NOLI ME TANGERE

Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere"
noong 1884 sa Madrid noong siya ay nagaaral !a ng medisina. Nang ma"ata!os ng !agaaral#
nagtungo siya sa Paris at doon i!inag!atuloy ang !agsusulat nito. $t sa %erlin nata!os ni Rizal
ang huling bahagi ng nobela.
$ng !agsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng !agbasa ni Rizal sa "&n'le Tom(s )abin"
ni *arriet %ea'her Sto+e# na !uma!a"sa sa "asaysayan ng mga ali!ing Negro sa "amay ng
mga !anginoong !utting $meri"ano. ,nilara+an dito ang iba(t ibang "alu!itan at
!agmamalabis ng mga Puti sa ,tim. ,nihambing niya ito sa "a!alarang sina!it ng mga Pili!ino
sa "amay ng mga -astila.
Sa simula# binala" ni Rizal na ang ba+at bahagi ng nobela ay i!asulat sa ilan niyang
"ababayan na na"ababatid sa uri ng li!unan sa Pili!inas at yaon ay !agsasamasamahin niyang
u!ang maging nobela. Ngunit hindi ito nag"aroon ng "atu!aran# "aya sa hara! ng "abiguang
ito# sinarili niya ang !agsulat nang +alang "atulong.
,!inali+anag ni Rizal sa "anyang liham sa matali" niyang "aibigang si Dr. .erdinand
%lumentritt ang mga dahilan "ung ba"it niya isinulat ang "Noli." $ng lahat ng mga ito ay
mali+anag na inilara+an sa mga "abanata ng nobela.
$ng !amagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang /atin na ang ibig sabihin sa Tagalog ay
"*u+ag Mo $"ong Salingin" na hango sa 0banghelyo ni San Juan %autista. ,tinulad niya ito
sa isang bulo" sa li!unan na nag!a!ahira! sa buhay ng isang tao.
Mga Tauhan
Crisostomo Ibarra
%inatang nagaral sa 0uro!a1 nangara! na ma"a!ag!atayo ng !aaralan u!ang matiya" ang magandang
"inabu"asan ng mga "abataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasa"ang tumulong "ay ,barra !ara ma"ilala ang "anyang bayan at ang mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangala"al na tiga%inondo1 amaamahan ni Maria )lara.
Padre Damaso
,sang "urang Pransis"ano na na!ali!at ng ibang !aro"ya mata!os magling"od ng matagal na !anahon
sa San Diego.
Padre Salvi
-urang !umalit "ay Padre Damaso# nag"aroon ng lihim na !agtatangi "ay Maria )lara.
Maria Clara
Mayuming "asintahan ni )risostomo1 mutya ng San Diego na inihimatong ana" ng "anyang ina na si
Do2a Pia $lba "ay Padre Damaso
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang taga!ayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.
Sisa
,sang masintahing ina na ang tanging "asalanan ay ang !ag"a"aroon ng asa+ang !abaya at malu!it.
Basilio at Crispin
Mag"a!atid na ana" ni Sisa1 sa"ristan at tagatugtog ng "am!ana sa simbahan ng San Diego.
Alperes
Matali" na "aaga+ ng "ura sa "a!angyarihan sa San Diego
Donya Vitorina
%abaing nag!a!angga! na mestisang -astila "ung "aya abutabot ang "olorete sa mu"ha at maling
!angangastila.
Donya Consolaion
Na!angasa+a ng al!eres1 dating labandera na may malas+ang bibig at !aguugali.
Don Tiburio de Espada!a
,sang !ilay at bungal na -astilang na!ad!ad sa Pili!inas sa !aghahana! ng magandang "a!alaran1
na!angasa+a ni Donya 3i'torina.
"inares
Malayong !amang"in ni Don Tibur'io at !insan ng inaana" ni Padre Damaso na na!ili niya !ara
ma!angasa+a ni Maria )lara.
Don #ilipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na /atin1 ama ni Sinang
Se!or $ol %uan
Namahala ng mga ga+ain sa !ag!a!atayo ng !aaralan.
"uas
Taong madila+ na guma+a ng "along ginamit sa dinatuloy na !ag!atay "ay ,barra.
Tarsilo at Bruno
Mag"a!atid na ang ama ay na!atay sa !alo ng mga -astila.
Tiya ,sabel
*i!ag ni -a!itan Tiago na tumulong sa !ag!a!ala"i "ay Maria )lara.
Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria )lara na namatay mata!os na "aagad na siya(y maisilang.
Iday& Sinang& Vitoria&at Andeng
Mga "aibigan ni Maria )lara sa San Diego
Kapitan'(eneral
Pina"ama"a!angyarihan sa Pili!inas1 luma"ad na maalisan ng !ag"ae"s"omunyon si ,barra.
Don )a*ael Ibarra
$ma ni )risostomo1 na"ainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa yaman "ung "aya
nataguriang erehe.
Don Saturnino
Nuno ni )risostomo1 naging dahilan ng "asa+ian ng nuno ni 0lias.
Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni 0lias.
Kapitan Basilio
,lan sa mga "a!itan ng bayan sa San Diego -a!itan Tinong at -a!itan 3alentin
Tinyente +uevarra
,sang mata!at na tinyente ng mga gu+ardiya sibil na nagsalaysay "ay ,barra ng tung"ol sa "asa+iang
sina!it ng "anyang ama.
Kapitana Maria
Tanging babaing ma"abayan na !uma!anig sa !agtatanggol ni ,barra sa alaala ng ama.
Padre Sibyla
Paring $gustino na lihim na sumusubaybay sa mga "ilos ni ,barra.
Albino
Dating seminarista na na"asama sa !i"ni" sa la+a.
Kabanata I
Isang (andaan
,sang marangyang salusalo ang i!inaganyaya ni Don Santiago de los Santos na higit na !o!ular sa
taguring "a!itan Tiago. $ng handaan ay gaga+in sa "anyang bahay na nasa daang $nlu+age na
"arating ng ,log%inundo".$ng !aayaya ay madaling "umalat sa lahat ng sulo" ng Maynila. %a+at isa
ay gustong dumalo sa!ag"at ang mayamang -a!itan ay "ilala bilang isang mabuting tao# ma!agbigay
at laging bu"as ang !alad sa mga nangangailangan. Dahil dito# ang iba ay nababalino "ung ano ang
isusuot at sasabihin sa mismong ara+ ng handaan.
Nang gabing iyon dagsa ang mga !anauhin na gaya ng da!at asahan. Puno ang bul+agan. $ng nag
iistima sa mgta bisita ay si Tiya ,sabel# isang matandang babae na !insan ng maybahay. -abilang sa
mga bisita sina tinyente ng guardia 'i4il# Pari Sibyla# ang "ura !aro"o ng %inundo"# si !ari Damaso na
madaldal at mahahaya! ang mga salita at dala+ang !aisano. $ng isa ay "ararating lamang sa Pili!inas.
$ng "ararating na dayuhan ay nagtatanong tung"ol sa mga asal ng mga "atutubong Pili!ino. ,!inali+anag niya
na ang !ag!unta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. $ng !a"ay ng "anyang !aglala"bay ay u!ang
mag"aroon ng "abatiran tung"ol sa lu!ain ng mga ,ndiyo.
Nag"aroon ng mainitang balita"ta"an ng mabanggit ng dayuhan ang tung"ol sa mono!olyo ng taba"o.
Nailabas ni Pari Damaso ang "anyang ma!anlait na ugali. Niliba" niya ang mga ,ndiyo. $ng tingin niya sa mga
ito ay hama" at mababa. /umita+ din sa usa!an ang !anlalait ng mga 0s!anyol tung"ol sa mga Pili!ino noong
mga na"ali!as na ara+. Ma!anliba" si Pari Damaso. -ung "aya5t iniba ni Pari Sibyla ang usa!an.
Na!ada"o ang usa!an tung"ol sa !ag"a"ali!at sa ibang bayan ni Padre Damaso !ag"ata!os ng ma"a!agsilbi sa
loob ng 67 taon bilang "ura !aro"o ng San Diego. Sinabi niya "ahit na ang hari ay hindi da!at manghimaso" sa
!ag!a!arusa ng simbahan sa mga erehe.
Pero# ito ay tinutulan ng Tinyente ng 8uardia )i4il sa !agsasabing may "ara!atan ang -a!itan *eneral
sa!ag"at ito ang "inata+an ng hari ng bansa.
,!inali+anag !a ng tinyente ang dahilan ng !ag"a"ali!at ni Pari Damaso. ,to# umano ang nagutos na hu"ayin
at ili!at ang bang"ay ng isang marangal na lala"i na na!agbintangang isang erehe ng !ari dahil lamang sa hindi
!angungum!isal.
$ng gina+a ay itinuturing sa isang "abu"tutan ng -a!itan *eneral. -ung "aya inutos nito ang
!aglili!at sa ibang !aro"ya ang !aring Pransis"ano bilang !arusa. Nag!u!uyos sa galit ang !ari "a!ag
naaalala niya ang mga "asulatang na+aglit.,ni+anan na ni Tinyente ang um!u"an# !ag"ata!os nitong
ma"a!ag!ali+anag. Sini"a! ni Pari Sibyla na !a"almahin ang loob ni Pari Damaso. /uma+ig muli ang
talayan. Dumating ang ilan !ang mga bagong !anauhin. ,lan sa mga ito ay ang magasa+ang sina Dr.
de 0s!ada2a at Donya 3i'torin
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si -a!itan Tiyago at si ,barra na lu"sanglu"sa ang "asuotan. %inating lahat ni "a!itan ang
mga !anauhin at humali" sa "amay ng mga !ari na na"alimot na siya ay bendisyunan dahil sa
!ag"abigla. Si Pari Damaso ay namutla ng ma"ilala si ,barra.
,!ina"ilala ni -a!itan Tiyago si ,barra sa !agsasabing ito ay ana" ng "anyang "aibigang namatay at
"ararating lamang niya buhat sa !itong taong !agaaral sa 0uro!a. Malusog ang !angangata+an ni
,barra# sa "anyang masayang mu"ha mababa"as ang "agandahan ng ugali. %agamat siya ay "ayumanggi#
mahahalata rin sa !isi"al na "aanyuan nito ang !agiging dugong 0s!anyol.
Tinang"ang "amayan ni ,barra si Pari Damaso sa!ag"at alam niyang ito ay "aibigang matali" ng
"anyang yumaong ama. Ngunit# ito ay hindi inamin ng !ari. Totoo# siya ang "ura sa bayan. Pero# i"inaila
niyang "aibigan niya ang ama ni ,barra.
Na!ahiya si ,barra at iniatras ang "amay. Dagling tinali"uran niya ang !ari at na!ahara! sa tinyenteng
"anina !a namamasid sa "anila. Masayang nagusa! sina tinyente at ,barra. Nag!a!asalamat ang tinyente
sa!ag"at dumating ang binata ng +alang anumang masamang nangyari. %asag ang tinig ng tinyente ng
sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit na maging ma!alad sa "anyang ama. $yon sa tinyente ang ama
ni ,barra ay isang taong mabait. $ng ganitong !a!uri ay !uma+i sa masamang hinala ni ,barra tung"ol sa
"ahabaghabag na sina!it ng "anyang ama.
$ng !asulya! ni Padre Damaso sa tinyente ay sa!at na u!ang layuan niya ang binata. Nai+ang magisa
si ,barra sa bul+agan ng +alang "a"ilala.
Tulad ng "augaliang $leman na natutuhan ni ,barra buhat sa "anyang !agaaral sa 0uro!a# i!ina"ilala
niya ang "anyang sarili sa mga nanduruong "amu"ha niyang !anauhin. $ng mga babae ay hindi umimi"
sa "anya. $ng mga lala"i lamang ang nag!a!a"ilala rin sa "anya. Na"ilala niya ang isang binata rin na
tumigil sa !agsusulat.
Mala!it ng ta+agin ang mga !anauhin !ara magha!unan# nang luma!it si -a!itan Tinong "ay ,barra !ara
"umbidahin sa isang !ananghalian "inabu"asan. Tumanggi sa anyaya ang binata sa!ag"at na"ata"da
siyang magtungo sa San Diego sa ara+ na naturan.
Kabanata III
Ang (apunan
,saisang nagtungo ang mga !anauhin sa hara! ng ha!ag"ainan. Sa anyo ng "anilang mga mu"ha#
mahahalata ang "anilang !a"iramdam. Siyangsiya si Pari Sybyla samantalang banas na banas naman si
Padre Damaso. Sinisi"aran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masi"o niya ang isang "adete. *indi
naman umiimi" ang tenyente. $ng ibang bisita naman ay magili+ na naguusa! at !inu!uri ang masara!
na handa ni -a!itan Tiyago. Nainis naman si Donya 3i'torina sa tenyente sa!ag"at nata!a"an ang "ola
ng "anyang saya habang tinitignan nito ang !ag"a"ulot ng "anyang buho".Sa may "abisera umu!o si
,barra. $ng mag"abilang dulo naman ay !inagtatalunan ng dala+ang !ari "ung sino sa "anila ang da!at
na lumi"mo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla# si Pari Damaso ang da!at umu!o roon dahil siya ang !adre "um!esor ng !amilya
ni -a!itan Tiyago. Pero# si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransis"ano. Si Sibyla ang "ura sa
lugar na iyon# "ung "aya5t siya ang "ara!atda!at na umu!o.
$nyong uu!o na si Sibyla# na!ansin niya ang tinyente at nag"un+ang iaalo" ang u!uan. Pero# tumanggi
ang tenyente sa!ag"at umii+as siyang ma!agitnaan nang dala+ang !ari.
Sa mga !anauhin# tanging si ,barra lamang ang na"aisi! na anyayahan si -a!itan Tiyago. Pero# "agaya
ng may "arani+ang may !ahanda# magalang na tumaggi ang "a!itan sabay sabing "hu+ag mo a"ong
alalahanin."
Sinimulan ng idulot ang !ag"ain. Naragdagan ang !ag!u!oyos ng damdamin ni Pari Damaso# ang ihain
ang tinola. Paano !uro u!o# leeg at !a"!a" ng mano" ang na!unta sa "anya. $ng "ay ,barra ay !uro
masasara! na bahagi ng tinola. *indi alam ng !ari# sadyang i!inaluto ng "a!itan ang mano" !ara "ay
,barra.
*abang "uma"ain# na"i!agusa! si ,barra sa mga ibang !anauhin na mala!it sa "inaroroonan niya. %atay
sa sagot ng binata sa tanong ni /aru9a# siya ay mayroon ding !itong taong na+ala sa Pili!inas. %agamat#
+ala siya sa bansa# hindi niya na"a"alimutan ang "anyang bayan. $t sa hali!# siya ang na"a"alimutan ng
bayan sa!ag"at ni +ala man lang isang taong na"a!agbalita tung"ol sa masa"la! na sina!it ng "anyang
ama. Dahil sa !ahayag na ito ni ,barra# nagtumibay ang !anini+ala ng tinyente na talagang +alang alam
ang binata sa tunay na dahilan ng !ag"amatay ng "anyang amang si Don Ra:ael.
Tinanong ni Donya 3i'torina si ,barra na ba"it hindi man lang ito nag!adala ng hatid"a+ad# na "agaya
ng gina+a ni Don Tibur'io nang sila ay magtaling!uso.
"Nasa ibang bayan a"o nitong mga huling dala+ang taon"# tugon naman ni ,barra.
Nalaman ng mga "ausa! ni ,barra na marami ng bansa ang na!untahan nito at marami ng +i"a ang
"anyang alam. $ng "atutubong +i"ang natutuhan niya sa mga bansang !inu!unntahan niya ang
ginagamit niya sa !a"i"i!agtalastasan. %u"od sa +i"a# !inagaaralan din niya ang "asaysayan ng
bansang "anyang !inu!untahan !arti"ular na ang tung"ol sa 0;odo o hinayhinay na !agbabago sa
"aunlaran.
,!inali+anag ni ,barra na halos mag"a"atulad ang mga bansang na!untahan niya sa tema ng "abuhayan#
!uliti"a at relihiyon. Pero# nangingibaba+ ang "atotohanang nababatay sa "alayaan at "agi!itan ng
bayan. 8ayundin ang tung"ol sa i"aaal+an at i"a!aghihira! nito.
Naudlot ang !ag!a!ali+anag ni ,barra sa!ag"at biglang sumabad si Padre Damaso. <alang
!a"undangan ininsulto niya ang binata. Sinabi niyang "ung iyon lamang ang na"ita o natutuhan ni ,barra#
siya ay naga"saya lamang ng !era sa!ag"at "ahit na bata ay alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat
sa diretsang !agsasalita ng !ari.
-almado lamang si ,barra# i!inali+anag niyang sinasari+a lamang niya ang mga sandaling madalas na
!umunta sa "anila si Pari Damaso noong maliit !a siya u!ang ma"isalo sa "anilang ha!ag"ainan. Ni
ga!uto" ay hindi na"aimi" ang nangangatal na si Damaso.
Nag!aalam na si ,barra. Pinigil siya ni -a!itan Tiyago sa!ag"at darating si Maria )lara at ang bagong
"ura !aro"o ng San Diego. *indi rin na!igil sa !agalis si ,barra. Pero# nanga"o siyang babali"
"inabu"asan din.
Nguma"nga" naman si Padre Damaso# nang umalis si ,barra. %inigyan diin niya na ang gayong !ag"ilos
ng binata ay tanda ng "anyang !agiging ma!agmataas. Dahil dito# aniya# da!at na i!agba+al ng
!amahalaang "astila ang !ag"a"aloob ng !ahintulot sa sinumang ,ndio na ma"a!agaral sa 0s!anya.
Nang gabing iyon# sinulat ng binata sa "olum ng 0studios )oloniales ang tung"ol sa isang !a"!a" at leeg
ng mano" na naging sanhi ng alitan sa salusalo1 ang may handa ay +alang silbi sa isang !iging at ang
hindi da!at !ag!a!aaral ng isang ,ndio sa ibang lu!ain.
Kabanata IV
Erehe at Pilibuster
Nagla"ad na si ,barra na hindi batid ang destinasyon. Na"arating siya hanggang sa may /i+asan ng
%inundo" . Sa maraming taong !ag"a"a+ala niya sa bayan#+ala !a ring !agbabago sa "anyang dinatnan.
Sa !aggalagala ng "anyang !aningin# naramdaman niyang may dumantay na "amay sa "anyang bali"at.
Si Tinyente 8ue4arra#na sumunod sa "anya u!ang !aalalahanan na magingat din sa!ag"at nangangamba
siyang ba"a matulad siya =,barra> sa sina!it ng "anyang ama. Na"iusa! si ,barra na isalaysay ng tinyente
ang tung"ol sa buhay ng "anyang ama sa!ag"at tunay na +ala siyang nalalaman dito.
Sianbi ni ,barra na sumulat and "anyang ama sa "anya mayisnag taon na ang na"a"ali!as. Nagbilin si
Don Ra:ael=ama ni ,barra> na hu+ag nitong i"agugulat "ung sa"ali mang hindi siya ma"asulat sa!ag"at
lubha siyang abala sa "anyang mga ga+ain.
8anito ang salaysay ng tinyente? Si Don Ra:ael ay siyang !ina"amayaman sa buong lala+igan. %agamat
siya ay iginagalang# may ilan din namang naiinggit. $ng mga nuno nila ay mga "astila.$ng mga "astila
dahil sa "asa+ian ay hindi gumaga+a ng mga narara!at. $ng masasama sa 0s!anya ay na"a"arating sa
Pili!inas. Si Don Ra:ael ay maraming mga "agalit na mga "astila at !ari. ,lang bu+an !a lamang
na"a"aalis sa Pil!inas si ,barra#si Don Ra:ael at Pari Damaso ay nag"asira. Diumano# di nangungum!isal
si Don Ra:ael.
Nabilanggo si Don Ra:ael dahil sa !ag"a"aroon ng mga lihim na "aa+ay. Pinagbintangan !a siya ang
!umatay sa isang mangmang at malu!it na artilyerong naniningil ng bu+is ng mga sasa"yan. Pero hindi
naman totoo.
,sang ara+ may isang gru!o ng mga bata na siniga+an ang artilyero ng ba be bi bo bu na labis na
i"inagalit nito.Pinu"ol ng "anyang tung"od ng artilyero ang mga bata. ,sa ang sinam!ald na tinamaan at
nabu+al. Pinagsisi!a niya ito. Na!atiyem!o namang nagdaraan si don Ra:ael. -inagalitan niya ang
artilyero. Pero# ito ay lalong nag!uyos sa galit at si DonRa:el ang "anyang hinara!. <alang naga+a si
Don Ra:ael "ung hindi i!agtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan# bigla na lamang sumuraysuray ang artilyero at dahandahang nabu+al.
Terible ang "anyang !ag"a"abu+al sa!ag"at ang "anyang ulo ay tumama sa isang ti!a" na bato.
Nagdudu+al ito at hindi nag"amalay hanggang sa tuluyang ma!ugto ang hininga. Dahil dito# nabilanggo
di Don Ra:ael. Pinagbintangan siyang erehe at !ilibustero. Masa"it sa "anya ang ganito sa!ag"at iyon
ang itinuturing na !ina"amabigatna !arusa.
Pero# lalong nadagdagan ang dagan sa "anyang dibdib. Pinaratngan din siyang nagbabasa ng mga
i!inagbaba+al na a"lat =0l )orreo de &ltramar> at diyaryo# nagtatago ng lara+an ng !aring binitay#
isina"dal sa salang !angangam"am ng lu!ain at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.
8uma+a siya =tinyente> ng !araan !ara tulungan si Don Ra:ael at sumum!ang ito ay marangal na tao.
-atunayan# siya ay "umuha ng isang abugadong Pili!ino na si 8.$ at 8.M. ,to ay !ag"araang lumita+ sa
!agsusuri na ang i"inamatay ng artilyero ay nag !amumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon# ang "at+iran ay nagtagum!ay din. Nang si don Ra:ael ay mala!it ng lumaya dahil sa ta!os
nglahat ang mga "asong ibinintang sa "anya. $ng sa!insa!ing "ahira!an ng "alooban na "anyang
dinanas ay hindi na"ayanan ng "anyang !isi"al na "ata+an.
*uminto sa !agsasalaysay na g tinyente. ,nabot nito ang "anyang "amay "ay ,barra at sinabing si
-a!itan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba !ang !angyayari. Nasa ta!at sila ng
"u+artel ng maghi+alay. Suma"ay sa "alesa si ,barra.
Kabanata V
Pangarap sa +abing Madilim
Sa"ay ng "alesa# dumating si ,barra sa .onda de/ala. =,to ay isang uri ng !anuluyan# na tinutuluyan niya
"a!ag siya ay nasa Maynial>. -aagad na nagtuloy si ,barra sa "anyang silid at nau!o sa isang silyon.. Sa
sina!it ng ama# gulonggulo ang isi! nito. Mayamaya ginala ang !aningin sa "ala+a"an ng him!a!a+id.
Mula sa bintana# natana+ niya ang isang mali+anag na bahay sa "abila ng ilog. Naririnig niya ang
"alansing ng mga "ubyertos at !inggan. Dinig din niya ang tugtugin ng or"estra.
-ung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si ,barra# ma"i"ita niya "ung sinusino ang naroroon.
May isang magandang binibini na nababalot ng mani!is na habi#may suot na diyamante at ginto. Sa
li"uran naman may mga anghel# !astol at dalagang nagaalay ng bula"la". $ng mga um!u"an naman ng
mga -astila# Pili!ino# !ari# intsi"# militar ay na"atuon lahat sa "agandahan ni Maria )lara. 8ili+ na gili+
silang na"atingin sa dalaga# maliban sa isang batang Pransis"ano na !ayat at !utlain. ,ba ang "anyang
nadarama. Si Pari Sibyla ay siyangsiya sa !a"i"i!agusa! sa mga dilag samantalang si Donya 3i'toria
ay matiyagang inaayos ang buho" ng dalagang hinahangaan ng lahat.
Dahil sa !agal ang isi! at "ata+an ni ,barra sa !aglalim ng gabi# madali siyang na"tulog at nagising
"inabu"asan na. $ng tanging hindi inabot ng anto" ay ang batang Pransis"ano.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
$ng "atangian ni "a!itan tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay !anda"# di "a!utian at
may bilugang mu"ha. Siaya ay tinatayang nasa !agitan ng @A taong gulang. Maitim ang buho"#
at "ung hinde lamang nanaba"o at ngumanganga# maituturing na sya ay magandang lala"i.
Siya ang !ina"amayaman sa binundo" dahil sa marami siyang negosyo at iba !ang "lase ng
ariarian. Tanyag din sya sa !am!anga at laguna bilang asendero# hindi "ata"ata"a na !arang
lubong hinihi!an sa !ag!intog ng "anyang yaman .
Dahil sa sya ay mayaman# siya ay isang im!lu+ensyadong tao. Siya ay mala"as sa mga taong
nasa gobeyerno at halos "aibigan nya lahat ng mga !rayle. $ng turing niya sa sarili ay isang
tunay na "astila at hindi !ili!ino. -asundo nya ang diyos dahil nagaga+a niyang bilhin ang
"abalanan. -atunayan# sya ay nag!a!amisa at nag !a!adasal tung"ol sa "anyang sarili.
,!inalalagay ng balana na siya ay na"a!agtatamo ng "alangitan. ,isi!in na lamang na nasa
"anyang silid ang lahat ng mga santo at santong sinasmba "atulad nina sta.lu'ia# san !as'ual
bailon# san antonio de !adua# san :ran'is'o de asis# san antonio abad# san miBuel# sto.
Domingo# hesu"risto at ang banal na magana".
Par "ay "a!itan tiyago "ahit na ano ang ita"da an mga "astila# yaon ay "ara!atda!at at "a!uri
!uri. Dahil sa "anyang !ag!u!ula sa mga !ili!ino# sya ay nagliling"od bilang
gobernado'illo. %asta o!isyal# sinusunod nya. $numang reglamento o !ata"aran ay "anyang
sinusonod. Si!si! din sya sa mga taong nasa !oder. %asta may o"asyon na "atulad ng
"a!angana"an at "a!istahan# lagi sya myroong handog na regalo.
Si "a!itan tiyago ay tanging ng isang "uri!ot na mangangala"al ng asu"al sa malabon. Dahil sa
"a"uri!utan ng ama# siya ay hindi !inag aral. Naging "atulong at tinuruan sya ng isang !aring
domini"o. Nang mamatay ang !ari at ama nito# siya5y mag isang nangala"al. Na"ilala nya si
!ia alba na isang magandang dalagang taga sata 'ruz. Natulong sila sa !ag hahana!buhay
hangang sa yumaman ng husto at na"ilala sa alta sosyedad.
$ng !ag bili nila ng lu!ain sa san diego ang naging daan u!ang maging "aututang dila roon
ang "ura na si !adre damaso. Naging "aibigan din nila ang !ina"amayaman sa boung san
diego si don ra:ael ibarra# ang ama ni 'risostomo ibarra . dahil sa anim na taon ng !agsasama
sina tiyago at !ia at hnidi nag"aroon ng ana" "ahit na "ung saansaan sila namanata. Dahil dito
i!inayo ni !adre damaso na sa oabando sila !umunta "ina san !as'al baylon at sta 'lara at sa
nuestra sr de salamba+.
Parang dininig ang dasal ni !ia# siya ay nag lihi# gayuman nagiging masa"itin si !ia# nang siya
ay magdalangtao. Pag "a!angana" nya sya ay namatay. Si !adre damaso ang nag ana" sa
binyag at ang ana" in !ia ay !inangalanang maria 'lara bilang !ag bibigay "arangalan sa
dala+ang !inta"asi sa obando# "ay tiya esabel# !insan ni "a!itan tiyago# ang nato"ang mag
aruga "ay maria. /uma"i sya sa !ag mamahal na inu"ol ni tiya esabel# "anyang ama at mga
!rayle.
-atorse anyos si maria# nang sya i!inaso" sa beaterio ng sta 'atalina. /uhaan sya nag !aalam
"ay !ari damaso at sa "anyang "aibigan at "ababatang si 'risostomo ibarra# !ag "a!so" ni
maria sa umbento# si ibarra naman ay nag !unta na ng euro!a u!ang mag aral. 8ayunman#
nag"asundo sina don ra:ael at "a!itan tiyago na mas"i nag"alayo ang "anilang mga ana". Pag
dating ng tamang !anahon silang dala+a =maria at 'risostomo> ay !ag iisahing dibdib. ,to ay sa
"anilang !anini+ala na ang dala+a ay tunay na nagiibigan
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
-inabu"asan# Maagang Cmaaga !a ay nagsimba na sina Maria at Tiya ,sabel. Pag"ata!os ng misa#
Nagyayang umu+i na si Maria.
Pag"aagahan ay nanahi si Maria u!ang hindi maini! sa !aghihintay. Si ,sabel ay ay nag+alis ng mga
"alat ng sinundang gabi. Si -a!itan Tiyago ay %inu"lat naman ang mga itinatagong "asulatan.
Sumasasal sa "aba ang dibdib ni Maria tu+ing may nagdaraang mga sasa"yan. Sa!ag"at medyo
namumuutla siya# i!inayo ni -a!itan Tiyago na magba"asyon siya sa malabon o sa San Diego.
,minung"ahi ni ,sabel na sa San Diego na gaga+in ang ba"asyon sa!ag"at bu"od sa mala"i ang bahay
roon ay mala!it na ring gana!in ang !ista.
Tinagubilin ni -a!itan Tiyago si Maria na sa !ag"u"uha ng "anyang mga damit ay mag!aalam na siya sa
mga "aibigan sa!ag"at hinda na siya babali" sa beateryo.
Nanlamig at biglang nabita+an ni maria ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasa"yan sa "anilang
ta!at. Nang maulinigan niya ang boses ni ,barra# "ara"ang !umaso" sa silid si Maria. Tinulungan siya ni
tiya ,sabel na magayos ng sarili bago hara!in si ,barra.
Pumaso" na sa bul+agan ang dala+a. Nagtama ang "anilang !aningin. $ng !ag"a"atama ng "anilang
!aningin ay nagdulot ng "aligayahan sa "anilang !uso. Pamayamaya# luma!it sila sa asotae u!ang
i+asan ang ali"abo" na nilili"ha ni ,sabel. Tinanong Maria si ,barra# "ung hindi siya nalimutan nito sa
!angingibang bansa dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni ,barra na siya ay hindi
na"a"alimot. -atunayan anya# si Maria ay laging nasa "anyang alaala.
%inigyan diin !a ni ,barra ang isinum!a niya sa hara! ng bang"ay ng ina na +ala siyang iibigin at
!aliligayahin "undi si Maria lamang. Si Maria man# anya# ay hindi na"a"alimot "ahit na !inayuhan siya
ng "anyang !adre "om!esor na limutin na niya si ,barra.
%ini"as !a ni Maria ang "anilang "amusmusan# ang "anilang !aglalaro# !agtatam!uhan at muling
!agbabati# at !ag"a!ata+a ni Maria ng ta+aging mangmang ng "anyang ina si ,barra. Dahil dito si ,barra
ay nagtam!o "ay Maria. Na+ala lamang ang "anyang tam!o nang lagyan ni maria ng sambong sa loob
na "anyang sumbrerong u!ang hinda maitiman.
$ng bagay na iyon ay i"inagala" ni ,barra# "inuha niya sa "anyang "alu!i ang isang !a!el at i!ina"ita
ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero# mabango !a rin. ,nilabas naman ni Maria
ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa "anya ni ,barra bago tumula" ito !atungo sa ibang bansa.
%inasa ito ni Maria ng !antay mata u!ang di ma"ita ang "anyang mu"ha.
Na"asaad sa sulat "ung ba"it nais ni Don Ra:ael na !a!agaralin si ,barra sa ibang bansa. Siya anya ay
isang lala"i at "ailangan niyang matutuhan ang tung"ol sa mga buhaybuhay u!ang ma!agling"uran niya
ang "anyang sinilangan. Na bagamat# matanda na si Don Ra:ael at "ailangan ni ,barra# siya ay handang
magtiis na i!aubaya ang !ansariling interes alangalang sa "a!a"anang !ambayan. Sa bahaging iyon ng
sulat ay na!atayo si ,barra. Namutla siya. Na!atigil sa !agbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang binata.
Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan "o ang a"ing tung"ulin. -ailangan na !ala a"ong umu+i dahil
bu"as ay undas na."
Pumaso" sa silid si Maria at umiya". Sinundan siya ni -a!itan Tiyago at inutusan na magtulos ng
dala+ang "andila sa mga manlala"bay na sina San RoBue at San Ra:ael.
Kabanata VIII
Mga Alaala
$ng -alesang sinasa"yan ni ,barra ay masayang bumabagtas sa isang masayang !oo" sa Maynila. $ng
"agandahan ng sinag ng ara+ ay na"a"a!ag!a!a+i sa "anyang "aha!isang nadarama. Sa !agmamasid
niya sa "a!aligiran# biglang bumangon sa "anyang nahihimlay na di+a ang isang alaala.
-abilang dito ang mga "alesa at "arumatang hindi tumitigil sa !agbibiyahe# mga taong may ibatibang
uri ng "asuotan na "atulad ng mga 0uro!eo# ,ntsi"# Pili!ino# mga babaing naglala"o ng mga bungang
"ahoy# mga lala"inh hubad na nag!a!asan# mga !onda at restauran at !ati ang mga "aritong hila ng mga
ma"u!ad na "alaba+. Pati ang bilanggong !atay sa ilalim ng "ariton at mala!it sa dala+ang bilanggo rin
ay "anyang naalala. Sa !atuloy na !agsusuyod ng "anyang tingin# na!ansin niya na +alang i!inagbago
ang !unong Talisay sa San 8abriel. $ng 0s'olta naman sa tingin din niya ay lalong !umangit. Na"ita din
niya ang mga magagandang "ar+ahe na ang mga sa"ay ay mga "a+aning inanato" !a sa "anilang mga
!ag!aso" sa mga tangga!an at !aga+aan# mga tsino at !aring +alang "ibo. Sa mga !aring na"asa"ay sa
mga "ar+ahe# namataan niya si Pari Damaso na na"a"unotnoo. Si -a!itan Tinong nuon na "asama ang
asa+a at dala+ang ana" na babae at na"asa"ay sa ibang "ar+ahe ay binati si ,barra.
Na!adaan din siya sa $rro'eros =ngayon ay ).M. Re'to> sa bahaging "inalalagyan ng !aga+aan ng
taba"o. Naalala niya na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng taba"o.
Nang madaan siya sa *ardin %utani"o saglit na na!a+i ang "anyang mga magagandang gunita. Pumaso"
sa "anyang isi! na ang hardin sa 0uro!a ay na"a"aa"it at na"a!agaanyaya sa mga ito u!ang iyon ay
malasin. ,tinuon niya ang tingin sa malayo at ma"ita niya ang matandang Maynila na naliligid ng
ma"a"a!al at nilumot ng mga !ader.
$ng !ag"a"a!atingin niya sa %agumbayayn ay nag!abangon sa bilin ng "anyang naging guring !ari
bago siya tumula" sa ibang bansa. $ng bilin ng !ari ay =1> $ng "arunungan ay !ara sa tao# ngunit ito ay
natatamo lamang ng mga may !uso lamang. =6> -ailangang !agayamanin ang "arunungan u!ang
maisalin ito sa mga susunod na salinlahi at =@> ang mga dayuhan ay nag!unta sa Pili!inas u!ang
humana! ng ginto. -ung "aya5t narara!at lamang na !untahan ang lugar ng mga dayuhan u!ang "unin
naman ni ,barra ang ginto nila =dayuhan>.
Kabanata I,
Mga Suliranin Tung-ol sa Bayan
May isang "ar+aheng na"atigil sa ta!at ng bahay ni -a!itan Tiyago. $ng na"asa"ay sa loob nito ay si
Tiya ,sabel at hinihintay na lamang na suma"ay si Maria. Tiyem!ong dumating si Pari Damaso at
tinanong ang magale. Sinabi nilang "u"unin ni Maria ang mga "agamitan nito sa %eaterio. $ng ganito
ay hindi minabuti ng !ari# bubulongbulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa bahay ni Tiyago. $ng
!agbulungbulong ng !ari ay inaa"ala ni ,sabel na mayroon itong minimemoryang sermon.
Nahalata "aagad ni -a!itan Tiyago ang !agbabagong anyo ng !ari nang hindi nito iabot ang "amay nang
magtang"a siyang magmano rito. Sinabi ng !ari na "ailangang magusa! silang sarilinan ni -a!itan
Tiyago. Pumaso" sila sa isang silid at isinarang mabuti ang !into.
Sa "abilang da"o# !ag"araang ma"a!agmisa si Pari Sibyla# "aagad na nagtuloy siya sa "umbento ng mga
Domini"o sa Puerta de ,sabel ,,. Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa "anyang !aningin ang
anyo ng isang matandang !aring may sa"it. Sinigilahan siya ng matinding !ag"aa+a rito. ,"inu+ento ni
Pari Sibyla sa !aring maysa"it ang tung"ol sa nagana! na !ag"a"aalitan nina Pari Damaso at ni ,barra.
,!inali+anag ni Pari Sibyla na si ,barra ay taong mabait at mabuting tao. $ng dala+ang !ari ay
nag!alitan ng mga "uru"uro tung"ol sa mayamang binata# "ay Maria )lara at "ay -a!itan Tiyago. Sa
"anilang !agsusuri# ang mga ito ay lubhang na!a"ala"i ng maitutulong sa i"asusulong ng "anilang
"or!orasyon at "a!atiran ng !anahong iyon.
Sa !anini+ala ng may sa"it na !ari# dahandahan ng na+a+ala ang "anilang mga "ayamanan lalo na sa
0uro!a dahil sa !agtaas ng bu+is na nagiging dahilan ng !ag"a+ala ng "anilang mga ariarian. *indi na
narara!at# anya# ang !agtataas ng bu+is sa "anilang mga lu!ain sa!ag"at ang Pili!ino ay natututo ng
mamili ng lu!a sa iba5t ibang lugar at lumilita+ na "asimbuti rin ng sa "anila o higit !a.
%ago umalis si Pari Sibyla# naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin nagsumbong sa -a!itan
*eneral at diumano# ito ay na"i"iisa !a "ay Pari Damaso. Pero# nalaman din ng "a!itan ang buong
!angyayari. ,to ay naibalita ni /aru9a sa isang !ahayagan. Si Pari Damaso ay na!ali!at !a sa higit na
mabuting bayan.
Sa "abilang banda naman# nata!os na rin ang masinsinang !aguusa! nina -a!itan Tiyago at Pari
Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si -a!itan Tiyago dahil sa hindi nito !agtata!at. %inalaan !a niya ang
"a!itan na "ailanman ay hu+ag itong magsinungaling sa "anya sa!ag"at siya ang inaama ni Maria )lara.
Pagalis ng !ari# "aagad na !inatay niya ang mga i!inatulos na dala+ang "andila "ay Maria na !atung"ol
!ara sa malu+alhating !aglala"bay ni ,barra !atungong San Diego.
Kabanata ,
Ang San Diego
$ng San Diego ay isang "arani+ang bayan sa Pili!inas na nasa isang baybayin ng isang la+a at my
malala!ad na bu"irin at !alayan. -aramihan sa na"atira rito ay mga magsasa"a. Dahil sa "anilang
"amangmangan# ang mga inaaning !rodu"to agri"ultura ay nai!agbibili nila ng murangmura sa tsino.
Mula sa !ina"amataas na bahagi ng simboryo ng simbahan# halos natatana+ ang "abuuan ng bayan. Sa
may itaas na bahagi# may "ubo na sadyang itinayo. 8ayunman# ma!a!ansin sa !agtana+ sa "abuuan nito
ang isang tila !ulong gubat na nasa gitna mismo ng "abu"iran.
-agaya !a ng ibang bayan sa Pili!inas# ang San Diego ay mayroong itinatagong alamat. May isa
umanong matandang "astila na dumating sa bayan. ,to ay matatas magsalita ng tagalog at nanlalalim ang
mga mata. %inili niya ang buong gubat. $ng mga !inambayad niya ay mga damit# alahas at sala!i. *indi
nagtagal ang matanda ay na+ala.
,sang ara+ ang mga nag!a!astol ng "alaba+ ay na"aamoy ng masangsang na amoy. *inana! nila ang
!inanggalingan ng amoy at na"ita nila ang nabubulo" na bang"ay ng matanda na na"abitin sa isang !uno
ng baliti.
Dahil sa !ag"amatay ng matanda# lalo siyang "inata"utan sa!ag"at nung nabubuhay !a siya# ta"ot na
ta"ot sa "anya ang mga babae sa !ag"at baha+ ang tinig nito# !aim!it "ung tuma+a at malalalim ang
mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing sa matanda at ang mga hiyas naman ay tina!on sa ilog.
*indi nagtagal# isang batang mistisong "astila ang dumating at sinabing siya ang ana" ng namatay. ,to ay
may !angalang Saturnino. Siya ay masi!ag at ma!uso". Sinino! niya ang gubat. Sa "alaunan# na"a!ag
asa+a siya ng isang babaeng tagaMaynila at nag"aroon ng ana" na tina+ag niyang Ra:ael o Don Ra:ael#
na siyang ama ni )risostomo.
Si Don Ra:ael ay hindi malu!it bag"us siya ay mabait. ,to ang dahilan "ung ba"it "inagili+an siya ng
mga magsasa"a. Na!aunlad niya ang lugar# mula sa !agiging nayon. ,to ay naging bayan.
Nag"aroon ng isang "ura ,ndiyo. Pero# nang namatay si Padre Damaso na ang !umalit at naging "ura
!areho ng bayan.
Kabanata ,I
Ang mga Ma-apangyarihan
%agamat Don Ra:ael# ang ta+ag sa ama ni ,barra. *indi siya ang -ini"ilalang ma"a!angyarihan "ahit na
siya ang !ina"amayaman. Pero#siya ay iginagalang at halos lahat ng mga tao ay mayroong !ag"a"autang
sa "anya. Sa "abila ng "abusila"an ng "anyang damdamin# siya ay "inalaban ng mag"aroon ng usa!in at
ni +ala !a ngang "a"am!i.
Si -a!itan Tiyago man# "ahit na masala!i at sinasalubong ng banda ng musi"o at hinahainan ng
masasara! na !ag"ain "a!ag nag!u!unta sa bayan#siya ay na"atali"od# siya ay tinaya+ag na Sa"ristan
Tiyago.
$ng "a!itan sa bayan ay hindi rin "abilang sa mga tinata+ag na 'asiBue o ma"a!angyarihan. $ng
"anyang !u+esto ay nabili niya sa halagang PA#777. Madalas siyang sabunin at "agalitan ng al"alde
mayor. $ng San Diego ay maihahalintulad sa Roma at ,talya sa mahig!it na !agaaga+an sa
"a!angyarihan !amunuan ng bayan. $ng mga ito ay sina Pare %emardo Sal4i# isang !ayat at batang
!ransis"ano at siyang !umalit "ay Padre Damaso. Payat siya sa!ag"at mahilig siyang magayuno. -ung
ihahambing siya "ay Pari Damaso# siya ay mabait at maingat sa tung"ulin. Si Pari Sal4i ay ang $l!ares
at ang "anyang asa+a na si Donya )onsola'ion# isang Pili!ina na mahilig maglagay ng mga "olorete sa
mu"ha. $ng al!ares ang !uno ng mga gu+ardiya sibil. $ng !ag"a"a!angasa+a niya ay binubunton niya
sa !amamagitan ng !aglalasing# !aguutos sa mga sundalo na magsanay sa init ng ara+ o dili "aya ay
sinasa"tan ang "anyang e!osa.
%agama5t may hid+aan ang al!ares at Pari Sal4i "a!ag sila ay nag"i"ita ay !areho silang nag!a!lasti"an.
Sila ay nagbabatian sa hara! ng maraming tao at !ara +alang anumang namamagitan di
!ag"a"auna+aan. Pero# "a!ag hindi na mag"ahara! gumaga+a sila ng "ani"anilang mga !araan !ara
ma"a!aghiganti sa isa5tisa.
$ng al!ares at Pari Sal4i ang tunay na ma"a!angyarihan sa San Diego. $ng ta+ag sa "anila ay mga
'asiBue.
Kabanata ,II
Ara. ng mga Patay

$ng sementeryo ng San Diego ay nasa "alagitnaan ng isang mala+a" na !alayan at may ba"od na
lumang !ader at "a+ayan. /ubhang na!a"a"i!ot ng daang !atungo rito. ,to ay maali"abo" "ung tagara+
at nag!u!uti" naman "ung tagulan.
Mayroong isang mala"ing "rus na nasa gitna ng libingan. ,to ay mayroong na"atungtong na bato at
na"atiti" ang ,NR, sa isang "u!ing lata na niluma na ng !anahon. Masu"al ang "abuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan# may dala+ang tao ang humuhu"ay ng !aglilibingan na mala!it sa !ader na
!arang babagsa" na. $ng isa ay dating se!ulturero at ang isa naman ay !arang bago sa!ag"at hindi siya
ma!a"ali# dura ng dura sa lu!a at !anay ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lala"i sa se!ulturero na lumi!at na sila ng ibang lugar sa!ag"at sari+a at
dumudugo !a ang bang"ay na "anyang hinuhu"ay. *indi niya matagalan ang gayong tana+in.
Sumagot ang "ausa! na siya ra+ ay na!a"aselan at marahil "ung siya ang nasa "anyang "alagayan na
i!inahu"ay ang isang bang"ay na may 67 ara+ !a lang nalilibing sa gitna ng "adiliman ng gabi#
"asalu"uyang bumubuhos ang mala"as na ulan at namatay ang "anyang ila+ ay lalo siyang mandidiri at
"i"ilabutan ang buong "ata+an.$ng bang"ay anya ay "ailangang !asanin at ilibing sa libingan ng mga
intsi".
8ayunman# dahil nga sa mala"as ang buhos ng ulan at "abigatan ng bang"ay# minara!at na lamang na
ita!on niya ito sa la+a. ,to ay dahil sa utos ng mala"ing "ura na si Padre 8arrote.


Kabanata ,III
Mga /nang Banta ng /nos
Dumating si ,barra sa libangan at hinana! ang !untod ng ama si Don Ra:ael. -asama niya ang isang
matandang utusan niya. Sinabi ng matanda "ay ,barra# na si -a!itan Tiyago ang nag!aga+a ng nitso ni
Don Ra:ael. ,to anya ay tinaniman niya ng mga bula"la" ng adel!a at sam!aga at nilagyan ng "rus.
Na"ita nina ,barra at matanda ang se!ulturero. Sinabi nila ang !alatandaan ng libingan ni Don Ra:ael.
Tumango ang taga!aglibing. Pero# nasinda" si ,barra ng i!agta!at ng se!ulturero na "anyang sinunog
ang "rus at itina!on naman ang bang"ay sa la+a dahil sa utos ni Padre 8arrote. *igit umanong mabuti na
ma!ata!on ang bang"ay sa la+a "aysa ma"asama !a ito sa libingan ng mga intsi".
Parang !inagta"luban ng langit at lu!a si ,barra. Nasinda" siya ng husto. $ng matanda naman ay
na!aiya" sa "anyang narinig. Parang bali+ na nilisan ni ,barra ang "ausa! hanggang sa ma"asalubong
niya si Pari Sal4i na na"abaston na may !uluhang garing.
-aagad na dinaluhong ni ,barra si Pari Sal4i. %a"as sa mu"ha ni ,barra ang nagalalatang na !oot at galit
sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari Sal4i. Tinanong ni ,barra si Pari Sal4i "ung ba"it naga+a nila ang
mala"ing "ala!astangan sa "anyang ama. Sumagot si Pari Sal4i na hindi siya ang may "agaga+an niyon
"undi si Padre Damaso na tina+ag na Padre 8arrote.
Kabanata ,IV
Si Tasyo&ang Bali. o ang Pilosopo
Si Piloso!o Tasyo ay dating Don $nasta'io. Siya ay laging laman ng lansangan# +alang tiya"
na dire"syon ang "anyang !aglala"ad. Nang ara+ na iyon ay dumala+ din siya sa libingan
u!ang hana!in ang !untod ng nasirang asa+a. $ng !ag"a"ilala "ay Tasyo ng mga mangmang
ay isang taong may toyo sa ulo o bali+.$na" siya ng mayaman. Pero# dahil sa "atalinuhan niya
ay !inahinto sa !agaaral mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natata"ot "asi ang "anyang ina# na
dahil sa !agtatamo niya ng higit na mataas na "aalaman# ba"a ma"alimutan niya ang Diyos. ,sa
!a# gusto ng "anyang ina na siya ay mag!are. Pero#hindi niya ito sinunod at sa hali! ay nag
asa+a na lamang siya. 8ayunman# !ag"araan ng isang taon# namatay ang "anyang asa+a.
,nu"ol na lamang ni Tasyo ang sarili sa !agbabasa ng mga a"lat hanggang sa ma!abayaan niya
ang "anyang mga minanang "ayamanan.%agamat nang ha!ong iyon mayroong babala na
darating ang unos sa!ag"at matatalim na "idlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit# masaya
!a rin ang hitsura ni Piloso!o Tasyo. ,to ang i!inagta"a ng mga taong na"a"ausa! niya.
Tinanong siya "ung ba"it# Diretso ang sagot niya?"$ng !agdating ng bagyo ang tangi "ong
!agasa sa!ag"at5t ito ang magdadala ng mga linti" na siyang !a!atay sa mga tao at susunog sa
mga "abahayan. Sana mag"aroon din ng delubyo sa!ag"at may sam!ung taon na ngayon#
isinu+estiyon "o sa ba+at "a!itan ang !agbili nila ng tagahuli ng "idlat o !ararayos ngunit
a"o5y !inagta+anan lamang ng lahat."$yon !a sa "anya# hindi binili ng mga "a!itan ang
"anyang !inabibili at sa hali! ay mga !a!uto" at "u+itis ang "anilang binili at binayaran ang
ba+at du!i"al ng "am!ana# gayong sa agham ay ma!anganib ang tugtog ng mga batinga+
"a!ag "umu"ulog. ,ni+anan ni Tasyo ang "ausa! at nagtuloy ito sa simbahan. ,nabutan niya
ang dala+ang bata sa !agsasabing i!inaghanda sila ng "anilang ina ng ha!unang !ang"ura.
Tumanggi ang mga bata./umabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may "abayanan.
Nagtuloy siya sa bahay ng magasa+ang Don .ili!o at $ling Doray. Masayang sinalubong ng
magasa+a at itinanong "ung na"ita niya si ,barra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo
sa !agsasabing na"ita niya itong bumaba sa "ar+ahe. Naramdaman niya# anya# ang
naramdaman ni ,barra nang hindi ma"ita ang libing ng ama. $yon "ay Tasyo isa siya sa anim
na "ataong na"i!aglibing "ay Don Ra:ael.Sa !aguusa! !a rin nila# nabanggit ni $ling Doray
ang tung"ol sa !urgatoryo sa!ag"at nuon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya
nanin+ala sa !urgatoryo. Pero# sinabi niyang iyon ay mabuti# banal at maraming "abutihan ang
nagaga+a nito sa tao u!ang mabuhay ng malinis at dalisay na !amumuhay. %inigyang diin !a
niya na ang !urgatoryo ay siyang taga!agugnay ng namatay sa nabubuhay.Pag"u+a5y
nag!aalam na siya. Pala"as ng !ala"as ang buhos ng ulan. ,to ay sinasalitan ng matatalim na
"idlat at "ulog. Siyangsiya si Piloso!o Tasyo sa gayong !angyayari sa!ag"at na"ataas !a ang
"anyang dala+ang "amay at nagsisiga+ habang naglala"ad !a!alayo sa magasa+a.
Kabanata ,V
Ang mga Sa-ristan

Parang !legarya ang tunog ng "am!anang binabata" ng mag"a!atid na sa"ristan na sina
)ris!in at %asilio. Sila ang "ausa! "anina ni Piloso!o Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay
ng "anilang inang si Sisa !ara sa isang ha!unang !ang"ura. Sa anyo ng hitsura ng mag"a!atid
ma!agsisino na sila ya hilahod sa hira!.Sinabi ni )ris!in "ay %asilio ng "ung "asama sila ni
Sisa. Disin sana# siya ay hindi ma!agbibintangang isang magnana"a+. $t "ung malalaman ni
ni Sisa na siya ay !ina!alo# tiya" hindi !a!ayag ang "anilang ina. $ng anyo ng !angamba sa
mu"ha ni )ris!in ay nababa"as. ,dinadalangin na sana mag"asa"it silang lahat. $ng su+eldo
lang "asi ni ay dala+ang !iso sa isang bu+an. Minultahan !a siya ng tatlong beses. Pero# hindi
!umayag si %asilio sa!ag"at +alang "a"ainin ang "anilang ina. ,sa !a ang "atumbas ng
dala+ang onsa ay P@6.77. lubhang mabigat ito !ara "ay %asilio.,!ina"iusa! ni )ris!in na
bayaran na lamang ni %asilio ang ibinibintang sa "anya. Pero# "ulang !a ang sasahurin ni
%asilio "ahit magbayad sila. Dahil dito# nasabi ni )ris!in na mabuti !a ngang magnana"a+ na
siya sa!ag"at maililita+ niya ito. $t "ung !a!atayin man siya sa !alo ng "ura at siya5y
mamamatay mag"a"aroon naman ng mga damit si Sisa at ang "a!atid na si %asilio. Nasinda"
ang huili sa binanggit ng "a!atid.Nagaalala !a si %asilio na "a!ag nalaman ng "anilang ina
na!agbintangang nagna"a+ si )ris!in# tiya" na magagalit ito. Pero# sinabi ni )ris!in na hindi
manini+ala ang "anilang ina sa!ag"at i!i"i"ita niya ang maraming latay na li"ha ng !ag!alo
ng "ura at ang bulsa niyang butasbutas na +alang laman "undi isang "u+alta na aginaldo !a
niya noong !aslo# na "inuha !a sa "anya ng hidhid na "ura.8ulo ang isi! ni )ris!in dahil
mahira! na gusot na na!asu"an nilang mag"a!atid. 8usto niyang ma"au+i silang mag"a!atid
u!ang ma"a"ain ng masara! na ha!unan. Magmula ng ma!agbintangan siyang nagna"a+#
hindi !a siya !ina!a"ain hangga5t hindi niya naisauli ang dala+ang onsa. Mali+anag sa mga
!ahayag ni )ris!in na "aya siya na!agbintangang magnana"a+ sa!ag"at ang "anilang ama ay
mabisyo# lasenggero at sabungero.*abang naguusa! ang mag"a!atid# ang sa"ristan mayor ay
+alang "ilatis na na"a!anhi" sa !ala!ag na "inaroonan nila. $ntimano# !uyos ito sa galit.
Sinabi niya "ay %asilio na ito ay "anyang minumultahan dahil sa hindi tamang !agtugtog ng
"am!ana. -a!agda"a# si )ris!in naman ang hinara! at sinabing hindi ito ma"a"au+i hanggang
hindi niya inilalabas ang dala+ang onsa na binibintang sa "anya. Tinang"ang mangat+iran ni
%asilio# !ero sinanslaa siya ng sa"ristan mayor sa !agsasabing "ahit na siya ay hindi
ma"a"au+i hanggang hindi sumasa!it ang e"sa"tong i"a17 ng gabi. 8imbal si %asilio
sa!ag"at i"aD !a lamang ng gabi ay +ala ng !u+edeng magla"ad sa lansangan "ung gabi.
Ma"i"iusa! !a sana si %asilio# !ero biglang sinambilat ng sa"ristan mayor si )ris!in sa bisig at
"inalad"ad na !a!anaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni %asilio
ang !ag!a!alaha+ ng "a!atid. Pero# +ala siyang maga+a# nai+an itong !arang tulala. $ng
ba+at !agsam!al ng sa"ristan "ay )ris!in ay sinusundan ng masa"it na !agdaing. Nanla"i ang
mata at na"uyom ni %asilio ang "anyang !alad sa sina!it ng "a!atid. Pumaso" sa isi! na "ung
"ailan siya maaaring magararo sa bu"id habang naririning niya ang !aghingi ng sa"lolo ni
)ris!in. Mabilis na !umanhi" siya sa i"ala+ang !ala!ag ng "am!anaryo.
Kabanata ,VI
Si Sisa
$ng "adiliman ay na"alatag na sa buong santina"!an. Mahimbing na natutulog ang mga taga
San Diego !ag"ata!os na ma"a!agu"ol ng dalangin sa "anilang mga yumaong mga "amag
ana". Pero# si Sisa ay gising. Siya ay na"atira sa isang maliit na dam!a na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago narating ang "anyang tirahan mula sa "abayanan.-a!us!alad si Sisa
sa!ag"at na"a!agasa+a siya ng lala"ing ires!onsable# +alang !a"ialam sa buhay# sugarol at
!alaboy sa lansangan. *indi niya asi"aso ang mga ana"# tanging si Sisa lamang ang
"uma"alinga "ay %asilio at )ris!in. Dahil sa "a!abayaan ng "anyang asa+a# nai!agbili ni Sisa
ang ilan sa mga nati!ong hiyas o alahas nito nuong sila siya ay dalaga !a. Sobra ang "anyang
!ag"amartir at hina ng loob. Sa madalang na !agu+i ng "anyang asa+a# na"a"ati"im !a siya
ng sa"it ng "ata+an. Nanana"it ang lala"i. 8ayunaman# !ara "ay Sisa ang lala"i ay ang
"anyang bathala at ang "anyang mga ana" ay anghel.Nang gabing iyon# abala siya sa
!agdating nina %asilio at )ris!in. Mayroong tuyong ta+ili at namitas ng "amatis sa "anilang
ba"uran na siyang ihahain niya "ay )ris!in. Ta!ang baboydamo at isang hita ng !atong
bundo" o dumara na hiningi niya "ay Piloso!o Tasyo ang inihain niya "ay %asilio. *igit sa
lahat# nagsaing siya ng !uting bigas na sadyang inani niya sa bu"id. $ng ganitong ha!unan ay
tunay na !ang"ura# na gaya ng sinabi ni Piloso!o Tasyo "ina %asilio at )ris!in ng !untahan
niya ang mga ito sa simbahan. Sa "asamaang !alad# hindi nati"man ng mag"a!atid ang
inihanda ng ina sa!ag"at dumating ang "anilang ama. Nilanta"ang lahat ang maga !ag"aing
na"asadya sa "anila. ,tinanong !a niya "ung nasaan ang dala+a niyang ana". Nang mabundat
ang asa+a ni Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging mano" at nagbilin !a siya na
tirahan siya ng !erang sasahudin ng ana".<indang ang !uso ni Sisa. *indi nito ma!igilan na
hindi umiya". Paano na ang "anyang dala+ang anghel. Ngayon lamang siya ngluto# ta!os
uubusin lamang ng "anyang +alang !usong asa+a./uhaang nagsaing siyang muli at iniha+
ang nalalabing daing na tuyo sa!ag"at naalala niyang darating na gutom ang "anyang mga
ana". *indi na siya na!a"ali sa !aghihintay. &!ang maali+ sa sarili# di lang iisang beses siya
uma+it nang mahina. Saglit na tinigil niya ang !agaa+it ng "unduman at !inu"ulan niya ng
tingin ang "adilimang bumabalot sa "a!aligiran. Nag"aroon siya ng malung"ot na !angitain.
-asalu"uyan siyang dumadalangin sa Mahal Na %irhen# ng gulantangin siya ng mala"as na
ta+ag ni %asilio mula sa labas ng bahay.
Kabanata ,VII
Si Basilio
Na!atigagal si Sisa nang dumating si %asiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang masaganang
dugo. ,!inagta!at ni %asilio ang dahilan ng "anyang !ag"a"asugat. Siya ay hinabol ng mga
gu+ardiya sibil at !inahihinto sa !agla"ad. Pero siya ay "umari!as ng ta"bo sa!ag"at
nangangamba siyang "a!ag nahuli siya ay !arurusahan siya at !aglilinisin sa "u+artel. Dahil
sa hindi niya !aghinto siya ay binaril. Dina!lisan siya ng !unglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina
na nai+an niya sa "umbento si )ris!in. Na"ahinga ng malu+ag si Sisa. ,!ina"iusa! ni %asilio
sas ina# na hu+ag sabihin "anino man ang dahilan ng "anyang !ag"a"asugat sa ulo. $t sa hali!
ay sabihin na lamang na nahulog siya sa !uno.Tinanong ni Sisa "ung ba"it nai+an si )ris!in.
Sinabi ni %asilio na na!agbintangan na nagna"a+ ng dala+ang onsa si )ris!in. *indi niya
sinabi ang !arusang nati"man ng "a!atid sa "amay ng sa"ristan mayor. Na!aluha si Sisa dahil
sa a+a sa ana". Sinabing ang ma du"hang "atulad lamang nila ang nag!a!asan ng maraming
hira! sa buhay. *indi na"ati"im ng !ag"ain si %asilio. -aagad na sinayasat ng ang ina nang
malaman na dumating ang ama. $lam niyang !agdumarating ang ama tumiti"ing ng bugbog
ang ina. Nito. Nabanggit ni %asilio na higit na magiging mabuti ang "anilang "alagayan# "ung
silang tatlo na lamang. *itsa !u+era ang ama. ,to ay !inagdamdam ni Sisa.Sa !agtulog ni
basilio siya ay binangungot. Sa !anagini! niya# na"ita niya ang "a!atid na si )ris!in ay !inalo
ng yanto" ng "ura at sa"ristan ma9or hangang sa ito ay !ana+an ng malay tao. Dahil sa
"anyang mala"as na !agungol# siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa "ung ano ang
na!anagini!an nito. *indi sinabi ni %asilio ang dahilan at sa hali! # "anyang sinabi "ung ano
ang bala" nito sa "anilang !amumuhay. $ng "aniyang bala" ay =1> ihihinto na silang
mag"a"a!atid sa !agsasa"ristan at i!a!a"aon niya si )ris!in "inabu"asan din# =6> hihilingin
niya "ay ,barra na "unin siyang !astol ng "anyang ba"a at "alaba+ at =@> "ung mala"ila"i na
siya# hihilingin niya "ay ,barra na bigyan siya ng "a!irasong lu!a na masasa"a.Sa !agsusuri ni
%asilio sila ay uunlad sa "anilang !amumuhay dahil siya ay magsisi!ag sa !ag!a!ayaman at
!aglilinang sa bu"id na "anyang sasa"ahin "ung sa"asa"ali.Si )ris!in ay magaaral "ay
Piloso!o Tasyo at si Sisa ay titigil na sa !aglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng
sinasabi ni %asilio# si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na na!aluha ito sa!ag"at hindi isinama
ng ana" sa "anyang mga bala" ang "anilang ama.
Kabanata ,VIII
Mga Kalulu.ang $aghihirap

Na!una ng mga manang na matamlay at tila maysa"it si Pari Sal4i ng magmisa "inabu"asan.
Naruon sa "umbento ang mga manang at manong u!ang isangguni sa "ura "ung sino ang
!i!iliin niyang magsermon sa "a!istahan ng bayan. Si Pari Damaso baE Pari Martin o ang
'oordinatorE Sa "anilang !aghihintay# naging !a"sa sa "anilang usa!an ang tung"ol sa
!ag"a"aroon ng Findulhensiya !lenarya#5 na siyang tanging "ailangan ng mga "alulu+ang
nagdurusa sa !urgatoryo u!ang mahango roon. $ng isang "arani+ang indulhensiya sa "anilang
!ag"aalam ay "atumbas na ng mahigit na 1#777 taong !agdurusa sa !urgatoryo. $ng mga
manang na naguusa! ay !inangungunahan ng isang batangbatang balo# Manang Ru:a at
Manang Juana. Dahil sa "anilang "aabalahan sa !aguusa!# hindi nila na!ansin ang !agdating
ni Sisa.Siya ay mayroong sunong na ba"ol na !uno ng sari+ang gulay na !initas niya sa
"anyang halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na "atulad ng !a"o# na !aboritong
ga+ing salad ng "ura. Suot niya ang "anyang !ina"amagandang damit. Tulog !a si %asilio ng
umalis siya sa "anilang dam!a.Dumiretso si Sisa sa "usina ng "umbento. ,naasahan niya na
marinig ang tinig ni )ris!in. Ngunit hindi niya ito marinig. %inati niya ang nga sa"ristan at
"a+asi sa "umbento. *indi siya na!ansin ng mga ito. -ung "aya5t siya na mismo ang nagayos
sa mga dala niyang gulay sa isang ha!ag.Na"iusa! si Sisa sa taga!agluto "ung maari niyang
ma"ausa! ang !ari. Pero# sinabi sa "anyang hindi sa!ag"at may sa"it ito. Tinanong niya ang
taga!agluto# -ung nasaan si )ris!in.$ng sagot sa "anyang tanong ay !arang bombang
sumabog sa "anyang !andinig? Si )ris!in ay nagtanan din !ag"ata!os na ma"a!agna"a+ ng
dala+ang onsa at !ag"a+ala ng !ag"a+ala ng ma"a!atid. Nai!agbigay alam na ng alila sa utos
ng "ura ang !angyayari sa "+artel. $ng mga gu+ardiya sibil ay maaring nasa dam!a na nina
Sisa u!ang hulihin ang mag"a!atid# !agdiin !a ng alila.Nangatal si Sisa. Naumid ang labi.
Mabilis na tina"!an ang "anyang dala+ang tainga nang !aratangan siya ng alila na isang inang
+alang turong mabuti sa mga ana" dahil nagmana ito sa ama.Tuliro siyang nagtata"bong
nilisan ang "umbento. 8ulonggulo ang isi!.
Kabanata ,I,
Mga Suliranin ng Isang +uro

-ahit na dumaan ang mala"as na bagyo#ang la+a ay hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito
ay na!a!aligiran ng mga bundo". Sa atbi ng la+a# naguusa! sina ,barra at ang binatang guro.
,tinuro ng guro "ay ,barra "ung saang !anig ng la+a itina!on ang labi ni Don Ra:ael. Sang C
ayon sa "anya# "asama si Tenyente 8ue4erra nuong itina!on ang bang"ay. <ala siyang
tanging maga+a nuon "undi ma"i!aglibing.Mala"i ang utang na loob "ay Don Ra:ael. Nuong
bagong salta ito sa San Diego# ang Don ang tumustos sa "anyang mga !angangailangan sa
!agtuturo. Sinabi ng guro "ay ,barra na ang mala"ing suliranin niya at ng mga magaaral ay
ang "a"ulangan ng magagastos.Mala"i ring !roblema anya# ang "a+alan ng !agtutulungan ng
mga magulang at mga taong nasa !amahalaan. /umilita+ na hindi ang lahat ng mga
!angangailangan ng mga batang nagaaral na "atulad ng mga libro na "arani+ang nasusulat sa
+i"ang -astila at ang !agmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa
"a"ulangan ng mga bahay!aaralan# ang "lase ay ginagana! sa silong ng "umbento sa tabi ng
"ar+ahe ng "ura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng mala"as. ,to ay na"a"abulabog sa "ura#
"aya na"a"ati"im ng siga+# at mura ang mga bata at guro.Nabanggit din ng guro "ay ,barra na
dahil sa !agbabagong "anyang gina+a# madaling natutuhan ng mga magaaral ang +i"ang
"astila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa !agsasabing ang +i"ang "astila ay hindi
nababagay sa "atulad niyang mangmang. $ng "ailangan lamang niyang matutuhan ay
tagalog.,!inaris !a siya ni Pari Damaso "ay Maestro )ir'uela# isang guro na di marunong
bumasa ngunit nagtayo ng es"+ela at nagturo ng !agbasa sa "anyang mga estudyante. /abag
man sa "anyang "alooban# +ala siyang maga+a "undi sumunod "ay Pari Damaso. Pero# nag
aral din ang guro ng +i"ang "astila oara sa "anyang oansariling interes.Sobra ang !a"ialam ni
Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa !aggamit ng !amalo sa !agtuturo. Siya ay
i!inata+ag ng "ura u!ang i!abali" sa "anya ang !agagmit ng !amalo sas!ag"at mabisa ito sa
!agtuturo. Tumututol man sa "anyang "alooban# sumunod din siya sas!ag"at mismong mga
magulang ay na!ahinuhod ni Pari Damaso na ibali" ang !amalo sa !agtuturo#. Dahil ssa naging
su"al sa "alooban ang !agtuturo# nag"asa"it ang guro. Nang ito ay guamling at bumali" sa
serbisyo# "a"aram!ot na lamang ang "anyang tinuturuan. Sa "anyang !agbabali"# nag"aroon
ng bagong "ura. *indi na si Pari Damaso. Nabuhayan siay ng !agasa. Sini"a! niyang isalin sa
+i"ang tagalog ang mga a"lat na nasusulat sa +i"ang "astila.%u"od dito# dinagdagan niya ang
mga aralin sa "atesismo#!agsasa"a#"agandahang asal na hango sa &rbanidad ni *ustensio at
.elisa at sa -asasysayan mg Pili!inas. Pero# sa lahat ng mga araling ito da!at unahin ang
!agtuturo ng relihiyon # ayon sa mga bagong "ura nang i!ata+ag niya ang guro. Nag"omit si
,barra na tutulungan niya ang guro sa !amamgitan ng !ulong sa tribunal na "anyang dadaluhan
sa !aanyaya ng tinyente mayor.
Kabanata ,,
Ang Pulong sa Tribunal

$ng tribunal ay isang mala"ing bul+agan na siyang !inagtiti!unan at lugar na !ulungan mga
may "a!angyarihang mga tao sa bayan. Nang duting sina ,barra at ang guro# nagsissimula na
ang !ag!u!ulong. May dala+ang !ang"at na na"a!aBligid sa mesa. ,to ay binuo ng dala+ang
la!ian sa bayan. $ng 'onserbador ay !ang"at ng mga matatanda. $ng isa naman ay !ang"at ng
mga liberal na binubuo ng mga "abataan. ,to ay !inamumunuan ni Don .eli!o. Pinagtatalunan
nila ang tung"ol sa !agdaraos ng !ista ng San Diego. May labing isang ara+ na lamang ang
nalalabi at !ista na. Tinuligsa ni Don .eli!o ang tinyente mayor at "a!itan dahil malabo !a ang
mga !aghahanda sa !iyesta. -ung saansaan na!unta ang "anilang !ulong. Nagsalita !a si
-a!itan %asilyo#isang mayaman na na"alaban ni Don Ra:ael. <alang binesa at +alang
"a+a+aan ang talum!ati niya. Dahil dito#isinaha!ag ni Don .eli!o ang isang mung"ahi at
talaan ng mga gastos. $ng mung"ahi niya ay magtayo ng isang mala"ing tanghalan sa
li+asang bayan at magtanghal ng "omedya sa loob ng isang linggong sing"ad. $ng dulaan ay
nag"a"ahalaga ng P1G7.77 samantalang ang "omedya ay P1#477 na tigP677. %a+at gabi.
-ailangan din ang mga !a!uto" na !aglalaanan ng P1#777. %inati"os si Don .eli!o sa "anyang
mga mung"ahi# "ung "aya5t iniatras niya ang mga ito. Sumunod na nag!ananu"ala naman ay
ang "abisa na siyang !uno ng mga matatanda. $ng "anyang mung"ahi =1> ti!irin ang
!agdiri+ang =6> +alang !a!uto" =@> ang mag!a!alabas ng "omedya ay taga San Diego at ang
!a"sa ay sariling ugali u!ang maalis ang mga masamang ugali at "a!intasan.Na+alang saysay
din ang !anu"ala ng "abisa sa!ag"at i!inahayag ng "a!itan na ta!os na ang !asya na "ura na
tung"ol sa !ista.$ng !asya ng "ura ay ang !agdaraos ng anim na !rusisyon# tatlong sermon#
tatlong misa mayor at "omedya sa Tundo. ,to ang gusto ng "ura# "aya sumangayon na lamang
ang dala+ang !ang"at.Nag!aalam si ,barra sa guro at i!inaalam na siya5y !u!unta sa
ulumbayan ng lala+igan u!ang la"arin ang isang mahalagang bagay.
Kabanata ,,I
Mga Pagdurusa ni Sisa

/ito ang isi! na tumata"bong !au+i si Sisa. Matinding bumabagabag sa "anyang isi! ang
"atotohanang sinabi sa "anya ng "a+a"si ng "ura. Para siyang tata"asan ng sariling bait sa
!agiisi! "ung !aano maiililigtas sina %asilio at )ris!in sa "amay ng mga sibil. Tumindi ang
si"do ng "anyang dibdib nang !a!ala!it na siya sa "anyang bahay ay natana+ na niya nag
dala+ang sibil na !a!aalis na. Saglit na na+ala ang "aba sa "anyang dibdib. *indi "asama ng
mga sibil ang isa man sa "anyang ana".8ayunman# sa sumunod na sandali# muling sina"mal
ng matinding !angamba si Sisa. Nang ma"asalubong niya ang dala+ang sibil. Pilit na
tinatanong siya "ung saan niya diumano itinago ang dala+ang onsang nina"a+ ng "anyang
ana". Pilit na !inaamin din siya tung"ol sa !aratang ng "ura. -ahit na magmama"aa+a si Sisa#
hindi rin !ina"inggan ang "anyang !angangat+iran. *indi siya !inani+alaan ng mga sibil. $t
sa hali! !a"alad"ad na sinama siya sa "u+arter.Muling nagsumamo si Sisa# !ero mistulang
bingi ang "anyang mga "ausa!. ,!ina"iusa! ni Sisa na !ayagan siyang mauna ng ilang
ha"bang sa nga sibil habang sila ay naglala"ad !atungong "u+artel "a!ag sila ay nasa
"abayabnan na.Pagdating nila sa bayan# tiyem!ong "atat!os !a lamang ng misa. *alos
malusa+ sa "ahihiyan si Sisa. -aagad na i!inaso" siya sa "+artel. Nagsumi"si" siyang !arang
daga sa isang sulo". Nanlilimahid at iisa ang "anyang damit. $ng buho" naman ya daig !a ang
sinabung"ay nag dayami. 8usotgusot ito. $ng "anyang isi! ay !arang ibig ng ta"asan ng
"atinuan Sa ba+at !agli!as ng sandali# nadagdagan ang "asi!hayuan ni Sisa. Magtatanghali#
nabagbag ang damdamin ag $l!eres. ,niutos na !alayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na
siya. May dala+ang oras din siyang na"abalndra sa isang sulo".Painotinot na nagla"ad si Sisa
hanggang sa muli siyang ma"arating sa "anyang bahay. Dagling uma"yat siya sa "abahayan .
Tina+ag ang !angalan ng mga ana". Paulitulit# !arang sirang !la"a. Ngunit hindi niya ito
ma"ita# "ahit na !anhi" !anaog ang gina+a niya. Tinungo niya ang gulod #at sa may gilid ng
bangin. <ala ang "anyang hinahana!. Pta"bo siyang bumali" sa bahay.Nata!unan niya ng
!ansin# ang isang !ilas ng damit ni %asilio na may bahid ng dugo. *a+a" ang damit#
!umanaog siya ng bahay at tiningnan sa si"at ng ara+ ang !ilas ng damit na nababahioran ng
dugo. Nilulu"ob ng matinding nerbiyos ang buong "ata+an. $no na nag nangyari sa "anyang
mga ana". *indi madulumat ang nararamdaman niyang "asi!hayuan.Nagla"adla"ad siya
"asabay ng !asaglitsaglit na !asiga+ ng mala"as. $ng banta ng !ag"abali+ ay unti unting
lumalamon sa "anyang buong !ag"atao.-inabu"asan# nag!alaboylaboy sa lansangan si Sisa.
$ng mala"as na !agiya"# hagulgol at !agsiga+ ay nagsasalit at "ung minsan ay mag"asabay
na i!ina"ita ang "anyang "aanyuan. /ahat ng mga taong na"a"asalubong niya ay
nahihinta"utan sa "anya.
Kabanata ,,II
"i.anag at Dilim

Mag"asamang dumating si Maria at ang "anyang Tiya ,sabel sa San Diego !ara sa !istang
darating. Naging bu"ambibig ang !agdating ni Maria sa!ag"at matagal na siyang hindi
na"a"au+i sa bayang sinilangan. ,sa !a# minamahal siya ng mga "ababayan dahil sa
"agandahang ugali# "ayumian at "agandahan. /abis na "inagigili+an siya. Sa mga taga San
Diego# ang isa sa "ina!a!ansinan ng mala"ing !agbabago sa "anyang i"ini"ilos ay si Padre
Sal4i./along !inagusa!an si Maria# nang dumating si a,barra at madalas na dala+in ito.
Sinabi ni ,barra "ay Maria na handa na ang lahat !ara sa gaga+in nilang !i"ni" "inabu"asan.
,"inatu+a ito ni Maria sa!ag"at ma"a"asama na naman niya sa !amamasyal ang "anyang
dating "ababata sa bayan.,!ina"iusa! ni Maria sa "asintahan na hu+ag ng isama ang "ura sa
la"ad nila sa!ag"at magmula ng dumating siya sa bayan nilulu"ob siya ng !ag"ata"ot sa
tu+ing ma"a"ahara! niya ang "ura. Malag"it "ung tumingin ang "ura "ay Maria at mayroong
ibig i!ahi+atig ang mga titig nito. -ung "aya# tu+irang hihingi ni Maria "ay ,barra na hu+ag
ng isama sa !angingisda si Padre Sal4i.Pero# sinabi ni ,barra na hindi niya ma!agbibigyan ang
"ahilingan ni Maria sa!ag"at yaon ay lihis sa "agandahangasal at "augalian ng mga taga San
Diego.Na!utol ang "anilang !aguusa! ng biglang dumating si Padre Sal4i. *umingi ng
!aumanhin si Maria sa dala+a at ini+anan ang mga ito sa !agsasabing masa"it ang "anyang
ulo. ,nanyayahan ni ,barra si Padre Sal4i na sumama sa "anilang !i"ni". ,naasahan iyon ng
"ura# "aya na "aagad na tinangga! niya ang !aanyaya./agana! na ang dilim ng mag!aalam si
,barra na uu+i na. Sa daan# na"asalubong niya ang isang lala"i na dala+ang ara+ ng
naghahana! sa "anya. *iningi ng lala"ing na"asalubong ni ,barra ang tulong nito tung"ol sa
"anyang !roblema sa asa+a at mga ana".$t sabay na na+ala sa !usi"it na dilim sina ,barra at
ang lala"i.
Kabanata ,,III
Ang Pi-ni-
MadilimCdilim !a nagsigaya" na ang mga na ang mga "abataan#"adalagahan at ilang
matatandang babae na !atungo sa dala+ang bang"ay na"ahinto sa !asigan. $ng mga
"a+a"sing babae ay mayroong sunungsunong na mga ba"ol na "inalalagyan ng mga !ag"ain
at !inggan. $ng mga bang"a ay nagagaya"an ng mga bula"la"# mga iba#tibang "ulay na
"agaya ng gitara# al!a#a"urdiyon at tambuli.Si Maria )lara ay "aaga!ay ang mga matatali"
nitong "aibigan na sina ,day# 3i'torina# Sinang at Neneng. *abang naglala"ad masaya silang
nag"u"u+entuhan at nagbibiruan. Paminsanminsa ay binaba+alan sila ng mga matatandang
babae sa !angunguna ni Tiya ,sabel. Pero# sige !a rin ang "anilang "u+entuhan.Nagtigisang
bang"a ang mga dalaga sa!ag"at lulubog da+ ang "anilang sinasa"yan. Dahil dito#mabilis na
lumi!at ang ilang "abinataan sa bang"ang sinasa"yan ng mga dalagang "anilang !ini!intuho.
Si ,barra ay na!atabi "ay Marai. Si albino ay "ay 3i'toria. Natameme sa !ag"a"agulo ang mga
dalaga .$ng !iloto o ang sumasag+an sa dala+ang bang"ang !ara umusad sa tubig ay isang
binatang may mati"as na anyo#mati!uno ang !angangata+an#maitim#mahaba ang buho" at
si"si" sa laman. ,to ay si 0lias.*abang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay uma+it
ng -undiman. %alana ay hindi na"aimi". Sinabi ni $ndeng na na"ahanda na ang saba+ !ara sa
isisigang na isda.$ng mga nag!i!i"ni" ay nasa may ba"lad na ni -a!itan Tiyago. $ng
magbibinatang ana" ng isang mangingisda ay namanda+ sa ba"lad. Ngunit#"alis"is man ng
isda ay +alang nasalo".Si /eon na "ati!an ni iday ang "umuha ng !analo"m.,sinalo" ito.
Ngunit#+ala ring nahuling isda. Sinabi na ang "a+alan ng isda sa la+a.sSga+an ang mga
babae na ba"a ma!ahama" ito. Pero# !inaya!a sila ng ilang mga "alala"ihan sa !agsasabing
sanay si 0lias na humuli ng bu+aya.,lang saglit lang# nahuli na ni 0lias ang bu+aya. Pero higit
na mala"as ang bu+aya# nagaga!i si 0lias. Dahil dito# "umuha ng isang !unyal si ,barra at
lumundag din sa la+a. *indi hinimatay si Maria )lara sa!ag"at ang mga Fdalaga noon ay hindi
marunong mahimatay.5%iglang umalimbu"ay ang !ulang tubig. /umundag !a ang isang ana"
ng mangingisda na may tangang gulo". Pamayamaya5y lumita+ sin a ,barra at ang !iloto o si
0lias na dahil iniligtas siya ni ,barra sa tiya" na "a!ahama"an# utang niya ang "anyang buhay
dito.Natauhan mula sa !ag"a!atda si Maria ng luma!it sa "anya si ,barra. Nag!atuloy ang mga
mag"a"aibigan sa !angingisda at na"ahuli naman ng marami. Nag!atuloy sila sa gubat na !ag
aari ni ,barra. Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na !unong "ahoy na tumutunghay sa
batisan.
Kabanata ,,IV
Sa Kagubatan
Pag"ata!os na ma"a!agmisa ng maaga si Pari Sal4i# nagtuloy ito sa "umbento u!ang "umain
ng almusal. May inabot na sulat ang "anyang "a+a"si. %inasa niya ito. -a!agda"a5y
nilamuta" ang liham at hindi na nagalmusal. ,!ihanda niya ang "anyang "aer+ahe at
nag!ahatid sa !i"ni"an.Sa may di C "alayuan# !inahinto niya ang "ar+ahe. Pinabali" niya sa
"umbento . Namaybay siya sa mga latian hanggang sa maulinigan niya si Maria na
naghahana! ng !ugad ng gansa. Nanini+ala ang mga dalaga na sinuman ang ma"a"ita ng
!ugad u!ang masundan niya at ma"ita !arati si ,barra nang hindi siya ma"i"ita nito.Tu+ang
tu+a si Pari Sal4i sa !anood sa !a!alayong mga dalaga. Nais niyang sundan ang mga ito. Pero#
i!inasya niyang hana!in na lamang ang mga "asama nito. Nang !unahin ng mga "asama nito
tung"ol sa sa "anyang galos# sinabi niyang siya ay naliga+.Pag"araang ma"a!ananghali#
na!agusa!an nina Padre Sal4i ang taong tumatam!alasan "at Padre Damaso na naging dahilan
ng !ag"a"asa"it nito. -amalamala# dumating si Sisa. Na"ita siya ni ,barra# "aya "aagad na
iniutos na !a"ainin ito. Ngunit# mabilis na tumalilis si Sisa.Na!unta ang usa!an sa !ag"a+ala
nina )ris!in at %asilio# mga sa"ristan ni Pari Sal4i. Naging maigting ang !agtatalo nina Pari
Sal4i tt Don .eli!o sa!ag"at sinabi ng Don na higit !ang mahalaga sa "ura ang !aghahana! sa
na+a+alang onsa "aysa sa "anyang dala+ang sa"ristan.Namagitan na si ,barra sa!aga"t
mag!a!angana na ang dala+a. Sinabi niya sa mga "ahara! na siya na ang "u"u!"u! "ay Sisa.
-adagda"a5y na"ium!o" na si ,barra sa mga nagsisi!aglarong biinata at dalaga na naglalaro ng
8ulong Ng -a!alaran. Nagtanong si ,barra "ung magtatagum!ay siya sa "anyang bala".
,nihagis niya ang dais at binasa siya ang sagot na tumama sa? " $ng !angara! ay nanatiling
!angara! lamang." ,!inihayag niyang nagsisinungaling ang a"lat ng 8ulong ng
-a!alaran.Mula sa "anyang bulsa# inilabaas niya ang isang "a!irasong sulat na nagsasaad na
!inatibay na ang "anyang bala" na magtayo ng bahay!aaralan. *inati ni ,barra ang sulat# ang
"alahati ay ibinigay "at Maria at ang natitirang "alahati ay "ay Sinang na nagtamo ng
!ina"amasamang sagot sa "anilang !aglalaro. $t ini+anan na ni ,barra sa !agalalaro ang mga
"aibigan.Dumating si ari Sal4i. <alang sabi sabing hinablot ang a"lat at !inag!unit!unit ito.
Mala"ing -asalanan# anya ang mani+ala sa a"lat sa!ag"at ang mga nilalaman nito5y !a+ang
"asinungalingan. Nabanas si $lbino at sinabihan ang -ura na higit na mala"ing "asalanan ang
!angahasan ang hindi "anya at +alang !ahintulot sa !agmamayari nito. *indi na tumugon ang
"ura at sa hali! ay biglang tinali"uran ang mag"a"aibigan at nagbali" na ito sa "umbento.Sa
darating naman ang a!at na sibil at ang sarhento. *inahana! nila si 0lias na siya umanong
tumam!alasan "ay Padre Damaso. ,nusig nila si ,barra dahil sa !agaanyaya at !ag"u!"o! sa
masamang tao. Pero# tinugon sila ni ,barra sa !agsasabing +alang sinuman ang maaring
ma"ialam sa mga taong "anyang inaanyayahan sa !iging "ahit na sinuman ang mga taong ito.
8inagulad ng mga sibil at sarhento ang gubat u!ang hana!in si 0lias na umano5y nagta!on din
sa laba" sa al!eres. Ni ba"as ni 0lias ay +ala silang na"ita.Nag!asyang umalis na sa gubat ang
mga dalaga at binat ng untiunting lumalagana! ang dilim sa !aligid.
Kabanata ,,V
Sa Tahanan ng Pilosopo
H
Pag"araang libutin ni ,barra# nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo. ,nabutan niya ito ng
nagsusulat ng herogli!i"o sda +i"ang Pili!ino. $bala ito# "aya ninais niyang hu+ag ng
gambalain ang matanda. Pero na!una nito ng siya ay !a!anaog na. Pinigilan si ,barra# Sinbi ni
Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauuna+aan ngayon. Ngunit# ang mga susunod na
salin lahi ay maiintidahan ito sa!ag"at ang mga ito ay higit na matalino at malamang hindi
nahihimbing sa !anahon ng "anilang mga ninuno.,!inalagay ni ,barra na siya ay dayuhan sa
sariling bayan at higit namang "ilala si Mang Tasyo ng mga tao.. -ung "aya5t isinangguni niya
ang "anyang bala" tung"ol sa !ag!a!atayo ng !aaralan. Pero# sinabi ng matanda na hu+ag
siyang sangguniin sa!ag"at itinuturing siyang bali+ ni ,barra# at sa hali! ay "anyang itunuro sa
binata ang -ura# ang "a!itan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. $yoon !a rin sa
"anya# ang mga taong "anyang tinutu"oy ay magbibigay ng masasamang !ayo subalit ang
!agsangguni ay hiindi nangangahulugan ng !agsunod. Sundin lamang "un+ari ang !ayo at
i!a"ita ni ,barrang ang "anyang ginaga+a ay ayon sa mga !inagsangunian.Tinugon ni ,barra si
Mang Tasyo na maganda ang "anyang !ayo !eero mahira! ga+in sa!ag"at "ina"ailangan !a
bang bihisan ng "asinungalingan ang isang "atotohanan. Maaga! na tumugon din ang matanda
na higit !a sa !amahalaan ang "a!angyarihan ng isang uldog# nagtagum!ay lamang ang binata
"ung ito ay tutulungan at "ung hindi naman. $ng lahat ng "anyang mga !angara! ay
madudurog lamang sa matitgas na !ader ng simbahan. Matindi ang !anini+ala ni ,barra na
siya ay tutulungan "a!+a ng bayan at !amahalaan.Nag!atuloy na mag"aroon ng tunggalian ng
!anini+ala sina Mang Tasyo at ,barra. $yon !a rin "ay Mang Tasyo ang gobyerno ay
"asang"a!an lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sa!ag"at na"asandig sa !ader ng
"umbento at ito ay "usang babagsa" sa sandaling i+an ng simbahan.Sinabi ng binata na
"asiyahan na niyang masasabi ang di!agdaing ng bayan. ,to ay hindi naghihra! tulad ng sa
isang bansa sa!ag"at dati C rati tinatang"ili" tayo ng relihiyon at ng !amahalaan. Pero# sinabi
naman ni Mang Tasyo na !i!i ang bayan "aya hindi dumaraing. -atunayan# anya darating ang
!anahong maglili+anag ang "adiliman at ang mga tinim!ing buntunghininga5y magsisi"lab.
$ng %ayan ay maniningil ng !autang at sa gayo5y isusulat sa dugo ang "anyang "asaysayan.
,!inali+anag ng binata na ang Pili!inas ay umiibig sa 0s!anya at alam ng bayan na siya ay
tintang"ili". -aya ang Diyos# ang 8obyerno at ang relihiyon ay di !a!ayag na sa!itin ang
ara+ na sinabi ni Mang Tasyo. ,"inat+iran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga
bala" sa itaas ngunit hindi natutu!ad sa ibaba dahil sa "asa"iman sa yaman at sa
"amangmangan ng bayan. Sa !alagay niya# ang dahilan ay sa!at ang utos ng *ari ay
na+a+alang silbi sa!aga"at +alang nag!a!atu!ad. Dahil dito# ang aatu!agin ng !amahalaan
rito "undi ang mag!ayaman sa loob lamang ng tatlong taong !anunu"ung"ulan. Sa !untong
ito# na!una ni Mang Tasyo na lumalayo na sila ni ibarra sa usa!an. ,nung"at muli ni ,barra ang
!aghingi niya ng !ayo. $ng !ayo ng matanda ay "ailangang magyu"o muna si ,barra ng ulo sa
mga naghariharian.*indi naatim ni ,barra ang !ayo ng matanda at sa hali! ayy sunodsunod
na tanong ang "anyang !ina"a+alan.=1>-ailangan bang magyu"o at ma!anganyayaE
=6>-ailangan bang maa!i u!ang maging mabutiing "riistiyano at !arumihin ang budhi u!ang
matu!ad ang isang layuninE =@>%a"it a"o mangangayu!a!a "ung a"o ay na"a!agtataas ng uloE
Dire"to sa !unto naman ang sagot ni Mang Tasyo na "Sa!aga"at ang lu!ang !agatatamanan
ninyo ay ha+a" ng inyong mga "aa+ay. -ayo ay mahina u!ang lumaban. -ailangang humali"
muna "ayo ng "amayI" Mariing sinalungat naman ni ,barra ang !ahayag na ito ng matanda sa
!agsasabing?"humali" !ag"ata!os nilang !atayin ang a"ing ama at hu"ayin sa libingan. $"o5y
hindi naghihiganti sa!aga"at mahal "o ang a"ing relihiyon. Ngunit ang an" ay hindi
na"a"limotI"Sa sinabing ito ni ,barra# ,nimung"ahi ng matanda na habang buhay sa alaala ng
binata ang sina!it ng "anyang ama ay limutin muna niya ang tung"ol sa "anyang bala" na
!a!a!atayo ng !aaralan. -ina"ailangang guma+a na lamang siya ng ibang !araan na
i"agagaling ng "anyang mga "ababayan. Nauna+aan ni ,barra ang !ayo ng matanda# !ero
"ailangang ga+in niya abng nai!anga"ong handog sa "asintahang si Maria. *umingi !a si
,barra ng !ayo "ay Mang Tasyo.,sinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. $ng
ibinigay nitong !ayo ay mga halimba+a. ,tinuro ni Mang Tasyo "ay ,barra ang isang rosas na
sa deami ng bula"la" ay yumuyu"o sa la"as ng hangin. -ung ito ay mag!a!a"atigas ng tayo#
ang tang"ay niya ay tiya" na mababali. $ng sinunod niyang itinuro ay matayog na !uno ng
ma"o!a. Datirati# anya# ay isang maliit na !uno ang itinanim. ,to ay tinu"uran niya ng mga
!at!at hanggang sa "uma!it ang mga ugat nito sa lu!a. -ung ang !uno ay itinanim niya ito ng
mala"i ay hindi mabubuhay sa!ag"at ibubu+al ng hangin. ,to ay i!ina!aris niya "ay ,barra na
!arang isang !unong inili!at sa isang lu!aing mabato mula sa 0uro!a. -aya# "ailangan nito
ang sandalan. ,sa !a# hindi "adu+agan ang !agyu"o sa dumarating na !unlo. $ng masama ay
sumalubosd:ng sa !unlong iyon# u!ang hindi na muling ma"abangon.Tinanong ng binata "ung
malilimot ng "ura ang gina+a niya. Nagaalala na ba"a !a"itang Ctao lamang ang !agtulong sa
"anya dahil sa ang !agtutu9ro ay magiging "aaga+ ng "umb+ento sa "ayamanan ng
bayan.%inigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagum!ay si ,barra# ito ay maroon ding
ma!a!ala sa!ag"at tiya" na may lalabas na bagong !ananim mula sa mga itinanim nito. $t ang
binata ay magsisilbing isang mabuting halimba+a sa iba na natata"ot lang magsimula.
-inamayan ni ,barra si Mang Tasyo at sinabing "a"ausa!in niya ang "ura na marahil ay hindi
naman "astulad ng umusig sa 9"anyang ama. ,!a"i"iusa! din niya sa "ura na tang"ili"in ang
"aa+aa+ang balo at ang mga ana". ,lang saglit !a# tuluyang umalis na si ,barra.
Kabanata ,,VI
Ang Bisperas ng Pista
,"a17 ng Nobyembre angn bis!eras ng !ista sa bayan ng San Diego.Naging masigla sa
!aghahanda ang "ilusan sa lahat ng da"o.$ng mga bintana ng bahay ay na!a!alamutian ng
iba5tibang de"orasyon. May nag!a!a!uto" ng "u+itis at may nagtutugtugan ng mga banda ng
musi"o.Sa bahay ng mga na"a"ari+asa#na"aayos ang minatamis na bungang "ahoy#may
na"ahandang !ag"ain #al"a na binili !a sa Maynila na "atulad ng hamon at ng relyenong
!abo#serbesa#tsan!an at iba !ang "lase ng ala" na inang"at !a mula sa 0uro!a.$ng mga
!ag"ain ganito ay inuu"ol sa mga banyaga#"aibigano"aa+ay#at sa mga Pili!ino# mahira! man
o mayamanu!ang masiyahan sila sa !ista.$ng mga ila+ang globong "ristal na minana !a sa
"anilang mga "anununuan ay inilalabas din"abilang na ang "anyong binurdahan ng mga
dalaga#belong8inansilyo #al!ombra#bula"la" na ga+ang "amay# banehang !ila" na lalagyan ng
taba"o# sigarilyo#hitso at nganga.Dahil sa sobrang "intab ng sahig ay !+e+deng ng
ma"a!analamin.Puno ng "urtinang sutla ang mga !into at at !ati ang mga santo at imahen ay
nagagaya"an din$ng mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng ar"ong "a+ayan.
Naglagay naman ng mala"ing tolda at mayroong tu"od sa may !aligid ng !atyo ng simbahan.
$ng tolda ay mayroong tu"od na "a+ayan u!ang ma"adan ang !rusisyon. Sa li+asang bayan
naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang !agdarausan ng "omedya ng mga taga
Tundo. Madalas na tinutogtug ang "am!ana "asdunod ang mga !uto" ng mgha "u+itis at
bomba./ahatlahat ay mayroong limang banda ng musi"o at tatlong oir"estra ang inihanda sa
!ara sa !agdiri+ang ng !ista. Sina -a!itan Tiyago at -a!itan JuaBuin na may dala+ang
18#777# ang intsi" na si )arlos na siyang naglalagay sa sugal na liam!o at mga mamamayan
buhat !a sa /i!a#Tanauan#%atangas at Sta.)ruz ang inaasahang na darating. %atay sa mga
balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging bang"ero naman !asgdating
ng gabi. $ng mag magbubu"id at taga bundo" ay naghahanda ng mano"#baboy bungang"ahoy
at mga gulay na dadalhin sa mayayamang mayari na "anilang sinasa"a.Sa isang lugar naman
na mala!it sa bahay ni ,barra# tinata!os ng mga trabahador ang "atangang semento na siyang
!agtatayuan ng bahay !aaralan. Si Nol Juan# ang nangangasi+a sa mga manggaga+a. *abang
abala ang mga manggaga+a#i!inalili+anag ni Juan ang "anilang itatayo ay isang mala"ing
!aaralan. $ng isang !anig ay !ara sa mga lala"iat ang i"ala+a naman ay !ara sa mga babae.
$ng !aaralan ay magiging "auri ng mga modernong !aaralan sa $lemenya. %atay sa !lanong
gina+a ni 8inoong $# na siyang ar"ite"to #ang tagiliran ng es"+ela ay tatamnan ng maraming
!uno at gulay# mag"a"aroon ng bodega at !iitan !ara sa mga batang tamad na magaral.Sa
!roye"to ni ,barra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman samantalang ang "ura ay
humiling na siya angn ga+ing !adrino at magbabasbas sa !aglalagay ng unang batosa huling
ara+ ng !ista. Sa mga !agalo" ng !agtulong ay tumanggi si ,barra sa!ag"at hindi naman
simabahan ang "anyang i!inagaga+a. Sasagutin niya ang "lahat ng gastos.Dahil dito#siya ay
hinangaan ng mga binata at nagaaral sa Maynila. 8ina+a siyang hu+aran# ngunit "arani+an#
ang atin lamang natutularan sa "anila ay maliliit na bagay na "anilang ginaga+a at ang mga
"asiraan ay na!u!una tulad ng ayos ng "urbata# tabas ng "u+elyong damit# bilang ng butones
ngtsale"o o ameri"ana. Na+ala sa isi!an ni ,barra ang mga natata"ot na hinala ni Mang Tasyo#
at ito ay "anyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni %alagtas na "-ung
ang isalubong sa iyong !agdating may masayang mu"ha5t !a"itang gilli+# lalong !agingata5t
"aa+ay na lihimJsiyang isaisi! na "a"aba"ahin.
Kabanata ,,VII
Sa Pagta-ip Salim
Sa lahat ng may handaan sa !ista ng San Diego# isa "ay -a!itan Tiyago ang !ina"amala"i.
Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lala+igan dahil "ay Maria at ,barra na
"anyang mamanugangin.Dahil si ,barra ay !inuri !a ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa
!agsasabing siya ay bihasa at mayamang "a!italista# -astilangPili!ino at iba !a.%ago !a
mang dumating ang talagang !ista# ilang ara+ nang dumarating ang sarisaring inumin at
!ag"aing galing sa 0uro!a sa tahanan ni -a!itan Tiyago. Sa !agdating ng -a!itan sa bis!eras
may !asalubong ito "ay Maria na isang agnos na may brilyante at esmeralda at "a!irasong
"ahoy na mula sa bang"a ni San Pedro.-alugodlugod ang !ag"i"ita nina -a!itan Tiyago at
,barra. May mga ilang "aibigang dalaga si Maria na "inumbidang mamasyal si ,barra.
*umingi ng !ahintulot si Maria sa ama nito at siya ay !inahintulutan naman. 8ayunman#
nagbilin ang ama na "ailangang umu+i bago magha!unan si Maria sa!ag"at darating si Padre
Damaso. Mahig!it na inanyayahan naman ni -a!itan Tiyago si ,barra na sa "anilang tahanan
na siya magha!unan. Pero# nagdahilan si ,barra na mayroon siyang hinihintay na
bisita.Pumanaog na ng bahay si ,barra "asunod ang mga dalaga. Si Maria ay na!agitna "ina
,day at 3i'toria at naglala"ad siyang "asunod si Tiya ,sabel. Siyangsiya si Maria sa!ag"at
na"adama siya ng "alayaan sa labas ng "umbento. $ng mga naglala"ad ay na!ata!at sa bahay
ni Simang. Nanaog "aagad ito at sila ay inimbitang !umanhi" muna. May bumati "ay ,barra
"ay at !inuri naman si Maria. Na"ita ni ,barra si -a!itan %asilio# na naging "aibigan at
taga!agtanggol niya na sumama ito sa "anya "inagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang
munting bang"a sa monte si Padre Damaso. Na!angiti lamang si ,barra. *indi masigurado
"ung ano ang i!inahihi+atig ng ngiting yaon# "ung oo# o hindi.Na"arating sila sa li+asang
bayan. Na"ita nila ang isang "etongin na na"asala"ot at umaa+it sa sali+ ng "anyang gitara.
Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sa!ag"at natata"ot silang maha+a ng sa"it nito.
$ng "etongin ay !inarusahan ng maraming !alo dahil lamang sa !agliligtas niya sa isang
nahulog sa mababa+ na "anal.Pag"a"ita ni Maria sa "etongin# sinagilahan siya ng !ag"ahabag.
-inuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa ba"ol ng "etongin# sa !agtata"a ng "anyang
mga "asama. -inuha ng "etongin ang agnos sa ba"ol at ito ay "anyang hinag"an. Sumunod ay
lumuhod ito sa sa may hara! ni Maria at isinubsob ang ulo at hinag"an ang mga ba"as ng
ya!a" ni Maria. Nagta"i! ng mu"ha si Maria at !inahid ng !anyo ang lubhang namamalisbis sa
mu"ha.-amu"at mu"at ay biglang luma!it ang bali+ na si Sisa at hina+a"an sa bisig ang
"etongin. ,!inatana+ ni Sisa sa "etongin ang ila+ sa "am!anaryo at sinabing naruroon ang
ana" niyang si %asilio na bumababa sa lubid. ,tinuro rin niya ang ila+ sa "umbento at sinabing
nandoroon naman ang ana" niyang si )ris!in. %initi+an ni Sisa ang "etongin at umalis na
"uma"anta. &malis na rin ang "etongin na dala ang ba"ol.Sa gayong !angyayari# naibulong na
lamang ni Maria na mayroon !alang mga taong "ulang!alad.

Kabanata ,,VIII
Sulatan

,nilathala sa isang malagana! na !ahayagan sa Maynila ang tung"ol sa !ista. 8ina+a ito u!ang
malaman ng banyaga na interesadong mabatid ang mga !amamaraan ng !agdaraos ng !ista ng
mga Pili!ino. Na"asaad sa dyaryo na +alng ma"a"atulad sa "arangyaan ng !ista ng
!inangangasi+aaan ng mga !aring !ransis"ano# !agdalo ni Padre *ermando Sybila# mga
"a"ilala at mamamayang -astila at ginoo ng gabinete# %atanggas at Maynila.-abilang din sa
balita ang !ag"a"aroon ng dala+ang banda ng musi"o noong bis!eras ng !ista. $ng !agsundo
ng maraming tao at at mga ma"a!angyarihan sa "ura sa "umbento1 ang !aghahanda ng
ha!unan ng *ermana Mayor at at ang !agtungo sa tahanan ng madasaling si Don Santiago De
los Santos u!ang "aunin si Parde Sal4i at Padre Damaso 3erdolagas.Nasabi din sa dyaryo ang
!aggana! sa sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia )ar4a9al at .ernandez na "a!+a
hinahangaan ng lahat !ero dahil sa "astila ang "anilang usa!an# ang marurunong lamang ng
es!anyol ang mga na"a"aintindi sa !alabas. *igit na nasiyahan ang mga Pili!ino sa
"omedyang tagalog. $ng hindi !ag dalo ni ,barra naman ay i!inagta"a ng lahat.$las on'e ng
umaga# "inabu"asan# idinaos ng birhen ang !rusisyon ng birhen de la Paz. Dumaan ito sa
!aligid ng simbahan# na "asama ang "arong !ila" nina Santo Domingo at San Diego. ,sinunod
naman "aagad ang misa "antada sa sali+ ng or"estra at a+it ng mga artista !ag nag"ata!os ng .
Siyangsiya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel Martin. Nag"aroon din ng saya+an at ang
!ina"amaringal ay ang !agsaya+ ni -a!itan Tiyago. $ng na"ita "ay Maria na na"asuot
mestisa at nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.,sang liham naman ni -a!itan
$ristorenas "ay /uis )hiBuito ang naganyaya na ito5y dumalo sa !ista u!ang ma"i!asya at
ma"i!aglaro ng monte sa mga bati"an tahur na sina -a!itan Tiyago# Pari damaso# -a!itan
JuaBuin# -abesang Manuel at ang "onsul. Samantala# Tumangga! din ng lihan si ,barra na
dinala ni $ndeng. $nang liham?)risostomo?,lan ara+ na ng hindi tayo nag"ita. ,"a+ ra+ ay
may sa"it# "aya5t i!inagdasal "ita at i!inagtulos ng "andila "ahit sinabi ni itay na hindi naman
malubha. -agabi# !inilit nila a"ong tumugtog at sumaya+ "aya nayamot a"o. May ganyan
!alang mga tao. -ung hindi lang talaga a"o "+inentuhan ni Padre Damaso ay talagang ii+an
"o sila.,!aabot mo saa"in ang "anyang "alagayan at i!a!adala+ "ita "ay ,tay.. ,!aubaya mo na
"ay $ndeng ang !aglalagay ng iyong tsa# mahusay siya "aysa sa iyong "atulong.Maria
)lara?*abol?$"o5y dala+in mo bu"as# u!ang dumalo a"o sa !aglalagay ng unang bato sa
!aaralan. !aalam
Kabanata ,,I,
Ang /maga

Maagang !umasiyo sa lasangan ang mga banda ng musi"o. Nagising ang mga nututulog.
Muling narining ang tuong "am!ana at mga !a!uto".$ng mga tao ay nagbihis na ng mga
magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging si Piloso!ong Tasyo lamang ang
hindi nag!alit ng bihisan. %inati siya ng tinyente mayor. Sumagot ang Piloso!o na K$ng
magsaya ay dinangangahulugan ng !agga+a ng mga "abali+an.L $ng !agsasaya# anya
!agtata!on ng !era at tumata"i! sa "araingan ng lahat. Si Don .eli!o at sumangayon sa
!anana+ na itoni Tasyo subalit+ala siyang maga+a sa "agustuhan ng "a!itan at ng
"ura.Punong!uno ng tao ang !atyo. $ng mga musi"o ay +alang tigil sa "alilibot. %inabata"
naman ng mga hermana mayor ang mga tao u!ang tumi"im ng "anilang inihandang
!ag"ain.Dahil sa mga tanyang na tao# mga "astila at al"alde ang magsisimba ng ara+ na iyon#
si Padre Damaso# "aya nag!ahi+atig siya na hindi ma"a!agbibigay ng sermon "inabu"asan.
Pero# hindi siya natatanggi sa!ag"at sinabi ng mga "asama niyang !ari na +alang ibang
na"a"aalamat na"a!agaral sa buhay ni San Diego "undi tanging siya lamang. Dahil dito# siya
ay ginagamot ng babaing nangangasi+a sa "umbento.Siya ay !inahiram ng langis sa leeg
atdibdib# binalot ito ng !ranela at hinilot. Pag"araan ay nagalmusal si Padre Damaso ng ilang
itlog na binati sa ala".0"sa"tong alas otso ng umaga# nang simula ang !risisyon. ,to ay dinaan
sa ilalim ng tolda at inila+an ng matatandang dalaga na "ausa! sa "a!atiran ni San
.ran'is'o.Naiiba ang !rusisyon "aysa sa nagdaang ara+ sa!ag"at ang mga nagsisila+ ay
na"aabitong ginggon. Sa suot na abito ay "aagad na ma"i"ilala ang mayayaman at
mahihira!.Natatangi ang "aro ni San Diego na sinusundan ng "ay .ran'is'o at ang %irheng de
la Paz. Maayos ang !rusisyon# ang tanging nagbago lamang ay si Pari Sal4e ang nasa ilalim ng
!alyo sa hali! na si Pari Silyla. $ng !rusisyon ay sinasabayan ng mga !a!uto" ng "u+itis#
a+itin at tugtuging !angsimbahan.*uminto ang "arong sinusudan ng !alyo sa ta!at ng bahay
nina -a!itan Tiyago. Na"adunga+ sa bintana ang al"alde# si -a!intan Tiyago.# si Maria# si
,barra at ilan !ang "astila. SiPadre Sal4e ay hindi bumati sa mga "a"ilala. ,to ay nagtaas
lamang ng ulo mula sa "anyang matu+id na !ag"a"atayo.
Kabanata ,,,
Sa Simbahan
%uodPunong!uno ng tao ang simbahan. %a+at isa ay gustong ma"asa+sa+ sa agua bendita.
*alos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng simbahan. $ng sermon ay binayaran ng
P6A7# i"atlong bahagi ng ibinayad sa "omedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.
Nanini+ala ang mga tao na "ahit na mahal ang bayad sa "omedya# ang manonood dito ay
mahuhulog sa im!ierno ang "alulu+a. $ng mga na"i"inig naman sa sermon ay tuloytuloy sa
langit.*abang hinihintay ang al"alde# +alang tigil na nag!a!ay!ay ng abani"o# sumbrero at
!anyo ang mga tao. Nagsisiga+an at nagiiya"an naman ang mga bata. $ng iba ay inaanto" sa
may tabi ng "um!isalan. ,lang saglit lang dumating ang al"alde "asama ang "anyang mga
tauhan. $ng suot niya ay na!a!alamutian ng banda ni )arlos ,,, at ng limang medalya sa
dibdib. ,na"ala ng ilang tao na ang ala"alde ay osang sibil na nagsuot"omedyante.Sinimulan
ang !agmimisa ni Padre Damaso. *umandang ma"inig ang lahat. $ng !ari ay
!inangungunahan ng dala+ang sa"ristan sinusundan ng !rayleng may ha+a" na "u+aderno.
Pumanhi" sa !ul!ito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero# tanging !aliba" ang inu"ol niya
"ay Pari Martin# na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya "aysa
"aha!on.%inalingan ni Padre Damaso ang "asamang !rayle at !inabu"san ang "u+derno
u!ang "umuha ng tala.
PinatunKabanata ,,,I
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na "aya niyang maso na "aya niyang magsermon sa +i"ang
"astila at Tagalog. $ng !ambungad na sermon ay hinala+ sa $"lat ,,# -abanata ,M# Salaysay
67 mga salitang +ini"a ng Diyos sa !amamagitan ni 0stres ng nagsasaad ng?,binigay mo sa
"anila ang iyong mabuting es!iritu u!ang silay5y turuan# hindi mo inaalis sa "anilang bibig ang
iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig ma!a+i ang "anilang !ag"auha+"*umanga si Pari
Sibyla sa !ag"abig"as ni Padre Damaso at si Padre Martin ay na!aluno" ng la+ay dahil sa
alam niyang higit na maagaling ang !ambungad na iyon sa "anyang sariling sermon.Nag!ugay
ang ari sa mga nagsimba. /umingon siya sa li"od at itinuro ang !intong mala"i. ,na"ala ng
sa"ristan yaon ay isang !agturo sa "anya u!ang isara ang lahat ng mga !intuan. Nagalinlangan
an! al!eres# iniisi! niyang tatayo at aalis na. Ngunit# hindi niya maga+a sa!ag"at nagsisimula
ng magsalita ang !redi"ador.Sinabi ni !ari Damaso na "anyang biniti+an ang mga !ananalita
ng diyos u!ang maging "a!a"i"a!a"inabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumala"i
sa lu!ain ng banal na si :ran'is'o. *ini"ayat niya ang mga ma"asalanan na tularan ang
ma!ag+aging si gideon# ang mata!ang na si Da4id# ang ma!agtagum!ay na si Roldan ng
"a""ristiyanuhan# ang gu+ardiya sibil ng langit.Na"ita ni ari Damaso na na!a"unot C noo ang
al!eres sa "anyang tinuran. -ung "aya5t sa mala"as na tinig# sinabi ni Damaso na "o!o#
ginoong $l!eres# higit na mata!ang at ma"a!angyarihan bgamat +alang armas "undi isang
"rus na "ahoy lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng "adiliman at lahat ng "am!on ni
/u'i:er. $ng mga himalang li"hang ito ay tulad ng !agli"ha "ay diego de $l'ala."$ng mga
bahaging ito ng sermon ay i!inahayag ni Pari damaso sa +i"ang -astila# "aya hindi
maiintiihan ng mga ,ndiyo. $ng tanging nauna+aan ng "aramihan ay ang salitang gu+ardiya
sibil# tulisan# San Diego at San .ran'is'o. &masim din ang muha ng al!eres# "aya ina"ala ng
marami na !inagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi !ag"a"ahuli nito sa mga
tulisan.Nang mabanggit naman niya ang tung"ol sa !atente u!ang tu"uyin ang !ag+a+alang C
bahala ng mga tao sa "asalanan# isang lala"i ang namumutlang tumindig at nagtago sa
"um!is"alan. Nagbebenta "asi siya ng ala" at madalas na usigin siya ng mga "arabinero dahil
sa hinihingan siya ng !atente.,naanto" ang mga na"i"inig. Si -a!itan Tiyago ay na!ahi"ab.
Samantala# si Maria ay hindi na"i"inig sa sermon sa!ag"at abala siya sa !agtingin sa
"inaroroonan ni ,barra na mala!it lamanng sa "anya. Nang simulan na sa tagalog ang misa# ito
ay tumagal ng tumagal. /umilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sa!ag"at !uro
!anunumbat# sum!a# at !agtutungaya+ ang isinasumbulat niya. Dahil dito#!ati si ,barra ay
nabalisa lalo nang turulin ng !ari ang tung"ol sa ma"asalanang hindi nangungum!isal na
namamatay sa bilangguan na +alang sa"ramento sa simbahan. *indi rin na"aligtas sa !ag
aglahi ng !ari ang mga mistisilyong hambog at ma!agmataas# mga binatang salbahe at
!iloso!o...ang mga !arinig na ito ay nadadama ni ,barra. Pero# nagsa+alang "ibo na lamang
siya.Naging "abagotbagot na ang sermon# "ung "aya nag!a"uliling na si !ari Sal4i u!ang
huminto na si Damaso. Pero# sumaba" !a rin sa !agsasalita ng may "alahating oras. *abang
isinasaga+a ang misa# isang lala"i =ito ay si 0lias> ang luma!it "ay ,barra at nagbabala tung"ol
sa gaga+ing !agdiri+ang sa !aaralan. -ailangang maging maingat# anya si ,barra sa !agbaba
sa hu"ay at hu+ag lala!it sa bato sa!ag"at maari siyang mamamatay. Na"ilala ni ,barra si
0lias na "aagad namang umalis.
Kabanata ,,,II
Ang Panghugos
,!ina"ita ng taong madila+ "ay Nor Juan "ung !aano niya ma!a!agala+ ang !am!a"ilos ng
"along ang "anyang itinayo.$ito ay mayroong +alang metro ang taas # na"abaon sa lu!a ang
a!at na haligi. Sa haligi na"asabit ang malala"ing lubid "ayaB tila na!a"atibay ng !ag"ayari at
na!a"ala"i. $ng bandang itaas naman ay mayroong banderang ibaiba ang "ulay.Tinignang
mabuti ni Nor Juan "ung !aano ittinaas at ibinababa ang batong mala"i na siyang ilala!at sa
ilalim sa !amamagitan ng !agaayos ng "ahit isang tao lamang. *angganghanga si Juan sa
taong madila+. Nagbubulungan sa !ag!uri ang mga taong nasa !aligid nila.Sinabi ng taong
madila+ "ay Nor Juan na natutuhan niya ang !agga+a ng ma"inarya "ay Don Saturnino na
nuno ni Don )risistomo. ,to !a anya ay maraming nalalaman. *indi marunong mamalo at
magbilad sa ara+ ang "anyang mga tauhan1marunong ding gumising ng mga natutulog at
mag!atulog ng gising.Sa "abilang da"o# mala"ihan ang !aghahanda ni ,barra sa !agbabaon ng
!anulu"angbato ng bahay!aaralan. Sa ilalim ng maraming habong na itinayo ay !a+ang
!uno ng !ag"ain at inumin aalmusalin ng mga !anauhing isaisang sinudo ng mga banda at
musi"o. $ng mga naghanda sa almusal ay mga guro at magaaral.Nagsimulang magbasbas si
Pari Sal4i sa !amamagitan ng !agbibihis ng damit na !ango"asyon. $ng mga mahahalagang
"asulatan naman !ati na ang mga medalya# sala!ing !ila" at reli"ya ay inilulan na sa isang
"ahang ba"al. $ng "ahang ba"alay i!inaso" naman sa bumbong na yari sa tingga.*indi
"umu"ura! si 0lias sa !ag"a"atitig sa taong madila+ na siyang may ha+a" ng lubid. $ng
lubid ay na"atali naman sa isang "alo na magtataas at magbaba ng batogn na ilala!at sa
na"atayong bato sa ibaba. May u"a sa gitna ang bato# Sa u"ang ito ilalagay ang bumbong na
tingga.%ago simulan ang !ag!a!alitada# nagtalum!ati muna sa +i"ang -astila ang al"alde.
Pagda"a5y isaisa ng bumaba ang "ura# mga !rayle # mga "a+ani# ilang mayayamang bisita at
-a!itan Tiyago !ara sa !asinaya. Dahil sa biro nio -a!itan Tiyago at amu"i ng al"alde#
na!ilitan ding bumaba si ,barra. *ustong nasa ibaba ito# nang bigla na lamang humalag!os ang
lubid sa "alo. Nagiba ang buong balang"as at umalumbu"ay ang ma"a!al na ali"abo". Nang
ma!a+i ang uso"# si ,barra ay na"itang na"atayo sa !agitan ng bumagsa" na "alo at ng
batongbuhay.$ng taong madila+ ay tinanghal na isang bang"ay. ,to5y natabunan ng mga biga
na nasa !aanan ni ,barra. 8usto ng al"alde na i!ahuli ang nangasi+a sa !ag!a!aga+a# na
+alang iba "undi si Nor Juan. Pero# na"iusa! si ,abarra na siya na ang bahala sa lahat.
Ma"araang i!agtanong niya si Maria# "aagad na umu+i si ,barra u!ang mag!alit ng damit.,sa
si Piloso!ong Tasyo sa na"asa"si sa magana! na !angyayari. Naon da+ ay isang masamang
simula.
Kabanata ,,,III
Malayang Kaisipan
Panauhin ni ,barra si 0lias. *iningi ni 0lias sa binata na i!aglihim nito ang !agbibigay niya ng
babala sa "anya. ,sa!a# si 0lias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa "anya. ,!inali+anag
din niya na da!at !a ring magingat si ,barra sa!agl"at sa lahat ng da"o ito ay mayruong
"aa+ay." %atas ng buhay ang di !ag"a"asundo. /ahat tayo5y may "alaban# mula sa
!ina"amaliit na "ulisa! hanggang sa tao1 mula sa !ina"adu"ha hanggang sa lalong mayaman at
ma"a!angyarihan#" !agdidiin !a ni 0lias.$ng mga "aa+ay ni ,barra ay naglili!ana sa halos
lahat ng lugar# dahil sa "anyang mga ninuno at ama na nag"aroon don ng mga "agalit# dahil na
rin sa "anyang bala" na !ag!a!atayo ng !aaralan. ,sa sa mga "aa+ay ni ,barra ay ang taong
madila+. &mano5y narinig ni 0lias ang taong madila+ ng sinundang gabi na"i"i!agusa! sa di
"ilalang tao at sinabing "hindi "a"anin ng isda ang isang ito =,barra> tulad ng "anyang ama#
ma"i"ita ninyo."$ng ganitong natu"lasan ni 0lias ay "anyang i"inabahala sa!ag"at "ahit na
i!inagmamala"i ng taong madila+ ang "aalaman sa trabaho. *indi ito humingi ng mataas na
sahod ng mag!risinta "ay Nor Juan. %inanggit ni ,barra na nanghihinayang sa !ag"amatay ng
taong dila+ sa!ag"at marami !a sanang mababatid (buhat sa "anya. Pero# i"inat+iran ni 0lias
na mas"i na mabuhay ang taong madila+ ina"ala niyang matata"asan ang !aguusig ng bulag
na hu"uman ng tao. Subalit sa "amatayan ng Diyos ang humatol at naging hu"om.Sini"a! ni
,barra na tu"lasin ang tunay na !ag"atao ni 0lias# "ung ito ay na"a!agaral o hindi. $ng sagot
ni 0lias ay? Na!ilitan a"ong mani+alang lubos sa Diyos sa!ag"at na+alan na a"o ng ti+ala sa
Diyos. $lam ni 0lias na marami !a ang mga taong gustong "umausa! "ay ,barra "aya
nag!aalam na ito. Pero# nanga"o siyang anumang oras na "ailangan siya ay babali" siya
sa!ag"at mayroon !a siyang tinatana+ na utang na loob "ay ,barra.
Kabanata ,,,IV
Ang Pananghalian
$ng mga "ilalang tao sa San Diego ay mag"ahara! na nanananghalian sa isang mala"ing
ha!ag. Na"alu"lo" sa mag"abilang dulo ng mesa sina ,barra at ang al"alde. Nasa bandang
"anan ni ,barra si Maria at nasa "ali+a naman ang es"ribano. Sa mag"abilang !anig naman
na"alu"lo" sina -a!itan Tiyago# "a!itan ng bayan# mga !rayle# "a+ani at "aibigang dalaga ni
Maria. 8anadong "umain ang lahat ng ma"atangga! ng telegrama sina -a!itan Tiyago# siya5y
"aagad na umalis. Darating ang -a!itan *eneral at magiging !anauhin ni -a!itan Tiyago sa
"anyang bahay.*indi nasasabi sa "able# "ung ilang ara+ na mananatili ang -a!itan *eneral
sa!ag"at ito umano ay mahilig sa bagaybagay na "ata"ata"a. -ung saan na!asuot ang usa!an
ng mga "uma"ain. $ng hindi !agimi" ni Pari Sal4i# ang hindi !agdating ni Padre Damaso#
"a+alan ng "aalaman ng mga magbubu"id ng "obyertos at "ung anong "urso ang i!a!a"uha
nila sa "anilang mga ana".Pata!os na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. /ahat
bumati sa "anya# maliban "ay ,barra. &miinit na ang usa!an noon sa!ag"at nagsisimula ng
ilagay ang mga tsam!an sa "o!a. Nahalata ng al"alde na !anay ang !asaring ni Pari Damaso
"ay ,barra. Sini"a! na ibahin nito ang usa!an# !ero !atuloy ang !ari sa !agsasaring. <alang
"ibo na lamang si ,barra. Pero# nang ung"atin ni Pari Damaso ang tung"lol sa !ag"amatay ng
ama ni ,barrang may "asamang !agaglahi. Sumula" ang dugo ni ,barra. %iglang dinaluhong
niya si Pari Damaso at sasa"sa"in nito sa dibdib. Pero# !inigilan siya ni Maria. 8ulo ang isi! ni
,barra na umalis at ini+an ang mga "asalo sa !ananghalian.
Kabanata ,,,V
Mga /sap'usapan
$ng mga !angyayaring namagitan "ina ,barra at Padre Damaso ay madaling "umalat sa buong
San Diego. Sa mga usa!an# hindi matu"oy "ung sino ang may "at+iran sa dala+a. Nag"a"aisa
ang lahat na "ung naging matin!i si ,barra# hindi sana nangyari ang gayon. Pero# i"inat+iran ni
-a!itan Martin na +alang ma"a!igil "ay ,barra sa!ag"at +ala itong "inatata"utang a+toridad.
*anda ang binata na dungisan ang "amay nito sa sinumang luma!astanganan sa "anyang ama.
Dahil sa maaga! na !agsansala ng "anyang itinanggi at minamahal na si Maria. -aya# hindi
niya itiniloy ang bala" na "itlan hininga si Padre Damaso.,!ina!alagay naman ni Don .ili!o na
hinihintay da+ ni ,barra na tulungan siya sa taumbayan bilang !agtana+ ng utang na loob sa
"abutihang naga+a niya at ng "anyang ama. Nanindigan naman ang "a!itan ng bayan na +ala
silang magaga+a sa!ag"at laging nasa "at+iran ang mga !rayle. $ng ganito# anang Don .ili!o
ay nangyayari sa!ag"at hindi nag"a"aisa at +ata"+ata" ang mga taumbayan samantalang ang
mga !rayle at mayayaman ay nag"a"abu"lodbu"lod.Sa "abilang da"o# "aramihan naman sa
mga babae ay ta"ot na ma+alay sa grasya ng simbahan. Tanging si -a!itana Maria lamang at
!umili "ay ,barra at sinabing "arangalan niya ang mag"aroon ng ana" na magtatangol at
mangangalaga sa sagradong alaala ng yumaong ama. Sa"mal naman ng matinding !ag"ata"ot
ang mga magsasa"a na hindi matuloy ang !ag!a!atayo ng !aaralan sa!ag"at ba+a5t isa sa
"anila ay naghahangad ng ana" na ma"ata!os ng !agaaral. May nagsabing hindi na matutuloy
ang !ag!a!atayo ng simbahan sa!ag"at tina+ag na !ilibustero ng !rayle si ,barra. *indi
naman maintindihan ng mga magsasa"a ang "ahulugan ng Pilibustero.

Kabanata ,,,VI
Ang /nang Suliranin

,sang mala"ing gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi inaasahang !agdating ng
-a!itan*eneral. Si Maria ay !anay ang !agtangis at hindi !ina"i"inggan ang !ayo ng
"anyang ale at ni $ndeng. Paano nga# !inagba+alan si Maria ng "anyang ama na ma"i!ag
usa! "ay ,barra habang hindi !a inaalis ang es"omonyon sa binata.Saglit na umalis si -a!itan
Tiyago sa!ag"at !ina!u!unta ito sa "umbento. Pinatuloy na inaalo naman ni Tiya ,sabel si
Maria sa !agsasabing susulat sila sa Pa!a at magbibigay ng mala"ing limos. Madali namang
ma!a!ata+ad si ,barra sa!ag"at na+alan lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si $ndeng ay
nagboluntaryong gaga+a ng !araan !ara mag"ausa! ang mag"asintahan.Nasa gayon silang
!aguusa! nang bumali" si -a!itan Tiyago. Sinabi nito na inutusan siya ng !ari na sirain ang
"asunduan ng !agiisang dibdib ng mag"asintahan. Si Pari Sibyla ay nagsabi naman na hu+ag
tangga!in si ,barra sa "anyang tahanan at ang utang ni -a!itan Tiyago na PA7#777 sa binata ay
hu+ag ng !abayaran "undi ma+a+ala ang "anyan buhay at "alulu+a.,nalo ni -a!itan Tiyago
si Maria sa !agsasabing ang ina ra+ nito ay na"ita lamang niyang umiya" nang ito5y naglilihi.
,sa !a# anito# may "amagana" si Padre Damaso sa na"ata"dang dumating mula sa 0uro!a at
siyang inilalaan ng maging !anibagong "ati!an ni Maria. Sinda" ang mga "ausa! ni
-a!itanlalo na si Maria na na!ailing lamang# umiiya" at tina"!an ang mga taynga. Pati si
,sabel ay nagalit at sinabihan ang -a!itan na ang !ag!a!alit ng "ati!an ay hindi !arang
nag!a!alit lamang ng baro.Dahil "aibigan ni -a!itan Tiyago ang $rsobis!o. ,minung"ahi ni
Tiya ,sabel na sulatan ito. Pero# sinabi ng -a!itan na ma+a+alang "abuluhan lamang sa!ag"at
ang arsobis!o ay isang !rayle rin at +alang ibang !aunla"an "undi ang mga "a!+a !rayle.
Pag"arrang !agsabihan ng -a!itan si Maria na tumigil na ito sa "angangalngal at ba"a
mamugto ang mga mata. *inara! na niya ang !aghahanda sa bahay.Pamayamaya dumating na
nga ang -a!itan*eneral. $ng buong "abahayan ni -a!itan Tiyago ay nagsimula ng ma!uno
ng mga tao. Si Maria naman ay tuma"bo sa silid at nagdasal sa Mahal na %irhen. Nasa ganito
siyang "alagayan ng !umaso" ang "anyang Tiya ,sabel at sinabing gusto siyang ma"ausa! ng
-a!itan*eneral. Mabigat man sa loob ay untiunti na siyang nagayos ng "ata+an.

Kabanata ,,,VII
Ang Kapitan'(eneral

Pag"adating ng -a!itan*eneral# i!inahana! niya "aagad si ,barra. Samantala# "inausa! muna
niya ang binatang TagaMaynila na nag"amaling lumabas habang nagsesermon sa misa si
Padre Damaso. $ng !aglabas ng binata sa simbahan ay i"inagalit ni Damaso. Namumutla at
nginig ang buong "ata+an ng binata ng !umaso" siyang "ausa!in ng *eneral. Ngunit# ng
lumabas na ito# na"angiti na siya. ,to ay tanda ng mabuting ugali ng -a!itan*eneral1.
Mayroon siyang !anahon basta sa "atarungan.Pag"alabas ng binata# i!ina!aso" na ng "aga+ad
ang mga re4eren'ia na sina Pari Sibyla#Pari Martin#Pari Sal4i at iba !ang mga !rayle. Numu"o
ang mga ito at nagbigay galang sa *eneralJDahil hindi "asama si Padre Damaso# hinana!
siya ng heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Pari Sal4i na may sa"it ang hinahana!. $ng
sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina "a!itan tiyago at Maria.Pina!urihan ng
*eneral si Maria dahil sa gina+a nito sa !ananghalian. -ung hindi dahil sa "anya # maaring
nautas na si ,barra si Padre Damaso. Sinabi ng *eneral na "ailangang tumangga! ng
gantim!ala si Maria na "agyat namang tumutol.Smantala# i!inahayag ng "aga+ad na dumating
na si ,barra at na"ahanda na siyang humara! sa *eneral. Na!ansin ng *eneral na medyo
nabalisa si Maria# -aya sinabi niyang nais itong ma"ahara! bago umaalis !atungong 0s!anya.
Sinabi naman niya sa al"alde na samahan siya nito sa !aglilibot.*indi matiis ni Pari Sal4i na
i!aalala sa *eneral na si ,barra ay e;'omulgado. Pero#hindi siya !ina!ansin nito at sa hali!
sinabi ng *eneral na i!aabot "ay Padre Damaso ang !angangamusata na gumaling ito "aagad.
Na!amaang ang mga re4eren'ia at sabay sabay na nag!aalam. Na"asalubong nila ang
!ag!anaog ni ,barra. Ngunit hindi sila nag"a"ibuan. Mata lamang ang nagusa!.Pag"a"ita ng
*enaral "ay ,barra mabilis niya itong "inamayan at sinabing tama lang ang "anyang gina+a
lalo na ang gina+ang !agtatanggol sa alaala ng ama. Tiniya" niya na "a"ausa!in ang
arsobis!o tung"ol sa !ag"a"ae;'umulgado ni ,barra.Sa !ag"u"u+ento# lumita+ na nag"a!alad
si ,barra na ma"atag!o ang !amilya ng "a!itan *eneral noong siya nag!unta sa Madrid.
Tinanong ng *eneral "ung +ala man lang liham na tagubiling dala si ,barra !ara sa "anya.
*indi na "ailangan ito# ani ,barra sa!ag"at lahat da+ ng mga Pili!ino ay tinagubilin sa
*eneral. Sa !ag!a!ahayag ni ,barra ng "anyang sariling !anana+ sa buhay# nag!amuni ng
*eneral na matalino ang binata. ,namu"i niya itong i!agbili ang lahat lahat na ariarian at
sumama na sa "anya sa 0s!anya sa!ag"at hindi nababagay ang "anyang "aisi!an sa Pili!inas.
Pero#sinasabi ni ,barra na higit na matamis ang mamuhay sa bayang sinilangan at !inamuhayan
din ng mga magulang nito.Pinahalagahan ng *eneral ang !aninindigan ni ,barrasa!ag"at
inaa"ala niyang higit nga niyang "ilala ang Pili!inas "aysa sa "anya. Nang maalala niya si
Maria# sinabi ng *eneral "ay ,barra na !untahan na niya ang "anyang "asintahan at
itagubilinang !a!aroonin sa "anya si "a!itan tiyago.,!inagugunita niya "ay ,barra na samahan
siya sa !amamasyal. Tumango si ,barr at umalis na. -a!agda"a#tina+ag ng *eneral ang mga
"aga+ad at sumunod ang al"alde. Sinabihan ng *eneral ang al"alde na hindi na "ailangang
maulit !a ang nagana! na !ananghalian at ibigay ang lahat ng "alu+agan "ay ,barra sa
!agsasa"atu!aran ng "anyang mga mabubuting layunin. *u+ag ding !a"ialaman si ,barra#
mariing !autos !a ng *eneral.Tumango ang $l"alde sa tinuran ng *eneral. Nanga"o siyang
!angangalagaan din ang "aligtasan ni ,barra. Nang dumating si tiyago "aagad na binati siya ng
*eneral dahil sa !ag"a"aroon ng "a!uri!uring ana" at marangal na
manunungangin.Nag!risinta !a ang *eneral na maging ninong sa "asal. Samantala# "aagad na
hinana! ni ,barra sa Maria. -umato" siya sa silid ni Maria sa!ag"at naririnig niya ang boses
nito. Pero# hindi binu"san ang !into at sa hali! ay si Sinang ang sumili!. Sinabi ni Sinang na
isulat na lamang ni ,barra ang sasabihin sa!ag"at !a!unta sila sa dulaan. Nagta"a si ,barra.
Kabanata ,,,VIII
Ang Prusisyon
$ng na"a"atulig na !a!uto" at sunodsunod na !agdu!i"al ng mga batinga+ ay nagbabadyang
inilabas na ang !rusisyon. $ng mga binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding !arol.
-asamang naglala"ad ni -a!itan *eneral ang mga "aga+ad# si -a!itan Tiyago# ang al"alde#
ang al!eres at si ,barra at !atungo sa bahay ng "a!itan. Nag!atayo ang "a!itan ng isang "ubol
sa hara! ng "anyang bahay u!ang !agdausan ng !agbigas ng tulang !a!uri o loa sa !inta"asi
ng bayan. -ung hindi lamang sa imbitasyon ng -a!itan *eneral# mas gusto ni ,barra na
manatili na lamang sa tahanan ni -a!itan Tiyago u!ang ma"asama niya si Maria.Nangunguna
sa !rusisyon ang taltong sa"ristan na may ha+a" na mga seryales na !ila". -asunod nila ang
mga guro# magaaral at mga batang may daladalang !arol na !a!el. $ng mga ag+asil at
tinitini naman ay may dalang mga !amalo u!ang gamitin sa sinumang mani"si" o humi+alay
sa hanay. Mayroon din silang "asama na namimigay ng libreng "andila !ara gamiting !ang
ila+ sa !rusisyon.$ng mga santong !inu!rusisyon ay !inangungunahan ni San Juan %autista.
Sumunod si San .ran'is'o# Santa Maria Magdalena# San Diego De $l'ala at ang !ina"ahuli ay
ang Mahal na %irhen. $ng "aro ni San Diego ay hinihila ng anim na *ermano Ter'ero.,nihinto
ang mga "aro at andas ng mga santo sa ta!at ng "ubol sa !agdadarausan ng loa. Mula sa tabing
may isang batang lala"ing may !a"!a"# na"abotang !angabayo# na"abanda at may big"is ang
lumabas. Pag"ata!os na bumig"as ng !a!uri ang bata sa +i"ang /atin# -astila at Tagalog ay
!inag!atuloy ang !rusisyon hanggang sa ma!ata!at sa bahay ni -a!itan Tiyago. $ng lahat ay
natigilan sa magandang !aga+it ni Maria )laria ng $4e Maria ni 8ounod sa sali+ ng
"anyang sariling !iyano. -ung na!atigil si Padre Sal4i sa ganda ng tinig ni Maria )lara. *igit
na na"adama ng "alung"utan si ,barra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng "asi!hayuan
ng "asintahan. Saglot na na!utol ang !agmunimuni ni ,barra nang !alalahanan siya ng "a!tian
*eneral tung"ol sa imbitasyon nitong ma"asalo sa !ag"ain u!ang !agusa!an ang !ag"a+ala
nina %asilio at )ris!in.
Kabanata ,,,I,
Si Donya Consolaion
-ahit na na!ata!at ang !rusisyon sa bhay ni Donya )onsola'ion ay !inid na !inid. Nang
umagang iyon# ang asa+a na al!eres at !araluman ng mga gu+ardiya sibil ay hindi
na"a!agsimba. Paano hindi siya !inayagang lumabas ng "anyang asa+a. ,"inahihiya ng
al!eres ang "ata+ata+ang !agdadamit nito. $ng "anya namang amoy "atulad ng "alaguyo ng
mga gu+ardiya sibil. Pero# !ara sa sarili ni Donya )onsola'ion siya ay higit !a ngang maganda
"aysa "ay Maria )lara.5$ng i!inag!u!uto" !a ng damdamin ng Donya bu"od sa siya ay hindi
!inayagang lumabas ng bahay ay ang !angyayaring sobra "ung ali!ustain at murahin siya ng
al!eres. Su"lam na su"lam ang Donya at iniisi! "ung !aano ma"a!aghiganti. $ng !agdilidili
niya ay na"a!agbigay sa "anyang ng ibayong ngitngit.Nang ara+ ngang iyon# bago dumaan
ang !rusisyon# i!inasara niya sa bantay ang lahat ng mga bintana at nag!asindi !a ng ila+.
,nutusan din nitong hu+ag mag!a!aso" mas"i sinuman. Pina"andado niyang mabuti !ati
!intuan. *abang nagiisi! ang Donya narinig niyang umaa+it si Sisa na dala+ang ara+ ng
na"u"ulong sa "+artel. Pina!aa"yat ng Donya si Sisa u!ang !a"antahin. Palibhasa# sa +i"ang
"astila ang utos ng Donya# hindi ito mauna+aan ni Sisa. ,sa !a hindi matino ang isi!# isa na
siyang bali+.-inuha ng Donya ang latigo ng al!eres at muling inutos na "umanta si Sisa. Pero#
hindi sumunod si Sisa. Dahil dito# inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin "ay Sisa ang
gusto nitong mangyari. -umanta si Sisa ng -undiman ng 8abi. $ng a+it ay tumalab sa
damdamin ng Donya at na"a!agsalita ng Tagalog. Na!amaang ang sundalo# hindi niya su"at
a"alain na marunong ng Tagalog ang Donya. Na!ansin ng Donya ang !ag"amaang ng "a+al#
"aya galit na !inaalis ito. %inalingan ng Donya si Sisa at sa !ili!it na !angangastila ay inutusan
itong magbaile o sumaya+.Nang hindi sumunod si Sisa# !inalo niya ito sa binti at !aa.
Nabu+al si Sisa at nagisi ang mani!is nitong damit "asabay ng !aglabas ng dugo mula sa
naba"ba" na sugat. Nasisiyahan ang Donya sa gayong tana+in. $ng "anyang galit ay
naibunton niya "ay Sisa.*indi na!ansin ng Donya ang !agdating ng al!eres na !asi"ad na
binu"san ang na"asarang !intuan. Pag"a"ita ng al!eres "ay Sisa# sinagilahan ito ng
!angangatal ng "ata+an sa galit at namutla. %umalasi" ang "anyang mu"ha. Ngunit# !arang
+alang anuman ito sa Donya. Tinanong !a niya ang al!eres "ung ba"it hindi man lang da+
bumati ito sa "anya. *indi sumagot ang al!eres. ,nutusan niya ang bantay na bigyan ng damit
at !ag"ain si Sisa. -ailangang gamutin din ang mga sugat nito# bigyan ng magandang higaan
at hu+ag lala!astanganin. $ng dahilan si Sisa ay na"ata"dang ihatid sa tahanan ni ,barra
"inabu"asan din.Sa "abilang da"o# "ung mag"aroon man ng "agas!angan ng ugali si Donya
)onsola'ion yaon ay bunga ng "anyang "a+alan ng sa!at na edu"asyon. Siya ay dating
labandera lamang ng mga sundalo na ma!angasa+a niya ang al!eres na nuon ay isa lamang
"abo.
Kabanata ,"
AngKarapatan at "a-as
Magii"asam!u na ng gabi ng !aisaisang sindihan ang mga "u+itis. $ng huling !aila+ ay
!arang bul"an habang ang daan ay nalili+anagan ng Flu'es de %engala5 na siyang nagsisilbing
ila+ sa mga taong naglala"ad !atungo sa li+asang bayan.Mala"i ang entabladong !agdarausan
ng dula. $ng nangasi+a sa !alabas ay ang Tinienti Mayor na si Don .ili!o sa!ag"at ang
-a!itan ay nasa sugalan. -ausa! ng Tiniente si Piloso!ong Tasyo at na"asentro ang "anilang
!aguusa! na nagbibita+ na ang Don sa "anyang tung"ulin. Danga5t nalamang hindi tinangga!
ng al"alde ang !agbibiti+ nito. Saglit na!utol ang !aguusa! ng dala+a ng dumating si Maria
)lara "asama ang mga "aibigan. -asunod nilang dumating ang "ura at ilang "astila. ,saisa
silang inihatid sa u!uan ng tiniente.Nagsimula na ang !alabas sa !amamagitan ng tambalang
tinig nina )hananay at Marianito ng F)ris!ino dela )omare5. $ng !ansin ng lahat ay nasa
entablado maliban "ay Pari Sal4i na +alang "ura! na na"atitig "ay Maria )lara.Ta!osna na
ang unang bahagi ng dula nang !umaso" si ,barra. &mugong ang bulungan# !ero hindi ito
!inansin ni ,barra. Malugod na binati niya ang "asintahan at ang mga "asama nito. Tumindig si
Pari Sal4i o ang -ura at hiniling "ay Don .ili!o na !aalisin si ,barra. Ngunit# hindi sumunod
ang Don at sinabing hindi niya magaga+a ang gayon sa!ag"at nagabuloy ng mala"i si ,barra.
,sa !a# anang Don hindi siya natata"ot sa gaga+in ng "ura sa!ag"at magha!ong "au"ausa! ng
-a!itan *eneralat ng $l"alde ng lala+igan si ,barra. -aya# +ala itong da!at i!angamba.
Na!ilitan umalis ang -ura at ang mga "asama nito. May ilang tao na luma!it "ay ,barra at
sinabing hu+ag !ansinin ang !aglisan ng "ura# sa!ag"at ang mga ito ang nagsasabing si ,barra
ay es"umulgaldo. Dahil dito# naitanong ni ,barra na sila ay nasa !anahon !a ng edad
Media.Nila!itan ni ,barra ang mga dalaga at nag!aalam na ilang sandali siyang ma+a+ala
sa!ag"at mayroong nalimutang ti!anan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nanga"o si ,barra na
baba"i" na lamang siya. Pa!alabas na si Neyeng u!ang sumaya+# nang luma!it ang dala+ang
sibil "ay Don .ili!o at i!inatitigil ang !alabas dahil hindi ra+ ma"atulog sa ingay ang al!eres
at si Donya )onsola'ion. Pero# hindi !inagbigyan ang "ahilingan ng mga sibil at nata!os na
ang dula. Pero# bigla na lang nag"agulo.May dala+ang sibil na hinagad ang mga musi"ero
u!ang !igilin ang !alabas !ero ang mga ito ay nahuli ng mga "u+adrilyero na "atulong ni Don
.ili!o. Tiyem!o namang na"abali" na si ,barra. -aagad na hinana! niya si Maria. -uma!it na
sa bisig ni ,barra ang mga nasinda"na dalaga. <alang tigil naman sa "auusal ng letania sa latin
si Tiya ,sabel. $ng mga sibil na inihatid ng mga "u+addrilyero sa tribunal ay !inagbabato ng
mga tao. May mga !ulutong ng mga "alala"ihan na nagbabala" ng masama sa mga sibil. Pero#
!ina"iusa!an sila ni Don .ili!o na hu+ag ng !alalain !a ang !angyayari. Ngunit# hindi siya
!inansin. -aya "ay ,barra siys na"iusa!. Sinabi ng binata na +ala siyang magaga+a.
Pina"iusa! ni ,barra si 0lias na !untahan ang mga "alala"ihang nagbabala" ng masama.
Na!ahinuhod naman ng !iloto ang mga lala"i na hu+ag ng ituloy ang "anilang mga binabala".
,saisa ng nagsialisan ang mga tao.Mula naman sa "inaroroonan ni Pari Sal4i# na"ita niya ang
buong !angyayari sa li+asan. Dumating din ang "anyang utusan na nagbalita rin tung"ol sa
nangyaring "aguluhan.%igla na lamang na"ita ni Pari Sal4i sa "anyang !angitain na si Mari
)lara ay +alang malaytao# !ang"o ni ,barra at na+ala sila sa "adiliman. *alos nag"andahulog
siyang bumaba sa "umbento at nagtuloy sa li+asan. Ngunit# +ala ng tao. %inubulya+an siya
ng mga "astila# !ero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni -a!itan Tiyago.
Sa na"a!inid na durunga+an nabanaagan niya ang mga anino nina Maria )lara at Tiya ,sabel.
$ng !ag"abahala sa dibdib ng !ari ay untiunting na+ala. /igtas sa "a!ahama"an si Maria.
%umali" na sa "umbento si Pari Sal4i.
Kabanata ,"I
Dala.ang Dala.a
Dahil sa nangyari hindi dala+in mg anto" si ,barra# "aya naisi!an nitong guma+a sa "anyang
laboratoryo. Pamayamaya !umaso" ang "anyang utusan at sinabing mayroon siyang
!anauhing tagabu"id. Pina!atuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. $ng "anyang
!anauhin ay si 0lias.Tatlo ang !a"ay ni 0lias sa !ag!unta niya "ay ,barra. &na# ay u!ang
i!aalam na nilalagnat o may sa"it si Maria )lara. ,"ala+a# mag!a!aalam na siya "ay ,barra
sa!ag"at na"ata"da siyang magtungo sa %atangas at i"atlo# itatanong niya sa binata "ung +ala
itong i!agbibilin sa "anya. *inangad ni ,barra ang malu+alhating !aglala"bay ni 0lias.*indi
na"atiis si ,barra "ung !aano na!atigil ni 0lias ang "aguluhan nangyari sa li+asan. Sinabi ni
0lias na "ilala niya ang mag"a!atid na namumuno sa !anggugulo. $ng mga ito ay mga sibil.
$ng ama ng mag"a"a!atid na !atayin sa !alo ang mga sibil na nanggulo sa li+asan. Pero dahil
sa may utang na loob ang mag"a!atid "ay 0lias# sila ay madaling na!a"iusa!an nito. *indi na
"umibo si ,barra# "aya nag!aalam na si 0lias.Nagbihis at nanaog na si ,barra habang sinisisi
ang sarili sa !ag"a"asa"it ng "asintahan. Tutungo siya sa bahay ni -a!itan Tiyago. Sa daan
na"asalubong niya ang isang maliit na lala"ing na"aitim at may !ilat sa "ali+ang !isngi. ,to ay
si /u'as at "a!atid ng taong madila+ na namatay sa !aghuhugos ng unang bato sa !aaralan.
Nabanas ng husto si ,barra sa !angungulit ni /u'as na "ung mag"ano ra+ ang ibabayad sa
!amilya ng "anyang "a!atid. Sinabi ni ,barra na magbali" na lamang si /u'as dahil dadala+
ito sa isang maysa"it. S"a na nila !inagusa!an ang tung"ol sa !agbabayad. Mauubos na ang
!agtitim!i ni ,barra# "aya tinali"uran niya "aagad si /u'as.Sinundan ng masamang tingin ni
/u'as si ,barra sabay bulong sa sariling si ,barra ay a!o nga talaga ng nagbilad sa init sa
"anyang ama at iisa ang dugong nananalaytay sa "anilang mga ugatJ subalit "a!ag ito
=,barra> ay mahusay magbayad ng mataas# sila ay magiging mabuting "aibigan.
Kabanata ,"II
Ang Mag'asa.ang De Espada!a
Malung"ot sa bahay ni -a!itan Tiyago sa!ag"at may sa"it si Maria. Pinaguusa!an ng
mag!insang Tiya ,sabel at -a!itan Tiyago "ung alin ang mabuting bigyan ng limos# ang "rus
sa Tunasan na luma"i# o ang "rus sa Matahong na nag!a!a+is. Nais malaman ni Tiyago "ung
alin sa dala+ang ito ang higit na ma!aghimala. Na!agdesisyonan na !arehong bigyan ng limos
ang dala+ang ito u!ang gumaling "aagad ang "aramdaman ni Maria. Natigil ang !aguusa! ng
mag!insan nang mayroong tumigil sa hara! ng bahay. $ng dumating ay sina Dr. Tibur'io de
0s!adana# na inaana" ng "amagana" ni Pari Damaso at tanging "alihim ng lahat ng ministro
sa 0s!anya.,naasahan ni Tiyago ang mga dumating na !anauhin. Pag"ata!os na mai!a"ilala ni
3i'torina si /inares# sinamahan sila ni Tiyago sa "ani"anilang silid.Sa biglang tingin#
aa"alain na si Donya 3i'torina ay isang Oro:ea. Siya ay isang ginang na may edad na 4A# !ero
i!inamamalitang siya ay @6 taong gulang lamang. Nuong bata at dalaga !a siya at "a!ani
!ani+alang maganda ito. -aya# hindi siya nag!asilo sa mga lala"ing Pili!ino at ang
!inangara! niyang ma!angasa+a ay isang dayuhan. ,sa siyang so'ial 'limber at ibig na
ma!abilang sa mataas na antas ng li!unan. Ngunit# ang bitag na inihanda niya ay +alang
nasilo. Nalagay siya sa !angangailangan na "ailangang ma"a!angasa+a siya ng dayuhan.
Na!ilitan siyang masiyahan sa isang maralitang -astila na taga0s!anya itinaboy ng bayang
0;tremadura at i!inad!ad ng "a!alaran sa Pili!inas. $ng "astilang ito ay Tibur'io de 0s!anada
na may @A taong gulang#ngunit mu"ha !ang matanda "ay Donya 3i'torina.Na"arating siya sa
Pili!inas sa"ay ng bar"ong Sal4adora. Sa bar"o dumanas siya ng "ata"otta"ot na !ag"ahilo at
nabalian !a ng !aa. Nahihiya na siyang magbali" sa 0s!anya# dahil i!inasya na niyang manatili
sa Pili!inas. 0"sa"tong 1A ara+ siya sa bansa nang matangga! siya sa trabaho dahil sa tulong
ng mga "ababayang -astila. Sa!ag"at hindi naman siya nagaral !inayuhan siya ng mga
"ababayan na humana! nang magandang "a!alaran sa mga lala+igan at mag!angga! na isang
medi"o na ang tanging !uhunan ay ang !agiging "astila. $ya+ sana niyang sumunod dahil
nahihya siya# !ero dahil sa gi!it na gi!it na siya#+ala siyang ma!ag!i!ilian "undi sumunod sa
!ayo.Siya ay dating nagtatrabaho sa !agamutan ng San )arlos bilang taga!agbaga ng mga
!ainitan at taga!as!as ng ali"abo" sa mga mesa at u!uan !ero +ala talagang "aalamalam sa
!anggagamot. Sa una mabana ang singil. /umalaon !ataas ng !ataas# sinamantala niya ng
husto ang !agtiti+ala ng mga ,ndio. Dahil dito# umaasa siya na tuloytuloy na ang "anyang
!agyaman. Ngunit# nagsumbong ang mga tunay na medi"o sa Protomedi"o de Manila na siya
ay !e"eng do"tor. Na+alan na siya ng !asyente. %abali" na sana siya sa !amamalimos sa mga
"a"ilala5t "ababayan subalit na!angasa+a nga niya si Donya 3i'torina.Pag"a"asal# lumi!at
sila sa Santa $na at dito idinaos ang "anilang !ulutgata. ,lang ara+ ang nagtagal bumili ng
aranya at "aromata si Donya 3i'torina at matutuling "abayo mula sa $lbay at %atangas !ara sa
gamit nilang magasa+a. %inihisan din niya ng husto ang asa+a !ara magmu"hang "agalang
galang. $ng Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang isang Oro:ea. Nag!usod
0s!anyola at naglagay ng mga !alamuti sa "ata+an. ,lang bu+an ang lumi!as# ,!inamalita
niyang siya ay naglilihi at sa 0s!anya mangangana" sa!ag"at aya+ i!angana" ang ana" na
tata+aging rebolusyunario. $ng "anyang !angalan ay dinagdag din ng de# "ayat na"alimbag sa
mga tarheta nito ang 3i'torina delos Reyes de 0s!anada.Dumaan ang tatlong bu+an# ang
inaasahang !agbubuntis ng Donya ay naunsyami "ayat +ala siyang maga+a "undi ang
manatili sa "lu!aing ito ng mga sal4a9e." $ng gina+a niya ay nag!atingin sa mga hilot at
manggagamot# ngunit +ala ring nangyari. *indi siya nag"aana".Dahil siguro nadis!erada ang
Donya sa hindi !ag"a"aroon ng ana"# naibunton niya ang "anyang ngitngit sa asa+a nito.
Parang maamong "ordero ang Don# "ahit na ano ang ga+in ng Donya hindi ito na"a"arinigan
ng re"lamo# "a!ag nagagalit ang Donya# nilalabnot niya ang !ustiso ng asa+a at "ung minsan
nama5y hindi niya i!ina!ahintulutan lumabas ng bahay.,sang ara+# naisi! ng Donya na ang
asa+a ay da!at na maglagay ng titulong medi'ina at 'irugia. Tumutol ang Don sa!aga"at
!ameme"e na naman ang gaga+in niyang !anggagamot. Ngunit# +ala siyang maga+a at
sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini5t hindi# siya ay $nder de Saya.Nag!au"it sa
marmol ang Donya ng "aratulang may na"asulat na?DO)TOR D0 0SP$D$P$#
0SP0),$/,ST$ 0N TOD$ )/$S0 D0 0N.0RM0D$D0S at ito ay i"inabit sa "anyang
bahay.Naisi! din ng Donya na "umuha ng taga!angasi+ang "astila sa "anyang mga ariarian
sa!ag"at hindi niya !inag"a"ati+alaan ang mga Pili!ino. ,!ina"aon naman ng Don ang
!amang"in si /inares na nagaaral ng !ag"amananggol# sa gastos ng Donya.QQQSamantala sila
ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Sal4i. Dati ng "a"ilala ng magasa+a ang !ari# "aya si
/inares na lamang ang "anilang i!ina"ilala. -aagad sinaba"an na ni Donya 3i'torina ang
!amimintas sa mga taglala+igan at !inangalanda"an na "aututang dila nila ang al"alde at ng
iba !ang nasa mataas na !oder sa estado.Pero# namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na
"adadala+ lamang ng -a!itan C *eneral sa "anilang tahanan. *alos hindi ma"a!ani+ala ang
Donya. 8ayun!aman# dahil sa +ala na siyang maga+a sinabi na lamang na nanghinayang siya
at hindi "aagad nag"asa"it si Mari disin sanay5y na"adau!ang !alad nila ang *enerl.Nang
mata!os ang "anilang !aguusa!# !inuntahan nila si Maria na noon ay na"ahiga sa isang
"amagong na na"au"urtinahan ng husi at !inya. $ng ulo ni Maria ay may taling !anyo na basa
ng agua 'olonia at na"a"umot ng !uti. Nasa tabi ang dala+ang "aibiganng babae at si $ndeng
na may ha+a" ng !un!on ng azu'ena.Naitanong naman ni /inares "ay Pari Sal4i "ung saan si
Padre Damaso# sa!aga"at may dala itong sulattagubilin !ara rito. Sinabi ni Sal4i na dadala+
ito "ay Maria "aya na!anatag ang loob ni /inares.Pinulsuhan ng Don si Maria# tiningnan ang
dila at sinabing may sa"it ito# ngunit ma!a!agaling. $ng iniresetang gamot niya ay? Sa &maga
ay liBuen at gatas# Jarabe de altea at dala+ang !ildoras de )inaglosa. Sinamantala ito ng
Donya at i!ina"ilala si /inarez na nabigla sa!ag"at na"atoun ang "anyang mga mata at isi!
"ay Maria na lubhang nagagandahan.
Kabanata ,"III
Mga Bala- o Panu-ala

Tuloytuloy si Padre Damaso sa "amang "inahihigan ni Maria at luhaang sisnabi sa "$na" "o#
hindi "a mamamatay."Nagta"a si Maria sa na"itang anyo ng !ari. $ng mga na"a"a"ilala sa
!rayle ay halos hindi rin ma"a!ani+ala na ang !aring may magas!ang na ugali at mati!unong
anyo ay mayroon !alang gayong "alambot na damdamin ng !ari. Tumindig si Pari Damaso at
nag!unta sa silong ng balag sa ilalim ng bal""onahe at umiya" na !arang batang ibunulalas
ang lahat ng sama ng loob. Dahil dito# nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng !ari ang
inaana" na si Maria.Nang "umalma na ang damdamin ng !ari# i!ina"ilala ni Donya 3i'torina
si /inares. Sinabi ni /inares na siya ay anaana" ng baya+ ni Damaso na si )arli'os. ,binigay
ni /inares ang sulat sa !ari na binasa naman niya. /umita+ na si /inares ay nangangailangan
ng trabho at ma!a!angasa+a. $yon "ay Damaso madali niyang maihana! ng trabaho ang
binata sa!ag"at ito ay tinangga! na abogado sa &ni4ersidad )entral. Tung"ol naman sa !ag
aasa+a# sinabi ni Damaso na "a"aua!in nila si Tiyago.Nai+an si Pari Sal4i na malung"ot at
nagmumunimuni. Nagitla na lamang siya nang batiin ni /u'as# na hinihingi umano ng !ayo
tung"ol sa !ag"amatay ng "anyang "a!atid. Nagdrama ng husto si /u'as# !ilit na nag!a!atulo
siya ng luha nan isalysay niya ang !a"i"i!ag"ita niya "ay ,barra at binigyan lamang ng
PA77.77 !ara sa !ag"amatay ng "anyang "a!atid. Nagalit ang !ari sa "adramahan ni /u'as#
"aya !inagtabuyan niya ito at !asalamat siya5t hindi siya i!inabilanggo ni ,barra. &malis na
bumubulongbulong si /u'as.
Kabanata ,"IV
Pagsusuri sa Budhi
?
Nabinat si Maria !ag"ata!os na ma"a!ag"um!isal. Sa "anyang !ag"ahibang +alang
sinasabing !angalan "undi ang !angalan ng "anyang inang hindi man lamang na"i"ilala.Siya
ay binabantayang mabuti ng "anyang mga "aibigang dalaga. Si Tiyago naman ay nag!amisa at
nanga"o na magbibigay ng tung"od na ginto sa %irhen ng $nti!olo. &ntiunti namang bumaba
ang lagnat ni Maria.Ta"angta"a naman si Don Tibur'io sa naging e!e"to ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa "asiyahan ni Donya 3i'torina hindi niya nilabnot ang !ustiso ng
asa+a.,sang ha!on na!agusa!an ang na"ata"dang !ag li!at ng !aro"ya ni Pari Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni -a!itan Tiyago na ang ganitong !ag"a"alayo ng !ari ay labis na
daramdamin ni Maria sa!ag"at !ara na rin niya itong ama. ,!inali+anag din niya na ang
!ag"a"asa"it ng dalaga ay bunga ng mga !angyayari noong !ista. Sinabi naman ng "ura na
mabuti nga ang di !ag !a!ahintulot ng "a!itan na mag "ausa! ang ana" at si ,barra. Pero#
tinutulan ng Donya ang ganitong !anana+ ng dalaga sa!ag"at matibay ang "anyang
!anini+ala# na si Don Tibur'io ang na"a!ag!agaling "ay Maria.*indi !inansin ni Pari Sal4i
ang Donya at sa hali! sinabi niya na mala"i ra+ ang naga+a ng !angungum!isal sa!ag"at daig
ng isang malinis na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng !inatutunayan na ng maraming
!ag"a"aton. Dahil dito# nabanas ang Donya at iminung"ahi niya "ay Pari Sal4i na gamutin ng
"anyang "um!isal Si Donya )onsulation na asa+a ng al!eres.*indi umimi" ang !ari at sa
hali! ay tinagubilinan niya si -a!itan Tiyago na i!ahanda "ay Tiya ,sabel si Maria sa isang
!angungum!isal muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng 4iati'o "inabu"asan u!ang tuloy
tuloy na ang "anyang !aggaling.Samantala#!inainom ni Sinang si Maria ng isang !ildoras na
mula sa bumbong na "ristal at bilin ng do"tor ay itigil ito "aag na"a"aramdam siya ng
!amimingi. ,tinanong ni Maria "ay Silang "ung hindi sumulat si ,brra. Sumagot si sinang na
abala si ,barra sa !agaasi"aso na ma!ata+ad ng arsobis!o ang "anyang e"s"umunyon. Saglit
na natigil ang "anilang !agHuusa! sa!ag"at siyang !ag!aso" ni Tiya ,sabel u!ang ihanda muli
si Maria na sulatan niya si ,barra at sabihing limutin na niya ito. Di na"a!ag tanong si Sinang
dahil nagsisimula na si Tiya ,sabel# si Maria naman ay nagiisi! ng mga "asalanan. %inasa ni
Tiya ,sabel ang sam!ung utos. Pag"araan ay nagtulos ng isang mala"ing "andila sa hara! ng
altar ng mahal na %irhen.Nagtagal ang "um!isalan sa gabing iyon. Na!ansin ni Tiya ,sabel na
sa hali! na ma"inig ang !ari sa sinasabin ni Maria# tila ba binabasa ang nasa isi! ng dalaga.
Nung lumabas ng silid si Pari Sal4i# ito ay namumutla at na"a!angagat labi# "unot ang nuo at
!a+isan. Sa malas# siya ang "inum!isalan na di nagtamo nag !ata+ad.
Kabanata ,"V
Ang mga Pinag'uusig
Nag!unta sa -agubatan si 0lias at hinana! si -a!itan Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lala"i
sa yungib na tila nasa ilalim ng lu!a. Nag ma"ita ni 0lias ang Matandang Pablo natatalian ang
ulo ng isang big"is na "ayong may bahid ng dugo. -ayat na nag"ilala silang dala+a. May
anim na bu+an na nang huli silang mag"ita. Noon# ayon -ay matandang Pablo siya ang
naaa+a -ay 0lias. Subalit# ngayon nag"a!alit sila ng !u+esto. Si 0lias ay mala"as
samantalang ang matanda ay sugatan at lugami sa hira! ng "ata+an at "alooban. May 1A ara+
na ara+ na naibalita "ay 0lias ang sina!it ni -a!itan Pablo. -atunayan# !inaghana! siya nito
sa "abundu"an ng dala+ang lala+igan. $t ngayon nga ay "anyang natag!uan.
,!inali+anag ni 0lias sa -a!itan na nais niya itong isama sa lu!ain ng mga dibinyagan u!ang
doon na manirahan nang !aya!a "ahit na malayo sa sibilisasyon# yaman din lamang da+
+alang nangyari sa "anyang !aghahana! sa ang"ang nag!ahama" sa "anyang !amilya.
%inigyang diin ni 0lias na magturingan na lamang silang dala+a bilang magama yayamang
!areho na silang nagiisa sa buhay. &miilig lamang ang matanda sa "ahilingan ni 0lias at
sinabing +ala siyang dahilan !ara mag!anibagong buhay sa ibang lu!ain. -ailangan niyang
mai!aghiganti ang "alu!itang sina!it o !ag"amatay ng "anyang dala+ang ana" na lala"i at
isang babae sa "amay ng mga buhong. Nuon anya# siya ay isang du+ag ngunit# dugo at
"amatayan ang isinisiga+ ng "anyang budhi dahil sa "aa!ihang "anyang natamo. -arumal
dumal ang sina!it ng "anyang mga ana" "aya ganito na lamang ang "anyang !ag!u!uyos.
$ng "anyang ana" na dalaga ay !inagsamantalahan at inilugso ang "a!urihan ng isang alagad
ng simbahan. Dahil dito# nagsiyasat ang dala+a niyang ana" na lala"i. Pero# nag"aroon ng
na"a+an sa "umbento at ang isa niyang ana" ay sinu!long. $ng ana" niyang ito ay ibinitin sa
"anyang buho" at narinig niya ang siga+# daing at !agta+ag sa "anya# !ero siya ay nasanay sa
buhay na tahimi" ay naging du+ag at hindi nag"aroon ng la"as ng loob na !umatay o
mag!a"amatay. $ng !aratang na !agnana"a+ sa "anyang ana" ay di na!atunayan# isa lamang
mala"ing "asinungalingan. $ng "urang nag!aratang ay inili!at sa ibang lugar.Pero ang
"anyang ana" ay namatay sa sobrang !ahira! na dinanas.
$ng isa naman niyang ana" ay hindi du+ag at !ingambahan na siya ay maghihiganti dahil sa
sina!it ng dala+amg "a!atid. ,to ay hinuli ng mga a+toridad dahil na"alimutan lamang niyang
magdala ng sedula. ,to ay !inahira!an din hanggang sa mag!ati+a"al na lamang. Ngayon#
+ala ng nalalabi sa "anya "undi bababa ng bayan u!ang maghimasi" at ma"a!aghiganti. *indi
naman siya nagiisa# marami siyang "aanib na "a!+a rin !inaguusig ng a+toridad. $ng mga
ito ang bumubuo sa "anyang !ang"at na !inamumunuan. $t sila ay naghihintay lamang na
tamang tiyem!o at ara+ u!ang lumusob.
Nauna+aan ni 0lias ang !aninindigan ni "a!itan Pablo# siya man da+ ay tulad nito na sa
!angambang ma"asugat nang +alang "inalaman# "inalimutan niya ang !aghihiganti. Pero# !ara
sa "a!itan# ang !aglimot ay lubhang na!a"ahira!. -aya ang ganang "ay 0lias ay na!a"adali
sa!ag"at siya ay bata !a# hindi namatayan ng mga ana" at hindi na+a+alan ng !agasa.
Nanga"o ang matanda na hindi rin siya susugat sa sinumang +alang "asalanan tulad ng gina+a
nitong !ag"a"asa"it na naging sanhi ng "anyang !ag"a"asugat at hu+ag lamang ang isang
"u+adrilyong tumutu!ad lang naman ng "anyang tung"ulin.
,!inahayag ni 0lias -ay Matandang Pablo na siya ay nag"a!alad na ma"ilala at ma"atulong sa
isang binatang mayaman# mata!at# may !inagaralan at nagiisang ana" ng isang taong
marangal na hinama" din ng isang !ari# maraming "aibigan sa Madrid "abilang na ang
-a!itan*eneral. %ilang !agbibigay diin# tiniya" ni 0lias sa matanda na ma"a"atulong da+
ang binatang ito sa "anilang !agnasang mai!aabot sa heneral ang mga hinaing ng bayan.
Tumango ang matanda. Dahil dito# i!inanga"o ni 0lias na malalaman ni -a!itan Pablo ang
magiging resulta ng "anyang la"ad o !a"i"i!agusa! sa binata =si ,barra > sa loob ng a!at na
ara+. Sa mga tauhan ng "a!itan ang "a"atag!uin niya sa may baybayin ng San Diego at
sasabihin niya ang sagot. -a!ag !umayag ang binata# may maasahan at ma"a"a!agtamo sila
ng "atarungan at "ung hindi naman# si 0lias ang unang "asama niyang maghahadog ng buhay.
Kabanata ,"VI
Ang Sabungan
-atulad din ng iba !ang bayan ng Pili!inas# may sabungan din sa San Diego. ,to ay nahahati sa
tatlong bahagi. May !asu"an ito sa !into na binabantayan ng isang babaeng naniningil ng
bayad sa !ag!aso". Na"ahanay naman sa mag"abilang daraanan na mga tao ang mga tindera
na nagtitinda ng "ung anuano na "atulad ng !ag"ain# gamit na maliliit sa bahay# sigarilyo at
iba !a. -ala!it ito ng isang may "ala"ihan ding lugar na "inaroroonan ng mga tahur# magtatari
at mga sobra ang hilig sa sabong. Dito nag!a!ali!atli!at nang mabilis ang "u+arta sa "amay
ng mga tao at !a"i"i!agsunduan. $ng ta+ag sa lugar na ito ay ulutan. $ng i"atlong bahagi
naman ng sabungan ay tinata+ag na ru+eda. Dito dinaraos ang mga sultada. Ma"i"ita sa lugar
na ito ang mga taong may matataas na tung"ulin# mayayaman# ang mga tahur at
sentensyador.Nasa loob ng sabungan sina -a!itan Pablo# -a!itan %asilio at /u'as. Nagtanong
si -a!itan %asilio tung"ol sa mano" na isasabong ni -a!itan Tiyago samantalang !a!aso" ito
sa sabungan na "asunod ang dala+ang alalay o utusan na may dalang isang lasa" na mano" at
isang mala"ing !utting tinali. %uli" naman ang mano" ni -a!itan %asilio. Nag"aroon muna ng
batian tung"ol sa !ag"a"asa"it ni Maria )lara# !ag"araan nag"asundo ang dala+a na
!aglabanin ang buli" at ang lasa" sa !ustang P @#777. Parang a!oy na "umalat ang !aglalaban.
Nag"aroon ng !ustahan ang mga sabungero. /umilita+ na dehado ang !ula at llamado naman
ang !uti.*abang hindi mag"amaya+ sa !ag!usta ang ilang sabungero sa gaga+ing
!agsusultada# ang dala+ang binatang mag"a!atid na sina Tarsilo at %runo ay naiinggit sa mga
!umu!usta. Sila ay matamang !inagmamasdan ni /u'as.Pamayamaya ay luma!it ang
!ina"abata sa dala+a "ay /u'as at na"iusa! na !autangin ito ng !era !ara may mai!usta. Sina
%runo at Tarsilo ay may masa"la! na "aranasan sa mga sibil# ang "anilang ama ay !inatay sa
!alo ng mga ito.Tinanong ni /u'as ang mag"a!itd "ung !ayag na sila sa "ondisyong "anyang
ibinigay. $ya+ ng na"atatanda. Dahil dito# sinabi ni /u'as na "ahit "ilala man niya ang
mag"a!atid na aya+ i!aghiganti ang !ag"amatay ng "anilang ama# hindi niya ma!a!autang
ang mga ito ng !erang hindi niya !agaari. $ng Pera# anya ay "ay Don )isostomo ,barra.
8ayunman# "ung !a!ayag sila sa "anilang amu"i# madali niyang mabibigyan ng !era ang mga
ito. ,"inat+iran ng dala+a# na "undi lamang sa "anilang "a!atid na babae ay matagal na siguro
silang nabitay. Pero# sinagot sila ni /u'as na mga nabibitay ay mga du+ag lamang# +alang
sala!i at mahihina at "ung sa"ali ay mala!it lamang ang bundo".Samantala# !inagsal!u" na
ang dala+ang mano"# na ilang sandali lang ay "a!+a sugatan. Pero matindi ang sa !uti. May
tara" ito sa dibdib samantalang ang sa !ula naman ay sa !a"!a" lamang. 8ayunman# unang
bumulagta ang !uit na nag"i"isay at sumunod naman ang !ula na i!ini!i"it ang mga mata. $ng
nanalo sa labanan ay ang !ula. *iya+ang umaati"abo ang sumunod.Nanghinayang sina Tarsilo
at %runo at hindi sila na"a!usta disin sana5y nanalo ng tigP177 ba+at isa. Sa di "alayuan#
na"ita nila si Pedro# ang asa+a ni Sisa na binibilangan ng !era ni /u'as. Naisi! nilang !umusta
sa sususnod na laban.Tiyem!o namang ang isusunod na !aglalabanin ay ang buli" ni -a!itan
%asilio at ang lasa" ni -a!itan Tiyago. Na"alimutan ng mag"a!atid ang tung"ol sa "anilang
"a!atid na babae. Naisi! nilang +alang mangyayari sa "anila "ung "u"unin nila ang inaalo" na
!era ni /u'as sa!ag"at si )risostomo ay "aibigang matali" ng heneral at "asama !a nito sa
!amamasyal.Nang luma!it ang mag"a!atid "ay /u'as# hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng
tig P@7.77 sa "asunduang sasama sila sa !agsala"ay sa "u+artel. -a!ag sila ay na"a!agsama
!a# tigsasam!u uli sa ba+at maisama nila. -a!ag nagtagum!ay sila sa gaga+ing !agsala"ay#
may tigP177 at ang mga "asama nila at sila naman ay tigP677 ang tatangga!in. Tumango sila
!areho sa lahat ng "ondisyon. -aagad na tinangga! ang !erang hinihingi nila.Tinagubilinan ni
/u'as ang mag"a!atid na "inabu"asan ay darating ang mga sandatang !adala ni ,barra. Sa
i"a+alo naman ng gabi sa ma"ala+a ay "ailangan magtungo sila sa libingan u!ang tumangga!
ng utos. ,to lamang at naghi+alay na sil1ang tatlo. Tuloy ang sabong.
Kabanata ,"VII
Ang Dala.ang Senyora
*abang na"i"i!aglaban ang lasa" ni -a!itan Tiyago# mag"aa"bay naman na namamasyal sina
Donya 3i'torina at Don Tibur'io u!ang malasin ang bahay ng mga ,ndio. $yon sa Donya
!angit ang mga bahay ng mga ,ndio. Sa "anilang !agla"ad# nababanas siya ng husto "a!ag
hindi nag!u!ugay sa "anila ang mga na"a"asalubong. Dahil dito# inutos niya sa Don na
mamalo ng sumbrero. Pero# tumanggi ang Don bunga ra+ ng "anyang "a!ansanan.Nang
ma!adaan ang Donya sa ta!at ng bahay ng al!eres nag"atama ang "anilang mga !aningin.
Parehong matalim. Tiningnan ng al!eres ang Donya mula ulo hanngang !aa# ngumuso at
dumura sa "abila. Sinugod ng Donya ang al!eres at nag"aroon ng mainitang !agtataloJ
%inanggit ng Donya ang !agiging labandera ng al!eresa samantalang !inagdidi"di"an naman
ng huli ang !agiging !ilay at ma!ag!angga! na asa+a ng Donya. Puyos sa galit# *abang
ha+a" na mahig!it ang latigo ng al!eres na nanaog si Donya )onsola'ion# u!ang daluhugin si
Donia 3i'torina. Pero# %ago mag!angabot ang dala+a# dumating ang al!eres. &ma+at si
Don Tibur'io. $ng !angyayari ay sina"sihan ng maraming tao na na"ata+ag !ansin ng
"anilang !agtatala"an.Dumating ang "ura at !inatitigil ang dala+a# ngunit !asinghal na
binulya+an siya ng al!eres "asabay sa !agta+ag ditong Fma!agbanalbanalang )arliston5.
Nagalit naman ng husto si 3i'torina at sinabi "ay tibur'io na "ailangan hamunin niya ang
al!eres sa !amamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tibur'io# "aya nahablot na naman
ng di oras ang "anyang !ustiso ng nagtatala" na asa+a.Pagdating sa bahay ng magasa+a#
inabutan nilang "ausa! ni /inares si Maria at ang mga "aibigan nito. -ay /inares nabaling ang
atensyon ng Donya# inutusan nito na siya ang humamon sa $l!eres sa !amamagitan ng baril o
sable at "ung hindi ibubulatlat nito sa madla at "ay -a!itan Tiyago ang tunay nitong !ag"atao.
Namutla si /inares at humingi ito ng !aumanhin sa Donya.Siya namang !agdating ni -a!itan
Tiyago na lugolugo sa!ag"at natalo ang "angyang lasa". *indi !a na"a!ag!a!ahinga si
Tiyago# Tinaltalan "aagad siya ng Donya. Sinabi niya sa -a!itan na hahamunin ni /inares ang
al!eres at "a!ag hindi niya ito naga+a# di da!at itong mag!a"asal "ay Maria. Sa!ag"at ang
du+ag ay hindi nababagay sa inyong ana"# !agdidiin !a ng Donya. Dahil sa narinig nag!ahatid
si Maria sa "anyang silid.-inagabihan# bago umalis sina Donya 3i'torina at Don Tibur'io
ini+an nila ang "u+enta sa !aggagamot "ay Maria at ito5y umaabot sa "ung ilang libong !iso.
Nai+an naman si /inares na nasa gi!it na "alagayan.
Kabanata ,"VIII
Ang Talinhaga
Dumating "inabu"asan si ,barra na gaya ng !ag"a"abalita ni /u'as sa mag"a!atid na Tarsilo at
%runo. $ng unang sinadya ng binata ay ang tahanan ni -a!itan Tiyago u!ang ibalita na siya ay
hindi es'omulgado at dala+in si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobis!o na ibinigay
nito sa "ura at nagsasaad na inaalis na ang e;'omunion. Tu+ang tu+a si Tiya ,sabel# sa!ag"at
boto siya "ay ,barra at aya+ din niyang ma!angasa+a ng "anyang !amang"in si Maria ang
"astilang si /inares. Tina+ag ni ,sabel si Maria at !inatuloy si ,barra.Ngunit biglang naumid
ang dila ng binata sa!ag"at na"ita niyang "ala!it ng "asintahan si /inares na nasa bal"on.
Na"asandig sa silyon si Maria at may ha+a" na abani"o. Sa may !aanan nito ay nandoroon si
/inares na nag"u"um!ol ng rosas at sam!aga. Namulat si /inares ng ma"ita si ,barra
samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na lamang ang tangang !amay!ay.
Sini"a! nitong tumayo# !ero hinanghina siya dahil nga sa !ag"a"asa"it. Si /inares ay +aring
na!a!atda at hindi ma"a!agsalita.Sinabi ni ,barra sa "asintahan ang dahilan ng "anyang
dii!inasabing !agdala+. Na"atingin lamang sa "anya si Maria na !arang inuuna+a ang ba+at
"atagang namuta+i sa "anyang labi. Malung"ot si Maria# "aya na"uro ni ,barra na bu"as
nalamang siya dadala+.Tumango ang dalaga. &malis si ,barra na ang !uso ay ginugutay ng
matinding !agaalinlangan# gulo ang "anyang isi!. Sa !agla"ad niya# humantong siya sa
i!ina!aga+ang !aaralan. %inati siya ni Nol Juan at mangaga+ang dinatnan niyang abalang
gumaga+a. %inigyang diin ni ,barra sa mga dinatnan na +ala ng da!at i!angamba sa "anya ng
sinuman sa!ag"at siya ay hindi na e;'omugaldo. Pero# tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila
!ina!ansin ang e;'ommunion sa!ag"at silang lahat ay !a+ang e;'omulgado.Na"ita ni ,barra
si 0lias na "asama ang mga manggaga+a. Numu"od si 0lias at i!inahi+atig sa !amamagitan
ng tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa "anya. Dahil dito# inutusan ni ,barra si Nol
Juan na "unin at i!a"ita sa "anya ang talaan nito ng mga obrero u!ang "anyang tignan.
Nila!itan ni ,barra si 0lias na nagiisang nag"a"arga ng bato sa isang "ariton. Sinabi ni 0lias
na nais niyang ma"ausa! ang binata nang ilang oras. ,!ina"iusa! nitong mamang"a sila sa
baybay ng la+a sa bandang ha!on u!ang !agusa!an ang isang na!a"ahalagang bagay.
Tumango lamang si ,barra nang ma"itang !a!ala!it na sa "anila si Nol Juan. Si 0lias naman ay
lumayo na. Nang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero# +ala ang !angalan ng !ilotong si
0lias.
Kabanata ,"I,
Ang Tinig ng mga Pinag'uusig
Nang lumulan si ,barra sa bang"a ni 0lias# +aring ito ay hindi nasisiyahan. -aya# "aagad na
humingi ng !aumanhin si 0lias sa !ag"agambala niya sa binata. Sinabi ni ,barra ang dahilan#
na"asalubong niya ang al!eres at gusto nitong muli na mag"ausa!. Dahil nagaalala siyang
ma"ita si 0lias# nagdahilan na lamang siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni
0lias na di siya matatandaan ng al!eres. Saglit na na!abuntonghininga si ,barra sa!ag"at
biglang !umaso" sa "anyang isi! ang "anyang !anga"o "ay Maria.*indi na naga"saya ng
!anahon si 0lias sinabi niya "aagad "ay ,barra na siya ang sugo ng mga sa+im!alad.
,!inali+anag niya ang na!ag"asunduan ng !uno ng mga tulisan =Si -a!itan Pablo> na hindi na
binanggit !a ang mga !agaalinlangan at !agbabala. $ng "ahilingan ng mga sa+im!alad# ani
0lias ay =1> humingi sila ng ma"aamang !agtang"ili" sa gobyerno na "atulad ng mga gana! na
!agbabago sa mga "a+al na sandatahan# sa mga !rayle# sa !aglala!at ng "atarungan at sa iba
!ang !angangasi+a ng gobyerno =6> !ag"a"aloob ng "aunting "arangalan sa !ag"atao ng mga
tao# ang "anilang "a!anatagan at ba+asan ang la"as at "a!angyarihang taglay ng mga sibil na
madalas na nagiging !uno5t dulo ng !agla!astangan sa "ara!atang !antao.Tumugon si ,barra
na anumang !agbabago na sa hali! na ma"a"abuti ay lalo !ang ma"a"asama. Sinabi nitong
maaari niyang !a"ilusin ang "anyang mga "aibigan sa Madrid sa !amamagitan ng sala!i at !ati
na ang -a!itan*eneral ay "anyang ma!a!a"iusa!an# ngunit lahat sila ay +alang magaga+a.
Siya man ay hindi gaga+a ng anumang !ag"ilos u"ol sa mga bagay na iyon sa!ag"at "ung
may "asiraan man ang "or!orasyon# ay matata+ag naman nilang masasamang
"ailangan.Nagta"a si ,barra# hindi niya su"at a"alaing ang isang tulad ni ,barra ay nanini+ala
satinata+ag na masamang "ailangan na !ara bang nais !alabasin nito na "ailangang guma+a
muna ng masama u!ang ma"a!agdulot ng mabuti. Nanini+ala siya na "a!ag ang sa"it ay
malala# "ailangang gamutin ng isang maha!ding !anlunas. $ng sa"it ng bayan ay malubha
"aya5t "ailangan ang "a!araanang marahas "ung ito ay ma"a"abuti. $ng isang mabuting
manggagamot# anya ay sinususri ang !inagmulan ng sa"it at hindi ang mga at hindi ang mga
!alatandaan nito na sinisi"a! na bigyan ng lunas. -atulad ng mga sibil na sa !agnanais da+ na
masug!o ang "asamaan# ito5y iniinis sa !anana"ot# !agga+a ng marahas at +alang habas na
!aggamit ng la"as. $t "a!ag !inahina ang gu+ardiya sibil ay malalagay naman sa !anganib
ang "atahimi"an ng bayan. Paano ra+ mag"a"agayon gayong 1A taon nang may mga sibil#
ngunit ang mga tulisan ay !atuloy !a rin sa !andarambong. $ng mga sibil ay +alang
naidudulot na "abutihan sa bayan sa!ag"at "anilang !ini!igil at !inahihira!an ang isang tao
"ahit na marangal dahil lamang sa na"alimutan ang 'edula !ersonal# at "a!ag "ailangang
malinis ang "anilang mga "u+artel# ay manghuhuli sila ng mga "aa+aa+ang mamamayan na
+alang la"as na tumutol.Na!agusa!an !a nila na bago itatag ang guardia 'i4il nanunulisan
ang mga tao dahil sa matinding !ag"agutom. %inigyang diin naman ni 0lias na ang mga
sa+im!alad na hinihingi ng bayan ang !agbabago sa mga !ala"ad ng mga !rayle at ng isang
!agtang"ili" laban sa "or!orasyon. Pero# sinabi naman ni ,barra na may utang na loob na da!at
tana+in ng bayan sa mga !aring !inag"a"autangan ng !ananalig at !atang"ili" noon laban sa
mga !andarahas ng mga may"a!angyarihan./umita+ sa !ag!a!alitan ng "uro"uro ng dala+a
na "a!+a nila mahal ang bayan. Pero# hindi na!ahinuhod ni 0lias si ,barra tung"ol sa !a"iusa!
ng mga sa+im!alad. -aya# i!inahayag niya "ay ,barra na sasabihin na lamang da+ niya sa
mga ito na ili!at na sa Diyos o sa "anilang mga bisig ang !agtiti+ala na sa "a!+a tao na di
magtatamong!ala.
Kabanata "
Ang mga Kaana- ni Elias
,sinalaysay ni 0lias ang "anyang "asaysayan "ay ,barra u!ang malaman nito na siya ay
"abilang din sa mga s+im!alad.May G7 taon na ang na"a"ali!as# ang "anyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahay "ala"al ng "astila.-asama ng "anyang asa+a at isang ana" na
lala"i# ito ay nanirahan sa Maynila.,sang gabi nasunog ang isang tangga!ang !inagliling"uran
niya. ,sina"dal ang "anyang nuno sa salang !anununog. Palibhasay maralita at +alang "ayang
ibayad sa abogado# siya ay nahatulan. ,to ay i!inaseo sa lansangan na na"aga!os sa "abayo at
!ina!alo sa ba+at !anulu"an ng daan. %untis noon ang asa+a# nagtang"a !a ring humana! ng
!ag"a"a"itaan "ahit na sa masamang !araan !ara sa ana" at asa+ang may sa"it. Nang
gumaling ang sugat ng "anyang nuno# silang magana" ay namundo" na lamang. Nangana"
ang babae# ngunit hindi nagtagal namatay ito. *indi na"ayanan ng "anyang nuno ang sa!in
sa!ing !agdurusang "anilang natangga!. Nagbigti ito. *indi ito nai!alibing ng babae.
Nangamoy ang bang"ay at nalaman ng mga a+toridad ang !ag"amatay ng asa+a.Nahatulan
din siyang !aluin.Pero# ito ay hindi itinuloy at i!inag!aliban sa!ag"at dala+ang bu+an siyang
buntis nuon. 8ayunman# !ag"asilang niya# gina+a ang hatol.Naga+ang tuma"as ng babae
mula sa malu!it na "amay ng batas# lumi!at sila sa "ala!it na lala+igan. Sa !agla"i ng ana" na
!anganay# ito ay naging tulisan. 8uma+a siya ng !anununog at !ag!atay u!ang mai!aghiganti
nila ang "aa!ihang natamo. Na"ilalasiya sa ta+ag na balat. $ng lahat ay nata"ot sa "anyang
!angalan. $ng ina ay na"ilala naman sa ta+ag na hali!arot#deling"u+ente at na!alo at ang
bunso dahil sa mabait at tina+ag na lamang ana" ng ina.,sang umaga# na"agisnan na lamang
ng ana" ang ina na !atay na. ,to ay na"abulagta ssa ilalim ng isang !uno at ang isang ulo ay
na"atingala sa isang ba"ol na na"asabit sa !uno. $ng "anyang "ata+an ay ibinaon
samantalang ang mga !aa#"amay ay i"inalat. $ng ulo naman ay siyang dinala sa "anyang ina.
<alang nalalabing !araan sa na"a"abata dahil sa "alunoslunos na !angyayaring ito "undi ang
tuma"as. Siya ay i!inad!ad ng "a!alaran sa Tayabas at namasu"ang obrero sa isang
mayamang ang"an. Madali naman siyang na"agili+an sa!ag"at nagtataglay nga ito ng
magandang ugali.Siya ay masi"a! at ng nag"aroon ng !uhunan# na!aunlad niya ang "anyang
"abuhayan hanggang sa ma"a"ilala siya ng isang dalagang tagabayan na "anyang inibig ng
ta!at. 8ayunman sinasagilahan siya ng matinding !angamba na mamanhi"an.
Nangangambasiyang matu"lasan ang tunay niyang !ag"atao. Mahal !alibhasa ang babae#
minsan ay nailugso nito ang !uri at desidido siyang !anindigan ang naga+a. Ngunit# dahil sa
mayaman ang ama ng babae at +ala siyang "ayang i!agtanggol ang sarili. Siya ay na"ulong sa
hali! na ma"asal siya sa babae. %agamat hindi nagsama ang mag"asuyo# ang "anilang
!agtatam!isa+ sa dulot ng !agibig ay nag"aroon ng bunga. $ng babae ay nangana" ng
"ambal# isang babae at isang lala"i. $ng lala"i ay si 0lias. %ata !a sila ay iminulat sa "anilang
!atay na ang "anilang ama. Nanini+ala naman sila sa!ag"at musmos !a lamang ay namatay
ang "anilang ina. Nang mag"aroon ng sa!at na isi!# !alibhasa5y may "aya ang nuno si 0lias ay
nagaral sa mga *es+itas samantalang ang "a!atid na babae ay sa )on'ordia. Nagmamahalan
silang mag"a!atid at ang !agig"as ng !anahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang
"anilang nuno "aya5t umu+i silang mag"a!atid u!ang asi"asuhin ang "anilang "abuhayan.
Maganda ang "anilang hinahara!# ang "anyang "a!atid na babae ay na"ata"dang i"asal sa
binatang nagmamahyal sa "anya# ngunit ang "anilang "aha!on ang nag+asa" sa "anilang
"inabu"asan. Dahil sa "anyang sala!i at ugaling ma!agmataas# isang malayong "amagana"
ang nag!amu"ha sa "anilang "aha!ong nagdaan. $t ito ay !inatunayan ng isang matandang
utusan nila. ,yon !ala ang "anilang ama. Namatay na naghihinag!is ang "anilang ama dahil sa
!agaa"alang siya ang naging dahilan ng "asa+ian nilang mag"a!atid. Pero# bago ito namatay
nai!agta!at niyang lahat ang "aha!on ng mag"a"a!atid. /along binayo ng matinding
"alung"utan ang "a!atid ni 0lias nang mabalitaan niyang i"inasal sa iba ang "anyang
"asintahan. ,sang ara+ na+ala na lamang ito5t su"at./umi!as ang anim na bu+an nabalitaan
na lamang ni 0lias na mayroong isang bang"ay ng babaing natag!uan sa baybayuin ng
)alamba na may tara" sa dibdib. ,to ang "anyang "a!atid. Dahil dito siya ay nag!agalagala sa
iba5tibang lala+igan bunga ng iba5tibang !agbibintang tung"ol sa "anya na hindi naman niya
ginaga+a. Dito nata!os ang salaysay ni 0lias. Nag!alitan !a ng iba5tibang !anana+ ang
dala+a hanggang sa sabihin ni ,barra "ay 0lias na sabihin niya sa mga sumugo sa "anya na
siya =,barra> ay taus!usong na"i"iisa sa "anilang mga damdaming. /amang# +ala siyang
magaga+a "undi ang maghintay !a sa!ag"at ang sama ay dinagagamot ng "a!+a sama rin.
Dagdag !a rito# sa "asa+ian ng tao siya man ay matroong "asalanan din. Nang ma"arating na
sila sa baybayin# nag!aalam na si ,barra at sinabi "ay 0lias na siya ay limutin na at hu+ag
babatiin sa anumang "alagayang siya ay ma"ita nito. Nagtuloy si 0lias sa "uta ni -a!itan
Pablo at sinabi sa "a!itan na siya "ung di rin lamang mamamatay ay tutu!ad sa "anyang
!anga"o na aanib sa "anila sa sandaling i!asiya ng !inuno na dumating na ang oras ng
!a"i"iba"a sa mga -astila.
Kabanata "I
Mga Pagbabago
Sa"mal ng !ag"abalisa at di !agigmi" si /inares sa!ag"at na"atangga! siya ng liham mula
"ay Donya 3i'torina na nagsasaad ng ganito?Mahal "ong !insan# Sa loob ng tatlong ara+#
"ailangang malaman "o "ung "ayo ay magtuos ng al!eres at naglaban. -a!ag nata!os na ang
taning na ito at hindi mo !a siya na"a"alaban ay# i!ababatid "o "ay "a!itan Tiyago na i"a+ ay
di naging "alihim# hindi mo nabibiro si )ano4as at hindi na"a"asama ni *eneral Martinez sa
anumang "asayahan. ,bubunyag "o rin ang iyong lihim "ay )larita =Maria> at hindi rin "ita
bibigyan ng sala!i. /ahat ng magustuhan mo ay ibibigay "o basta "alabanin mo lamang ang
al!eres. $"o ay hindi tatangga! ng anumang !aumanhin o dahilan.$ng !insan mong
nagmamahal sa iyo ng buong !uso#3,)TOR,N$ D0 /OS R0N0S 0SP$D$N$Sam!alo'#
/unes i"aR ng gabi$lam ni /inares na hindi nagbibiro ang Donya. -ailangang hamunin niya
ang al!eres subalit sino naman "aya ang !a!ayag na maging !adrino niya# ang "ura "aya o si
-a!itan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang "anyang !aghahambog at !agsisinungaling sa
!aghahangad lamang na ma"a!agsamantala. /abis siyang nag!atianod sa "a!ritso ng Donya.
Dumating si Pari Sal4i at nagmano sa -a!itan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang tung"ol sa
sulat na !adala ng arsobis!o tung"ol sa !agalis ng e;'ommunion "ay ,barra "asabay ng
"anyang !ag!u!uring and binata ay "alugod lugod ngunit may "a!usu"an ng "auniti. Tanging
ang sagabal na lamang sa !ag!a!ata+ad ay si Pari Damaso. Pero anya ay hindi ma"atanggi
"ung si Maria ang "a"ausa! sa!ag"at inaama niya ang !ari. Narinig ni Maria ang usa!an at
nagtungo ito sa silid "asama si 3i'toria.Sa bahaging iyon ng usa!an ng !ari at -a!itan Tiyago
!umaso" si ,barra na "asama si Tiya ,sabael. %inata niya ang "a!itan at yumu"od naman "ay
/inares. Si Pari Sal4i ay buong lugod na "umamay "ay ,barra at sinabi nitong "atatata!os !a
lamang niyang !a!urihan ito. Nag!a!asalamat ang binata at luma!it "ay sinang u!ang itanong
"ung luma!it "ay Sinang u!ang itanong "ung galit sa "anya si Maria. ,!inasasabi ra+ ni Maria
ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni ,barra ng gusto niyang ma"ausa! ng
sarilinan ang "asintahan. Di naglu+at# umalis na si ,barra.
Kabanata "II
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihi! ng hangin !uma!as!as sa mga dahong tuyo at ali"abo"
ng ma"i!ot ng daang !atungo sa libingan. May tatlong anino na !aanas na naguusa! sa ilalim
ng !into ng libingan. ,tinanong ng isa "ung na"ausa! na niya ng "ahara! si 0lias. *indi ra+
!ero siguradong "asama ito sa!ag"at nailigtas na minsan ni ,barra ang buhay nito. Tumugon
ang unang anino na ito nga ay !umayag na sumama sa!ag"at i!a!adala ni ,barra sa Maynila
ang "anyang asa+a u!ang i!agamot. Siya ang sasala"ay sa "umbento u!ang ma"aganti siya sa
"ura. %inigyang diin naman ng i"atlong anino na "asama ng lima lulusob sila sa "+artel u!ang
i!a"ilala sa mga sibil na "anilang ama ay may mga ana" na lala"i. ,sa !a# sinabi ng alila ni
,barra na sial ay magigng 67 na "atao na. Saglit na huminto sa !agaasanan ang mga anino nang
mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa ba"od.Pagdating sa
lugar ng tatlo# nag"a"ilala sila. ,!inali+anag ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan
siya "aya5t naghi+ahi+alay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng "inabu"asan ng gabi
nila tatangga!in ang mga sandata "asabay ng siga+ na "Mabuhay Don )risostomo"I ang
tatlong anino ay na+ala sa li"od ng !ader. $ng bagong dating naman ay naghintay sa sulo" ng
!intuan. Nang dumating ang i"ala+ang anino# namasid ito sa "anyang !aligid. &maambon
!alibhasa# sumilong ito sa !intuan "aya5t nag"ita sila ng unang sumilong. Naisi!an nilang
magsugal at "ung sinuman ang manalo sa "anila ay maii+an u!ang ma"i!agsugal sa mga
!atay. Pumaso" sila sa loob nglibingan at sa ibaba+ ng !unto ay umum!og mag"ahara! u!ang
magsugal. $ng mataas sa dala+a ay si 0lias at ang may !ilat sa mu"ha ay si /u'as. Nagsimula
na silang magsugal sa!ag"at sa isang tao lamang ang na"i"i!ag!agsugal ang mga !atay.
Natalo si 0lias "aya umalis itong hindi "umi"ibo. Nilamon siya ng "adiliman. Nang gabing
iyonn dala+ang sibil ang naglala"ad sa tabi ng simbahan. Pinaguusa!an nila ang tung"ol sa
!aghuli "ay 0lias sa!ag"at sinumang ma"ahuli rito ay hindi ma!a!alo sa loob ng tatlong
bu+an. Na"asalubong nila si /u'as at itinanong "ung saan ito !u!unta. Sa simbahan ani /u'as
u!ang mag!amisa. Pinabayaan nila sa!ag"at ayon sa al!eres +alang !ilat si 0lias. ,lang saglit
lamamg# si 0lias mismo ang na"asalubong ng mga sibil. Dinala siya sa li+anag u!ang
"ilalanin. Sinabi ni 0lias na hinahabol niya ang lala"ing may !ilat sa!ag"at siyang bumugbog
sa "anyang "a!atid. $ng mga sibil ay !ata"bong nagtungo sa simbahang !inasu"an ni /u'as.
Kabanata "III
Ang Mabuting Ara. ay $a-i-ilala sa /maga
-inabu"asan ng umaga# "umalat ang balita tung"ol sa mga ila+ na na"ita sa libingan ng
na"araang gabi. Sa !anini+ala ng mga !uno ng mga "a!atiranh ni San .ran'is'o# may 67 ang
na"ita niyang "andila na sinindihan. Panaghoy at !ahi"bi naman ang narinig ni 0rmana si!a
"ahit na malayo ang "anyang bahay sa libinga. Sa !ul!ito# binigyang diin naman ng "ura sa
"anyang sermon ang tung"ol sa "alulu+a sa !urgartoryo. $ng usa!an ay hindi na"aligtas sa
matalas na !aningin nina Don .ili!o at Piloso!ong Tasyo na ilang ara+ na ilang ara+ ngt
naghihina. Nasabi ni Don na tinagga! ng al"ade ang "anyang !agbibti+ sa tung"ulin. *indi
namn ma!a"ali si Tandang $syo sa!ag"at nanini+ala siyang ang !agbibiti+ ay hindi narar!at
at na!a!anahon. Sa !anahon ng digmaan# anya# ang !uno ay da!at na manatili sa "anyang tao.
Sa !agiisi! ni Piloso!ong Tasyo. $yon sa "anya# nag iba ang bayan na di na "atulad noon na
may 67 na taon na ang na"ali!as. $ng na"araan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng !agdayo sa Pili!inas ng mga 0uro!eo at ang !agdayo naman ng mga
"abataan sa 0uro!a ay nadadma na rin .$ng mga "abataang na"a!ag aral sa 0uro!a ay
nag"aroon ng mala+a" na "aalaman tung"ol sa "aysayan# Matemati"a# $gham# +i"a at iba
!ang uri ng "aalamn na itutring na enerhiya noong una. -aya na ng tao na !angasi+aan ang
mala+a" na daigdig na "anyang ginagal+an at tinatahanan. Sa !aniti"an# nagsimula na ring
lumita+ ang mga ma"atang nag!a!ahayag ng malaya at mga ma"aagham ng !agsubo". *indi
na rin "ayang sa+atain ng "umbento ang !aglagana! ng mga modernong
"abihasnan.Nag"aroon !a ng !alitan ng "at+iran ang dala+a tung"ol sa bayan# sa relihiyon# sa
"ahihinatnan ng bayan# ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga nagliling"od sa Simbahan
hanggang sa tanungin ni Don .ili!o si Tandang Tasyo "ung hindi nangangailangan ng mga
gamot sa!ag"at na!ansin nitong hinanghina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na
ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa hali! ang mga maii+an ang
mangangailangan. ,!ina"iusa! din niya sa Don na sabihin "ay ,barra na ma"i!ag"ita sa "anya
sa loob ng ilang ara+ sa!ag"at mala!it na siyang yumao. Sa "abila ng "aramdaman ni
Tandang Tasyo ang "a!a"anan ng bayan ang "anyang inaalagata. Matibay ang "anyang
!anini+ala ng ang Pili!inas ay tumataha" !arin sa "arimlan. *indi naglu+at# nag!aalam na si
Don .ili!o.
Kabanata "IV
"ahat ng "ihim ay $abubunyag at 0alang Di $ag-a-amit ng Parusa
Orasyon. Pahangos na !atungo ang "ura sa bahay ng al!eres. $ng mga taong gustong humali"
sa "anyang "amay ay hindi niya !ina!ansin. Tuloytuloy na !umanhi" ito ng bahay at mala"as
na tin+ag ang al!eres. /umabas agad ang al!eres "asunod ang asa+ang si Donya )onsola'ion.
%ago ma"a!ag salita ang "ura# inire"lamo agad ng al!eres ang mga "ambing ng "ura na
naninira sa "anyang ba"od. Sinabi naman ng !ari na nanganganib ang buhay ng lahat.
-atunayan# anya ay mayroong na!i!intong !agaalsa na gaga+in nang gabing iyon. Nalaman
ito ng !ari# anya sa !amamagitan ng isang babae na nangum!isal sa "anya na nagsabi sa "anya
na sasala"ayin ang "u+artel at "umbento. Dahil dito nag"asundo ang "ura at al!eres na
!aghandaan nila ang gaga+ing !aglusob ng mga insure"tos. *umingi ang "ura ng a!at na sibil
na na"a!aisana ang itatalaga sa "umbento. Sa "u+artel naman ay !alihim ang !ag"ilos ng mga
"a+al u!ang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. /ayunin nito na "anilang ma!a"anta
ang sinumang mahuhuling buhay. ,"a+alo ng gabi ang na"ata"dang !aglusob# "una "aya
na"ini"inita ng al!eres at "ura ang !agulan ng "urus at bituin sa!ag"at gana! silang
na"ahanda.Sa "abilang da"o# isa naman lala"i ang mabilis na tumata"bo sa daan !atungo sa
tirahan ni ,barra. Mabilis na uma"yat ng bahay at hinana! sa na"itang utusan ang amo nito na
"aagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pag"a"ita ni 0lias "ay ,barra i!inagta!at niya
"aagad ang na"ata"dang !aglusob at batay sa "anyang natu"lasan. Si ,barra ang "a!ural at
nagbayad sa mga "alaho" sa !aglusob. ,!inasunog ni 0lias "ay ,barra ang lahat ng mga a"lat at
"asulatan nito sa!ag"at di na maii+asan na siya ay ma!asang"ot at tiya" na siya ang isisiga+
ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.Tinulungan ni 0lias si ,barra sa !ag!ili ng mga "asulatan.
Sa mga "asulatan# nabasa niya ang tung"ol "ay Don Pedro 0ibarramendia at tinanong niya "ay
,barra "ung ano ang relasyon nito sa "anya. *alos nayanig ang buong !ag"atao ni 0lias nang
sabihin ni ,barra na iyon ang "anyang nuno na i!inai"li lamang ang a!ilyido. ,sa !a# ito ay
isang %as"ongado. Natag!uan na ng !iloto ang lahing lumi"ha ng matinding "asa+ian sa
"anilang buhay. %iglang bumunot ng balara+ si 0lias at naisi! niyang gamitin iyon "ay ,barra.
Ngunit# saglit lang ang !ag"adimlan ng "aisi!an ng biglang siyang matauhan. %initi+an niya
ang ha+a" na balara+ at tulirong tumingin ng tu+id "ay ,barra at sa"a mabilis na !umanaog
ng bahay. Nagta"a si ,barra. ,tinuloy ang !agsunog sa mga mahahaagang !a!eles at
do"umento.
Kabanata "V
Ang Pag-a-agulo
Oras ng ha!unan !ero nagdahilan si Maria na +ala siyang ganang "umain. -aya niyaya niya
ang "aibigan ni Sinangsa !iyano. Nagbulungan silang dala+a habang !ala"ad la"ad si Pari
Sal4i sa loob ng bul+agan. *indi ma!a"ali si si Maria sa !aghihintay nilang mag"aibigan ang
!agdating ni ,barra. -asalu"uyan "uma"ain noon ang argos na si ?/inares at isinadasal nilang
umalais na ang "multong" si Pari Sal4i. Na"ata"dang dumating sa i"a+alo ng gabi si ,barra.
,"a+alo rin ng gabi ang na"ata"dang !aglusob sa "umbento at sa "+artel. Nang suma!it ang
i"a+alo# na!au!o sa isang sulo" ang !ari samantalang ang mag"aibigan ay hindi malaman ang
gaga+in. Nang tumugtog ang "am!ana# silang lahat ay tumindig u!ang magdasal. Sya namang
!ag!aso" ni ,barra na lu"sang lu"sa ang suot. Tinang"ang la!itan ni Maria ang "asintahan
ngunit biglang umalinga+nga+ na lamang ang sunod sunod na !uto". Na!a!atda si ,bara#
hindi ma"a!agsalita. $ng -ura naman ay nagtago sa li"od ng haligi. $ng mga tao sa bahay ni
-a!itan Tiyago ay na"a"arinig ng !uro !uto"an# siga+an at !inagbuhan sa may "umbento. $t
mga nagsisi"ain na "umedor ay biglang !umaso" at !anay na FtulisanJtulisanJSi Tiya ,sabal
ay !anay ang dasal samantalang ang mag"aibigan ang nagya"a!an. Si ,barra ay +alang tinag
sa "inatatayuan. Nag!atuloy ang !utu"an atsilbatuhan "asabay ng !agsasara ng mga !intuan at
bintana ng biglaan.Nang ma+ala ang !utu"an# !ina!anaog ng al!eres ang "ura. ,na"ala ng mga
nasa bahay na nasugatan ng malubha sa !ari Sal4i. Tiniya" ng al!eres na +ala ng !anganib
"aya lumabas na sa !inagtataguan ang "ura# nanaog ito. Si ,bara ay nanaog din. Pinaso" naman
ni Tiya ,sabel ang mag"aibigan sa silid. *indi nag"ausa! si ,barra at Maria# basta nag!atuloy
nalamang sa !agla"ad ng binata# mabilis. Na!adaan siya sa hanay ng mga sibil na na"a
bayoneta !a. Sa may bandang tribunal# nangingibaba+ ang tinig ng al!eres sa !agtatagubilin sa
"a!itan na +ag niyang !abayaan ma"ata"as ang mga nahuling lumusob.Pagdating ni ,barra sa
bahay# "aagad na inutusan ni ,barra ang "anyang "atulong na ihanda ang "anyang "abayo.
Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang "anyang maleta ang mga hiyas# sala!i# ilang mga
"asu"atan at lara+an ni Maria. Nagsu"bit siya ng isang balara+ at dala+ang rebolber. Ngunit
aalis na lamang siya na"arinig sya ng mala"s na !ag!uto" sa !intuan. Tinig ng isang "a+al na
"astila. /alaban sana siya ngunit nagbago ang "anyang isi!. %inita+an niya ang "anyang baril
at binu"san ang !into. Dina"it siya ng Sarhento ng mga dumating na "a+al. ,sinama.Sa
"abilang da"o# gulong gulo ang isi! ni 0lias ng !umaso" siya sa bahay ni ,barra. Para siyang
sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sina!it ng "anyang ang"an# ang "anyang nuno#
si %alat# "a!atid na babae at ang "anyang ama. <aring ang lahat ay tinata+ag siyang du+agJ
isang du+ag. /abis na !angingi!os!os ang "anyang damdmin. *anggang sa maisi! niyang
bali"an ang bahay ni ,barra. Dinatnan niya ang mga "atulong ni ,barra na hilong naghihintay
sa "anilang amo. Nang malaman niya ang nangyari "ay ,barra# nag"un+ari itong umalis. Pero
lumigid lamang sa"a uma"yat sa bintana na !atungo sa gabinete. Na"ita niya ang mga
"asulatan# mga a"lat# alahas at baril. Dinam!ot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya
sa sa"o at inihulog sa bintana. Na"ita niyang dumating ang mga sibil. -inuha ni 0lias ang
lara+an ni Maria at isinilid ito sa isang su!ot. Nagi!on siya ng mga damit at !a!el# %inuhusan
niya ito nga mga gas at sa"a sinilaban.$ng mga "a+al ay nag!u!umilit namang !umaso".
Sinabihan sila ng matandang "atulong ng +alang !ahintolot sa mayari# "aya hindi maaari
silang !umaso". Naalas"a ng husto ang dire'to'illo# sa isang hudyat niya tinabig ng
"a+al ang matanda at mabilis silang !umani". Pero sinalubong sila ng ma"a!al na uso" at ang
a!oy na na"arating na sa gabinete. %iglang nag"aroon ng bmalala"as na !agsabog. Mabilis !a
sa linti" na umatras at nanaog ng bahay ang mga "a+al "asama ang mga "atulong ni ,barra.
Kabanata "VI
Ang mga Sabi at Kuro'-uro
*anggang sa "inabu"asan sa"mal !a rin ng ta"ot ang buong bayan ng San Diego. Ni isa mang
tao ay +alang ma"itang naglala"ad sa gitna ng daan. Tahimi" na tahimi" ang buong !aligid.
Pamayamaya# isang bata ang nagla"as loob na magbu"as ng bintana at inilibot ang !aningin.
Dahil sa gina+a ng bata# nagsisunod ang mga iba na magbbu"as ng bintana. $ng mga
mag"a"a!itbahay ay nagbalitaan. /ubhang "alagimlagim da+ ang nagdaang gabi tulad
noong mandambong si %alat. Sa "anilang !aguusa!# lumilita+ na si -a!itan Pablo ra+ ang
sumala"ay. ,!ina!alagay naman ng iba na ang mga "u+adrilyero ra+ "aya dina"i! si ,barra.
$ng mga lala"i ay nag!unta naman sa "u+artel at sa may tribunal. /umita+ !a sa usa!an ng
mga tao na tinang"a ra+ ni ,barra na itanan ang "asintahang si Maria u!ang hindi matuloy ang
!a"i"i!agisang dibdib niya "ay /inares. -aya lang sinansala ni -a!itan Tiyago ang "anilang
!agtatanan sa tulong ng mga sibil.Samantala# na"ausa! ni *ermana Pute ang isang lala"ing
"agagaling lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagta!at na si %runo. Pinatunayan nito ang balita
tung"ol sa mag"asintahang sina ,barra at Maria. Sa ngitngit da+ ni ,barra# !ati simbaha5y nais
niyang !aghigantihan# mabuti na lamang at nasa bahay ni -a!itan Tiyago si Pari Sal4i. $ng
mga sibil da+ ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman ang
nag!ahayag na na"ita niyang na"abitin sa ilalim ng !uno ng santol si /u'as.
Kabanata "VII
Vae Vitus1 Sa Aba ng Mga Manlulupig
%alisa ang mga sibil na nasa "+artel. Panay ang "anilang !agbabanta sa mga batang sumisili!
sa !u+ang ng mga rehas u!ang tingnan ang mga nada"i!. Naroroon ang al!eres# dire"torsillo#
Donya )onsolation at nag "a!itan na halatang malung"ot. %ago magi"asiyam dumating ang
"ura at +ala sa loob na naitanong niya sa al!eres sina ,barra at Don .ili!o. -asunod niya ang
isang !arag batang umiiya" at duguan ang sala+al. *inara! sa "ura ang dala+ang tanging
buhay na nabihag ng mga sibil.Tarsilo $lasigan ang tunay na !angalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong "ung "aalam si ,barra sa nasabing !aglusob. Ngunit# iginigiit din niyang +alang
"amalaymalay si ,barra sa!ag"at ang gina+a ay u!ang i!aghiganti ang "anilang amang
!inatay sa !alo ng mga sibil. Dahil dito# iniutos ng al!eres na dalhin si Tarsilo sa limang
bang"ay# ito ay umiling. Na"ita niya ang "anyang "a!atid na si %runo sa tadtad ng sa"sa"# si
Pedro na asa+a ni Sisa at ang "ay /u'as na may tali !ang /ubid sa leeg. Dahil sa !atuloy itong
+alang immi" "ahit sa sunodsunod ang !agtatanong sa "anya. Nag!uyos sa galit ang al!eres.
,niutos na !aluin ng yanto" si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong "ata+an nito.*indi
maoa"anta si Tarsilo# "aya ito ay ibinali" sa bul+agan. Nadatnan niya ang isang bilanggo ring
nag!a!alaha+ sa iya" at tumata+ag sa mga santo. ,!inasino "ay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi
niyang nuong lamang niyua na"ita. Dahil dito# muli siyang !inalo hanggang sa mabalot ng
dugo ang buong "ata+an. *indi na"ayanan ng "ura ang gayong tana+in "aya lumabas siya sa
bul+agan na namumutla. Na"ita ng "ura ang isang dalagang !arang nagbibilang ng mga
naririnnig sa loob ng tribunal# humahalinghing at nanananghoy ng mala"as. $ng babaing ito ay
ang "a!atid na dalaga nina %runo at Tarsilo. Samantala# nang di ma!ansin si Tarsilo# lalong
nagngitngit ang al!eres. %inulungan !a siya ni Donya )onsola'ion na lalong !ahira!an ang
binata. Pero# hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang "anyang "amatayan. <alang
ma"uhang anumang im!ormasyon at di ma!aamin si Tarsilo "aya ito ay itinimba sa isang
balong na"a"abaligtad ng si"mura ang tubig at amoy. -ung ilang bese ibinuluso" ang "ata+an
ni Tarsilo sa balon. *indi niya natagalan ang !ag!a!ahira! hanggang sa ta"asan siya ng
hininga sa gayong uri ng "alu!itan. Nang matiya" na !atay na si Tarsilo ang binalingan naman
ay ang isa !ang bilanggo.$ng !angalan diumano ng bilanggong ito ay $ndong lu"olu"o at
"aya na!a!unta sa !atyo ay u!ang magba+ass sa!ag"at !ina!a"ain ng bulo" ng biyenan nito.
,naanto" ang al!eres sa naging sagot ng bilanggo# "aya iniutos itong i!aso" na muli sa "arsel.
Kabanata "VIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga !amilya ng mga bilanggo. Sila ay !abali"bali" sa "umbento#
"u+artel at tribunal. Ngunit# hindi sila ma"a!agtamo ng luna sa "anilang mga inilala"ad.
Palibhahsa +ala silang "ilalang mala"as at ma"a"a!itan na ma"a"atulong u!ang !alayain ang
"anilang "aana" na bilanggo. May sa"it ang "ura at aya+ na lumabas ng "anyang silid at aya+
da+ itong ma"i!agusa! "ahit "anino. $ng al!eres naman ay nagdagdag ng mga bantay u!ang
"ulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa "anaya. $ng "a!itan naman ay lalong na+alan
ng silbi.Na"a"a!aso ang si"at ng ara+# ngunit ang mga babae ay aya+ umalis. Pala"adla"ad
umiiya" ang magina ni Don .ili!o. ,nusalusal naman ni -a!itana Tinay ang !angalan ng
"anyang ana" na si $ntonio. Si -a!itana Maria naman ay !asili!sili! sa rehas u!ang tignan
ang "ambal niyang ana". $ng biyenan ni $ndong ay nanduroon din at +alang gatol na
i!inagsasabio na "aya ra+ hinuli si $ndong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong sala+al. $my
isang babae naman ang halos mangiya"ngiya" na nagsabing si ,barra ang may !a"ana at
"asalanan ng lahat. $ng suro ng !aaralan ay "asamasama rin ng mga tao. Samantalang si Nol
Juan ay na"alu"sa na sa!ag"at i!inalagay niyang +ala ng "aligtasan si ,barra. Magii"ala+a ng
ha!on ng dumating ang isang "ariton na hila ang isang ba"a. Tinang"a ng mga "aana" ng mga
bilanggo na sirain at "alagan ang mga hayo! na humihila sa "ariton. Pero# i!inagba+alan sila
ni -a!itana Maria at sinabing "a!ag gina+an nila iyon# mahihira!an sa !agla"ad ng "anilang
"aana" ng bilanggo.Pamayamaya# lumabas ang may 67 "a+al at !inaligiran ng "ariton. $ng
sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa !angunguna ni Don .ili!o na na"uha !ang batiin ng
na"a ngiti ang "anyang asa+ang si Doray ng ya"a!in ang asa+a# !ero hinadlangan siya ng
dala+ang sibil. Nang ma"ita naman si $ntonio ng inang si -a!itana Tinay binirahan ito ng
"ata"ot ta"ot na hagulgol. Si $ndong ay na!aiya" din ng ma"ita ang biyenan na may !asari ng
"anyang !ag"a"a"ulong. -atulad ng "ambal na ana" ni -a!itana Maria# and seminaristang si
$lbano ay na"a ga!os na mabuti. $ng huling lumabas ay si ,barra na +alang ga!os ngunit
nasa !agitan ng dala+ang "a+al. $ng namumutlang si ,barra ay !asuyod na tinignan ng mga
maraming tao at naghahana! ng isang mu"hang "aibigan. Pag"a"ita "ay ,barra ng mga tao#
biglang umugong ang salitaan na "ung sino !a ang may sala ay siya !a itong +alang tali. Dahil
dito ay inutusan ni ,barra na ga!usin siya ng mga "a+al ng abotsi"o. -ahit na +alang utos
ang "anilang mga !inuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. $ng al!eres ay
lumabas na na"a"abayo at batbat ng sandata ang "ata+an. -asunod ay may 1A ng "a+al na
umaalalay sa "anya.Sa "ali!unan ng mga bilanggo# tanging "ay ,barra lamang na +alang
tumata+ag sa "anyang !angalan sa hali! siya ang binubuntunan ng sis at tin+ag na siyang
du+ag. Pati ang "anyang mga nuno at magulang ay isinum!a ng mga tao hanggang siya ay
tina+ag ng erehe ng da!at mabitay. -asunod nito ay !inagbabato si ,barra. Naalala niya ang
"+ento ni 0lias tung"ol sa babaeng na"a"ita ng ulong nasa ba"ol at na"abitin sa !unong"ahoy.
$ng "asay sayan ng !iloto ay !arang biglang naglaro sa "anyang !angitain.<aring +alang ibig
dumamay "ay ,barra. Pati si Sinang ay !inagba+alan umiya" ni -a!itan %asilio. -ahit na nasa
gi!it at abang "alagayan ang binata. <alang naa+a sa "anya. Doon nya nadama ng husto ang
ma+alan ng inang bayan# !agibig# tahanan "aibigan at magandang "inabuhasan.Mula sa isang
mataas na lugar# maamang nagmamasid si Piloso!ong Tasyo na !agod na !agod at na"a
balabal ng ma"a!al na "umot. Sundan nya ng tingin a ng !a!alaong "ariton na sina"yan ng
bilanggo. ,lang sandali !a i!inasiya na niyang umu+i. -inabu"asan# nagisnan ng isang !astol
!atay na si Tasyo sa may ointuan ng "anyang bahay.
Kabanata "I,
Pag'ibig sa Bayan
$ng gina+ang !agluson ng mga naa!i o sa+im!alad ay na"arating at na!alathala sa mga
diyaryo sa Maynila. ,ba rin ang balitang nagmula sa "umbento. ,abiba ang estilo ng mga
balitang lumagana!. $t ang !anguna+a sa mga ito ay batay sa talas ng isi!# "uro"uro#
damdamin at !anini+ala. $ng mga tauhan ng "umbento ay higit na naliligalig. $ng mga
!ro4in'ial ay !alihim na nagdadala+an at gumaga+a ng mga !ag!a!anayam hinggil sa
nangyari. $ng ilan naman ay nag!unta sa !alasyo at naghahandog ng tulong sa !amahalaang
nasa !anganib. Nabanggit !a nga na na maging ang munting heneral o generalillo da+ M$8
$8&0RO ay na!ag"uro ang "ahalagahan ng "or!orasyon. Samantala# i!inagbubunyi naman si
Pari Sal4i at sinabing ito ay "ara!atda!at na bigyan ng isang mitra.Sa ibang "umbento naman
ay iba ang !inaguusa!an. $ng mga nagaaral da+ sa mga hes+ita sa $teneo ay lumalabas na
nagiging !ilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo# hindi ma!a"ali si -a!itan Tinong dahil
minsan ito ay nag!a"ita ito ng "agandahang loob "ay ,barra. -aya !anay ang sisi sa "anya ng
asa+ang si "a!itana Tin'hang. $ng "anilang dala+ang ana" na dalaga ay sa isang tabi lamang
at di umiimi". Nasabi !a ni Tin'hang na "ung siya ay naging lala"i lamang# disin sana ay
hahara! siya sa -a!itan*eneral at ihahandog nito ang "anyang !agliling"od laban sa mga
manghihimagsi".Mala!it ng mabanas ng husto si Tinong sa "a"ulitan ng asa+a nang dumating
ang "anilang !insan si Don Primiti4o. ,to ay isng lala"ing may edad at mahilig magsasalita ng
/atin. Siya ay i!inasundo ni Tin'hang u!ang hingan ng !ayo sa!ag"at marunong itong
mangat+iran. -aagad na nagum!isa ng !agsasalita si Tin'hang !ag"a"ita sa !insa. $yon sa
"anya# !ina"ain ni Tinong si ,barra sa "anilang bahay at niyu"uran !a niya ito nang ma"ita sa
may tulay ng 0s!anya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila mag"aibigan.Sinabi ni Don
Primiti4o na da!at na!a"ilala si Tinong "ay ,barra !ag"at ang mga mabubuti ra+ ay
na!a!arusahan dahil sa mga masasama. -aya5t +alang ibang nalalabing !araan "undi ang
guma+a ng huling habilin si Tinong. Na+alan ng malay ng di oras si Tinong dahil sa !ayo.
Nang bumali" ang "anyang ulirat# dala+ang !ayo ang ibinigay ni Don Primiti4o? =1> magbigay
sila ng regalo sa heneral ng "ahit anong alahas at idahilan na ito ay !amas"o at =6> sunuging
lahat ng mga "asilulatan na maaaring ma"a!ag!ahama" "ay Tinong# na "atulad ng gina+ang
!agsunong ni ,barra sa "anyang mga "asulatan. %oto silang lahat sa !ayo.Sa "abilang da"o sa
isang !agtiti!on sa ,ntramuros na dinaluhan ng mga dalaga# mga asa+a at mga ana" ng "a+ani
ang tema ng "anilang !aguusa! ay ang tung"ol din sa nagana! na !agaalsa. $yon sa isang
lala"ing "omang galit na galit da+ ang heneral "ay ,barra sa!ag"at naging na!a"abuti !a nito
sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang +alang utang na loob ang mga indiyo
"aya5t di da!at silang ituring na mga tunay na tao. -ahit na ara+ ang itatayong !aaralan ay
isang !a"ana lamang sa!ag"at ang tunay na layunin ni ,barra ay ga+in lamang itong "uta na
gagamitin niya sa "anyang !ansariling !angangailangan. Sumabad naman ang isa !ang babae
at i!inali+anag na is Tin'hang da+ ay nagregalo ng isang singsing na !uno ng brilyante sa
heneral. Na!alingon ang lala"ing "omang at tiniya" "ung totoo ang balita. Nagdahilan ang
!ing"o" at nanaog na ng bahay.,lang oras !a ang na"ali!as# ang ilang magana" sa Tundo ay
tumangga! ng mga !aanyaya ng !amahalaan sa !amamagitan ng mga "a+al. $ng imbitasyon
ay tung"ol sa !agtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa .uerza de Santiago na may
bantay !a. Si -a!itan Tinong ay "asama sa mga inimbita.
Kabanata ",
I-a-asal na si Maria Clara
Tu+angtu+a si -a!itan Tiyago sa!ag"at hindi siya nahuli o natanong man lamang. *indi rin
siya na"uryente o nabilanggo sa ilalim ng lu!a. Dahil dito# siya ay nag!amisa sa Mahal na
%irhen sa $nti!olo# %irhen del Rosario at sa %irhen del )armen. -ung hindi naimbita si
-a!itan Tiyago ng !amahalaan# masamang "a!alaran naman ang duma!o "ay -a!itan Tinong.
Tulad ng "aramihan siya ay inimbitahan ng !amahalaan. Di na"abuti ito sa "anya ang
F!aglala"bay5 sa ibatibang tangga!an nito sa!ag"at ng siya ay lumabas. Siya ay may sa"it#
!utlain# namamanas at di !alaimi". *indi na rin siya bumaba ng bahay# dahil nangangamba
itong ba"a batiin siya ng isang !ilibustero. $lam ni Tiyago ang ganitong sina!it ni
Tinong.Dumating sa bahay ni Tiyago si /inares at ang magasa+ang de 0s!ada2a na "a!+a
itinuring na !ang"at ng ma"a!amahalaan. Sinarili ni Donya 3irtorina ang usa!an. Sinabi na
"ung babarilin si ,barra# iyon ang narara!at sa!ag"at siya ay isang !ilibustero. %agama5t
namumutla at mahina si Maria# "anyang hinara! ang mga bisita. *umantong ang usa!an
tung"ol sa !ag!a!a"asal nina Maria at /inares. Nag"ayarian din na mag!a!a!ista si Tiyago.
Sinabihan niya si Tiya ,sabel na "ung ano ang nasa loob ni Maria tung"ol sa na!i!into nitong
!a"i"i!agisang dibdib. Sa +ari# desidido na si Tiyago na i!a"asal si Maria sa!ag"at na"ini
"inita niyang siya5y maglalabasmaso" sa !alasyo sa sandaling maging manugang niya si
/inares. Si /inares ang taga!ayo ng -a!itan *eneral# "aya5t inaa"ala ni Tiyago na siya ay
"aiinggitan ng mga tao.-inabu"asan# ang bul+agan ni Tiyago ay !uno ng mga bisitang "astila
at intsi". Nangunguna sa mga ito si Pari Sal4i# Pari Sibyla# ilang !ransis"ano at domini"ano#
ang al!eres na ngayon ay tinyente at may grado ng "omandante# ang magasa+ang de
0s!ada2a# si /inares na nag!atihuli ng dating at si tenyente 8ue4arra ng mga sibil.Mangyari
!a# ang !a"sa ng mga babae ay si Maria na "ahit malung"ot siya ay magalang na tinangga!
ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga ra+ si Maria# !ero ito ra+ ay tanga
naman. -ayamanan lang da+ habol ni /inares. Sinabi rin na marunong da+ siya sa buhay
sa!ag"at "aya siya i"a"asal dahil bibitayin ang unang "ati!an ni ,barra. Sa narinig ni Maria
lalo siyang nasa"tan at naghira! ang "alooban. ,ni+an niya ang mga babaing naguusa!.Sa
!ulutong ng mga lala"ing naguusa! naman# lumita+ na ang "ura ay lili!at na ng Maynila
samantalang di tiya" ng al!eres "ung saan ito madedestino. ,!inali+anag ni 8ue4arra na hindi
mabibitay si ,barra na "atulad ng mga nangyari "ina 8OM%&RS$ at sa hali! ito ay i!atata!on
lamang. %inanggit din niya ang tung"ol sa "aso ng binata at !ag"araan ay binati niya si Maria.
,to ra+ ay na"a"atiya" ng magandang "inabu"asan. $t nag!aalam na ang tinyente.Nagtungo
sa asotea si Maria. Na"ita niya ang bang"ang !asadsad sa may sadsaran ng bahay ni "a!itan
Tiyago. Puno ng damo ang ibaba+ ng bang"a at may lulan itong dala+ang lala"i. %umaba ang
isa sa lulan ng bang"a at !inanhi" siya# si ,barra. Na"ata"as siya sa tulong ni 0lias. Dumaan
lamang ang binata u!ang i!aalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang "asintahan
tung"ol sa "anilang "asunduan. ,nilahad ni Maria ang tunay na "asaysayan at !ag"atao nito.
Na!ilitan umano itong tali"uran ang "anilang !agiibigan alangalang sa "anyang inang
namaya!a at sa dala+ang amang nabubuhay !a. Pero +ala siyang tanging !agibig "undi si
,barra lamang. Mahig!it na niya!os at !inu!og ng hali" ni ,barra si Maria. Matagal.
Pag"araan# lumundag muli ito sa !ader at suma"ay sa bang"a. Nagalis ng sumbrero si 0lias at
yumu"od "ay Maria. Sumag+ang !a!alayo sa lumuluhang si Maria.
Kabanata ",I
Ang Barilan sa "a.a
*abang mabilis na sumasag+an si 0lias# sinabi niya "ay ,barra na itatago siya sa bahay ng
isang "aibigan sa Mandaluyong. $ng sala!i ni ,barra na itinago niya sa may !uno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay "anyang ibabali" u!ang may magamit si ,barra sa !ag!unta nito sa
ibang bansa. Nasa ibang lu!ain da+ ang "ati+asayan ni ,barra at hindi nababagay na
manirahan sa Pili!inas# dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa "ahira!an. ,nalo" ni ,barra na
magsama na lang sila ni 0lias# tutal !areho na sila ng "a!alaran at magturingan na !arang
mag"a!atid. Pero# tumanggi si 0lias.Nang ma!adaan sila sa ta!at ng !alasyo# na!ansin nilang
nag"a"agulo ang mga bantay. Pinada!ang mabuti ni 0lias si ,barra at tina"!an ng maraming
damo. Nang ma!adaan sila sa ta!at na !ol4orista# sila5y !inatigil at tinanong ng bantay si 0lias
"ung saan ito nanggaling. ,!inali+anag ni 0lias na siya5y galing ng Maynila at rarasyunan niya
ng damo ang hu"om at ang "ura. -umbinsido ang bantay sa !ali+anag ni 0lias "aya i!inatuloy
niya ito sa !agsasag+an at !inagbilinan na hu+ag mag!a!asa"ay sa bang"a sa!ag"at "atata"as
!a lamang ng isang bilanggo. -ung mahuhuli ra+ ito ni 0lias# siya ay bibigyan ng gantim!ala.
,nilara+an ng bantay ang bilanggong tinutu"oy ay na"alebita at mahusay magsalita ng -astila.
Nag!atuloy sa !agsasag+an si 0lias. /umihis sila ng landas. Pumaso" sila sa may ilog
%eatang ina+it ni %alagtas u!ang a"alaing siya ay tagaPe2a:ran'ia.,tina!on ni 0lias ang mga
damo sa !am!ang# "inuha ang isang mahabang "a+ayan at ilang bayong at sumige sa
!agsag+an. Nag"u+entuhan muli sina 0lias at ,barra. Na"alabas na sila sa ilogPasig$t
na"arating sa may Sta. $na. Na!adaan sila sa ta!at ng bahayba"asyunan ng mga hes+itas
"aya hindi mai+asang manari+a sa isi! ni 0lias ang masasayang ara+ na tinamasa niya# may
magulang# "a!atid at maganddang "inabu"asan. Namuhay nang masagana at ma!aya!a.
Suma!it sila sa mala!ad na bato at nang ma"itang inaanto" na bantay na +ala siyang "asama
at mahihingi# !inaraan niya si 0lias.&maga na ang sa!itin nila ang la+a. Pero sa di"alayuan
nabanaagan nila ang isang !al+a ng mga sibil na !a!ala!it sa "anila. Pinahiga ni 0lias si ,barra
at tina"!an niya ito ng bayong. Nahalata ni 0lias na hinahadlangan sila sa baybayin. -aya
sumag+an itong !atungo sa may %inangonan# ngunit nagbago rin ng dire"syon ang !al+a.
Tina+ag sila. ,nisi! ni 0lias na magbali" sa bunganga ng ,logPasig. Na"uro ni 0lias na
na!agtatali"u!an sila at +alang "alabanlaban. ,sa !a +ala silang dala ni isa mang sandata.
Mabilis na naghubad ng damit si 0lias. Sinabi niya "ay ,barra na mag"ita na lamang sila sa
no'he buena sa libingan ng nuno ni ,barra. Tumayo si 0lias at tumalon sabay si"ad sa
bang"a.$ng atensyon ng mga sibil sa !al+a at na"asa"ay sa bang"a ay natuon "ay 0lias.
Pinaulanan nila ng !unglo ang lugar na !inagtalunan nito. -a!ag lumilita+ si 0lias
!ina!u!utu"an ito. Nang may A7 di!a na lamang ang layo ni 0lias sa may !am!ang# naha!o na
ang humahabol sa "anya sa "asasag+an . Ma"ali!as ang tatlong oras ay umalis na ang mga
sibil sa!ag"at na!ansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng !am!ang.
Kabanata ",II
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
&maga# hindi !ansin ni Maria ang maraming regalo na na"abunton sa itaas ng ha!ag. $ng mga
mata niya ay na"a!a"o sa diyaryong nagbabalita tung"ol sa !ag"amatay o !ag"alunod ni
,barra. Pero# hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamayamaya dumating si Pari
Damaso na hinilingan "aagad ni Maria na sirain ang "asunduan ng "anyang "asal "ay /inares
at !angalagaan ang "a!a"anan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong !atay na si ,barra +alang
sinumang lala"ing "anyang !a"a"asalan. Dala+ang bagay na lamang ang mahalaga sa "anya#
ang "amatayan o ang "umbento.Na!agmuni ni Pari Damaso na !inaninindigan ni Maria ang
"anyang sinabi# "aya humingi ito ng ta+ad sa "anya. Na!ahagulgol !a ito ng mala"as habang
binibigyan diin niya ang +alang "a!antay na !agtingin "ay Maria. <ala siyang naga+a "undi
!ahintulutan na !umaso" sa "umbento si Maria "aysa !iliin nito ang "amatayan. &malis si Pari
Damaso na sa"bibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at !abulong na sinabing totoo ngang may
Diyos na nag!a!arusa. *iniling niya sa Diyos na siya ang !arusahan at hu+ag ang +alang
malay niyang ana" na nangangailangan ng "anyang !ag"alinga. Damdam na damdam ng !ari
ang "asi!hayuang dinaranas ni Maria.
Kabanata ",III
Ang $ohe Buena
May isang "ubo na yari sa balubalu"tot na sanga ng "ahoy ang na"atayo sa libis ng isang
bundo". Sa dam!a ay mayroong na"atirang magana" na tagalog na nabubuhay dahil sa
!angangaso at !angangahoy. Sa lilim ng isang !uno mayroong isang matanda na gumaga+a ng
+alis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga itlog ng mano"#
gulay at daya! sa isang bilao. Sa di"alayuan# may isang batang lala"i at batang babae ang
naglalaro sa tabi ng isang !ayat at !utlain. $ng batang na"au!o sa na"abu+al na "ahoy ay si
%asilio# may sugat ito sa !aa. ,naali+ siya ng dala+ang batang naglalaro. Nang utusan ng
matanda ang a!ong dalaga na i!agbili ang mga naga+ang +alis# sinabi niya "ay %asilio na
may dala+ang bu+an na ang na"a"araan nang ito ay "anilang matag!uang sugatan at
"alingain !ag"ata!os. ,sinalaysay naman ang tung"ol sa buhay nilang magana". -aya# nang
ito ay mag!aalam na uu+i na sa "anila# siya ay !inayagan ng matanda at i!inagbaon !a niya ng
!indang na usa !ara sa "anyang inang si Sisa.Samantala# no'he buena na# ngunit ang mga taga
San Diego ay nangangatog sa gina+ bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. *indi
"atulad ng na"araan na masayangmasaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lung"ot na lung"ot
ang buong bayan. <la man lamang na"asabit na mga !arol sa bintana ng bahay. -ahit na sa
tahanan ni -a!itan %asilio ay +ala ring "asiglasigla. -ausa! ng "a!itan si Don .ili!o na
na!a+alang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng !alaboy.
Pero# hindi naman nanana"it ng "a!+a.$ng !insan nitong si 3i'toria at si ,day. Si sinang ay
tumangga! ng liham buhat "ay Maria subalit hindi niya ito binubu"san sa ta"ot na malaman
ang nilalaman. *abag na habag ang mag"a"aibigan sa mag"asintahang Maria at ,barra. May
"umalat namang balita na ang !ag"a"aligtas ni -a!itan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya
"ay /inares.Na"arating na si %asilio sa "anilang tahanan. Pero# +ala ang "anyang ina. Pai"a
i"a niyang tinalunton ang landas !atungo sa ta!at ng bahay ng al!eres. Nanduon ang ina#
umaa+it ng +alang "atuturan. ,nutusan ng babaing nasa durunga+an ang sibil na !a!anhi"in si
Sisa. Subalit nang ma"ita ni Sisa ang tanod# "umari!as ito ng ta"bo. Ta"ot. *inabol ni %asilio
ang ina# !ero binato siya ng alilang babaing nasa daan. Nasa!ol sa ulo si %asilio !ero hindi ito
tumigil sa !agsunod sa inang tumata"bo. Na"arating sila sa may guabat. Pumaso" sa !into ng
libingan ng matandang "astila si Sisa. ,to ay nasa tabi ng !unong baliti. Pili!t na binubu"san
ito ni %asilio. Na"ita niya ang isang sanga ng baliting na"a"a!it sa "inaroroonan ng ina.
-aagad niya itong niya"a! at !inaghahag"an hanggang sa ma+alan ng ulirat.Nang ma"ita
naman ni Sisa ang duguang ulo si %asilio# untiunting nagbali" ang "atinuan ng "anyang isi!.
Na"ilala rin niya ang ana". Na!atili ito ng mala"as at biglang na!ahandusay sa ibaba+ ng an".
Na+alan ng malay. Nang magbali" naman ng ulirat si %asilio at na"ita ang ina# "umuha ito ng
tubig at +inisi"an sa mu"ha. Dinaiti niya ang "anyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sina"mal ng
matinding !ag"asinda" si %asilio. Patay na ang "anyang ina. %uong hig!it na niya"a! niya ang
malamig na bang"ay ng ina at na!ahagulgol ng mala"s# !asubsob sa ina. Nang magangat siya
ng ulo# na"ita niya ang isang taong nagmamasid sa "anya. Tumango si %asilio nang tanungin
siya ng tao "ung ana" siya ng namatay.*inanghina ang lala"ing sugatan# hindi niya
matutulungan si %asilio na mailibing si Sisa. Sa hali! !inagbilinan niya si %asilio na magi!on
ng maraming tuyong "ahoy at ibunton sa bang"ay ng "anyang ina at !ag"araan sila ay silaban
hanggang sa maging abo ang "anilang "ata+an. ,tinagubilin rin ng lala"i "ay %asilio ang
mala"ing "ayamanan na na"abaon sa may !uno ng balite. -ay %asilio na ra+ ito "ung +alang
ibang dumating na tao u!ang gamitin niya sa !agaaral. $ng lala"ing sugatan na "ausa! ni
%asilio na dala+ang ara+ ng hindi "uma"ain at sa +ari ay mala!it ng mamamatay ay si 0lias.
$t luma"ad na si %asilio u!ang manguha ng !anggatong. Si 0lias ay tumana+ naman sa
da"ong silangan at nag+i"ang higit !a sa isang dalangin. Siya ay baba+ian ng buhay nang di
na"i"ita ang !agbubu"angli+ay+ay ng bayang "anyang minamahal. Sa mga ma!alad# hu+ag
lamang da+ limutin nang gana! ang mga nasa+i sa dilim ng gabi. Sa !ag"a"atingala niya sa
langit# "umibot hanggang sa untiunting nabu+al sa lu!a.Nang magmamadalingara+# namalas
ng buong bayan ng San Diego ang isang mala"ing siga na nagmumula sa may lugar na
"inamatayan ni Sisa at 0lias. Sinisi !a ni Manang ru:a ang guma+a ng siga na hindi ra+
marunong mangilin sa ara+ ng !agsilang ni *esus.
Kabanata ",IV
Katapusan
Magmula ng !umaso" sa "umbento si Maria# nanirahan na si Padre Damaso sa Maynila. Di
nagtagal# aiya ay inili!at ng !adre !ro4in'ial sa isang malayong !robinsiya. -inabu"asan# siya
ay na"itang bang"ay sa "anyang higaan. Sa !agsusuri ng do"tor# sama ng loob o bangungot
ang sanhi ng "anyang i"inamatay.Sa "abilang da"o# si Pari Sal4i habang hinihintay niya ang
!agiging obis!o ay nanung"ulan !ansamantala sa "umbento ng Sta. )larang !inasu"an ni
Maria )lara. -asunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.,lang
linggo naman bago naging gana! na mongha si Maria# si -a!itan Tiyago ay dumanas ng sa!in
sa!ing !aghihira! ng damdamin# nangayayat ng husto# naging ma!agisi! at na+alan ng ti+ala
sa mga "ainuman. Pag"agaling niya sa "umbento# sinabihan niya si Tiya ,sabel na umu+i na
ito sa Malabon o sa San Diego sa!ag"at gusto na lamang mabuhay magisa. $ng lahat ng mga
santo at santang "anyang !ini!inta"asi at nalimot na niya. $ng "anyang inaatu!ag ay ang
!aglalaro ng liyem!o# sabong at !aghitit ng mari9uana. Madalas tu+ing ta"i!silim ay ma"i"ita
siya sa tindahan ng intsi" sa Sto. )risto. Di nagtagal# na!a!ayaan niya ang "anyang "ata+an at
"abuhayan. $ng "anyang dating marangyang tahanan ay mayroong na"asulat sa !intuan na?
.umadero Publi'o de $n:ion. 8ana! na siyang nalimot ng mga tao. <ala ni isa mang
na"a"aalala sa "anya# siya na isang tanyag at dating iginagalang.Nagdagdag ng mga "ulot sa
ulo si Donya 3i'torina u!ang ma!agbuti ang !agbabalat"ayo niyang siya5y taga$ndalu'ia.
Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tibur'io ay hindi na niya !ina"i"ilos. Nagsasalamin
na ito. *indi na rin siya natata+ag bilang "do"tor" !ara maggamot. <ala na rin siyang ngi!in.
IpinAsa NI: Jeciel N. Boyonas
Ipapasa kay: MR. ROMEL RUIZ