prizrenit, shih: BOA.800.39.MF.MKT;
BOA.888.3.MF.MKT; BOA.88.49.MF.MKT
9
BOA.711.2.MF.MKT
10
BOA.759.57.MF.MKT
11
BOA.891.65.MF.MKT
12
BOA.1056.52.MF.MKT
13
BOA. 928.13.MF.MKT
14
Pr msimdhnsit n Rushdijn e Tetovs, shih: BOA. 273.33.MF.MKT, BOA. 443.12.MF.MKT,
BOA. 1050.5.MF.MKT, BOA. 69.24.MF.MKT, BOA. 73.15.MF.MKT, BOA. 73.126.MF.MKT
15
BOA. 69.24.MF.MKT
16
BOA. 95.45.MF.MKT
Rushdije
1
. Kshilli arsimor i Tetovs n vitin 1896 prbhej nga Myftiu Mustafa Safi
Efendiu - kryetar dhe antart: Hasan Efendiu, Mustafa Beu, Abdylhamid Efendiu,
Ahmed Efendiu dhe qatipi Ragip Efendiu. N shkolln e Rushdijs ishin t regjistruar 86
nxns, ndrsa n shkollat fillore t tet lagjeve t Tetovs msimin e ndiqnin 561 nxns
dhe 305 nxnse. N 1901 n Hamidije t Tetovs funksiononte nj shkoll fillore,
2
kurse
kurse nga dokumentet q tregojn emrimin e msimdhnsve, msojm se n vitin 1903
n Tetov ishte edhe nj shkoll bullgare.
3
N vitin 1904 n fshatin Tamarxha ekzistonte
nj shkoll fillore dhe aty punonte nj msues i quajtur Kamil Efendi
4
. N 1908 nga
Stambolli udhheqsis s Kosovs iu kishin drguar mjete pr renovimin e t gjith
shkollave n Tetov dhe rrethin.
5
Gjat vitit 1909 ishin ndrtuar pes shkolla dhe ishin
br emrimet e msimdhnsve.
6
Ndrsa, n vitin 1909 ishte br licencimi i nj shkolle
shkolle fillore vllahe, n t ciln msimi zhvillohej n gjuhn vllahe.
7


8. c. Komuna dhe fshatrat e Lums: N vitin 1896 n rrethinn e Lums kan
ekzistuar gjasht shkolla Sibjan. Por, nuk sht regjistruar numri i studentve, t cilt
ndiqnin msimin npr kto shkolla. N rrethinn e Kalisit n Lum n shtat shkolla
Sibjan msimin e kan vijuar 350 nxns dhe 100 nxnse. Sipas nj dokumenti q
ekziston n arkivin e kryeministris, shohim se n vitin 1903 n Lum ka pasur nj
mobilizim pr hapjen e shkollave t reja. Me kt ishte urdhruar edhe hapja e
pesmbdhjet shkollave fillore.
8


9. Arsimi dhe edukimi n sanxhakun e Pejs (Ipek):

9. a. Komuna dhe fshatrat e Pejs: N Rushdijn e Pejs n vitin 1896 msimin e
vijonin 33 nxns.
9
Sipas Salnames (vjetarit) t botuar m 1896 vrehet se n qytetin e
Pejs kan ekzistuar 19 shkolla Sibjan, pra 18 shkolla Sibjan pr meshkuj dhe nj shkoll
Sibjan pr femra. M 1898 shihet se edhe nj shkoll Idadi ka qen n mesin e
institucioneve msimore t qytetit t Pejs.
10


9. b. Komuna dhe fshatrat e Gjakovs: N baz t dokumenteve n arkivin osman
t Kryeministris, kuptohet se, para se t hapeshin shkollat moderne, n Gjakov kan
ekzistuar dy medrese tjera, Medrese-i Cedide (Medresja e re) dhe Kebir Medresesi
(Medresja e madhe)
11
. Rushdija e Gjakovs ishte hapur n vitin 1864.
12
Pr kt shkoll
me vite t tra nga Stambolli ishin drguar libra shkollor pa pages,
13
ndrsa ata nxns

1
BOA. 152.116.MF.MKT
2
BOA. 563.11.MF.MKT
3
BOA. 748.49.MF.MKT
4
BOA. 779.42.MF.MKT
5
BOA. 135.106.46. TFR.I.KV
6
BOA. 186.18532. TFR.I.KV
7
BOA. 1118.10.MF.MKT
8
BOA. 8.723. TFR.I.A
9
Rreth msimdhnsve n Rushdijn e Pejs shih: BOA. 352.4.MF.MKT, BOA. 402.35.MF.MKT
10
Pr emrimin e msimdhnsve npr shkollat fillore t Pejs shih: BOA. 427.22.MF.MKT, BOA.
1146.75.MF.MKT.
11
BOA. 354.26.DH.MKT,BOA. 800.28.DH.MKT,BOA. 33.38.DH.ID.
12
BOA. 384.23.A. MKT,MHM.
13
BOA. 45.22.MF.MKT, BOA. 44.87.MF.MKT.
q mbaronin msimin n kt shkoll m pas msimin e vazhdonin n Idadin e Shkupit
dhe nuk paguanin asgj pr konvikt dhe ushqim.
1
Komisioni arsimor n Gjakovn e vitit
1896 prbhej nga: Myderris Hasan Efendiu kryetar, Jusuf Efendiu antar, Mydrris
Murteza Efendiu antar, Hafiz Muhtar Efendiu antar dhe Ahmed Hamdi Efendiu qatip.
N shkolln Rushdije ishin t regjistruar 120 nxns.
2
N 18 shkollat Sibjan msonin
1051 nxns dhe 358 nxnse
3
. Sipas dy dokumenteve t vitit 1898 shohim se sht
dhn urdhri t paksohen rrogat e msimdhnsve me qllim q t ndrtohen sa m
shum shkolla n rajonin e Gjakovs.
4
Aq shum ishte rritur numri i nxnsve n
shkolln fillore t lagjes s arshis sa q vitin 1900 ishte dhn urdhri pr hapjen e nj
shkolle t re n kt lagje, apo t merrej me qira t nj objekt m t madh.
5
Gjithashtu
edhe n fshatin Punashanko t Gjakovs n vitin 1904 ishte ndrtuar nj shkoll fillore.
6


9. c. Komuna dhe fshatrat e Beranit: Komisioni arsimor i Beranit n vitin 1896
prbhej nga Mehmed Beu- kryetar dhe antart: Abidin Shevki Efendiu, Mepaho Aga,
Simov Aga dhe nga qatipi Mustafa Efendiu. Sipas Salnames, n dy shkollat Sibjan t
Beranit msimin e vijonin 90 nxns dhe 45 nxnse
7
.

9. c. Komuna dhe fshatrat e Trgovishts: Informacionet rreth arsimit dhe
edukimit n Trgovisht jan shum t mangta. Dokumenti m i vjetr rreth ksaj
shtjeje n arkivin osman t kryeministris i takon vitit 1895 dhe q ka t bj me pagat
e msimdhnsve n shkollat fillore t sapo hapura n fshatrat Petrine dhe Draga t
Trgovishts.
8
Sipas nj dokumenti tjetr t vitit 1896 msojm pr emrimin e Mehmed
Halid Efendiut si msimdhns n shkolln fillore t fshatit Radmanie.
9
Komisioni
arsimor i Trgovishts n vitin 1896 prbhej nga Fetahovik Ali Efendiu kryetar kurse
Halid Efendiu antar, Osman Aga antar dhe Ymer Aga antar. N shtat shkollat e
qytetit ishin t regjistruar 224 nxns dhe 172 nxnse. Gjithashtu, dokumentohet se n
vitin 1898 kishin filluar t ndrtoheshin shkolla npr fshatrat e ktij qyteti. Mungesa e
buxhetit ishte penges pr hapjen e nj shkolle Rushdije n vitin 1909.
10
Por n t njjtin
vit nj shkoll fillore ishte shndrruar n shkoll Rushdije.
11


9. . Komuna dhe fshatrat e Gucis: Dokumenti i par pr arsimin dhe edukimin
n Guci q gjendet n arkivin osman t Kryeministris i takon vitit 1894, i cili flet pr
hapjen e tri shkollave fillore n Guci.
12
Ndrsa n vitin 1894 ishte hapur nj medrese, n
t ciln punohej me metodologjin e vjetr msimore.
13
Komisioni arsimor i Gucis n

1
BOA. 337.11.MF.MKT
2
Sipas maturantve t vitit 1896 kuptohet se m s paku kjo shkoll ishte hapur n vitin 1892. (BOA.
337.11.MF.MKT)
3
Salnme-i, s. 296 297.
4
BOA. 418.53.MF.MKT, BOA. 442.27.MF.MKT.
5
BOA. 520.50.MF.MKT
6
BOA. 74.7459.TFR.I.KV.
7
Salnme-i, s. 301 302.
8
BOA. 272.51.MF.MKT, BOA. 298.45.MF.MKT
9
BOA. 348.42.MF.MKT
10
BOA. 1134.43.MF.MKT
11
BOA. 198.19763. TFR.I.KV.
12
BOA. 2.1312/Z-2.I..MF.
13
BOA. 426.4.DH.MKT.
vitin 1896 prbhej: kryetari Naib Efendiu dhe antart: Haxhi Ali Efendiu dhe Abdyl
Aga. N gjasht shkollat Sibjan t qytetit msonin 474 nxns dhe 111 nxnse,
1
kurse
nj dokument i vitit 1903 dshmon pr nj krkes t br rreth renovimit t t gjitha
shkollave n Guci
2
.

10. Arsimi dhe edukimi n Plevlje (Talca)
10. a. Komuna dhe fshatrat e Plevljes: N arkivin osman t Kryeministris
dokumentin e par q e kam hasur n lidhje me arsimin dhe edukimin n Plevljes i takon
vitit 1895. Ky dokument bn fjal pr hapjen e nj shkolle fillore n Plevljes.
3

Komisioni arsimor i vitit 1896 prbhej nga Mehmd Ali Efendiu - kryetar dhe nga
antart: kryebashkiaku Hamdi Beu, Mehmed Efendiu, Hasb Efendiu dhe nga kapiteni
Shemi Efendiu. N shkolln Rushdije msimin e ndiqnin 70 nxns, n shkolln fillore t
ciklit t lart 66 nxns. N pes shkollat Sibjan npr lagje t ndryshme t qytetit
msimin e ndiqnin 159 nxns dhe 92 nxnse,
4
kurse n shkollat fillore t krishtere
msonin 226 nxns dhe 93 nxnse, pra gjithsej 319 nxns.
5
Sipas nj dokumenti t
regjistruar n vitin 1900 shihet se ishte dhn nj urdhr pr renovimin e shkolls
Rushdije dhe gjasht shkollave tjera n Plevlje.
6
Po ashtu n vitin 1904 nga pushteti i asaj
asaj kohe kishin filluar prpjekjet pr gjetjen e mjeteve financiare pr ndrtimin e nj
Darulmuallim dhe shum shkollave tjera fillore
7
.

10. b. Komuna dhe fshatrat e Prepolit: M 1873 n Prepol ka pasur nj shkoll
Sibjan dhe nj Rushdije.
8
Po ashtu vazhdimin e msimit n Rushdijn e Prepolit e hasim
nga nj dokument i vitit 1890, i cili flet mbi transferimin e nj msimdhnsi.
9
N vitin
1895 n qendr t Prepolit ishte ndrtuar nj shkoll fillore
10
. Arsimin dhe edukimin n
Prepol n vitin 1896 e udhhiqnin: Sylejman Faik Efendiu - kryetar dhe antart Murad
Beu dhe Mahmud Beu. N shkolln Rushdije msimin e vijonin 20 nxns. N shkolln
fillore t ciklit t lart ishin 80 nxns, kurse n dy shkollat Sibjan 12 nxns dhe 42
nxnse
11
. N vitin 1900 n Prepol ishte ndrtuar edhe shkolla pr femra dhe Porta n
kt shkoll emruar msuese zonjn Rasime.
12


Prfundim

Shihet qart se Perandoria osmane midis viteve 1877 1912 n Kosov ka br
investime t mdha n fushn e arsimit dhe edukimit. Sipas nj Kararnameje t nxjerr
n vitin 1903 n kazan e Lums q i takonte Sanxhakut t Prizrenit, krkohej hapja e 18

1
Salnme-i, s. 309.
2
BOA. 730.46.MF.MKT
3
BOA. 280.4.MF.MKT
4
Salnme-i, s. 315 317.
5
BOA. 420.56.MF.MKT
6
BOA. 532.41.MF.MKT
7
BOA. 775.48.MF.MKT
8
BOA. 9.91.MF.MKT
9
Mbi msimdhnsit q punonin n Rushdijn e Prepolit shih: BOA. 392.41.MF.MKT, BOA.
506.40.MF.MKT, BOA. 59.49.MF.MKT, BOA. 119.58.MF.MKT.
10
BOA. 127.74.MF.MKT
11
Salnme-i, s. 312 321.
12
BOA. 533.10.MF.MKT BOA. 674.27.MF.MKT
shkollave fillore dhe ky sht nj fakt q meriton vmendje. N kt vit, madje edhe
npr sanxhaqet e Anadollit nuk ka pasur 18 shkolla fillore.

N shtetin Osman si duket problemi i shkollimit pr her t par sht zgjidhur n
Kosov. Pr nj koh shum t shkurtr jan hapur qindra shkolla dhe jan emruar
shum msimdhns npr kto shkolla. Gjithashtu edhe numri i kosovarve t interesuar
pr t vijuar msimin n shkolla ishte tepr i madh dhe shkollat n shum raste nuk ishin
n gjendje ti pranon t gjith kta t interesuar dhe vazhdimisht krkohej ndrtimi i
shkollave t reja ose rritja e objekteve msimore.

N vitet 1877 1912 rajoni prjetonte nj kriz t madhe dhe ishte shndrruar n
nj tryez t ujqve. Kshtu dhe Perandoria Osmane duke hapur shkolla moderne n
Kosov ka luajtur nj rol shum t madh n pengimin e asimilimit t kosovarve,
veanrisht pengoi q ata t mos serbizoheshin, bullgarizoheshin, sllavizoheshin dhe t
mos romanizoheshin. Arsimi dhe edukimi i dhn n at koh sot sht br dhe themeli i
Republiks s Kosovs.

N Shkup, qendr e vilajetit t Kosovs, ishin hapur shkolla moderne t asaj kohe,
si ishin shkollat: Sbyan Mektebi, ptidai Mektebi, Rtiye Mektebi, Rdiye-i Askeriye
(Shkolla ushtarake), dadi-i Mlki, Mekteb-i Sanayi (Shkolla e industris) dhe
Darlmuallim (fakultet edukimi). Gjithashtu, n t shumtn e rasteve n kto shkolla
emroheshin msues t prgatitur mir nga Stambolli. Pr ndrtimin e shkollave t reja,
msimdhnsve t ktyre shkollave u hiqej nj pjes e pags. N do sanxhak dhe kaza t
Kosovs ishin hapur shkolla Rushdije dhe t diplomuarit n kto shkolla msimin e
ndiqnin n shkollat t ndryshme t Shkupit dhe nuk paguanin asgj pr konviktet dhe
ushqimin.

Si kuptohet nga dokumentet e arkivit osman t Kryeministris turke, Perandoria
Osmane midis viteve 1877 1920, me gjith rrethanat shum t rnda t asaj kohe, kishte
br t gjitha prpjekjet pr modernizimin e arsimit dhe edukimit me qllim q ti
prgjigjej nevojave t kohs. Po ashtu shihet se sulltant osman ishin t interesuar
personalisht pr ngritjen e kualitetit t shkollave, modernizimin dhe ngritjen e
prodhimtaris s tyre. Nga kjo situat m shum se do vend tjetr kishte prfituar
Kosova.

Nj aspekt tjetr i tems sht edhe shtja e modernizmit dhe tradicionales n
arsim dhe edukim. N njrn an, derisa vazhdonte msimi n shkollat Sibjan, n ann
tjetr pa e trazuar fare popullin, msimin e vazhdonin edhe shkollat tjera moderne t
kohs si Rushdijet dhe shkollat fillore. N kt mnyr edhe ishin parandaluar reagimet
ndaj modernes dhe risive n arsim dhe edukim. Populli i Kosovs kishte plqyer shkollat
moderne t asaj kohe dhe fmijt i shkollonte n kushte mjaft komode pr at koh.

Mes viteve 1877 1912 n Kosov msimdhnsit dhe misionart bullgar,
romak, serb, italian, francez dhe anglez kishin zhvilluar aktivitete t ndryshme dhe
t rrezikshme. Perandoria Osmane gjithashtu kishte br prpjekje t mdha pr ruajtjen e
kosovarve mysliman nga provokimet dhe propagandat q orientonin mendjet e
njerzve, t cilat zhvilloheshin nga bullgart, romakt, serbt, italiant, francezt dhe
anglezt. Karshi gjith ktyre aktiviteteve, megjithat Perandoria Osmane hapte edhe
shkolla bullgare, serbe dhe romake dhe gjithashtu prpiqej me t gjitha forcat q fmijt
e tyre t msonin n ambiente t qeta dhe komode, por vazhdimisht i luftonte
msimdhnsit agjent, t cilt kryenin aktivitete separatiste.

N kt punim t ciln e kemi prgatitur n form kumtese, kam paraqitur n
pika t shkurtra msimin dhe edukimin n Kosov. N qoft se kryhet nj studim m i
detajuar n dokumentet e Arkivit Osman t Kryeministris, do t kishim informacione
dhe njohuri shum m tepr pr shkollat dhe msimdhnsit, lndt q msoheshin dhe
pr nxnsit q msonin npr kto shkolla. T gjith kto mund t prbjn edhe
historin e arsimit dhe edukimit t Kosovs.


Education in Kosovo during 1877 1912 According to the prime Ministry
Ottoman Archives - II

Necati Demir

Summary

The Turks who always placed a great emphasis on education have opened up
schools and Madrasas during the reign of the Ottoman Empire in the lands they explored
and they also supported various campaigns of education. Among the dats 1877-1912 the
Ottomans have endeavoured to modernize the education system despite difficult
conditions of that period. Soon after Albania became an Ottoman territory, Kosovo was
the pilot region for the modern education service of the government. As the Ottoman
government endeavoured to increase the quality of education on one side, on the other,
they have tried to increase the awareness of identity among the Albanians in order to
prevent possible assimilation. There exist relevant records in the Republic of Turkey, the
Prime ministry Ottoman Archives. Some 911 documents related to this subject have been
detected in the archives. Based on those records kept among 1877-1912, the government
actions and activities concerning education services have been examined and outlined.
The education practices and institutions opened in six Ottomanprovinces and their
districts and their functioning is the theme of this work.

Key words: Education, Teaching, The Ottoman Empire, Kosova.















KDU 94(560): 008 (=18)
Sadrazamet shqiptar n Perandorin Osmane

MA. Sead Morina

Perandoria Osmane ka qen nj nga perandorit m t mdha t njohura nga
historia e njerzimit. Edhe pse Perandoria Osmane u krijua n Anadoll, ajo me pushtimin
e tokave evropiane, kryeqytetin e saj nga Bursa e transferoi s pari n Adrianopolis, e m
pastaj n Konstadinopolis. Me kt Perandoria Osmane u mundua t tregoj madhshtin
e saj, se si e mbylli nj epok dhe hapi nj epok t re n historin e njerzimit.
Me pushtimin e tokave shqiptare nga Perandoria Osmane, shqiptart shum
shpejt filluan t inkuadrohen n jetn politike t Perandoris Osmane, shpejt e pranuan
fen Islame dhe n kt mnyr ata u bn dhe bashkpronar t Perandoris.
Perandoria Osmane me shqiptart vetm sa u b edhe m e pasur, sepse vet
shqiptart ishin ata q pushtuan dhe i dhan kaheje t ndryshme Perandoris. Kjo bri q
shum shqiptar t zn pozita kye brenda saj.
Perandoria Osmane edhe pse rrnjt i kishte n Anadoll, i kushtonte nj rndsi t
veant Rumelis, pra tokave Osmane n Evrop. Gjat gjith periudhs q ishte n tokat
evropiane ajo bri investime shum t mdha duke ia kaluar edhe Anadollit.
N fillim tokat evropiane t Perandoris Osmane filluan t banoheshin nga turqit e
ardhur nga Anadolli. Mirpo, me kalimin e popullats ballkanike n Islam, ky emigrim
filloi t ngadalsohej e m pas u zhduk. Shkaku kryesor i emigrimit t popullats turke
ishte q t udhheqin administratn n Rumeli. Mirpo, pasi q popullata vendase filloi t
integrohet n administrat, ky emigrim filloi t zhduket.
Gjithashtu jemi dshmitar edhe t emigrimeve t hershme t popullats shqiptare
n Stamboll. Kjo popullat n prgjithsi prbhej nga personalitete dhe intelektual t
kohs. Ky emigrim intelektual shqiptar drejt Stambollit ndoshta sht edhe i natyrshm,
pasi q Stambolli ishte qendr e politiks, kulturs dhe ekonomis euro-aziatike. Ndoshta
ky emigrim bri q edhe shum shqiptar t jen aktiv n jetn politike, administrative e
tregtare n Perandorin Osmane.

Fjal kye: Perandoria Osmane, Sadrazamt, Rumeli, shqiptart

Si e shikuan shqiptart Perandorin Osmane?

Ndonse shqiptart ishin nj popull autokton n Ballkan, bashkpunimi i
Perandoris Osmane me ata ishte i domosdoshm, por edhe shqiptart ndoshta kishin
nevoj pr Perandorin Osmane. Kt e them duke i krahasuar marrdhniet e
shqiptarve me popujt fqinj. Pra marrdhniet e shqiptarve me popujt fqinj ishin t
tensionuara, pasi q sllavt kishin okupuar trojet e banuara me shqiptar, po ashtu kishin
konvertuar me forc shum fise shqiptare n ortodoksizm, duke i larguar ata nga
katolicizmi. Pushtimet dhe dhuna sllave n at koh kundr shqiptarve mund t ishte nj
shtys pr tu bashkuar me Osmant.

Ndoshta edhe kjo ishte nj nga arsyet q do t shohim se shqiptart shum shpejt u
inkuadruan n jetn politike Osmane.
Jlldrm Bejazidi kishte emruar sadrazamin e par me origjin shqiptare.
Ndrsa n at koh ende tokat shqiptare nuk ishin t pushtuara nga Perandoria Osmane.
Ndoshta ky afrim i madh i perandoris ka br q shqiptart t ndien m t sigurt nn
Perandorin Osmane se sa t krijohen aleanca t ndryshme me sllavt, pasi q ata kishin
terrorizuar ata.

Si do t shohim n kt punim Perandoria Osmane nn patronatin e vet nuk
kishte vetm shqiptar por edhe shum popuj tjer, mirpo shqiptart ishin shpirti i
Perandoris Osmane.

Zgjedhja e Sadrazamve dhe kompetencat e tyre n Perandorin Osmane

Perandoria Osmane pas krijimit kishte filluar pushtimet duke u zgjeruar nga
Anadolli e gjer n Vjen. Por, pr t udhhequr nj territor kaq t gjer dhe nj popullsi
t prbr nga shum nacionalitete ajo duhej t kishte nj udhheqsi me vizion t gjer,
e cila do t mundsonte q kta popuj t jetonin nn ombrelln e Perandoris Osmane pa
mos br ndonj kryengritje e cila do t i shkaktonte probleme asaj.

N fillimit t krijimit t Perandoris Osmane nuk kishte sadrazam, por qeveria
prbhej nga dy vezir
1
. Mirpo, me kalimin e kohs Sulltan Murati I njrin nga vezirt
kishte filluar ta quaj Vezirul Azam
2
, q m pas do ta luante rolin e kryeministrit.
3

Zgjerimi i Perandoris Osmane n Rumeli krijoi kushtet e domosdoshme pr
zgjedhjen e kryeministrave dhe rritjen e numrit t kabinetit qeveritar.

Divanu Himajun
4
filloi t prbhej nga vezirt e n krye t vezirve qndronte
Vezirul Azam. Vezirul Azam nuk zgjidhej nga vezirt, por nga vet sulltani. Sulltani kur
vendoste t zgjedhte nj vezirul azam pas shum konsultimesh me Shejhul Islamin
5
,
thrriste personin t cilin do ta zgjedhte edhe vezirt tjer n Divanul Himajun dhe atij ia
jepte vuln mbretrore.
6


1
Ministra
2
Ministri i madh (kreu i ministrave).
3
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 163
4
Qeveria
5
Udhheqja fetare, pra Sulltani nuk merrte asnj vendim pa marr plqimin e udhheqsis fetare.
6
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 164

Kush mund t bhej Vezirul Azam?

Sipas burimeve turke vezirul azam bhej personi, i cili kishte nj shkollim t
mjaftueshm dhe q ishte nj personalitet, q kishte besim te Sulltani dhe te popullata.
Ndrsa pas fillimit t dekadencs n Perandorin Osmane, nuk mund t themi se ka pasur
sadrazama, q jan zgjedhur duke u bazuar n shkollim, por ata zgjedheshin n mnyra t
ndryshme, duke mos merituar detyrn q e kishin para vetes.
1
Gjat ksaj periudhe hasim
nj mori t vrasjeve t sadrazamve.
2
Ata vriteshin duke u dyshuar n moskryerjen e
detyrave ashtu si krkohej nga Sulltani, n disa raste dyshoheshin edhe pr tradhti. Nj
nga shkaqet e stagnimit dhe shkatrrimit t Perandoris Osmane, nga studiuesit e
Perandoris Osmane shihet mos zgjedhja e sadrazamve t duhur pr kohn dhe ndrrimi
i tyre i shpesht n nj detyr si ishte posti i sadrazamit.

Vezirul Azamt n fillim apo m mir t themi gjer n kohn e Sultan Fatihut
prbheshin kryesisht nga turqit, mirpo pas Fatih Sulltan Mehmetit filluan t
zgjedheshin personat q e meritonin kt post edhe n qoft se ata nuk ishin turq.

Veziri i par shqiptar i cili n qeveri kishte hyr n kohn e Sulltan Fatihut
3
, por si
sadrazam ishte zgjedhur n kohn e Sulltan Bejazidit ishte Davut Pasha. Pra shqiptart n
krye t shtetit Osman fillojn t hyjn qysh n vitet 1480, q do t thot vetm
dymbdhjet vite pas vdekjes s Sknderbeut. Zgjedhja e shqiptarve n krye t shtetit
Osman nuk ishte rastsi, pasi q shqiptart prbnin nj pjes t konsiderueshme t
popullats brenda Perandoris Osmane. Por edhe armiqsit e shqiptarve me popujt
fqinj, si ishin sllavt, bri q ata shum shpejt t jen afr Sulltanit dhe t ngjiten n
majat e shtetit Osman. Suksesi i shqiptarve n krye t shtetit Osman ka br q t jet
populli i cili do t kishte m s shumti sadrazam n krye t shtetit Osman.

Gjat ktij studimi kam vrejtur se sadrazamt m t suksesshm kan qen:
Davut Pasha,Ibrahim Pasha, Koprulu Mehmet Pasha dhe Koprulu Mehmet Fazll Pasha,
djali i Mehmet Pashs.
Kompetencat e Sadrazamve

Perandoria Osmane ishte nj shtet i krijuar nga turqit. Fronin e Perandoris
Osmane gjith her e kishin turqit, pra Sulltant ishin turq. Mirpo, sadrazamt ishin
personalitete q menjher pas sulltanit kishin kompetencat m t mdha n perandori.
4



1
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 164
2
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 163
3
Buz Ayhan, Sokulludan Damat Ferite, Osmanli Sadrazamlari, neden kitap yayinlari, Istanbul 2009, Fq26
4
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 164
Q nga fillimi sadrazamt kishin kompetenca q i jepnin drejtim Perandoris
Osmane. Sadrazamt me kompetencat e tyre gjer te Sulltan Sylejmani shohim se i kan
dhn nj kaheje t njjt me sulltanin duke e lartsuar dhe forcuar Perandorin Osmane.
1

Por pas sulltan Sylejmanit, m pas vjen sulltan Selimi II, koh kur dhe fillon nj lloj
stagnimi i Perandoris Osmane.
Edhe pse n kohn e sulltan Sylejmanit kishte sadrazam t krishter, ata prap se
prap kishin dhn nj kontribut t madh n forcimin e Perandoris Osmane.
2
Gjat ksaj
periudhe hasim njrin nga sadrazamt m t prfolur Pargall, Ibrahim Pashn, i cili ishte
nj fmij nga Parga, fshat afr Janins s sotme. Pargall Ibrahim Pasha me
kompetencat q ia kishte dhn Sulltan Sylejmani, kishte br q Perandoria Osmane nga
Bosnja dhe Hercegovina t mbrrij deri n kufijt e Vjens, ndrsa ishujt kryesor n
Detin Mesdhe kishte arritur ti fus nn ombrelln e Perandoris Osmane. Por pas
dnimit me vdekje t Pargall Ibrahim Pashs dhe vdekjes s Sulltan Sylejmanit, shohim
nj periudh stagnimi n Perandorin Osmane.
3
Sulltan Selimi prve disa marrveshjeve
paqeje m Austrin dhe Venedikun, nuk kishte arritur ndonj pushtim i cili do t
zgjeronte kufijt e Perandoris Osmane.
4
Pra me kt shohim rolin shum t rndsishm
t sadrazamve n Perandorin Osmane.

Cilat ishin kompetencat e sadrazamve?

Kompetencat e sadrazamve n Perandorin Osmane ishin mjaft t gjera.
Sadrazamt jepnin llogari vetm para sulltanit, ndrsa llogari krkonin nga vezirt dhe
gjith t tjert q ishin nn administratn e Perandoris osmane.
Sipas vendimit t Fatih Sulltan Mehmetit, sadrazamt kishin kto kompetenca:
5

1. Prfaqsonte Sulltanin n do vend;
2. Ruante Paqen;
3. Mbronte dhe zbatonte ligjet e perandoris;
4. Burgoste;
5. Falte dnime;
6. Dgjonte padi;
7. Vendoste pr padit;
8. Shkatrronte prarjet brenda shtetit;
9. Udhhiqte administratn;

1
Kinross, Lord Perktheu Meral Gasparal, Osmanl mperatorluun Ykselii ve k, Altn Kitaplar,
stanbul, fq. 253.
Kinross, Lord Perktheu Meral Gasparal, Osmanl mperatorluun Ykselii ve k, Altn Kitaplar,
stanbul, fq. 253.

3
Kinross, Lord Perktheu Meral Gasparal, Osmanl mperatorluun Ykselii ve k, Altn Kitaplar,
stanbul, fq 253.
4
Kinross, Lord Perktheu Meral Gasparal, Osmanl mperatorluun Ykselii ve k, Altn Kitaplar,
stanbul, fq 253.
5
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 164
10. Emronte valit, sanxhakt dhe bejlert.
Pra, sipas vendimit t Fatih Sulltan Muhmetit II kto ishin kompetencat e sadrazamit.
Po ashtu gjat korrespodencs diplomatike dhe vendimeve q pr tem kishte
marrdhniet n mes t dy apo m shum vendeve, n kto raste vendoste Sadrazami dhe
nnshkruhej nga ana e tij. Ai kishte drejt t takohej me mbretrit, apo kryetart e
shteteve tjera duke e lajmruar pr t gjitha sulltanin. N marrveshjet e nnshkruara n
mes t shteteve vendosej vula e shtetit Osman n mes, ndrsa nn ann e djatht vendosej
vula dhe nnshkrimi i sadrazamit.
1


(vazhdon)



Albanian Grand Viziers in the Ottoman Empire
MA. Sead Morina

Summary

The Ottoman Empire was one of the greatest empires in the history of humanity.
Although the Ottoman Empire was established in Anatolia, with the invasion of European
lands, its capital transferred from Bursa to Adrianopolis first, and then to
Konstandiopolis. With this the Ottoman Empire tried to tell her majesty how it closed an
era and opened a new era in the history of mankind. With the invasion of Albanian lands
from the Ottoman Empire, Albanians quickly began to participate in the political life of
the Ottoman Empire. Albanians soon accepted Islam and thus they became the co-owners
of the Empire. As we will see in this paper under the auspices of the Ottoman Empire
were not only Albanians but also many other peoples, but the Albanians were the soul of
the Ottoman Empire.

Keywords: Ottoman Empire, Grand Viziers, Rumeli, Albanians.














1
hsanolu, Ekmelettin Editor Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik, stanbul 1999 fq 164






KDU 28:008


T kuptuarit islam i dijes

Dr. Sejjid Vahid Ahtar

Abstrakt

Ndrkoh q mbetet pyetje e hapur nse ekziston apo jo nj epistemologji e
shtjelluar islame, sht e pamohueshme q shtje t larmishme epistemologjike jan
diskutuar n filozofin muslimane, me nj orientim t ndryshm nga ai i epistemologjis
perndimore. Sot po bhen prpjekje pr ti kuptuar shtjet elementare epistemologjike
n raport me at orientim. Kjo sht nj orvatje e muar, q meriton interesimin dhe
inkurajimin ton. Mirpo, ajo mund t jet e frytshme vetm nse ruhet praktika e
analizs rigoroze, duke i kushtuar vmendje t kujdesshme prkufizimeve t prpikta t
koncepteve t ndryshme t prfshira. Duke patur parasysh kt, n punimin ton do t
bhet nj prpjekje pr t prvijuar hijet dhe konotacionet e termit ilm (dije) n
kontekstin islam. Shpresojm q kjo orvatje e shkurtr do t shrbej si hap drejt nj
themelvnieje t ardhshme pr ndrtimin e suazs s nj teorie islame t dijes.

Fjal kye: dija, dija fetare, intelekti (aql), njohja

N teorin islame t dijes, termi i prdorur pr diturin n arabisht sht ilm, i
cili - si ka theksuar me t drejt Rosenthal - mbart konotacion shum m t gjer se
sinonimet e tij n anglisht e gjuh t tjera perndimore. Dituria si shpreh dot t gjitha
aspektet e ilmit. Dija n botn perndimore nnkupton informacion mbi dika, hyjnore
apo materiale, ndrsa ilmi sht term gjithprfshirs q mbulon teorin, veprimin e
arsimin. Duke theksuar rndsin e ktij termi n qytetrimin musliman e n Islam,
Rosenthal thot se ai u jep atyre nj trajt t dallueshme.

sht e vrteta, nuk ekziston koncept q t ket qen prcaktues n t gjitha
aspektet e qytetrimit islam sa ilmi. Kjo vlen edhe pr m t fuqishmin ndr t gjith
termat e jets fetare muslimane, si pr shembull tewhid (njohja e Njshmris s Zotit),
ed-din (feja e drejt) e shum t tjer q prdoren e theksohen vazhdimisht. Asnjri prej
tyre nuk barazohet me ilmin n thellsin e kuptimit dhe gjersin e prdorimit. Nuk ka
deg t jets intelektuale muslimane, ose asaj fetare e politike, apo edhe jets s
prditshme t muslimanit mesatar q t mbetet e paprekur nga qndrimi gjithmbizotrues
ndaj dituris, si dika me vler t eprme pr muslimanin. Ilmi sht islam, edhe pse
teologt kan ngurruar ta pranojn saktsin teknike t ktij barazimi. Vet fakti i
diskutimit t tyre pasionant t konceptit dshmon pr rndsin e tij themelore n Islam.

Mund t thuhet se islami sht udha e dituris. Asnj fe apo ideologji tjetr nuk
e ka theksuar aq shum rndsin e ilmit. Fjala alim prdoret 140 her prgjat
Kuranit, ndrsa el-ilm 27 her. N trsi, numri i ajeteve ku prdoret fjala ilm ose
derivatet e saj sht 704. Ndihmsit e dituris, sikurse libri, pena, boja etj prmenden po
aq. Kalem prdoret n dy vende, kitab n 230 ajete, ndr t cilt 81 kan t bjn me
Kuranin. Fjal t tjera q lidhen me shkrimin shfqen n 319 ajete. sht me rndsi t
vrehet q pena e libri jan thelbsor pr arritjen e dijes. Shpallja islame filloi me fjaln
ikra (lexo! ose recito!).

Sipas Kuranit, ora e par e msimit pr Ademin filloi pak pas krijimit t tij, dhe
atij iu msuan t gjith Emrat.

All-llahu sht msuesi i par dhe udhzuesi absolut i njerzimit. Kjo dituri nuk iu
dha as engjjve. N librin e njohur Usul el-Kafi ka nj thnie t Imamit Musa el-Kadhim
se ilmi sht tre llojesh: ajatun muhkamah (shenjat e pakundrshtueshme t Zotit),
faridetun adileh (detyrime t drejta) dhe sunnat el-kaimeh (tradita t vrtetuara nga
Profeti s.a.v.a.). Kjo nnkupton se ilmi, arritja e t cilit sht detyr pr t gjith
muslimant mbulon shkencat e teologjis, filozofis, ligjit, etiks, politiks dhe urtis s
msuar ummetit nga Profeti (s). Gazaliu ka dalluar n mnyr t pajustifikueshme
ndrmjet llojeve t dobishme e t kota t dijes. Islami n t vrtet nuk e konsideron asnj
form dijeje si t dmshme pr njerzit. Mirpo, ajo q n Kuran sht quajtur dije e
kot apo thn m mir e dmshme, qndron n pseudoshkencat ose bestytnit e kohs s
xhahilijjetit.

Ilmi sht tre llojesh: informacion (kundrejt padituris), ligje natyrore dhe
njohuri prmes hamendsimit. Lloji i par dhe i dyt i dijes konsiderohen t dobishm
dhe arritja e tyre sht br e detyrueshme. Kurse llojin e tret, i cili i referohet asaj q
quajm supozim e hamendje, apo q shoqrohet nga dyshimi do ta shqyrtojm m von,
ngase hamendja ose dyshimi jan nganjher thelbsor pr dijen, si mjet ama e jo si
qllim.

Krahas ajeteve t ndryshme kuranore q theksojn rndsin e dituris, ka qindra
hadithe profetike q i nxisin muslimant t arrijn t gjitha llojet e dijes nga cilido cep i
bots. Gjat periudhs s tyre t vendnumrimit dhe rnies, muslimant e kufizuan veten
n teologji si forma e vetme e detyrueshme e dijes, nj qndrim i cili prgjithsisht por
gabimisht i vishet sulmit t filozofis dhe shkencave n botn islame nga Gazaliu.
Sigurisht, Gazaliu kaloi npr nj periudh t turbullt skepticizmi, por n t vrtet ai
ishte n krkim t siguris, t ciln nuk e gjeti n dijen diskursive por n prvojn
mistike.

Duhet thn n favor t tij se ai shtroi rrugn pr lirimin e besimtarit nga imitimi
i verbr dhe t ndihmuarit e tij pr tiu qasur krkimit t dijes s sigurt.

N botn islame, gnosa (ma'rifeh) dallohet nga dija n kuptimin e arritjes s
informacionit nprmjet proeseve logjike. N botn joislame t mbizotruar nga tradita
greke, urtia (hikmeh) konsiderohet m e lart se dija. Por n Islam, ilmi nuk sht thjesht
dije. Ai sht sinonim me gnosn (ma'rifeh).

Dituria konsiderohet e nxjerr nga dy burime: intelekti ('akl) dhe dija e
drejtprdrejt dhe e pandrmjetsuar q arrihet npmjet prvojs mistike ('ilm huzuri).

sht me rndsi t vrehet se n Kuran e Hadith vihet theks i madh mbi
ushtrimin e intelektit, sidomos n shtjen e ixhtihadit. N botn sunnite fjala kijas
(metoda e arsyetimit analogjik e parashtruar nga Imam Ebu Hanife) pranohet si vegl
ixhtihadi, por msuesi dhe udhzuesi i tij shpirtror Imami Xha'fer es-Sadik i dha
prparsi intelektit ('akl) n kt shtje. N krejt literaturn imamite t fikhut dhe
usulul-fikhut, akli theksohet shum m tepr, sepse kijasi sht vetm nj form
thuajse-logjike argumentimi, ndrsa akli rrok t gjitha aftsit racionale t njeriut. Madje
edhe intuita ose prvoja mistike shihen si stad m i lart i aklit. N litraturn imamite
n veanti dhe sunniten n prgjithsi, akli konsiderohet si parakusht pr diturin.

Duke filluar me Usul el-Kafi, t gjitha prpilimet imamite t Hadithit ua
kushtojn kreun e tyre t par meritave t aklit dhe virtyteve t ilmit. N prpilimet
sunite t Hadithit, prfshir Sihah es-sitteh deri tek Ihja Ulum Ad Din e Gazaliut ksaj
shtjeje i kushtohet nj kre, t cilit megjithat nuk i jepet prparsi. Kjo tregon se n
mesin e muslimanve ekziston njzshmri mbi rndsin e aklit, i cili merr formn e
termave teakkul, tefekkeh dhe tedebbur n Kuran.

Ushtrimi i intelektit (akl) sht domethns pr tr literaturn islame, q luajti
rol t rndsishm n zhvillimin e t gjitha llojeve t dijes, shkencore ose tjetrsoj, n
botn muslimane. N shekullin XX, mendimtari musliman nga India, Muhammed Ikbal
theksoi n veprn e tij Rindrtimi i Mendimit Fetar n Islam se ixhtihadi sht parim
dinamik n trupin e Islamit. Ai pohon se shum prpara Francis Bacon-it, parimet
shkencore u theksuan nga Kurani, i cili nnvizon rndsin e vzhgimit dhe
eksperimentimit n arritjen e prfundimeve t sigurta. Mund t theksohet gjithashtu se
juristt dhe komentatort musliman t Kuanit prdornin analizn gjuhsore n
interpretimin e urdhresave kuranore dhe Sunnetit t Profetit (s.a.). Vepra Tehafut el-
felasifeh e Gazaliut sht mbase trajtesa e par filozofike q prdori metodn analitike
gjuhsore pr t sqaruar shtje t caktuara filosofike.

Personalisht mendoj se ai sht m shum viktim e keqdashjes sesa i kuptuar si
duhet - si nga interpretuesit musliman besimdrejt, ashtu edhe ata liberal t filozofis s
tij. Metoda e tij e dyshimit i shtroi rrugn veprimtaris intelektuale t shndetshme n
botn islame, mirpo pr shkak t rrethanave historike e shoqrore, ajo kulmoi n
stagnimin e mendimit filozofik dhe shkencor, gj q e bri at shnjestrn e kritikave nga
filozoft m von.

Kishte dallim ndrmjet urtis (hikmeh) dhe dituris n filozofin para-islame t
zhvilluar nn ndikimin e mendimit grek. N Islam nj dallim i till nuk ekziston. Ata q i
theksuan dallime t tilla e uan mendimin islam drejt ujrave joislame.

Filozof si el-Kindi, el-Farabi dhe Ibn Sina konsiderohen hakim (filozof) e, n
kt kapacitet, epror ndaj ulemas dhe juristv (fukaha). Ky keqkonceptim solli
sulmin e Gazaliut ndaj filozofve. Islami sht fe q i fton ndjeksit e vet ta ushtrojn
inteligjencn dhe ta prdorin diturin pr t arritur t vrtetn e prfundme (hakk).
Mendimtart musliman pvetsuan shtigje t ndryshme pr arritjen e ktij qllimi. Ata
q quhen filozof iu prkushtuan logjiks e metods shkencore dhe prbuzeshin nga
sufit, ndonse disa prej tyre, sikurse Ibn Sina, el-Farabi dhe el-Gazali iu mbshtetn
udhs mistike n krkimin e s vrtets n stade t ndryshme t krkimit t tyre. Si
thash m lart, fjala ilm nuk mund t prkthehet si dije e thjesht; duhet theksuar se ajo
sht edhe gnos (marifeh). Mund t gjinden elemente t mendimit mistik n shkrimet e
shum filozofve musliman.

N veprn Keshf ul-mahxhub t Ali Huxhviriut bhet dallim ndrmjet khaber
(informacionit) dhe nazer (mendimit analitik). Kjo vlen jo vetm pr sufit, por edhe
shumicn e filozofve musliman q synuan t arrinin dijen e prfundme e cila do t
prfshinte t gjitha gjrat, materiale apo hyjnore. N traditn filozofike perndimore
bhet dallim ndrmjet dijes pr Qenien Hyjnore dhe dijes q ka t bj me botn fizike.
Por n Islam nj dallim i till nuk ekziston.

Marifeh sht dije prfundimtare q buron nga njohja e vetes: Men arefe
nefsehu fe ked arefe Rabbehu (kush njeh veten njeh Zotin e tij). Ky proces prfshin
gjithashtu njohjen e bots dukurore. Prandaj, urtia dhe dituria q mbahen si dy gjra t
ndryshme n botn jomuslimane jan e njjta gj n perspektivn islame.

N diskutimin e dituris, lind nj pyetje e rndsishme mbi at se si mund t
kaprcehen dyshimet n lidhje me doktrina t caktuara mbi Zotin, gjithsin e njeriun. N
prgjithi, besohet se n Islam nuk ka vend pr t dyshuar ose vn n pyetje ekzistencn
e Zotit, profetsin e Hazreti Muhammedit (s.a.) dhe udhresat Hyjnore, se Islami krkon
nnshtrim t pekuivok ndaj diktateve t tij. Kjo prshtypje e prgjithshme sht
keqkonceptim, po t shohim theksimin e aklit nga ana e Islamit. N shtjen e rrnjve
t besimit (usul ed-din), besimtari duhet t pranoj tevhidin, nubuvvetin dhe maadin (t
cilve n shkolln e Ehl ul-Bejtit u bashkangjiten edhe dy nnparime: Drejtsia Hyjnore
[adl] dhe Imameti) mbi baza racionale ose mbshtetur n prvojn ekzistenciale vetjake.
Kjo siguron q t mos i lihet vend dyshimit e skepticizmit n Islam, prpara arritjes s
siguris n iman. Sufit e kan prshkruar imanin n tre shkall: ilmul-jekin (dije e
sigurt), ajnul-jekin (dije me an t shikimit) dhe hakkul-jekin (dije me an t unitetit
t subjektit dhe objektit. Shkalla e fundit arrihet nga t zgjedhurit e pakt.

Ilmi prmendet n shum vargje kuranore si drit (nur), dhe All-llahu
prshkruhet si Nuri i prfundm, ka do t thot se ilmi n kuptimin e prgjithshm sht
sinonim me dritn e All-llahut. Kjo drit nuk ndrion prgjithmon pr t gjith. Ajo
fshihet nganjher nga ret e dyshimit q lind n mendjen e njeriut. Dyshimi interpretohet
nganjher n Kuran si errsir, por edhe injoranca paraqitet si errsir n mjaft vargje t
tij. All-llahu xh.sh. prshkruhet si nur, dhe dituria simbolizohet gjithashtu nga nuri.
Injoranca sht errsir dhe marifeh sht drit. N ajetin kursi All-llahu xh.sh. thot:

{All-llahu sht Drita e qiejve dhe e toks ... All-llahu sht Mbikqyrsi i
besimtarve dhe Ai i udhzon ata nga errsira n dit}.

Zakonisht errsira interpretohet si mosbesim, kurse drita si besim n Zot. Ka
shum vargj n Kuran dhe tradita t Pejgamberit (s.a.) q theksojn se drita mund t
arrihet nga ata q luftojn kundr errsirs.

Ndr filozoft musliman, veanrisht disa mutezili si Nizzami, el-Xhahidhi, el-
Xhubbai e t tjer prvetsuan rrugn e skepticizmit. Gazaliu ishte m i shquari ndr
filozoft musliman t kohs, i cili n autobiografin e tij el-Munkidh min ed-delel
shtjelloi udhn e skepticizmit, t ciln ai e shkeli pr t arritur t vrtetn. Disa
mendimtar musliman, si Ebu Hashim el-Xhubbai, el-Bakilani, en-Nizzami dhe t tjer
mbrojtn skepticizmin pr t arritur besim t patundur fetar. Skepticizmi sht qndrim
me tre kuptime t ndryshme: mohim t krejt dijes, agnosticizm dhe metod pr t arritur
t sigurtn. Shumica e filozofve musliman synuan qllimin e siguris.

Kuptimi i prgjithshm i skepticizmit si pamundsi e arritjes s dijes nuk
prputhet me msimet islame. Ai sht i pranueshm vetm kur shpie nga pasiguria n
siguri. Metoda skeptike ka dy aspekte: kundrshtimin e tr dijes absolute dhe pranimin e
rrugs pr t kaprcyer pasigurin. Filozoft musliman kan ndjekur rrugn e dyt, sepse
n Islam theksi vihet mbi kundrshtimin e besimit t verbr. Shejh el-Mufidi, nj teolog
dhe jurist i shquar imami ka thn se ekziston nj ndarje shum e ngusht e besimit nga
mosbesimi prderisa besimtari t imitoj teolog t caktuar. Sipas tij, imituesi sht n
buz t mosbesimit (kufr).
N Islam, ilmi nuk kufizohet tek arritja e dijes, por prfshin aspekte socio-
politike dhe morale. Dituria nuk sht thjesht informacion; ajo u krkon besimtarve t
veprojn sipas bindjeve t tyre dhe tu prkushtohen qllimeve q Islami synon t arrij.
Me pak fjal, teoria e dijes n perspektivn islame nuk sht thjesht teori e
epistemologjis. Ajo kombinon diturin, deprtimin dhe veprimin shoqror si prbrs t
saj. Do t doja t citoja nj hadith profetik t prcjell nga Emirul-Muminin Imam Ali
ibn Ebi Talibi: Nj her Xhibraili erdhi tek Ademi a.s. dhe i krkoi t zgjidhte midis fes
(din), turpit (haja) dhe intelektit (akl). Kur Ademi a.s. zgjodhi aklin, Xhibraili u tha dy
t tjerve t trhiqeshin me t n qiell, por ata u prgjigjn se ishin urdhruar nga All-
llahu q ta shoqronin aklin kudo q t ndodhej.

Kjo tregon se sa prfshirse jan nocionet e intelektit dhe dituris n Islam dhe sa
thellsisht t lidhura jan ato me besimin e moralin.

Zhvillimi i gjithanshm i degve t ndryshme t dituris q lidhet me dukurit
fizike e shoqrore, si dhe proesi i argumentimit logjik pr mbrojtjen e doktrins islame
dhe nxjerrjen e gjykimeve ligjore (ahkam) nga urdhresat kuranore dhe tradita profetike
i detyrohet nocionit t ilmit n Islam.

Dija shkencore, q prfshin shkencat natyrore dhe fizike, u krkua e u zhvillua me
vrull nga shkenctart dhe matematikant musliman q nga dekadat e fundit t shekullit
t par hixhri. Prpjekja shkencore gjeti periudhn e saj lulzuese me ngritjen e Bejt ul-
hikmeh gjat sundimit t el-Memnit. Ska dyshim q ndihmesat madhore n filozofi e
shkenca u bn nga iraniant, mirpo miti i krijuar nga orientalistt se dy burimet
themelore t Islamit, Kurani e Sunneti nuk prmbajn ide shkencore dhe filozofike sht
krejtsisht i gabuar. Si u theksua m lart, Kurani e Hadithi jo vetm q i inkurajuan,
madje i obliguan muslimant q ta krkonin t vrtetn lirisht nga t gjitha burimet e
mundshme, por prmbanin gjithashtu udhzime t caktuara udhrrfyese q mund ti
ofronin themel t sigurt zhvillimit t shkencave fetare e t tjera. Disa hadithe profetike
madje i japin prparsi dijes mbi adhurimet vullnetare. Ka mjaft tradita q tregojn se
gjumi i dijetarit sht m i vlefshm se dalja pr haxh e injorantit dhe pjesmarrja e tij n
xhihad, dhe se pika e bojs s dijetarit sht m e shenjt se gjaku i dshmorit. Emir el-
Mu'minin 'Aliu ka thn se shprblimi pr devotshmrin do ti jepet besimtarit n botn
tjetr n prpjestim me shkalln e zhvillimit intelektual dhe dituris s tij.

Islami nuk ka pretenduar kurr se vetm teologjia sht e dobishme, ndrsa
shkencat empirike t kota apo t dmshme. Ky koncept sht prhapur nga klerik
gjysm-analfabet ose shrbyesit e kohs nga mesi i tyre, t cilt krkonin ti mbanin
muslimant n errsirn e injorancs dhe besimit t verbr, n mnyr q t mos ishin n
gjendje tu kundrviheshin sundimtarve shtyps dhe tu bnin qndres teologve t
oborrit t tiranve. Ky qndrim solli jo vetm dnimin e shkencs empirike, por edhe t
ilmul-kelamit e metafiziks, ka solli rnien e muslimanve n politik dhe ekonomi.

Edhe sot madje, segmente t gjera t shoqris muslimane vuajn nga kjo
smundje. Ky qndrim i pashndetshm dhe antidituror lindi disa lvizje q i
konsideronin librat elementar t teologjis si t mjaftueshm pr muslimanin dhe
dekurajonin prvetsimin e dijes empirike si dobsuese e imanit.

Prve Shejh el-Mufidit dhe dijetarve te tjer imami, nj sr juristsh dhe
ulemash sunni, madje edhe ata q mbahen pr konservator, si Ibn Tejmijje dhe Ibn
Kajjim el-Xheuzijje e konsideronin imitimin (teklid) si t pambshtetur dhe t dmshm
fetarisht.

Xhelal ed-Din es-Sujuti mendonte se teklidi ishte ndaluar edhe nga seleft edhe
nga khaleft (brezat e par dhe ata t mvonshm t dijetarve, prkatsisht). Ai citon
kundrvnien e Shafiiut ndaj teklidit. Ibn Hazmi ndoqi t njjtn linj. Kta si dhe
shum jurist e teolog t tjer theksuan ushtrimin e aklit dhe ixhtihadit si t
detyrueshm pr besimtart. Hz. Aliu i dha vend krenar arsyes edhe n shtjet e fes.
Ebu Ala' el-Ma'arri besonte q nuk kishte imam prve arsyes. sht e qart pra, se si
imamitt, ashtu edhe sunnit, pavarsisht dallimeve t tyre n disa shtje, u pajtuan mbi
roin e arsyes dhe domosdoshmrin e ixhtihadit.

sht fatkeqsi q disa lvizje t kohve t fundit n kryengritjen islame n botn
sunnite, si Egjipt, Saudi, Marok, Algjeri, Sudan etj i kundrvihen arsyes dhe predikojn
imitim, duke e shtrembruar rolin e ixhtihadit dhe duke shprfillur edhe teolog madhor
selefi. Ata nuk e kuptojn se ky qndrim sht vetkundrshtues dhe vetmunds pr
kauzn e tyre. sht shenj e mir q, krahas kundrshtimit t aklit kohve t fundit nga
disa qarqe sunnite, po bhen prpjekje pr ta rigjallruar ushtrimin e ixhtihadit dhe pr t
kombinuar dijen shoqrore, shkencore e laike me msimdhnien e teologjis,
jurisprudencs (fikh), metodologjin e jurisprudencs (usulul-fikh), shkencn e hadithit,
shkencn e jetshkrimeve t transmetuesve (ilm er-rixhal), teologjin (kelam) dhe
komentimin e Kuranit (tefsir), zotrimi i t cilave sht thelbsor pr ixhtihadin n
shtjet e besimit dhe praktiks.

Nj tjetr mit i prhapur nga orientalistt, se mendja arabe nuk ishte e prirur pr
filozofim dhe se ishte mendja ariane, pra persiant, ajo q futi filozofin n botn
muslimane, sht po aq e pabazuar dhe prbn komplot kundr historis s filozofis
muslimane dhe ndihmess s saj domethnse n zhvillimin e shkencave, q i solln dobi
jo vetm bots muslimane, por kontribuan edhe n pasurimin e dituris, kulturs e
qytetrimit njerzor. Pr ironi - megjith pretendimet se mendja ariane e futi filosofin
dhe mendimin e krkimin shkencor n Islam - filosofia muslimane quhet filozofi arabe
nga orientalistt, duke nnkuptuar nj kundrshti t brendshme n paragjykimin e tyre
ndaj semitve. N Islam, pas Kuranit e Hadithit profetik, ligjratat, letrat dhe thniet e
Aliut, t mbledhura m von nn titullin Nehxhul-belaghe prmbanin farrat e
hulumtimit filozofik dhe shkencor. Dhe Aliu ishte arab! Po kshtu, mutezilit, q njihen
si racionalistt e par n mesin e muslimanve ishin arab. Edhe ai q konsiderohet si
filosofi i par zyrtar islam, el-Kindi, ishte arab.

Pas zbehjes s hulumtimit filozofik e shkencor n lindjen muslimane, filozofia
dhe shkencat lulzuan n perndimin musliman, n saj t prpjekjeve t mendimtarve
me prejardhje arabe si Ibn Rushd, Ibn Tufejl, Ibn Baxheh e Ibn Khaldun, babai i
sociologjis dhe filozofis s historis. Filozofia e historis dhe shoqris e Ibn Khaldunit
sht lulzimi i fars s hershme nga mendimtart musliman n sferat e etiks dhe
shkencs politike si Miskevejh, ed-Davvani e Nasir ed-Din et-Tusi. Merita pr vmendjen
serioze t kushtuar ndaj filozofis socio-politike i takon Farabiut, i cili shkroi libra mbi
kto shtje, me titull Medinet el-fadileh, Ara' ehl ul-medinet el-fadileh, el-Mileh el-
fadileh, Fusul al-medenijjeh, Sireh Fadileh, Kitab es-Sijaseh el-medenijjeh etj.

Muslimant nuk i mosprfilln kurr problemet socio-politike, ekonomike dhe t
tjera q kishin t bnin me realitetin fizik e shoqror. Ata kontribuan fuqimisht ndaj
qytetrimit njerzor dhe ushtruan mendimin e hulumtimin e tyre t lir n lmij t
ndryshm t dituris, me rrezikun e dnimit si heretik e madje jobesimtar. Besimtart e
vrtet dhe t palkundur n Islam si Gazaliu, Ibn Rushdi, Ibn Baxheh, el-Hejthemi, Ibn
'Arabiu e Mulla Sadra nuk u kursyen nga fetvat e kufrit nga mbshtetsit e imitimit t
verbr, t cilt ishin armiqsor ndaj parimit t ixhtihadit, krkimit shkencor dhe
mendimit kritik.

Bashk me astronomt, matematikant, shkenctart e mjekt musliman si Ibn
Sina, Zekerijja er-Razi dhe t tjer q ishin vendimtar n zhvillimin e dituris dhe
qytetrimit njerzor, do ishte e padrejt t mos prmendeshin ndihmesat domethnse t
Vllezrve t Pastrtis (Ikhvanus-Safa), nj grup dijetarsh e mendimtarsh shiit-
ismaili q shkruajtn trajtesa origjinale mbi tema t larmishme filozofike e shkencore,
nj prpjekje kjo e cila prbn orvatjen e par pr hartimin e nj enciklpoedie n
periudhn e njohur.

Si prfundim, mund t pohohet me t drejt se teoria islame e dijes ishte
prgjegjse pr lulzimin e nj kulture t mendimit t lir dhe hulumtimit shkencor
racional q prfshinte gjithashtu sferat e teoris dhe praktiks.

Prktheu: Edin Q. Lohja





Islamic understanding of knowledge
Dr. Seyed Vahid Ahtar


Summary

While it is an open question whether or not there's an elaborate Islamic
epistemology, it is undeniable that various epistemological issues are discussed in
Muslim philosophy with an orientation different from that of Western epistemology.
Today, efforts are being made to understand the basic epistemological issues in relation to
that orientation. This is a valuable effort that deserves our interest and encouragement.
However, it can be fruitful only if the practice of analysis is strictly maintained, paying
careful attention to the precise definitions of the various concepts involve. Given this, in
our paper we will attempt to delineate the shadows and connotations of the term 'ilm
(knowledge) in the Islamic context. Hopefully this brief effort will serve as a step towards
a future groundwork to build a scope of Islamic theory of knowledge.

Keywords: knowledge, religious knowledge, intellect ('aql), recognition





















KDU 28 - 23


Hermeneutika e re e Islamit: sfidat prpara

Sead Zimeri

Abstrakt

Interpretimet klasike t Kur'anit kan krijuar dhe vazhdojn t krijojn
kundrshtim. Interpretimeve klasike te Kuranit u sht bere dhe vazhdon tu behet
rezistenc. Kjo rezistenc merr nj numr formash t ndryshme. Pavarsisht nga dallimet
e tyre t dukshme, ajo q ato kan t prbashkt sht se t gjitha ato krkojn ta lirojn
shpirtin islam" nga prangat me t cilat sht lidhur me zinxhir. Flitet pr lirim,
emancipim, prtritje dhe reformim nprmjet Islamit. Madje edhe leximet m regresive
paraqiten si kthim emancipues tek Burimet. Paknaqsia nuk kufizohet vetm te njri
grup, por ka prfshir t gjitha grupet, qofshin prparimtare apo t prapambetura, fetare
apo laike, politike apo jopolitike. N kt artikull un do t shqyrtoj n prgjithsi
propozimin, q e kan t gjitha grupet e prekura nga fryma e paknaqsis, por me nj
fokusim t veant mbi feminizmin islam, t kthimit t drejtprdrejt dhe t
pandrmjetm n Kur'an. Un do t argumentoj se kthimet e tilla jan hermeneutikisht t
pamundura, intelektualisht t pasigurta dhe politikisht t dyshimta. do kthim sht nj
kthim i ndrmjetsuar dhe interpretimet klasike jan ende nj burim i domosdoshm pr
kuptimin e Kur'anit. Kritika ime ka pr qllim t tregoj se kto kthime me t gjitha
manifestimet e tyre t ndryshme vuajn nga mungesa e hermeneutiks, e cila mund t
tregohet e drejt ndaj Librit, interpretimeve t tij klasike, si dhe aspiratave t ndryshme t
myslimanve bashkkohor n kontekstet globale. Paknaqsia, me fjal t tjera, ende
nuk e ka gjetur formn e saj m t artikuluar dhe t definuar.

Fjal kye: Islami, Kurani, hermeneutika, feminizmi

Problemi me t cilin prballet muslimani i sotm nuk sht nse
ai duhet ta zbatoj at q Zoti ka drguar ", por q t zbuloj dhe
t kuptoj at q Zoti ka drguar; t vrtetoj dhe t zotroj n
mnyr t sigurt at q sht n Libr.... I tr problemi sht
prcaktimi se far sht saktsisht ajo prmbajtje. Pyetja q
shqetson mendjen e muslimanit bashkkohor sht Cili sht
imperativi moral t cilin Kur'ani i Shenjt e ka sjell nga Zoti? Si
lexohet ai kur prkthehet n gjuhn e obligimit q lidhet
drejtprdrejt me situatat konkrete t jets reale?
1


Q ekziston nevoja pr nj hermeneutik t re t Islamit, sht nj gj
q sot nuk vihet fare n dyshim. Hermeneutika klasike, e demonstruar si n
tefsir ashtu edhe n usul el fikh, sht n kriz: t metat e saj jan br
shum t dukshme pr tu injoruar dhe pohimet e saj jan ngulitur aq thell
n kontekstin e tyre historik sa q nuk jan n gjendje q t'iu prgjigjen
sfidave me t cilat prballen muslimant sot. Moderniteti, me aspektet e tij
shkencore, teknologjike, politike dhe filozofike, e ka ndryshuar mnyrn se
si ne e perceptojn situatn ton n bot.

Shum pohime, t cilat hermeneutika klasike i quan t sigurta, i jan t
nnshtruar kritiks dhe jan provuar t jen n kundrshtim me "frymn" e
Islamit. Feminizmi islam,
2
pr shembull, ka zbuluar nj numr t madh t
ktyre pohimeve q kishin infiltruar dhe m pas kishin prcaktuar
fushveprimin dhe vizionin mbi t cilat u bazua hermeneutika klasike
islame. Prkundr faktit se ka prova t mjaftueshme tekstuale q e
mbshtesin pikpamjen barazimtare t qenieve njerzore dhe barazin
gjinore, shum rregulla t fikh-ut dhe interpretime t tefsir-it i kan
diskriminuar grat. Kur vendosen nn maksimn e egalitarizmit dhe
barazis, dy shtyllat e hermeneutiks islame n zhvillim, t metat e
hermeneutiks klasike bhen pengesa t vrteta pr realizimin e
egalitarizmit islam.


1
Ismail el-Faruki, cituar sipas: Abdullah Said-it (2006). Interpreting the Quran: Towards a contemporary
Approach. Routledge, Londr dhe Nju Jork, f. 15.

2
Feminizmi islam sht nj lvizje e cila krkon lirimin e grave prmes nj rileximi t Islamit, veanrisht
t Kur'anit. Ai lindi n Iran por u prhap n t gjith globin. Prfaqsueset kryesore t tij mund t thuhet se
JANE Amina Muhsin-Wadud dhe Esma Barlas. "Feminizmi islam" sht "nj diskurs dhe nj praktik
feministe q e nxjerr t kuptuarin dhe mandatin i tij nga Kur'ani, duke krkuar t drejtat dhe drejtsin
brenda kuadrit t barazis gjinore pr meshkujt dhe femrat n trsin e ekzistencs s tyre. Feminizmi
islam e shpjegon iden e barazis gjinore si pjes prbrse t nocionit kuranor t barazis s t gjith
qenieve njerzore (insan) dhe krkon zbatimin e barazis gjinore n shtet, n institucionet civile, si dhe n
jetn e prditshme. Ai e refuzon nocionin e nj dikotomie publike/private (meq ra fjala, q mungonte n
jurisprudencn e hershme islame apo fikh) duke konceptualizuar nj ummet holistic (t shenjtruar) n t
cilin idealet kuranore jan vepruese n gjith hapsirn". Margot Badran, Islamic Feminism Revisited, e
prjavshmja El-Ahram, on-line 9-15 shkurt 2006, nr. 781. Shih gjithashtu: Anouar Mexhid, The Politics of
Feminism in Islam, Signs: Shenjat, Vol. 23, Nr. 2. dimr 1998, f. 354; Valentine M. Moghadam,
Islamic Feminism and Its Discontents: Toward a Resolution of the Debate, Signs: Journal of Women in
Culture and Society 2002, vol. 27, nr. 4. Ziba Mir-Hosseini (1999). Islam and Gender: The Religious
Debate in Contemporary Iran, Princeton, NJ: Princeton University Press.
Ndrkoh q prpjekjet pr zhvillimin e hermeneutiks s re t Islamit
duhet t inkurajohen dhe t prkrahen intelektualisht, ne gjithashtu duhet t
jemi vigjilent kundrejt gabimeve t saj t mundshme. Nj prej gabimeve t
tilla sht dshira pr t anashkaluar dhe pr t pezulluar n nj far mnyre
historin e interpretimit t Islamit dhe pr ta lexuar Kur'anin direkt. Kjo
bazohet n supozimin se esenca e Islamit sht shprehur dhe prfshir n
Kur'an.
1
Megjithat, ky sht nj supozim romantik dhe si i till nuk mund
t shpjegoj se si nxirret kuptimi pr shkak se ai e nnvlerson rolin e
interpretuesit. Kuptimi nuk sht vetm pron e tekstit; interpretuesi vendos
mbi tekst nj korniz reference prmes s cils teksti merret i filtruar dhe
bhet i kapshm si nj njsi kuptimplote. Ky proces i asimilimit t nj
horizonti t ndryshm n veten ton, nse nuk harmonizohet me njohjen e
kontekstit t origjins s tij dhe pranimit t tij, sipas t gjitha gjasave, do t
oj drejt nj vizioni romantik t Islamit, t prbaltur me lexime anakronike.

Pavarsisht nga t metat e hermeneutiks klasike, qasja jon ndaj saj
duhet t jet joreduktuese dhe studiuese. Ajo sigurisht nuk reduktohet ne te
metat e saja. Refuzimi i thjesht i hermeneutiks islame na privon nga nj
tradit e pasur njohurish, ku jo donjra prej t cilave ka qen obskurantiste.
E njjta hermeneutik, e cila i zbriti grat n nj pozit m t ult n
hierarkin shoqrore, ka ofruar gjithashtu mnyra pr ti prmbysur pohimet
e veta.

Pohimet e saj gjithashtu nuk jan uniforme: hermeneutika klasike ka
treguar nj larmi t madhe t qasjeve ndaj Kuranit dhe tradits
pejgamberike. Pluralizmi i saj sht burim i fuqis, jo i dobsis. Pluralizmi
hermeneutik vepron madje edhe te nj dijetar i vetm. Dijetari i shquar dhe
me ndikim, historiani dhe ekzegjeti (komentuesi) i Kuranit, Ebu Xha'fer
Muhamed Ibn Xherir el-Tabariu (vdiq m 923), pr shembull, sht i till q
n ekzegjezat e tij sjell disa interpretime, disa prej t cilave madje jan
kontradiktore. Edhe pse ka preferencat e tij, ai rrallher argumenton n
mnyr eksplicite kundr interpretimeve t tjera. Ai nuk i censuron
pikpamjet e kundrta, por i sjell dhe lejon ato t ndrveprojn me njra-
tjetrn. Ai sigurisht ka kritere pr przgjedhjen e ktyre interpretimeve,
saktsin logjike (filologji), pranueshmrin teologjike si dhe pluralizmin

1
Yaar Nuri ztrk, por jo vetm ai, ka shkruar gjersisht mbi at q ai e quan Islam kur'anor. Ndrmjet t
tjerash, ai thot: "Ne themi Islam kuranor, sepse jasht Kuranit nuk ka Islam". Shih librin e tij (1996),
Konferanslarm: Bir Imanin Destlanmas, Yeni Boyut Istanbul, f. 9. Shih gjithashtu dy librat e tij kryesor
n gjuhn turke: (2001) Kur'an'daki Islami, Yeni Boyut, botim i 39-t, Istanbul; dhe (2001), Islami Nasl
Yozlastrld? Yeni Boyut Istanbul.
hermeneutik ose mendjegjersin hermeneutike. Pra, nuk sht e vrtet q
prkthyesit klasik i linin paragjykimet e tyre t prcaktonin kuptimin e
tekstit n kurriz t saktsis logjike, pranueshmris teologjike si dhe
pluralizmit hermeneutik.

Un nuk krkoj t sugjeroj se paragjykimet nuk luajn rol n
prcaktimin e kuptimit t tekstit. Ato me siguri e bjn kt. shtja sht se
dijetart klasik kan br prpjekje t mdha pr t'i mbajtur ato nn
kontroll. sht kjo mendjegjersi dhe rreptsi shkencore q ka siguruar
fuqin e hermeneutiks klasike. Zgjedhja prfundimtare, megjithat, i lihet
lexuesit, i cili, n procesin e leximit, i nnshtrohet nj edukimi t thell
eksegjetik pr kuptimet e tij t mundshme.
1


Dshira pr ta anashkaluar historin e interpretimit rezulton n
tjetrsimin e qenies se tyre nga vazhdimsia e lufts q Islami, me t gjitha
sukseset dhe dshtimet e veta, prfaqson. Islami sht nj luft pr
emancipimin, paraprijes i nj numri t madh lvizjesh dhe vijimsish
emancipuese n t gjith botn. Si t tilla, dshtimet e tij jan po aq t
rndsishme sa sukseset e tij. Nse vrtet hermeneutika e re krkon t
mbshtetet mbi iden e egalitarizmit dhe barazis, duke anashkaluar n at
rast historin e hermeneutiks islame, ajo shkon rrezikshmrisht afr
anashkalimit t fryms t ciln krkon ta ringjall. Islami nuk sht vetm
ajo q gjendet n mes kapakve t Mushafit, por edhe prpjekjet subjektive
t muslimanve pr emancipim. N kt kuptim, historia e hermeneutiks
islame na ofron njohuri se si ta realizojm emancipimin individual dhe
kolektiv. Kthimi drejtprdrejt n Kuran nuk sht vetm nj iluzion
romantik, por gjithashtu na shtyn t krkojm nj histori pr realizimin e tij
prtej historis s tij; ai na detyron ta shkpusim Islamin nga historia, ku
kan ndodhur shpalosjet e tij. Ai do t jet prfundimisht nj Islam ahistorik
q krkon nj kthim pa ndrmjetsim n Islam.

Megjithat, a mundet lexuesi i sotm ti qaset Kur'anin direkt, pa
nevojn apo prdorimin e historis s interpretimit t tij? Nga pikpamja
hermeneutike nj qasje e till sht e diskutueshme dhe e dyshimt pr

1
Peter Heath, Creative Hermeneutics: A Comparative Analysis of Three Islamic Approaches. Arabica T.
36, 1989, f. 173, 210. Shih gjithashtu: Bernard K. Freamon, Some Reflection on Post-Enlightenment
Quranic Hermeneutics Michigan State Law Review, 2008. Gjithashtu: Muhamed Kemal, Al-Ghazalis
Hermeneutics and Phenomenology Religion East & West, Revist e Institutit pr Fet Botrore, 4 qershor
2004.

njfar arrogance.
1
Pr kuptimin adekuat t tij sht e nevojshme, t paktn,
nj sasi njohurish pr zhvillimin historik dhe prfundimin e shpalljes dhe
kushtet nn t cilat ai u formulua, u ruajt dhe u transmetua, si edhe kushtet
socio-ekonomike dhe politike t cilat nevojiteshin pr lvizjen i Islamit. Pr
m tepr, si na mson hermeneutika bashkkohore, pr nj studiues apo
lexues t nj libri klasik, sht e vshtir, nse jo e pamundur, q ta liroj
veten nga paragjykimet e pranishme, t rrnjosura n histori dhe n
konceptet e tij, imazhet sociale dhe perceptimet e veta, t cilat jan t
lidhura ngusht me sistemet e dijes t periudhs historike t lexuesit.
Kushtet, pr nj qasje objektive ndaj tekstit, nuk arrijn t prmbushin
synimin q krkohet pr shkak t pengesave t shumfishta q njeriu has
ndrmjet vetes dhe tekstit. Kto pengesa, qofshin ato t mjedisit rrethues t
interpretuesit ose t tekstit, e bjn nj qasje t till shum t pamundur.
Qoft nse duam apo jo, me qllim q t shfaqet nj kuptim m i sakt i
Kur'anit, interpretuesi bashkkohor duhet t pajiset me njohuri t sofistikuar
t gjenealogjis islame dhe zhvillimit t saj historik, q ndr t tjera
llogaritet t prfshij njohuri pr historin e interpretimit t Kuranit, kushtet
dhe natyrn e tyre epistemologjike.

Kjo nuk do t thot se, pr t'iu qasur Kuranit, komentues-i/sja
bashkkohor/e duhet ti nnshtrohet n mnyr jokritike ligjeve dhe
rregullave t hermeneutiks islame klasike

.
2
Kjo hermeneutik, me
ngulmimin e saj pr nj numr rregullash ose metodash t veanta t
interpretimit t Kur'anit, sht e paaft pr t siguruar mnyrat e
domosdoshme pr nj kuptim t sigurt drejte/vertete t Islamit n prgjithsi
dhe t Kur'anit n veanti. Ato jo vetm q kan mangsi epistemologjike,
por gjithashtu mund t japin politikisht lexime joproduktive t Islamit.
Hermeneutika klasike islame nuk sht vetm e kufizuar dhe e
pamjaftueshme nga pikpamja epistemologjike, por ajo gjithashtu ka kryer
funksionin e legjitimimit nga pikpamja ideologjike asokohe t zgjerimit t
perandoris muslimane dhe ka pajtuar n nj sintez m t lart teologjike
divergjencat diturore dhe dallimet e mendimeve mes dijetarve, t cilat

1
Shih pr shembull, Khaled Al Fadl (2003). Speaking in Gods Name: Islamic Law, Authority and Women.
Oneworld, Oxford, f. 170-200. Shih gjithashtu, Qutb Mustapha Sanu (2000). Adawat al-Nadhar al-Ijtihad
al-Manshud fi Dawi al-Waqi
c
al-Mua
c
sir.

Dar al-Fikr, Damascus, f. 124-129.
2
Hermeneutika e re nuk ka gjetur ende formn e saj m t artikuluar dhe t definuar. Por vagllimat e saj
gjenden kudo. Lexuesi mund t konsultohet me librat e Muhamedit Arkoun-it, Nasr Hamid Ebu Zejd-it,
Hasan Hanefi-t, Muhammed Abed el-Xhebr-it, Abdulkerim Soroush-it, Nejia Ouriemmi-t, Abdu el-Javad
Jasin-it, Asma Barlas-it, Amina Vadud-Muhsin-it, Khaled Abou El Fadli-t, Tariq Ramadan-it, Yasar Nuri
ztrk-ut, Jusuf el-Kardavi-t etj.
kishin pasoja politike n funksionimin e shtetit.
1
Edhe n qoft se ne do ta
prisnim kordonin e krthizs mes dijes dhe pushtetit dhe t supozonim se
kjo hermeneutik, n nj far mnyre, ishte e painfluencuar nga shkaqe t
tjera t jashtme t dijes, kjo situat nuk do t prmirsonte aftsin e
rregullave t saj metodologjike pr t siguruar nj t kuptuar m t sakt dhe
m t nuancuar t Islamit. Nj hermeneutik e re nevojitet urgjentisht.
Megjithat, problemi sht se komentuesit bashkkohor nuk kan paraqitur
asgj t krahasueshme me prpjekjet e mdha t dijetarve klasik.
Ekzistojn shum interpretime n skenn globale t Islamit, disa guximshm
origjinale, por atyre u mungon nj hermeneutik e cila do t konsolidonte
nj korniz islame dhe do t siguronte rregulla t caktuara metodologjike pr
t kuptuarit e tij bashkkohor. Mungesa e ksaj hermeneutike islame sht
nj mundsi pr shfaqjen si krpudha t interpretimeve t pacaktuara
siperfaqesore/te ceketa/te dyshimta/pa vizion, kontradiktore dhe t
paarsyetuara mir, t cilat m shum se do gj tjetr shfaqin dhe tregojn
mungesn e unitetit politik, stagnimin intelektual dhe humbjen e nj vizioni
t qart global nga ana e qytetrimit musliman. Si rezultat i gjith ksaj,
Islami sht rrmbyer nga grupe dhe individ t cilt duken krejtsisht t
paaft pr t marr pishtarin islam t emancipimit prpara. Uniteti i Islamit,
si fe dhe qytetrim, nuk mund t ruhet pa ndrtimin dhe krijimin, s pari, t
institucioneve q e mbshtesin transformimin qytetrues brenda qllimeve
dhe objektivave t arritshme.
Si rezultat i ktij konfuzioni interpretues dhe mungess s objektivave
politike dhe qytetruese, Islami nganjher paraqitet me identitet ahistorik
dhe, n raste t tjera, pa nj identitet t njohur. T dyja jan t
papranueshme, sepse asnjra nuk sht n gjendje q t siguroj ndonj lloj
paradigme ose zgjidhje t zbatueshme ndaj gjendjes s vshtir globale t
muslimanve. Nj Islam ahistorik, i ndar, - ashtu si sht, - nga historia,
ka pak pr tiu ofruar muslimanve, prve disa maksimave abstrakte
morale apo disa urdhrave etike q vshtir t integrohen dhe asimilohen n
jetn shoqrore. Ndrsa nj Islam pa nj identitet t njohur, q sht i hapur
ndaj t gjithve dhe gjithkaje, i cili pajtohet me do doktrin filozofike apo
politike sht, n instancn e fundit, i panevojshm dhe parazitar.

Slogani i ngritur nga lvizjet reformiste dhe prtritse q ti kthehemi
Kuranit n mnyr t drejtprdrejt sht i pamjaftueshm n qoft se ai

1
Nasr Hamid Abu Zayd, Al Imam al-Shafi, Sina Publication, 1992; Nejia Ouriemmi (2004). Fi al-Itilaf wa
al-Ikhtilaf: Thunaiyyah al-Said wa al-Muhammash fi al-Fikr al-Islami al-Qadim. AL Mada Publishing
Company, Damask, Siri.

nuk shoqrohet nga nj hermeneutik e cila sht produkt dhe prgjigje pr
situatat bashkkohore muslimane. Feminizmi islam i fajson komentuesit
klasik pr nj nnshtrim t paprgjegjshm ndaj traditave mizogjiniste (q i
urrejn grat) dhe interpretim shovinist mashkullor t fes. Por feminizmi
islam nuk sht shkputur me aparatura t prodhimit t njohurive mbi/pr
Islamin, t cilat i japin fund zbatimit t sistemit q ato duan t prmbysin:
nj justifikim fetar pr arritjet e modernitetit sidomos n fushn e t drejtave
t njeriut. Me fjal t tjera, feminizmi islam dhe lvizjet e tjera reformuese
nuk kan qen n gjendje q t shkputen epistemologjikisht
1
nga
pikpamja tradicionale e Islamit, pavarsisht nga disa interpretime t reja
dhe origjinale n lidhje me grat. N t vrtet, fakti se reformatort
musliman krkojn nj kthim t pandrmjetm n Kur'an sht ndoshta
prov e pakundrshtueshme se hermeneutika e re e Islamit sht ende n
foshnjrin e saj. Mungesa e nj hermeneutike pr kuptimin bashkkohor t
Islamit krijon atmosfern e inkoherencs dhe nj boshllk psikologjik midis
asaj q njeriu krkon prej Kuranit dhe asaj far gjen atje. Zgjidhjet e
propozuara nga Yaar Nuri ztrk-u
2
n njrn an, dhe nga muslimant

1
N kuptimin q Muhammed Abed el-Xhebri i dha atij n librin e tij: Arab-Islamic Philosophy: A
Contemporary Critique, prkthyer nga frngjishtja nga Aziz Abbasi. Qendra pr Studimet e Lindjes s
Mesme: Universiteti i Teksas Austin-it. Por far nnkuptojm ne me shkputje epistemologjike? M
lejoni ta bj t qart menjher se shkputja epistemologjike nuk ndodh aspak n nivelin e vet dijes. Ajo si
rrjedhim nuk ka t bj aspak me ato teza t dmshme q thrrasin pr mbylljen e tradits brenda muzeve
apo pr kufizimin e saj n nj t kaluar historike t "largt" ku vendi i saj do t jet i kufizuar. Ky refuzim
automatik i tradits sht nj qndrim joshkencor dhe ahistorik. Madje ai sht paradoksalisht nj mbetje e
t menduarit mbi traditn gjat "epoks s rnies". Shkputja epistemologjike ndodh n nivelin e aktit
mendor, d.m.th. aktivitetit t pavetdijshm q praktikohet brenda nj fushe t caktuar njohse, sipas nj
rregulli t caktuar dhe nprmjet mjeteve t dhna njohse: konceptet. Dija mbetet atje. Kjo sht mnyra
q ne e trajtojm dijen q ndryshon; shfrytzohen mjetet mendore; problemi diktohet nga ky aktivitet dhe
fusha njohse ku ai ndodh organizohet. Kur ndryshimi provohet t jet shum i thell dhe tepr radikal,
ashtu q ne mund t themi se sht arritur n nj pik pa kthim, nj pik nga e cila nuk mund t kthehemi
m n mnyrn e mparshme t trajtimit t dijes, ather ne do t flasim pr nj shkputje epistemologjike
[...] Shkputja q ne e krkojm me dshir nuk sht nj shkputje nga tradita, por nga nj lloj i caktuar i
marrdhnies me traditn, f. 23/24.
2
ztrk ka shpenzuar energji t konsiderueshme n paraqitjen e riprtritjes s Islamit kuranor dhe qasjes
s drejtprdrejt n Kuran. Ai, me t drejt, i prmon ata q e konsiderojn Kur'anin t paqart, t turbullt
apo t vshtir pr tu kuptuar dhe rekomandon fuqimisht q do lexues ta lexoj Kur'anin vet dhe t
marr pjesn e tij t dijes fetare drejtprsdrejti pa pasur ndonj nevoj pr ndihmn e ekspertit. Ai
prmend kritikn e tij t kapitullit 54, ku nj ajet prsritet katr her, duke deklaruar se "Ne e kemi br
Kur'anin t leht pr tu kuptuar ..." ajetet: 17, 22, 32, dhe 40. Nj nga emrat e Kuranit, prmend ztrk n
kritikn e tij, sht Kitab al Mufassal - nj libr i shtjelluar me hollsi t madhe. Si mundet nj libr i till
t jet i vshtir apo i paqart (muxhmel) n nevoj pr njohurin e ekspertve? ztrk, megjithat, duket
se harron t gjith historin e interpretimeve mospajtuese dhe t pakrahasueshme kur n librin e tij
Konferanslarm deklaron: "Kurani thot Ata q e han pa t drejt pasurin e jetimve e mbushin barkun
e tyre me zjarr... ( 04:10). ka sht e pakuptueshme ktu? Kur'ani thot agjroni muajin ramazan, nse
jeni t smur apo n udhtim ather agjroni m von numrin e njjt t ditve (2:183-187). Prsri nuk
ka asgj q sht e vshtir pr t kuptuar ktu." (f. 193). Dikush vetm do filloj t uditet pse ztrk ka
shpenzuar nj koh t konsiderueshme duke shkruar m shum se tridhjet libra pr t shpjeguar Islamin
nse ky ishte me t vrtet i leht. Pr m tepr, ztrk nuk i prmend fare paragjykimet njerzore, - t
progresiv n ann tjetr,
1
jan t dyja simpliste (thjeshtzuese) dhe
johistorike. Si rezultat i ksaj arjeje t brendshme t gjitha prpjekjet e
reformatorve musliman jan kthyer drejt pajtimit t Islamit dhe
modernitetit. Ose, m sakt, n leximet e tyre anakronike, Islami tashm
sht modern. Megjithat, ekziston nj dinamik e shkputur n mes t
dyve; lidhja gjysm natyrore q ka ekzistuar gjat periudhs mesjetare mes
Islamit dhe dijes dhe mes Islamit dhe politiks ka pushuar s ekzistuari
natyrshm. N periudhn klasike islame, Islami e ka e kishte gjetur vendin e
tij t natyrshm, sepse ai formsoi konturet morale, politike dhe qytetruese
t asaj bote duke krijuar nje subjekt te ri qe kuptonte rolin dhe poziten e tij
ndryshe nga botekuptimi prej te cilit ishte shkeputur. E gjith kjo ka br
historin sot. Sot islami nuk luan ate rol konstitutiv qe e luante dikur: tani
nderhyrjet islame mbeten siperfaqesore dhe jo te plota, mbeten ne nivel te
nderhyrjeve etike dhe religjioze por jo edhe politike dhe qyteteruese.


cilat e pengojn dhe e bllokojn kuptimin e pastr, - parashikimet e lexuesve, paragjykimet gjinore, vlerat
sociale, prejardhjen arsimore, kulturore, sociale, veorit e personalitetit ... Kshtu, edhe pse artikulohet
bukur dhe argumentohet me pasion se njerzit duhet t ken nj qasje t drejtprdrejt n Kuran, dika pr
t ciln ne mund t pajtohemi t gjith, nj libr i politizuar dhe i diskutueshm, i till si Kur'ani, fton
vazhdimisht pr njohurin dhe autoritetin e ekspertve. Rekomandimet e ztrk-ut jan n t njjtn koh
t vrteta dhe t rreme. Shum ajete n Kur'an nuk krkojn prpjekje t mdha pr ti kuptuar ato, por
shum t tjera thjesht e sfidojn kuptimin e qart. N fund t fundit, vet Kurani e pranon se disa vargje
jan t paqarta n Kuran (3:7), dhe ne si lexues kshillohemi q t mos hetojm prtej asaj ka sht e
nevojshme pr funksionimin normal t fes. do tekst, duke prfshir Kur'anin, gjithmon lexohet n lidhje
me tekstet e tjera, n lidhje me formn e kodifikuar t prftimit t kulturs s kuptimit (Henrietta L.
Moore, (1986), Space, Text and Gender: An Anthropological Study of the Maraket of Kenya, f.85). Ne nuk
mund t kemi nj 'kuptim' ekskluziv t mendimeve t atyre q e lexojn at, q ke me t. Leximi i nj
teksti sht gjithmon ri-krijim i nj teksti, por nn rrethanat dhe vetdijen e trashguar nga e kaluara' (po
aty, 91). ztrk gjithashtu nuk i jep rndsi marrdhnieve t pushtetit q prcaktojn, n nj shkall t
madhe apo t vogl, mnyrn q ne e lexojm tekstin dhe kontekstin n varsi t kuptimit, edhe pse ai
vet vazhdimisht prdor kontekstin e shpalljes. Amina Wadud-Muhsini sht, n nj shkall t
konsiderueshme, e drejt kur thekson rolin q luajn supozimet paraprake n leximin dhe interpretimin e
nj teksti. Teksti, mjaft shpesh do ti paraqitet lexuesit n mnyrn se si ai /ose ajo/ pret pr t par at.
"Nse lexuesi i Kuranit ka hamendsuar, n ndonj mnyr, se meshkujt jan superior ndaj femrave nga
pikpamja intelektuale, shpirtrore, ontologjike etj; se meshkujt jan 'prgjegjs pr femrat; se meshkujt
duhet t sundojn familjen dhe se femrat duhet t jen t bindura ndaj tyre; se femrat nuk duhet t marrin
pjes dhe t kontribuojm n mirmbajtjen e familjes dhe shoqris apo se pjesmarrja e saj sht e
parndsishme; ather kta lexues do ta interpretojn Kur'anin n prputhje me kto hamendsime"
(Quran and Woman (1999), Oxford University Press f. 96). shtja ather nuk sht nse Kur'ani sht i
leht apo i vshtir, por nse ne mund ta pranojm kognitivisht tezn e Islamit Kuranor (n njjs) dhe ta
fshijm rolin e lexuesit? Me kt logjik, sht e leht pr nj fanatik q ta lexoj Kur'anin dhe ti kuptoj
ajetet e prerjes s duarve t vjedhsve apo vrasjen e paganve (09:06) dhe ta zbatoj t kuptuarin e tij n
praktik si nj detyr fetare. Un besoj se qasja e drejtprdrejt n Kur'an sht nj tez q nuk pranohet
seriozisht madje as nga propozuesit e saj m t zjarrt, sado me pasion q e mbrojn, m s paku prej tyre
nga ztrk-u.
1
Omid Safi shkon n drejtim t kundrt me ztrk-un. Sipas tij Kurani sht nj guask bosh, nj peizazh
i shkret, q duhet mbushur me do gj q ne dshirojm. 'Islami' si i till nuk na mson asgj". Shih:
Progressive Muslims: On Justice, Gender and Pluralism, ed: Omid Safi, Oneworld, Oxford, 2003, f. 21-23.
Pr t par se sa problematike sht qasja e drejtprdrejt n Kuran, ne
duhet t shqyrtojm shtjen e statusit t femrs n Kur'an. Komentuesit
klasik ishin dakord se statusi i saj ontologjik sht i barabart me at t
mashkullit, n fakt, ai sht i njjt. Ata ishin t barabart para Zotit dhe
secili ishte prgjegjs pr veprimet e tij ose t saj. Por ata gjithashtu ishin t
mendimit se pozita e saj shoqrore ishte e ndryshme nga ajo e burrit.
1

Dallimet ndrmjet interpretuesve jan gjithashtu t rndsishme pr nga
mnyra se si ata e konceptuan kt ndryshim. Disa e konceptuan at n
mnyr hierarkike, ndrsa t tjert n mnyr horizontale, pra, ndryshim pa
vlersim hierarkik. Pyetja sht se si sht perceptuar ky ndryshim n
Kur'an: vertikalisht apo horizontalisht? A sht gruaja, nga pikpamja
shoqrore, n vartsi t burrit apo e barabart por ndryshe? Prgjigjet nuk
kan qen unanime, por kontradiktore. Kontradiktat lindn, pohon
feminizmi islam, sepse interpretuesit privilegjuan kulturat e tyre
mizogjiniste mbi Fjaln e Zotit. do interpretues ka projektuar, n nj
kuptim, modelin social t ndryshimit s shoqris s tij n baz t Kur'anit
dhe e ka br Kur'anin mbshtetje t vizionit t tij. N kt mnyr,
strukturave patriarkale t shoqrive t interpretuesve iu sht dhn aureola
e mandatit fetar. Duke prdorur mjetet hermeneutike t Shafiut ata e shtrin
nnshtrimin e grave ndaj burrave prtej asaj q sht dekretuar n Kuran.
Dallimi, e cili ishte vetm relativ pr raste t caktuara t jets shoqrore, u
zgjerua pr t prfshir t gjitha aspektet e jets shoqrore dhe nj vij
ndarse pothuajse absolute u trhoq ndrmjet aktiviteteve t mashkullit dhe
femrs. Ajo u b nj e burgosur n shtpin e familjes s saj.

Aspekti intrigues i ksaj pozite t palakmueshme t femrs n shoqri
ishte se ajo (pozit) pretendonte ta nxirrte legjitimitetin e saj direkt nga
Kurani dhe thniet e Pejgamberit. Nse nj qasje e drejtprdrejt n Kuran
ka qen e mundur, interpretimet e tyre do t ishin po aq t vlefshme sot sa
ishin ather. Prderisa interpretimet e tyre kontestohen rnd, nj qasje e
till e drejtprdrejt bhet gjithashtu shum e diskutueshme. Ajo far
feministet islame jan duke debatuar duket se sht premisa e do qasjeje t
drejtprdrejt n diturin njohurite e Kuranit. Ajo q thot Kurani sht e
hapur pr interpretime t shumfishta dhe, si rezultat i ksaj, Islami sht ai
q interpretuesi thot se sht. Kjo, megjithat, nuk sht e knaqshme. Ajo
i hap dern t gjitha llojeve t interpretimeve regresive, shtypse dhe
mizogjiniste t Kuranit. Rezultati sht nj relativizim absolut i interpretimit

1
Shih artikullin interesant nga Abdulaziz Sachedina, Woman Half-the-Man? Crisis of Male Epistemology
in Islamic Jurisprudence. http://people.virginia.edu/~aas/article/article1.htm
dhe t vrtets kur'anore. Feminizmi islam beson se Kurani mbron nj
status social t barabart pr t dyja gjinit. Ato jan t barabarta n t gjitha
aspektet. Mbi far bazash, ather, e bazon feminizmi islam 'tezn e
barazis'? Prgjigja sht e qart: n Kur'an. Por n qoft se qasja e
drejtprdrejt n Kur'an sht e dyshimt, ather nj tez e till nuk mund
t mbahet si nj prej t vrtetave t /dhe rreth/ Kuranit. Ajo duhet t
bazohet diku jasht sfers s postulateve fetare. Leximet e jashtzakonshme
t Kur'anit nga feminizmi islam vrtetojn prtej do dyshimi se qasja e
drejtprdrejt n Kuran nuk sht nj shtje e leht, dhe se kuptimet e tyre
duken t jen m shum nj rezultat i nj ndjenje moderne sesa i nj leximi
t pafajshm, ball pr ball, i Kuranit.

Un e kam marr si t pakundrshtueshm faktin q Kurani ka br
disa dallime prkatse shoqrore midis gjinive. Pyetja e rndsishme,
ather nuk sht nse ekzistojn dallime t tilla apo jo, q natyrisht
ekzistojn, por nse ky dallim mendohet q t pasqyroj t vrtetn tjetr
ontologjike rreth gjinive brenda kufijve t nxjerr nga Kurani apo thjesht
pasqyron nj t vrtet historikisht t kufizuar dhe t kushtzuar. Pr m
tepr, cili sht ai q do t vendos se far lloj t vrtetash pasqyrojn
dallime t tilla? A sht ky dallim i varur nga barazia ontologjike apo i
pavarur prej saj, d.m.th. i varur nga rastet e paparashikuara sociale t
qenieve njerzore, nga mjetet e tyre t prodhimit dhe marrdhniet gjinore?


1) Nse presupozojm se ai sht i pavarur prej t parit, por i kushtzuar
nga mnyra q shoqria e rregullon dhe kodifikon nj relacion t till,
ather duhet pranuar se ka pak rndsi nse ne i referohemi Kur'anit
direkt apo jo, prderisa kjo kushtzohet nga ndryshimi i qndrimit t
shoqris dhe ligjeve t saj t cilat i nnmojn dhe i diskriminojn
grat. Kur'ani, me fjal t tjera, sht i teprt; nuk ka asgj islamike n
lidhje me rimodelimin e shoqris n mnyrn q ne duam q ajo t
jet. Ajo far ka m shum rndsi n shoqri nuk sht statusi i
barabart i qenieve njerzore nga pikpamja ontologjike, por trajtimi i
tyre i barabart n shoqri, d.m.th. barazia politike. Qeniet njerzore
nuk ekzistojn pa identitete specifike kulturore. Nse aspekti social i
Kuranit, ose pjesa m e madhe e tij, sht, si i till, i panevojshm,
ather far mbetet veanrisht islamike rreth shoqrive muslimane?
Ajo q ka rndsi sht lufta universale pr emancipim.
2) Nse, n ann tjetr, dallimi social ndrmjet gjinive sht nj e vrtet
tjetr ontologjike rreth tyre dhe varet pr definimin e tij mbi barazin
ontologjike, ather pyetja sht: ky dallim, a e kundrshton apo
madje e mohon statusin e barabart ontologjik t gjinive apo sht nj
zgjerim i perceptimit t Kuranit pr tezn e barazis ontologjike? a)
Nse pozita sociale e burrit dhe gruas, si prcaktohet n Kuran,
pasqyron 't kuptuarit' e Zotit t ksaj barazie ather, nga nj
perspektiv moderne, pozita e gruas n Islam sht sigurisht e
pabarabart me at t burrit. b) Nse nuk sht nj interpretim i
pozits s barabart ontologjike n aspektin social, ather, pa
dyshim, ai duhet t jet nj mohim, nj kundrshtim apo edhe nj
prgnjeshtrim i tezs s barazis ontologjike. Kjo teza e dyt nuk
mund t mbrohet n mnyr koherente, pa vn n pikpyetje statusin
hyjnor t Kuranit. Feminizmi islam, natyrisht, nuk e mbron tezn e
dyt, edhe pse ndonjher i afrohet n mnyr t rrezikshme asaj.
Shumica e tyre zgjedhin tezn e par, konsistenca e s cils mbrohet
vetm mbi bazn e fajsimit t interpretuesve klasik dhe pasuesve t
tyre pr paragjykime mizogjiniste.

Ne shohim se t dyja 'tezat' e trajtojn dallimin krejt ndryshe. Madje nj
qasje e drejtprdrejt ndaj Kuranit nuk do t na jepte nj Islam kuranor t
pastr.
1
Shihet se nuk ekziston vetm nj prgjigje e drejt ndaj pyetjes, dhe
se ende mbeten disa konstante t caktuara. Me fjal t tjera, shtja nuk
mund t zgjidhet n mnyr epistemologjike ose vetm n baz t Kur'anit,
por duhet t prfshij nj doz t politiks, q sht dshira pr t respektuar
vlerat etike t mishruara n t. Ose ndryshe, ne duhet t shpikim nj
hermeneutik t re q sht n gjendje q ta konceptoj kt ndryshim n
mnyr t mjaftueshme, pa humbur karakterin islam t shtjes.

Fatima Mernissi, e cila sht m afr pikpamjes 2.(b), ofron nj
interpretim t gjall sociologjik t periudhs formuese t Islamit duke
kmbngulur se Zoti dhe Pejgamberi i Tij duhet t ken lshuar pe ndaj
krkesave t komunitetit t sapoformuar musliman n Medin. Zoti dhe
pejgamberi i Tij dshironin dika dhe komuniteti i besimtarve dshironin
dika tjetr. Ather, nga perspektiva e saj, njeriu mund t konkludoj se
dallimet q gjenden n Kuran nuk jan as pjes thelbsore e Islamit e as
kusht pr t qen musliman. Ato mund t lihen mnjan, pa e dmtuar
Islamin asnj grim. N fakt, kjo mund t jet nj gj e bukur pr tu br
pr mbijetesn e Islamit, dhe rrjedhimisht kjo do ta lehtsonte Islamin nga
bagazhi ideologjik dhe kulturor i sistemit patriarkal arab q ndodhet

1
Nj prej librave m t njohur t ztrk-ur q titullohet: Kurandaki Islam.
padashur mbi librin e shenjt t muslimanve. Zoti dhe pejgamberi i tij nuk
dshironin q situata t zhvillohej ashtu si u zhvillua, por as nuk mund t
refuzonin pa krijuar trazira sociale n mesin e besimtarve. Prandaj ai
(Islami) e pranoi at si t vetn n prpjekje pr ti bashkuar besimtart nn
nj ombrell dhe n prpjekje pr t br kompromis dhe dialog qytetar,
pavarsisht nga fakti q gruaja muslimane u viktimizua dhe t drejtat e saj t
plota nuk u njohn. Me pak fjal, Zoti dhe pejgamberi i Tij u komprometuan
kur nuk mundn ta dorzonin mesazhin e premtuar origjinal islamik.

Edhe pse ky sht nj interpretim binds dhe i arsyeshm shoqroro-
teologjik pr formimin e Islamit, dhe madje mund t jet historikisht i sakt
n lidhje me t dhnat e tij, ai bie n kundrshtim me statusin e njohur t
Kuranit si fjala e Zotit t gjithfuqishm dhe t drejt. A sht e mundur q
Zoti i gjithfuqishm dhe i drejt t bj kompromise t tilla diskriminuese
dhe t zhytet n forma flagrante t padrejtsis kundr grave? Pra, ekziston
nj kontradikt e pazgjidhshme ndrmjet shpjegimit socio-teologjik t
Mernissit dhe prmbajtjes s Kur'anit n lidhje me statusin e Zotit. Ne jemi
kthyer prsri aty ku kemi filluar: ose Zoti sht komprometuar dhe ka
dshtuar n dhnien mesazhin t Tij, t cilin e kishte premtuar n Mek ose
statusi i gruas muslimane, ashtu si u zhvillua n Medin, sht nj
interpretim besnik i mesazhit t premtuar. Asnjri prej ktyre shpjegimeve
nuk sht i knaqshm. E para ia heq hyjnin Zotit dhe e dyta e transformon
fen n nj element ahistorik: nj grup msimesh t gatuara nga Zoti, q
pastaj u hodhn mbi supet e njeriut si nj barr apo detyr q duhet t kryhet
me prpikri dhe saktsi. Shpjegimi i dyt, sado mitologjik apo joshkencor
q mund t duket, gjen mbshtetje tek vet Kurani.
1
Aty sht prpunuar dhe
plotsuar n t njjtn koh vizioni kuranor i qenieve njerzore. Njeriu
sht marrs i shpalljes hyjnore, ndoshta kundr vullnetit t tij, dhe
shpresohet q ti zbatoj me besnikri urdhrat e saj. Ngjarjet e regjistruara,
t njohura si raste t shpalljes, shrbejn si mantel ideologjik pr t maskuar
nj liri joekzistuese, por t nevojshme pr arsyetimin e aktit t shpalljes.
Ngjarjet historike n kt paradigm nuk ndodhin brenda kufijve t kohs
dhe hapsirs por diku lart apo prtej tyre. Kur'ani jep nj tableau vivant
(tablo t gjall) t nj t menduari t zhytur n universin poetiko-mitik t
simboleve dhe shenjave. Shpallja nuk sht nj bised intersubjektive apo
marrveshje ndrmjet Zotit dhe pejgamberit ose njerzimit n prgjithsi, se

1
Shih vargjet e fundit t kaptins El Bekare. Ka ajete t tjera q provojn me bollk zhytjen e shpalljes n
histori. Shih ajetet t cilat shfaqin nj dialog indirekt mes qenieve njerzore dhe Zotit, veanrisht vargjet
q fillojn me: "Ata t pyesin ty o Pejgamber ..."
si t bjn nj jet t virtytshme, por shprehje e nj vullneti dhe fuqie t
pavarur n shkmbim t nnshtrimit pr shptim.
Shpjegimi socio-teologjik i Mernissit, sado i kufizuar dhe ofendues
mund t jet pr disa musliman, e liron vetdijen muslimane nga mendimi
thellsisht i zhytur mitik. Nga perspektiva mitike, sado t drejt dhe t
mshirshm ta paraqes Zoti vetveten, prve ndjenjave t krenaris t t
qent e folur nga Zoti, nj ndjenj e caktuar e fyerjes dhe e dhunimit t
dinjitetit t nj qenie t pakonsultuar sht e pashmangshme. Shpjegimi
socio-teologjik i Islamit na jep neve jo vetm nj Zot mirdashs ndaj
dshirave tona dhe pranues t krkesave tona, por gjithashtu nj Zot t
vrtet, nj Zot q sht i interesuar pr mirqenien e njerzimit. Shpjegimet
historike dhe antropologjike ua japin muslimanve Zotin dhe fen si nj
krkes dhe nevoj njerzore pr zhvlersimin e nj sistemi shtyps social
dhe krijimin e nj sistemi t ri dhe t drejt. N kt perspektiv, edhe Zoti
edhe njerzit bashkpunojn pr institucionalizimin e drejtsis dhe
ndershmris. Zoti sht n dispozicion t mirqenies s njerzimit.
Natyrisht, Zoti ka krkesat e veta q duhet t plotsohen dhe t paraqiten si
kusht pr marrjen e ndihms. Ather feja sht nj kontrat, nj form e
negocimit dhe dialogut, pa nj trsi krkesash t vendosura ose t
prcaktuara a priori. Edhe Zoti edhe njerzimi i paraqesin njri-tjetrit
krkesat e tyre dhe, n fund, arrihet nj rrug e mesme. Madje ktu, shpallja
vjen nga lart, jo papritur, por si rezultat i trokitjes n dyert e hyjnis, si nj
thirrje pr ndihm. Kshtu, pra, shpallja sht nj prgjigje ndaj krkesave t
bra nga njerzimi drejtuar Zotit. Ja, Zoti i merr parasysh kushtet objektive
shoqrore dhe kufizimet e nevojtarve, prandaj, nga koha n koh, Ai i
ndryshon urdhrat, dekretet dhe krkesat e Tij ose nprmjet revokimit ose
nprmjet shtimit t tyre. Ky ndryshim i mendjes nuk bhet kuturu.
Prkundrazi, ai (ndryshim) shfaq nj aspekt t prkujdesjes dhe nj
prpjekje pr t gjetur nj korniz t realizueshme q do t knaqte krkesat
e nevojtarve q nuk mund t plotsohen pa i marr n konsiderat
seriozisht rrethanat e tyre t paqndrueshme dhe kontekstin ku ata jetojn.

Por, a sht ky shpjegim socio-teologjik dhe antropologjik i knaqshm
pr muslimant bashkkohor, pasi Zoti ka vendosur t mos ndrhyj m n
formn e shpalljes n mnyr q tiu prgjigjet ankimeve t t nnshtruarve
t Tij? Muslimant e sotm duan t din, sidomos kur prballen me sfida t
llojeve t ndryshme, nse krkesat t cilat jan dhn gjat shpalljes jan
ende t zbatueshme, apo duhet q t krkojn t mbshteten n veten e tyre,
si qenie racionale, pr nj rend t ri t drejtsis? Pra, edhe n qoft se ata
do t ishin t gjith t knaqur me shpjegimet socio-teologjike t Mernissit
dhe t tjerve, kjo prapseprap nuk e prmbush kureshtjen e tyre apo
krkesat e tyre. sht e qart se shum musliman reformator nuk duan ta
ndajn krkimin e tyre t drejtsis sociale nga Islami. sht gjithashtu e
qart, edhe pse jo shum, se nj numr muslimansh t cilt punojn pr
reformimin e shoqrive t tyre jan disi t paknaqur me shum rregulla q
ndodhen n Kuran. Shum rregulla t tilla, n nj lexim t thjesht, ose
shihen si shum t rrepta ose t padrejta. Kshtu, kur ata krkojn nj kthim
t drejtprdrejt n Kuran, kjo nuk sht aq e thjesht sa mund t duket.
Kthimi n Kur'an kushtzohet nga nevoja pr nj interpretim t ri q do t
knaqte m shum krkesat e muslimanve se sa urdhrat e Zotit. Ather,
kthimi i drejtprdrejt n Kur'an, n mnyr q t realizohen praktikisht
urdhrat e tij, nuk sht vetm nj ndrr e pashpres, por gjithashtu i dnuar
t dshtoj, nse nuk shoqrohet nga nj hermeneutik e re e shndosh e
cila do t vihet n shrbim t nj vizioni musliman global.



The new hermeneutics of Islam: challenges ahead

Sead Zimeri

Summary

Classical interpretations of the Quran have generated and continue to generate
resistance. This resistance takes a number of different forms. Despite their obvious
differences what they have in common is that they all seek to liberate the Islamic spirit
from the shackles unto which it has been chained. There is a talk of liberation, of
emancipation, renewal and reformation through Islam. Even the most regressive readings
present themselves as emancipatory return to the Sources. The discontent is not confined
to one group but to all groups whether forward or backward looking, religious or secular,
political or non-political. In this article I shall in general examine the proposition, shared
by all groups afflicted with the spirit of discontent but with a particular focus on Islamic
feminism, of the direct and unmediated return to the Quran. I shall argue that such
returns are hermeneutically not possible, intellectually suspect and politically
questionable. Every return is a mediated return, and those Classical interpretations are
still an indispensable source for the understanding of the Quran. My critique is meant to
show that these returns in all their sundry manifestations suffer from a lack of
hermeneutics which can do justice to the Book, its classical interpretations as well as the
varied aspirations of contemporary Muslims in global contexts. The discontent, in other
words, has not yet found its most articulate and definite form.

Keywords: Islam, Quran, Hermeneutics, feminism
















































KDU 28 - 23

Pasqyr e shkurtr e ekzegjezs bashkkohore t Kuranit
Ekzegjeza (tefsr) moderne dhe bashkkohore e Kuranit
Dr. Jane Dammen McAuliffe
Shum komentime t Kuranit n kohn bashkkohore nuk dallojn prej
komentimeve klasike (ortodokse) t el-Zamahshariut, el-Raziut, el-Taberiut, Ibn Kethirit,
e t tjerve. Kta t fundit merren si baz pr komentime duke mos u shtuar dika
substanciale ktyre burimeve klasike t ekzegjezs Kuranike. Megjithat, q nga fundi i
shekullit XIX ka edhe prirje novatore n interpretimin e Kuranit. far e justifikon
trajtimin e ekzegjezs moderne t Kuranit si tem t veant sht se ajo dallon prej
ekzegjezs klasike dhe mesjetare n kuptim t prmbajtjes dhe metodologjis s
interpretimit. Pr sa i prket prmbajtjes, idet e reja prkitazi me tekstin e Kuranit u
zhvilluan si prpjekje pr t dhn prgjigje ndaj shtjeve t reja q ngritn zhvillimet
moderne politike, shoqrore, kulturore e shkencore n shoqrit muslimane si rezultat i
ndikimit perndimor. shtja ishte se si t pajtohet teksti i Kuranit me zbulimet
shkencore dhe far qndrimi ka Kurani ndaj zhvillimeve politike e shoqrore. Kshtu,
mesazhi i Kuranit duhej t interpretohej n at mnyr q tua mundsoj shoqrive
muslimane ti asimilojn kto zhvillime ose t prodhojn alternativat e tyre. (Pr
shembull, nj prej shtjeve q u diskutua n kt kuadr sht se si t kuptohen
dispozitat e Kuranit prkitazi me statusin ligjor t gruas n drit t aspiratave moderne
pr barazi gjinore.) Gjithashtu, u zhvilluan qasje metodologjike q bazoheshin n arritjet
n fushn e studimeve letrare ose t filologjis dhe teorin e komunikimit. T shohim n
vazhdim prirjet kryesore n metodn e ekzegjezs dhe protagonistt kryesor.
Fjal kye: ekzegjeza (tefsiri), Kurani, interpretimi, feminizmi n islam
Interpretimi i Kuranit nga perspektiva e racionalizmit iluminist
Indiani Sejjid Ahmed Khan (v.1898) dhe egjiptiani Muhammed Abduhu
(v.1905) t cilve u kishte ln prshtypje mbizotrimi politik, zhvillimi shkencor e
teknologjik dhe prosperiteti ekonomik i Perndimit nga koha e kolonializmit, adoptuan
nj qasje racionaliste n ekzegjezn e Kuranit. Ata shkruan vemas nga nj libr
interpretues t Kuranit; i pari Tefsr el-Kuran, ndrsa i dyti Tefsr al-Menr. Ndonse
nuk punuan bashk, arritn n konkukuzione t ngjashme q synonin t pajtonin
mesazhin e Kuranit me t arriturat shkencore e deri diku politike e kulturore t
iluminizmit e racionalizmit.
Nj interpretim racional e kishte ndrmarr edhe egjiptiani Muhammed Ebu
Zejd i cili n vitin 1930 botoi El-hidaje ve l-irfan f tefsr el-Kuran bi el-Kuran q
shkaktoi paknaqsi e m n fund u ndalua nga autoritetet. Metodologjia q e prdori n
interpretimin e Kuranit si bhet e ditur nga vet titulli i veprs ishte t interpretoj
paragraft e Kuranit duke i krahasuar ato me paragraf t tjera t Kuranit t cilat i
adresohen tema t njjta. Mirpo, qndrimi i autorit prkitazi me veprimet e
mbinatyrshme t profetve q thuhen n rrfenjat e Kuranit, e t cilat autori i shpjegonte
n at mnyr q tua hiqte atyre veprimeve karakterin mrekullibrs, i zemroi
autoritetet fetare.
E ashtuquajtura ekzegjeza shkencore e Kuranit
Duke u nis nga ideja se t gjitha diturit gjenden n Kuran dhe prpjekja e disa
prej ekzegjetve klasik q t gjejn n Kuran dijet astronomike t kohs, nj numr i
ekzegjetve bashkkohor e kan uar prpara kt metod duke supozuar se t gjitha
shkencat natyrore (ose s paku nj pjes e tyre) jan parashikuar n Kuran. Kt metod
e kishte prdorur Muhammed Shihab el-Dn el-lusi (v.1865) n librin e tij Rh el-
meani i cili megjithat nuk tregon se e njeh shkencn moderne perndimore. Sidoqoft, i
pari autor bashkkohor q u b i popullarizuar me kt lloj ekzegjeze ishte fizikani
Muhammed bin Ahmed el-Iskenderani i cili rreth vitit 1880 botoi: Keshf el-esrar el-
nurajijje el-Kuranijje.
Interpretimi i Kuranit nga perspektiva e studimeve letrare ose e filologjis
Kjo metod sht propozuar nga Amin el-Khuli (v.1967) nga Egjipti i cili nuk
kishte shkruar nj libr ekzegjeze, por n ligjratat e tij universitare e botime kishte
shqyrtuar problematika t ndryshme t ekzegjezs t Kuranit. Qysh n vitin 1933 kolegu
i tij i lvizjes moderniste n letrsin egjiptiane Taha Husejn (v.1973) kishte propozuar
q muslimant t studiojn Kuranin si vepr letrare duke prdorur metodat e hulumtimit
modern letrar ashtu si bn dijetart hebrenj dhe t krishter n analizimin e Bibls (El-
Mexhma el-mile li-muel-left el-duktr Th Husejn, Bejrut, 1974, xiv, 215-9). Ai
shtoi se kjo nuk mund t pritet nga klerikt e Al-Az-harit, por se nuk ka arsye q njerzit
t mos shprehin mendimet e tyre pr libra t till si objekte studimi n fush t letrsis,
pavarsisht rndsis s tyre fetare (ibid 216).
Amin el-Khl dhe disa student t tij i zhvilluan kto ide n nj program
konkret. N kt drejtim duhen ndrmarr dy hapa preliminar: (1) Duhet t zbulohet
sfondi historik dhe rrethanat e zanafills s tekstit n rastin e Kuranit sfondi historik
dhe zanafilla e shpalljes s tij. Pr kt, duhet t studiohen traditat fetare dhe kulturore
dhe gjendja shoqrore e arabve t lasht t cilve s pari u sht adresuar mesazhi i
Profetit, gjuha e tyre dhe arritjet e deriathershme letrare, kronologjia e shpalljes s
fragmenteve t Kuranit si dhe rastet konkrete t shpalljes (esbab el-nuzul), etj. (2) Duke
pas parasysh dijet relevante t gjetura n kt mnyr, duhet t zbulohet kuptimi i sakt i
tekstit ashtu si e kan kuptuar njerzit q e kan dgjuar pr her t par. Sikurse el-
Shatibiu m par, el-Khuli supozonte se Zoti prdori gjuhn e arabve t kohs s Profetit
n mnyr q ata t kuptonin qllimet e tij dhe q t folurit e tij tia prshtaste forms q
ata e kuptonin e t cilt ishin t determinuar nga konceptet dhe pikpamjet e tyre
tradicionale. Kshtu, n mnyr q t kuptohej qllimi hyjnor i tekstit, duhet t dihet se si
e kuptonin arabt e kohs at (Menhixh texhdd, 304). M pas, bhet e mundur q t
studiohet karakteri artistik i Kuranit, duke prdor t njjtat kategori dhe rregulla q
zbatohen n studimin e veprave letrare. Pr el-Khl-n, letrsia, sikurse arti n prgjithsi,
n radh t par sht mnyr pr tiu drejtuar emocioneve t publikut, si mnyr pr ti
udhhequr ata dhe vendimet e tyre. Ai argumenton se interpretuesi duhet t provoj t
shpjegoj efektet psikologjike q karakteri artistik i tekstit t Kuranit, n veanti gjuha e
tij, ka pasur te dgjuesit e par.
Nj nga studentt e el- Khl-ut, Muhammed Ahmed Khalaf Allah (v.1997) n
vitin 1947 kishte paraqitur tezn e doktorats el-Fenn el-kasasi fi el-Kuran el-kerim n
Universitetin e Mbretit Fuad (tash Universiteti i Kajros) duke u bazuar n iden e el-
Khl-ut se letrsia sht nj instrument q i drejtohet emocioneve me qllim q ato ti
ujdis sipas qllimit t autorit (Wielandt, Offenbarung, 139-52). Andaj, n mnyr q t
jen efikase psikologjikisht, rrfenjat nuk duhet q medoemos t prkojn me faktet
historike. Madje, Khalaf Allah konsideronte se krkesa t tjera jan m t rndsishme
pr t arritur kt qllim: rrfenjat duhet ti referohen gjuhs s zakonshme t dgjuesit,
koncepteve paraprake dhe traditave narrative ashtu si el-Shatibi dhe el-Khuli kishin
thn m par n lidhje me rndsin e t kuptuarit t pranimit t par t mesazhit. Pra,
ato duhet ti prshtaten ndjenjave dhe gjendjes mendore t dgjuesit dhe t ndrtohen
mir pr t arritur qllimin. Kjo e on Khalaf Allahun t konkludoj se rrfenjat
Kuranike pr profett e mparshm nuk jan medoemos t vrteta historike: ndonse
arabt e sotshm i besojn kto si raporte t vrteta mbi at se far ka ndodhur m par,
Zoti ato i ka prdor n Kuran jo si fakte historike n radh t par, por si fakte
psikologjike, domethn si mnyra pr t ndikuar tek emocionet e dgjuesve (El-Fenn,
Kajro 1965, 50, 111). Pr t arritur kt qllim, Zoti mori temat e rrfenjave t Kuranit
nga rrfime dhe ide tashm t njohura pr arabt e lashtsis. Pr m tepr, me qllim q
t mbshtes emocionalisht Muhammedin (a.s. shnim i redaksis), n rrfenjat e
Kuranit pr profett e mparshm Zoti pasqyroi gjendjen mendore e emocionale t
Profetit Muhammed duke i thurur kto rrfenja n prputhje me prvojn e Muhammedit
(a.s. shn. i red.). Ky interpretim nnkupton se prmbajtja e rrfenjave t Kuranit pr
profett n t shumtn e rasteve prputhet me prmbajtjen e vetdijes s Profetit
Muhammed dhe dgjuesve t par t mesazhit hyjnor. Khalaf Allah nuk dyshon se tr
teksti i Kuranit ishte frymzuar fjal pr fjal nga Zoti dhe se Muhammedi (a.s. shn. i
red.) nuk ka kurrfar ndikimi n prodhimin e tij.
Studime t Kuranit si vepr letrare jan ndrmarr edhe nga autor q nuk i
prkasin shkolls s el- Khl-ut. Kshtu, pr shembull, kritiku letrar nga Egjipti Sejjid
Kutb (v.1966) n El-Tasvr el-fenn f l-Kuran [i botuar n shqip si: Ilustrimi artistik n
Kuran (GS)] prshkruan ndjenjat e tij estetike q i zgjon leximi i Kuranit. Sidoqoft,
ndryshe nga veprat e studentve t el-Khl-ut, Kutb nuk e zbaton sistematikisht metodn
e propozuar dhe, ndryshe nga Khalaf Allah, Kutb asnjher nuk dyshon n vrtetsin
historike t rrfenjave t Kuranit.
Prpjekjet pr t zhvilluar nj teori t ekzegjezs duke marr n konsiderat t plot
historicitetin e Kuranit
Shkolla e el-Khl-ut i kishte dhn rndsi detyrs q kuptimi i Kuranit t
zbulohet duke njohur se si sht kuptuar ai n kohn e Profetit dhe Kuranin e trajtonte si
tekst letrar i cili duhej t interpretohej si vepr letrare, n kontekstin e tij historik. Q nga
fundi i viteve 1950-ta, disa studiues u bindn se teksti i Kuranit sht i lidhur me
historin m shum se kaq dhe se ky fakt krkon nj kthes fundamentale t metodave t
ekzegjezs.
Njri prej studiuesve t till ishte (Muhammed) Daud Rahbar (lindi 1926) nga
Pakistani i cili m von ligjroi n SHBA. N nj kumtes, ai theksoi se fjala e Zotit n
Kuran q i drejtohet njerzimit sot po aq sa bashkkohsve t Muhammedit flet
duke iu referuar gjendjeve dhe rasteve njerzore n njzetetre vitet e fundit t jets s
Profetit, n veanti duke qen se asnj mesazh nuk mund tu kumtohet njerzve prve
duke iu referuar situatave konkrete (Challenge, 279). Rahbar bn thirrje q muslimant
t mendojn se far do t thot kjo pr metodat e analizs s tekstit t shenjt. Ai pret q
ekzegjett t reagojn ndaj sfidave t jets moderne m me fleksibilitet duke marr
parasysh faktin se fjala hyjnore i sht prshtatur rrethanave historike (rasteve dhe
situatave konkrete t shpalljes esbab el-nuzul) q nga fillimi dhe se vet Zoti e ka
modifikuar fjaln e tij gjat veprimtaris profetike t Muhammedit (a.s. shn. i red.) n
pajtim me rrethanat (fenomeni i abrogimit t rregullave t mhershme me t mvonshmet
n tekstin e Kuranit el-nasikh ve l-mensukh).
Fazlu Rrahman (v.1988), gjithashtu me prejardhje pakistaneze, profesor n
SHBA, n librin e tij Islam and Modernity: Transformations of an Intellactual Tradition
(1982) propozon nj zgjidhje t problemit hermeneutik t lirimit apo shkputjes s
mesazhit t prjetshm t Kuranit prej prshtatjes s rrethanave historike t misionit t
Muhammedit (a.s. shn. i red.) dhe t zbulohet kuptimi i tij pr besimtart sot. Sipas tij,
shpallja e Kuranit n radh t par prbhet prej prononcimeve morale, fetare e sociale
q i prgjigjen problemeve konkrete historike, n veanti problemeve t shoqris
tregtare mekkase t kohs s Profetit; andaj, procesi i interpretimit sot krkon lvizje t
dyfisht nga gjendja e tashme te kohrat e Kuranit, pastaj prapa n t tashmen (ibid., 5).
Ky proces prmban tre hapa: S pari, duhet t kuptohet rndsia apo kuptimi i nj
deklarate/thnie duke studiuar gjendjen historike ose problemin q ka synuar ta zgjidh;
s dyti, duhet t prgjithsoj ato zgjidhje dhe ti shpall ato si formulime t objektivave
morale-shoqrore q mund t distilohen nga tekstet specifike n drit t sfondit
shoqror-historik dhe ratio legis; dhe, s treti, e prgjithshmja duhet t mishrohet n
kontekstin konkret shoqroro-historik (ibid., 6-7). Nj koncepcion metodologjik q i
prafrohet ksaj qasjeje, ndonse e kufizuar n interpretimin e normave ligjore t
Kuranit, ishte zhvilluar nga Al-lal el-Fasi (al-Nakd el-dhati, 125, 221; Mekasid el-sheria,
190-3, 240-1).
Nj zhvillimin i vonshm n fush t metodave t interpretimit t Kuranit sht
kontributi i studiuesit Nasr Hamid Ebu Zejd (v.2010) nga Egjipti (m von profesor n
nj universitet europian) q vuri paradigm t re ekzegjetike t elaboruar n botimet e tij
e n veanti n Mefhm el-nass (1990). Qasja e Nasr Ebu Zejd-it n ekzegjezn e
Kuranit sht vazhdimsi e tradits s shkolls s el-Khl-ut, por vetm deri n nj
mas. Metodologjia e El-Khl-ut n interpretimin e Kuranit e trajtonte at si vepr
letrare, ndrsa Ebu Zejd theksonte se Kurani sht tekst (nass) dhe duhet t kuptohet n
pajtim me parimet shkencore q zbatohen pr t kuptuar tekstet n prgjithsi. Sipas nj
teorie t informacionit nj mesazh mund t kuptohet vetm nse drguesi e transmeton
at sipas nj sistemi t shenjave (kode) t jan t njohura pr pranuesin. Ebu Zejd beson
se ky model sht i vlefshm edhe pr procesin e shpalljes, n t ciln mesazhi hyjnor u
transmetohet njerzve: Profeti, pranuesi i par, nuk do t mund ta kuptonte tekstin e
shpallur nse nuk do t shprehej me nj kod t kuptueshm pr t. E njjta vlen edhe pr
audiencn e par t cilve iu sht drguar shpallja. Kodi, q sht i kuptueshm pr
Profetin dhe pr njerzit t cilve u drejtohet ai, konsiston n gjuhn e tyre t prbashkt
dhe prmbajtjen e vetdijes s tyre, q deri n nj mas t madhe determinohet nga
gjendja shoqrore dhe tradita e tyre kulturore. Kshtu, Zoti ia ka prshtatur shpalljen
Kuranike gjuhs, gjendjes shoqrore dhe traditave kulturore t arabve n kohn e
Muhammedit (a.s. shn. i red.). Kjo pikpamje ka pasoja t thella n metodn e
ekzegjezs: n mnyr q t kuptohet mesazhi hyjnor, ekzegjett e sotm duhet n
njrn an t njohin kodin q ka t bj me gjendjen e veant historike t Profetit dhe
bashkkohsve t tij arab, domethn veantit e gjuhs, shoqris dhe kulturs q nuk
jan m t pranishme n shoqrit e sotme arabe. N ann tjetr, ata duhet ta prkthejn
kt kod t pranuesve t par, pra Profetit dhe bashkkohsve t tij arab, n nj kod t
kuptuar pr ta sot, domethn n gjuhn dhe gjendjen shoqrore dhe kulturore t kohs s
tyre: komentuesit e epokave t kaluara, el-Zamakhshari ose el-Razi bn m t mirn e
mundshme pr t prkthyer mesazhin hyjnor n kode pr kohrat e tyre, por epoka jon
ka kodin e saj.
Nuk do mend se kjo paradigm mundson q teksti i Kuranit t interpretohet n
at mnyr q koncepcionet q prputhen me kontekstin shoqror dhe kulturor t
predikimit t Profetit, por q nuk jan t qndrueshme pr interpretuesin e sotshm, mund
t klasifikohen si t tejkaluara dhe q i prkasin nj gjendjeje t shkuar historike q pr t
sotmen nuk jan t obliguara, duke mos hequr dor nga besimi n shpalljen e
fjalprfjalshm t Kuranit dhe vlefshmrin e prjetshme t mesazhit t tij. N fakt,
Ebu Zejd ka deklaruar se beson q kodi historik dhe kulturor i tekstit t Kuranit sht
prdor nga vet Zoti, autori i tij, dhe nuk sht sjell nga Muhammedi.
Muhammed Arkun (v.2010), studiues nga Algjeria i cili ligjroi n nj
universitet t Parisit pr shum vite, arriti n prfundime metodologjike goxha t
ngjashme me ato t Nasr Ebu Zejdit, por prej nj qasjeje tjetr teorike. Sipas Arkunit,
fakti/ngjarja Kuranike (fait coranique) sht t folurit origjinal profetik q vet Profeti
dhe audienca e tij besonin se ishte shpallje prej Zotit. E gjith prpjekja pr ta kuptuar
Kuranin, n analiz t fundit, i referohet ktij fakti, pra t folurit origjinal t profetit q
besohej t jet prej Zotit. Kjo e folur q sht shnuar n, por nuk sht identike me,
recensionin e Uthmanit t Kuranit ishte shprehur n nj gjuh dhe n zhanr tekstual t
lidhur me nj gjendje t caktuar historike dhe n forma mitike dhe simbolike t shprehjes.
Krejt tradita ekzegjetike sht proces i prvetsimit t ktij fakti Kuranik nga grupe e
fraksione t ndryshme t muslimanve. Teksti si i till sht i hapur ndaj mundsive t
pafundme t interpretimit prderisa t vazhdoj historia, ndonse mbrojtsit e ortodoksis
ngulin kmb n absolutizimin e rezultateve t nj interpretimi t caktuar t etabluar n
faza m t hershme t ktij procesi.
Ekzegjeza n krkim t nj qasjeje t drejtprdrejt e t re te Kurani
Prirjet e paraqitura deri m tash prfshir edhe ato q pretendojn se Kurani i
ka paraprir me shekuj shkencs moderne jan t vetdijshme pr distancn kulturore
ndrmjet bots n t ciln mesazhi i Kuranit u kumtua pr her t par dhe bots
moderne. Ndryshe nga kto prirje, ekzegjeza islamiste supozon se sht e mundshme q
muslimant sot t ken akses t pandrmjetsuar e t drejtprdrejt te kuptimet e tekstit
t Kuranit (pr shembull prmes interpretimeve klasike t Kuranit) duke iu kthyer
besimeve t muslimanve t par dhe duke u prpjekur t rikthejn rendin e paprishur
islam me an t ndjekjes s udhzimeve t Kuranit ashtu si bnin muslimant e par.
Prirje t ktilla shfaq Sejjid Kutb n komentimin e tij F dhilal el-Kuran [N shqip
botuar me titullin: Nn hijen e Kuranit (GS)] dhe Ebul Ala Mevdudi nga Pakistani
(v.1979) n Tefhm el-Kuran, e t tjer. Ideali islamist i nnshtrimit ndaj fjals hyjnore
n mnyr t drejtprdrejt mund t jap rezultate pozitive, por edhe t dyshimta
ekzegjetike. Pr shembull n komentin e lartprmendur t Kutb-it, autori dgjon tekstin e
Kuranit me vmendje personale dhe relativisht t pavarur prej tradits ekzegjetike. Nga
njra an, ky qndrim i afrt dhe i drejtprdrejt i dgjimit nganjher i mundson atij t
kap kuptimin origjinal dhe shpirtin e nj paragrafi t Kuranit m mir se shum
ekzegjet q nga periudha mesjetare. Nga ana tjetr, qasja e drejtprdrejt gjithashtu
priret t injoroj pikat n t cilat teksti i Kuranit nuk mund t harmonizohet leht me
idet moderne.
Ekzegjeza feministe
Kurani, si fjal e Zotit, shpall barazin e t gjith njerzve n nj sistem t
drejtsis sociale q i jep t drejta t barabarta grave dhe burrave. Megjithat, grat
muslimane jan privuar nga ushtrimi i shum t drejtave t tyre n shoqrit patriarkale
q flasin n emr t Islamit. N drejtim t zhvillimit t diskursit feminist, grat kan
shikuar n Kuran si teksti qendror i shenjt i Islamit, duke trhequr vmendjen ndaj
mesazhit t tij fundamental t drejtsis sociale dhe barazis njerzore dhe t drejtave q
ai i jep gruas. Duke u bazuar n Kuran, grat muslimane kan prodhuar dy paradigma
themelore feministe: 1) feminizm me Islam dhe 2) feminizm islam.
Feminizm me Islam: Vetdija e Kuranit dhe t drejtat e grave. Feminizmi n vendet
dhe komunitetet muslimane q nga fillimi sht formuar prbrenda parametrave fetare.
Fillimet e saja shkojn n shekullin XIX kur disa gra muslimane t arsimuara dhe t
pranishme n publik, solln vetdijen e tyre Kuranike si prov derisa ballafaqoheshin me
shtjen e ndryshimeve n jetn e tyre t prditshme si rezultat i prballimit me
modernitetin. Ato nxorn n pah se Kurani u ka dhn t drejta grave t cilat u mohohen
shpeshher n emr t Islamit. Kshtu, ato nisn t artikulojn nj feminizm t bazuar
n arsyetim fetar. Pr shembull, nga fundi i shek. XIX grat n Egjipt citonin Kuranin
pr t demonstruar se mbulimi i fytyrs me pere nuk sht krkes e Kuranit si u ishte
thn. Grat gjithashtu argumentonin kundr praktikave dhe detyrimeve t tjera q u
imponoheshin atyre, duke e prdorur Librin e shenjt si tekst emancipimi.
Feminizm islam: Hermeneutika e Kuranit dhe barazia gjinore. Nga fundi i shekulli XX,
sidomos gjat viteve 1990-ta, ishte e qart se paradigma po zhvendosej drejt nj
feminizmi t bazuar ekskluzivisht n diskursin fetar me Kuranin si referenc kryesore e
q u quajt feminizm islam. Ky feminizm i ri islam ishte braktisje e feminizmit t
mparshm q prqendrohej tek t drejtat e gruas dhe ecje drejt nj fokusi n barazi
gjinore dhe drejtsi sociale si parime baz t Kuranit. Duke e marr Kuranin pr qendr
t vmendjes, grat po e rivendosin t drejtn e tyre si muslimane pr t ekzaminuar
tekstin e shenjt, duke vnn n dyshim autoritetin ekskluziv q meshkujt ia kan
atribuuar vetvetes n shpjegimin e Islamit. Ekzegjetet femra nisen prej nj kornize
interpretuese q supozon se idet fundamentale t Kuranit nuk mund t kundrshtohen
nga asnjra pjes e tij. Dekonstruktimet e vargjeve t Kuranit q bjn ato sugjerojn
lexime t reja duke respektuar shpirtin e Librit t shenjt.
Kjo hermeneutik e re e ndjeshme ndaj gjinis, q mund t quhet feministe,
konfirmon barazin gjinore n Kuran q n korpusin e komenteve t interpretuesve
meshkuj ishte fshehur e turbulluar pr t promovuar nj doktrin klasike t eprsis
mashkullore q pasqyron mendsin e kulturave mbizotruese patriarkale. Hermeneutika
feministe bn dallimin ndrmjet parimeve themelore universale dhe t prjetshme, si dhe
partikulares dhe t rastit, q kuptohen si kalimtare. Pr sa i prket ktyre t fundit, ato
kan gjykuar se praktika t caktuara jan lejuar n mnyr t kufizuar dhe t kontrolluar
si mnyr pr t zbutur e paksuar sjelljet e prhapura kundr-barazimtare n shoqrin
n t ciln kishte ardhur shpallja, duke i inkurajuar besimtart drejt rrugs s drejtsis
dhe barazis m t plot n bashkveprimet e tyre njerzore. N kt drejtim,
amerikaneja Amina Wadud-Muhsin (lindi 1952), pakistanezeja amerikane Riffat
Hassan (lindi 1943) dhe Aziza el-Hibri nga SHBA kan demonstruar se vargu 4:34 i
Kuranit nuk nnkupton se t gjith burrat pakushtimisht kan autoritet mbi grat, se jan
prgjegjse pr to, ose se kan prparsi ndaj grave, si kan pretenduar interpretuesit
tradicional burra. Kto ekzegjete gra kan demonstruar se si interpretuesit burra kan
ngatrruar partikularen me universalet.
Wadud-Muhsin n veprn e saj Quran and woman dhe Hassan, n artikuj t
ndryshm dhe ligjrata publike, kan korrigjuar narrativt e prhapura, por t gabuara q
pretendohet t jen Kuranike. Nj narrativ e till insiston se gruaja sht krijuar nga
burri (nga brinja e shtrembr e Ademit) dhe kshtu gruaja ka natyr dytsore dhe t
prejardhur. Tjetra ka t bj me ngjarjet n kopshtin e Adnit/Edenit q pohon se Hava ka
tunduar Ademin, duke e br gruan fajtore pr rnien nga Adni dhe forcuar stereotipet
pr gruan si tunduese.
Shqyrtimi rigoroz dhe kontekstualizimi i termeve dhe frazave Kuranike nga ana e
komentuesve femra kan vn n pah lakimet patriarkale q i jan br shum pjesve t
Kuranit n interpretimet klasike t prodhuara nga meshkujt dhe kan demonstruar se si
interpretimet e tilla patriarkale kundrshtojn mesazhin themelor t Kuranit prkitazi me
barazin gjinore. Projekti i feminizmit islam t bazuar n Kuran, ndonse ende n fazn
fillestare t tij, vazhdon t elaborohet me pedantizm dhe po prhapet gjithnj e m
shum. Prve emrave q u prmendn m lart, t tjera autore q kan shkruar n kt
frym jan amerikaneja nga Egjipti Leila Ahmed (lindi 1940), Fatima Mernissi (lindi
1940) nga Maroku dhe Asma Barlas (lindi 1950) amerikane nga Pakistani.
Burimi: McAuliffe, Jane Dammen (Ed.). (2001). Exegesis of the Quran: Early Modern
and Contemporary. In Encyclopedia of the Quran (Vol. 2, pp. 124-42). Leiden: Brill.
Prmblodhi dhe prktheu: Gzim Selaci. Pr artikullin dhe referencat e plota, t shihet
burimi.
Exegesis of the Quran: Early Modern and Contemporary

Jane Dammen McAuliffe

Summary

Many contemporary commentaries of the Qur'an dont differ from classical
(orthodox) commentaries of al-Zamahshariut, al-Razi, al-Tabari, Ibn Kathir, and others.
The latter are taken as a basis for comment by not adding anything substantial to these
classical sources of Quranic exegesis. However, since the late nineteenth century there
are innovative tendencies in the interpretation of the Qur'an. What justifies treating
modern exegesis of the Qur'an as a particular topic is that it differs from the classical and
medieval exegesis in terms of content and methodology of interpretation. In terms of
content, new ideas concerning the text of the Qur'an were developed as an attempt to give
answers to the issues raised by new developments, in political, social, cultural and
scientific fields in Muslim societies as a result of Western influence. The question was
how to reconcile the text of the Qur'an with scientific discoveries and what attitude has
Qur'an to political and social developments. Thus, the message of the Qur'an should be
interpreted so as to allow Muslim societies to assimilate these developments or to
produce alternatives. (For example, one of the issues that were discussed in this context is
how to understand the Qur'an provisions concerning the legal status of women in the light
of modern aspirations for gender equality.) Also, the methodological approach was
developed based on achievements in field of literary studies and philology or
communication theory. See the following major trends in the method of exegesis and the
main protagonists.

Keywords: Exegesis (tafseer), Qur'an, interpretation, feminism in Islam.














KDU 28 - 32

Botimet e para t Kur'anit n Evrop

Prof. asc. Dr. Isa Memishi

Botimi i par i Kuranit me tekst arab sht ai q sht botuar n Venecia. Viti i
sakt nuk dihet, por ka t ngjar t ket qen prafrsisht kah viti 1130.
1
Duhet theksuar
se deri m 2006 sht supozuar se gjith kopjet e botimit t par t Kuranit ishin djegur
me urdhr t Sacra Congregatio. Ky institucion kishte ndaluar botimin e Kur'anit qoft n
origjinal apo t prkthyer.
2
T njjtin fat e kishte psuar edhe prkthimi i par i Kur'anit.
Sipas Dr. Mustaf as-Seb, nga frika e qarqeve kishtare se ky prkthim do t ket ndikim
tek opinioni i krishter dhe do t ndikoj n kalimin e t krishterve n Islam, u mbajt n
fshehtsi nga murgu Cluny, n jug t Francs.
3


Katr shekuj m von, n vitin 1542 tre studiues n Bazel t Zvicrs u prpoqn q t
botojn kt prkthim, por bashkia e qyteti pengoi botimin dhe nuk lejoi t shprndahet
ky prkthim i Kur'nit, duke e trajtuar si herezi dhe pabesi dhe duke mos lejuar q t
promovohet n mesin e t krishterve. Mirpo, kta studiues vendosn q t botojn kt
prkthim dhe me kt ta vnin bashkin para aktit t kryer.
4


Dr. Jahj Mahmd, studiues nga Arabia Saudite, ka br t ditur se nj Kopje nga
botimi i e par i Kuranit, i botuar n shekullin e gjashtmbdhjet ende ekziston n Itali.
Dr. Jahj Mahmd gjat ligjrats q ka mbajtur n Konferencn "Marrdhniet arabo
italiane", e organizuar nga "Qendra pr hulumtime dhe studime islame Melik Fajal" n
bashkpunim me Ambasadn e Italis n Arabinl Saudiete ka br t ditur se prkundr
supozimeve se asnj ekzemplar i botimit t par t Kuranit n vitin 1530 nuk ekziston,
megjithat nj ekzemplar i ktij botimi ekziston n Bibliotekn e manastirit franeskan t
Vendikut.
5
Ky studiues pohimet e tija i bazon n studimin e studiueses italiane Angel (?)
Kjo studiuese, sipas Dr. Jahj Mahmd-it, punimit t saj ia ka bashkangjitur nj kopje t
kopjuar nga botimi par n format t madh n 232 flet. Kurani sht botuar me germa
arabe t shtypura n mnyr diagonale. Botimi sht i pajisur edhe me shnime n

1
Christian Friedrich von Schnurrer, Bibliotheca Arabica, nr. 367. Bibliotheca Arabica sht nj monografi
e orientalistit gjerman Schnurrer, ku ka prfshir gjith veprat e botuara arabisht dhe q kan t bjn me
arabishten n Evrop.
2
sim as-Smarn, a-ibu-l-'arabijei f rb, Nedve Tru-- ibi-l-'arabijei hatt intihi-l-
arni-t-tsi' 'ashere, 1995, Eb ab, f. 60.
3
. Muhammed Fet'hullah a-Zijd, ireu intishri-l-slmi ve mevifu beu-l-musteshrine min,
Tripoli, 1983. f. 65.
4
. Dr. Isa Memishi, Prkthimet e Kuranit n gjuht evropiane, Edukata Islame, nr. 102. Prishtin, 2013.


margjina t tekstit dhe aty ktu mes disa rreshtave t tekstit n origjinal sht shtuar edhe
prkthimi n italisht. Dr. Jahj Mahmd pohon se ai vet e ka par kt kopje n Itali dhe
se kopja sht e ruajtur n gjendje shum t mir dhe e botuar n letr t ilustruar me
germa shum t mira. Ai m tej pohon se, duke pasur parasysh vlern dhe rndsin q ka
kjo kopje e botimit t par t Kuranit, sht i ndaluar do shumzim apo incizimi. Dr.
Jahj Mahmd shton se "Qendra pr hulumtime dhe studime islame Melik Fajal"
posedon nj kopje t botimi t par t Kuranit t vitit 1537.
1


Studiuesja italiane Angela (?) n punimin e saj pohon se ky botim ka qen i plot,
por nuk iu sht gjetur asnj gjurm deri n ditt tona. Ndr orientalistt m t vjetr q e
prmendin kt botim t Kuranit sht Thomas Erpenius n veprn e tij Bazat e gjuhs
arabe, Leyden 1620.
2


Thomas Erpenius n vitin 1617, n shtypshkronjn e tij, botoi suren Jsuf t
vokalizuar n mnyr t plot me titullin arabisht dhe latinisht: Sureja Jsuf me alfabet
arab, kurse n latinisht mban titullin: Historia Josephi Patriarchae, ex Alcorano
Arabice. Cum triplici versione Latina et scholiis Thomae Erpenii, cuius et Alphabetum
Arabicum Praemittitur. Leidae, ex Typographia Erpeniana Linguarum Orientalium,
1917.
3
Sureja Jsuf me alfabet arab, historia e profetit Jsuf e marr nga Kurani n
origjinal duke ia bashkangjitur tri prkthimet n latinisht me komentet, Tomas Erpeniusit.
N ball kishte botuar alfabetin arab. Leyden, shtypshkronja Erpenius pr gjuh orientale,
1617. Johan Zaehnsdorf n dy fashikuj, pa dat t botimit, pati botuar nga dy sure t
Kranit, Cygnea. N fashikullin e par jan botuar suret 101 dhe 103 dhe na fashikullin e
dyt jan botuar suret 61 dhe 78. Botimi i ktyre sureve sht br me alfabet arab i
gdhendur n dru.

N vitin 1646 n Amsterdam Christianos Rawios nga Berlini botoi trembdhjet suret e
para t Kuranit me alfabet latin dhe karshi tekstit n origjinal botoi edhe prkthimin n
latinisht. Christianos prdori nj metod t veant duke skicuar germat arabe me germa
latine.
4


Johanes George Nisselius botoi suren e katrmbdhjet dhe suren e pesdhjet me tekst
arab dhe me germa arabe duke i bashkangjitur tre prkthime n latinisht. Ky botim u
shtyp n Leyden n shtypshkronjn Jo. Elsevier, n vitin 1655. Kjo ishte shtypshkronja
me germa arabe q ishte bler nga shtypshkronja e Erpenius.

1
Abdu-rr-rrahman Bedev n ams-l-musteshrine, -l-'ilmi lilmeljn, Bejrut, Liban, 1984, f. 302, pr vit
t botimit merr vitin 1530 kurse studiuesi saudit Dr. Jahj Mahmd, pr t njjtin botim t Kur'anit, mer
vitin 1537.
2
Abdu-rr-rrahman Bedev, vep.cit., f.302.
3
sim as-Smarn, vep.cit., f.73
4
Abdu-rr-rrahman Bedev, vep.cit., f.1303.

Matias Fredric Beckius botoi dy sure t Kur'nit, suren e tridhjet dhe tetdhjet e
tet duke u bazuar n katr dorshkrimet arabe. Ai botimin e ktyre dy sureve e shoqroi
edhe me prkthimin n italisht dhe me koment. Botimi u b me germa arabe. Augustae
Vindelicorum 1688.

1. Botimi i plot i Kuranit me germa arabe, i cili gjendet edhe sot e ksaj dite, sht
ai q e kishte botuar prifti gjerman Abraham Hinckelmann (1652-1659) n Hamburg t
Gjermanis n shtypshkronjn Schultzio Schilleriana dhe n vitin 1694. Botimi kishte
560 faqe dhe n latinisht titullohej: Al-Coranus seu lex Islamitica Muhammedis, filli
Abdallae pseudo prophetae, ad optimorum Codicum fiem edita ex museo Abraham
Hinckelmanni, D.Hamburgi, ex offoina Schultzio-Schilleriana, anno, 1694. 4o Pagg.
560. Qllimi i botimit t Kur'anit t ktij prifti ishte q t bota krishtere t njihej me
Botn arabe dhe me Islamin.
1

2. Botimi m i mir dhe q fitoi publicitetin m t madh, sht botimi i plot t cilin
e prgatit Ludovico Marracci, prift q iu ishte bashkangjitur shoqris s ashtuquajtur
Shoqria, murgjit e nns s Perndis, Ludovico Marracci ishte i njohur si Papa
Innocenti i XI. Botimi u b n qytetin Pattavia n vitin 1698 n shtypshkronjn Seminarii.
Titulli i plot n latinisht i ktij botimi t Kuranit sht: Alcorani textus universus ex
correctiorbus Arabum exemplaribus summa fide, atque pulcherrimis characteribus
descriptus, eademque fide, ac pari diligentia ex arabico idionate in latinum traslatas,
opposites unicuique capiti notis, atque refutatione: His omnibus praemissus est
prodromus totum priorem tomum implens, in quo contenta indicantur pagina sequenti-
auctore Ludovico Marraccio e congregatione clericorum regularium matris Dei,
Innocentii XI. Gloriosissimae memoriae olim confessario, Paravii, 1698.
Para se t botohej Kurani i tr, n vitin 1691, n shtypshkronjn Congregatio de
Propagatione Didei, shtypshkronj e propagands s Fids, n mbikqyrjen e Paps, n
Rom u botua nj vepr me titullin: Podromus ad Refutationem Alcorani. Ky ishte nj
udhrrfyes pr ti shrbyer propagands s Fids. Vepra ishte n katr pjes, format 8.
M von kjo vepr propagandistike u botua n nj botim t prbashkt me Kuranin.
Vepra u prgatit n dy vllime: Vllimi i par prfshinte tekstin e Kurinit n arabisht dhe
prkthimin n latinisht dhe disa fjali me t cilat jan br ca komente t tekstit t
Kuranit. Vllimi i dyt prfshinte udhrrfyesin e propagands s Fids.
3. N vitin 1701 n Berlin u botuan pjes t zgjedhura nga Kurani n arabisht, n
persisht, n turqisht dhe n latinisht. Kt botim e prgatiti Anderia Acoluthos, teolog dhe
profesor i gjuhve orientale n Bratislav. Botimi ka gjithsej 57 faqe A4, titulli n
latinisht sht: Alcoranica, Sive specimen Alcorani Quadrilinguis, Arabici, Persici
Turcici, Latini, N vet titullin shihet se teksti i Kranit sht krahasuar me tridhjet
dorshkrime!

1
Jsim as-Smarn, vep.cit. f. 60.
Tani duhet prkufizuar vetm n botimet e plota t tekstit t Kuranit. Mjafton t i
referohemi veprs s C.F. Schunrrer Bibliotheca Arabica, Halle, 1811, e cila na afron
mjaft t dhna pr botimet e tekstit t Kurnit n Evrop. Vepra n fjal prfshin gjitha
botimet n arabisht q jan botuar n Evrop deri n vitin 1810. Vepra e Schunrrer-it
prmban diku rreth 500 tituj.
4. Botimi i plot i Kuranit me tekst arab sht shtypur n Petersburg n vitin 1787
me gjithsej 477 faqe i titulluar Al- Koran, Arabice, Petropoli, 1787.
Ky botim sht br nn prkujdesjen e mbretreshs s Rusis Katerina. Kt botim
Mbretresha Katerin e pati porositur pr t prfituar shtetasit e saj mysliman. Botimin u
b nn mbikqyrjen e Mulla Uthman Ismal-it.
N fund t botimit sht prmbajtja e xhuzeve t kuranit, prmbajtja e sures al-Midetu
dhe sures s 14. Gjithashtu n fund t botimit sht nj tabel me prmirsimet e
gabimeve t shtypit si dhe disa komente n fusnota.
Ky botim i Kuranit sht ribotuar n vitin 1790 dhe n vitin 1793 pa asnj ndrhyrje.
5. Kurani i plot me tekst arab sht botuar dy her n vitin 1803 n Kazan,
kryeqytet i Tataristanit. Kt botim e mbikqyruri Ahar Ibdullah Abdu-l-Azz Tamesh Bin
Ali.
6. Botimi i cili do ti tejkaloj gjitha botimet dhe do t bhet bazament i botimeve
tjera evropiane dhe pik referimi pr gjith studiuesit evropian sht botimi i
Gustav Flgel-it n vitin 1834 n Leipzig, te botuesi i njohur Caroli Tauchnitii. Ky botim
mban titullin n latinisht: Corani textus arabicus ad fidem librorum manuscriptorum et
impressorum et ad praecipuorum interpretum lections et auctoritatem recensuit
indicesque triginta sectionum et suratarum addidit Gustavus gluegel Philosophiae doctor
et Artium liberalism magister, Afranei Progessor, Societatis Asiaticae Parisiensis
sodalist, Societatis Sorabicae Lipiensis membrum honorarium. Lipsiae typis et sumptibus
Caroli, Tauchnitii, MDCCCIV. In-4 VIII et texte arabe (4) et 341. Titulli ka kt
prmbajtje: Kurani, teksti arabisht sipas dorshkrimeve, botimeve dhe leximeve t
komentuesve dhe autorve m t njohur. Jan redaktuar njzet zhuz dhe 114 suret nga
Gustav Flgel, doktor n filozofi dhe magjistr i shkencave t artit, antar i shoqats
aziatike n Paris dhe antar nderi n Universitetin e Leipzigut. Aty ka prshkruar edhe
botimin. Teksti arab fillon me nj faqe t bardh, n faqen e dyt sht i shkruar titulli
arabisht, faqja e tret prap e bardh pr t vazhdua me faqen n vijim me suren el-
Ftiha. Kto faqe nuk jan t numruara. Numrimi i faqeve fillon me suren al-Bearetu.
Numri i faqeve prfundon me numrin 341.
Pr kt botim shih:
- S. de Sacy, in JA, 1836, pp. 335 9.
- K. in JA, 1835 1, p. 569 580.
- Wilken, Jahrbchef f. Wissensch. Kritik, 1835, I,910920. - V. Hammer, Wiener
Jahrbcher, 76, p 257 258.
- Journal Asiatique, 1840, 2, p. 117.
Sa i pr ket numrit t tirazhit t shitur n Orient, sht shifr stereotipi. Ky botim n
vitin 1841 sht ribotuar n Leipzig tek i njjti botues. N kt botim katr faqe, nga 443,
kan qen t prgatitura me korniz t kuqe.
Botimi i tret i korrektuar sht botuar tek i njjti botues n Leipzig n vitin 1858.
Botimi i katrt sht br sipas botimit t tret, Leipzig 1870 botues Bredt, f. 10+344.
Edhe botimi i pes, si ai paraprak, sht botuar n Leipzig 1881 te botuesi Bredt, f.
10+341, A4.
Botimi i gjasht, si ai paraprak, Leipzig 1893, botues Bredt, A4, f. 10+341.
Kt botim t Gustav Flgel e bri plagjiatur G.M Redslob dhe e ribotoi si stereotip n
vitin 1837 n format B8 me titull: Coranus Arabice. Recensionis Flgelianae textum
recognitum iterum exprimi curavit Gustavus Mauritius Redslob, Phil. Dr.. et in univ.
Literatia Lips. Prof. Pupl. Extraord. Editio stereotypea. Lipsiae Typis et sumptu Caroli
Tauchnitii: 1837, Gr. In-8o. 538.
Gustav Flgel protestoi pr kt plagjiatur t shmtuar n parathnien e vllimit t dyt
t veprs Keshfu-dh-dhunn t Hxh alfe, f. X-IX. Kjo plagjiatur sht edhe m e
skandaloze nse i shtojm faktin q plagjiatori ishte doktor i filozofis dhe asistent n
Universitetin Leipzigut. Botimi ishte br nga botuesi i par Caroli Tauchnitii, tre vjet
pas botimit t pare, kur Flgel ishte ende gjall. Ironia m e madhe ishte s n titull
thuhej se ky botim sht br sipas redaktimit t Flgel-it!?
Prkundr gjith ktyre manipulimeve, ky botim i vjedhur u ribotua tek i njjti botues,
pra Caroli Tauchnitii, gjat viteve 1855, 1867 dhe n Paris (n bashkpunim me Bredt n
Leipzig) n vitin 1870.
Sa pr t br krahasime mes botimeve t Kuranit n Perndim dhe n Lindje po
prmendim botimet m t vjetra n vendet islame:
1. Kalkut 1831 m/1247 h. n 724 faqe format. B8.
2. Bombaj 1853 m/1269 h. n 246 faqe, format A4.
3. Bombaj 1865m n 222 flet.
4. Barile 1866 m./1283 h.
5. Bombaj 1867 m.1283 h. 190 faqe A4.
6. Bombaj 1869 m./1286 n 355 faqe B8.
7. Kajro 1286 h. (1869-1870 m.) B8.
8. Stamboll 1288 h./1872 m. botim me cinkografi i ilustruar me kaligrafi nga kaligrafi i
njohur Hafiz Uthman. Botimi sht prgatitur nga kopja e Nru-d-Dn Alia al- ri.
Ky botim ka dshmin e shtat leximeve t dshmuara pr saktsin e kopjes dhe
ndryshimet ekzistuese mes shkolls s Kuffes dhe asaj t Basras, lidhur me leximin e disa
ajeteve.
Ky botim sht ribotuar n vitin 1297 h./ 1880 m. n Stamboll nn mbikqyrjen e
Uthman Beut, sekretar i dyt i Sulltanit.

Indekset e Kuranit
Indeksi m i mom i Kuranit sht Nuxhmu-l-Furn me autor Muaf Bin
Muhammed, i botuar n Kalkut n vitin 1811 n format A4, f. 7+313. Botimi i ktij
indeksi ka edhe parathnien n persisht. Ky Indeksi sht ribotuar n Midars (Indi) n
vitin 1292 h./1875m. n format B8. f. 264. Parathnia e hartuar n persisht sht
prkthyer n arabisht me nj fjalorth arabisht - indisht. Ky indeks m pas sht ribotuar
disa her.
Indeksi i par i Kuranit i hartuar n Evrop sht e Gustav Flgel-it i titulluar n
arabisht me titullin Nuxhmu-l-Furkn kurse titulli n latinisht sht: Concordanitiae
Corani Arabicae. Ad Literarum Ordinem et verborum radices diligenter disposuit
Gustavus Flgel. Editio Stereotypa. Lipsiae, sumtibus et typis Caroll Tauchnitii, 1842.
In-4. (2), X, 219 p.
Si shihet edhe nga vet titulli i indeksit renditja sht br sipas renditjes
alfabetike duke respektuar traditn e hartimit t fjalorve n arabisht, pra sipas rrnjs s
fjals.
Indeksi i Flgel-it sht ribotuar n vitin 1898 nga botuesi L.E. Bredt n Leipzig.
Mirza Muhammed Kyim Bek hartoi nj indeks t plot pr Kuranin. Indeksi
mban titullin Mifthu kunzi lil-Kuran, Autori nn titullin e indeksit bn me dije se
ky indeks sht i plot duke prfshir gjith fjalt dhe frazat e tekstit t Kuranit t cilat
ua kishin trhequr vmendjen orientalistve n studimet e tyre rreth fes, legjislacionit,
historis dhe letrsis. Zrat e indeksit jan sistemuar sipas renditjes alfabetike t alfabetit
arab. Indeksi ka edhe fjalt els pr t krkuar fjaln e dshiruar n Kuran duke ofruar
t dhna pr secilin vend q sht prdorur e njjta fjal. Indeksi sht botuar n Saint
Persburg n shtypshkronjn e Akademis s Shkencave t Mbretris n vitin 1859 n
343 flet. Mirza Muhammed Kyim Bek ka qen profesor n Universitetin e Saint
Persburg-ut. Ky indeks ka edhe parathnien prej dhjet faqeve n persisht.
Pr kt indeks Richard Fleischer ka br nj studim t cilin e ka botuar n ZDMG, v. 17,
f. 417-419.
Duhet thn se n Stamboll n vitin 1284 h. sht botuar edhe nj indeks tjetr pr
Kuranin i titulluar: Tertbu Zb N fund t ktij indeksi kemi nj shnim ku jepen
shpjegime rreth sureve mekase dhe medinase, rreth numrit t ajeteve, shprehjeve dhe
germave q jan shkurtesa n Kuran.
Pr m tepr pr kt indeks mund t konsultohet revista JA e vitit 1869 nr. 2 f.
70 dhe Brocklemani f. 435.
Bota islame vetm n fillim t shekullit t XVII pr her t par pati nj
shtypshkronj n Stamboll, atkoh kryeqendr e Perandoris Osmane. Mirpo, Sulltan
Pajaziti kundrshtoi botimin e veprave n osmanishte apo n arabishte.
1
Nga kjo
shtypshkronj prfituan ifutt duke botuar Tevratin n arabisht.

1
Muhammed Se'd al-Mulh, Triu-a-ibi t-l-'lemi hatt nijei arni at-tsi'i 'asher.
http://www.nashiri.net/articles/general-articles/3597-2010-03-03-02-56-27-v15-3597.html
Shtypshkrimi n botn islame pr her t par sht prdorur kah mesi i shekullit
t XVIII, me iniciativn e Se'id Efend bin Muhammed Efend, i njohur me emrin
Muhammed elebiut, n bashkpunim me Ibrahim al-Mexhr, i njohur me emrin Ibrahim
Muteferri e. Muhammed elebi atkoh ishte ambasador i Perandoris Osmane n
Paris. Ai me Ibrahim Muteferri e pan favoritet e shtypshkronjs dhe me shum
vshtirsi ia doli t i bindin qarqet fetare konservative t asaj kohe q t lejojn botimin e
teksteve me alfabet arab.
Sipas studiuesit Suejl bni
1
shtypshkronja e par n botn islame sht
shtypshkronja e quajtur Ibrm Muteferrie, e themeluar n vitin 1726. Botimi i
veprave n arabisht u lejua me nj ferman t veant t Sulltan Ahmedit t III.
Shtypshkronja u emrua sipas bashkthemeluesit t Muhammed elebiut. N kt
shtypshkronj u botua kompleti i par i veprave prej shtatmbdhjet veprave n njzet
e dy vllime dhe n t njjtn koh me kto vepra fillon n Stamboll, atkoh kryeqendr
e Perandoris Osmane, botimi i veprave n arabisht.
N fillim u lejua t botohen vetm botime jofetare. Merr hov botimi i veprave n fushave
t ndryshme si filozofi, gjuh, letrsi, histori, mjeksi, gjeografi, astronomi, fizik, kimi
dhe shum fusha tjera, edhe ato qarqe q dikur ishin kundrshtar t botimit t literaturs
fetare ran n ujdi q me nj fetva t lejohet edhe botimi i literatur fetare dhe t Kur'anit.
Kur'anit pr her t par nn prkujdesjen e myslimanve, saktsisht n mbikqyrjen e
Mula Osmanit sht botuar n vitin 1787 n St Petersburg.














The first editions of the Qur'an in Europe

Prof. asc. Dr. Isa Memishi

Summary

The first edition of the Qur'an with Arabic text is one that is published in Venice.
The exact year is not known, but is likely to have been approximately at year 1530. It

1
Suejl bni a-ibu-l-'arabijjeu f Turkij. Rij.
should be noted that until 2006 it was assumed that all printed copies were burned by
order of the Sacra Congregatio. This institution had banned the publication of the Qur'an
either in original or translated form. The same fate had also the first translation of the
Qur'an. According to Dr. Mustafa as-Seb, due to fear of ecclesiastical circles, that this
translation will have an impact on Christian public opinion and could influence Christians
to convert to Islam, was held in secret by the monk Cluny, in the south of FranceFour
centuries later, in 1942 three researchers in Basel, Switzerland tried to publish this
translation, but the city hall prevented edition and didn't allow the distribution of the
same, by treating it as heresy and infidelity and not allowed to be promoted among
Christians. However, these researchers decided to publish this translation and herewith to
set the municipality before the committed act.

Keywords:Qur'an, Europe, Qur'an indexes





























KDU 008 (=411.21)

Lvizjet tradicionale n botn bashkkohore arabe


Dr. Seid Halilovi

Abstrakt

Prfaqsuesit e rrjedhave reformiste t mendimit bashkkohor islam jan t
prqendruar n rindrtimin e doktrins religjioze n bazn e principeve t forta
epistemologjike t shkencs postrenesanse.
N botn islame jan shfaqur modele t shumta t interpretimit racional apo empirik t
religjionit.
N fakt, mendohet se vetm n at mnyr, tradita religjioze do t ruhet dhe ndahet
nga interpretimet joshkencore, mitologjike apo ideologjike.
Mirpo, pjesa e madhe e trashgimtarve t hershm t shkencave islame, si edhe
prfaqsuesve bashkkohor t islamit tradicional, nuk i kupton n kt mnyr doktrinat
e veta metafizike-religjioze.
N mendjet e tyre, rindrtimi i doktrinave islame n baz t principeve njohse t
shkencs moderne sht i njjt me flijimin e sferave m t thella dhe m sublime t
njohjes teomoniste t tradits islame.
Sot, temat m t shpeshta t debateve rreth islamit jan qndrimet e reja islame t
cilat, pak a shum, largohen nga tradita e rrnjosur e dijes religjioze, e vrtetuar dhe e
thelluar disa shekuj para kontaktit t muslimanve me rrjedhat moderne perndimore t
mendimit.
Duke u shrbyer me metodn e analizs s literaturs dhe burimeve, ky studim synon
t paraqes forcn shkencore dhe potencialet e rndsishme t islamit tradicional,
respektivisht mendimit t prgjithshm religjioz e burimor, t cilat jan kye pr
ballafaqimin ekuivalent me t gjitha provokimet njohse t modernizmit t tjetrsuar dhe
pr gjetjen e zgjidhjeve t prhershme pr krizat e shumta t njeriut t sotm.
Ktu do ti trajtojm prpjekjet e rndsishme t trashgimtarve kryesor t islamit
tradicional n botn bashkkohore arabe, t cilt, me fuqin e lojalitetit ndaj pasuris
intelektuale-intuitive t stadiumit shkencor t islamit, kan inspiruar apo zhvilluar lvizjet
e ndryshme shoqrore n vendet e tyre.
Ata ishin, rndom, prfaqsues t rendeve t ndryshme sufiste me nj ndjenj t
shprehur t prgjegjsis shoqrore.

Fjal kye: Bota bashkkohore arabe, modernizmi, islami tradicional, shejh Ahmed el-
Alevi, senusijt

Hyrje

Kontaktet qytetruese t arabve me Perndimin nuk jan zhvilluar prher n t
njjtin ambient t njohur.
Para renesanss, vendet perndimore, kryesisht, kan shfaqur synimin e tyre ushtarak
pr ti shtn n dor territoret lindore.
Kshtu, nga mesi i vizitorve perndimor arabt shihnin armiq t cilt gjithsesi do ta
ndyejn thesarin popullor t traditave arabe dhe vet vlern e fes islame.
N ata shekuj, muslimant prparuan n fushat e ndryshme t shkencs dhe jets
shoqrore-politike.
N shkollat tradicionale-islame, n vendet e ndryshme t bots, shkollohej nj numr i
madh i prfaqsuesve t shquar t disiplinave t ndryshme shkencore.
T gjith ata trashgimtar t shkencave gnostike, racionale, matematike dhe natyrore,
nga t gjitha ant, ishin t prkushtuar ta pasurojn traditn e tyre intelektuale dhe
zhvillimin e shoqris pr faktin se t gjitha shkencat ata i barazonin me shkencn e
shenjt fetare.
Shkenca fetare, sipas qndrimit t tyre epistemologjik, manifestohet n sferat e
ndryshme t njohurive natyrore dhe metafizike t njeriut.
S kndejmi, muslimant ishin plotsisht t gatshm ti ruajn frytet e tyre t
shklqyera shkencore e shoqrore.
Natyrisht, ata rndom shfaqnin gatishmri pr nj dialog t thelluar intelektual me
pjestart e ideologjive t tjera doktrinare e filozofike, mirpo me at rast, t gjitha
rezultatet inovative ata i pranonin n suazat e principeve t tradits s tyre teomoniste
islame.
Kshtu, filozofia e vjetr greke ishte studiuar veanrisht nga ana e prfaqsuesve t
shquar t teozofis peripatetike, iluminative dhe transcedentale islame dhe ishte
prezantuar qart n dritn e doktrinave metafizike islame.
Elementet e tyre pagane, n kuadr t lvizjes s prkthimit t filozofve grek n
gjuhn arabe, gjat periudhs s dinastis abaside, nuk mund t gjendeshin brenda kufijve
t horizontit njohs t kulturs s re.
Raporti mes perndimit t periudhs s pas renesanss dhe bots islame duket trsisht
i komplikuar. N perndim, posarisht n kohn e dominimit t empirizmit, realizohet
nj prparim shkencor gjigant.
Shkenca moderne definoi nj prosperitet t themelt shoqror me t cilin popujt
perndimor shquheshin n raport me shoqrit e drrmuara muslimane e gjithnj e m t
prapambetura.
Muslimant nuk mund t lavdroheshin m me pozitn e tyre lakmuese t qytetrimit,
e as t knaqeshin n luksin dominant t institucioneve t mrekullueshme arsimore-
kulturore anemban bots islame.
Prfaqsuesit e mendimit dhe kulturs perndimore, ksaj radhe, nuk kan prhapur
mesazhin e armiqsis, por prpiqeshin q me metod t re shekncore ta vrtetojn
shtegun e qart t prosperitetit njerzor.
Shtegu ishte linear, q do t thot se duhej t shkelej n t njjtn mnyr, si n
shqorrit lindore, po ashtu edhe n ato perndimore.
Fazat e tij fillestare ishin barazuar me periudhn e aftsive primitive mendore dhe
shoqrore t njeriut, kurse qllimi ishte ai q n seciln shoqri, e cila synon prparim t
qart, t krijohet nj model i shkencs moderne t perndimit t periudhs s pas
renesanss.
Muslimant, kryesisht, anonin nga rrjedhat reformiste dhe moderne n vendet e tyre
meq konsideronin se ngecja prsa u prket arritjeve kryesore t shkencs moderne n
fakt, sht shkaktar i dekadencs s gjithanshme shkencore-shoqrore t shoqrive t
tyre.
Nga mendja e shenjt tek arsyeja (logjika) instrumentale

Karakteristika e prbashkt e shkollave t ndryshme t mendimit t periudhs s pas
renesanss n perndim sht q t gjitha ato e flakin qartas vlern kognitive t sferave t
tjera njohse.
sht e vrteta, prfaqsuesit e racionalizmit, nn ombrelln e arsimimit modern t
bots dhe vetdijes shkencore, refuzuan mundsin q bota reale t njihet me an t
njohjes intuitive dhe shpalljes, kshtu q, detyrimisht, i sqaronin t gjitha ekzistimet
nprmjet fuqis s arsyes ideore.
Pozitivistt, po ashtu, jan ngritur kundr t gjitha gjykimeve t cilat nuk jan
vrtetuar me an t ndjenjave tona. Ata kan ardhur n prfundim se jan joshkencore t
gjitha propozicionet t cilat jan krijuar ose me njohje intuitive ose madje me aktivitete
racionale t njeriut.
Mendimtart postmodernist me sukses i lkundn themelet e asaj pavarsie dhe n
rrethin e gjykimeve shkencore srish e kthyen religjionin, metafizikn, mitet dhe
ideologjit.
Sipas atyre mendimtarve, dija religjioze, krahas t gjitha dijeve t ndryshme e
nganjher t kundrta, ka tiparin e shkencs instrumentale, qllimi i vetm i s cils
sht ti ndihmoj njeriut n at q ta zotroj m mir natyrn.
Qllimi i shkencs nuk sht ta manifestoj vlern e saj kognitive. Kt vler ajo as
nuk mund ta ket dhe pikrisht pr shkak t ksaj, shkenca religjioze nuk ka fuqi ti
hedh posht qndrimet e kundrta t niveleve t tjera njohse.
Nuk ka zgjatur shum bindja e muslimanve se shkenca moderne, n t vrtet, sht
rezultat i vetm i prpjekjes shkencore s tr njerzimit.
Ndonse prfaqsuesit e shqetsuar t jets fetare e shoqrore anemban bots islame
fillimisht i prdorn t gjitha potencialet ekonomike dhe shoqrore me qllim t
prhapjes sa m t shpejt t shkencs moderne dhe hapjes s numrit t madh t
shkollave bashkkohore, megjithat, ata kan vrejtur menjher, n shumicn e rasteve,
se shkenca moderne, e posarisht disiplinat humaniste t postrenesanss, ballafaqohet
me doktrina t shumta t bindjes s tyre religjioze dhe tradicionale. Pra, duhet t krkohej
zgjidhje e prhershme.

Ringjallja apo rekonstruksioni i msimit religjioz

Duke i pranuar principet e shkencs moderne n fakultetet e shumta t sapothemeluara
n vendet e tyre, muslimant duhej ta linin pas dore trashgimin e pasur t shum
disiplinave tradicionale t cilat m par i konsideronin shkencore, si jan: filozofia,
gnoza, teologjia, jurisprudenca, metodologjia e jurisprudencs dhe shkencat e tjera
religjioze.
Religjioni, nga tani, mund t ishte eksluzivisht tem e hulumtimit shkencor dhe
pozitiv. Me fjal t tjera, shkenca moderne religjionin e vshtronte nga jasht. Doktrinat
religjioze nuk prfshiheshin brenda rrethit t gjykimeve shkencore.
Prfaqsuesit e rrjedhave reformiste t mendimit bashkkohor islam filluan t
mendonin rreth rekonstruksionit t msimit t tyre religjioz n baz t principeve t forta
epistemologjike t shkencs s pas renesanss.
Kshtu, n botn islame shfaqen modele t shumta t interpretimit racional apo
empirik t religjionit.
Shum mendimtar t shquar islam kan br prpjekje t shumta q realitetet
metafizike ti sqarojn n nj mnyr verifikuese.
Doktrinat, t cilat m par trajtoheshin n baz t propozicioneve filozofike, teologjike
apo gnostike, ata i komentonin n suaza t shkencs moderne empirike.
N t vrtet, ata konsideronin se vetm n at mnyr do ta ruanin traditn e tyre
religjioze dhe do ta ndanin nga interpretimet joshkencore, mitologjike apo ideologjike.
Mandimtart markant arab Muhammed Abduhu (ka vdekur n vitin 1905) dhe
Reshid Rida (ka vdekur n vitin 1935), n qasjen e tyre inovative t interpretimit t
Kuranit, n ciklin el-Menar, shtrojn nj pohim t rrall dhe t uditshm pr rrethet
tradicionale se n mesin e xhinve bjn pjes edhe qeniet e gjalla t padukshme t cilat
n kohn ton jan zbuluar me mikroskop dhe t cilat quhen mikrobe ... pasi, sht
vrtetuar se kto mikrobe jan shkaktare t shum smundjeve (Rida 1948:3,96).
N t njjtn vepr, tregimin mbi Ibrahimin dhe ngjalljen e zogjve, ata e interpretojn
n nj mnyr krejtsisht tjetr.
N fakt, teksti i shenjt i Kuranit rrfen se Ibrahimi ka krkuar nga Zoti q Ai ti
tregonte se si i ngjall t vdekurit, me rast Zoti e urdhroi ti marr katr zogj dhe t
veproj si vijon: ... pastaj shprndaje n do kodr nga nj cop prej tyre, e pastaj
thirri! Ata do t t vijn me t shpejt. Dhe ta dish se Allahu sht i Plotfuqishm
dhe i Urt. (El-Bekare : 260)

T gjith komentuesit jan t nj mendimi se Ibrahimi, sipas urdhrit t Zotit, i mbyti
zogjt dhe pjest e tyre i vendosi n vende t ndryshme, me rast ata fituan jet t re dhe
u kthyen tek ai.

Abduhu dhe Reshid Rida nuk tentojn ta sqarojn kt n dritn e gnozs doktrinare t
islamit apo me an t msimeve teozofike rreth forcs metafizike-ekzistenciale t njeriut
t prsosur, por ata i referohen nj komentuesi, Ebu Muslim, i cili ndryshe nga gjith t
tjert, pohonte se Ibrahimi kishte marr katr zogj dhe i kishte thirrur deri n at mas
saq i vinin nga vendet e ndryshme kurdo q i thrriste.
Kshtu, sipas Ebu Muslimit, edhe Zoti do ti thrras t vdekurit, me rast t gjith do
t vijn tek Ai, t ngjallur. sht e qart se reformistt tan kan pranuar komentimin e
verifikuar t Ebu Muslimit (Rida 1948:55-58).
Dijetart islam assesi nuk i kufizojn realitetet ekzistuese n qeniet materiale,
ekzistimin e t cilave mund ta verifikojm me an t ndjenjave tona.
Prtej bots sensibile jan bott e shumta metafizike t cilat i prfshijn qeniet
materiale. Sferat metafizike t universit paraqesin shkalla t larta dhe kuptim ezoterik t
ekzistimit t prgjithshm, derisa objektet materiale jan simbolet e tyre dhe manifestimet
ndijimore.
Nga sa u tha, raporti ndrmjet bots materiale dhe metafizike sht sikurse raporti
ndrmjet trupit dhe shpirtit.


Prfaqsuesit kryesor t lvizjeve tradicionale n botn bashkkohore arabe

Pr t mbetur konsekuent ndaj kufizimeve t ktij diskutimi, n vazhdim do ti
rikujtojm prpjekjet e rndsishme t prfaqsuesve kryesor t islamit tradicional n
botn bashkkohore arabe, t cilt me fuqin e prkushtimit t tyre intelektual-intuitiv
ndaj islamit, kan inspiruar apo udhhequr lvizjet e ndryshme shoqrore n vendet e
tyre.
sht e vrtet se autoritetet dhe institucionet e shumta tradicionale anemban bots
islame prdit manifestojn prkushtim t qart ndaj suazave njohse t horizontit
teomonist t religjionit dhe ruajn me xhelozi doktrinat burimore t trashgimis s tyre.
Pr m tepr, n mesin e tyre mund ti hasim reformatort e mdhenj t mendimit
fetar, t cilt, natyrisht, nuk kishin anim reformist.
N botn bashkkohore arabe, t tillt ishin, kryesisht, pjestart e rendeve t
ndryshme sufiste me ndjenjn e theksuar t prgjegjsis shoqrore.
N kt qasje, nuk do ti trajtojm ata pr shkak t prpjekjes s tyre t muar dhe t
bekuar n fushn e themelimit t gnozs doktrinare dhe praktike n islam, por pr shkak
se ata, me fuqin e prkushtimit t vrtet, me kapacitetet racionale-intuitive t njohjes
metafizike e hyjnore n mnyr t zjarrt e mbrojtn dhe e forcuan institucionin e
shkencs s shenjt karshi invazionit t gjithanshm dhe provokimeve t shumta t
perndimit sekularist.
Ktu nuk mund ta mos e prmendim rndsin e veant t disa udhheqsve
ushtarak musliman t cilt, si rezultat i guximit t tyre t pafundm n luft kundr
kolonizatorve t atjeshm, jan t njohur si heronj n botn islame, e njkohsisht jan
t orientuar dhe t lidhur plotsisht me rendet sufiste.
Pr shembull, Abdulkerim dhe Amir Abdulkadir el-Xhezairi (ka vdekur n vitin 1883)
n Afrikn veriore e zgjeruan mjaft ndikimin shpirtror t rendeve / tarikateve t tyre
(Nasr 1994:179).
Amir Abdulkadir ishte prijs (shejh) shpirtror i rendit kadirij dhe njri nga lufttart
m t suksesshm kundr zgjerimit t kolonive franceze n Afrikn veriore, n gjysmn e
par t shek. XIX.
N vitin 1830 francezt ia msyn Algjeris, me rast i pushtuan leht qytetet n
brigjet e detit Mesdhe dhe kshtu e proklamuan fundin e sundimit osman n at territor.
Sejjid Muhjiddin el-Hasani, i ati i Abdulkadirit dhe prijs shpirtror i rendit kadirij n
at krahin shpalli xhihad kundr armikut evropian.
Pas vdekjes s t atit, Abdulkadiri mori udhheqsin mbi kt lvizje dhe shum
shpejt regjistroi rezultate t suksesshme n fushn e themelimit t qeverisjes s re islame,
n nj mnyr n t ciln ajo do t ishte e rrnjosur n traditn e doktrinave religjioze dhe
ku t gjith njerzit do t shfaqnin gatishmri pr xhihad.
Lvizja e tij, n fakt, e mbshtetur n dy faktor t organizimit t fort shoqror, n
mnyr plotsisht inspiruese dhe masivisht ngriti n kmb fiset e ndryshme kundr
francezve, me rast prfitoi nj forc t dukshme ushtarake.
N baz t marrveshjes s nnshkruar nga t dyja palt, n vitin 1837 francezt
pranuan qeverisjen e Abdulkadirit mbi pjest qendrore jasht qyteteve, kurse Abdulkadiri
pranoi q ata t qeverisin brenda qyteteve.
Megjithat, luftrat kan vazhduar dhe n vitin 1847 francezt ia doln ta mposhtin
ushtrin e Abdulkadirit (Epozito 2002:573-574).
Themelimi i rendit darkavij dhe senusij n Afrikn veriore solli me vete ndryshime t
mdha religjioze dhe shpirtrore, e n rastin e senusijve edhe ndryshime t gjera politike.
Po kshtu, rendi tixhanij nga Afrika veriore u zgjerua shum shpejt n pjest
perndimore t ktij kontinenti dhe kishte ndikim m t rndsishm n riprtrirjen e
identitetit islam n ato vise, gjat tr shek. XIX.
Riorganizimi dinamik i rendit shazilij dhe themelimi i disa degve dhe rendeve t reja,
si jan: jashrutijt, bedevijt dhe medenijt, kryesisht n pjesn arabe t Lindjes s
Afrt, si dhe darkavijt dhe alevijt n Magribin islam, vn n pah ndikimin dominant
shpirtror t ktij orientimi tek arabt bashkkohor, posarisht andej ku sferat
shoqrore t jets s shum njerzve fituan srish arom t njohur t aspektit fetar dhe
shpirtror.
Fuqia lvizse e institucionit t zgjimit individual dhe shoqror sht forcuar n
mnyr konstante n kto pjes t bots bashkkohore, fal aktiviteteve t palodhshme t
gnostikve, si: shejh Habibi, Sejjide Fatima el-Jashruti, shejh el-Hashimij dhe shejh
Abdulhalim.
N Egjipt, Selame Hasan er-Rida, shejh i rendit shazilij, e aktivizoi degn hamidijje t
atij tarikati, me rast prfitoi nj numr t madh ithtarsh, madje edhe nga radht e
studentve egjiptian.
N fakt, dega shpirtrore hamidijje n Egjipt ka ilustruar suksesshm rndsi t
veant dhe zgjerimin e ndikimeve t doktrinave dominante t gnozs islame n shtresat
e ndryshme t shoqris dhe n kushtet e nevojave jo t barabarta shoqrore.
Natyrisht, shkaku kryesor i suksesit t ksaj dege burimore t tarikatit shazilij dhe
rritjes s numrit t pasuesve t saj n mesin e rinis dhe autoriteteve universitare fshihet
n orientimin e hamidijve n shtjen q themelet e qarta dhe t forta t doktrins s tyre
tu prshtaten nevojave bashkkohore t jets n Egjipt (Shih: Abdulhalim Mahmud
1968; Nasr 2002: 210, 219).
Shejhu i laertprmendur sufij dhe emiri algjerian Abdulkadir el-Xhezairi ka ln pas
vetes shkrimet e vlefshme gnostike. Gjat kohs s internimit n Damask, ai mbante
ligjrata nga veprat e Ibn Arabiut. Disa vepra t tij, si El-Mevakif, n trsi flasin mbi
gnozn islame.
Edhe n Egjipt ekzistonte interesimi pr veprat e Ibn Arabiut, natyrisht shum m pak
n krahasim me Magribin. Posarisht sht interesant fakti se edhe Muhammed Abduhu,
mendimtari i shquar reformator, n fund t jets s tij, i shfletonte veprat e Ibn Arabiut.
N botn lindore arabe, njra nga personalitetet m t njohura t sufijeve n kohn
ton, Sejjide Fatima el-jashruti (ka vdekur n Bejrut, n vitin 1979) ka shkruar veprn e
saj kryesore mbi gnozn, me titullin er-Rihle ile-l-Hakk (Udhtimi tek e Vrteta), nn
ndikimin e inspirimit shpirtror t cilin e fitoi me rastin e takimit n gjum me Ibn
Arabiun (Nasr b.d : 4-5).



Shejh Ahmed el-Alevi el-Xhezairi

N kt studim, kujdes t veant do ti kushtojm edhe shejh Ahmed e-Alevi el-
Xhezairi-t, ngase, me plot t drejt mund t pohohet se ai sht pionier i shquar i lvizjes
racionale dhe tradicionale t mbrojtjes s shkencave islame n botn bashkkohore arabe.
Me msimet e tij trheqse mbi raportin e islamit ndaj feve t tjera, si edhe mbi
doktrinat e tjera t thella t islamit, ai edukoi nj numr nxnsish t shklqyer, si jan
Friof Shoun dhe Martin Lings, t cilt i takojn grupit t tradicionalistve m me ndikim
dhe kundrshtarve m serioz t fundamenteve epistemologjike dhe ontologjike t
perndimit modern.
Shejh Ahmed el-Alevi-n sot mund ta njohim m mir nprmjet veprave t Martin
Lings-it, me titullin Sufiu i shenjt i shek. XX: shejh Ahmed el-Alevi
1
dhe sht
sufizmi?
2

Rndsin e shejh Muhammed el-Buzidiut, msues i shejh Ahmed el-Aleviut, Lings-i
e paraqet ashtu q kta dy i krahason me prfaqsuesit e mdhenj t misticizmit islam nga
koha e art e sufizmit, me Sirri es-Sekati-n dhe Xhunejdin, ku shkruan:
... duket se ka pak dyshim n shtjen se i dyti n secilin ift, pr shekullin e tij, ishte
reformator t cilin e premtoi i drguari i Zotit (Lings 1994:102).
Duke marr parasysh prkushtimin e gnostikve t siprprmendur dhe vet shejhun
el-Alevi, sht plotsisht e qart se qndrimi i tyre lidhur me natyrn dhe prkufizimin e
shkencs, si nj nocion m fundamnetal t nj kulture dhe civilizimi, sigurisht bazohet n
doktrinat teomoniste t religjionit.
N fakt, asnj prfaqsues i islamit tradicional n botn bashkkohore arabe nuk e
hedh posht vlern kognitive dhe ontologjike t shkencave empirike, e n mesin e tyre
edhe shejh el-Alevi, n veprn e tij Miftahu-sh-shuhud fi medhahiri-l-vuxhud (elsi i
intuits n manifestimet e Ekzistencs) lidhur me kosmologjin dhe astronomin,
shfrytzon zbulimet m t reja shkencore.
Natyrisht, ato zbulime atij i shrbejn pr ti zbuluar shkaqet e caktuara t caktimeve
t Zotit, e jo pr t gjykuar mbi fen n baz t shkencs moderne (Shih: Lings 1999 b :
243).
Shejh el-Alevi pranon ekzistimin e bots sensibile e cila sht e kufizuar n aspektin e
kohs dhe vendit, mirpo at e konsideron si nj penges n rrugn e shikimit intuitiv t
botve t tjera reale.
Po kshtu, kndvshtrimi i tij epistemologjik mbshtetet n pranimin e vlers
kognitive t ndjenjave, mirpo njkohsisht ai insiston n at se sht e nevojshme t
hiqen pengesat e ndjenjave ashtu q t vshtrohet e t arrihet bota e lart reale.
Horizonti njohs i shejh el-Aleviut n shumka dallohet nga qndrimet e
reformistve musliman t cilt e flakin vlern e shkencave tradicionale islame, si jan:
filozofia, teologjia, jurisprudenca dhe metodologjia e jurisprudencs, duke i quajtur t
padobishme n favor t shkencave instrumentaliste t perndimit modern.
Prfaqsuesit e islamit tradicional i konsiderojn t shenjta arritjet empirike t
shkencs vetm ather kur ato i ruajn rrnjt e tyre metafizike.
Ata njkohsisht pohojn vlern kognitive t filozofis dhe metafiziks, ndrkaq n
jurisprudenc dhe metodologji t jurisprudencs i njohin themelet kryesore racionale t
prosperitetit t gjithanshm t vendeve islame.
N t gjitha sferat e lartprmendura shkencore, dijetart bashkkohor musliman
kan ln pas vetes vepra t muara, si jan vepra e prmendur e shejh el-Aleviut
Miftahu-sh-shuhud fi medhahiri-l-vuxhud (elsi i intuits n manifestimet e
Ekzistencs) dhe trajtesa e tij juridike en-Nuru-l-esmed fi sunneti vadi-l-jed ale-l-jed.


1
A Sufi Saint of the Twentieth Century: Sheikh Ahmad al-Alawi, his spiritual heritage and legacy,
Cambridge, The Islamic Texts Society, 1993.
2
What is Sufism, Cambridge, The Islamic Texts Society, 1999.
Lvizja e senusijve

Islami n Afrik prhapej kryesisht qet, me qllim q t zmbrapset padrejtsia
shoqrore n shoqrit e atjeshme dhe t themelohen vlerat religjioze shpirtrore.
Mesazhet e islamit i bartnin arabt, iraniant, tregtart dhe nxnsit e shkencave
islame n shkollat e ndryshme afrikane, e sidomos prijatart e rendeve sufiste.
N shek. XVI osmanlijt e shtin n dor Egjiptin dhe shum shpejt pas ksaj hyn n
Libin e sotme, Algjerin dhe Tunisin.
Sundimi i tyre zgjati katr shekuj dhe ndikoi dukshm n rritje t shpejt t numrit t
pasuesve t islamit.
Invazioni dhe shkatrrimi i dhunshm i trupave kolonizuese n shek. XVIII kan
nxitur nj val t gjithanshme t riprtrirjes s jets islame n Afrik.
Prijsit e ksaj lvizjeje t rndsishme t muslimanve afrikan kryesisht ishin t
lidhur me rrethet tradicionale t rendeve t ndryshme sufiste.
Bie fjala, shejh Osman dan Fodijo nga rendi kadirij, n fund t shek. XVIII, pas
kryengritjes s suksesshme, kishte themeluar nj dinasti t fort n Nigeri e cila ka
ekzistuar deri n vitin 1900, kur britanikt kishin marr dominimin mbi ato vise.
El-Haxh Omer, halif i rendit tixhanij, ka udhhequr nj lvizje fetare mjaft me ndikim
gjat viteve 40 t shek. XIX n Malin e sotshm dhe ka inspiruar nj numr t madh
lvizjesh n at shekull. Territoret e pasuesve t tij i ka pushtuar Franca deri n fund t
shek. XIX.
Si njri prej degve t rendit shazilij, tarikati senusij ishte themeluar n vitin 1837 nga
Sejjid Muhammed ibn Ali es-Senusij Idrisij nga Algjeria (ka vdekur n vitin 1859).
Algjeria n at periudh ishte pjes e Perandoris Osmane dhe ballafaqohej me sulmet
e shumta t trupave franceze dhe angleze.
Pak m von, edhe Italia e sulmon Libin. Si rrjedhoj e rezistencs s dobt t
osmanlinjve, vet populli i atjeshm mori mbi supe detyrn e rnd pr ta mbrojtur
vendin e vet dhe filloi t organizohet n grupe t ndryshme. Senusijt prbnin grupin m
t numrt nga ajo periudh.
sht e vrteta, ndonse senusijt kishin formuar lvizje shoqrore pr ti br ball
kolonizatorit, megjithat ata m s shumti prqendroheshin n shtjet morale, shoqrore
e fetare t muslimanve t atjeshm (Movaseki 1998:220-221).
Duke qen se humbn shpresn pr ta liruar Algjerin, pasuesit e rendit senusij u
vendosn n viset shkretinore t Libis, n regjionin lindor Kirenaike, ku ndrtuan nj
godin sufiste n vitin 1843.
Si rezultat i jets fetare dhe shpirtrore q e zhvillonin senusijt, idet e tyre shum
shpejt u prhapn n vise t ndryshme, ashtu q godinat dhe faltoret e tyre, gjat kohs s
t birit dhe trashgimtarit t themeluesit t rendit senusij, Muhammed el-Mehdi (ka
vdekur n vitin 1901), ishin ndrtuar npr tr Afrikn veriore, nga Egjipti deri n
Marok, n viset lindore t Saharas afrikane, n Sudan, e madje edhe n pjest qendrore
t Afriks.
Senusijt, ather, n Kirenaike themeluan qeverisje t pavarur e cila m von do t
zgjerohet npr tr Libin.
Pas mospajtimeve t gjata politike dhe ushtarake, vendet evropiane e pranuan
qeverisjen e Italis n Libi, ndrsa Perandoria Osmane e dobsuar n vitin 1923
definitivisht ia la at vend kolonizatorit t huaj.
N at koh, n krye t senusijve qndronte Sejjid Ahmed esh-Sherif es-Senusi (ka
vdekur n vitin 1933), i biri i Muhammed el-Mehdit.
Duke i par rrethanat e papranueshme t rregullimit t ri, ai s bashku me xhonturqit
panislamist proklamoi fetvan e tij t njohur lidhur me xhihadin kundr armiqve.
sht interesant fakti q italiant e kishin pushtuar Libin pothuaj n t njjtn koh
kur edhe rust dhe anglezt hyn n Iran, ashtu q edhe udhheqsi i njohur shiit n Irak,
Shejhu-sh-sheria Isfahani proklamoi manifestin e gjithmbarshm kundr okupatorve t
Iranit dhe Libis.
Mobilizimi masiv i muslimanve libian u shkaktoi humbje t rnd forcave italiane t
cilat detyrimisht u trhoqn nga pjest qendrore t Kirenaikes.
Megjithat, n periudhn vijuese, rrethanat ndryshuan dukshm, ashtu q pr shkak t
shtypjeve nga jasht dhe mospajtimeve t brendshme, Sejjid Ahmed esh-Sherif u detyrua
tia linte udhheqjen politike vllait t tij nga xhaxhai, Muhammed Idris dhe vet ta
kryej eksluzivisht detyrn e prijsit fetar dhe shpirtror t senusijve.
Ndonse me rastin e pavarsimit t Libis, n vitin 1951, Sejjid Muhammed Idris ishte
shpallur mbret i Libis s unifikuar, megjithat ndarja e pushtetit politik nga ai fetar t
senusijve, detyrimisht shnonte fillimin e dekadencs s sistemit t muar dhe tradicional
t senusijve.


Literatura

Kurani
Abdulhalim, Mahmud (1968), el-Medrese esh-Shazilijje el-hadithe, Kairo, Daru-l-kutub
el-hadithe.
Espozito, Xhon (2002), Historia islame e Oksfordit, Beograd, CLIO.
Lings, Martin (1993), A Sufi Saint of the Twentieth Century: Sheikh Ahmad al-Alawi, his
spiritual heritage and legacy, Cambridge, The Islamic Texts Society.
Lings, Martin (1994), sht sufizmi, prktheu dhe shkroi parathnien Rusmir
Mahmutehaji, Zagreb, Sebil.
Lings, Martin (1999a), What is Sufism, Cambridge, The Islamic Texts Society.
Lings, Martin (1999b), Arefi az Alxhazajer, prktheu n gjuhn perse Nasrullah
Purxhavadi, Teheran, Hermes.
Movaseki, Sejjid Ahmed (1998), Xhonbesh-ha-je eslami-je moaser, Teheran, SAMT.
Nasr, Sejjid Husejn (1994), Xhavan-e mosalman va donja-je moaser, Teheran, Tarh-e
no.
Nasr, Sejjid Husejn (2002), Eslam va tangnaha-je ensan-e motaxhadded, Teheran,
Daftar-e nashr va pazhuhesh-e Sohravardi.
Nasr, Sejjid Husejn (b.d), Erfan-e nazari va tasavvof- elmi va ahammijjat-e anha dar
douran-e konuni, Ettelaat-e hekmat va marefat, (1).
Parsanija, Hamid (2011), Baz-sazi-je elm-e modern va baz-hani-je elm-e dini
(Rekonstruksioni i shkencs moderne dhe rileximi i shkencs religjioze), Ravesh-shenasi-
je entekadi-je Hekmat-e Sadrai, Kom, Ketab-e farda.
Rida, Reshid (1948), Tefsiru-l-Menar, vll. III, Egjipt, Daru-l-menar.

Prktheu: MA Jahja Hondozi



Traditional Movements in the Contemporary Arab World

Dr. Seid Halilovi

Summary

Department of Contemporary Religious Thought, The Center for Religious
Sciences "Kom", Belgrade, Serbia The representatives of reformative trends in
contemporary Muslim tho-ught are focused on the reconstruction of religious teachings
based on firm epistemological principals of post-renaissance science. A number of
rational and empirical ways of religious interpretation have appeared in the Islamic
world. In fact, they were considered the only way for the religious tradition to be
preserved and kept away from nonscientific, mythological and ideolo-gical
interpretations. However, the vast majority of the former representatives of Islamic
know-ledge, as well as the contemporary thinkers of traditional Islam, do not inter-pret
their metaphysical and religious doctrines in this way. The reconstruction of Islamic
teachings based on cognitive principles of modern science is, in their thinking, equated
with sacrificing the deepest and finest spheres of mo-notheistic comprehension of Islamic
tradition.Today, the most common subjects of the islamological debate are the new
Islamic attitudes that are, to a greater or lesser extent, departing from defined tradition of
religious teaching, which was established, analyzed, and deepened for several centuries
prior to the Muslim encounter with modern, Western ways of thinking. By using the
analytical method of literature and resource analysis, this study will try to present the
intellectual power and potential of traditional Islam, e.g. general and indigenous religious
thought, which is crucial for dealing equally with all the challenges of cognitive self-
alienated modernism and finding permanent solutions to the manifold crises, with which
the man is coping today. In this work we shall reflect on the significant efforts of the
leading inhe-ritors of traditional Islam in the contemporary Arabic world that have, by the
power of their devotion to intellectual and intuitive wealth of the cog-nitive stages of
Islam, inspired or led different social movements in their countries. They were, mainly,
members of various Sufi orders, expressing a distinct feeling for social responsibility.

Keywords: contemporary Arab world, modernity, traditional Islam, Sheikh Ahmad
al-Alawi, Senussi Sufi order





KDU 364. 2:37
28

Domosdoshmria e edukimit moral n shoqrin aktuale

MA. Hasan Azari

Abstrakt

Pajisja me moral dhe edukat t mir ka qen dhe vazhdon t jet nj tem e
rndsishme n jetn e njeriut. Gjat historis kan ekzistuar njerz t shumt t cilt
kan br prpjekje t jashtzakonshme n rrugn e prhapjes s edukats dhe moralit n
mesin e njerzve tjer. Shum t dhna dhe eksperienca aktuale na bjn me dije pr
domosdoshmrin e prforcimit t msimeve morale n shoqri. Pr arsye se
shumllojshmria e kombeve, etnive dhe kulturave krkon nj qasje m serioze ndaj
rregullave dhe parimeve morale me qllim parandalimin e kaosit dhe shthurjes s
gjeneratave t reja. Shthurja dhe amoraliteti i shoqris shkakton probleme t
paevitueshme n shoqri dhe n kt mnyr mund t bie edhe vlera e jets s njeriut dhe
ajo mund t shndrrohet n sulme nga t gjitha ant. N kt mes, roli i edukats dhe
moralit n fet hyjnore, sidomos n fen islame sht shum i lart sa q prshkruhet
edhe si sigurues i lumturis s njeriut n kt bot dhe n botn tjetr. Misioni parsor i t
drguarve t Zotit, ndr ta edhe i hz. Muhammedit s.a.v.s. ishte prsosja e moralit dhe
edukats n shoqri, t cilin Zoti e quan shkall t lar morali
1
dhe at njerzve ua
prezanton si shembullin
2
m t mir. Kshtu dhe n kt punim sht br prpjekje t
shtrohen disa shtje rreth domosdoshmris s edukimit moral n botn aktuale.

Fjal kye: edukimi, morali, shoqria, feja islame

1. Prkufizime
1-1 Edukimi
Edukim do t thot krijim i kushteve dhe mjeteve pr aktivizimin e individit n rrugn
e prsosjes dhe ngritjes shpirtrore dhe fizike drejt qllimeve t dshiruara, kurse t gjith
kto aktivitete duhet t ndodhin n kuadr t nj programi t caktuar
3
. Sipas ktij
definicioni n edukim nuk luajn rol vetm edukatori dhe nxnsi, por gjithashtu ndikim
t madh kan edhe shtpia, familja, shkolla, shoqria, rruga, parku, vendi i puns, etj..
Duke patur parasysh se pr edukimin kan sjell shum definicione, n vazhdim do t
sjellim vetm disa prej tyre. sht normale q dijetar t shumt edukimin e kan
definuar n baz t mendimeve dhe qndrimeve t tyre personale.

a. Platoni (346 427) thot: Edukim sht zbulimi i talenteve natyrore dhe lulzimi i ktyre
talenteve
4
.
b. Aristoteli (260 339) shkruan: Edukimi sht nj prmbledhje e veprimeve t cilat n
shoqri vendosen nprmjet familjes dhe shtetit me qllim krijimin e vlerave morale dhe
qytetruese
5
.
c. Farabiu (260 339) shkruan: Edukimi sht udhzim i individit prmes filozofit dhe t
urtit pr tu antarsuar n Qytetin ideal (Medinei Fazile) me qllim t prfitimit t

1
Kurani, Sureja Kalem, ajeti 1.
2
Ahzab, 21.
3
Felsefe talim ve terbijet. Defteri house ve daneshgah. Vll. 1. Fq. 341-366.
4
Ibid, 167-173.
5
Ibid, 173 178.
lumturis dhe prsosmris s par n kt bot dhe prsosmris s fundit n botn
tjetr
1
.
d. Ibni Sina (363/373 428) thot: Edukim do t thot program dhe aktivitet i llogaritur n
zhvillimin e fmijs, shndetin e familjes dhe ruajtjen e vlerave t shndosha n shoqri
me qllim arritjen e prsosjes s ksaj bote dhe lumturis s prjetshme hyjnore
2
.
e. Gazaliu shkruan: Edukimi sht ruajtje e epshit dhe pastrim i brendsis prmes nj rruge
t ekuilibruar e cila arrihet me an t prfitimit t dijes dhe adhurimit fizik t
vazhdueshm me qllim t afrimit me Zotin
3
.
1-2 Morali

Nse kursehemi nga shum definicione q kan br dijetart n lidhje me
moralin, ather do t thoshim: Morali prmban nj prmbledhje nga duhet dhe
sduhet n rrafshin e veprimit fakultativ t njeriut de q diskuton pr llojet e virtyteve
dhe mnyrn e prfitimit t tyre apo cilsin e keqe dhe mnyrn e largimit nga jo,
gjithnj duke ndjekur qllimin e ngritjes shpirtrore dhe arritjes s lumturis njerzore
4
.

1-3 Msuesit e moralit

Msues i moralit dhe edukats mund t bhet vetm ai person i cili ka arritur t
ruaj veten nga ligsit dhe veprimet e paplqyeshme, i kryen t gjitha rregullat e
vendosura nga ligji islam dhe ka njohuri pr fen. Msuesi i moralit duhet vet t jet
shembull pr t tjert dhe ti praktikoj urdhresat dhe ndalesat fetare dhe morale n jetn
e prditshme t tij. Ai duhet ti msoj mir dhe m pas ti prhap n shoqri msimet
morale dhe edukuese t fes islame dhe duhet t jet i aft t largoj do dyshim dhe
hamendje q mund t ket dikush n lidhje me to
5
.

2. Nevoja e njeriut pr moral
Sot njeriu i stolisur me epitetin i qytetruar ka hedhur hapa t rndsishm n
industri dhe dita-dits bn zbulime dhe shpikje t reja, madje hulumtimet e tij i ka
vendosur edhe jasht rruzullit toksor, ndrsa n ann tjetr sht i vetdijshm pr
distancimin e tij nga vlerat dhe morali. Sot n tok m shum se do her tjetr
mbizotron dhuna, e keqja, e shmtuara, hipokrizia, shthurja, korrupsioni, devijimi, etj..
Njeriu i sotm sht i gatshm t shkel t gjitha vlerat dhe virtytet morale pr tia arritur
qllimeve t tij egoiste dhe aktualisht qenia njeri m tepr se do her tjetr i beson ides
qllimi justifikon mjetin.

Kshtu dhe kur vshtrojm shoqrit njerzore n kohn ton arrijm n prfundimin
se gjja e cila m s shumti sht harruar nga kto shoqri sht edukata dhe morali dhe
shpirtrorja n prgjithsi. Me zbehjen e ndikimit t fes n jetn e njeriut kan psuar

1
Ibid, 374 461.
2
Ibid, 384.
3
Ibid, 305.
4
Muhamed Taki Misbah Jazdi, Duruse felsefe ahlak, fq. 9.
5
Revista Houze, nr. 28, fq. 116.
rnie edhe vlerat morale dhe etike dhe njeriu po ecn n nj rrug fundin e s cils nuk e
di se ku dhe far sht. Padyshim se koordinimi i brendsis s njeriut me vlerat morale
do t krijonte nj lumturi dhe qetsi individuale dhe shoqrore dhe njeriu do t zhvillohej
pa dmtuar asnj njeri tjetr. T gjitha zhvillimet dhe progresit shkencore dhe industriale
t njeriut n qoft se nuk shoqrohen me edukat dhe moral do t mbeten vetm
dekorime t padobishme q nuk ndihmojn aspak n vendosjen e paqes, qetsis dhe
lumturis n jet. Pr at dhe programet e edukimit moral t njeriut do t ishin m se t
nevojshme pr do shoqri t ksaj bote
1
.

Edhe Bertrand Arthur illiam Russell i cili dyshon n shumicn e shtjeve humane,
sht i mendimit se morali sht i nevojshm pr njeriun. Ai thot: Ka njerz q jan t
dhunshm, t shthurur, inator, xheloz dhe deri n nj mas t mendur. Kshtu dhe
menduria e tyre mund t shkaktoj dme dhe fatkeqsi t mdha pr veten e tyre dhe pr
t tjert. Megjithse jeta sht e mishruar me ndjenja dhe emocione t rrezikshme dhe
nse duam q jeta t mos e humb mirsin dhe bukurin e saj, ather duhet kontrolluar
kto ndjenja dhe emocione. Ndrsa midis emocioneve dhe kontrollimit t tyre qndron
nj paradoks. Prandaj dhe po ky paradoks n brendsin e njeriut ka nevoj pr edukat
dhe moral
2
.

Islami si feja e prsosur e Zotit ka parasysh t gjith dimensionet e jets s njeriut dhe
do vend q ka folur pr ligjet dhe parimet fetare, sidomos rreth shtjes s besimit, n
rend t par ka vendosur moralin dhe edukatn, si elemente t prsosmris s njeriut dhe
shoqris. respektimi dhe kryerja e t gjitha urdhresave t fes islame padyshim se
njeriu do t jetoj i qet dhe i lumtur n shoqri.

3. Pozita e moralit n Kuran dhe Hadith
Pran parimeve dhe bindjeve fetare, morali sht shtylla e tret e dijeve t fes, ku t
tria kto prbjn dhe qllimin e msimit dhe prhapjes s rendi dhe ligjit n shoqri.
Posedimi i bindjeve t shndosha, respektimi i kufijve t vendosur nga All-llahu i
Madhrishm dhe zbukurimi me veti dhe vlera morale t shndosha krijon nj
personalitet dhe shoqri madhshtore. Nuk duhet harruar se vendosja e moralit dhe
edukats n tok ka qen misioni parsor i t drguarve t Zotit, ku i drguari i fundit i
fes islame, hz. Muhammedi s.a.v.s. ka thn se jam drguar pr ta prsosur moralin te
njerzit. Si shembull mund t sjellim suren Xhuma ku qllimi i drgimit t Pejgamberit
n kt bot sht prkufizuar n tri dimensione. Dimensioni i par ka m shum karakter
hyrs dhe ai sht leximi i ajeteve kuranore, ndrsa dy pjest tjera flasin n lidhje me
pastrimin dhe edukimin e shpirtit dhe epshit dhe msimin e librit dhe urtsis
(hikmetit)
3
.

I drguari i Zotit ka ardhur q njerzve tia msoj dijen dhe shkencn por edhe
moralin dhe vlerat dhe ata ti edukoj t jetojn t lumtur dhe t qet. Sipas ktij ajeti
msojm se njeriu prmes dijes dhe moralit mund t arrij n majat m t larta t

1
Muhamedali Sadat, Ahlaki Islami, fq. 1.
2
Abdullah Nasri, Hoda der endishei besher, fq. 288.
3

lumturis dhe qetsis shpirtrore dhe vetm nprmjet tyre mund ti afrohet Zotit t
Plotfuqishm
1
.

N suren Ali Imran, ajeti 164
2
flitet pr shkakun e drgimit t Pejgamberit dhe
thuhet se ai sht edukator nga vet lloji i njeriut dhe jo nga lloji i engjjve, pra edhe ai si
njerzit tjer i shpreh nevojat ditore dhe n kt mnyr i kupton problemet dhe
dhimbjet e njerzve dhe ofron zgjidhje hyjnore pr ato. Lirisht mund t themi se mnyra
m e mir dhe m me ndikim e t drguarit t Zotit n thirrjen e tij t shenjt ishte sjellja
dhe veprimi njerzor i tij dhe nga shum shkenctar t dijeve t edukats dhe moralit
kan pohuar se i drguari i Zotit, Muhammedi s.a.v.s. ishte thirrsi m i suksesshm dhe
metoda m e mir e tij ishte morali dhe sjellja n kuadr t vlerave humane
3
.

N suren Esh Shems
4
, Zoti i Plotfuqishm person t shptuar dhe t udhzuar e
konsideron at i cili e ka edukuar shpirtin dhe epshin e tij dhe vetm nj person i till
mund t jet dhe edukues dhe prhaps i vlerave morale. N realitet shtja parsore e
jets s njeriut sht po ky edukim dhe moralizim i vetes dhe e gjith lumturia dhe
fatkeqsia e njeriut varet nga ajo se n mas njeriu jeton me moral dhe edukat.

Morali dhe edukata zn nj vend tepr t madh n hadithet dhe sunetin e t drguarit
t Zotit, sa q vet ai deklaron se sht drguar pr t prsosur moralin n kt bot
5
. Kur
i vshtrojm kto fjal t rndsishme dhe t dobishme t n ajete dhe hadithe arrijm n
rezultatin se ngritja e nivelit t moralit dhe edukats sht ndr qllimet kryesore t
krijimit t njeriut dhe ardhjes s pejgambereve n kt bot. Pejgmabert dhe evliat e
Zotit vendosjen e moralit n tok e kan konsideruar si njrin ndr privilegjet kryesore n
thirrjet dhe veprimet e tyre.

4. Evoluimi i edukimit moral
Pr t par fillesat e edukimit moral n islam dhe fet ibrahimite duhet t studiojm
Librin e Shenjt t muslimanve, Kuranin dhe t shohim se t drguart e Zotit ishin
edukatort e par t njerzimit. N historin e mendimit islam shohim se tema e edukimit
dhe moralit ka trhequr vmendjen e shum dijetarve dhe mendimtarve musliman.
Mistikt dhe dijetart e mdhenj si ishin Shems Tabrizi dhe Mevlana Xhelaledin Rumiu
themeluan shkollat e tyre t edukimit dhe arritn q gjat jets s tyre t edukojn dhe
arsimojn personalitete shum t mdhenj t cilt m pastaj i prhapn idet dhe
mendimet e tyre n anemban bots. Metodat e tyre edukuese ishin t bazuara n
metodn individcentrik (punonin vetm me nga nj individ) dhe jo me nj turm
njerzish dhe kjo metod vazhdon edhe sot n shum vende t bots islame
6
.

5. Rndsia e moralit n qendrat arsimore shkencore

1
Naser Mekarim Shirazi, Tefsiri Nemune, vll. 24, fq. 107.
2

3
Naser Mekarim Shirazi, Ibid, vll. 3, fq. 159.
4
/
5

6
Ibid, fq. 35.
Shkollat dhe qendrat arsimore m shum se do kush tjetr kan nevoj pr edukat
dhe moral, pr arsye se:
- Nga kto qendra dalin udhheqsit e shoqris t cilt duhet t jen t pajisur me moral
dhe edukat dhe t lart dhe me dijen dhe shkencn e tyre e lvizin shoqrin drejt
lumturis dhe qetsis n kt bot dhe ne botn tjetr. N kundrtn, n qoft se njerzit
q udhheqin shoqrin jan t paedukuar dhe t pamoralshm, edhe pse mund t jen t
ditur dhe t shkolluar, vetm dme do t sjellin dhe mund t jen dhe pengesa kryesore e
vendosjes s qetsis, lumturis dhe paqes n shoqri. Pr arsye se ata gjith dijen dhe
shkencn do ta shfrytzonin pr interesat dhe dshirat e tyre personale dhe n kt
mnyr do t krijonin kaos dhe paknaqsi n shoqri.
- Pr t qen dija dhe shkenca e dobishme dhe efektive n dimensione t ndryshme t jets
s njeriut ajo duhet t shoqrohet me moral dhe edukat dhe mbi t gjitha me
spiritualizm. Prndryshe kjo dije dhe shkenc nuk do t ket dobi as pr poseduesit e saj,
sepse pa moral dhe spiritualitet, ajo shkon drejt egoizmit dhe si pasoj dmin m t madh e
prjeton shoqria. Hz. Aliu thot: Devijimi dhe lkundja n dije dhe shkenc sht krimi
m i madh mbi tok.
- Pr t gjetur dija pozitn dhe vendin e saj t merituar n shoqri duhet t parandalohen
personat t cilt at e shfrytzojn pr qllime egoiste dhe individuale. Nj gj e till
mund t realizohet me edukimin dhe arsimimin e individve t zgjuar, t cilt mendojn
pr t mirn e shoqris dhe njerzimit. Si sht e mundur q t pritet kontribut dhe dobi
shkencore dhe diturore nga ata persona q do gj e shfrytzojn pr interesat e tyre
materiale dhe t ngushta?

6. Teoria e pamundsis s ndryshimit t personalitetit dhe moralit
Ekzistojn persona t cilt jan t mendimit se edukimi dhe morali jan fenomene
natyrore dhe t pandryshueshme dhe diskutimi rreth ktij ndryshimi nuk ka asnj efekt,
kurse pr t tilla pretendime ata kan sjell disa argumente q do ti sjellim m posht
bashk me prgjigjet ndaj tyre.

Pretendimi i par: Morali sht fenomen ezoterik/i brendshm ashtu sikur trupi fizik
q sht fenomen i jasht dhe fizik. Prandaj dhe duke patur parasysh se fenomeni i
jashtm, pra fizik q sht i pandryshueshm ashtu edhe fenomenet e brendshme jan t
pandryshueshme dhe kjo vlen edhe pr moralin e njeriut.
Prgjigje: N qoft se morali qenka i pandryshueshm ather sipas ktij pretendimi
hidhen posht t gjitha msimet, kshillat, veprimet, sugjerimet e dijetarve dhe
edukatorve t mdhenj. Si sht e mundur q morali i njeriut t jet i pandryshueshm,
n kohn kur edhe shtazt e egra mund t zbuten dhe t ndryshohen? Kafsht si qeni dhe
kali, madje edhe kafsh tjera, mund t edukohen dhe t zbuten, ku disa prej tyre edhe
shfrytzohen pr pun fizike
1
.

Pretendimi i dyt: Ndryshimi i moralit me an t mjeteve t jashtme si edukimi,
kshillimi dhe arsimimi nuk sht i qndrueshm, ngase me t mbaruar kto kshilla dhe
edukime, njeriu prap kthehet n gjendjen e mparshme, ashti si uji i ftoht i cili mund t

1
Mulla Muhsin Fejz Kashani, Ahlaki Hasene, prktheu: Muhamed Bakir Saidi, fq. 16.
ngrohet pr nj moment, por pasi tia ndalsh nxehtsin, ai prsri kthehet n gjendjen e
mparshme.

Prgjigje: Ndonjher elementet e jashtme kan aq shum efekt sa q mund t
ndryshojn edhe karakteristikat natyrore t ndonj sendi. Historia dshmon se shum
njerz kan ndryshuar natyrn dhe esencn e tyre si pasoj e edukimit t jashtm dhe kemi
dshmi q individi pr nj koh t gjat ka qen hajn por pas nj kohe sht shndrruar n
mistikun m t madh t kohs
1
.

7. Veorit e msuesve t moralit
Ktu me msuesit e moralit duhet t kuptojm msuesit dhe edukatort e jo shejhat
dhe murshidt e tarikateve t cilve duhet nnshtruar plotsisht. Kta pedagog dhe
edukator duhet t zbatojn urdhrat e fes dhe moralit dhe duhet t jen t pajisur me
virtyte dhe vlera t plqyeshme njerzore. N vazhdim do ti numrojm vetm disa nga
veorit q duhen ti ken msuesit e moralit apo edukatort.

7-1. Dija dhe informacioni i duhur

Posedimi i dijes dhe informacioneve t nevojshme edukatorit i ndihmon q t kuptoj
si duhet ligjet dhe urdhresat e fes islame dhe ato ti prezantoj n mnyrn m t mir.
Kshtu dhe ai mund t eliminoj do hamendje dhe dyshim q mund t shtrohet rreth
edukats dhe moralit, madje n prgjithsi edhe rreth fes. Aq m shum q edukatori
dhe msuesi i moralit sht i njohur me shkencat dhe dijet e kohs, efekti i msimeve dhe
kshillave t tij sht m i madh.

7-2. Serioziteti dhe devotshmria

Msuesi i moralit dhe edukatori vet duhet t jet shembull n seriozitet dhe
devotshmri dhe veprat e tij duhet te jen sipas fjalve dhe kshillave q i jep. Hz. Aliu
ka thn: Ai q veten e quan msues dhe edukator t shoqris, para se ti msoj t
tjert, t merret njher me edukimin e vetvetes dhe para se ti edukoj t tjert me gjuh,
t edukoj brendsin e tij. Kshtu dhe njeriu q ka arritur t edukoj vetveten duhet
muar m shum se njeriun i cili merret me edukimin dhe arsimimin e t tjerve
2
.

7-3. Retorika dhe elokuenca

Edukatort dhe msuesit e moralit duhet t ken nj gjuh t pastr dhe t
kuptueshme n punn e tyre dhe gjat fjalimeve t tyre nuk duhet t krijojn hamendje
dhe moskuptime te dgjuesit dhe nxnsit e tyre. Kshillat e thjeshta dhe t kuptueshme
kan ndikim t madh te tjetri, thot Imam Aliu.

7-4. Respektimi i kohs dhe pragmatizmi


1
Naser Mekarim Shirazi, Ahlak der Kuran, vll. 1, fq. 32-35.
2
Nahxhul Belaga, Hikmet 70.
Edukatori gjithashtu duhet t njoh realitetet dhe gjendjen e nxnsit dhe shoqris
dhe n baz t ktyre realiteteve t bisedoj dhe t merret me edukimin e tyre. Ai
gjithashtu duhet ti kushtoj rndsi kohs t ciln e ka n dispozicion dhe t ta
shfrytzoj n mnyr m t mir. Imam Sadiku thot: do kush q sht i informuar pr
kohn e tij, ka parandaluar deprtimin e dyshimeve dhe hamendjeve
1
.



The necessity of moral education in current society

MA. Hasan Azari

Summary

Equipping with good moral and education has been and continues to be an important
topic in human life. Throughout history there have been many people who have made
extraordinary efforts on path of spreading education and morality among other people.
Many current data and experience indicate to us the necessity of strengthening the moral
teachings in society. Because the diversity of nations, ethnicities and cultures, requires a
serious approach to the rules and moral principles in order to prevent chaos and depravity
of the young generations. Unbraiding and immorality of society inevitably causes
problems in society and in this way the value of human life can decline and it can be
turned into attacks from all sides. In this context, the role of education and morality in
divine religions, especially Islam is very high, so far as it is described as insurer of mans
happiness in this world and in the hereafter. The primary mission of God's messengers,
among them also Prophet Muhammad (p.u.b.h), was the perfection of morality and
education in society, which the Lord calls 'high moral degree' and He represents to the
people as best 'example' . So in this paper efforts were made to raise some questions
about the necessity of moral education in the current world.

Keywords: education, morality, society, islam religion





KDU 37

Kshillimi pedagogjik n lmin e Informimit dhe Orientimit Profesional

MA. Luljeta Veselaj

Abstrakt


1
Ibn Shube Harani, Tuheful Ukul, fq. 356.
Ky punim pasqyron n mnyr objektive problemet e informimit dhe orientimit t
drejt n zgjedhjen e profesionit. sht plotsisht e kuptueshme se nj nga faktort ky
pr t arritur nj sukses n procesin e puns sht informimi dhe orientimi i drejt
profesional. Rndsia e bashkpunimit t nxnsve me kshilltart pedagogjik n
przgjedhjen e profesionit mbetet pik referimi dhe objekt i vazhdueshm studimi e
hulumtimi. Duke ju referuar botimeve dhe monografive t autorve m t spikatur
vendor e t huaj dhe burimeve nga interneti, jam prpjekur ta trajtoj n mnyr sa m
gjithprfshirse. Hulumtimi i ktij problemi n aspektin teorik, praktik dhe empirik ka
pr qllim t v n pah disa nga problematikat kryesore q paraqiten n fushn e
informimit dhe orientimit t drejt profesional. Ideja e ktij punimi ka t bj m shum
me impresionimin tim lidhur me kompleksivitetin e ksaj problematike. Informacionet q
ofron ky punim mund t shrbehen me qllim t shtimit t efikasitetit n fushn e
informimit dhe orientimit profesional.

Fjal kye: Kshillimi pedagogjik, Informimi dhe Orientimi Profesional,
Bashkpunimi i Shkolls


Hyrje

Kshillimi pedagogjik n lmin e Informimit dhe Orientimit Profesional sht
proces i organizuar, i cili jep mundsi t shumta dhe t prshtatshme profesionale pr
themelimin e karriers gjat gjith jets. Ky proces fillon t zhvillohet q nga fmijria e
hershme. Andaj duhet nxitur, prkrahur e organizuar n mnyr sistematike duke u nisur
nga familja, shkolla dhe gjithkah ku zhvillohet jeta e secilit fmij. Hulumtimi i
problemit paraqet prpjekje shkencore pr t prcaktuar disa masa promovuese n ngritje
t funksionimit efikas t kshilltarve pedagogjik n shkolla.Duke u nisur nga thnia:
Njeriu kalon m shum se nj t tretn e jets duke punuar, sht shum e rndsishme
q ta zgjedhim profesionin t cilin e dshirojm dhe t cilin do ta punojm me knaqsi
1


Zgjedhja e drejt e profesionit nnkupton edhe angazhimin e duhur t shum
faktorve, n mesin e t cilve rolin kryesor e ka shkolla dhe familja. Suksesi i duhur i
nxnsve sht shum i rndsishm n informimin dhe orientimin profesional t
nxnsve. Ndikimet e drejtprdrejta t kshillimit pedagogjik prher do t mbeten
objekt studimi i shum hulumtuesve. Prandaj, sht e domosdoshme q familja dhe
shkolla t jen n lartsin e detyrs dhe misionit t vet. Duhet t bhet e qart se
momenti i kshillimit sht nj bast q nuk duhet humbur , si thot Oskar Wilde:
sht e pabesueshme t konstatosh numrin e t rinjve, q e fillojn jetn me nj fat t
prsosur fardo
2


Synimi i puns sht q ti japim lexuesit nj njohuri t shkurtr, por komplekse pr
shtjen n fjal. T ofrojm edhe idet tona prkitazi me rikthimin dhe funksionimin
efikas t shrbimit psiko-social dhe pedagogjik n shkollat tona me qllim t informimit
dhe orientimit t qlluar n karrier t nxnsve t shkollave t mesme t ulta.

1
Informator mbi planifikimin e karrieres dhe shkollat profesionale n Kosov GTZ,2008,fq.3.
2
Wikipendia Enciklopedi e lir

Roli i kshilltarve pedagogjik n informim dhe orientim profesional t nxnsve

Gjat gjith kohs s fmijve brenda shkolls, kshilli pedagogjik kryen
funksione t natyrave t ndryshme t cilat ndrthuren njra me tjetrn. Pas familjes, si
qeliz baz e shoqris, kshilltart pedagogjik kan nj rol t veant n edukimin e
fmijve me vlera t cilat do ta udhheqin gjat gjith jets, n do situat q do t
ndodhet. Pr faktin se sht e rndsishme q sa m hert t filloj puna n shtjen e
informimit dhe orientimit profesional, kshillimi pedagogjik sht faktori shum i
rndsishm q i takon kjo detyr. Ngase shumica e fmijve vihen n pozit q t
prcaktohen pr profesionin e tyre t ardhshm , sht e domosdoshme q sa m
hert, pra q n periodn parashkollore t filloj puna n kt drejtim. "Prindrit
informimin dhe orientimin profesional duhet ta kuptojn dhe trajtojn si detyr t
rndsishme edukative. Po ashtu prindrit periodn parashkollore duhet ta trajtojn si
period t prshtatshme pr nismn e puns n kt drejtim dhe njkohsisht duhet t
gjejn mnyra, forma, prmbajtje e mjete, t cilat mund ti shfrytzojn me qllim t
realizimit t ktyre detyrave t puns".
1


Kshilltart pedagogjik qllimin dhe detyrat e Informimit dhe Orientimit
Profesional i realizojn duke shfrytzuar lojrat, lodrat pastaj profesionet e tyre dhe t
afrmeve tjer, librat, revistat, programet e TV, radios, panairet etj. Prindrit duhet t
jen sa m ran fmijve t tyre , sepse "nse fmija nuk ka afr veti nj t rritur, i cili
do t kujdesej pr t, zhvillimi i interesit t tij do t jet i dmtuar "
2
pohon klasiku
Magda B. Arnold. Prandaj prindrit gjithmon duhet t jen t gatshm pr biseda,
sepse ata njohin m s miri prirjet, afinitetet, dshirat e aftsit e fmijve t tyre. Pr
kt arsye ata gjithmon duhet t jen t gatshm pr bashkpunim me shkolln e
posarisht me kshilltart pedagogjik. Me gjith kt ndodh shpesh q disa prindr
n munges t prcjelljes sistematike, ua detyrojn shkolln e profesionin q duhet
zgjedhur, sepse nuk i shohin objektivisht mundsit e fmijs s tyre dhe nuk kan
pasur ndonj konsult me kshilltart prkats n drejtim t informimit dhe orientimit
profesional. Po ashtu ata krijojn averzione ndaj nj profesioni, ose grup
profesionesh dhe kt e bartin te fmijt e tyre duke krijuar paragjykime pr
kualifikime e prcaktime prmbajtjesore vetm pr meshkuj ose vetm pr femra,
pr profesione t ulta, t rnda"
3
etj.Padyshim udhzimet dhe kshillat q japin
kshilltart pedagogjik, jan njri ndr faktort m me influence n zgjedhjen e
profesionit te t rinjt.

Ndikimi i kshillimit pedagogjik sht i kushtzuar nga disa faktor:
karakteristikat sociale, prbrja dhe numri i antarve, profesioni dhe arsimimi i
prindrve, kontaktet sociale , bashkpunimi me prindr, kushtet materiale dhe kushtet
e jetess s nxnsit (qytet, fshat), klima shpirtrore ndaj aktiviteteve, veprimtarive
(profesioneve) t caktuara, aktiviteti n kohn e lir, detyrimet dhe prgjegjsit e t
rinjve n shtpi, arsimimi, interesimet dhe aspiratat e prindrve dhe antarve tjer t

1
Dr.sc.Afrdita Deva Zuna :Edukimi i parashkollorit n familje,Prishtin,2003,fq.263
2
M.B.Arnold:Emotion and Personality,New York,Columbia,Univ.Press.1960,fq.212
3
Mr.Jonuz Drvodeli : Informimi dhe Orientimi professional,Prishtin1997,fq.68
familjes. Nj numr i madh studimesh n Perndim tregojn se statusi socio-
ekonomik i familjes, ndikon dukshm n prkrahjen e vlerave t caktuara, sferave t
veprimtaris dhe n vet zgjedhjen e profesionit.

Bashkpunimi i shkolls dhe familjes n lmin e Informimit dhe Orientimit
Profesional t nxnsve
Roli dhe rndsia e bashkpunimit t shkolls me familje sht shum e
rndsishme pr nj orientim t drejt profesional t fmijve. Angazhimi i shum
faktorve me bashk mendim, bashkveprim, na jep rezultate t plota, si thot
populli "shum sy shohin m shum, shum koka din m shum dhe m mir".
1


Aktualisht t gjitha programet shkollore i referohen kshillimit duke e konfirmuar
rolin e elementit strategjik n formimin e personalitetit. Nuk ka dyshim se orientimi
shkollor pas periudhs s shkollimit t detyruar nnkupton nj zgjedhje t vrtet e t
vetme jetsore, ndonjher me pasoja t pakthyeshme.

Familja me shkolln ndajn misionin e tyre thelbsor n arsimimin dhe edukimin e
t rinjve n prgjithsi dhe n kontest edhe t shtjes s orientimit profesional.
Partneriteti ose bashkpunimi duhet t mishrohen sipas principeve themelore t
njohura dhe t respektuara nga t gjith. Ai forcon potencialin dhe kompetencat,
forcat dhe energjit e individve e institucioneve duke paraqitur krijimtarin e
prbashkt q favorizon nxnsin, i cili ka nevoj m shum se kurr m par pr
mbshtetje t ktyre dy subjekteve. Shkolla ka te familja dhe tek prindrit
bashkpuntorin m t ngusht dhe m t interesuar. sht detyr e msimdhnsit
q t bj gjithka pr t siguruar koherencn e duhur ndrmjet kushteve t jetess s
fmijs dhe prmbajtjes s t msuarit, prndryshe do t kemi shkputje shkoll-
familje. Pra, "fokusi i ktij partneriteti sht drejt fmijs sepse ata jan arsyeja pr t
ciln t gjith ndodhen aty. Ky partneritet u ofron fmijve nj model se si t rriturit
punojn s bashku pr t krijuar nj mjedis t kndshm pr t msuar".
2
N rastet
kur mungon ky bashkpunim, ndodhin gabime n zgjedhjen e profesionit .

Pasojat e mos orientimit t drejt t nxnsve rezultojn me paknaqsi n
profesion, pun, rnie t produktivitetit t puns, mungesat n pun, etj. Pr evitimin
e ktyre problemeve, shkolla me kshilltart pedagogjik duhet t mbaj prgjegjsi
dhe ti jap mbshtetje prmes vizitave n familje, vizitat e shkolls, broshurat,
porosit javore , shnimet individuale, kutit pr sugjerime, lidhja prind prind
etj..Me zgjedhjen e drejt t profesionit n t ardhmen do t krenohet jo vetm
nxnsi , familja e tij por edhe shkolla e mbar shoqria.

Shrbimi i orientimit shkollor profesional

N shtjellimin e ktij punimi jemi prpjekur t vm n dukje se kshilltart
pedagogjik n shkolla (pa prjashtuar edhe faktort e tjer) jan faktort m me

1
Riza BradaPedagogjia familjare,Pej, 1995,fq.268
2
Krijimi i klasave n qendr fmijn (mosha 6 7 vjeq ),Hap pas Hapi,Instituti pr shoqri t hapur,Tiran,
1999,fq.125
ndikim dhe si t till m t rndsishmit n procesin e Informimit dhe Orientimit
Profesional t nxnsve.

N mbshtetje t analizs empirike, rezultatet tregojn se mungon bashkpunimi i
kshilltarve pedagogjik me nxnsit n lmin e Informimit dhe Orientimit
Profesional . Pr ngritjen e ktij funksioni sugjerojm promovimin e disa masave si:
- Organizimin e shrbimit shkollor me t gjitha krkesat e tij, pasqyrimin e
legjislacionit shkollor, funksionimin nprmjet ngritjes s organizmave prkatse ,
trajnimin e personelit t shrbimit , realizimin e botimeve q mbshtesin at etj.
- Bashkpunimin e ktij shrbimi me nxnsit dhe familjen duke i harmonizuar
qllimet e shkolls dhe t familjes n kt aspekt. Inkuadrimi obligues i prindrve n
shkoll pr qllime t Informimit dhe Orientimit Profesional t nxnsve.

Konceptimin e ktij shrbimi me parametra bashkkohore dhe n prshtatje me
kushtet tona: konceptimin diagnostik t orientimit ( q krkon prkimin e aftsive
reale t nxnsve me aftsit e krkuara) krahas konceptimit pedagogjik.

Duke e konceptuar si shrbim q ofrohet n t gjitha shkollat dhe me nj spektr t
gjer diagnostiko-pedagogjik dhe edukativ, kuptohet q personeli i shrbimit t
orientimit shkollor do t jet i gjer. N vendin ton si faz e par sht mir q tu
besohet disa msimdhnsve, duke organizuar pr ta kualifikim t veant dhe pages
suplementare. Njkohsisht duhet t institucionalizohet pozicioni dhe roli i kshilltarit
pedagogjik pr informim dhe orientim profesional n shkoll, i cili do t fuqizonte
bashkpunimin ndrmjet shkolls dhe familjes n funksion t orientimit profesional t
nxnsve.

Rekomandime pr kshilltart pedagogjik

T hartojn nj program t veant pr trajtimin e nxnsve;
T organizojn vizita t prindrve n shkoll;
T marrin t dhna t duhura pr fmijt jo vetm nga prindrit e tyre por edhe nga
institucionet parashkollore, t prcjellin vazhdimisht zhvillimin psiko-fizik e social te
tyre.
T organizojn takime midis personelit t shkolls fillore dhe atij t shkolls mesme
t ult.
Kshilltari i orientimit duhet t ket parasysh rezultatet e nxnsit, kushtet sociale,
shndetsore, interesat e familjes etj., n mnyr q n fushn e kurrikuls ai tiu jap
informacion dhe kshillim nxnsve e prindrve pr arsimin e mesm t lart , t
prgjithshm e profesional, pr qllimin dhe prmbajtjen e do tipi shkolle, krkesat e
hyrjes, diplomat q lshohen nga shkolla e mesme n fund t saj mundsit q ajo
krijon pr nj studim t mtejshm etj.

Rekomandime pr nxns

Ju qndroni para zgjedhjes s profesionit. Tani sht koha q t mendoni seriozisht.
Shum njerz pran jush, si: prindrit, msimdhnsit, t afrmit e miqt, gjithnj do
tiu pyesin se far do t bheni ju? Pranimi i ndihms sht shenj e forcs dhe
cilsi e nj t rrituri, kjo do tiu shrbej pr nj rrug t mir n ardhmri.
Kshilltart e shkolluar profesional do tua prshkruajn realisht rrugn q shpie te
profesioni i ndrrave tuaja. Provoni dhe njihni profesionet, sa m shum q sht e
mundur. Kjo sht m s miri pr t par nse ju plqen nj profesion apo jo.
- Vendimin pr zgjedhje t profesionit prgatitni mir duke i prfill aftsit dhe
interesat personale.
- Krkoni regjistrin e profesioneve n kshillimore pr profesione e karrier.
- Krkoni informacione nga burimet e ndryshme dhe kshillohuni me prindr ,
msimdhns , shrbimet profesionale, t afrmit etj.
-Mos u dekurajoni nga refuzimet.
- Gjithmon planifikoni edhe alternative tjera , apo zgjidhje kalimtare.
- Mos nxitoni mos humbisni mundsit.

Prfundimi

Duke u nisur nga supozimi yn se Kshillimi pedagogjik n lmin e Informimit
dhe Orientimit Profesional t nxnsve t shkolls s mesme t ult nuk sht n nivel t
knaqshm. N prmbyllje t ktij punimi do prpiqemi q n mbshtetje t analizs ti t
japim disa konkluzione lidhur me problematiken.
Mungesa e bashkpunimit t shkolls-kshilltarve pedagogjik me nxnsit n
funksion t Informimit dhe Orientimit Profesional sht evidente n vendin ton.
Pasi q faktort ky t ktij bashkpunimi jan nxnsit dhe kshilltart
pedagogjik, t cilt lidhin dy institucione t rndsishme at t shkolls dhe
familjes.
Bashkpunimi i shkolls me nxnsin n funksion t Informimit dhe Orientimit
Profesional sht shum i nevojshm dhe ka rndsi shum t madhe, ndonse
aktualisht iniciativa pr bashkpunim mungon.
Implementimi i Informimit dhe Orientimit Profesional si lnd msimore n
shkolla sht shum i rndsishm, veanrisht n klasn e nnt.
Shkaktar i mungess s bashkpunimit sht mos angazhimi i mjaftueshm i
familjes.
Ndonse t dy subjektet si prindrit edhe msimdhnsit, paraqiten n pozita t
hedhjes s fajit njri-tjetrit pr munges t bashkpunimit mes tyre, mund t
prfundojm se pasojat pr kt i bartin para s gjithash nxnsit, t cilt nuk
mund t orientohen n mnyr t drejt n ato profesione pr t cilat kan
paranjohuri, aftsi, vullnet e dshir pr to.


Referencat

1. Brada, Riza: Pedagogjia familjare, Pej, 1995.
2. Drvodeli, Jonuz: Informimi dhe Orientimi profesional, Prishtin,1997.
3. Deva Zuna, Afrdita : Edukimi i parashkollorit n familje, Prishtin,2003.
4. Krijimi i klasave n qendr fmijn (mosha 6 7 vjeq ), Hap pas Hapi, Instituti
pr shoqri t hapur, Tiran, 1999.
5. Informator mbi planifikimin e karrieres dhe shkollat profesionale n Kosov
GTZ,2008.
6. M.B.Arnold: Emotion and Personality, New York, Columbia, Univ. Press.1960.
7. Wikipendia Enciklopedi e lir.


Educational counseling in the field of Information and Professional Orientation

MA. Luljeta Veselaj

Summary

This paper reflects in objective manner problems of information and right
guidance in choosing of a profession. It is fully understandable that one of the key factors
to achieve success in process of work is the right information and professional guidance.
The importance of pupils cooperation with pedagogical advisors in selecting of a
profession remains as referential point and ongoing object of study and research.
Referring to publications and monographs of the most prominent local and foreign
authors, sources from the Internet, I have tried to treat a subject in as much
comprehensive way. Research of this problem in theoretical, practical and empirical
aspects, aims to highlight some of the main issues that arise in the field of information
and right professional orientation. The idea of this paper has to do more with my
impressions on the complexity of this issue. Information provided in this paper can serve
the purpose of increasing efficiency in the field of information and professional
orientation.

Keywords: Educational Counseling, Information and Professional Orientation, School
Collaboration.







KDU 2 (497)

Objektet fetare n Ballkan n shnjestr t sulmeve
1


MA. Qemajl Morina


1
Kumtes e lexuar n Konferencn Ndrkombtare me temn: "Vendet e shenjta vende konflikti apo
dialogu, organizuar nga Qendra Nj Bot n Dialog dhe Qendra e Osllos pr Paqe dhe t Drejetat e Njeriut
mbajtur n Trondheim, t Norvegjis prej 26-28 korrik 2008.
"E sikur Allahu t mos i zmbrapste disa me disa t tjer, do t rrnoheshin
manastiret, kishat, havrat e edhe xhamit q n to prmendet shum emri i Allahut. E
Allahu patjetr do ta ndihmoj at q ndihmon rrugn e Tij, se Allahu sht shum i
fuqishm dhe gjithnj triumfues". (Al-Haxh:40)

Tema e shtruar pr diskutim dhe shqyrtim n kt kontekst sht e nj rndsie t
veant, sepse ajo ka t bj me objektet fetare, qofshin ato xhami, sinagoga apo kisha, t
cilat paraqesin simbolet e do feje si dhe shrbejn objekte pr t'iu lutur Krijuesit, sipas
parimeve t do feje.

Nuk jan t rralla rastet kur kto objekte jan n shnjestr t sulmeve dhe prdhosjeve
t antarve t besimeve tjera, me qllim t atakimit t besimit t tjetrit.
Un me kt rast do t prpiqem, t jap nj pasqyr t atakimeve n objektet fetare
islame n luftrat e fundit t zhvilluara n Ballkan, n Bosnj e Hercegovin, Kosov dhe
Maqedoni dhe qndrimin e prijsve fetar t ktyre besimeve ndaj ktyre akteve t
ktilla.

Por, para se t hyj n kt tem, e ndiej pr obligim t prmendi kalimthi dukurin e
keqprdorimit t simboleve fetare, nga ana e personave t autorizuar pr ruajtjen e rendit
dhe t qetsis, si sht policia dhe ushtria. Ata gjat lufts s fundit kan keqprdorur
simbolin e kryqit, duke vizatuar at, n objektet fetare islame, gjat gjuajtjes s
plumbave nga automatikt e tyre. Raste t ktilla kemi pasur n disa xhami t Kosovs,
si n xhamin e fshatit Zaskok t Ferizajt, xhamin e fshatit Dobran t Gjilanit etj.
1


Pr fat t keq kjo dukuri gjat lufts 1998-1999, mori prmasa t mdha sa q kryqi si
simboli m i lart i krkim faljes tek t krishtert, nga disa polic, ushtar dhe
paramilitar serb, u kthye n nj simbol pr maltretimin dhe tmerrimin e t rinjve
shqiptar t besimit islam, duke vizatuar me thik kryqin n pjes t ndryshme t trupave
t rinjve shqiptar, pr ka posedojm emrat e personave dhe fotografit e tyre
2
. Ajo ka
sht m tragjike n tr kt sht, se Kisha Ortodokse Serbe, nuk pati kurajn dhe
guximin q s paku ta ngrit zrin e saj pr t'u distancuar nga aktet e ktilla neveritse
jo humane dhe jo njerzore q kryheshin nga besimtart e saj t veshur me uniforma t
policis serbe, t cilt si t till kishin pr obligim t merrnin nn mbrojtje t gjith
qytetart e Kosovs pa dallim feje e etnie.

Dukuria e ngritjes s kryqeve n vende t theksuara publike, n veanti n kodra pran
qyteteteve t mdha, ku popullata sht e przier, pas konflikteve t fundit n Ballkan,
ka marr prmasa t mdha Si raste t ktilla mund t prmendim, ngritjen e kryqit n
maje t malit Vodno n Shkup (Maqedoni), ngritja e kryqit n Shkodr (Shqipri), n
ann e Malit (Mali i Zi) , ku popullata kryesisht sht e besimit islam, pastaj n qytetin e
Motarit (Bosnj e Hercegovin). Pr fat t keq kto veprime kan bekimin dhe
prkrahjen edhe t organeve shtetrore, t cilat manipulojn me t hollat e

1
International Crisis Group, Reality Demands, Documenting Violations of International Humanitarian
Law in Kosovo 1999
2
Qemajl Morina, Kush k po e terrorizon?! (Dituria Islame, nr. 83, gusht 1996, fq.4-7).
taksapaguesve t tyre. Un besoj se kjo tem don nj trajtim t veant n njrn nj
konferenc ndrkombtare.

Xhamit n shnjestr t sulmeve n Bosnj e Hercegovin

Gjat lufts s vitit 1992-1995 n shnjestr t sulmeve t forcave serbe dhe kroate kishin
qen, xhamit, si vende adhurimi t myslimanve, por edhe objektet tjera si mesxhidet,
mejtepet, teqet, vakufet, bibliotekat, varrezat etj.
1
.

N nj studim t prgatitur nga Muharrem Omerdiqi, q mban titullin: "Kontribut pr
studimin e gjenocidit ndaj boshnjakve (1992-1195)", prmend se gjat lufts tre vjeare
n Bosnj dhe Hercegovin, e cila ishte prgatitur pr shkatrrimin n mnyr sistematike
t popullats boshnjake n Bosnj e Hercegovin si dhe kulturs s tyre materiale dhe
shpirtror, u rrnuan plotsisht mbi 600
2
xhami, kurse edhe nj numr i ngjashm i
demolua, u granatua dhe u dmtua. Duke shkatrruar n mnyr sistematike dhe t
planifikuar tr at q ishte ndrtuar me shekuj, barbart i shkaktuan dme t shumta
kulturs s Bosnjs e Hercegovins.

Nuk jan kursyer edhe objektet m me renome t arkitekturs islame n Bosnj e
Hercegovin si ishte Xhamia Gazi Husrev Beut (1532), e cila ishte goditur m shum se
njqind her me granata t kalibrave t ndryshme. Xhamia e Mbretit (1565), Xhamia e
Ali Pashs (1561), Magribija (1766), n Sarajev. Xhamia e Alaxhes (1551), dhe xhamia
e Mbretit (1483) n Foq, xhamia e Sulltan Esmas (1745) n Jajce, xhamia e Karaxhoz
beut (1570), n Mostar, xhamia e Ferhadis (1579) dhe Arnaudija (1495) , n Banja
Lluk ( jan rrnuar trsisht m 7 maj 1993).

Xhamit gjat tr kohs s agresionit n Bosnj e Hercegovin ishin kan qen caqe n
t cilat m s shumti armiku ka gjuajt . Brenda tyre dhe n oborret e tyre jan mbytur
shum njerz. Sa pr ilustrim po prmendim se vetm nga nj granat q sht gjuajtur
nga pozicionet e forcave serbe n Sarajev, n shtator t vitit 1992, n oborrin e xhamis
Qekalushe, n lagjen Bjelave, kan vdekur katr fmij ndrsa jan plagosur mbi dhjet
t tjer.
3

Prve xhamive, agresort kan shkatrruar shum mesxhide, mejtepe, teqe si dhe
monumentet mbivarrezore. Rrnimi i varrezave sht br n mnyr sistematike sa q
jan prdorur edhe mekanizmat teknike, si jan bagert e buldozert.
4


Rrnimi sistematik i xhamie n Kosov

Gjat viteve 1998-1999, Kosova u prball me nj agresioni tejet t egr serb. Edhe n
Kosov n shnjestr t soldatesks serbe ishin objektet fetare islame, xhamit,
mesxhidet, mejtepet, bibliotekat, arkivat, teqet, hamamet, varrezat etj. Vlen t theksohet

1
Muharrem Omerdic, Prilozi izucavanju genocida nad bosnjacima (1992-1195), Rijaset islamske zajednice
u Bosni i Hercegovini, Izdavacka djelatnost El-Kalem.
Ibid. s. 24.
2

3
Ibid. s. 24.
4
Ibid. s. 25.
se ditn e hyrjes s forcave t NATO-s n Prishtin, forcat serbe i dhan flakn selis s
Kryesis s Bashksis Islame t Kosovs, duke djegur arkivin dhe bibliotekn shum t
pasur me dorshkrime islame t BIK-ut.

Gjat agresionit serb u dogjn, rrnuan deh u granatuan mbi 218 xhami n Kosov, N
mesin e tyre kishte xhami monumentale, si ishin xhamia e Hadumit n Gjakov, e
ndrtuar para 400 vjetsh, arshia e vjetr dhe biblioteka e xhamis, e themeluar m
1592/95, me qindra dorshkrime t vjetra orientale; xhamia Llapit apo Xhamia
Ramadanije n Prishtin, e ndrtuar m 1470. N qytetin e Pejs me rrethin pothuajse
jan djegur t gjitha xhamit, se xhamia e arshis (1470), xhamia e Kurshumlis
(1577), xhamia e Defterdarit (1570), xhamia e Hamamit (1587), xhamia e Kuqe (1755),
hamami i Pejs si deh arshia e vjetr. T gjitha kto objekte islame kan qen nn
mbikqyrjen e Institutit pr mbrojtjen e monumenteve historike.

Shkatrrimi i objekteve islame n Gjakov, Pej, Prishtin, Vushtrri, Mitrovic e n
qytetet tjera t Kosovs ka qen aq i egr, sa q n disa raste grmadhat jan pastruar me
buldozer, n mnyr q t pamundsohet rindrtimi i tyre.

Me kt rast pr t qen objektiv ndaj vetvetes, si dhe ndaj juve t nderuar pjesmarrs,
nuk mund t kaloj pa e prmendur edhe dmet dhe shkatrrimin q iu sht br kishave
dhe manastireve ortodokse serbe pas hyrjes s forcave t NATO-s n Kosov si dhe
gjat ngjarjeve t 17-18 marsit 2006. Pr ka Bashksia Islame e Kosovs sht
prononcuar me nj her dhe i ka gjykuar kto akte si t dnuara fetarisht dhe kundr
tradits son t koekzistencs ndrfetare shekullore.

Ne kemi prkrah iniciativn e qeveris s Kosovs, e cila nga buxheti i saj ka ndar
shumn prej 7.200,000 milion euro pr meremetimin e tyre. Pr fat t keq qeveria serbe
deri m sot jo q nuk sht interesuar t kompensoj dmet q iu jan br Bashksis
Islame t Kosovs, por ajo as q ka tregua kurrfar interesimi pr objektet islame t
rrnuara gjat viteve 1998/99, nga ushtria, policia dhe forcat paramilitare serbe.

Xhamit n shnjestr t sulmeve n Maqedoni:

Edhe n Maqedoni gjat lufts s vitit 2001, xhamit ishin n shnjestr t
shkatrrimeve, djegieve dhe granatimeve t ushtris maqedonase, por edhe t vet
qytetarve. Vlen t prmendim me kt rast djegien e xhamive edhe npr ato qytete ku
nuk pati lufta dhe ku pjestart e besimit islam jan pakic, si ne qytetet: Manastir, Shtip,
Prilep, Veles etj. Kto xhami u dogjn nga vet qytetart. Kjo tregon mos durimin dhe
urrejtjen q ata manifestuan ndaj islamit si dhe fqinjve t tyre t besimit islam.
Tendenca e shkatrrimit t objekteve fetare sht dukuri tejet e rrezikshme, e cila u
manifestua n luftrat e fundit n Ballkan, n veanti ishte e theksuar tendenca e
shkatrrimit t objekteve fetare islame. N Maqedoni sa pr ilustrim brenda vetm pak
muajve sa zgjati lufta u rrnuan, dogjn dhe e granatuan mbi 80 xhami e shum t tjera u
demoluan.
1


1
Behixhudin Shehapi, Plagt e pavdekshmris, (shkatrrimi dhe dmtimi i xhamive gjat lufts n
maqedoni), Shkup, 2002, fq.6.

Kjo tendenc pr fat t keq po ndikon keq n marrdhniet ndretnike dhe ndrfetare n
rajon, Aq m keq kur pas ktyre ideve qndrojn edhe disa prijs fetar. Kshtu pr
shembull, i pari i Kishs Ortodokse Serbe n Kosov, peshkopi Artemie, thot: "Kosova
do t bhet shtet kriminal mysliman", Amerika e Evropa po e shprblejn "terrorizmin
xhihadist" n Kosov", e shum tituj t ngjashm.

N ann tjetr n Serbi nn presionin e traumave t lufts dhe presionin e papar t
mediave, nj numr i konsideruar i myslimanve po detyrohen ti ndrrojn emrat e tyre:
"Prse ta humbi kokn pr shkak t emrit", "Si jetojn shqiptart n Beograd?"
Djegia e xhamis s vetme n Beograd si dhe dy xhamive n Nish, me rastin e ngjarjeve
t 17-18 marsit 2006, kishin ndikuar q nj numr i madh i qytetarve t Serbis me
prkatsi fetare islame ta lshojn Serbin dhe t shprngulen, n Kosov, Maqedoni apo
n Lugin t Preshevs.

N ann tjetr n nj album t vjetr, shoh shqiptart me plisa t bardh marrin pjes n
nj mesh fetare ortodokse serbe. Kishat dhe manastiret serbe, shum her n munges t
kujdestarve t Kishs Ortodokse Serbe, si dhe duke u gjendur n nj ambient ku jetonin
vetm shqiptart, vojvodt shqiptar ishin ata q kujdeseshin pr manastiret dhe kishat
ortodokse serbe n Kosov, si sht manastiri i Deanit, patriarkana e Pejs etj. Andaj,
edhe aktet m t reja t uarjes dor mbi kishat dhe manastiret ortodokse serbe n
Kosov, nuk kishte t bnte me urrejtjeje pr motive fetare, por m tepr n shenj
urrejtje pr krimet q serb kishin br ndaj popullats shqiptare n luftn e fundit, nga t
cilat akte Kisha Ortodokse Serbe nuk ishte distancuar. Prkundrazi, ajo gjat sundimit t
regjimit t Millosheviqit kishte prkrahur masat represive q regjimi i tij kishte zbatuar
ndaj popullats shumic shqiptare t Kovs.

































Portrete
























KDU 28:929 Arabiu, Ibni

Ibni Arabiu, jeta, vepra dhe ndikimi i tij
Wiliam C. Chittick
Ibn El Arabi, Muhji -el-Din Ebu Abd-Allah Muhammed Ta'i Hatemi u lind m
17 ramazan 560/28 korrik 1165; vdiq m 22 rebiul 638/10 nntor 1240. Ibni Arabi sht
autori sufi m me ndikim i historis s vonshme islame, i njohur nga mbshtetsit e tij si
el-Sheih el-ekber - "Msuesi m i madh." Edhe pse forma "Ibn el-'Arabi" me nyje t
shquar, haset n autografet e tij dhe n shkrimet e pasuesve t tij t drejtprdrejt. Shum
autor t mvonshm i referohen atij si Ibn Arabi, pa nyje, pr ta dalluar at nga Kadi
Ebu Bekr Ibn el-Arabi-u (vd. 543/1148).

Jeta, pikpamjet, terminologjia

Ai u lind n Murcia, n Spanj. Familja e tij u shprngul n Sevilje kur ai ishte tet vje.
Ai prjetoi nj zbulim" (keshf) ose "hapje" (futuh) t jashtzakonshme mistike rreth
moshs pesmbdhjetvjeare. Kjo sht prmendur n raportimin e tij t famshm t
takimit t tij me Ibni Ruzhdin (Addas, f. 53-58, Chittick, 1989, f. xiii-xiv). Vetm pas
ksaj "trheqjeje" (xhadhba) hyjnore fillestare, ai filloi praktikn e disiplinuar sufiste
(suluk), ndoshta n moshn njzetvjeare (Addas, f. 53; Chittick, 1989, f. 383-84). Ai
studioi shkencat tradicionale, hadithin n veanti me shum msues. Ai prmend afro
nntdhjet prej tyre n nj shnim autobiografik (Badavi). N vitin 597/1200, ai u largua
prgjithmon nga Spanja me synimin pr t br haxhin. Nj vit m pas, n Mek, ai
filloi t shkruante veprn e tij monumentale el-Futuhat el-Makkije. Titulli "Hapjet
mekase" aludon pr natyrn e frymzuar t librit. N vitin 601/1204, ai u nis nga Meka
pr n Anadoll s bashku me Mexhd-el-Din Ishak-un, djali i t cilit Sadr-el-Din Konjevi
(606-73/1210-1274) do t ishte dishepulli i tij m me ndikim. Pasi lvizi pr afro disa vjet
n tokat qendrore islame, duke mos shkuar kurr aq larg sa Persia, ai u vendos n
Damask n vitin 620/1223. Atje msoi dhe shkroi deri n vdekjen e tij.

Ibn el-Arabi-u ishte nj autor jashtzakonisht i frytshm. Osman Jahja numron 850
vepra q i atribuohen atij, nga t cilat 700 ekzistojn dhe mbi 450 ndoshta jan autentike.
Botimi i dyt i Futuhat-it (Kajro, 1329/1911) prfshin 2.580 faqe, ndrsa botimi i ri
kritik i Jahja-s ishte planifikuar pr t prfshir tridhjet e shtat vllime, me afro
pesqind faqe secili (Vol. 14, Kajro, 1992). Pr krahasim, vepra e tij m e famshme,
Fusus el-hekam (Faqet e dituris), sht m pak se sa 180 faqe. Shumica e librave dhe
traktateve t tij jan botuar kryesisht n botime jo kritike. Disa jan prkthyer n gjuht
evropiane.
Ndonse Ibn el-Arabi-u pretendonte se Futuhat zuri fill nga zbulimi mistik i "hapjes"
hyjnore dhe se Fusus-i i ishte dorzuar atij nga Pejgamberi, ai me siguri do t pranonte
se ai i shprehu vizionet e tij n gjuhn e mjedisit t tij intelektual. Ai citon Kuranin dhe
hadithin vazhdimisht. Nuk do t ishte aspak ekzagjerim t thuhet se pjesa m e madhe e
veprave t tij jan komentime mbi kto dy burime t tradits. Ai nganjher citon
aforizma nga sufit e mhershm, por kurr fragmente t gjata. Nuk ka asnj dshmi se ai
citon nga autor t tjer pa ua atribuuar n stilin e pranuar. Ibni Arabiu ishte trsisht i
familjarizuar me shkencat islame, veanrisht tefsirin, fikhun dhe kelamin. Duket se ai
nuk i ka studiuar veprat e filozofve, edhe pse shum prej ideve t tij jan parashikuar n
punimet e autorve t till si Ihvan-el-Safa (shih: Rosenthal, Takeshita). Ai prmend
shpeshher se e kishte lexuar Ihja ulumu el din-n e Gazaliut dhe nganjher iu referohet
autorve t mirnjohur sufi, t till si Kushejri.
Me pak fjal, Ibn el-Arabiu u mbshtet fuqimisht n rrjedhn e tradits islamike.
Piknisjet e diskutimeve t tij duhet t ken qen t njohura pr 'ulema'-t n mjedisin e
tij. N t njjtn koh ai ishte mjaft origjinal dhe ishte plotsisht i vetdijshm pr risin e
asaj q ishte duke br. Sufit e mhershm kishin folur rreth shtjeve teorike (n
krahasim me msimet praktike) n nj mnyr t shkurtr apo me nnkuptime. Ibn el-
Arabi-u e au dign me lumin e shtjellimit t do lloj shtjeje teorike n lidhje me
"gjrat hyjnore" (ilahijat). Ai mbante nj nivel njtrajtsisht t lart fjalimi dhe,
megjithse prsriste t njjtat tema themelore vazhdimisht, ai ofronte nj perspektiv
tjetr n do shqyrtim t ri t shtjes. Pr shembull, n Fusus el-hekem, secili prej
njzet e shtat kapitujve trajton urtsin hyjnore q i sht shpallur nj pejgamberi t
veant me fjal specifike hyjnore. N do rast urtsia shoqrohet me nj atribut t
ndryshm hyjnor. Prandaj, do pejgamber prfaqson nj mnyr t ndryshme t njohjes
dhe prjetimit t realitetit t Zotit. Pjesa m e madhe e 560 kapitujve t Futuhat-it jan
t rrnjosura n t njjtat parime. do kapitull prfaqson nj "vendqndrim" ose
"shkall" (mekam) nga i cili realiteti, ose nj dimension specifik i realitet mund t
kundrohet dhe t sillet n perspektivn kryesore t "Njshmris s t gjitha gjrave"
(tevhidi).
Ibn el-Arabi-u e pranonte dhe m pas e verifikonte nga prvoja e tij personale
vlefshmrin e shpalljes q ishte dhn, s pari n Kuran dhe s dyti n hadith. Ai i
kundrshtoi qasjet e kufizuara t kelamit dhe t filozofis, t cilat e kishin lidhur t gjith
t kuptuarit me arsyen (akl), si edhe qasjen e atyre sufistve q apelonin vetm pr
zbulimin (keshf). Me t drejt mund t thuhet se ishte kontributi i tij i madh
metodologjik, q e hodhi posht qndrimin e autoriteteve t kelamit, pr t cilt teshbih-u
(deklarimi se Zoti ishte i ngjashm me krijimin) ishte nj herezi, dhe q e bri teshbih-un
nj plotsim t nevojshm t tenzih-ut (deklarimi se Zoti sht i pakrahasueshm
me krijimin). Kjo perspektiv on drejt nj epistemologjie q e harmonizon arsyen
dhe zbulimin.
Pr Ibn el-Arabi-un, arsyeja funksionon nprmjet diferencimit dhe dallimit; ajo e di n
mnyr t natyrshme se Zoti mungon n t gjitha gjrat (tenzih). Prkundrazi, zbulimi
funksionon nprmjet imagjinats, e cila percepton identitetin dhe ngjashmrin n vend
t ndryshimit; prandaj zbulimi sheh pranin e Zotit n vend t mungess s Tij
(teshbih). T pohosh se Zoti ose mungon ose sht i pranishm, sipas shprehjeve t tij,
duhet t shohsh vetm me nj sy. Njohuria e prsosur e Zotit prfshin t part me t dy
syt, syrin e arsyes dhe syrin e zbulimit (ose imagjinats). Kjo sht dituria e
pejgamberve; ajo sht falsifikuar prej atyre teologve, filozofve dhe sufistve, q
theksojn ose tenzih-un ose teshbih-un n dm t tjetrit.
Nse metodologjia e Ibn el-Arabi-ut prqendrohet n harmonizimin e dy mnyrave t
njohjes, msimet e tij reale prqendrohen m shum n vnien n dukje t natyrs s
prsosjes njerzore dhe mnyrave pr t arritur at. Ndonse termi el-insan el-kamil -
"njeri i prsosur mund t gjendet n autort e mparshm, ishte Ibn el-Arabi-u ai i cili e
bri at tem qendrore t sufizmit. Shkurtimisht, njerz t prsosur jan ata q jetojn
sipas potencialeve q ishin caktuar tek Ademi kur Zoti ia msoi atij t gjith emrat"
(Kuran 2:30). Kto emra tregojn do prsosmri q gjendet te Zoti dhe n kozmos (el-
alam, prkufizohet si "do gj tjetr prve Zotit"). N fund t fundit, emrat q iu
msuan Ademit jan identike me atributet hyjnore, t tilla si: jeta, vetdija, dshira, forca,
t folurit, bujaria dhe drejtsia. Duke i aktualizuar emrat brenda vetvetes, qeniet njerzore
bhen imazhe t prsosura t Zotit dhe realizojn qllimin e Zotit n krijimin e universit
(Chittick, 1989, veanrisht kap. 20).
Ndonse t gjith njerzit e prsosur, pejgambert dhe "miqt" (evlia) e Zotit jan t
njjt n nj drejtim, secili prej tyre manifeston unitetin e Zotit n nj drejtim tjetr. N
fakt secili dominohet nga nj atribut i veant hyjnor. Kjo sht tema e Fusus-it. Pr
m tepr, rruga pr prmbushjen njerzore sht nj progres i pafund, ku njerzit arrijn
t mishrojn atributet e pafundme t Zotit n mnyr t njpasnjshme dhe me intensitet
gjithnj n rritje. Pjesa m e madhe e shkrimeve t Ibn el-Arabi-ut i kushtohet shpjegimit
t natyrs s dijes q iu zbulohet atyre, q udhtojn npr stacionet e ngjitjes apo
vendqndrimet e prsosjes njerzore. Miqt e Zotit jan ata t cilt i trashgojn diturit,
shkallt dhe gjendjet e tyre nga pejgambert, i fundit i t cilve ishte Muhammedi. Kur
Ibn el-Arabi-u pohonte t ishte "vula e miqve muhamedan "(khatam el-evlia el-
muhammedija), ai thoshte se askush pas tij nuk do t trashgonte trsisht nga pejgamberi
Muhammed. Miq mysliman t Zotit do t vazhdojn t ekzistojn deri n fund t kohs,
por tani ata do t trashgojn nga pejgambert e tjer, meqense ata pejgamber
paraqesin aspekte t caktuara t mesazhit gjithprfshirs t Muhammedit (Chodkiewicz,
1986).
Ideja m e famshme q i atribuohet Ibn el-Arabi-ut sht vahdat el-vuxhud -
"njshmria e qenies. Ndonse ai nuk e prdor kurr termin, ideja nnkuptohet gjat
shkrimeve t tij. Ibn el-Arabi-u e prdori termin vuxhud pr t'iu referuar Zotit si Qenie e
Domosdoshme, sipas mnyrs edhe t teologve, edhe t filozofve. Sikurse ata, ai
gjithashtu ia atribuon kt term do gjje tjetr prve Zotit, por ai insiston se vuxhud-it
nuk i prkasin gjrat q gjenden n kozmos n fardo kuptimi real. N vend t ksaj,
gjrat e huazojn vuxhud-in nga Zoti aq sa toka e huazon dritn nga dielli. shtja sht
se si vuxhud-i mund t'iu atribuohet me t drejt gjrave t quajtura gjithashtu "entitete
(qenie reale)" (a'jan). Nga perspektiva e tenzih-ut, Ibn el-Arabi-u deklaron se vuxhud-i
i takon vetm Zotit dhe, sipas shprehjes s tij t famshme, gjrat "nuk e kan ndier kurr
ern e vuxhud-it." Nga pikpamja e teshbih-ut, ai pohon se t gjitha gjrat jan
vetzbulim (taxhalli) ose vetmanifestim (zuhur) t vuxhud-it. Me pak fjal t gjitha
gjrat jan "Ai/ jo Ai" (huva la huva), q do t thot se ato jan edhe Zoti edhe tjetr
prve Zotit, edhe vuxhud por edhe tjetr prve vuxhud-it.
Ndrmjetsia e do gjje, q mund t perceptohet nga shqisat ose mendja, na sjell prsri
te imagjinata, nj term q Ibn el-Arabi-u e prdor jo vetm pr nj mnyr t t kuptuarit
q kupton identitetin n vend t ndryshimit, por gjithashtu edhe pr Botn e Imagjinats,
q ndodhet ndrmjet dy botve themelore, q prbjn kozmosin: bots s shpirtrave dhe
bots s trupave, e cila i bashkon cilsit e t dy anve. Prve ksaj, Ibn el-Arabi-u i
referohet gjith kozmosit si imagjinat, sepse ajo i bashkon atributet e vuxhud-it dhe mos
ekzistencs s plot (Chittick, 1989).

Ndikimi Ibni Arabiut mbi sufistt dhe filozoft mysliman

Pr zbulimin n hollsi t ndikimit t Ibn el-Arabi-ut duhet t bhen hulumtime t shumta
edhe pr shkrimet e atij vet 0edhe pr veprat e autorve t mvonshm. Studiuesit m
bashkkohor bien dakord se ndikimi i tij sht i qart n shum nga shkrimet teorike t
sufizmit t mvonshm dhe i dukshm n veprat e teologve dhe filozofve.
Vahdat el-vuxhud, q shoqrohet gjithmon me emrin e Ibn el-Arabi-ut, sht shtja e
vetme teorike m e njohur n veprat sufiste t periudhs s mvonshme, sidomos n
zonn nn ndikimin kulturor persian. Jo t gjith mendonin se ai ishte nj koncept i
prshtatshm dhe dijetar t till si Ibn Tejmije (vd. 728/1328) e sulmuan at me
forc. N fakt, Ibn Tajmije ka merita pr shoqrimin e ksaj ideje me emrin e Ibn el-
'Arabi-ut dhe pr brjen e saj kriter, si t thuash, t gjykimit nse nj autor ishte pro ose
kundr Ibn el-Arabi-ut.
Ndonse emri i Ibn el-Arabi-ut lidhet zakonisht me shtjet teorike, kjo nuk duhet t
sugjeroj se influenca e tij arriti vetm te sufistt e shkolluar. Ai ishte autor i shum
veprave praktike mbi sufizmin, duke prfshir edhe prmbledhjet pr namazin dhe ai ka
prcjell nj hrk q u vesh nga nj numr shejhsh t mvonshm t rendeve t
ndryshme. Ashtu si e ka sqaruar M. Chodkiewicz (1991), rrezatimi i tij i deprton t
gjitha nivelet e jets dhe praktiks sufiste, nga m elitaret deri tek ato m populloret, dhe
kjo ka vazhduar deri n koht e sotme. Sot n t vrtet ndikimi i tij sht n rritje, si n
botn islame ashtu edhe n perndim. Shoqata Muhjiddin Ibn Arabi, e cila publikon nj
revist n Oksford, sht vetm nj nga shum shenjat e vmendjes s prtritur ndaj
msimeve t tij.
Kontakti i par i rndsishm i Ibn el-'Arabi-ut me qarqet akademike n Persi duhet t
ket ndodhur prmes nj prej msuesve t tij, Makin-el-Din Ebu Shuxha Zaher b. Rostam
Esfahani, t cilin ai e takoi n Mek n vitin 598/1202 dhe me t cilin ai studioi Sahih-un
e Termidhi-ut. Ai flet veanrisht shum mir pr motrn n mosh t madhe t Makin
el-Din-it, t ciln ai e quan Shejkhat-el-Hixhaz ("Msuese e Hixhaz-it"), Fakhr-el-Nesa
'("Krenaria e grave) bint Rustam, duke shtuar se ajo ishte gjithashtu edhe Fakhr-el-
Rexhal ("Krenaria e burrave ") dhe se ai kishte studiuar hadithin me t. Ishte bija e
Makin el-Din-it, Nezam-ja, ajo q e frymzoi Ibn el-Arabi-un q t shkruante
prmbledhjen e tij t famshme me poezi, Tarxhuman el-ashvak (Nicholson, f. 3-4;
Xhahangiri, f. 59-62).
N vitin 602/1205, Ibn el-Arabi-u takoi sufiun e njohur Avhad-el-Din Kermani-n (vd.
635/1238) n Konia dhe u b mik i tij i ngusht. Ai e prmend at n nj numr t
ndryshm rastesh n Futuhat (Chodkiewicz e t tjer, f. 288, 563; Addas, f. 269-73).
Biografi i Avhad el-Din-it na tregon se Ibn el-Arabi-u ia besoi thjeshtrin e tij (birin e tij t
gjetur), Konjavi-n, Avhad-el-Din-it pr ta msuar (Foruzanfar, f. 86-87) dhe Kunjavi
konfirmon n nj letr se ai kishte qen shoqrues i Kermani-t pr dy vjet duke udhtuar
me t deri n Shiraz (Chittick, 1992b, f. 261).
Konjavi sht ndrmjetsi m i rndsishm prmes t cilit msimet e Ibn el-Arabi-ut
kaluan n botn persishtfolse. Ai ishte msues i hadithit pr shum vite n Konia dhe
kishte marrdhnie t mira me Xhelal el-Din Rumi-un, por nuk ka dshmi n veprat e
Rumi-ut q ta mbshtesin pohimin e prsritur shpesh, se ai ishte influencuar nga idet e
Ibn el-Arabi-ut apo t Konjavi-t (Chittick, libri q do botohet s shpejti). Megjithat,
komentuesit e Rumi-ut zakonisht e interpretojn at sipas shprehjeve t msimeve t Ibn
el-Arabi-ut, t cilat kishin arritur t prcaktonin universin intelektual sufi.
Konjavi sht autor i rreth pesmbdhjet veprave n gjuhn arabe, duke prfshir shtat
libra dhe nj numr traktatesh relativisht t shkurtra. Kto vepra jan shum m
sistematike dhe m t strukturuara sesa ato t msuesit t tij. Prqendrimi i tij mbi shtje
t caktuara specifike n shkrimet e Ibn el-Arabi-ut, t tilla si vuxhud dhe njeriu i
prsosur (el-insan el-kamil), ndihmuan q kto t mbeteshin shqetsimi qendror i
shkolls. Disa terma q zakonisht i atribuohen Ibn el-Arabi-ut, t tilla si el-hadarat el-
elahija el-khams", pes prezencat hyjnore, duken t jen shpikje t Kunavi-t. N el-
Fokuk (bot. M. Khaxhavi, Teheran, 1371Sh./1992), Konjavi shpjegon rndsin e
titujve t kapitujve t Fusus-it. Ky libr praktikisht sht prdorur direkt, ose indirekt
nga t gjith komentuesit e Fusus-it (Chittick, 1984).
Konjavi shkroi nj numr t vogl veprash minore n gjuhn persiane, por ka t ngjar
q t mos i ket shkruar veprat: Tabserat el-mobtadi apo Matale'-e iman, t cilat jan
shkruar n emr t tij (Chittick, 1992b, f. 255-59). Megjithat, t paktn nga viti
643/1245, ai dha msim Ta'ija-n e Ibn el-Fared-it n persisht dhe leksionet e tij u
grumbulluan si nj koment sistematik mbi poezin, nga nxnsi e tij Seid-el-Din Fargani
(vd. 695/1296), me titullin Masharek el-darari (bot. S. J. Ashtiani, Mashhad,
1398/1978). Kjo vepr ishte jashtzakonisht popullore, por madje akoma m shum i
popullarizuar ishte edhe versioni i zgjeruar n gjuhn arabe nga ana e tij i s njjts
vepr: Montaha'l-madarek (Kajro, 1293/1876).
Libri i lexuar m s shumti n gjuhn persiane nga nxnsit e Konjavi-t ishte pa dyshim
Lama'at e Fakhr-el-Din Eraki-t (vd. 688/1289), i cili bazohet n leksionet e Konjavi-t
mbi Fusus-in e Ibn el-Arabi-ut (Chittick dhe Wilson). Mu'ajjed-el-Din Xhandi (vd.
rreth 700/1300), i cili u njoh me sufizmin nga Konjavi, shkroi n gjuhn arabe komentin
e par t detajuar mbi Fusus-in (bot. Ashtiani, Mashhad, 1361 Sh./1982) si edhe nj
numr veprash n gjuhn persiane, duke prfshir Nafhat el-ruh (bot. N. Majel Heravi,
Teheran, 1362Sh./1983; pavarsisht nga pretendimi i botuesit pr nj dorshkrim t
vetm n Teheran, ekzistojn s paku dy kopje t tjera n Stamboll [Shehit Ali Pasha
1439, Haki Mahmud Efendi 2447], i pari nj version i zgjeruar).
Xhandi ia msoi Fusus-in Abd-el-Razzaq Kashani-t (vd. 730/1330), i cili shkroi nj nga
komentet e prhapura m s shumti (Kajro, 1386/1966). Ai shpesh prsrit shkurtimisht
ose parafrazon tekstin e Xhandi-t. Kashani ka shkruar disa vepra t tjera t rndsishme,
si n arabisht ashtu edhe persisht, t cilat jan t rrnjosura n universin e diskursit t Ibn
el-Arabi-ut. Libri i tij Ta'vil el-Kur'an sht botuar n emrin e Ibn el-'Arabi-ut (Bejrut,
1968, pr fragmente n gjuhn angleze, shih Murata). Ndonse prshkohet nga
botkuptimi themelor i Ibn al-'Arabi-ut, ekzistojn dallime t rndsishme t perspektivs
q e veojn Kashani-n si nj mendimtar t pavarur (Lory; Morris, 1987, f. 101-06).
Gjithashtu sht botuar nj libr n persisht mbi Futuvvat-in (fotuva) (Tohfat al-ekhvan fi
khasa'es el-fetjan, bot. M. Sarraf n Rasa'el-e xhavanmardan, Teheran, 1973).
Komentet n gjuhn persiane mbi Fusus-in shpesh bazohen mbi komentin n arabisht
t nxnsit t Kashani-t, Davud Kejseri-t (vd. 751/1350), i cili sht autor i nj duzine
veprash t tjera n gjuhn arabe. Hyrja e tij sistematike filozofike n Sharh el-
Fusus (Teheran, 1299/1882, Bombei, 1300/1883) u b vet objekt i komenteve (pr m
t fundit, shih Ashtiani, 1385/1966). Sigurisht, ndikimi i Kejseri-t sht i qart dhe i
pranuar n komentin e par n persisht t Fusus-it: Nusus al-khusus (e botuar
pjesrisht nga R. Mazlumi, Teheran, 1359 Sh./1980), shkruar nga nxnsi i tij Baba
Rokn-el-Din Shirazi (vd. 769/1367). Komenti n gjuhn persiane nga Taxh-el-Din
Husejn b. Hasan Khvarazmi (vd. rreth 835/1432; bot. N. Mayel Heravi, Teheran, 1364
Sh./1985) sht pothuajse nj prkthim fjal pr fjal i Kejseri-t. Komentet e tjera n
gjuhn persiane prfshijn Hall-e Fusus nga Sejjid Ali Hamadani (vd. 786/1385). Ky
libr gjat botimit t tij i sht atribuuar gabimisht Khvaxha Parsa-s (bot. J.
Mesgarnewad, Teheran, 1366 Sh./1987; shih Majel Heravi-n, 1988, f. xxi-xxvii). N
listn e tij t plot t m shum se njqind komenteve mbi Fosus-in, Osman Jahja
prmend dhjet n persisht, disa prej t cilave, megjithat, mund t jen prsritur (hyrja
tek Amoli, f. 16-36).
Komentet n persisht, q ai nuk i prmend, prfshijn kto q vijojn: 1. Khatam al-
Fusus, i atribuohet Shah Ne'mat-Allah Vali-t (vd. 834/1437). Ky sht shum m i
gjat se do rasa'el i botuar i Shah Ne'mat-Allah-ut (dorshkrimet prfshijn Nadvat el-
'Olama 35; Andhra Pradesh, Biblioteka Shtetrore e Dorshkrimeve Orientale, Tesavvuf
254, Xhadid 715; Khodabakhsh, Farsi 1371). 2. Nj tjetr koment i gjat gjithashtu i
atribuohet Shah Ne'mat-Allah-ut (Andhra Pradesh, Tesavvuf 185). 3. Shejh Muhibb-
Allah Mobarez Elahabadi (vd. 1048/1648), pasuesi indian m besnik i Ebn el-Arabi-ut,
shkroi nj koment t gjat n gjuhn persiane dhe nj koment m t shkurtr n gjuhn
arabe. 4. Hafez Gholam-Mostafa b. Mohammad-Akbar nga Thanesvar-i shkroi Shokhus
al-hemam fi sharh Fosus al-hekam, nj koment me 1024 faqe n kopjen e
Andhra Pradesh-it (Tesavvuf 296), me sa duket n shekullin e 11-t/18-t. Komenti i
fundit n gjuhn persiane mbi Fosus-in n Indi duhet t jet el-Ta'vil el-mohkam fi
motashabah Fosus el-hekam nga Mavlavi Mohammad-Hasan Saheb Amruhavi. Ai ishte
duke jetuar n Hyderabad (Deccan), kur ky libr me 500 faqe u botua n Lucknov, n
vitin 1893.

Nj numr i bashkkohsve t Konjavi-t, q nuk kishin lidhje drejtprsdrejti me rrethin
e tij, patn rndsi pr vnien e t paktn disa prej msimeve t Ibn el-Arabi-ut n
dispozicion pr lexuesit persishtfols. Sad-el-Din Hamuja (vd. 649/1252), nj dishepull
persian i Nexhm al-Din Kubra-s, mbante letrkmbim me Ibn el-'Arabi-un dhe kaloi disa
vjet n Damask, ku ai u takua edhe me Ibn el-Arabi-un, edhe me Konjavi-n. Ai shkroi
vepra edhe n arabisht edhe n persisht. Shpesh kto jan shum t vshtira, veanrisht
pr shkak se autori gjente knaqsi n simbolizmin e kuptimit (pr veprn n gjuhn
persiane, shih el-Mesbah fi'l-tesavvuf, bot. N. Majel Heravi, Teheran, 1362 Sh./1983).
Dishepullit t tij, Aziz al-Din Nasafi-t (vd. prpara 700/1300), i takon merita pr brjen e
nj pjese t terminologjis s Ibn el-'Arabi-ut t njohur n gjuhn persiane. Veprat e tij t
popullarizuara vshtir se mund t krahasohen pr nga sofistikimi me ato t Eraki-t ose
Fargani-t (shih p.sh. librin e tij: Insan-e kamil, bot. M. Mole, Teheran, 1962; nj
parafrazim n gjuhn angleze i librit t tij Maksad-e aksa u botua nga E. H. Palmer,
si Misticizmi oriental, Londr, 1867; shih gjithashtu Morris, f. 745-51). Shams-el-
Din Ebrahim Abarkuhi filloi t shkruante librin e tij Maxhma el-bahrejn (bot. N. Mayel
Heravi, Teheran, 1364 Sh./1985) n vitin 714/1314. Libri paraqet nj prpjekje t
mhershme pr t integruar msimet e Ebn el-'Arabi-ut n sufizmin persian. M i
sofistikuar se sa Nasafi, autori nuk ka orientim t fort filozofik q sht tipik pr
Kunavi-n dhe rrethin e tij.
Ndr poett e mhershm persian t influencuar nga msimet dhe terminologjia e Ibn el-
Arabi-ut ishin Eraki, Maghrebi dhe Mahmud Shabestari (vd. rreth
720/1320). Muhammed Lahixhi (vd. 912/1506) komentoi nj mij vargje nga Golshan-e
raz-i i Shabestari-t n Sherh-e Golshan-e Raz, nj vepr e gjat n gjuhn persiane e
rrnjosur n shkrimet e Kashani-t dhe Kejseri-t. Nj nga popullarizuesit m t ditur dhe
m t suksesshm t Ebn el-Arabi-ut ishte poeti Abd-el-Rahman Xhami (vd. 898/1492),
veanrisht nprmjet gazelave dhe methnevive t tij. Rreth 1000 vargje t veprs s tij
Selselat el-dheheb prcjellin me kujdes tekstin e Ebn el-Arabi-ut Heljat el-abdal
(Majel Heravi, 1988, f. xxxvii- xl).
Veprat n proz n gjuh persiane t Xhami-ut q kan t bjn me msimet e Ibn el-
Arabi-ut: Lava'eh, Lavame, Asheat el-lamaat dhe Nakd al-nusus fi sherh Naksh el-
Fusus si edhe komenti i tij arabisht mbi Fusus-in, ishin gjithashtu t lexuara gjersisht
(shih hyrjen te Xhami-u, 1977). Xhami-u ishte veanrisht popullor n Indi dhe shumica
e pasuesve t shumt t Ebn el-Arabi-ut n nnkontinentin e Indis, t cilt ka m shum
gjasa t ken shkruar n persisht se sa n arabisht, i jan mirnjohs shpjegimeve t tij t
veprave t Shejhut (Chittick, 1992d). Muhammed b. Muhammed, i cili njihet si Shejh-e-
Makki (vd. 926/1020) dhe i cili e konsideronte veten nj dishepull t Xhami-ut, e mbrojti
Ebn el-Arabi-un kundr sulmeve nga kritikt mendjengusht n librin e tij n persisht el-
Xhaneb el-garbi fi hall mushkelat el-Shejh Muhji-el-Din Ebn Arabi (bot. Majel Heravi,
Teheran, 1364 Sh./1985).
Poeti dhe msuesi sufi, Shah Ne'mat-Allah Vali, ishte nj nga admiruesit m t zjarrt t
Ibn el-Arabi-ut dhe vazhdoi me besnikri n gjurmt e Kashani-t dhe Kejseri-t. Ai shkroi
mbi njqind rasale (traktate) mbi sufizmin teorik dhe praktik, q prshtaten plotsisht n
universin e Ebn el-Arabi-ut; katr nga kto ishin komente mbi Fusus-in ose Naksh el-
Fusus-in, traktatin e vet Ebn el-Arabi-ut mbi idet thelbsore t Fusus-it. Poeti perso-
indian, Mirza Abd-el-Kader Bidel (vd.1133/1721) demonstron nj njohuri t thell t
shkolls s Ebn el-Arabi-ut n masnavi t tilla si Erfan-i.
Madje edhe autort sufi, kritik ndaj msimeve t Ibn el-Arabi-ut e prqafuan pjesn m
t madhe t terminologjis dhe botkuptimit t tij. Kshtu n Persi, Ala'-el-Davla
Semnani (vd. 736/1337) dhe n Indi, Shejh Muhammed Husejni, i njohur si Gisu-Deraz
(vd. 825/1422) dhe Shejh Ahmed Serhendi (vd.1034/1634) nuk ndryshojn dukshm nga
pjesa m e madhe e msimeve t vendosura prej tij dhe pasuesve t tij t
drejtprdrejt. Shumica e sufive nuk i ka marr shum seriozisht kritikat e ktyre
autorve. Jan tipike vrejtjet e Sejjid Eshref Xhahangir Semnani-t (vd. ndoshta n
829/1425), i cili ka studiuar me Ala-al-Davla Semnani-n, por anoi nga Kashani n
mbrojtjen e tij t Ibn el-Arabi-ut kundr kritikave t Semnani-t (shih Landolt, 1973). Pas
sigurimit t pikpamjeve t pjesmarrsve n kt debat dhe ato t nj numri t
vzhguesve, Sejjid Eshref-i na tregon se Semnani nuk e kishte kuptuar se far kishte
thn Ibn el-Arabi-u dhe se ai i kishte trhequr kritikat e tij para se t vdiste (Jamani,
Lata'ef-e ashrafi, latifa 28, f. 139-45; Majel Heravi, 1367, f. xxxi-xxxv). N mnyr t
ngjashme, Shah Vali-Allah Dehlavi (vd.1176/1762) shkroi nj vepr ku tregonte se nuk
kishte dallim themelor mes vahdat el-vuxhud-it t Ibn el-'Arabi-ut dhe vahdat el-
shuhud-it t Serhendi-t.
Nga shekulli i 8-t/14-t e tutje, ndikimi i Ibn el-'Arabi-ut sht i pranishm qart n
shum vepra t shkruara nga autor t njohur kryesisht si teolog apo filozof. N mesin
e shiitve, Sejjid Hajdar Amoli (vd. 787/1385) ishte veanrisht i rndsishm n futjen e
Ibn el-'Arabi-ut n rrjedhn e mendimit shiit. Ai shkroi nj koment tepr t madh mbi
Fusus-in: Nass el-nusus, hyrja prej 500 faqesh e t cilit sht botuar (q prfaqson
rreth 10 pr qind t tekstit). Amoli e shqyrtoi kuptimin e Fusus-it n tri nivele: nakl
(Kurani dhe Hadithi, duke prdorur ktu n mnyr t veant burimet shiite), akl (q do
t thot kelam dhe falsafa) dhe keshf (duke iu referuar edhe prvojs s tij, edhe
shkrimeve t pjess m t madhe t shkolls s Ibn el-'Arabi-ut). Amoli shkroi gjithashtu
edhe disa libra arabisht mbi metafizikn. Veanrisht i rndsishm sht libri Xhame
el-asrar (bot. Korbin dhe Jahja, Teheran, 1347 Sh./1969; shih Morris, 106-08), t cilin ai
e shkroi n rinin e tij, gjat transferimit t tij fillestar n universin e Ibn el-Arabi-ut.
Sa'en-el-Din Ali Torka Esfahani (vd. 835/1432) prfundoi nj koment mbi Fusus-in n
vitin 831/1427. Traktati i tij mbi vuxhud-in (t qent): Tamhid el-kava'id (bot. S.
J. Ashtiani, Teheran, 1396/1976), shpesh parafrazon komentin mbi Fusus-in t
Xhandit. Nj numri traktatesh n gjuhn persiane t Torka-s (Uahardah rasa'el, bot. S. A.
Musavi Behbahani dhe S.E. Dibaxhi, Teheran, 1351 Sh./1972) e bjn t qart ose t
nnkuptuar referencn ndaj msimeve t Ebn el-Arabi-ut. Mulla Sadra (vd. 1050/1641)
shpesh citon me hollsi nga Futuhat-i n Asfar-in e tij. Studenti i tij, Mulla Muhsin
Fejd Kashani (vd. 1090/1679), shkroi nj prmbledhje t Futuhat-it dhe shpesh citon
nga Ibn el-'Arabi-u n veprat e tij (EI2 V, f. 476). Madje edhe Mulla Muhammed-Baker
Mexhlesi (vd. 1110/1669), i njohur si nj kritik i sufistve n prgjithsi dhe i Ebn el-
'Arabi-ut n veanti, citon n raste t ndryshme nga Ebn al-Arabi-u n veprn e tij
monumentale Behar el-anvar (Bejrut, 1983; p.sh. ba'd ahl el-ma'refa, n vol. 67, f.
339, i referohet Ebn el-'Arabi-ut te Futuhat-i, Kajro, 1911, vol. 2, f. 328.15). N
periudhn e sotme, Ajetullah Khomeini dallohet nga shum ulema t tjer me ndikim
nga interesi i tij i madh pr Ibn el-Arabi-un (Knysh, 1992b).
Vepra e par e Ibn el-Arabi-ut q u prkthye n persisht ishte Fusus-i, jo si nj libr i
pavarur, por n mes t komenteve nga Baba Rokn-el-Din dhe t tjerve. Nj prkthim pa
koment u b nga Abd-el-Ghaffar b. Muhammed-Ali. Nj version me autograf i shkruar n
1008/1685, gjendet n Bibliotekn Salar Xhung n Hyderabad (Deccan) (Tesavvuf 33;
kopje t tjera gjenden n Bibliotekn Shtetrore Andhra Pradesh, Tesavvuf 464 dhe
Xhedid 4248). Disa vepra t shkurtra t Ibn el-Arabi-ut mbi praktikn sufiste duke
prfshir el-Anvar, Asrar el-khalva, Hakikat el-haka'ek dhe Heljat el-evlia u
prkthyen n shek. 8-9-t/14-15-t (pr tekstin n gjuhn persiane t ktyre veprave dhe
veprave t tjera t vogla, shih Majel Heravi, 1988). Nj dorshkrim (Andhra Pradesh,
Xhedid 1461) i quajtur Sharh-e Futuhat, ndoshta nga Sheikh Muhibb-Allah Elahabadi,
sht vllimi i dyt (fols. 357-747) i nj vepre q prfshin prkthimet dhe komentet mbi
pasazhe t gjata t Fotuhat-it. Disa vepra t gjata n persisht nga Elahabadi japin
prkthime ekstensive nga Futuhat-i.
N mesin e sufistve persian, q ishin veanrisht me ndikim n vendet arabishtfolse t
Islamit, mund t prmendim Abd-el-Kerim Xhili-n (vd. 832/1428), autor i nj numri t
madh veprash, q ishte i prir pr t qen i pavarur, i cili u vendos n Jemen dhe
kontribuoi n interesimin e prhapur pr shkrimet e Ibn al-'Arabi-ut atje (shih Knysh,
1992a). S fundi, vlen t prmendet se shumica e pasuesve t Ibn el-Arabi-ut n Persi i
shkruan veprat e tyre teorike n arabisht. Prkundrazi, nnkontinenti indian dshmoi
nj vrshim t madh t shkrimit n gjuhn persiane, q i prket ksaj shkolle t mendimit,
nj trashgimi kryesisht e injoruar nga studiuesit bashkkohor madje edhe n vet
nnkontinentin. (Chittick, 1992d).
Bibliografia:
(Pr veprat e cituara q nuk jepen hollsi, shih "Referenca t shkurtra.") Njoftimi m
gjithprfshirs dhe i dokumentuar m mir pr jetn e Ebn al-'Arabi-ut sht nga autori:
C. Addas, Ibn Arabi ou La qute du Soufre Rouge, Paris, 1989; prkthyer si N
krkimin t squfurit t kuq, Kembrixh, 1993. N. Z. Ebu Zejd, Falsafat el-ta'vil, Kajro,
1983. H. Algar, "Refleksione t Ibn Arabi-ut n traditn e hershme Nekshbandi," Revista
e Shoqats Muhjiddin ibn Arabi 10, 1991, f. 45-66. Sejjid Hajdar Amoli, al-
Mukaddemat men nass el-nosus, bot. H. Korbin dhe O. Jahja, Teheran, 1975. M. Asin
Palacios, El Islam cristianizado, Madrid, 1931. S. J. Ashtiani, Sharh-e mukaddema-je
Kejseri bar Fosus al-hekam, Mashhad, 1385/1966. Po ai, Rasa'el-e Kejseri, Mashhad,
1357 Sh./1978. A. Badavi, Autobibliografa de Ibn Arabi, al-Andalus 20, 1955, f. 107-
28. Avhad-el-Din Baljani, ptre sur l'unicite absolue, prkth. M. Chodkiewicz, Paris,
1982. M. Bajrakdar, La Philosophie mystique chez Dawud de Kajseri, Ankara,
1990. W. C. Chittick, "Dshira dhe testamenti i fundit i dishepullit kryesor t Ibn Arabi-
ut dhe disa shnime mbi autorin e tij, Sophia Perennis 4/1, 1978, f. 43-58. Po ai,
Njeriu i Prsosur, si prototip i Unit n sufizmin e Xhami-ut, Stud. Isl. 49, 1979, f. 135-
57.
Po ai, Pes Prezencat Hyjnore. Nga el-Kunavi deri tek el-Kejseri, Bota muslimane 72,
1982a, f. 107-28. Po ai, Prmbledhja e Fusus-it t Ibn Arabi-ut. Faqet e dituris ",
Revista e Shoqats Muhjiddin Ibn Arabi 1, 1982b, f. 30-93. Po ai, "Titujt e kapitujve t
Fusus-it," Revista e Shoqats Muhjiddin Ibn Arabi 2, 1984, f. 41-94. Po ai, Rruga
sufiste e dijes. Metafizika e imagjinats t Ibn el-Arabi-ut, Albany, 1989. Po ai, Ibn
el-'Arabi-u dhe shkolla e tij", n Spiritualitetin Islam. Manifestimet, bot. S. H. Nasr, Nju
Jork, 1991, f. 49-79. Po ai, Rrethi i ngritjes shpirtrore sipas el-Kunavi-t,
Neoplatonizmi dhe mendimi islam, bot. P. Morewedge, Albany, 1992a, f. 179-209. Po ai,
Besimi dhe praktika e Islamit. Tre tekste sufiste t shekullit t trembdhjet, Albany,
1992b. Po ai, Spektrat e mendimit islam. Seid el-Din Farghani mbi implikimet
e Njshmris dhe Shumshmris ", n Trashgimin e sufizmit persian mesjetar, bot. L.
Lewisohn, Londr, 1992c, f. 203-17. Po ai, Shnime mbi ndikimin e Ibn el-Arabi-ut
n Indi, Bota muslimane 82, 1992d, f. 218-41. Po ai, Rumi-u dhe Vahdat el-Vuxhud
n Trashgimin e Rumi-ut, bot. A. Banani dhe G. Sabagh, Kembixh, q del s shpejti.
Po ai dhe P. L. Wilson, Fakhruddin Iraki. Shkreptimat hyjnore, Nju Jork, 1982. M.
Chodkiewicz, Le sceau des saints. Prophetie et saintete dans la doctrine d'Ibn Arabi,
Paris, 1986; prkthyer si: Vula e shenjtorve, Kembrixh, 1993. Po ai, Prhapja e
doktrins s Ibn Arabi-ut, Revista e Shoqats Muhjiddin Ibn Arabi 9, 1991a, f. 36-57.
Po ai, Futuhat Makkije dhe komentuesit e tij. Disa enigma t pazgjidhura, n
Trashgimin e sufizmit mesjetar persian, bot. L. Lewisohn, Londr, 1991b, f. 219-32. Po
ai, Un ocean sans rivage. Ibn 'Arabi, le Livre et la Loi, Paris, 1992; prkthyer si: Nj
oqean pa brigje, Albany, 1993. M. Chodkiewicz et al., Les illuminations de la Mecque /
Ndriimet mekase. Textes choisis/Tekste t zgjedhura, Paris, 1988. H. Korbin,
Imagjinata krijuese n sufizmin e Ibn Arabi-ut, Princeton, 1969. Po ai, En Islami iranien,
III, Paris, 1973. Po ai, Trupi Shpirtror dhe Toka Qiellore, Princeton, 1977. B.
Foruzanfar, bot. Manaqeb-e Avhad-el-Din ... Kermani, Teheran, 1347 Sh./1968. Y.
Friedmann, Shejh Ahmed Sirhindi. Nj prmbledhje e mendimit t tij dhe nj studim i
imazhit t tij n syt e pasardhsve, Montreal, 1971. S. Hakim, el-Mu'xham el-sufi,
Bejrut, 1981. N. L. Heer, Perla t muara, el-Jami el-Durrat el-Fakhirah, Albany,
1979. S. Hirtenstein dhe M. Notcutt, bot. Muhjiddin Ibn Arabi.
Nj vllim prkujtimor, Shaftesbury, Dorset, 1993. T. Izutsu, Sufizmi dhe Taoizmi,
Los Anxhelos,1983. M. Xhahangiri, Muhji-el-Din Ebn el-Arabi, Teheran, 1361
Sh./1982. Abd-el-Rahman Xhami, Nakd al-nosus fi sherh Naksh el-Fosus, bot. W. C.
Chittick, Teheran, 1977. Po ai, Lava'eh, teksti dhe prkthimi frngjisht Y. Richard, Les
jaillissements de lumiere, Paris, 1982; teksti dhe prkthimi anglisht E. H. Whinfield dhe
M. M. Kazwini, Londr, 1906. A. Knysh, Ibn 'Arabi-u n Jemen. Admiruesit dhe
prmuesit e tij, Revista e Shoqats Muhjiddin Ibn Arabi 11, 1992a, f. 38-63. Po ai,
"Irfan e rishikuar. Khomeini dhe trashgimia e filozofis islame mistike, Revista Lindja
e Mesme 46, 1992b, f. 631-53. H. Landolt, "Der Briefwechsel zwischen Kashani und
Simnani ber Wahdat al-Wugud," Der Islam 50, 1973, f. 29-81. Po ai, "Simnani mbi
Vahdat el-Vuxhud-in, n Maxhmu'a-je sokhanraniha ve makalaha, bot. M. Muhakkik
dhe H. Landolt, Teheran, 1971, f. 91-111. L. Lewisohn, Nj botim kritik i Divan-it t
Muhamed Shirin Magribi-t, Teheran dhe Londr, 1993.
P. Lory, Les Commentaires esoteriques du Coran d'apres Abd el-Rezzak al-
Kashani, Paris, 1981. N. Majel Heravi, Rasa'el-e Ebn-e Arabi. Dah resala-je farsi-
shoda, Teheran, 1367 Sh./1988. A. Mir-Abedini, Divan-e kamel-e Shems-e Maghrebi
... be endemam-e-Resala-je xham-e xhahannoma, Teheran, 1358 Sh./1979. J. Morris,
Ibn Arabi dhe prkthyesit e tij. Pjesa I: Prkthimet frngjisht t kohve t fundit, JAOS
106, 1986, f. 539-51; Pjesa II. Ndikimet dhe interpretimet, JAOS 106, 1986, f. 733-56;
107, 1987, f. 101-19. S. Murata, Tao e Islamit. Nj prmbledhje dokumentesh origjinale
mbi marrdhniet gjinore n mendimin islamik, Albany, 1992. S. A. Musavi Behbahani,
Ahval ve athar-e Sa'en-el-Din Torka Esfahani, n Maxhmu'a-je sokhhanraniha
ve makalaha, bot. M. Mohakkiq dhe H. Landolt, Teheran, 1971, f. 97-145. S. Nafisi,
Kollijet Eraki, Teheran, 1338 Sh./1959.
I. R. Netton, Allahu transcendent. Studimet n strukturn dhe semiotikn e filozofis,
teologjis dhe kozmologjis islame, Londr, 1989. R. A. Nicholson, The tarxhuman el-
ashvaq. Nj prmbledhje e odeve mistike, nga Muhji'ddin ibn el-Arabi-u, Londr,
1911. H. S. Nyberg, Kleinere Schriften des Ibn al-'Arabi, Leiden, 1919. F. Rosenthal,
Ibn Arabi-u mes
Filozofis dhe Misticizmit, Oriens 31, 1988, f. 1-35. A. Schimmel, Dimensionet
mistike t Islamit, Chapel Hill, 1975, f. 263-86. M. Takeshita, Teoria e Njeriut t
prsosur t Ibn Arabi-ut dhe vendi i tij n historin e mendimit islam, Tokio, 1987. O.
Jahia, Histoire et classification de loeuvre dIbn Arabi, Damask, 1964. Nezam-el-Din
Jamani, Lata'ef-e eshrefi, Delhi, 1219/1804. A. Zarrinkub, Donbala-je jostoju dar
tasawwof-e irani, Teheran, 1362 Sh./1983.



















KDU 28 : 929 Yagan, Murat

Murat Yagan, jeta dhe vepra

Fahredin Shehu

Murat Yagan lindi m 16 dhjetor 1915 n Abkhazi. Paraardhsit e tij ishin me
prejardhje nga rajoni i Ashkhara-s, n Veri t Kaukazit mes maleve t Kaukazit, Detit t
Zi dhe Detit Kaspik pr ka ai konsideron se sht pjes e Abkazis s madhe historike.
Familja e tij e braktisi Kavkazin dhe migroi n Turqi. Gjyshi i tij Sat kishte sjell 15,000
njerz n Turqi. Sat-i kishte tre vllezr me t vegjl, Gut, Tat dhe Asher. Tat-i shkoi n
Egjipt dhe u vendos n Kajro dhe u b i njohur si Mithad Pasha. Ai kishte nj djal t
mrekullueshm t cilin e emroi Adley Pasha Yagan, i cili u shkollua dhe u b
Kryeministr i Egjiptit n vitin 1920 dhe srish n vitin1926. Kur mbreti Faruk qe i
detyruar t jap dorheqje, busti i Adley Pashs mbeti vetm n oborrin e muzeut
Ende ekziston rruga Shar-i-Adley n Kajro

Met ishte emir i babait t Murat Yagan, ndrsa klani Yagan ishte deg e familjes
princrore Maan. Met ishte n pozitn e lart t Perandorit t fundit Otoman. Ai mori
ann e Turqve t rinj nn udhheqjen e Kemal Ataturkut. Pas shpalljes s Republiks
Turke n vitin 1923 babai i Muratit u b deputet i Parlamentit t par Turk nga provinca e
Rumelis, por n vitin 1926 dha dorheqje pr shkak t injorimit t t drejtave kulturore
t pakicave etnike nga ana e qeveris, veanrisht minoriteteve t Kavkazit. Ai vdiq n
vitin 1927 ne funeralin e t cilit ishte edhe Kemal Ataturku. Nna e Met-it ishte nga
familja e prijsit t famshm Ubykh; Haji-Berzek Kiarantukh. Ky prijs ka refuzuar q
Ubykhia t jet e okupuar nga Rust, kshtu q e mori tr popullin e vet dhe migruan n
Turqi.

Murat Yagan m dashuri i kujton msuesit e tij, t cilt e edukuan sipas tradits
Abkazo- Adygeje. Ndr ta kujton Omar Beyaga, poet i famshm dhe historian dhe
Mustafa Butba, autor i alfabetit Abkazian, i botuar n Stamboll n shekullin e kaluar.
Murati po ashtu u njoftua edhe me specialistin francez pr Kavkazin George Dumzil, t
cilin Murati e gostiti pr tre muaj npr fshatra Abkaziane, Ubykh dhe Adyghe na
Anadolli.

Murat Yagan ka filluar t shkruaj n mosh t re, por fatkeqsisht asgj nuk ka
mbetur, sepse ishin ln n Stamboll n shtpin e nns. Ai e kujton vetm nj poem n
gjuhn Abkaziane, t ciln e shkroi n moshn 14 vjeare.

N fillim t vitit 1975, Murati filloi ti ligjroj nj grupi t studentve t tij, grup
i cili shum shpejt u zhvillua. N vitin 1992 ata themeluan Fondacionin n Vernon,
qllimi i t cilve ishte t dokumentojn nj tradit t lasht gojore; Traditn Kebzeh dhe
aty prezantohen me mijra incizime nga t cilat nxirren transkripte dhe prgatiten librat
q t mos humbet kjo tradit. N Kanada dhe SHBA jan mbi dyqind pjestar dhe ata
kan grupe n Evrop dhe Izrael t udhhequr nga Lisa Talesnik.

Murat Yagan, me gruan e tij Maisie Gogua-pha nga fshati Abkazian i Turqis,
Duzce jeton n Vernon, British Columbia, m i vjetr se 90 vjet ende sht i zn me
pun tjera edhe pse u pensionuan nga drugdhendja.

Ahmsta Kebzeh, nga t huajt e njohur si Yoga e Kavkazit sht tradit e malorve
t Kaukazit, q tani sht shum vshtir t gjendet msimi n trsi, por vetm
fragmente. Shum vllime t librave mbulojn vetm pjesn intelektuale, ndrsa ajo
aplikative duhet t kryhet me angazhim personal si msimi i notit, instrumentit ose
biiklets.

Ahmsta Kebzeh sht shkenc e plot duke shfrytzuar t gjitha kapacitetet humane dhe
n trsi.

Cirkaziant, si i quajn n Perndim, jan t ndar n nntmbdhjet fise t
ndryshme dhe me gjuh t ndryshme dhe Murat Yagan i takon fisit Abkhaz. Kebzeh
sht karakteristik e t gjitha fiseve dhe u takon t gjithve edhe pse dallon n baz t
nivelit gjeografik. Tradita mijvjeare sa m lart q sht n male sht aq m e pastr.
Meqense Murati sht nga grupi i malorve t lart, t njohur si Abaza, ai n trsi e
transmeton Kebzen e ktij grupi.

Prmbajtja e Kebzeh
Kebzeh prbhet nga tri nivele t msimit dhe aplikimit:
1. Aleishwe
2. Kebzeh
3. Ahmsta Kebzeh

1. Aleishwe (Rregullate mirsjelljes). Sjellja mirsjellja ose niveli i edukimit, i cili
rregullon rregullsin shoqrore, mund t definohet si Etiquette ose mnyr e sjelljes,
norm e pashkruar e marrdhnieve ndrnjerzore: parimet e prgjithshme t jets, puns,
veshjes, shalimit t kalit, prshndetjes, takimit me njerz pr her t par, rregullat
ceremoniale si martesat funeralet, vizitat me njri- tjetrit etj.

2. Kebzeh (Tradita, konceptet dhe parimet shoqrore), nivel i edukimit, i cili rregullon
dijet rreth administrimit. Shoqria feudale e Kaukazit n mnyr strikte i ka rregulluar
sistemin kastik n kto nivele: 1) Udhheqsit, 2) Administratort, 3) Fisnikt, 4)
Njerzit, 5) Shrbtort.

Disiplina e Kebzeh i sht dhn klass s Udhheqsve. Ajo prbhet prej t gjitha
dijeve t nevojshme pr kt klas q n mnyr sa m t mir t administrojn
funksionet e veta n shoqri.
Fmija i lindur n kt klas merr pjes aktive n t gjitha veprimet e shoqrish, ashtu q
e gjith veprimtaria s bashku me trajnimin intelektual bhet n shrbim t tij dhe dija e
tij rritet posa e merr pozitn n shoqri.

3. Ahmsta Kebzeh (Tradita e Elits). Kt pjes t Kebzeh hulumtuesit perndimor q
nga shekulli I XV e kan quajtur Yoga e Kaukazit. Msimet dhe trajnimet e Ahmsta
Kebzeh u jan dhn vetm fmijve t klass udhheqse, ose n raste t veanta kushdo
q ishte n gjendje t zhvilluar humane ta pranoj nga burimi i msimit.
Segment/ kurrikulumi i trajnimeve/msimeve n Kebzeh Fonudation Canada

1. Jet e plot dhe kompletimi I njeriut
2. Krko t drejtn e jets dhe Kanaat
3. Ushtrime fizike
4. Urrejtja dhe falja
5. Lutja
6. Msimet Kebzeh, Bazat e Sufizmit nga Malet e Kaukazit
7. Dashuria
8. Fenomeni i efektit kumulativ dhe ushtrimi i trupit t brendshm 1, frymmarrja
dhe ngjyrat
9. Mbretro dshirn
10. Historia dhe tradita e Ahmsta Kebzeh
11. Komuniteti, Lidershipi dhe Sinergjia
12. Intelekti dhe Ego
13. Dituria
14. Vullneti
15. Seksualiteti dhe Shpirtnia
16. Ushtrimi i trupit t brendshm 2, Meditimi
17. Jeta: Krijimi, evolucioni, ssht Zoti?, elementare
18. Nivelet e vetdijes
19. Kontemplacioni
20. Vendimet: Burimi Absolut

Fondacioni Kebzeh ka themeluar shtpin e vet botuese Kebzeh Publications n Kanada
t cilt kan botuar pes librat e Murat Yagan:

I Come From Behind Kaf Mountain (dy botime n Kanada dhe nj n prgatitje pr
botim n Londr);

The Teachings of Kebzeh; The Abkhazian Book of Longevity and Well-Being ,

Prkthimi i Muratit n gjuhn Angleze t krijimeve poetike t dy msueseve t mdhenj
Sufi t mesjets , Gaibi (Gaibi - The Gathering ) dhe Yunus Emre (I Wrapped Myself in
Flesh and Bones I Appeared as Yunus ), dhe shum broshura tjera.

Tani Murat Yagan punon n nj libr t madh t tij, Libri i Ahmsta Kebzeh, n t cilin
msimi sht paraqitur n formn m t plot dhe m komplete.




















































Kritik dhe recensione



































Tradita e Hifzit te shqiptart

Hafizt tan gjat historis Leksikon (shek. XVIII 2010), dr. Feti Mehdiu,
Prishtin, 2010, Shoqata e Orientalistve t Kosovs, fq. 343.

Tradita e msimit (nxnies) prmendsh t Kuranit t Shenjt zanafilln e ka n
kohn e shpalljes s tij. Hafizi i par n historin islame sht llogaritur i drguari i Zotit,
Muhammedi s.a.v.s. i cili gjithashtu i ka kshilluar myslimant q ta msojn Kuranin
prmendsh. Kshtu dhe kjo tradit u prhap n do vend ku jetonin muslimant. Evlija
elebiu n udhprshkrimin e tij flet pr qendra t memorizimit t Kuranit n Shkup,
Shtip dhe Ohr t cilat kan qen aktive n shekullin XVI. Tradita e msimit prmendsh
t Kuranit sht ruajtur deri n ditt tona, megjithse realiteti tregon se ajo ka filluar t
zbehet n shoqrin shqiptare.

Libri Hafizt tan gjat historis sht rezultat i puns dhe prpjekjes shum
vjeare t prof. Feti Mehdiut. Ky leksikon prfshin Hafizt nga t gjitha viset e banuara
me shqiptar n rajonin e Ballkanit. Libri ka nj parathnie t begatshme me
informacione rreth rndsis dhe historis s Hifzit, t kaluarn e ksaj tradite te
shqiptart, provimin para komisionit, mnyrn e certifikimit, etj.. M tej autori i
leksikonit sjell dhe disa kuriozitete pr Kuranin, flet pr Mushafin m t madh n bot,
ndrsa n vazhdim fshatin Studenian n afrsi t Shkupit e quan si Fshati i hafizve. N
parathnien e librit hasim t dhna edhe pr kuriozitete Kuranore n qytetin e Tetovs.

N vazhdim t Leksikonit, dr. Feti Mehdiu ofron informacione pr 456 hafiz nga
t gjitha trevat e banuara me shqiptar n rajonin e Ballkanit. Radhitja e hafizve sht
br sipas alfabetit, prkatsisht n baz t mbiemrave t tyre. Leksikoni fillon me hfz.
Abdulkadri ABAZI dhe prfundon me hfz. Rifat ZHNINIPOTOKU. N lidhje me hafizt
jan ofruar t dhna aq sa jan arritur t mblidhen, ku pr disa hafiz shohim
informacione t detajuara e pr disa t tjer vetm emrin, emrin e babait dhe vendin ku
sht lindur.

Autori i leksionit, punn e tij nuk e konsideron jo t plot dhe nga gjeneratat e
ardhshme t studiuesve krkon q t punojn dhe t bjn prpjekje q t sjellin historik
t hollsishm pr secilin hafiz, sipas kualifikimit dhe shrbimit q ka br ai dhe
gjithashtu propozon q t bhen hulumtimet dhe studime n lidhje me fillimin e hifzit te
shqiptart.

Rezultati i ksaj vepre u pa vetm dy vite pas botimit t saj (2012), ku patm nj
leksikon tjetr pr Hafizt e Prizrenit dhe pastaj edhe nj vit m von (2013) dritn e
botimit e pa edhe leksikoni pr Hafizt e Gjakovs.


























Hafizt e Prizrenit me rrethin (1912 2012), Faik Miftari, Prizren, 2012, Kshilli i
Bashksis Islame Prizren, fq. 200.

Libri i Faik Miftarit prfshin vetm Hafizt e Prizrenit dhe rrethins s tij dhe
autori ka mbledhur informacione vetm pr Hafizt nga viti 1912 e deri n botimin e ktij
libri dhe nuk e ka par t arsyeshme t shkoj edhe para ktij viti.

Autori ka prgatitur nj hyrje t pasur dhe mjaft interesante n lidhje me
rndsin dhe vlern e msimit prmendsh t Kuranit (hifzit), pastaj n vazhdim
shkruan se Kurani sht i vetmi libr q mund t msohet prmendsh dhe pas ksaj ofron
t dhna n lidhje me metodat e veanta t leximit t Kuranit nga ana e kanidatve. M
pas z. Miftari shkruan edhe pr stilet e hifzit t Kuranit dhe i numron gjithsej tre stile, ai
osman, arab pr moshn 7-15 dhe stili tjetr arab pr moshat m t rritura.

z. Faik Miftari pr kto 100 vite (1912 2012) ka arritur t regjistroj 139 hafiz
n Prizren dhe rrethinat e tij si Dragash, Mamush, Rahovec, Suharek dhe Malishev.
N mesin e ktyre hafizve 136 (97.8%) jan meshkuj dhe 3 femra (2.2%).

Radhitja sht br sipas alfabetit por sht marr parasysh vetm shkronja e par
e emrit dhe shkronjat tjera nuk jan respektuar, psh. Hfz. Abdylazizi sht radhitur para
hfz. Abazit. Megjithat kjo nuk e zbeh aspak mundin e autorit n kt leksikon t
vlefshm pr trashgimin ton fetare. Faik Miftari jep sqarime t hollsishme pr jetn
dhe veprn e hafizve dhe krejt n fund ka prgatitur nj fjalorth me terme islame dhe
orientale, me t cilin lexuesit ia bn m t kuptueshm librin e tij.























Hafizt e Gjakovs Krenaria e Kosovs, Mexhid Yvejsi, Gjakov, 2013. fq. 115

Libri i tret pr hafizt n trevat tona sht ai i Mexhid Yvejsit. Edhe ky leksikon
ka parapar vetm hafizt e Gjakovs. Autori n hyrje t saj pohon se n kt leksikon
jan prshir vetm ata hafiz pr t cilt ka arritur t mbledh informacione dhe l t
hapur mundsin e ekzistimit edhe t hafizve tjer.

Libri n fjal ka nj parathnie ku jepen informacione t nevojshme pr hifzin,
rndsin dhe traditn e tij n Gjakov. Gjithashtu z. Mexhid Yvejsi n hyrje t librit ka
shkruar pr zhvillimin historik, fetar, kulturor dhe ekonomik t Gjakovs. Ai gjithashtu
shkruan edhe pr organizimin e jets fetare n qytetin e Gjakovs, pr ulemat t cilt i
shrbyen atdheut dhe pr dijetart fetar t ktij qyteti.

Mexhid Yvejsi ka arritur t mbledh informacione pr 26 hafiz t Gjakovs, pr
t cilt ofron t dhna t detajuara dhe shum interesante. N mesin e ktyre t dhnave
shohim edhe aktivitetet atdhetare t hafizve t Gjakovs. Radhitja e emrave t hafizve
sht br sipas moshs s tyre, duke filluar prej m t moshuarve kah m t rinjt.

N fund ai shkruan edhe pr Institutin e Hifzit n Gjakov i cili punn e ka filluar
n vitin 2005. Si rezultat i puns s shklqyer t ktij Instituti sot kemi 15 hafiz t rinj
nga qytete t ndryshme t Kosovs.



Kta tre leksikone pr hafizt kan pasuruar dijet tona n lidhje me trashgimin
ton fetare dhe kulturore dhe sht mir q kjo tradit e nisur nga prof. Feti Mehdiu dhe
e pasuar nga Faik Miftari dhe Mexhi Yvejsi t ndiqet edhe nga studiues tjer dhe kshtu
t kemi nj pasqyr m t plot t hafizve dhe dijetarve fetar q kan vepruar pr
ruajtjen e fes dhe kombit shqiptar.
A. Rexhepi
U mbajt promovimi i Institutit pr Shkencat Humane Ibni Sina dhe revists
Hikmet

M 30 Prill, 2013 n lokalet e hotel Sirius n Prishtin u organizua ceremonia
promovuese e Institutit pr shkencat Humane Ibni Sina dhe revists shkencore
Hikmet. N promovim morn pjes profesor, intelektual dhe t interesuar pr
aktivitetet e institutit. N emr t institutit Ibni Sina foli Abdullah Rexhepi, i cili t
pranishmit i njoftoi pr qllimin, misionin, objektivat dhe fushat e veprimtaris s
institutit. N fillim, ai dha sqarime pr Shkencat Humane dhe pr Ibni Sina.

Shkencat Humane i takojn historis s modernizmit. Si dihet, modernizmi lindi
si reagim ndaj kishs s mesjets dhe kshtu duke u luftuar kisha, nuk u kursye as morali
e feja. Kndvshtrimi i disa shkenctarve ndaj njeriut si nj objekt mbi t cilin bhen
eksperimente, pa marr parasysh vlerat morale dhe fetare, e kan shtuar m tepr
largsin n mes shkencs dhe moralit, shtoi z. Rexhepi n fjalimin e tij. Ai n fund, t
pranishmeve u ofroi bashkpunim dhe nga ata gjithashtu krkoi q ta ndihmojn institutin
n arritjen e qllimeve.

N vazhdim, fjaln e mori drejtori i Institutit ndrkombtar Rumi n Tiran, dr.
Ahadullah Golizade. Ai deklaroi: Zgjedhja e emrit Ibni Sina pr kt institut dshmon
faktin se miqt e mi ktu, z. Hasan Azariu dhe dr. Abdulla Rexhepi n kto rajone
synojn t prezantojn aspektin intelektual apo racional t fes. Madje emrimi i revists
shkencore Hikmet t ciln ata kan filluar ta botojn, gjithashtu vrteton kt mendim
timin. Ky emr sht huazuar nga ajet 12 i sures Llukman, ku thuhet: Ne i patm dhn
Llukmanit menuri (hikmet) t prsosur.

Ndrsa n fund t promovimit, n emr t redaksis s revists Hikmet foli z.
Fahredin Shehu, antar i ksaj redaksie. Poeti i njohur shqiptar, z. Shehu n fillim
shpjegoi emrin e revists Hikmet dhe tha se Hikmet nuk do t thot vetm urtsi q e
prdorim n gjuhn shqipe, por Hikmet sht urtsi e Zotit, pr t ciln ka nevoj t
madhe shoqria jon. Fahredin Shehu i njoftoi pjesmarrsit me mnyrn e przgjedhjes
s punimeve shkencore dhe pohoi se redaksia e revists sht mjaft e kujdesshme dhe
rigoroze n przgjedhjen e punimeve dhe artikujve.

N fund t ceremonis, t pranishmit uruan udhheqsit e institutit dhe revists.

Senad Gushlla










Instituti pr Shkencat Humane Ibni Sina


Revista Shkencore

Hikmet

2


Abstraktet n gjuhn angleze i prktheu:
Senad Gushlla

Korrektor:
Autort e punimeve


Dizajni grafik:
?????



Prishtin, 2013