Likovna 37

MATICA SRPSKA
Odeqewe za likovne umetnosti

MATICA SRPSKA
Department of Visual Arts
ISSN 0352-6844 / UDK 7 (05)
Zbornik Matice srpske
za likovne umetnosti
37
Urednitvo
dr ALEKSANDAR KADIJEVI
(glavni i odgovorni urednik)
dr MIODRAG MARKOVI
dr LIDIJA MERENIK
dr NENAD MAKUQEVI
dr KOKAN GREV (Skopqe, B.J.R. Makedonija)
NOVI SAD
2009
S A D R A J C O N T E N T S
LANCI, RASPRAVE, PRILOZI
ARTICLES, TREATISES, CONTRIBUTIONS
1. Julijana Stevanovi, PORTRETI SVETITEQA I IDEJNI PROGRAM
OLTARA KATEDRALNE CRKVE SV. TRIPUNA U KOTORU
Julijana Stevanovi, PORTRAITS OF SAINTS AND THE IDEOLOGICAL PRO-
GRAM OF THE ALTAR OF THE CATHEDRAL OF ST. TRIPUN IN KOTOR . 9
2. Svetlana Smoli Makuqevi, MANASTIR TRESKAVAC U 15. VEKU I
PROGRAM ZIDNOG SLIKARSTVA NAOSA CRKVE BOGORODIINOG
USPEWA
Svetlana Smoli Makuljevi, THE TRESKAVAC MONASTERY IN THE 15
TH
CENTURY AND THE PROGRAMMED OF FRESCO PAINTING OF THE NA-
VE IN THE CHURCH OF THE DORMITION OF THE MOTHER OF GOD . 43
3. Radomir Petrovi, NOVOOTKRIVENE FRESKE I MERMERNI KTI-
TORSKI NATPIS IZ 1425. GODINE U CRKVI SVETOG NIKOLE U
GORWOJ ATORWI
Radomir Petrovi, NEWLY DISCOVERED FRESCOES AND A FOUNDER IN-
SCRIPTION FROM 1425 IN GORNJA ATORNJA . . . . . . . . . . . 81
4. Miroslava Kosti, RODU I OBCESTVU. CRTE NASLOVNE STRA-
NE ISTORIJE JOVANA RAJIA RAD SLIKARA JAKOVA ORFELINA
Miroslava Kosti, TO THE FAMILY AND COMMUNITY. A DRAWING ON
THE FRONT PAGE OF HISTORY BY JOVAN RAJI, A PIECE BY PAINTER
JAKOV ORFELIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5. Bojana Ibrajter-Gazibara, PATRONATVO MITROPOLITA PAVLA NE-
NADOVIA
Bojana Ibrajter-Gazibara, THE PATRONAGE OF METROPOLITAN PAVLE NE-
NADOVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
6. Duan kori, IKONOSTAS LAZARA SERDANOVIA U MIKLUEV-
CIMA
Duan kori, THE ICONOSTASIS OF LAZAR SERDANOVI IN MIKLUEVCI 177
7. Vladimir Simi, KULTURNI TRANSFER U DOBA PROSVETITEQSTVA:
ORFELIN, KALIGRAFIJA I REFORMA SRPSKIH OSNOVNIH KOLA
Vladimir Simi, CULTURAL TRANSFER IN THE ENLIGHTENMENT ERA:
ORFELIN, CALLIGRAPHY AND THE REFORM OF SERBIAN PRIMARY
SCHOOLS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
8. Irena Zari, IKONOSTAS CRKVE SVETE TROJICE U IZVORU KOD
BOSILEGRADA
Irena Zari, THE ICONOSTASIS OF THE CHURCH OF HOLY TRINITY IN
IZVOR NEAR BOSILEGRAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
9. Branko olovi, ARHITEKTURA PRAVOSLAVNE CRKVE BLAGOVIJE-
STI PRESVETE BOGORODICE U DUBROVNIKU
Branko olovi, THE ARCHITECTURE OF THE ORTHODOX CHURCH OF
THE ANNUNCIATION OF THE HOLY MOTHER OF GOD IN DUBROVNIK . 249
10. Aleksandar Kadijevi, ON THE LATER ARCHITECTURE OF LESKOVAC AND
ITS PLACE IN SERBIAN ARCHITECTURE
Aleksandar Kadijevi, O NOVIJOJ ARHITEKTURI LESKOVCA I WE-
NOM MESTU U SRPSKOM GRADITEQSTVU . . . . . . . . . . . 265
11. Marija Drqevi, ARHITEKTURA POTE 1 U BEOGRADU
Marija Drljevi, HISTORY AND ARCHITECTURE OF POST OFFICE 1 IN
BELGRADE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
13. Jasmina ubrilo, KAKO MEUNARODNE IZLOBE MISLE
Jasmina ubrilo, HOW INTERNATIONAL EXHIBITIONS THINK . . . . . 297
PRIKAZI
REVIEWS
Nenad Makuqevi, SAA BRAJOVI, U BOGORODIINOM VRTU: BOGORO-
DICA I BOKA KOTORSKA BAROKNA POBONOST ZAPADNOG HRI-
ANSTVA, Plato, 2006, 382. str. . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Simona upi, NADEDA PETROVI. PROJEKAT I SUDBINA PRIKAZ
KWIGE: LIDIJA MERENIK, NADEDA PETROVI. PROJEKAT I SUD-
BINA, Beograd 2006 (izdava: Topi / Vojnoizdavaki zavod, Beograd; Bi-
blioteka ene u srpskoj umetnosti, 183 strane, 48 tabli u boji, rezime na
engleskom jeziku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Katarina Mitrovi, IGOR BOROZAN, REPREZENTATIVNA KULTURA I PO-
LITIKA PROPAGANDA SPOMENIK KNEZU MILOU U NEGOTINU,
Beograd 2006 (Filozofski fakultet u Beogradu, Katedra za istoriju umet-
nosti novog veka), Rr. H, 461, 92 slike, ISBN 86-86563-01-5. . . . . . 336
Miroslava Kosti, MIROSLAV TIMOTIJEVI, RAAWE MODERNE PRI-
VATNOSTI, PRIVATNI IVOT SRBA U HABZBURKOJ MONARHIJI
OD KRAJA 17. DO POETKA 19. VEKA, Beograd, 2007. . . . . . . . . . 340
Aleksandra Kuekovi, BRANKO OLOVI, MANASTIR KRKA, SKD Pro-
svjeta", Zagreb 2006; 206 stranica, crno-bele fotografije i blok fotogra-
fija u boji, nacrti i planovi, rezime na engleskom jeziku, izvori i lite-
ratura, indeksi, ISBN 953-6627-83-3. . . . . . . . . . . . . . . . . 345
IMENSKI REGISTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
GEOGRAFSKI REGISTAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti
Izlazi jedanput godiwe
Izdava Matica srpska
Urednitvo i administracija: Novi Sad, Ulica Matice srpske 1
Telefon: ++381-21/420-199, 6615-038
e-mail: mtisma@maticasrpska.org.yu
Matica srpska Proceedings for Visual Arts
Published once a year
Published by Matica srpska
Editorial and Publishing Office: Novi Sad, 1 Matice Srpske Street
Phone: ++381 21 420 199 or 6615 038
e-mail: mtisma@maticasrpska.org.yu
Urednitvo je Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti

br. 37/2009. zakquilo 15. oktobra 2007.
Struni saradnik Odeqewa: Marta Tima
Prevodilac za engleski jezik: Biqana Radi-Bojani
Lektor i korektor: Tatjana Pivniki-Drini
Tehniki urednik: Vukica Tucakov
tampawe ovog Zbornika omoguilo je Ministarstvo nauke
Republike Srbije
Kompjuterski slog: Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad
tampa: PROMETEJ, Novi Sad
CIP Katalogizacija u publikaciji
Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
75(082)
ZBORNIK Matice srpske za likovne umetnosti /
glavni i odgovorni urednik Aleksandar Kadijevi.
1986, 22 . Novi Sad : Matica srpska, 1986.
Ilustr. ; 26 cm
Godiwe. Tekst na srp., rus. i eng. jeziku. Je na-
stavak: Zbornik za likovne umetnosti = ISSN 0543-1247
ISSN 0352-6844
COBISS.SR-ID 16491778
LANCI, RASPRAVE, PRILOZI
ARTICLES, TREATISES, CONTRIBUTIONS
UDC 75.046.3(497.16 Kotor)
JULIJANA STEVANOVI
Portreti svetiteqa i idejni program
oltara katedralne crkve Sv. Tripuna
u Kotoru
SAETAK: Nakon posledwih istraivawa i konzervatorskih radova,
uprkos iwenici da je mali broj predstava sauvan, problematika ivopi-
sa crkve Sv. Tripuna u Kotoru se uslowavala ponudivi mogunost vi-
eslojne analize. Fragment oltarske freske sa neuobiajenim izborom
scena Raspea i Skidawa s krsta, kao i dvanaest sauvanih portreta sveti-
teqki i crkvenih otaca na lukovima u naosu, detaqnijim razmatrawem po-
tvruju strukturnu povezanost celokupnog umetnikog programa Katedrale.
Wegovi idejni tvorci su akcentovali znaewe ciklusa Hristovih Strada-
wa smestivi ga u glavni oltar. Meutim, ve pri ulasku u hram pawa je
gradacijski usmeravana ka ovoj zamisli briqivim odabirom, rasporedom
i meusobnim relacijama likova u okviru galerije svetiteqskih portreta,
inei ih svojevrsnom okosnicom celokupnog idejnog programa hrama.
KQUNE REI: Raspee; Skidawe s krsta; Svete ene; Crkveni oci;
Idejni program ivopisa
Na osnovu sauvane darovne poveqe biskupa Ursacija i priora Melea,
kada je kotorskoj crkvi Sv. Tripuna dodeqena Prevlaka, za poetak gradwe
tog hrama okvirno se uzima 1124. godina. Osveewem tri oltara, izvrenim
19. juna 1166. g. u prisustvu crkvenih velikodostojnika,
1
izgradwa glavnog
dela kotorske katedrale se privodila kraju, dok su radovi na woj trajali ve-
rovatno i poetkom H veka. Monumentalna graevina podizana vie od
tri etvrtine stolea s vremenom postaje ivi organizam, objediwujui
umetnike elemente, pre svega graditeqske i klesarske, koji svedoe o duhu
vremena i sredine u kojoj su nastali. Ouvani fragmenti ivopisa, posebno
u skorije vreme otkriveni portreti svetiteqa u naosu, vetinom izrade i
svojom jedinstvenou upotpuwuju ovu umetniku celinu.
9
1
M. anak-Medi, Katedrala Sv. Tripuna kao izraz umetnikih prilika u Kotoru sredi-
nom H veka, ZRVI 36, Beograd 1997, str. 83. Prevod dokumenta o osveewu oltara objavqen u:
800 godina katedrale Sv. Tripuna u Kotoru (11661966), Kotor 1966.
U Arhivu grada Kotora se uva originalni ugovor iz 1331. godine na
osnovu kojeg se saznaje da se predstavnici crkve i glaveine poznatih ko-
torskih porodica obavezuju na novanu nadoknadu grkim slikarima koji su
tog dana, desetog juna, zapoeli svoj, po svemu sudei monumentalni, rad u
Katedrali.
2
Pored navedenih znamenitih Kotorana: Marina Meke, Petra
Bugona, Miha Bue
3
i Ivana Dabronova nisu imenovani slikari, a kako ni
jedan drugi dokument nije sauvan, danas se ne zna koja skupina grkih umet-
nika je izvela ivopis u crkvi Sv. Tripuna. Na pitawe koji su razlozi za
oslikavawe Katedrale skoro jedan i po vek nakon wene izgradwe takoe nije
naeno adekvatno obrazloewe. Ovo slikarstvo tako nastaje u vreme prvih
godina vladavine i na teritoriji srpskog kraqa, budueg cara Stefana Du-
ana (13311355).
Snaan neovizantijski talas, prisutan u umetnosti dvanaestovekovne
Italije od vremena Komnina, posebno je izraen u H veku u vreme latin-
ske vladavine Carigradom, kao i u periodu renesanse" Paleologa. Ovaj ta-
kozvani grki manir karakteristian po kombinovawu elemenata vizantijske
umetnosti sa pozno romanikim, a neto kasnije i stilom nadolazee goti-
ke, preovladae u Veneciji novom gospodaru Krita, kao i u Apuliji, zna-
ajnim vievekovnim umetnikim uzorima u Pomorju. Ti eklektini spojevi
dovodili su do novih i sasvim originalnih reewa, to se najpre odraa-
valo na slikarstvo ovih prostora.
4
Grupe grkih slikara aktivnih u junoj
Italiji i Venetu prenose svoja iskustva domaim majstorima, a iz slikanih
predstava sa kraja H veka nasluuje se wihovo prisustvo u delovima Dalma-
cije i Pomorja i nakon zavretka vizantijske vladavine. Pisani izvori sa
poetka H veka pouzdano svedoe o aktivnostima ovih majstora u oblasti
Junog primorja,
5
iako pravac iz kog su doli ostaje nepoznat. Dakle, anga-
ovawe skupine grkih umetnika od strane Kotorske biskupije na oslikava-
wu najmonumentalnije crkve ovog podnebqa nije bilo neobino.
O prisustvu slikara Grka u samom Kotoru svedoe pomeni wihovih ime-
na u notarskim kwigama sa poetka H veka. Da su i ranije bili prisutni u
JULIJANA STEVANOVI *
10
2
10. juna 1331. uvedena je u Diversa Notariae 1. j. 180, tvrdwa: Coram testibus infrascriptis nos
infrascripti Marinus Mexe, Petrus Bugoni, Micho Buchie, Johannes Dabronis obligamur PICTORIBUS
GRECIS sci Triphonis eis solvere integraliter de omni opere quod facient ab hodierna die in ultra! U: V.
orovi, Grki slikari u Kotoru H veka, Starinar , Beograd 1930, str. 3940.
3
Mihailo Bua, brat Nikole Bue, protovestijara na dvoru cara Duana, pored angao-
vawa u Mlecima u ime srpskog vladara, bio je i zakupnik metala iz rudnika u Srbiji, kao i je-
dan od zaduenih za brigu oko imovine katedrale Sv. Tripuna. U: J. Maksimovi, Kotorski ci-
borij iz H veka i kamena plastika susednih oblasti, Beograd 1961, str. 5; J. Popovi-Grgure-
vi, Prilog poznavawu zidnog slikarstva u katedrali Sv. Tripuna u Kotoru, Boka 2122, Herceg
Novi 1999, str. 124125.
4
Jo krajem H i poetkom H veka, domai i vizantijski umetnici rade u grkom mani-
ru i za latinske i za grke naruioce, pratei savremene umetnike tokove na Istoku. U: H.
Belting, Byzantine Art among Greeks and Latins in Southern Italy, u: Dumbarton Oaks Papers, Vol. 28,
1974, str. 129.
5
S. Radoji, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SAN S, Beograd 1953, str.
5354.
Boki Kotorskoj govore ostaci fresko-slikarstva u crkvama poput Sv. Luke u
Kotoru s kraja H veka, Rize Bogorodice u Bijeloj pre 1220. godine ili Sv.
Marije na Rijeci (Sv. Marije Koleate) sa kraja H poetka H veka.
6
Pomenuti sudski zapisnici, tzv. Diversa Notariae, danas dokazuju da su neki
od umetnika ostajali da ive u gradu kao i da su tu osnivali porodice. Meu
prvima je zabeleeno ime slikara Nikole Grka, koji se u Kotor doselio sa
porodicom ili ju je osnovao u Kotoru gde je prihvaen i gde je stekao lep
ugled, ali oko 1327. godine vie nije iv. Do 1330. godine nije u ivotu ni
izvesni Jani Greci (Jani Greci), a verovatno je da se radilo o slikaru.
7
Od
poetka H veka do posledwe decenije u Dubrovniku i Kotoru se pomiwe i
Manojlo, a neto kasnije drugi Manojlo i Jovan iz Draa.
8
Zbog uglavnom
turih informacija, nije poznato da li je neko od wih radio u kotorskoj
Katedrali. U isto vreme, majstor i fratar Vita iz Kotora podie Deane,
gde je nakon neto vie od jedne decenije u oslikavawu naosa izmeu osta-
lih uestvovala i grupa primorskih slikara.
9
Ali i pored sve vetine i i-
wenice da su neki od Grka dobro prihvaeni u novoj sredini, na osnovu
fragmenata fresko-slikarstva i obiqa stilskih raznovrsnosti se ini da
ipak nije dolo do formirawa jedinstvenog jezika kotorske kole, verovat-
no usled nedostatka vremena. U posledwoj etvrtini H veka i u H veku u
vreme opadawa Kotora, majstori svih zanata odlaze u Dubrovnik doprinose-
i umetnikom jaawu ovog grada i formirawu slikarske kole. Tamo grki
slikari, u skladu sa propisanom obavezom koja je vaila i u Kotoru, uzimaju
lokalne pomonike uei ih i prenosei im svoje umee. Tako, na primer,
kotorski slikar Georgije Grk
10
u svojoj dubrovakoj radionici poduava mla-
de, a meu wima i sugraanina Todora Savinog, po svemu sudei kasnijeg au-
tora Rudenikog ivopisa.
11
Postavqa se pitawe odakle su ove grupe grkih slikara dole u Juno
primorje, iz Vizantije ili pak preko june Italije i Venecije. Na osnovu
fragmentarno ouvanih fresaka u Pomorju teko je i nezahvalno donositi
iskquive i jednostrane zakquke. Blizina i delovawe ve oformqenog,
prilagodqivog stila grkih majstora negovanog u Italiji ali i prisustvo
* PORTRETI SVETITEQA I IDEJNI PROGRAM OLTARA
11
6
V. J. uri, Jezici i pismena na sredwovekovnim fresko-natpisima u Boki Kotorskoj:
znaaj za kulturu i umetnost, u: Crkva Sv. Luke kroz vjekove (Nauni skup povodom 800-godi-
wice crkve Sv. Luke, oktobar 1995), Kotor 1997, 257259; R. Vujii, Zidno slikarstvo u Boki
Kotorskoj i neki aspekti wegove prezentacije, Boka 18, Herceg Novi 1986, str. 5355.
7
V. orovi, Nav. delo.
8
V. J. uri, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, str. 58.
9
Kako je na kapitelu stuba ispod freske Kainovog zaea sauvan potpis majstora, Sra
Grenog, neki autori pretpostavqaju da je re o jednom od ivopisaca iz Sv. Tripuna. V. u-
ri, pak, smatra da slikari iz kotorske Katedrale nisu uestvovali u izradi Deanskog ivo-
pisa, nego moda neka druga kotorska grupa. U: V. J. uri, isto.
10
Popovi-Grgurevi pretpostavqa da je, kao vrlo mlad pomonik, Georgije Grk mogao
uestvovati u oslikavawu crkve Sv. Tripuna. J. Popovi-Grgurevi, Nav. delo, str. 124.
11
S. Radoji, Nav. delo, str. 57; V. J. uri, Dubrovaka slikarska kola, Beograd 1963,
str. 1314.
italijanskih slikara na teritoriji Dalmacije i Junog primorja,
12
verovat-
no je pospeilo stapawe domaih vizantijskih sa romanikim i gotikim
likovnim oblicima. Ovakve tendencije je, zbog samog poloaja Boke Kotor-
ske, mogla omoguiti i izloenost razliitim kulturnim modelima iz okru-
ewa, istovremena upotreba tri do etiri jezika, kao i prisustvo episkop-
skih sedita obe crkve.
13
Kako u ovom periodu specifinost odreenog sti-
la u umetnosti nije, u danawem smislu i u toj meri, obeleje konfesijske
pripadnosti ktitora, asimilovawe razliitosti te formirawe lokalnog iz-
raza nije neobino. Neka slina stilska reewa i uplivi elemenata roma-
nikih likovnih formi sreu se i u udaqenijim oblastima poput severnijih
delova Srbije, to donekle podsea i na vizantijske slikarske akcente s
kraja H i iz prve polovine H veka, na neklasini period u umetnosti
Paleologa.
Nakon posledwih konzervatorskih i istraivakih radova izvoenih u
dva navrata, poetkom i krajem posledwe decenije HH veka, oiene su sve
preostale freske u Katedrali. Na osnovu analize sastava podloga, tom pri-
likom je ustanovqeno da je celokupno zidno slikarstvo rad nepoznatih gr-
kih majstora, izvedeno u isto vreme, dakle tridesetih godina H veka i da
nema tragova starijeg ivopisa kao celine koja bi prethodila ovoj.
14
Do da-
nas sauvane freske u centralnoj oltarskoj apsidi, na lukovima izmeu glav-
nog i bonih brodova kao i mnogobrojni fragmenti dekorativnog slikarstva,
govore u prilog tvrdwi da je kompletna unutrawost crkve bila bogato
oslikana.
15
Da je bogat ivopis postojao i u prvoj polovini H veka svedo-
e sauvani arhivski spisi o wegovom iewu iz 1520. i 1523. godine, kao
i poetske rei o velikom broju naslikanih figura kotorskog pesnika Ivana
Bolice (Ivan Bona de Boliris). Pretpostavqa se da su u toku velike restaura-
cije, koja je nakon zemqotresa 1583. i 1608. trajala sve do 1613. godine, te-
ko oteene freske bile veim delom uklowene ili premalterisane.
16
Ka-
ko je uz zid centralne oltarske apside jo u prvoj polovini H veka posta-
vqen masivni kameni sarkofag kotorskog biskupa Tripa Bizantija, potpuno
12
12
I italijanski majstori rade u grkom maniru. U: V. J. uri, Dubrovaka kola, str.
1213.
13
V. J. uri, Jezici i pismena na sredwovekovnim fresko-natpisima u Boki Kotorskoj,
str. 256257.
14
Utvreno je postojawe starijeg slikarstva u sakristiji i mlaeg u relikvijaru, ali ne
kao deo vee celine. J. Popovi-Grgurevi, Prilozi poznavawu zidnog slikarstva u katedrali Sv.
Tripuna u Kotoru, Boka 2122, Herceg Novi 1999, str. 121.
15
To dokazuje i istraivawe tragova maltera po kojem je slikano, potvrenog na svim ve-
im prvobitnim zidnim povrinama (svi otvori u sakristiji, svodovi i rebra, istoni tra-
vej). J. Popovi-Grgurevi, isto, 120122; u raspravama o originalnosti centralne oltarske
apside odnosno severnog zida, J. Maksimovi i V. Kora se pozivaju na postojee ostatke prvo-
bitnih fresaka. U: J. Maksimovi, Kotorski ciborij iz H veka i kamena plastika susednih
oblasti, Beograd 1961, str. 18; V. Kora, Prvobitna arhitektonska koncepcija kotorske kate-
drale H veka, ZLUMS 3, Novi Sad 1968, str. 11.
16
J. Popovi-Grgurevi, isto, str. 122.
je zaklowen deo freske koji se zahvaqujui tome i ouvao. Fragment je otkri-
ven 1900. godine prilikom premetawa sarkofaga u zapadni deo crkve, kada
je fotografisan, detaqno opisan i odmah potom premalterisan. Danas se ne
zna razlog za ovaj in jer je kompletna dokumentacija o radovima poslata na
Cetiwe 192223. godine, izgubqena.
17
Godine 1966, uoi proslave povodom
osam vekova postojawa Katedrale, freska sa scenama Raspea i Skidawa s
krsta ponovo je ugledala svetlost dana. U toku radova 1991. godine otkriveni
su portreti svetih ena i crkvenih otaca na potrbujima lukova, kao i de-
lovi slikanog ukrasa na zidovima, stupcima i oko prozorskih otvora. Tako-
e je pronaen velik broj fragmenata ruenih zidova sa tragovima fresaka,
meu wima i delova kupolnog venca koji su upotrebqavani za ponovnu grad-
wu. Sauvani su i vei komadi sa ostacima ivopisa poput onih na kojima
su prikazani sveti ratnici, jedan sa maem a drugi sa kopqem.
18
Od istoka prema zapadu, centralna i obe bone apside, dakle ceo oltar-
ski prostor, sve unutrawe strane trifora, svodovi i zidovi glavnog kao i
bonih brodova, popreni i prisloweni luci, rebra, stupci, kapiteli, pi-
lastri i, verovatno, svi drugi otvori u crkvi, bili su prekriveni freska-
ma. Po svemu sudei, u prvoj polovini H veka jo uvek postojea kupola
takoe je bila oslikana, a motiv lozice na profilisanom delu venca to po-
tvruje. Dobro ouvan kolorit graen slagawem kontrastnih, toplih i hlad-
nih punih boja, uz upotrebu smee, bele i ruiaste, svojim intenzitetom
doputa da se danas nepostojee slike nadoveu u imaginaciji posmatraa,
te ceo prostor ponovo oivi. Na osnovu preostalih fresaka i ostataka de-
koracije nije mogue izvesti zakquke o slikanom programu kao celini jer je
ona nepovratno izgubqena, ali se poruke mogu pratiti i boqe razumeti raz-
vojni putevi specifinog umetnikog izraza ovog podnebqa.
U polukrunoj apsidi glavnog broda, juno od wene centralne ose, na-
lazi se danas jedini preostali fragment oltarske freske sa dve epizode iz
ciklusa Stradawa Hristovih.
19
Prepoznaju se Raspee (sl. 1) i Skidawe s
krsta (sl. 2), ali su u obe scene predstave Hrista veim delom unitene.
Ispod Raspea, u prvom planu je data epizoda sa rimskim vojnicima koji de-
le Hristove haqine (sl. 3), obeleena natpisom izvedenim latinskim, go-
tikim slovima: DIVIDUNT VESTIMENTA. U odvojenoj dowoj zoni vidqiv je
ostatak slikane dekorativne draperije.
Na potrbujima lukova koji, spajajui stubove i stupce, odvajaju cen-
tralni od bonih brodova nalaze se predstave svetiteqa slikanih u parovi-
ma. Sauvano je est parova, od kojih pet pripadaju svetim enama i jedan
13
17
M. Miloevi, Freske u kotorskoj katedrali, ZOGRAF 1, Beograd 1966, str. 34.
18
J. Popovi-Grgurevi, Nav. delo, 129130.
19
Glavni oltar crkve je posveen Sv. Tripunu zbog ega je, u traveju ispred wega, posta-
vqen izduen romano-gotski ciborijum (druga pol. H veka) sa bogatom kamenom plastikom i,
na ovim prostorima, jedinstvenim reqefnim predstavama itija svetiteqa.
svetim crkvenim ocima. U svakom kvadratnom traveju centralnog broda se,
sa obe strane, nalaze po dva luka. U istonom traveju nije preostao niti je-
dan portret, kao ni u krajwem zapadnom polutraveju. Od istoka prema zapadu,
na junoj strani sredweg traveja glavnog broda iznad kojeg se nekad nalazila
kupola, prikazane su Sv. Marija Magdalena i Sv. Marta, u jednom, i Sv. Ka-
tarina i Sv. Margarita u drugom luku. Daqe, u zapadnom kvadratnom traveju
sa iste, june strane, smetene su Sv. Tekla i Sv. Agata, Sv. Lucija i Sv.
Klara. U ovom traveju se, na severnoj strani, nalazi ouvan jedan par na pr-
vom luku, od zapada prema istoku. To su Sv. Veneranda i Sv. Anastasija. Po-
novo u sredwem traveju, na severnoj strani u istom smeru kretawa, takoe je
sauvan jedan par svetiteqa na zapadnom luku, Sv. Ambrozije i Sv. Avgustin.
Svi likovi su bili prikazani kao stojee figure, u prirodnoj veliini, a
oteewa dowih delova su nastala usled oblagawa crkve oplatom, kada je
unitena podloga i pozadina oko nogu svetiteqa, izvedena zelenom bojom.
Sve zidne slike u crkvi Sv. Tripuna su uraene u al fresko tehnici, kada je
doslednom primenom vizantijskog postupka obezbeena postojanost vezivawa
14
Sl. br. 1. Raspee Sl. br. 2. Skidawe sa krsta
boja sa malterom i zidom. Natpisi i plavi ton
pozadine su raeni al seko, preko osuenog
fresko sloja, to je izazvalo nestabilnost ovih
povrina.
Dekorativni slikani program je, na osno-
vu sauvanih fragmenata, bio zastupqen u pu-
noj meri u vidu floralnih i geometrijskih mo-
tiva, prekrivajui sve povrine nedovoqno pro-
strane za figuralne kompozicije. Na taj nain
je ukraena zona sokla, prozora, okvira vrata,
stubacanosaa, rebara, pilastera itd.
Program oltarskog prostora nije poznat u
celini. Na ciklus Velikih praznika, po vi-
zantijskoj ikonografiji koja je ovde zastupqe-
na, ponekad se nadovezuju scene iz Hristovih
Stradawa hronoloki nastavqajui dogaaje ko-
ji slede u jevanequ. Kako se scena Raspea po-
javquje u oba ciklusa, a Pewawe i Skidawe sa
krsta uglavnom slika samo u Stradawima, to bi
trebalo da znai da je u dowem delu centralne
oltarske apside prikazan upravo ovaj ciklus, od najnie zone slikanog so-
kla odvojen crvenom bordurom. Po svojim dimenzijama freske nisu monumen-
talne, a preostali fragment pokazuje da je tok radwe dat u kontinuitetu, bez
odvajawa epizoda.
Ikonografija scena odgovara vizantijskom modelu i to iz perioda kada
se potiskuju figure monumentalnih razmera, dostojanstveno pokrenute, sve-
anih, mirnih, lepih lica, ustupajui mesto novom tipu naracije. Scene su
blizu, teku u neprekinutom nizu, broj figura se uveava, ali im se dimenzije
smawuju.
20
Sada pokret figura jeste izraajan, ali su nosioci scenske drame
snane psiholoke reakcije, vidne na licima i u gestovima pojedinih akte-
ra. Naglaene su ublaewem linearizma dubokim senewem i kontrastima,
kao i uz pomo skraewa u vidu izvesnih deformacija fizionomija. Mada u
Sv. Tripunu nisu radili majstori ravni vrhunskim istonim ili junoita-
lijanskim slikarima, ipak je sve prepoznatqivo vizantijsko. Pored sadri-
ne, rasporeda, ispuwene, ak bogate scenografije i neto dubqeg prostora,
kolorita, maslinasto-oker inkarnata i upotrebe komplementarnih tonova,
na ovoj oltarskoj freski se uoava neobino modelovawe forme. Iako bi se
u tome mogao prepoznati specifian italo-kritski ili italo-mletaki stil
u vidu simbioze istonih sa romano-gotskim elementima, slina reewa
15
20
Nova shvatawa ikonografije i stila u slikarstvu Paleologa. P. Mijovi, u: Istorija
Crne Gore -1, Titograd 1970, str. 289; B. Todi, u: Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina,
Beograd 1998, str. 203205.
Sl. br. 3. Vojnici dele
haqine
nastaju i u vizantijskim i srpskim oblastima, svega nekoliko decenija ra-
nije. Uoqiva nesrazmernost irokih tela i zdepastih ekstremiteta, ne-
obino postavqene glave i skoro karikaturalno prikazivawe figure u po-
kretu, kombinovani sa izraenom individualnou i emocijom pojedinih
likova naglaenom dubokim senkama oko oiju, daju slikama u Sv. Tripunu i
izvesnu dozu naturalizma.
21
Ipak, moglo bi se rei da, po nabrojanim osobe-
nostima, ovo slikarstvo ima slinosti i sa karakteristikama prelaznog pe-
rioda u radu slikara Mihaila Astrape i Evtihija, posebno pre osnivawa ra-
dionice na dvoru kraqa Milutina,
22
kao i nekih drugih slikara tog vremena.
Ta veza nije neobina a ni sluajna ako se zna da je u Makedoniji utvreno
prisustvo primorskih majstora, koji su mogli preneti svoja zapaawa ili
svoje slikarske prirunike i predloke.
23
Sa druge strane, namee se kao
mogua pretpostavka da je upravo to put kojim je radei, neka grupa grkih
slikara kopnom mogla dospeti do Junog primorja.
U svom tekstu S. Radoji povlai paralele izmeu Raspea iz Sv. Tri-
puna u Kotoru i istoimene scene iz 132829, u crkvi Sv. Nikole u Bawi
kod Priboja.
24
U odnosu na kotorsko Raspee, prikazan je vei broj uesnika,
to je u skladu sa razvijenijom predstavom koja dominira severnim zidom
ove crkve. Druge slinosti u ova dva ivopisa su uoqive, poput tipova mo-
delacije forme i lica nekih aktera ili predstava jerusalimskih zidina.
Figura Hrista, naalost nesauvana u kotorskoj Katedrali, mogla bi u pore-
ewu sa istom iz Sv. Nikole biti kqu za ozbiqnije zakquke.
Primer scene Stradawa u oltaru u srpskom slikarstvu ovog perioda je i
Raspee iz 133846, na svodu oltarske apside u crkvi Sv. Dimitrija u Pe-
i. P. Mijovi je, analizirajui slikanu arhitekturu na freskama iz ciklu-
sa Sv. Dimitrija u Deanima, primetio slinost u detaqima i izgledu ovde
prikazanih gradskih zidina Soluna i grkih oblika bedema Jerusalima, u
predstavama Raspea iz pekog Sv. Dimitrija i kotorskog Sv. Tripuna.
25
Na
16
21
V. J. uri ove figure, slikane u vizantijskom stilu ali u duhu gotske karikaturalno-
sti, dovodi u vezu sa neto poznijim mozaicima u krstionici crkve Sv. Marka u Veneciji. V.
J. uri, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, str. 58. U ovoj krstionici, na isto-
nom zidu iznad oltara, takoe se nalazi kompozicija Raspea.
22
Npr. slikarstvo Bogorodice Perivlepte u Ohridu, ali i Bogorodice Qevike u Pri-
zrenu, pa i neto kasnije u Sv. Nikiti kod Skopqa, gde u sceni Skidawa s krsta S. Radoji
primeuje ikonogafsku slinost sa istoimenom scenom u Sv. Tripunu. S. Radoji, Nav. delo,
str. 5657.
23
V. J. uri, isto.
24
Na osnovu toga autor pomiqa da su ivopis u Sv. Nikoli Dabarskom mogli raditi
neki kotorski slikari za ktitore, kraqa Stefana Deanskog i episkopa dabarskog Nikolu .
Argument vie za autora je (verovatno zbog tada prisutnog mlaeg sloja slikarstva) wegov uti-
sak da se kompozicija nalazi u oltaru. S. Radoji, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik
SAN S, Beograd 1953, str. 57. Zakquak je, na osnovu novijih istraivawa, da scena jeste na
istaknutom mestu, ali na severnom zidu naosa, iznad stojeih figura. S. uri, Prvobitni i-
vopis u crkvi Sv. Nikole u Bawi kod Priboja, Saoptewa 16 (1984), str. 8590.
25
Zanimqiv je Radojiev utisak da predstave Soluna u Deanima imaju vie latinske, a
ne grke oblike, ime potvruje svoj stav o dolasku grkih majstora iz Italije u Kotor, ali sli-
karstvo Deana svrstava u vizantijsko. S. Radoji, isto.
osnovu toga autor je pretpostavio da bi grki slikar Jovan, koji se potpisao
iznad Bogorodice sa malim Hristom u medaqonu i anelima u polukaloti
apside u Pei, mogao biti jedan od kotorskih majstora koji su radili i u
Deanima.
26
U tom kontekstu je interesantna slinost vidna u ivom nainu
predstavqawa i poloajima figura apostola u tamburu kupole Sv. Dimitrija
i proroka u tamburu Deanske kupole, sa nekim od likova iz oltara Sv. Tri-
puna.
Prikazivawe ciklusa Stradawa Hristovih u oltarskom prostoru nije
uobiajeno za programe kako pravoslavnih tako ni katolikih crkava ovog
podnebqa
27
sve do prve polovine H veka. Porast znaaja ovog ciklusa i
wegov razvoj u slikanim programima vizantijskih crkava iz vremena Paleo-
loga najpre su se ogledali u umnoavawu scena kao i u wihovom premetawu
iz narteksa u naos, pa i u oltarski prostor. Do ovih promena dolazi pod di-
rektnim uticajem odreenih obreda vezanih za sluewe liturgije u vreme
Strasne sedmice, pa tako poetne i zavrne scene ponekad zauzimaju istak-
nuto mesto u zoni oltara, nadovezujui se na ostale dogaaje iz ciklusa,
predstavqane u naosu.
28
Ali u najoptijem obliku, za slikawe Stradawa bile
su rezervisane gorwe zone naosa, kao i za ciklus Velikih praznika i scene
Hristove zemaqske delatnosti i wegovih posmrtnih javqawa. Po novom mo-
delu, u srpskim crkvama ovog perioda, na primer,
29
takoe dolazi do prome-
na u osmiqavawu oltarskih programa, pod uticajem bogosluewa. Na ovaj
nain je bio uslovqen izbor tema, pa se ponekad slika nekoliko (poetne i
zavrne) ili ak vei broj scena iz ciklusa Stradawa.
30
Simboliui Hristovu spasilaku rtvu kojom je oveanstvo iskupqe-
no od praroditeqskog greha, to je sutina obreda u hrianskoj crkvi,
ovaj ciklus zapoiwe Tajnom veerom, a zavrava se scenom Polagawa u
grob, kojoj se nekad prikquuju i Mironosice na grobu kao simbol Vaskrse-
wa, u zavisnosti od namene programa. Ceo ciklus se nadovezuje na in evha-
ristije, koja se slui u oltaru kada se itaju liturgijski tekstovi o spasewu,
za asnom trpezom kao simbolom Hristovog groba. U tom kontekstu ova poja-
va u oltaru Sv. Tripuna nije nerazumqiva, ali je uobiajeno da se u toj zoni
apside nalaze predstave Priea apostola i Slube arhijereja, kao nebeske
i zemaqske crkve u uzdizawu evharistije. Kada se prikazivawem u oltaru is-
17
26
P. Mijovi, Nav. delo, str. 289290.
27
I jedni i drugi su dotada uglavnom radili po vizantijskim naelima.
28
Princip oslikavawa hramova u Vizantiji je uoblien do H veka, dok se sve glavne te-
me u umetnosti formiraju do poetka H veka, nakon ega dolazi samo do ikonografskih izme-
na. Tema Stradawa, kao jedna od najomiqenijih, u vreme Paleologa je preuzeta iz umetnosti
Komnina, a potom daqe razraena pod uticajem bogosluewa, na koje se ciklus oslawa. U: B. To-
di, Nav. delo, str. 132153.
29
Vreme kraqa Milutina (do 1321. godine).
30
Liturgijske teme koje se slikaju u oltarima srpskih crkava se, pored ovaploewa, odno-
se na Hristove muke i smrt na krstu (Sv. ore u Starom Nagoriinu, Sv. Nikola Orfanos u
Solunu), kao i na wegovo vaskrsewe i vaznesewe (Sv. Prohor Piwski, Hilandar, Sv. Nikita
kod Skopqa, Bogorodica Qevika, Graanica). U: B. Todi, isto.
taknu scene poput Raspea, naglaava se odreena nit poruke koja proima
celokupni ivopis crkve ili se, ponekad, ukazuje na wenu grobnu funkciju.
Primer ciklusa Stradawa prikazanog u crkvi Sv. Tripuna jeste intere-
santan, jer se smetawe ove tematike u glavnu apsidu povremeno pojavquje i
u zapadnoevropskom tipu oslikavawa oltara. Naime, tako se slikalo u Ger-
maniji i Francuskoj, a kada je ovaj model primewen u nekoliko crkava u ju-
noj Italiji i Abrucu,
31
jedan od puteva ka Junom primorju i Srbiji mogao
je biti otvoren. Pojedini blii primeri oltarskih programa slinih ovom
u Sv. Tripunu svakako se nalaze van Pomorja, ali, doli sa Zapada ili ne,
svi imaju zajednike karakteristike kao to je wihova zastupqenost u sredi-
nama na koje je, posredno ili direktno, uticala vizantijska kultura.
Pomenuto Raspee slikano pored scene Silaska u Ad (Vaskrsewa), na
oltarskom svodu crkve Sv. Dimitrija u Pei, nadovezuje se na dowe zone ap-
side u kojima se nalazi Priee apostola i Poklowewe arhijereja. Zajedno
upuuju na Hristovu evharistijsku rtvu, to jest na posredniku ulogu Crkve
koja, kroz liturgiju, omoguuje ostvarewe nade u spasewe qudskog roda. Ovako
primewena ideja programa iz crkve Sv. Apostola, upuuje na znaaj apostol-
ske delatnosti koju kao obavezu nasleuju crkveni poglavari, upravo u sedi-
tu arhiepiskopije. Takoe, slikawem scena Raspea i Silaska u Ad u olta-
ru istaknuta je nadgrobna funkcija ove crkve osmiqene za mauzolej srpskih
arhiepiskopa, gde je sahrawen wen ktitor arhiepiskop Nikodim,
32
kao i
idejni tvorac ivopisa arhiepiskop, kasnije prvi patrijarh srpski, Joani-
kije. Ove dve scene iz ciklusa Velikih praznika nose poruke o pobedi nad
smru i o spasewu due, omoguene Hristovom rtvom na Golgoti i wego-
vim Vaskrsewem.
Primer krstionice u venecijanskoj crkvi Sv. Marka, na koji je kao na
istu stilsku celinu sa slikarstvom Sv. Tripuna, skrenuo pawu V. J. u-
ri,
33
ima uoqive dodirne take sa programom kotorske Katedrale. Krstio-
nicom dominiraju dve kupole, od kojih je istona sa predstavom Hrista u
slavi meu anelima, dok su u zapadnoj dati apostoli kako krtavaju po sve-
tu. Na ukupno osam pandantifa, prikazani su sveti oci Istone i Zapadne
crkve,
34
inei okosnicu programa. Svodove prekrivaju scene iz Hristovog
ivota, dok je ciklus Sv. Jovana Krstiteqa rasporeen po zidovima. Isto-
nim, oltarskim zidom dominira monumentalno Raspee, sa Sv. Markom i
18
31
C. Fiskovi, O umjetnikim spomenicima grada Kotora, Spomenik SAN , Beograd
1953. Primer u slikarstvu june Italije je crkva Santa Maria di Ronzano kao i Santa Maria ad
Cryptas u blizini Fosa. P. Mijovi, Nav. delo, 289290.
32
V. J. uri S. irkovi V. Kora, Peka patrijarija, Beograd 1990, str. 185
190.
33
V. J. uri, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, str. 58.
34
Sve scene su izvedene u mozaiku. Pravoslavni sveti oci koji su prikazani u krstioni-
ci Sv. Marka: Atanasije, Jovan Zlatousti, Grigorije Nazijanski, Vasilije Veliki stojee fi-
gure u odedama vizantijskih episkopa; latinski sveti oci: Ambrozije, Grigorije Veliki, Avgu-
stin, Jeronim sedee figure u kardinalskim odedama, dok piu, sa anelima iznad wih, po
ikonografiji uobiajenoj za jevaneliste.
Bogorodicom levo i Jovanom Bogoslovom i Jovanom Krstiteqem desno od kr-
sta,
35
dok su u pozadini stilizovane zidine Jerusalima, koje svojom izdue-
nom linijom podseaju na one sa maweg deanskog Raspea. U prvom planu su
umawene figure ktitora, u stavu proskineze. Pored osnovne funkcije krsti-
onice, oltarskim programom je naglaena i wena sekundarna uloga grobne
kapele, u kojoj su sahraweni vojvode Andrea Dandolo i ovani Soranzo.
Prethodni primeri su nastali po osnovnom, utvrenom ikonografskom
tipu, ugledajui se na hramove velikih centara, gde je uzor za razraen model
ovakvog reewa oltarskog prostora pronaen na samom izvoritu. Po svemu
sudei, u pitawu je najpoznatije hodoasniko sedite hrianskog sveta,
crkva Hristovog Vaskrsewa u Jerusalimu. Scena Silaska u Ad u oltaru na-
glaavala je karakter hrama, podignutog na mestu Hristovog groba. U crkvi
Sv. Mihaila u manastiru Hrista Pantokratora, carigradskom mauzoleju Kom-
nina, po svedoewu starih hronika bila je oponaana ova koncepcija.
36
U
dve apside su se nalazile scene Raspea i Silaska u Ad, dok je u treoj bio
prikazan Hristov grob i scena Hrist se javqa Marijama. Kako je crkva Sv.
Mihaila bila uzor Nemawiima od Stefana Nemawe do Duana, ideja hodo-
asnikog hrama koji u osnovi ponavqa jerusalimski, mogla se na ovaj nain
primeniti i u Srbiji. Navedeni oltarski programi svakako prikazuju jedna-
ku zastupqenost ideje na Istoku, kao i na Zapadu. Svima je zajedniko sla-
vqewe rtve, tj. podraavawe hodoasnikog mesta Hristovog groba u Jeru-
salimu, primeweno uglavnom na katedralne hramove i episkopske i vladar-
ske mauzoleje.
Sledea grupa sauvanih fresaka u crkvi Sv. Tripuna u Kotoru je pome-
nuti niz svetiteqskih predstava, na podunim lukovima u naosu, izmeu
glavnog i bonih brodova. Uzane povrine za slikawe uslovile su raspored.
Portreti su postavqeni jedan u produetku drugoga, susreui se oreolima u
temenu luka, zahvaqujui ijoj polukrunoj zakrivqenosti je postignut na-
spramni poloaj uparenih likova. U isto vreme oni su, bdijui nad verni-
cima, dostupni wihovom pogledu.
Sv. Marija Magdalena. Portret ove svetiteqke se nalazi na junoj stra-
ni sredweg traveja glavnog broda, na istonoj polovini istonog luka (sl.
4). Prikazana je u purpurno crvenom maforionu prebaenom preko glave po-
put kapuqae, kako desnom rukom dri dvostruki krst, dok levu, sa otvore-
nim dlanom u visini grudi, dri u stavu molitve. Rubovi ogrtaa su, poseb-
no oko lica, izvueni finom belom linijom, ime je ono dodatno naglae-
no. Kako je lik oteen, samo se nasluuju osnovne karakterne crte mlade
ene izvijenog luka obrva, izduenog nosa i malih usta. Dowi deo tela nije
sauvan. Slikana je na plavoj pozadini sa oker utim oreolom (intenzivna
19
35
E. Vio, St Mark's Basilica in Venice, London 2000, str. 145146, 150.
36
I. M. orevi, Sveti Sava i slikani program Mileeve: grobna koncepcija programa,
Seoski dani Sretena Vukosavqevia 16, Prijepoqe 1995, str. 153160.
boja poput zlata) i imenom ispisanim latinskim pismom u visini ramena,
kao i svi ostali u ovoj galeriji svetiteqskih portreta.
Kult Marije Magdalene bio je veoma jak u Vizantiji, ali i u junoj Ita-
liji i na Siciliji, gde su Normani doprineli wegovom jaawu prenosei ga
iz Francuske, pa prisustvo svetiteqke u ovoj crkvi nije neoekivano. Po
pravoslavnoj tradiciji (slavi se 22. 7. a pod tim datumom je prikazana i u
Deanskom kalendaru), svetiteqku poreklom iz Sirije Hrist je oslobodio od
avola, nakon ega ga je pratila do smrti na asnom krstu, a bila je jedna od
mironosica i prva kojoj se Hrist javio posle Vaskrsewa.
37
Smatra se da je
20
37
U: D. Vojvodi, Diplomski rad: Predstave svetiteqki hrianske istorije na freskama
sredwovekovne Srbije, Filozofski fakultet Beograd 1988, str. 320322.
Sl. br. 4.
Sv. Marija Magdalena
ona u Efes donela kamen na kojem je pomazan Hrist (kasnije prenet u Cari-
grad, u crkvu Hrista Pantokratora, mauzolej Komnina), kad se tamo pridru-
ila Jovanu Bogoslovu u propovedawu jevaneqa i gde je ostala do kraja i-
vota. U H veku wene moti su prenete u Carigrad. Kult svetiteqke na Zapa-
du dobija drugaiju konotaciju spajawem ove sa jo dve Marije, u jednu li-
nost.
38
To su Marija iz bogate kue, sestra Marte i vaskrslog Lazara iz Vi-
tanije, ali i Marija bludnica, koja je u kui Simona Fariseja (ili vaskr-
slog Lazara) sluala Hrista i suzama oprala wegove noge, otrla ih svojom
kosom i pomazala mirom.
39
Zato svetiteqka s vremenom postaje simbol poka-
jawa i iskupqewa grenog qudskog roda Hristovom evharistinom rtvom,
to je u zapadnoj ikonografiji esto prikazano kroz pouni ciklus iz we-
nog ivota. Osim u jevaneoskim scenama, kao samostalna figura ponekad se
slika ogrnuta kosom,
40
ali ee sa posudom u kojoj je miro, kako klei kraj
Hrista na tronu ili kako blagosiqa.
41
I pored predstavqawa svetiteqke kao
obine ene u skladu sa vizantijskom ikonografijom, u Sv. Tripunu je Ma-
rija po ideji blia latinskoj verziji zbog direktno naglaene veze sa Sv.
Martom, ali i zbog boje maforiona. Purpurna boja odee je bila u upotrebi
u obe crkve, ne samo kao simbolino seawe na Hristovo i muenitva we-
govih sledbenika kad se nosi u ime oplakivawa mrtvih, nego i u vreme posta
i kajawa. U Kotoru je kult ove svetiteqke bio veoma potovan o emu svedo-
i nekoliko crkava sa wenom posvetom. Najstarija je Sv. Marija na Rijeci
ili Koleata, iji je ktitor po legendi A. Saracenis (i ki mu se zvala Ma-
rija), a koja je obnovqena 1221. godine. Poznata je i crkva Sv. Marije Magda-
lene iz 1326. u blizini Sv. Ane, a iste godine se pomiwe jedna u blizini
mosta na Gurdiu, kojoj je 1360. dozidana kapela Sv. Lucije.
42
Sv. Marta. Nalazi se u paru sa Marijom Magdalenom, na zapadnom delu
istog luka, koji je nekad stajao pod kupolom (sl. 5). Predstava u vidu izdue-
ne figure u belom (simbol istote, radosti), naborima bogatom maforionu
dri jednostruki krst u desnoj ruci, dok je leva prekrivena. Po rukavu sa
ukrasnom trakom (moda epimanika), koji se pomaqa ispod ogrtaa, vidi se
da je dowa haqina prikazana u istoj ruiastoj boji kao i kapa oko wene gla-
ve ispod prebaenog maforiona. Dostojanstven, skoro strog izraz lica sve-
titeqke, uvuenih, krupnih oiju uokvirenih obrvama i izduenog nosa,
ublaavaju topao kolorit tkanine, mladost, kao i rumenilo skoro putenih
21
38
Katolika crkva je prihvatila tumaewe pape Sv. Grigorija Velikog, koji je spojio li-
nosti tri Marije u jednu, dok je stav Sv. Ambrozija bio da taj problem treba da ostane otvoren.
U: M. Timotijevi, Prvi srpski tampani antiminsi i wihovi uzori, ZLUMS 23, Novi Sad
1987, str. 45.
39
Po Jovanovom jevanequ (11, 2) u pitawu je ista osoba. Usled spajawa linosti, postoji
i druga legenda po kojoj je ova svetiteqka umrla u Marsequ; o tome vie u tekstu o Sv. Marti.
40
Npr. predstava Marije Magdalene na oltarskoj slici u Pinakoteci Vatikanskog muzeja
(sredina H veka), gde su osim we prikazane i svetiteqke Margareta, Katarina i Klara, sa
atributima poput krsta, krune, kwige, palmine grane ili cveta qiqana.
41
G. Kaftal, Iconography of the Saints in Central and South Italian Schools of Painting, Florenz
1965, str. 764773.
42
I. Stjepevi, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938, str. 5763.
usta. Oker inkarnat, kao kod prethodnog portreta, ovde u znatno boqem sta-
wu, dobro je modelovan maslinastim senkama.
Postoji vie svetiteqki sa ovim imenom, na primer Sv. Marta, majka
Sv. Simeona Stolpnika-Divnogorca, kao i majka starijeg Sv. Simeona Stolp-
nika iz Kapadokije i Marta koja se pomiwe u jevanequ i slavi 29. 7. Trea
svetiteqka, plemenitog roda, bila je posveena veri i Hristu ugostivi ga
u svojoj kui kao prijateqa i dobroiniteqa bratu joj Lazaru, zajedno sa se-
strom Marijom. Zato je izvesno da je ona slikana u ovom paru svetih ena.
Po zapadnim izvorima, ona je sa Lazarom i Marijom amcem otplovila u ju-
nu Francusku, gde je osnovala mnoge manastire, zajedno sa sestrom preo-
22
Sl. br. 5. Sv. Marta
braala qude i inila mnoga uda, ivei bogougodnim ivotom, o emu je
pisala wena sluavka Martila (Marela).
43
Iako je u obe crkve uobiajeno
weno pojavqivawe u okviru jevaneoskih scena gde se nekad javqa i kao jedna
od mironosica, u zapadnoj umetnosti prikazuje se i samostalno, kao monahi-
wa, sa Sv. vodicom u sudu ili sa adajom na uzici, jer je jednu savladala.
44
Ovde je prikazana u duhu vizantijske tradicije portretisawa svetih ena, a
jedino po emu se malo odstupilo od tog modela je izdana primena pastel-
no ruiastog kolorita.
Sv. Katarina. Portret sa istone strane zapadnog luka u sredwem trave-
ju glavnog broda pripada ovoj svetiteqki (sl. 6). Od predstave je sauvano sa-
mo poprsje, a lice je dosta oteeno. Prikazana je u ruhu vladarke sa kru-
nom, sa tamnoplavim ogrtaem na krajevima obrubqenim zlatno vezenom bor-
durom ukraenom biserima, zakopanim ispod vrata, verovatno fibulom. Na
ramenima je zlatom izvezen stilizovani motiv, poput krsta. Ispod wega se
vidi purpurna dowa haqina bez ukrasa. U desnoj ruci svetiteqka dri dvo-
struki krst, sa dowim rascvetalim krakom, dok se levica ne vidi. Ravna, ve-
rovatno duga smea kosa je pokupqena kapom u vidu mreice, a na glavi je
visoka, na vrhu otvorena i proirena kruna. Od gorweg, nazubqenog dela
krune, sputa se beli veo dezeniran crvenim trakama, koji slobodno pada
niz lea. Lice ovalno, slabo uoqivih crta, prikazuje mladu, nenu osobu,
ija ivotnost ima skoro portretske karakteristike. Weno ime je ispisano
u visini krune.
U Vizantiji i Srbiji ova svetiteqka je poznatija kao Ekaterina, a u De-
anskom kalendaru je prikazana pod 24. 11, kada se i slavi. Kult nastaje i
naglo se iri u H veku sa Sinaja, gde su tada, navodno, pronaene wene mo-
ti. Mada je neizvesno da li je ova svetiteqka stvarno postojala, wena po-
pularnost se brzo rasprostirala po Vizantiji i junoj Evropi, sve do seve-
ra. Posebno je potovana u Veneciji i na Kipru. Mnogobrojne su verzije
wenog itija ali je opteprihvaeno miqewe da je Katarina bila ki Ko-
ste, upokojenog vladara Aleksandrije.
45
Kao veoma obrazovana, suprotstavila
se Maksenciju u odbrani hrianstva preobrativi u uenoj raspravi mno-
ge filozofe i mislioce, potom pogubqene. Nakon muewa na tokovima sa
otricama, odseena joj je glava 307. godine. Po legendi joj se u snu javio
mali Hrist, darujui je prstenom kao svoju nebesku verenicu, to je esta
tema u zapadnoj umetnosti.
46
Takoe je poznat udesni prenos wenih motiju
23
43
Jacobus de Voragine, The Golden Legend: Readings on the Saints II, New Jersey 1993, str.
2326.
44
G. Kaftal, Nav. delo, str. 753756.
45
Kostas (Kostis) je bio polubrat Konstantina Velikog, po: G. Kaftal, Nav. delo, str. 256.
46
Zanimqiv primer je sijensko Mistino venawe (veridba) Sv. Katarine (sredina H
veka, danas u Bostonu) na kojem su, ispod ove scene, prikazani Bogorodica sa Hristom i Sv.
Anom, kao i Sv. Margarita i arhanel Mihailo, sloeno izraava ideju nade u iskupqewe i
spasewe ovekove due kroz veru u Hristovu inkarnaciju. U: L. Drewer, Margaret of Antioch the
Demon-Slayer, East and West: The Iconography of the Predella of the Boston Mystic Marriage of St.
Catherine, u: Gesta, Vol. 32, No. 1, 1993, str. 1120.
na Sinaj, gde su dugo bile skrivene i gde se oformquje arite kulta, u cr-
kvi woj posveenoj. Po pravilu se prikazuje u vladarskoj odei sa krunom, u
skladu sa izgledom carskih, pre svega vizantijskih, kostima, savremenih iz-
raenim predstavama svetiteqke.
47
U religioznoj umetnosti se mogu sresti i
scene iz ivota svetiteqke, u vidu kratkih ciklusa. Kao samostalna figura,
u Vizantiji se najee slika bez atributa muewa uobiajenih na zapadu
(toak sa noevima, ma), to se u Sv. Tripunu ne moe videti zbog ote-
ewa.
48
Ali ako je to ovde bio sluaj, samo bi dopuwavao oigledno prisutnu
kombinaciju istone i zapadne hrianske ideologije.
49
Druge svete ene u
Katedrali ne dre simbole svojih muewa, a kod nekih su naslikani samo
24
47
D. Vojvodi, Nav. delo, str. 222.
48
Ne treba izgubiti iz vida da je ogrta razmaknut i sa leve strane, isto kao na desnoj,
gde ruka jeste angaovana, ali je levica mogla biti i u stavu molitve.
49
I sama predstava Sv. Katarine zajedno sa Sv. Margaritom sree se na istoku kao i na
zapadu: npr. na dve grke ikone sa Sinaja (HH vek; H vek), kao i u Monrealu (kraj H ve-
ka; pored we je i Sv. Veneranda), u crkvi Sv. Klare u Asiziju (prva pol. H veka) ili na to-
skanskoj oltarskoj slici iz prve polovine H veka (Vatikanska Pinakoteka; oko Bogorodice sa
Hristom rasporeene su jo i Agneza, Lucija, Marija Magdalena, Klara i Agata).
Sl. br. 6.
Sv. Katarina
wihovi svetiteqski atributi, to je blisko vizantijskom tipu predstava. U
Kotoru je postojalo nekoliko crkava posveenih Sv. Katarini, od kojih je
starija ona koja se pomiwe 1397. godine, kao obnavqana i dodeqena na stara-
we redu Sv. Frana (Frawe), iji je samostan, izvan zidina, bio u blizini.
50
Sv. Margarita. Portret sa zapadne strane istog luka danas je u neto
boqem stawu od prethodnog (sl. 7). Ova svetiteqka, takoe odevena u vladar-
sko ruho, na sebi ima purpurni ogrta sa prelivom plavih nabora oivien
zlatnom bordurom i biserima, prikopan oko vrata, dok je purpurni ukras
na ramenima, poput maniaka, bogato ukraen vezom. Wegov rub je zavren
smenom polukrunih ispupewa i useenih ravnih ivica. Muenica je ode-
25
Sl. br. 7.
Sv. Margarita
50
I. Stjepevi, Nav. delo, str. 5763.
vena u haqinu boje plavog preliva na ogrtau, koja je oko desne ruke, u kojoj
dri krst, obuhvaena epimanikom, dok je leva prekrivena. Tamna, ravna ko-
sa je obuhvaena istom mreicom poput one kod Sv. Katarine, ali je kruna
plia, zavrena u ritmu ukrasnog uzorka kao i maniak, a od wenog vrha po-
lazi beli veo sa crvenim trakama, padajui niz lea. Diskretno pokrenuta
glava i rumenilo oblih obraza i usana oivqavaju strogost lica svetiteqke.
Ova antiohijska muenica, koja je ivela u vreme cara Dioklecijana
(284305 g.), u vizantijskim sinaksarima se pomiwe pod imenom Sv. Mari-
na.
51
Wen kult se na Zapadu iri u veku, a poznata je kao Sv. Margarita.
Moti mlade muenice su verovatno bile donete u Carigrad u veku,
odakle su u vreme latinske vladavine delovi prenoeni u Veneciju, a bilo
ih je i u drugim gradovima Italije. Potovana je u Apuliji i na Siciliji,
pa ne iznenauje prisustvo wenog kulta u Junom primorju i Dalmaciji.
52
Kada se slika kao pojedinana figura, na Istoku se po pravilu predstavqa u
odei obinih ena, jer se odrekla svog porekla, sa krstom u desnoj ruci,
mada se jo od H veka ponegde javqaju i weni portreti u vladarskom ruhu.
Raskona vlastelinska ili vladarska odeda sa krunom uobiajena je za iko-
nografiju ove svetiteqke u katolikim zemqama, gde se pak javqaju i prime-
ri vizantijskog modela, kao u Apuliji. Nekad se ova svetiteqka prikazuje u
sceni borbe sa adajom ili demonom, i to u ikonografiji obe crkve, kako ga
saplie i savladava gazei mu stopalom glavu ili kako, drei ga za kosu
ili rogove, zamahuje ekiem.
53
Moglo je doi i do poistoveivawa sa prin-
cezom Aleksandrom, tienicom Sv. ora, to bi, osim wenog porekla,
bio jo jedan povod za bogato ruho. U Sv. Tripunu, Sv. Margarita je na
osnovu oblika imena i predstave u vladarskoj odei (ovde, vizantijskog ti-
pa), prikazana po modelu neto ee sretanom na Zapadu.
Sv. Tekla. U zapadnom kvadratnom traveju glavnog broda, juno, na is-
tonom delu istonog luka, naslikan je lik ove svetiteqke (sl. 8). Odevena u
crni maforion, u levoj ruci dri kwigu kodeks u konom povezu sa uom
stranom u crvenoj boji, ali, kako je freska oteena, ne vidi se ukras, kao
ni krst koji verovatno dri u drugoj ruci. Ispod maforiona ova svetiteqka
verovatno ima oker kapu na glavi, ali nije iskqueno da je u pitawu svetla
26
51
Ki paganskog svetenika, plemenitog roda, prihvata hrianstvo, odbija da se uda za
prefekta Olivrija i odrekne se Hrista, zbog ega je muena, iskuavana od avola kojeg je i po-
bedila (pojavquje se u vidu adaje ili demona Belzebuba) i pogubqena, preobrativi mnogo-
brojne prisutne. Na Istoku se slavi 17. 7 (npr. u Deanskom kalendaru), na Zapadu 12. ili 20. 7.
Zlatna legenda pomiwe i Sv. Marinu devicu, koja je, preruena u mukarca, ivela u mukom
manastiru pod imenom Sv. Marinus (u Vizantiji poznatija kao Marinos ili Marija). J. de Vo-
ragine, Nav. delo, tom , str. 324325, 368370.
52
O Sv. Margariti, pod imenom Sv. Marina, u: D. Vojvodi, Nav. delo, str. 290318.
53
Ranije pomenuta predstava Sv. Margarite, gde ekiem ubija Belzebuba na sijenskom
Mistinom venawu Sv. Katarine, data je naspram arhanela Mihaila koji ubija adaju. Raena
je po uzoru na vizantijske modele. U ovom delu objediwene su svetiteqkine vrline kao mueni-
ce, device i ratnice, zatitnice vere u Hrista, svetih mesta, porodiqa, mira. Slina parale-
la se nalazi u blizini ulaza u crkvu Sv. Konstantina i Jelene u Ohridu (H v.). U: L. Drewer,
isto.
kosa. Izdueno, staloeno lice
oker inkarnata i zelenih senki
oivqava blago rumenilo obraza
i usana. Identifikovana je po
preostalim latinskim slovima TE,
kao i po kodeksu sa kojim se, sem
we, prikazuje na primer Sv. Iri-
na, a samo ponekad Sv. Petka.
Sv. Tekla, rodom iz Ikonije,
sluajui propovedi apostola Pa-
vla prihvatila je hrianstvo i
pridruila mu se u irewu je-
vaneqa po Antiohiji, Miri i
Kilikiji, ivela je isposniki,
a stradala je krajem veka.
54
Sla-
vi se 24. 9. Kult se irio iz
sredita nastanka legende, wenog
rodnog grada Meriamlika u Siri-
ji, po Maloj Aziji, preko Bli-
skog istoka do Jerusalima, Ki-
pra, Carigrada, daqe ka Balkanu
i Zapadnoj Evropi, pa je bio pri-
sutan i u junoj Italiji i na
Siciliji.
55
U umetnosti, ako ni-
je predstavqena u scenama iz svog
itija (npr. arena sa zverima, in-
tervencija Sv. Pavla da je zati-
ti od zveri, nestanak u steni itd.),
data je kao samostalna figura sa
krstom i kwigom, esto vrlo sli-
nom kodeksu sa kojim se prikazuje Sv. Pavle ili u neto jednostavnijoj for-
mi. Zbog irewa jevaneqa, ponekad se slikala pored Sv. Marije Magdalene
kao jo jedne pomonice apostola, te su u tom kontekstu one smatrane za
27
54
Wen posveeniki ivot isposnice i udotvorke ispuwen je mukama kroz koje je pro-
lazila zbog vere. U Ikoniji su je bacali u ogaw, u Antiohiji divqim zverima, a nestala je u
steni koja se zatvorila za wom skrivajui je od potere. itije se zasniva na apokrifnom tekstu
Dela Pavla i Tekle. U: D. Vojvodi, Nav. delo, 224248. Smatrana je za prvu muenicu meu sve-
titeqkama i za apostolku, pa je zato jedina nebiblijska linost koja je ukquena u Commendatio
animae. O ivotu i ikonografiji i u: The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. 3, New York
Oxford 1991, str. 20332034.
55
Do veka Sv. Tekla postaje simbol ednosti koji su istoni crkveni oci poput Gri-
gorija Niskog i Grigorija Nazijanskog, istiui asketski nain ivota, uzimali za najsvetliji
primer meu svetiteqkama. Latinski sveti oci su neto blai u naglaavawu wenih vrlina, a
Ambrozije koji je istie u svojim De virginibus, u prvoj propovedi o ednosti ipak na prvo me-
sto stavqa Sv. Agnezu, kao i Jeronim i Avgustin. U: L. Hayne, Thecla and the Church Fathers,
Vigliae Christianae, Vol. 48, No. 3, Leiden 1994, str. 209218.
Sl. br. 8. Sv. Tekla
ravnoapostolne".
56
Kako je ovde pri-
kazana u tamnom maforionu i sa po-
menutim atributima, sasvim se ukla-
pa u izvornu, prestoniku vizantij-
sku ikonografiju.
Sv. Agata. Zapadni deo istog luka
na kojem je Sv. Tekla namewen je ovoj
muenici (sl. 9), umotanoj u mafori-
on purpurne boje iji su bogati nabo-
ri naglaeni tankom belom linijom.
Jedan kraj iroke tkanine prekriva
levu ruku i pada prebaen preko we-
ne desne ruke, kojom dri krst. Levi-
ca se pomaqa tek toliko da krst pri-
dri. Ispod je tamnoplava haqina.
Na glavi ispod maforiona svetiteq-
ka ima svetlu kapu koja uokviruje set-
no, dostojanstveno lice sa blagim iz-
razom bola i muenitva, dok je oker
inkarnat oivqen istim rumenilom
kao kod drugih svetih ena.
Po predawima roena u Kataniji na
Siciliji, ova svetiteqka zbog svoje
izrazite lepote i posveenosti Hri-
stu dospeva pred namesnika Kvintija-
nusa te biva muena, nakon ega umi-
re u zatoenitvu.
57
Papa Grigorije
Veliki ju je, snano podravajui kult,
u veku proglasio za svetiteqku po-
svetivi joj nekadawu arijansku cr-
kvu u Rimu. Mada se zna da se ve u
vreme ranog kulta ivot Sv. Agate na-
lazi u grkim sinaksarima, u neto
mlaim latinskim hagiografijama pr-
28
56
ak i u Dionisiu, atoskom rukopisu iz 1616. godine koji je, po uzoru na stariji meno-
log Vasilija i Metafrastov menolog uredio monah Kiril, kao ravnoapostolne" se pomiwu
svetiteqke Tekla, Fotina i Marija Magdalena. U: C. Rapp, Figures of Female Sanctity: Byzantine
Edifying Manuscripts and Their Audience, u: Dumbarton Oaks Papers, Vol. 50, 1996, str. 313332,
335344.
57
Kao veoma obrazovana, uspeno se branila na suewu, ostajui dosledna u svojoj veri u
Hrista. Bila je podvrgnuta iskuewima, tuena, utamniena, istezana, paqena na ugqu, odsee-
ne su joj dojke a zaleio je apostol Petar poslat od Hrista, itd. Izmolila je Boga da je upokoji.
Uvidevi poiwenu nepravdu, stanovnitvo Katanije ustaje protiv muiteqa, koji nastrada u
pokuaju bekstva. Sve se zbilo u vreme cara Decija, 251. godine. U: J. de Voragine, Nav. delo ,
str. 154157.
Sl. br. 9. Sv. Agata
vi je pomiwe Sv. Jeronim u svom Hieronymianum-u.
58
Sa Sicilije, gde je bila
i patron episkopije, potovawe ove svetiteqke se iri po Italiji i za-
padnoj Evropi, sa jedne, te ka Carigradu,
59
tj. Vizantiji, sa druge strane, ob-
uhvatajui celo Sredozemqe. Scene iz ciklusa muewa Sv. Agate se u vizan-
tijskim menolozima javqaju od kraja H, a najea meu wima, odstrawivawe
dojki, na Zapadu postaje uobiajena od H veka. U umetnosti sredweg veka je
rasprostrawenija wena samostalna predstava, koja se u latinskoj ikonogra-
fiji, pored standardnih svetiteqskih, s vremenom prikazuje sa atributima
muenitva poput dojki na tacni (dve ili ak vie), kqetima, sveom (ne-
kad slomqenom).
60
Na Istoku se najee slika kao obina ena u maforio-
nu jer se odrekla pogodnosti svog plemenitog porekla, dok se na Zapadu pri-
kazuje u vlastelinskoj ili vladarskoj odedi, a u Italiji se javqa i u vizan-
tijskom plemikom odelu.
61
U crkvi Sv. Tripuna
predstava Sv. Agate se uklapa u vizantijsku iko-
nografiju. U Deanskom kalendaru identifikaci-
ja nije sasvim izvesna, jer je umesto 5. februara,
kada se slavi, naslikana pod 3. 2. pa je moda u
pitawu Sv. Ana.
62
U Kotoru je 1326. godine posto-
jala crkva Sv. Agate, u blizini crkve Sv. Nikole
mornara.
63
Sv. Lucija. Istoni deo zapadnog luka, u istom
zapadnom traveju glavnog broda, mesto je gde je
predstavqena ova svetiteqka (sl. 10). Odevena je
u purpurni maforion prebaen preko glave i otvo-
ren na grudima, pa se dowa haqina jasno vidi kao
izduena tamnoplava povrina. Desnom rukom dr-
i dvostruki krst na grudima, dok je leva, otvo-
renog dlana, u stavu molitve. Na glavi ispod ogr-
taa ima svetlu kapu. Izdueno lice i nos, okru-
gla brada i mala crvena usta daju smiren, uravno-
teen izraz.
Po legendi, plemkiwa iz Sirakuze, nadahnu-
ta slavom Sv. Agate i potovawem wenog kulta
na Siciliji, odlazi sa bolesnom majkom na grob
29
58
U: L. de Girolami Cheney, The Cult of Saint Agatha, Woman's Art Journal, Vol. 17, No. 1,
1996, str. 39.
59
U Carigradu su wene moti boravile dva veka, sve do povratka u Veneciju i najzad na
Siciliju.
60
L. de Girolami Cheney, isto; M. E. Carrasco, An Early Illustrated Manuscript of the Passion
of St. Agatha (Paris, Bibl. Nat., MS lat. 5594), Gesta, Vol. 24, No. 1, 1985, str. 1932.
61
62
Svi pomenuti svetiteqi koji su naslikani u deanskom crkvenom kalendaru, pobrojani
su u tekstu: S. Kesi-Risti D. Vojvodi, Menolog, u: Zidno slikarstvo manastira Deana.
Graa i studije, Beograd 1995, str. 377425.
63
I. Stjepevi, Nav. delo, 5763.
Sl. br. 10. Sv. Lucija
svetiteqke, po pomo. Sv. Agata joj se obraa u snu, rekavi da je Lucija
svojom verom doprinela izleewu majke i da e i sama mueniki stradati.
Dve ene nakon toga podelie svu imovinu pomaui sirotiwi, ali je Lu-
cija, poto su je prijavili Paskhasiju, ispitivana i muena zbog vere u
Hrista.
64
Po nekoj od legendi sama sebi je iskopala oi da mladia koji je
bio oaran wima ne bi navela na zlo, a on se, zadivqen ovim postupkom,
preobratio u hrianstvo. Stradala je u prvoj deceniji veka. Kult ove ra-
nohrianske svetiteqke negovan je pre svega u okviru katolike crkve, sa
centrom u Sirakuzi, odakle se proirio po Italiji, Sredozemqu i zapadnoj
Evropi. Slavi se 13. 12. ili 6. 2. Scene iz wenog ivota uglavnom se odnose
na muewa, a najee epizode su svakako najdramatinije, poput vue volo-
vima ili bodewa noevima. Pod uticajem Vizantije u ovim krajevima, ode-
da Sv. Lucije u pojedinanim predstavama moe biti slina odedi Sv.
Agate. U Italiji se prikazuje sa krstom u jednoj ruci dok drugom blagosiqa,
sa krunom na glavi ili u rukama, atributima muewa poput bodea, a esto
sa goruom lampom ili kako na tacni dri svoje oi, to upuuje i na zna-
ewe wenog imena kao svetlosti i Boanske mudrosti.
65
U Sv. Tripunu Sv.
Lucija je prikazana po vizantijskoj ikonografiji svetih ena, to se uklapa
u program crkve, ali je svakako interesantno reewe. Kapela sa wenom po-
svetom podignuta je u Kotoru 1360. godine uz crkvu
Sv. Marije.
Sv. Klara. Zapadni deo istog luka nosi portret
ove svetiteqke (sl. 11). Ona na sebi ima smei ma-
forion, mawe otvoren na grudima nego to je kod
Sv. Lucije, pa vertikalizam figure nije toliko
izraen. Dowa haqina je u istoj boji kao i gorwa.
Obema rukama svetiteqka dri zamotan beli svi-
tak, slino kao to Sv. Agata dri krst. Crna ka-
pa ispod ogrtaa uokviruje sitno ovalno lice fi-
nih crta, tamnijeg tena i bez rumenila prisutnog
kod veine likova, istiui skromnost i smernost
cele figure.
Ova katolika svetiteqka je kanonizovana 1255.
godine, znatno posle ostalih portretisanih u Sv.
Tripunu. Centar kulta je bio u Asiziju i u cen-
30
64
Namesnik je naredio da je daju ruqi na nemilost, ali je nisu mogli pomai, te su je vu-
kli upregnutim volovima, palili vatrom, polivali vrelim uqem, pa, kad nita nije vredelo,
muenici su izboli vrat noevima. Nije se upokojila dok nije primila posledwu priest. U
isto vreme namesnik je zbog pqake povuen sa Sicilije i kawen smru. J. de Voragine, Nav.
delo , str. 2729.
65
G. Kaftal, Iconography of the Saints in Central and South Italian Schools of Painting, Florenz
1965, str. 704709; zanimqiv primer se nalazi na retablu u katedrali u ividalu (11951204),
gde su osim Sv. Lucije predstavqene i Margareta, Agata, Agneza i Cecilija kako dre lampe,
kao aluzija na Mudre device.
Sl. br. 11. Sv. Klara
tralnoj Italiji, odakle se od sredine H veka irio Evropom. Sestre su
joj bile Sv. Agneza i Sv. Beatrie. Bila je lanica avgustinskog reda Her-
mita. Kao prva uenica Sv. Frawe Asikog je, nakon to je poloila sve-
ane zavete ovog, osnovala novi frawevaki red, Siromane Klarise. Po
uobiajenoj ikonografiji slika se u sivoj ili braon odei povezanoj kana-
pom sa vorovima, sa crnim velom obrubqenim belom linijom, u kleeem
stavu ili kako blagosiqa, sa uobiajenim svetiteqskim atributima, a pone-
kad sa kwigom, dok se svitak u centralno italijanskim predstavama ne sree.
Wegovo prisustvo na fresci u Sv. Tripunu moglo bi se razumeti kao zamena
za kwigu ili kao zavet na potovawe pravila reda dat Sv. Frawi, koje je ka-
snije i sama doraivala. Meutim, kako se u Italiji ponekad slika sa esti-
cama asnog krsta u relikvijaru,
66
to donekle asocira na akakiju sa vizan-
tijskih vladarskih portreta koja se kao znaajna carska insignija esto javqa
ba u formi svitka, moda je i ovde to bila namera. Ovom prilikom bi Sv.
Klara mogla biti uvarka verskih za-
kona meu siromanima. Po legendi
je odbranila svoj samostan Sv. Damja-
na od neprijateqske saracenske vojske
iznevi pred nevernike, uz molitvu,
piksidu sa hostijama, to se takoe
esto slika. Znaaj evharistije je na-
glaen i kroz udo sa umnoavawem
hlebova, kada je blagoslovila hleb u
manastirskoj trpezariji. Na samrti
joj je papa Inoentije dao razre-
ewe i blagoslov. Slavi se 12. 8. ka-
da je 1253. godine umrla, a wene mo-
ti se nalaze u crkvi Sv. Kiare u
rodnom Asiziju.
67
Zanimqivo je kako se kult Sv. Kla-
re brzo ukorenio u Kotoru, gde joj je
tri decenije nakon izrade ovog ivo-
pisa bio posveen jedan prepravqe-
ni enski benediktinski samostan na
mestu danaweg frawevakog i dode-
qen na koriewe ovom sestrinstvu,
68
koje je zbriwavalo i vaspitavalo si-
romane devojke. I pored razliite
odee u odnosu na ostale likove u Sv.
31
66
Svetiteqka je u Viterbou prikazana sa monstrancom. G. Kaftal, Nav. delo, 289296;
Monstranca, kao bogoslubeni sasud, od H veka sadri hostije za evharistiju.
67
G. Kaftal, isto.
68
I. Stjepevi, isto.
Sl. br. 12. Sv. Veneranda
Tripunu, predstava ove svetiteqke im sasvim slii, odstupajui od wene uo-
biajene ikonografije (svitak; kapa umesto crnog vela; verovatno bez frawe-
vakog pojasa). Ovde je uticaj vizantijskog naina slikawa svetih ena oi-
gledan.
Sv. Veneranda (Sv. Venera). Naslikana je na zapadnom delu zapadnog luka,
sa severne strane zapadnog traveja glavnog broda crkve (sl. 12). Ogrnuta je
neno zelenim maforionom, ispod kojeg nosi tamnoplavu dowu haqinu sa
izvezenim zlatno utim okovratnikom. U desnoj ruci dri dvostruki krst, a
leva je prekrivena. Poto je zona lica oteena, nasluuje se da na gracio-
zno nagnutoj glavi, ispod ogrtaa, ima kapu. Qupkog oblika i nenih crta,
wen lik je bio oivqen ruiastom bojom.
Grki oblik imena ove svetiteqke je Paraskeva (sree se i u junoj
Italiji), tj. Petka. Latinska varijanta potie od Venera ili Benera (na Si-
ciliji, pa i u delovima Grke), te je od imena antike bogiwe, po kojem je na
ovom jeziku dan petak i nazvan, proisteklo ime Sv. Venerande. U hrian-
skom svetu postoje vie svetiteqki sa imenom Sv. Petke, ali tri imaju iz-
raene kultove: najstarija Sv. Petka Rimska (26. 7), mlaa iz Ikonije (28.
10) i najmlaa, Epivatska (Trnovska, Srpska) svetiteqka (14. 10). Wihove
legende se nadopuwuju i prelivaju, pa je esto vrlo teko razdvojiti ih, to
se odraava i na ikonografiju. Kako je prva svetiteqka potovana i na Za-
padu (Apulija, Sicilija, pa i Juno primorje), za razliku od druge dve, ovde
je re o Sv. Petki Rimskoj.
69
Smatra se zastupnicom pred zemaqskim i Stra-
nim sudom, zatitnicom protiv raznih bolesti qudi, ivotiwa i wiva, a
dodavane su joj i druge udotvorne moi. Najee se slika u odei obinih
ena ukraenoj detaqem na dowoj haqini, sa krstom u desnoj ruci i moli-
tvenim stavom levice, mada se javqa i u vlastelinskom ili vladarskom ruhu
sa krunom. Ponekad je pak predstavqena kako dri svoju glavu ili kodeks,
kao propovednica jevaneqa. U Rusiji se esto slika pored Sv. Anastasije
jer su obe potovane kao isceliteqke, to je interesantno jer je u crkvi Sv.
Tripuna primewen isti raspored. Kiparski primeri prikazuju je sa ikonom
imago piettis",
70
to zbog naziva dana u imenu kao asocijacije na Hristovu
iskupiteqsku rtvu, naglaava wenu zastupniku ulogu.
71
Ova raznolikost se
objawava irokom rasprostrawenou nekoliko kultova u provincijama,
32
69
Kao naslednica uglednih i bogatih roditeqa, svu imovinu daje sirotiwi i odlazi u
manastir, odakle kree da propoveda hrianstvo, preobraa mnotvo qudi i ini uda, te je
zbog toga pagani, u vidu tri rimska cara (kako se najee prikazuju u umetnosti), mue i nare-
uju pogubqewe odsecawem glave. Ovo se zbilo za vreme Marka Aurelija (161188). Sicilijanci
su smatrali da je poseena za vreme Antonija Pija 143. g. na wihovom ostrvu; po legendi, moti
pronalazi Sv. Antimus i prenosi ih u Rim u veku. O Sv. Petki D. Vojvodi, Nav. delo, str.
142208.
70
Postoje i druge, po znaewu sline predstave, poput one gde Sv. Petka lino nosi oru-
e Hristovog stradawa, kao simbole Velikog petka i kulta asnog krsta. Primer za to je pred-
stava svetiteqke u iluminiranom rukopisu Omilide Sv. Grigorija Nazijanskog, iz druge polo-
vine H veka (Nacionalna biblioteka, Pariz).
71
Mada je ovde slikana bez takvih atributa, ulogom zastupnice ivih i mrtvih pred
Stranim sudom svakako potvruje znaaj svog prisustva, jer je katedrala Sv. Tripuna bila i
mesto sahrawivawa kotorskih biskupa, drugih crkvenih velikodostojnika i vienijih graana.
mimo velikih centara, a svakako su u
pitawu prvenstveno Istona ikonograf-
ska reewa. U Kotoru je postojala cr-
kva Sv. Venerande, koja je od kraja H
veka bila sedite bratovtine mesara.
Prvobitni patron ove crkve je bio Sv.
Martin, to je verovatno kasnije pre-
inaeno na Venerandu, sve dok konana
posveta nije dodeqena Sv. Ani.
72
Sv. Anastasija. Na istonom delu
istog luka prikazan je portret Sv. Ana-
stasije Farmakolitrije (sl. 13). Sveti-
teqka je u smeem ogrtau sa purpurnim
prelivom koji je sa nalija tamnoplave
boje, to se vidi na desnoj strani, oda-
kle se pomaqa ruka sa krstom. U drugoj,
levoj ruci, dri oblu boicu izdue-
nog vrata i proirenog grla. Dowa ha-
qina je u utoj boji, a nabori su na-
glaeni tamnim linijama. Beli veo ne
nalee direktno na glavu ili kapu, ne-
go bi se po obrisu pada tkanine reklo
da je prebaen preko krune, obmotan oko
vrata i lica, uokvirujui ga i prekri-
vajui ramena. Delom oteena pred-
stava doputa da se na izduenom liku
tek naziru stroge oi svetiteqke.
Od nekoliko muenica sa ovim ime-
nom, zna se da su postojale dve pore-
klom iz Rima. Poznatija svetiteqka je
bila plemenitog roda, od bogatih rodi-
teqa, koju je majka odnegovala u hri-
anskom duhu. Protiv svoje voqe uda-
ta za Publija, izbegavajui brane dunosti i pomaui i leei siroma-
ne, quti mua koji je zato utamnii. U izolaciji joj pomae uiteq Hriso-
gon,
73
koji e nakon Publijeve smrti sa wom putovati u Akvileju i asistira-
ti u hrabrewu, leewu, oslobaawu muenih, kao i u pomazivawu preminulih
hriana. Nakon wegovog stradawa Sv. Anastasija nastavqa put ka Solunu,
potom i Sirmijumu, gde je zbog svoje delatnosti muena i pogubqena spaqi-
vawem.
74
Zbog verovawa u wene isceliteqske moi, u Vizantiji je nazvana
33
72
I. Stjepevi, isto.
73
U Dalmaciji, gde je veoma potovan, poznat je kao Sv. Krevan.
74
Ili je poseena. O Sv. Anastasiji u: D. Vojvodi, Nav. delo, str. 270284; postoje raz-
liite verzije itija, pa se u Zlatnoj legendi kao mesto pogubqewa pomiwe ostrvo Palmaria. J.
Sl. br. 13. Sv. Anastasija
Farmakolitrija.
75
U veku wene moti su iz Sirmijuma prenete u Cari-
grad, u crkvu Hristovog Vaskrsewa (Anastasis), gde su se spojili svetiteq-
kin i kult Anastasisa. Krajem veka kult se pojavquje u Rimu, gde postaje
cewen, ulazi u liturgiju i verovatno se, takoe, spaja sa kultom Vaskrsewa.
Sv. Anastasija je smatrana zatitnicom Zadra, u koji su, navodno, u H veku
wene moti prenete iz Carigrada, ali je izvesnije da je tada donet jedan
wihov deo. esto se predstavqa u odei obinih ena, sa krstom i boicom
dugog vrata u rukama, uglavnom u tamnom ogrtau,
76
mada nekad nosi i beli
veo kao na pojedinim ruskim ikonama, ili patricijsku odedu (npr. San
Apolinare Nuovo). U Sv. Tripunu, pored boice kao atributa Farmakolitrije,
Sv. Anastasija je naslikana sa velom preko krune, ime je primeweno sredwe
reewe u ikonografiji ovog tipa svetiteqki, najee predstavqanih u vi-
du obinih ena ili, pak, muenica sa krstom i odedom visokog ranga iz
kojeg su potekle, a kojeg su se odrekle. Razlog za to je, pored simbolike
imna, verovatna ikonografska paralela sa Sv. Nedeqom, koja se najee
slika sa krunom, a ponekad sa belim velom i raskonom, vladarskom odo-
rom.
77
Sv. Anastasija se slavi 22. 12, a u katolikoj crkvi na Boi, 25. 12,
to se smatra datumom wene smrti.
Sv. Ambrozije. Dva muka svetiteqska portreta sauvana su sa severne
strane sredweg traveja glavnog broda, a na zapadnom delu zapadnog luka je
predstavqen Sv. Ambrozije (sl. 14). Ovaj sveti otac Zapadne crkve prikazan
je u bogoslubenoj odedi pravoslavnih episkopa. Na sebi ima polistavri-
on otvoren pri desnoj ruci kojom blagosiqa, otkrivajui narukvicu epima-
niku, ukraenu zlatnim vezenim ukrasom u vidu rombova sa stilizovanim
krstovima. Omofor je, u padu, presavijen preko leve ruke prekrivene epi-
skopskim ogrtaem, iji su nabori naglaeni senewem ruiastim tonom.
Oko vrata se, sa desne strane, nazire deo dowe odede, epitrahiq, u zlatnoj
boji. Izduen lik vremenog svetiteqa sa visokim zaliscima, sedom kosom
i dugom bradom, modelovan je paqivo i spretno, kombinovawem oker, bele
i ruiaste. Pored Sv. Avgustina, ovaj portret je meu najboqe ouvanim u
galeriji svetiteqa crkve Sv. Tripuna.
Sv. Ambrozije je jedan od etiri sveta oca Zapadne crkve,
78
a u obe crkve
se slavi 7. 12, na datum kada je proglaen za biskupa, kako je prikazan i u
34
de Voragine, Nav. delo , str. 4344. Scene muewa se esto prikazuju u umetnosti, a uglavnom se
baziraju na Metafrastovom menologu.
75
Na minijaturi u rukopisu Petera od Ebolija, De Balneis Puteolanis (juno italijanska
kola, H vek; Biblioteka Bodmeriana, eneva) npr. prikazana je Sv. Anastasija kako u pei-
ni vodom lei pet nagih ena posipajui ih tenou iz svoje amfore.
76
Ali ne kao monahiwa, to je vano za razlikovawe od druge Sv. Anastasije, kada boi-
ca nije naslikana.
77
U galerijama svetiteqskih portreta uobiajene su predstave jedne pored druge Sv. Pet-
ke, Sv. Nedeqe i/ili Sv. Anastasije. O Sv. Nedeqi u: D. Vojvodi, Nav. delo; ukratko i u: J. Ra-
dovanovi, Neveste Hristove u ivopisu Bogorodice Qevike u Prizrenu, u: Ikonografska is-
traivawa srpskog slikarstva H i H veka, Beograd 1988, str. 69.
78
1295. godine papa Bonifacije je, osim Ambrozija, za svete oce Zapadne crkve pro-
glasio Avgustina, Grigorija Velikog i Jeronima.
Deanskom kalendaru. Po legendi je jo u detiwstvu roj pela predskazao
wegovu uzvienost i govorniki dar sletevi mu na lice i usta dok je spa-
vao, a potom se vinuo u nebo. Plemenitog porekla, uen, ubrzo je primeen
kao dobar govornik i postavqen da iz Milana upravqa provincijama Ligu-
rija i Emilija. U raspravi izmeu arijanaca i katolika oko izbora novog
biskupa, uavi u crkvu da ih smiri, izabran je upravo Ambrozije, jer je
zahtev deijeg glasa, koji se tada zauo, shvaen kao Boji znak, te se nije
smeo zanemariti. Ubrzo, kao vrsni retoriar, postaje dobar dravnik, teo-
log i propovednik, uspostavqa pravila bogosluewa i liturgijskog pevawa u
milanskoj crkvi, ini mnoga uda iskorewujui arijansku jeres i irei
hrianstvo. Objavio je mnogobrojne teoloke komentare na temu pravover-
nosti i hrianskih vrlina, posebno o ednosti. O wegovom ivotu je u Vi-
35
Sl. br. 14.
Sv. Ambrozije
ta Ambrosii pisao biskup Paulinus, predavi potom delo Sv. Avgustinu.
79
U
hrianskoj umetnosti, etvorica Zapadnih crkvenih otaca se esto slikaju
zajedno ili u parovima, u blizini Hrista, jevanelista ili drugih svetite-
qa.
80
Po katolikoj ikonografiji Sv. Ambrozije se prikazuje u biskupskoj
odedi, ali se u Vizantiji, junoj Italiji i na Siciliji nalaze i drugaiji
primeri predstava ovog svetiteqa, bliski slikama pravoslavnih episkopa.
Tako je u Palermu (Kapela Palatina, mozaik iz H veka) prikazan sa belom
bradom, omoforom i kwigom, kako blagosiqa, dok je u Monrealu primeweno
36
79
J. de Voragine, The Golden Legend I, 229237; scene iz Hristovog i ivota Sv. Ambrozi-
ja zajedno su prikazane na oltaru crkve San Ambroo u Milanu, osmiqenom da ujedno bude i
grobno mesto svetiteqa. U: C. Hahn, Narrative on the Golden Altar of Sant Ambrogio in Milan: Pre-
sentation and Reception, u: Dumbarton Oaks Papers, Vol. 53, 1999, str. 167187.
80
Interesantna je minijatura iz Gerona Beatus rukopisa (kraj H v., katedrala u Geroni),
gde su Ambrozije, Avgustin i Grigorije Veliki sa Sv. Jovanom prikazani kao komentatori Apo-
kalipse, kao i freska Hrist na prestolu sa etiri nie u kojima sede Zapadni sv. oci drei
kwige, poput jevanelista (katedrala u Akvileji, H vek).
Sl. br. 15.
Sv. Avgustin
slino reewe, samo bez omofora.
81
U kotorskoj katedrali je potpuno ispo-
tovana pravoslavna ikonografija, kao kod slikawa portreta Istonih cr-
kvenih otaca poput Vasilija Velikog ili Jovana Zlatoustog u okviru Slube
arhijereja. Jedino to je suprotno od uobiajenog je odsustvo kwige ili
svitka u levoj ruci svetiteqa.
Sv. Avgustin. Na istonom delu zapadnog luka sa severne strane sredweg
traveja sauvana je freska sa poprsjem i likom Sv. Avgustina (sl. 15), u pra-
voslavnoj episkopskoj odori u polistavrionu i sa omoforom ukraenim
krstovima. Prikazan je kako blagosiqa desnom, delom vidqivom rukom, dok
je leva strana predstave sasvim oteena. I ovde se nazire zlatni epitra-
hiq oko vrata svetiteqa. Lice sredwih godina, talasaste tamne kose i brade,
snanih crta, modelovano je precizno poput lika Sv. Ambrozija, sa jo iz-
raajnijom upotrebom boje.
Ovaj sveti otac latinske crkve (354430) je na svom dugom putu preo-
braewa imao upravo Sv. Ambrozija za savetnika. Plemenitog porekla, ro-
en u Tagasti blizu Kartagine, kao veoma obrazovan u filozofiji, muzici,
matematici i ujedno dobar retoriar, prihvata manihejsko uewe, dok wegova
majka hrianka istrajno nastoji da ga preobrati. Dolaskom u Milano i
sluawem Ambrozijeve propovedi, on posumwa u svoj izbor, te uz pomo i
savete biskupove i svetenika Simplicijanusa spoznaje qubav prema Bogu.
Nakon to ga je Sv. Ambrozije krstio, vraa se u Afriku i ubrzo postaje bi-
skup u gradu Hipo, gde, kao vrsni duhovnik i astan ovek, ostaje do kraja
svog ivota. Na samrti mu se, po legendi, ukazao lik Sv. Trojice, sa kojeg su
se spustila tri zraka, urezavi svoj odraz na wegovom srcu. Osniva je mo-
nakog avgustinskog reda Hermita, a slavi se 28. 8, to je dan wegove smrti.
Uspostavio je kanonska pravila katolike crkve, a bavei se kqunim teolo-
kim temama napisao je niz znaajnih dela poput O dravi Bojoj, dok je
svoj ivot opisao u Ispovestima.
82
U umetnosti sredweg veka Sv. Avgustin
se esto prikazuje zajedno sa Sv. Ambrozijem i drugim crkvenim ocima, dok
su wihove predstave u prisustvu svetiteqki takoe mnogobrojne.
83
Uobiaje-
no je da se ovaj sveti otac slika kao sredoveni ovek sa kratkom tamnom
bradom, u biskupskoj odori sa mitrom i tapom. Ali, kao i kod Ambrozija,
postoje odstupawa od uobiajene ikonografije, kada nosi monaku tuniku i
koni pojas ispod ogrtaa, kada dri svitak, sedi na prestolu ili za sto-
lom. Na mozaiku iz H veka u katedrali u efalu je bez mitre, u grkoj tu-
37
81
G. Kaftal, Nav. delo, str. 4445; minijatura u menologu Vasilija (kraj H poetak H
v., Carigrad, danas u Vatikanskoj biblioteci) prikazuje Ambrozija kao episkopa, podignutih
ruku ka zraku svetlosti upuenom od ruke Boje na nebesima, a na pandantifima severne kupole
crkve Sv. Marka u Veneciji, etiri Sv. oca su u episkopskim odorama (samo mozaik sa likom
Ambrozija je prvobitan iz H, ostali su ponovqeni u HH v.).
82
J. de Voragine, Nav. delo , str. 116132.
83
Na primer, Avgustin i Ambrozije su prikazani zajedno, kao episkopi, na istonom zi-
du protezisa u katedrali u Monrealu (kasni H vek); u sijenskoj crkvi Sv. Avgustina ovaj svetiteq
je naslikan sa Agatom, Katarinom, Marijom Magdalenom, Lucijom i Klarom (prva pol. H veka).
nici i sa kwigom u rukama.
84
U kotorskoj katedrali, pak, ovaj latinski bi-
skup nosi episkopsku odedu pravoslavnih crkvenih otaca, ba kao i Sv.
Ambrozije. Kako je freska oteena, ne zna se da li je u wegovoj levoj ruci
bila naslikana kwiga, to je sasvim mogue.
Pojedinane figure svetiteqa, za razliku od likova u scenama iz ci-
klusa Stradawa, svojim dimenzijama ispuwavaju namewene im slikane povr-
ine uokvirene tankom bordurom, ne optereujui ih. Poloajem tela one
ne podleu sasvim kompozicionoj strogosti, zadravajui neto od dirqi-
ve ivotnosti zaustavqenog pokreta. Bogat kolorit sa dominacijom pastel-
nih boja, primena finih tonskih prelaza i sporadino isticawe kontrasta
pri izradi detaqa doprinose veoj plastinosti figura. Skladna obrada li-
ca postignuta je uspenim kombinovawem sigurnog crtea i slikanog in-
karnata. Postepenim nanoewem dobijeni su neosetni prelivi iz maslina-
stih senki u oker i rumenu boju osvetqenih povrina ela i obraza. Veto
uklapawe sa finom linijom crtea dubokih oiju, izduenih, otrih nose-
va i malih usana, kulminira intenzitetom i individualnou izraza na li-
cima Sv. Ambrozija i Sv. Avgustina. Draperije veine figura su u mekom
padu, bogate dugakim uskim naborima u vidu izduenih kao i prelomqenih,
paralelnih i uglastih linija dobijenih tonskim senewem, uz dodatak bele
boje. Rasko fresaka znatno je umawena wihovim oteewima ali sigurnija
tehnika izrada i dovoqno vidqiva poetinost ovih portreta u odnosu na
scene iz oltara, navode na pretpostavku o razliitim umetnikim rukopi-
sima u okviru iste slikarske grupe.
Analizom, po brojnosti dominantnih enskih portreta u crkvi Sv.
Tripuna, koliko stepen wihove ouvanosti to doputa, moe se zakquiti
da su sve svetiteqke predstavqene kao mlade, dostojanstvene, edne devojke
koje su svoje ivote posvetile veri. Sve su dale zavet devianstva, u ime
Hrista i wegove rtve su propovedale jevaneqe, trpele muenitva i stra-
dale ili su ivele isposnikim ivotom, odrekavi se svih zemaqskih
blaga. Vera i qubav su im pruale snagu da podnesu rtvu kojom bi mu se
pribliile i sa wim ivele veno. One su Hristove neveste a on wihov ne-
beski enik, koji ih ovenava krunom nebeskog carstva i vene slave. Mla-
dost, uzviena lepota i mir vidqivi na licima svetiteqki simboliu te-
lesnu kao i duhovnu i moralnu istotu, model savrenstva dostojan podra-
avawa.
85
Ovde je primewen jedan opteprihvaen model u okviru hrianske cr-
kve, ija se ideja prepoznaje kroz ikonografiju, simboliku i mesto likova u
38
84
G. Kaftal, Nav. delo, str. 125145; na mozaiku sa zapadnog zida severne galerije, u horu
crkve Sv. Marka u Veneciji, Sv. Avgustin je predstavqen kao episkop (H vek).
85
J. Radovanovi, Neveste Hristove u ivopisu Bogorodice Qevike u Prizrenu, u: Ikono-
grafska istraivawa srpskog slikarstva H i H veka, Beograd 1988, str. 7274; i Sv. Am-
brozije je, npr., okarakterisao Sv. Agatu kao devicu i Hristovu nevestu. U: J. de Voragine, Nav.
delo , str. 157.
okviru programa ivopisa. Po svetiteqskoj hijerarhiji, svete ene su esto
predstavqane u zapadnim delovima pravoslavnih hramova,
86
od ega se odstu-
palo kada su one bile patronese, usled odreenih tumaewa wihovih zatit-
nikih uloga, itd. U ranom hrianstvu (Rim, Ravena, Pore) su slikane na
istaknutim mestima u naosu, esto na lukovima u blizini oltara, to se za-
dralo i u nekim delovima Vizantije.
87
U okviru ivopisa srpskih kate-
dralnih crkava, enskih manastira kao i vlastelinskih zadubina sa kraja
H i iz H veka, mnogobrojne su predstave svetiteqki iji se kultovi i-
re sa osvajanih vizantijskih teritorija kao i iz Junog primorja i Itali-
je.
88
Interesantan je primer katedralne crkve Bogorodice Qevike (1310
13), gde su svete ene naslikane na istaknutim povrinama stubaca u naosu
i severnom brodu, jer, ovako rasporeeni, wihovi likovi predstavqaju nebe-
ske neveste kao stubove trijumfujue crkve.
89
Pri pravqewu izbora svetiteqa naruioci su se svakako odluivali
prema zastupqenosti wihovih kultova u ovoj sredini, o emu u samom Kotoru
svedoe mnogobrojne crkve koje za patronese imaju veinu svetih ena na-
slikanih u Katedrali.
90
U pregledu ivopisa u crkvi Sv. Tripuna primeuju
se odreene veze iskazane pre svega kroz ikonografiju i izbor likova u gale-
riji svetiteqskih portreta, kao i kroz wihov raspored i meusobne relaci-
je. Sv. Marija Magdalena i Sv. Marta prikazane su kao sestre vaskrslog La-
zara, Hristovog prijateqa. Marija u ovakvoj interpretaciji predstavqa sim-
bol pokajawa. Ona je ta koja je Hrista pomazala pripremivi ga za stradawe,
pratila ga na Golgotu, a nakon wegovih posmrtnih javqawa i Vaznesewa, po-
stala ravnoapostolna pomaui Jovanu Bogoslovu ili, po drugoj verziji, sa
sestrom propovedala hrianstvo. Dve svetiteqke plemenitog roda, Sv. Ka-
tarina i Sv. Margarita, za razliku od ostalih obuene u vladarsko ruho,
preobratile su svojim obrazovawem, vrstinom i istrajnou tokom muewa
mnoge pagane, meu kojima i mislioce i filozofe, u hriansku veru. Uloga
uvarki i Hristovih ratnica u borbi protiv zla uslovila je i blizinu u
39
86
Sklad hijerarhije nebeske i zemaqske liturgije odreuje mesto slikawa svetiteqki, kao
i mesto gde su u toku bogosluewa stajale ene, tj. u delovima crkve daleko od oltara. D. Vojvo-
di, Nav. delo, str. 598602.
87
Sve rasprostrawenije je miqewe da su u Vizantiji, za vreme sluewa liturgije, ene
u parohijskim crkvama stajale u severnom delu naosa, to je i danas uobiajeno, pa predstave
svetiteqki slikane u ovom delu hrama nisu neobine, ni retke. Portreti odreenih svetih e-
na (npr. Tekla, Petka, Anastasija, Nedeqa, Irina, Varvara, Marina, Juliana) u narteksu, po-
sebno u blizini scena Stranog suda i grobnih mesta, esti su i zbog wihove zastupnike ulo-
ge. U: S. E. J. Gerstel, Painted Sources for Female Piety in Medieval Byzantium, u: Dumbarton Oaks Pa-
pers, Vol. 52, 1998. str. 8995.
88
89
J. Radovanovi, Nav. delo, str. 6778. Sauvane su predstave devet svetiteqki od kojih
su, koliko je poznato, u crkvi Sv. Tripuna u Kotoru naslikane Svete Katarina, Petka, Tekla i
Anastasija.
90
Kako na lukovima nije sauvan celokupan broj portreta, prvobitni izbor likova se sa-
mo moe pretpostaviti na osnovu ukorewenosti svetiteqskih kultova, poput Sv. Varvare ija je
crkva postojala u Kotoru do 1513. godine. U: I. Stjepevi, Nav. delo, 5763.
rasporeivawu Marte i Margarite. Ove etiri svetiteqke na junim luko-
vima traveja nad kojim je stajala kupola naslikane su nasuprot Sv. otaca,
to, kada se naglasi wihova uloga propovednica, nije sluajno. U istom re-
du prikazane su i Sv. Tekla i Sv. Agata, prva sa jevaneqem u ruci kao ue-
nica apostola Pavla, to je po delatnosti povezuje i sa Sv. Marijom Magda-
lenom, a druga kao tienica apostola Petra koji joj je, u Hristovo ime, vi-
dao teke muenike rane. U sledeem paru su Sv. Lucija, koju je upravo po-
tovawe prema rtvi Sv. Agate privuklo veri, i Sv. Klara, obe posveene
pomagawu sirotiwi i odricawu od zemaqskih blaga, to ih povezuje i sa ve-
inom ostalih svetih ena. Simbolika znaewa imna spaja ih i u svetlosti
i istoti wihovih dela, u kojima dominira naglaavawe evharistije. Sv.
Venerandu i Sv. Anastasiju, osloboene od ovozemaqskih dobrobiti, spaja i
verovawe u wihove udotvorne isceliteqske moi i zatitu ali i simbo-
linost imna, prve kao imena dana Hristovog stradawa, a druge sa znae-
wem Hristovog Vaskrsewa. Dakle, zajedno naslikane predstavqaju Hristovu
iskupiteqsku rtvu i oprost radi spasewa oveanstva i trijumfa ivota,
a, kako je Sv. Petka i zastupnica pred Stranim sudom, ovo znaewe je do-
datno pojaano. Sv. Ambrozije i Sv. Avgustin, dvojica od etvorice svetih
otaca stubova katolike crkve i tvoraca wene liturgije, bili su bliski i za
ivota. Pored toga to je u pisanim delima govorio o svom duhovnom uite-
qu u najboqem svetlu, i Avgustin se, kao i Ambrozije a i drugi crkveni oci,
bavio problemom ednosti i pisao itija i pohvale svetim enama. Mada u
vidu pretpostavke, sasvim je mogue da su se na susednom, istonijem luku,
nalazili portreti jo dvojice latinskih otaca, svetih Jeronima i Grigorija
Velikog, samim tim to je re o traveju iznad kojeg se nekad uzdizala kupola.
Simbolina paralela sa etvoricom jevanelista nadahnutih od Boga za svo-
ja dela, kao i blizina oltarskog prostora i asne trpeze za kojom ovi arhije-
reji slue venu Liturgiju u prisustvu svetiteqki,
91
ine glavnu sponu iz-
meu programa oltara i naosa crkve.
U Sv. Tripunu predstave slikane na lukovima, kao kqunim statikim
prenosnicima tereta gorwe konstrukcije, istiu vieznanu ulogu svetite-
qa u idejnom programu Katedrale. Trpei i dokazujui se kroz svoje podvige
za ivota, oni se delima ugrauju u hriansku crkvu, nosei boanski i
materijalni svod, uspostavqajui vezu i sklad izmeu nebeske i zemaqske li-
turgije. Udruene sa svetim crkvenim poglavarima i Sv. Tripunom, obrazo-
vane i istrajne propovednice jevaneqa, mone i borbene uvarke hrian-
40
91
Za ovaj rad je interesantno kako je Sv. Ambrozije, u Epistoli, protumaio simboliku ide-
je da oltar u milanskom San Ambrou uredi kao svoju grobnicu: Neka trijumfujue rtve (mu-
enici) zauzmu svoje mesto gde je Hrist rtva. Neka On koji je stradao za sve, bude nad oltarom;
neka oni spaseni Wegovom rtvom budu pod oltarom. Ovo je mesto koje sam za sebe odredio, jer
prilii da biskup poiva gde je obiavao sluiti Svetoj rtvi" (prev. autora). Dogmatska i
hijerarhijska poruka koja skoro izjednaava Hristovu, rtve muenika i biskupovu rtvu, govo-
ri o znaaju trajawa evharistije kroz Crkvu, to se iskazuje upravo kroz svetiteqe kojima su ol-
tari i posveeni. U: C. Hahn, Nav. delo, str. 168169.
ske vere, udotvorne isceliteqke, zastupnice pred Stranim sudom i po-
tovane patronese kotorskih crkava, prisustvuju sluewu evharistije u ka-
tedrali, privodei vernike slavqewu Hrista i wegove iskupiteqske rtve.
Zajedniki doprinos svetiteqa kroz predano propovedawe jevaneqa i uspo-
stavqawe bogoslubenih pravila simbolizuje i delatnost Hristovih aposto-
la,
92
iji su nastavqai kotorski biskupi, kao predstavnici zemaqske crkve
pri sluewu svete liturgije.
Julijana Stevanovi
PORTRAITS OF SAINTS AND THE IDEOLOGICAL PROGRAM OF THE ALTAR
OF THE CATHEDRAL OF ST. TRIPUN IN KOTOR
Summary
The issues of the remaining frescoes in the church of St. Tripun in Kotor have, after
new discoveries in the last two decades, become more complex thus offering the possibility of
a multifaceted analysis. The monumental building constructed during the 12
th
century was
painted only in the 1340's, at the time of the rule of the Serbian monarch Stefan Duan (1331
1355), when that region was part of the Serbian state. After the last conservatory and
exploratory works, it was confirmed that the whole wall painting was the work of Greek
masters undertaken through the application of the Byzantine procedure, and that there were no
traces of earlier paintings as a whole. The question about the reasons for painting the cathe-
dral almost a century and a half after it had been constructed, as well as the issue of the
origin of Greek painters (i.e. where these masters came from to the south part of the coast, by
land from Byzantine or via south Italy and Venice) have so far remained unanswered.
The only remaining fragment of the altar fresco are the scenes of the Crucifixion and
Deposition, whose iconography and style correspond to the Byzantine model from the time of
the Paleologues. The depiction of the cycle of Christ's tribulations in the altar space was un-
common for the programs of both Orthodox and Catholic churches in this region until the
first half of the 14
th
century, when there was a change under the direct influence of certain ce-
remonies connected with liturgies. A few similar examples of altar programs (the archbishop's
church of St. Dimitrije in Pe, the baptistery of the church of St. Marco in Venice, the church
of St. Michael in the monastery of Christ Pantocrator the Constantinople mausoleum of
Komnin dinasty) show equal representation of the idea in the east and in the west: the cele-
bration of sacrifice, i.e. the imitation of the pilgrimage center of the Christian world
Christ's tomb in the Church of Resurrection in Jerusalem. This idea was mainly applied in
cathedral temples and rulers' endowments.
On the intradoses of arches which separate the central vessel from side vessels, the
images of the twelve saints painted in pairs were preserved: ten portraits of holy women and
two holy priests. They were chosen according to the cults dominant in this region, formed ac-
cording to the generally accepted model within the framework of the Christian church through
41
92
Ova simbolika je izraena i u arhitekturi crkve kroz ukupan broj nosaa dvanaest
stubaca i stubova.
the combination of eastern and western ideologies and painted according to the principles of
Byzantine iconography. The sophisticated technical performance and expressed poeticism of
these characters in comparison with the altar scene indicate that they were painted by diffe-
rent artists from the same artistic group. The multifaceted analysis of the images of holy
women enabled us to learn more about the essential connection of their roles and the roles of
holy priests, which lead the observer to inspect the altar program and stress its message. Holy
women painted on the support arches were, according to the hierarchy of presenting saints,
one of the acceptable solutions in Byzantine iconography, symbolizing Christ's heavenly
brides and the pillars of a triumphant church. They were portrayed for example as penitents or
myrth-bearers, preachers or protgs of apostles on Judgment Day. Some are connected with
others through symbolic meanings of names that are linked with Christ's tribulation and resur-
rection, i.e. his Eucharistic sacrifice. A specific choice of portraits of holy women was condi-
tioned by the dominance of their cults in Kotor itself, where most of these women were the
patronesses of small town churches and were finally united in this way in the cathedral tem-
ple of the Kotor Diocese.
Besides the preserved images of St. Ambrose and St. Augustine painted as wearing the
robes of Orthodox bishops, it is quite possible that the neighboring east arch had portraits of
St. Jeronimo and Gregory the Great. These four were the sacred fathers, pillars of the Cat-
holic church and creators of its liturgy. Since this is a crossbeam above which there was a
dome, it is logical to make a parallel with four Evangelists (usual in Christian iconography).
The vicinity of the central east apse and the Lord's Table where these archpriests serve the
eternal liturgy in the presence of holy women, St. Tripun and the bishops of Kotor, indicates
the basic intention of procurators: the formation of the direct link between the altar program
and the vessel of the church.
The analysis of the remaining frescoes in the church of St. Tripun confirms the multifa-
ceted structural connection of the whole artistic program of the cathedral despite the small
number of preserved fragments. Its ideological creators accentuated the scenes from the cycle
of Christ's tribulations by placing them in the main altar. However, upon entrance the atten-
tion of believers is directed at this idea through a carefully designed choice, arrangement and
mutual relationships of saints within the gallery of portraits, which makes them the foundation
of the whole ideological program of the temple.
42
UDC 75.072(497.7)
SVETLANA SMOLI MAKUQEVI
Manastir Treskavac u 15. veku
i program zidnog slikarstva naosa
crkve Bogorodiinog Uspewa
SAETAK: U radu se analizira zidno slikarstvo 15. veka naosa kato-
likona Bogorodiinog Uspewa manastira Treskavca. Manastir se nalazio
pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije, a od kraja 14. veka bio je u
sastavu Osmanskog carstva. Na osnovu izvorne grae, turskih deftera, ut-
vruje se status manastira i identifikuju mogui naruioci obnove sli-
karstva naosa. U radu je pawa posveena tumaewu osobenosti ikonograf-
skog programa i savremenom govoru slike, koji se posmatraju u okviru kon-
teksta wihovog nastanka pravoslavne kulture Balkana u Osmanskom car-
stvu.
KQUNE REI: manastir Treskavac, zidno slikarstvo, pravoslavna
kultura u Osmanskom carstvu, Ciklus Stradawa Hristovih, Carski Deisis
Monumentalno fresko-slikarstvo naosa crkve Uspewa Bogorodiinog
manastira Treskavca, kod Prilepa, obnovqeno je u posledwoj deceniji 15.
veka. Treskavac je sveta gora od antikog perioda, u Vizantiji kultni Bogo-
rodiin manastir i monaki centar. U poznovizantijskom periodu Treska-
vac je pod posebnom zatitom vladara Andronika i wegovog sina Mihaila
H, daruju ga srpski kraqevi Milutin i Stefan Deanski, a potom kraq Du-
an, koji u okviru srpske teritorije pravnim aktima potvruje manastirsku
ekonomiju. Koherentnost svete manastirske teritorije i grada Prilepa to-
kom sredweg veka, o emu svedoe srpski diplomatiki izvori, nastavqa se
i u okviru Osmanskog carstva. Slikarstvo naosa svedoi o pripadawu vode-
im tokovima pravoslavne umetnosti 15. veka. To je ujedno potvrda kontinu-
iteta kulta manastira Bogorodice Treskavake, wegovog neprekinutog traja-
wa i specifinih institucionalnih okvira unutar pravoslavne crkve u ko-
jima se razvija vizuelna kultura u Osmanskom carstvu.
U istraivawu pravoslavne hrianske umetnosti i kulture druge po-
lovine 15. veka Balkana, slikarstvo Treskavca pomiwe se u prouavawima
optih slikarskih tokova kao posledica specifinog uticaja kosturske sli-
43
karske kole na teritoriji Balkana.
1
Doprinos u izuavawu slikarstva tre-
skavakog naosa pripada prvenstveno Svetozaru Radojiu i Boku Babiu,
koji su prvi slikarski ansambl treskavakog naosa, na osnovu analogije sa
stilski srodnim spomenicima, datovali u posledwu deceniju 15. veka, budu-
i da za preciznije datovawe ne postoje istorijski podaci niti ouvan kti-
torski natpis.
2
Tako je treskavako slikarstvo naosa dovedeno u vezu sa sli-
karstvom crkve svetog Preobraewa na Meteorima (1483), Svetog Nikole u
Kosturu (zadubini monahiwe Evpraksije 1486), slojem iz 1483/84. godine
u Svetom Nikiti kod Skopqa i manastira Poganovo, Svetog Jovana Bogoslo-
va u jugoistonoj Srbiji (1499).
3
Ipak, u sintetikim studijama ili kratkim
posebnim osvrtima na slikarstvo 15. veka u crkvi Bogorodiinog Uspewa u
Treskavcu nisu u dovoqnoj meri istraene istorijske okolnosti i kontekst
nastanka slikarstva naosa u okvirima Osmanskog carstva.
Zadatak ovog rada je preciznije utvrivawe statusa treskavakog mana-
stira tokom 15. veka, kao i moguih naruilaca slikarskog ansambla naosa.
Isto tako, ovo je pokuaj da se utvrde okviri obnovqenog slikarstva u odno-
su na starije slikarske slojeve, ouvane u naosu crkve, i tumae osobenost
novog ikonografskog programa. Govor slike treskavakog naosa i ikonograf-
ski program kontekstualno se posmatraju u okviru duhovnog prostora hri-
anske pravoslavne kulture u Osmanskom carstvu.
TRESKAVAC MULK U PRILEPSKOJ NAHIJI
Teritorijalnom i administrativnom podelom grad Prilep i manastir
Treskavac, nakon ukquivawa u Osmansko carstvo (13851386), u vreme vlada-
vine sultana Murata , pripadaju Prilepskoj nahiji, u okviru Paa-sanxaka.
4
SVETLANA SMOLI MAKUQEVI *
44
1
G. Suboti, Kosturska slikarska kola. Naslee i obrazovawe domaih radionica, u: Iz
prolosti manastira svetog Jovana Bogoslova, Ni 2002, 4957, 53. Termin preuzima i M.
Markovi, Manastir svetog Nikite, Istorija i slikarstvo, doktorski rad, Beograd 2004. O
slikarstvu 15. veka na iroj teritoriji Balkana jo kod: M. Garidis, La peinture murale dans le
monde orthodoxe aprs la chute de Byzance (14501600), et dans le pays sous la domination etrangre,
Athnes 1989; M. Georgitsoyanni, Les peintures murales du Vieux catholicon du Monastre de la Trans-
figuration aux Metores (1483), Athns 1993; Z. drakov, Km identifikacita na kosturskoto
atelie ot H vek po nepublikuvani avtografi ot Kremikovski i Poganovski, u: Ni i Vizan-
tija, 2, Ni 2004, 255270.
2
S. Radoji, Jedna slikarska kola iz druge polovine H veka, ZLU 1, (1965), 69103; B.
Babi, Na marginama istorije manastira Treskavca, ZLU 1, (1965), 2329; B. Babi, Slikarski-
ot ansambl na naosot na crkvata vo manastirot Treskavec, Streme 1, (Prilep 1964) 6781. O
istoriji i istraivawima manastira Uspewa Bogorodice u Treskavcu: S. Smoli-Makuqevi,
Zidno slikarstvo manastira Treskavca, magistarski rad, Beograd 2006.
3
Sasvim nedavno utvrena je ubedqivo istorijska postupnost razvoja slikarskih celina
ove slikarske grupe: M. Markovi, Manastir svetog Nikite, doktorski rad, Beograd 2004.
4
Prilepska nahija formira se tokom 15. veka. U 16. veku Paa-sanxak se deli na Skop-
ski i Solunski sanxak, a Prilepska nahija od tada pripada Skopskom sanxaku. M. Sokoloski,
Stabilizacija na turskata uprava vo H i H vek, u: Prilep i prilepsko niz istorijata, kw. ,
Prilep 1971, 111, 112, 115.
Treskavac pripada jurisdikciji Ohridske arhiepiskopije, sve do wenog uki-
dawa, u okviru Osmanske drave, kao to je to bilo, sva je prilika, i od
osnivawa manastira u okviru Vizantije, ali i nakon Duanovog pripajawa
Prilepa srpskoj dravi.
5
Zahvaqujui pragmatinoj politici Osmanske drave, u prvim vekovima
nakon osvajawa, izbegavawem sukoba u dodiru sa postojeim obiajima, in-
stitucijama i zakonima, na novim teritorijama uspostavqa se upravna vlast
zadravawem postojeih hrianskih verskih ustanova i wihovim ukqui-
vawem u okvire osmanskog dravnog sistema.
6
Na taj nain je Ohridska arhi-
episkopija zadrala ogranienu unutrawu autonomiju.
7
Plaawe dabina
na teritoriji Ohridske arhiepiskopije organizovano je kao plaawe danka
Arhiepiskopiji, koja je potom isplaivala dabine Osmanskoj dravi, u
okviru raznih taksi kakve su peke i xizje ili hara (hara). Manastiri i
crkve su u poetku esto oslobaani od plaawa najvanijih danaka, zahva-
qujui privilegiji koja je vaila za crkve i manastire, naroito za one od
davnina".
8
U kojoj meri je ekonomija treskavakog sredwovekovnog manastira, po-
tvrena poveqama kraqa Duana u okviru srpske drave, ouvana u okviru
Osmanskog carstva nije mogue precizno utvrditi. Turske poveqe, kojima je
manastiru Treskavcu regulisan status u okviru Osmanskog carstva, ouvale
* MANASTIR TRESKAVAC U 15. VEKU I PROGRAM ZIDNOG SLIKARSTVA
45
5
Manastir Treskavac od osnivawa pripada Ohridskoj arhiepiskopiji. Tokom sredweg ve-
ka on uiva poseban status, izuzet je iz vlasti lokalnog episkopa i stavqen direktno pod upra-
vu ohridskog arhiepiskopa, na ta ukazuje odredba koju pomiwe kraq Duan u prvoj hrisovuqi
treskavakom manastiru: I da ne meteha piskp s bh nikako, tkmo pomn da imat, a veke nixo, a
da pod wblastiy arhepiskpa, kako i vsh hrisovolh pie greskih, u: Spomenici za sredno-
vekovnata i ponovata istorija na Makedonija , Skopje 1980, 90, n. 42. O znaewu i statusu sta-
vropigijalnih manastira v. M. ivojinovi, Carski manastiri, Leksikon srpskog sredweg ve-
ka, priredili S. irkovi, R. Mihaqi, Beograd 1999, 797799, sa literaturom. O stawu u
Ohridskoj arhiepiskopiji i optoj istorijskoj slici i odnosima unutar Osmanskog carstva na
wenoj teritoriji: I. Snegarov, Istori na Ohridskata arhiepiskopi-patriari, Sofi 1995,
tom 2, 164.
6
O pravnim polazitima, organizaciji Osmanskog carstva i wenom pragmatizmu u pr-
vim vekovima videti: N. Beldianu, Organizacija Osmanskog carstva (HH vek), u: Istorija
Osmanskog carstva, priredio Rober Martran, Beograd 2002, 138163; A. Foti, Izmeu zakona i
wegove primene, u: Privatni ivot u srpskim zemqama u osvit modernog doba, prir. A. Foti,
Beograd 2005, 3233; H. nalck, Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamica II (1954), 103129;
H. nalck, Od Stefana Duana do Osmanskog Carstva, Prilozi za orijentalnu filologiju 34 (1952/53),
2354; H. Inalxik, Osmansko carstvo, Klasino doba 13001600, Beograd 1974, 99107, poseb-
no 101. Zahvalna sam profesoru dr Aleksandru Fotiu na kritikom itawu dela ovog rada koji
se odnosi na istoriju manastira u okviru Osmanskog carstva.
7
I. Snegarov, Istori na Ohridskata arhiepiskopi, tom 2, 2; Za stawe u Ohridskoj arhi-
episkopiji u okviru Osmanskog carstva dosada najpotpunije: A. Matkovski, Odnosite pomeu
Ohridskata arhiepiskopija i Osmanskata drava, Glasnik INI, H-2, Skopje 1972, 111144.
Za stawe srpske crkve u periodu pod Turcima, sa analizom i primerima iz 15. veka: R. Triko-
vi, Srpska crkva sredinom H veka, Glas SANU SSSHH, Odeqewe istorijskih nauka, kw. 2
(Beograd 1980), 61162. O taksama: 6689. Za teritoriju Svete Gore, A. Foti, Sveta Gora i Hi-
landar u Osmanskom carstvu HH vek, Beograd 2000.
8
A. Matkovski, Crkovni davaki vo Ohridskata arhiepiskopija (13711767 godina), Pri-
lozi, , 2 MANU, Skopje 1971, 3971, posebno 44. I. Snegarov, Istori na Ohridskata arhi-
episkopi, 3, n. 1.
su se pouzdano do 19. veka, o emu svedoe hodoasnici i poznavaoci stari-
na.
9
Poveqe su izdavane za razliite potrebe, a jednu od wih pomiwe i nat-
pis uz portrete treskavakih igumana na junoj fasadi iz druge decenije 19.
veka.
10
Vanu istorijsku grau u izuavawu istorije i statusa manastira Tre-
skavca 15. i 16. veka, uz slikarstvo crkve, pruaju podaci optih ili popi-
snih katastarskih deftera (Tahrir defterleri) regionalnih oblasti. Premda
ogranieni vrstom podataka, nastali za potrebe ureewa Osmanske drave,
esto sa popisom manastirskog bratstva, sabornim starcima, stolujuim epi-
skopima i(li) mitropolitima, defteri su dragoceni izvor podataka za sta-
we unutar Ohridske arhiepiskopije. Tako defter br. 4 iz 146768. godine,
za Prilepski vilajet (Vilayet-i Pirlepe), sadri podatak o oslobaawu plaa-
wa manastira Treskavca svih vanrednih dravnih obaveza i nameta (avariz-i
divaniye), na osnovu posedovawa carske naredbe sultana (hkm-i hmayun).
11
Treskavac (Treskavie) je u statusu mulka (mlk), odnosno potpunog privatnog
poseda mitropolita Davida.
12
To u praksi znai da je imovina manastira
Treskavca, odnosno onaj deo koji je nakon osvajawa priznat, bila potpuno u
posedu mitropolita. Mitropolit je bio u statusu gospodara zemqe", odno-
sno u istom poloaju kao i spahija, vakuvske vlasti ili upravnici hasova.
13
Da bi zemqa i posed bili priznati u potpunosti, manastir je morao da odr-
ava sve metohe koje je zadrao u svom vlasnitvu.
14
Kquna uloga u zatiti manastira i zadravawu imovinskog statusa u
okviru Osmanske drave tokom 15. veka u Prilepu pripala je mitropolitu
Davidu, koji je istovremeno u svom posedu (mulk) osim Treskavca imao i ma-
nastir Svetog Arhanela i crkvu Svetog Jovana Prodroma.
15
Budui da eri-
jat favorizuje privatno pravo i ne dozvoqava da imovina bude naslovqena
na manastir, manastirska imovina je esto bila naslovqena na mitropolite,
episkope i monahe, a u kasnijem periodu i na svetenstvo, koji u ime mana-
46
9
Bugarski istraiva Stoilov svedoi o turskim poveqama prilikom svoje posete poet-
kom 20. veka: Manastirt e priteavaldva hrisovula srbski ot car Duana i turski. A.
P. Stoilov, V Treskavski manastir, Sbornik za narodnoumotvoreni nauka i kninina,
HH, (Sofi 1900), 493.
10
Natpis koji prati reprezentativan portret dvojice igumana, obnoviteqa treskavakog
manastira, svedoi o tome: hr(i)sta awke leto so povela sadri al mmova vtori ..pi.. wbnovi nanovw
seta p pop visaron gumen amvros monah. Naalost ovi oskudni podaci jedina su sauvana
svedoanstva o turskim poveqama treskavakog manastira.
11
Turski dokumenti za istorijata na Makedonskiot narod, Opiren popisen defter 4
(14671468), priredili M. Sokoloski, A. Stojanovski, Skopje 1971, 93. Original Tapu tahrir
defteri sa brojem 4 nalazi se u Arhivu Predsednitva vlade u Istanbulu (Babakanlik Arivi), dok
su kopije ovog i ostalih deftera pohrawene u Arhivu Makedonije u Skopqu.
12
O terminu mulk i wegovom znaewu videti: A. Foti, Konfiskacija i prodaja manasti-
ra (crkava) u doba Selima , Balcanica HH (1996), 5153.
13
Isto.
14
M. Sokoloski, Sostojba na manastirite i crkvite vo Prilepsko vo H i H v., Prilep
i Prilepsko, 148152.
15
Opiren popisen defter 4, 93.
stira vode brigu o ouvawu imovine i poseda.
16
Tako je u drugoj polovini 15.
veka, u vreme sultana Mehmeda , Treskavac postao posed mitropolita Davi-
da. Ova iwenica dovela je do pretpostavke o moguoj povezanosti ovog mi-
tropolita sa obnovom treskavakog slikarstva krajem 15. veka.
17
Meutim, podaci iz neto mlaeg popisnog deftera br. 16 iz 886. godi-
ne po hixri, odnosno iz 14811482.
18
godine, upuuju da je dolo do prome-
ne statusa treskavakog manastira upravo u vreme kada se pretpostavqa da je
nastalo slikarstvo treskavakog naosa. Defter, koji je zaveden pod brojem 16,
vie ne pomiwe mitropolita Davida, niti status mulka, nego je imovina
treskavakog manastira sada zavedena na manastirsko bratstvo, koje je car-
skom naredbom osloboeno plaawa haraa, spenxe,
19
kao i vanrednih i re-
dovnih dravnih, carskih nameta.
20
Mitropolitu Nikodimu je u tom periodu
poverena uprava nad manastirom Svetog Arhanela u Prilepu. Treskavaki
monasi, koje pomiwe popisni defter, su Danilo, Milon ili Filota, Niko-
dim, Gerasim i Lumen? (sic!).
21
Podaci iz popisnih deftera pruaju mogu-
nost sledeeg postupnog zakquivawa o istoriji manastira u drugoj polovi-
ni 15. veka: treskavaki manastir je mulk mitropolita Davida sigurno tokom
sedme decenije 15. veka. Poetkom osamdesetih godina 15. veka o imovini i
manastiru brinu treskavaki monasi. Takoe se moe pretpostaviti da je
ovo period u kojem se formira poseban oblik manastirske uprave, potowe
uobiajene formule za opstanak manastira. Manastir Bogorodiinog Uspewa
je pod Turcima zadrao prava na svoju imovinu koja se sastojala, mahom, od
zemqinih poseda, ali i stoke.
22
Postavi mulk prilepskog mitropolita,
Treskavac je u odnosu na lokalnog episkopa izgubio jednu vrstu samostalno-
sti koju je imao tokom sredweg veka.
Dokaz u defterima o oslobaawu manastira Treskavac od plaawa da-
bina i tokom 16. veka u okviru Prilepskog vilajeta i nahije svedoi da je
47
16
Imovina nije mogla da bude naslovqena na sam manastir nego na monahe, a namewena
izdravawu iskuenika, slugu, sirotiwe, putnika i izgradwi mostova i esama. O primeni
ovih zakonskih odredaba na manastirima u doba Selima dokumentovano kod: A. Foti, Konfi-
skacija i prodaja manastira, 51, sa primerima o praktinoj primeni erijata 7476.
17
S. Radoji, Jedna slikarska kola, 87; o preosveenom Davidu Horisenu koji se pomi-
we u ktitorskom natpisu crkve Svetog Ilije u Dolgaecu iz Prilepskog kraja: G. Suboti,
Ohridska slikarska kola H veka, Beograd 1980, 5254.
18
Defter nije objavqen. Podaci se koriste prema: M. Sokoloski, Sostojba na manastiri-
te i crkvite, 150.
19
Ispenxa, spenxa je lina rajinska dabina u iznosu od 25 aki koja se predavala go-
spodaru zemqe. Plaali su je svi odrasli i za rad sposobni hriani. M. Sokoloski, A. Stoja-
novski, Uvod, u: Turski dokumenti za istorijata na Makedonskiot narod, Opiren popisen def-
ter 4 (14671468), Skopje 1971, 1820; A. Foti, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu, 442.
20
M. Sokoloski, Sostojba na manastirite i crkvite, 150.
21
Isto. Moe se pretpostaviti da su u defteru upisana imena i sabornih staraca, to
bi svedoilo o ovoj formi manastirske uprave koja e biti uobiajena dugo u okviru Osmanskog
carstva na teritoriji centralnog Balkana. Imena pomenuta u defteru, ije se kopije nalaze u
Skopqu, dosta su oteena i teko itqiva.
22
Oslobaawe od nameta na ovce, o emu svedoi podatak iz jednog turskog deftera 16. ve-
ka, ukazuje da je treskavaki manastir u svom posedu imao i ovce. M. Sokoloski, Sostojba na ma-
nastirite i crkvite, 150.
manastir zajedno sa svojim bratstvom uspevao da zatiti manastirsku imo-
vinu i u potowim vremenima. Popisni defter br. 232 iz 154445. godine
svedoi da je manastir Treskavac, zajedno sa manastirom Svetog Spasa (Zr-
ze), jedini manastir u okviru prilepske nahije koji je i daqe osloboen ra-
znih danaka.
23
Status manastira Treskavca mewao se u skladu sa politikom
Osmanske drave prema hrianskoj crkvi, ali je zavisio i od specifine
situacije unutar pravoslavne crkvene organizacije Ohridske arhiepiskopi-
je. Teritorijalna koherentnost treskavakog manastira sa sredwovekovnim
Prilepom kquna je i u formirawu ekonomskih, socijalnih i administra-
tivnih odnosa i u periodu Osmanskog carstva.
Slikarska obnova naosa manastirskog katolikona dosada se u nauci s
pravom vezivala za paralelne tokove unutar pravoslavne hrianske umetno-
sti, a slikarstvo je na osnovu stila s pravom datovano u 8. i 9. deceniju 15.
veka. Nesumwivo je da status manastira, kada je Treskavac mulk mitropolita
Davida, predstavqa ekonomski osnov za buduu veliku obnovu, oslikavawe
treskavakog naosa. Precizniji uvid u poznije deftere, kakav je onaj iz
148182. godine, svedoi, s druge strane, da u vreme mogueg oslikavawa cr-
kve brigu o manastiru vode treskavaki monasi ili saborni starci.
24
Bilo
bi logino da su oni, poput monaha zaslunih za ivopisawe crkve Preo-
braewa na Meteorima (1483), koji nisu zabeleili svoja imena u ktitor-
skom natpisu, uestvovali u naruivawu slikarstva treskavakog naosa.
25
SLIKARSTVO NAOSA TRESKAVAKE CRKVE
Slikarstvo 15. veka u naosu prilagoeno je prostornom okviru starije
vizantijske jednobrodne krstoobrazne kupolne graevine nastale najkasnije
tokom 13. veka.
26
Promene i prepravke vidqive na spoqawem severnom fa-
sadnom zidu naosa nisu uticale na izmenu prvobitnog arhitektonskog plana
crkve.
27
Starije slikarstvo na junom zidu naosa u zoni stojeih figura ali
48
23
Treskavaki monasi i svetenici: pop Nikola, pop Ilarion, pop Teodosija, pop Mi-
no, monah Strahiwa, pop Stepan, monah Sava, monah Eftimija, monah Mitrofan, pop Filomen
i pop Pano, zajedno sa stareinom svetenikom Filotom koji se nalazi u blizini grada
Prilepa, imaju berat vladajueg sultana kao dokaz za oslobaawe od nameta. Defter pomiwe i
poveqe ranijih sultana, koje treskavaki manastir takoe oslobaaju od plaawa danka. Videti:
M. Sokoloski, Sostojba na manastirite i crkvite, 150. O slinom komparativnom primeru i
statusu manastira Zrze, tokom 15. i 16. veka, videti: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zr-
ze so crkvite Proebraenie i Sveti Nikola, u: Spomenici , 407435, posebno 422425.
24
Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze, 422425.
25
S. Radoji, Jedna slikarska radionica, 75. E. N. Georgitsoyanni, Les Peinture murales du
viuex catholicon du Monastere de la Transfiguration aux Meteores (1483), Athnes 1993, 3739.
26
O arhitekturi treskavake crkve u vizantijskom periodu svedoi arhitektura katoliko-
na, najstariji slikarski sloj na junoj fasadi crkve i opis graevine kraqa Duana u arengi
prve potvrdne treskavake hrisovuqe koju izdaje na osnovu hrisovuqa vizantijskih vladara.
27
Treba naglasiti da se oteewe severne fasade naosa nikako ne moe dovesti u vezu sa
turskom odmazdom. Poznavawe statusa manastira Treskavca u okviru Osmanskog carstva tokom
15. veka ne prua dokaz za pomenutu hipotezu. Istorijske okolnosti tokom 14. i 15. veka na te-
i ve datovano slikarstvo 14. veka junog bonog broda crkve to jasno doka-
zuju. Sistem vizuelnog uobliavawa vizantijskog kupolnog hrama, formuli-
san u sredwevizantijskom periodu, preuzet je u hrianskoj umetnosti 15.
veka. Tako je i u treskavakom naosu ivopis zauzimao kupolu, centralni
potkupolni i zapadni travej.
28
Vernicima se, kako reju tako i slikom, uka-
zuje na kqune trenutke jevaneoske istorije i praznike liturgijske godine.
29
Slika je posrednik izmeu boanskog prauzora i vernika kod kojeg izaziva
snane emocionalne doivqaje.
30
Ona posreduje izmeu bogoslovske misli,
crkvene organizacije i privatne pobonosti koristei se jezikom razumqi-
vim onovremenom oveku. Novi govor slike, koji je primetio jo S. Radoj-
i, u slikarstvu 15. veka u Treskavcu i wemu srodnim spomenicima svedo-
anstvo je o hrianskoj kulturi, izrasloj iz vizantijske, koja se prilagoa-
va novim istorijskim okolnostima i uticajima, u zavisnosti od naruioca,
autora, vremena i prostora.
Program slikarstva naosa moe se utvrditi zahvaqujui relativno do-
bro ouvanim kompozicijama.
31
Raspored slikarstva i u 15. veku prati hije-
rarhijsku topografiju hrama kupolne crkve upisanog krsta: Hristos Panto-
krator i Nebeska liturgija u kaloti kupole, proroci u tamburu, jevanelisti
u pandantifima i sveti Ubrus i Keramida na istonoj i zapadnoj strani
prstena koji spaja pandantife. Hristoloki ciklusi, Veliki praznici i
Stradawa rasporeeni su na severnom i junom zidu naosa, u krunom toku
zajedno sa frizom medaqona koji ih razdvaja.
32
U dowoj zoni su stojee figu-
re svetiteqa i Carski deisis. Budui da je oltarski prostor preslikan i
obnovqen tokom 16. veka, o emu svedoi sauvani natpis, u rad e biti
ukquene samo kompozicije oltara koje ine idejnu celinu sa programom na-
osa.
33
Gorwe povrine svodova i kupole naosa pretrpele su i u novijem pe-
49
ritoriji Ohridske arhiepiskopije ne ukazuju na ofanzivne reakcije osmanskih vlasti. I. Sne-
garov, Istori na Ohridskata arhiepiskopi-patriai, 164. Sistematska arhitektonsko-arhe-
oloka istraivawa pruila bi precizan uvid u arhitektonske faze treskavakog hrama.
28
Nadamo se da e budua kompetentna arheoloka, arhitektonska i istorijsko-umetnika
istraivawa na terenu utvrditi precizan arhitektonski okvir zapadnog traveja naosa.
29
O sistemu i dekoraciji vizantijskog hrama utvrenom od sredwevizantijskog perioda:
O. Demus, Mozaiki vizantiskih hramov, Princip monumentalnago iskusstva Vizantii, Moskva
2001, 3154. V. Bikov, Vizantijska estetika, Beograd 1991.
30
O emocionalnom doivqaju ikone i slike, percepciji vizuelnog u Vizantiji, o plau
posmatraa koji dokazuje svetost slike kod: L. Brubaker, Vision and Meaning in ninth-century Byzan-
tium, Image as Exegesis in the Homilies of Gregory of Nazians, Cambridge 1999, 1923, 2733. O po-
trebi da se slikom vizualizuje kult i o strukturi i funkciji sredwovekovne slike preko tuma-
ewa kultne slike: H. Belting, Das Bild und Kult, Eine Geschichte des Bildes vordem Zeitalter der
Kunst, Mnchen 2000, (5), posebno 1924.
31
Zbog odsustva restauracije i konzervacije u katolikonu, promene i oteewa od vlage,
atmosferskih promena ili tektonskih pomerawa sve su vidqivije iz godine u godinu. Lako ih
je utvrditi na fotografijama koje su nastale u periodu 19972004.
32
O klasinom sistemu dekoracije vizantijskog hrama i fazama wegovog uobliavawa po-
stavqenih jo u: O. Demus, Byzantine Mosaic Decoration, Boston 1955, 2226.
33
O slikarstvu oltara i natpisu i godini obnove: B. Babi, Manastirot Treskavec so cr-
kvata sv. Uspenie Bogorodiino, u: Spomenici , 42, 52. S. Radoji, Jedna slikarska kola. S.
Smoli-Makuqevi, Zidno slikarstvo manastira Treskavca, Beograd 2006.
riodu slikarske intervencije koje je teko precizno, samo na osnovu stila,
vremenski odrediti. One mogu biti iz vremena obnove oltarskog prostora
(1570. godina), ali i mlae.
KALOTA KUPOLE
U medaqonu kalote kupole Bogorodiine crkve u Treskavcu, kao to je
uobiajeno u programu kupolnih crkava, nalazi se Hristos Svedriteq, sa
svetim imenom IS HS PANTWKRATOR, a u nimbu O WN). (Sl. 1) Razvoj
liturgijskog evharistijskog obreda i bogoslovsko tumaewe utiu da se od 14.
veka u prstenu kalote formira Nebeska liturgija koja ga okruuje.
34
U dopoja-
snom poprsju Hrista Pantokratora, kako se slavi i u Treskavcu, saima se
50
34
K. E. McVey, The domed churches as Microcosm. Literary roots of an architectural symbol
DOP 43 (1983), 81121. O simbolici kupole kao slike komosa u prehrianskim kulturama,
videti: B. Smith, The Dome. A Study in the History of Ideas, Princeton 1950, 7980. O uobliavawu
slikarskih programa vizantijske kupole: E. Giordani, Das mittelbyzantinische Ausschmckungsystem
als Ausdruck eines hieratischen Bildprogramms, JB I, Wien 1951, 126. G. Babi, Kraqeva crkva u
Studenici, 6465, sa obimnom literaturom.
Sl. 1. Treskavaki naos, kupola, Hristos Pantokrator, Nebeska liturgija,
Proroci, Jevanelisti
ideja Hristove dvojne prirode, wegovo jedinstvo sa Bogom Ocem, a on sam
istie kao jedno od lica Svete Trojice.
35
Na simboliku Svete Trojice do-
datno upuuje gest Hristove levice i ukazivawe na broj tri.
36
Tekst psalma:
G(ospod) s n()b()s na mly prir. ()slati vjdhani wkovanh. rari-
ti s()n m()rvnnnih. vvstiti v sjwn im G(ospod)n i hval go. v
jrsalim. (Ps. 102, 1921)
37
ini okvir medaqona sa Pantokratorom. To je
starozavetno hvaqewe Gospoda, koji verne uvodi u nebeski Jerusalim, ali i
aluzija na Hrista Spasiteqa. Slika Nebeske liturgije za verne je simbolika
slika evharistijske liturgije, kao puta ka sjediwewu sa Bogom. Poevi od
14. veka nebeska liturgija vizuelizovana je u kupoli Velikim vhodom, vidqi-
vim obredom pravoslavne liturgije iz prostora naosa.
38
U 15. veku u Treskav-
cu u Nebeskoj liturgiji sta litr)gja,
39
aneli, (Ag(g)e(l) ky(rioy)) svete
Darove prenose sa trpeze proskomidije na asnu trpezu, na koju je poloen
Agnec, ponavqajui ovozemaqski obred iz oltara.
40
Ripida, patena, putir,
amfora za vodu, sveti darovi koje u procesiji Velikog vhoda nose aneli
oznaavaju realije koje su bile u dodiru sa samim Hristom.
41
Iza trpeze sa
Agnecom je heruvim sa ripidama na kojima su ispisani poetni stihovi tri-
sagiona: agioj, agioj.
42
U Treskavcu su tako istaknuta dva kquna momenta
pravoslavne liturgije: Veliki vhod, obred simboline Hristove sahrane, i
51
35
Za kontekstualno posmatrawe slike i simbolike kupole: T. F. Mathews (Preobraayi
simvolizm vizantisko arhitektur i obraz Pantokratora v kupole, u: Vostonohristnski
hram, Liturgi i iskusstvo, Sankt-Peterburg 1994, 716). O ikonografiji Pantokratora jo i
kod: G. Podskalsky, Pantokrator, in the Oxford Dictionary of Byzantium, New York, Oxford 1991,
1574. C. Capizzi, PANTOKRATWR, Saggio d'esegesi letterario-iconografica, OCA 170, (Roma 1964).
O koriewu epiteta Pantokrator u Vizantiji: J. T. Mathews, The Byzantine Use of the Title Pan-
tocrator, OCP, vol. XLIV-II, Roma 1978, 442462.
36
Videti: P. Stephanou, La main gauche du Pantocrator a Daphni, un symbole trinitaire, OCP
XXVI, 2, Roma 1960, 412413; C. P. Charalampidis, A propos de la signification trinitaire de la main
gauche du Pantocrator, OCP XXXVIII, (Roma 1972), 260265.
37
O istom psalmu u Vizantiji i srpskom sredwem veku: G. Babi, Liturgijske teme na
freskama u Bogorodiinoj crkvi u Pei, u: Arhiepiskop Danilo i wegovo doba, 378, n. 9; M. Mar-
kovi, Program ivopisa u kupoli, u: Zidno slikarstvo manastira Deana, 102, n. 30.
38
O interpretaciji topografije crkve i liturgijskog obreda: R. Taft, The Liturgy of the
Great Church: An Initial Synthesis of Structure and Interpretation on the Eve of Iconoclasm, DOP
3435 (198081), 4575, posebno o simbolici i funkciji Velikog vhoda 5255. R. Taft, The
Byzantine Rite: A Short History, Collegeville, Minnesote 1992, 4548. R. Bornert, Les commentaires
byzantines de la divine liturgie du VIIe au XV sicle, Paris 1966, 125180.
39
Program slikarstva kupole sa Hristom Pantokratorom i Nebeskom liturgijom defini-
tivno je uoblien u ranom 14. veku: S. Dufrenne, Les programmes iconographiques des coupoles dans
les eglises du monde byzantin et postbyzantin, L'Information d'Histoire de l'Art, X/5, Paris 1965,
196199; G. Babi, Kraqeva crkva, 6869; G. Babi, Liturgijske teme, 377388, sa starijom li-
teraturom; T. Starodubcev, Predstava Nebeske liturgije u kupoli. Prilog prouavawu, Trea ju-
goslovenska konferencija vizantologa (Kruevac 1013. maj 2000), Beograd 2002, 381411.
40
Ilustracija koja je slikana u prstenu kalote poevi od 14. veka esto oznaena kao ne-
beska, boanstvena liturgija uvek je slika Velikog vhoda. Uporedi: R. Taft, The Great Entrance,
OCA 200, Roma 1975.
41
Tako je na primer patena simbol Josifovih i Nikodimovih ruku. O simbolinom zna-
ewu svetih utvari koje se prenose na Velikom vhodu: R. Taft, The Liturgy of the Great Church, 55.
Simeon Solunski opisuje poredak procesije Velikog vhoda, uporedi: R. Taft, The Great Entrance, 210.
42
Mahawe ripidama se ini pri svetom Uznoewu (Anafori), up.: G. Babi, Liturgijske
teme, 380, n. 19.
sveto Uznoewe.
43
Slikarstvo kalote kupole ujediwuje Nebesku liturgiju i
Hrista Pantokratora, kojem se upuuje molitva Prinoewa. Tako su u Tre-
skavcu ujediwene simbolika i vieslojna predstava Hrista Pantokratora i
ideja Nebeske Crkve i Carstva ostvareni ueem u liturgiji.
PROROCI U TAMBURU KUPOLE
U tamburu kupole, gde samo est prozorskih otvora proputa svetlost,
naslikano je deset proroka.
44
Proslavqawe Bogorodice, kojoj je posveen ma-
nastir Treskavac, istaknuto je u programu prorokih tekstova. Tekstovi sa
prorokih svitaka starozavetnih careva Davida i Solomona koji flankiraju
na istonoj strani tambura prozor, slavoslovqa su Bogorodiinih prazni-
kih bogosluewa.
45
Car David dri svitak svoga prorotva: slii di i
vid n prnkloni 45 (44) 10 (11); psalam se ita na prazninoj liturgiji Roe-
wa Bogorodice (8. septembra)
46
i na jutrewu praznika Uspewa Bogorodiinog
(15. avgusta).
47
Prorok i kraq Solomon u rukama nosi svitak sa stihovima Bo-
gorodiinog tropara, pojan i tokom sredweg veka na prazninim subotwim
veerwima: prblagoslovenaa si B(ogorodi)ce d()vo pom t. Idui severnom
stranom tambura, proroka Davida sledi Prorok Isaija, koji se prepoznaje po
sedoj duoj kosi i bradi i tekstom svog prorotva: s d()va v (r)v pri-
ml (ro)dajt (Isa. , 14).
48
Poznati stih, esto korien u patristi-
koj egzegezi, ita se za vreme prvog asa praznika Hristovog Roewa.
49
Po
kratkoj tunici, sa purpurnim platom i karakteristinom kapom, prepoznaje
se prorok Danilo. U rukama dri kwigu. Prorok Mojsije Mwisi prork() dr-
i svitak sa tekstom: v wnh dnhj glag(ol) (g(ospo)d) k ms licm (
Kwiga Mojsijeva 33, 11). Parimija Kwige Mojsijeve (33, 1123), ita se
na veerwi Velikog petka.
50
Prorok Ilija Ili() je na severozapadnoj
52
43
O kaewu koje se obavqa neposredno pre iznoewa darova i posle wihovog polagawa na
asnu trpezu sa izvorima: R. Taft, The Great Entrance, 160162. Uvoewe Hrista Agneca, poloe-
nog na asnu trpezu, jo poetkom 14. veka u predstavu Nebeske liturgije u kupoli, tumai se
sve veim naglaavawem istovetnosti obreda nebeske i zemaqske crkve, G. Babi, Liturgijske
teme, 380.
44
Asimetrian raspored nije bio karakteristian za sredwi vek s obzirom da su se pro-
roci, uobiajeno, po jedan ili dvojica simetrino rasporeivali izmeu svakog prozora. Lj. D.
Popovi, Compositional and Theological Concepts in four Prophet cycle in Chyrches selected from the
period of King Milutin (12821321), Cyrillomethodianum VIIIIX, (19841985), 283317, 283284.
45
Uporedi: Q. Popovi, Figure proroka u kupoli Bogorodice Odigitrije u Pei, Identi-
fikacija i tumaewe tekstova, u: Arhiepiskop Danilo i wegovo doba, Beograd 1991, 447, n. 36.
46
Mercenier, I., Grandes fetes fixes, 107; Q. Popovi, Figure proroka u kupoli Bogorodice
Odigitrije u Pei, 448, A. M. Gravgaard, 2829.
47
Uporedi: R. P. E. Mercenier, La prire des eglises de rite byzantin, I, 154.
48
Isaija se uobiajeno predstavqa sa svojim svitkom. Lj. D. Popovi, Hitherto Unidentified
Prophets from Nova Pavlica, Zograf 19, (1988), 27.
49
Isto, 39.
50
A. Radovi, Istorijski presjek Staroga Zavjeta, Niki 1996, 266. U sredwovekovnim
rukopisima koji se uvaju Narodnoj biblioteci Srbije, parimejniku Deani 141, 136. i Cvetnom
triodu Deani 62, 83.

strani tambura sa svitkom Rvni porvnovah po g(ospo)d mom (Prva kwiga
careva HH, 10 (HH, 14).
51
Deo Ilijinog prorotva ita se na dan Vaznese-
wa Ilijinog, (20. jula), koje se u patristikoj egzegezi dovodi u vezu sa Hri-
stovim Vaznesewem.
52
Tekst proroka Jezekiqa k pr(or)k: I bjst slovo
g(o)s(pod)n k(o) (j)kj(li) si() vj(v) (Kwiga proroka Jezekiqa, , 3),
ita se treeg i estog asa Velikog ponedeqka, u okviru slube Strasne
sedmice.
53
Prorotvo ispisano na svitku proroka Avakuma: Gospodi slah
(mol)ni slh tvoi i boh s (Avakum , 2)
54
se u bogoslovskim tumaewima
vezuje za Hristovo Vaskrsewe.
55
Tekst proroka Jone Iwnna, bzpih v
p(ali) m(oi) k g(d) b(g) mom i slia (Jona , 3) ita se na veerwe
Velike subote,
56
a proroka prorok Jeremije, na junoj strani tambura: tako
gl(agol)t i s dni grdt i avxay dom sl (Jeremija HHH, 31),
57
na
slubi Velike subote.
U izboru prorokih starozavetnih tekstova sistematski i paqivo spro-
vedena je programska zamisao. Ona podrazumeva potovawa simbolike topo-
grafije hrama, ali predstavqa i odraz savremenog kulta Bogorodice. Proro-
ci sa tekstovima koji se odnose na Bogorodicu, i Ovaploewe, naglaeni su
na istonoj strani tambura kupole. S druge strane suprotstavqeni su im
proroki tekstovi koji po svom prazninom koriewu upuuju na Hristovu
rtvu, Stradawa i Vaskrsewe.
Stihovi psalama i bogoslubenih pesama, ispisani na eonim strana-
ma potkupolnih lukova naosa, ija je funkcija prepoznata u moi uvri-
vawa konstruktivnih elemenata kupolne konstrukcije, simbolino povezuju
meusobno scene Velikih praznika i tekstom uvode u prostor gorweg neba
koji oznaava kupola. Na severnom potrbunom luku ispisan je tekst: sni-
oljwj vs mmlj s-- bilomen tvrdnjn sn dom dl st wsnovil s - grom
53
51
Citat koji je ispisan na svitku proroka Ilije iz Kwige o carevima stie popular-
nost u 14. i 15. veku u crkvama sa staroslovenskim tekstovima, Q. Popovi, Figure proroka u
kupoli Bogorodice Odigitrije u Pei, 457, n. 125.
52
Lj. D. Popovi, Hitherto Unidentified Prophets from Nova Pavlica, Zograf 19 (1988), 2543;
Vaznesewe Hristovo slikano je u Treskavcu na svodu oltara.
53
Cele nedeqe Strasne sedmice se itaju stihovi prve glave Kwige proroka Jezekiqa, a
na Veliki ponedeqak se itaju upravo ovi stihovi, up.: R. P. E. Mercenier, La priere des glises de
rite byzantin, II Les fetes, Chevetogne 1953, 106.
54
Ovaj tekst je dosta esto ispisivan na svitku koji nosi prorok Avakum, a pomiwe ga ak
i prirunik Dionisija iz Furne (18. vek), up.: Paul Hetherington, The Painter's Manuel of Diony-
sius of Fourna, London 1974, 29. Prorok dri isti svitak i u Markovom manastiru, Lj. D. Popo-
vi, Hitherto Unidentified Prophets from Nova Pavlica, 42.
55
Na primer u tumaewu Grigorija Nazijanskog, vidi: G. Babi, Kraqeva crkva, 73, n. 94.
56
Uporedi: Mercenier, nav. delo, , 260, 431434; Za isti tekst vidi: G. Babi, Kraqeva
crkva, 7273. Videti i druge primere izbora i rasporeda prorokih tekstova: Q. Papamasto-
rakhs, To Eikonograciko Programma toy Troyloy toy Agioy Gewrgioy(Episkopis) sthn Kitta ths
Manis, u: Arxaiologika analekta eq Auhnwn XX (1987), Auhna 1991, 140158.
57
Isti stih ispisan je na primer i na svitku proroka Jeremije u Kraqevoj crkvi u Stu-
denici (up.: G. Babi, Kraqeva crkva, 72) i istog proroka u kupoli Deana (up.: M. Markovi,
Program ivopisa u kupoli, u: Zidno slikarstvo manastira Deana, Beograd 1995, 103, n. 34).
sta slavt (sic!).
58
Na istonom luku ispisan je tekst Katavasije na praznik
Sretewa, glas , pesma 3: tvrdnj na t nadyxi sn i crkvboy sjost.
stnoysx.
59
Na junom potrbunom luku ispisan je tekst 26. Psalma, 89
stih: G(ospod)i vl(y)bh bl(a)golpj dom tvogo i m(sto) slenja slave tvo.
(da) n(po)g(bii) t s nstvimi d() moy.
60
Jevanelisti na pandantifima vezuju prostor simbolikog neba reima
Boije Premudrosti sa zemaqskom crkvom. Krilati aneli, stanovnici ne-
ba, prisustvuju prenoewu Rei jevanelistima.
61
Jevanelisti u Treskavcu
ispisuju prve stihove svog jevaneqa; na jugoistonom pandantifu jevane-
lista Matej: (knj)ga rodstva n(ssa) hri(st)a s(i)na davjda s(i)na avraamova (Mt. 1,
1).
62
Sa svitka jevaeliste Marka, u severozapadnom pandantifu, ita se:
alo vangelja jssa hr(ist)a s(i)na b(o)a. ko st() pisanno v pr(oro)ch (Mr
1, 1), kao i Luke u jugozapadnom: pon (bo mnoi naa(a) (Lu. 1, 1).
63
Pro-
hor uz blagoslov belei rei jevaneliste Jovana na severoistonom pan-
dantifu, dok se svitak: v nalo b slovo (Jov. 1, 1) sui na stalku.
64
Pozadinu
jevanelista ini enterijer sa prepoznatqivim sredwovekovnim nametajem
pisarskih soba, ali i dekorativnim arhitektonskim kulisama sa porticima,
stubovima sa kapitelima.
65
I u Treskavcu dva Hristova obraza, sveti Ubrus st brs, i sveta
Keramida sta kram(i)da, sueqena su u osi istok zapad u prstenu tambu-
54
58
O profilaktikoj ulozi stihova ispisanih na konstruktivnim graevinskim elementi-
ma crkve: S. Radoji, Jedna slikarska kola, 76. B. Babi, Slikarskiot ansambl na crkvata vo
manastirot Treskavec, Streme 1, Prilep 1964, 70.
59
Isto. Irmos kanona gl. 3 svetog Kozme Majumskog ita se na praznik Sretewa, up.: Mo-
litvi i Pesnopenie Pravoslavnogo Molitvoslova, Moskva 1994, (fototipsko izdawe 1912), 149.
60
S. Radoji, Jedna slikarska kola, 76.
61
H. J. Schulz, Die byzantinische liturgie, Freiburg 1964, 109.
62
A. M. Friend, The portraits of the Evangelists in Greek and Latin manuscripts, I, Art Studies,
V, 1927, 120. O Boanskoj premudrosti uporedi: J. Majendorff, L'iconographie de la Sagesse divine,
dans le tradition byzantine, CA X, Paris 1959, 259279; O vezi sredwovekovne prepisivake delat-
nosti i sredwovekovnom priboru za pisawe u predstavama jevanelista: I. orevi, Predsta-
ve pribora za pisawe i opremu kwige u srpskom sredwevekovnom slikarstvu, Zbornik Vladimira
Moina, Beograd 1977, 8798.
63
O ikonografiji jevanelista jo kod: G. Galavaris, The Illustrations of the Prefaces in
Byzantine Gospels, Wien 1979, 34; H. Buchthal, A Byzantine Miniature of the Fourth Evangelist and its
Relativs, DOP XV, Washington 1961, 132134. G. Babi, Kraqeva crkva, 87, n. 119. K. Weitzmann,
The Constantinopoliten Lectionary Morgan 639, Studies in Art and Literature for Belle da Costa Greene,
Princeton, New Jersey 1954, 372373. O ikonografiji jevanelista sa golubom kao inspiracijom
Svetog duha u rukopisima: I. Spatharakis, A Dove Whispers in the Ear of the Evangelist, JB 49,
(1999), 267288.
64
Prisustvo Prohora koji belei jevaneosko Slovo u umetnosti od 15. veka dovodi se u
vezu sa grkim" slikarima. Up.: S. Petkovi, Ikonografske srodnosti i razlike izmeu srpskog
i grkog slikarstva od sredine H do kraja H veka, u: Srpska umetnost u H i H veku, Beo-
grad 1995, 223224. Meutim, ovaj ikonografski motiv prisutan je ve dugo u vizantijskom mi-
nijaturnom slikarstvu i u monumentalnom slikarstvu. Uporedi na primer: I. Spatharakis, A Dove
Whispers, 281, fig. 23, 24.
65
V. Han, Profani nametaj na naoj sredwevekovnoj fresci, ZMPU 1, (1955), 750. O ve-
zi slikane predstave i vizantijskog nametaja sa osvrtom na razvoj materijalne kulture vidi:
M. G. Parani, Reconstracting the Reality of images, Byzantine Material Culture and Religious Icono-
graphy (11th15th Centuries), Brill Leiden, Boston 2003, 159197.
ra, inei celinu sa medaqonima anela u carskim dalmatikama, sa severne
i june strane. Slikawe Hristovih obraza, ustaqeno u programima crkava
tokom sredwevizantijskog perioda, ponavqa seawe na udo koje se desilo u
Edesi, ali i u Emesi kada je nastao udotvorni otisak na keramidi.
66
udo
Hristovog nerukotvorenog obraza utie da se ono poredi sa evharistijskim
udom, pa se na taj nain tumai mesto slike ove relikvije u slikarstvu ol-
tarskog prostora. Dokazima Hristove inkarnacije, relikvijama-dodira, na-
roito nakon ikonoborstva, upuuju se i posebne molitve, a irewe kulta
vidqivo je u udotvornim kultnim ikonama Mandiliona.
67
VELIKI PRAZNICI
U najviim zonama potkupolnog prostora je ciklus Velikih praznika,
zasnovan na jevaneoskom tekstu.
68
Ukquivawe proroka slikanih na potr-
buju potkupolnih lukova u scene Sretewa, Krtewa, Raspea, Skidawa sa
krsta, Preobraewa i Vaznesewa ini osobenost ciklusa Praznika u Tre-
skavcu. Tekstovi na svicima ovih proroka u velikoj meri su oteeni, is-
prani i teko itqivi, ali na osnovu pojedinih proitanih moe se sa si-
gurnou zakquiti da su to starozavetni citati kakve propisuje pozniji
slikarski prirunik Dionisija iz Furne, uz scene Velikih praznika. Tek-
stovi proroka bili su itani na bogosluewima praznika uz koji su prika-
zani. Proroci se u Praznicima u Treskavcu ukquuju u scenu i formalno,
kako okvirom bordure, tako i gestom i tekstom molitve.
69
Ciklus Velikih
55
66
G. Peers, Sacred Shock, Framing Visual Experiencein Byzantium, The Pennsylvania State Uni-
versity, Pennsylvania 2004, 3940, 117130; H. L. Kessler, Il Mandylion, u: Il volto diCristo, ed. G.
Morello, G. Wolf, Milano 2000, 6778; A. Lidov, The Miracle of Reproduction: The Mandylion and
Keramion as a Paradigm of the sacred space, u: L'Immagine di Cristo, Dall'Acheropita alla mano d'ar-
tista, Dal tardo medioevo all'et barocca, a cura di C. L. Frommel e G. Wolf, Citt del Vaticano 2006,
1734. O ikonografiji svetog Keramiona i Mandaliona jo: K. Weitzmann, The Mandylion and
Constantine Porhyrogenettos, CA XI, (1960), 163185. N. Thierry, Deux notes propos du Mandylion,
Zograf 11, Beograd 1980, 1620. H. Belting, Likness and Presence, Chicago and London 1994,
208215.
67
Za predstave mandiliona i keramiona izmeu pandantifa up. J. Prolovi, Mandylion. Das
Wahre Bild" Christi und seine Darstellung in der byzantinischen Kunst. Habilitationschrift, Wien 2003,
252264; Posledwih godina pawa istraavaa bila je posveena kultu ove relikvije i ikone
i tumaeni su weni razliiti aspekti: H. L. Kessler, Configuring the Invisible by Copying the Holy
Face, u: The Holy Face and the Paradox of Representation, ed. H. L. Kessler, G. Wolf, Bologna 1998,
129151. U istom zborniku: G. Wolf, From Mandylion to Veronica: Picturing the Disembodied" Fa-
ce and Disseminating the True Image f Christ in the Latin West, 153179; H. Kessler, Il Mandylion, u:
Il volto di Christo, ed. G. Morello, G. Wolf, Milano 2000, 6776. O Mandilionu u ruskoj sredwove-
kovnoj umetnosti: . S. Smirnova, Smotr na obraz drevnih ivopiscev, Tema poitani ikon v
iskusstve Srednevekovno Rusi, Moskva 2007, 51105.
68
O razvoju ciklusa Velikih praznika vidi: E. Kitzinger, Reflections on the Feast Cycle in
Byzantine Art, CA 36, (1988), 5173; O ikonografiji pojedinih predstava: G. Babi, Quelqes ob-
servations sur les cycle des Grandes Fetes de l eglise de Poloko (Macedoine), CA 27, (1978),
163178; Ista, Kraqeva crkva, 135167; M. Markovi, Ciklus Velikih praznika, 107119.
69
Ukquivawe proroka u pojedine scene Velikih praznika je karakteristino za vizan-
tijsku umetnost i srpsku sredwovekovnu umetnost, ali je u Treskavcu u 15. veku ta praksa siste-
praznika poiwe u oltaru Blagovestima i Roewem Hristovim. Na junom zi-
du oltarskog prostora je Roewe Hristovo, karakteristino za narativno sli-
karstvo ranijih vekova.
70
U unutrawosti peine su Bogorodica i Hristos u
kolevci dubokom kamenom sarkofagu. Prizor posmatraju vo i magarac.
Centralni deo kompozicije naglaen je pozadinom strmog kamenitog pejzaa
kroz koji se svetlost svetog Duha sputa na Bogomladenca. Bogorodica koja
spoznaje budua Stradawa svoga sina, kako se opisuje u vizantijskoj himno-
grafiji, okrenuta je leima Hristu u kolevci; ona je, zamiqena, oslonila
glavu na ruku. Glavni dogaaj okruuju scene koje mu vremenski neposredno
prethode i slede: Blagovesti pastirima, u podnoju scene Josif sa pastirom
i kupawe malog Hrista, poklowewe tri kraqa.
U naosu ciklus se nastavqa Sretewem (Luka , 2738) u najvioj zoni
junog potkupolnog zida. Povorka Bogorodice, Ane i Josifa kree se ka ol-
taru, na kojem sveti Simeon prima Hrista Mladenca i odreuje ritam vizu-
elnog kretawa ciklusa Velikih praznika.
71
I proroica Ana u karakteri-
stinom gestu, uzdignute ruke, dri svitak: sj wtro n()bo i mly. Drama-
tinost kompozicije naglaava gest Bogorodiinih ispruenih ruku, koji
se liturgijskom poezijom tumai kao Bogorodiino poznawe Hristove daqe
sudbine i nagovetaj Stradawa.
72
Slikawem Simeona Bogoprimca kako na
uzdignutom rtveniku prinosi Hrista Mladenca, koji dolazi da zameni
Starozavetni zakon, naglaen je momenat u kojem prvosvetenik prima i
prinosi na rtvenik telo Hristovo, Nebeskog i ujedno Zemaqskog Mladenca.
73
Sveti Kirilo Jerusalimski propoveda na isti praznik: U Hristu koji ula-
zi u hram vidim Mladenca koji je Sam Arhijerej i Sam rtvenik, Sam Agnec i
Sam ogaw, onaj koji prinosi i koji se prinosi u rtvi za svet".
74
Uz Sretewe
na potkupolnom luku je prorok sede kose i brade, ispisujui perom rei
prorotva: v salomal dlo go nara va en tob (sic!).
75
56
matina, poput one koju e propisivati pozniji slikarski prirunici. O praksi sporadinog
uvoewa proroka u praznine scene u doba Paleologa vidi: G. Babi, Quelqes observations sur les
cycle des Grandes Fetes, 163178.
70
O ikonografiji scene sa literaturom: G. Babi, Kraqeva crkva u Studenici, 138143;
M. Markovi, Ciklus Velikih praznika, 108109; O predstavi kupawa deteta u sceni Roewa: P.
J. Nordhagen, The Origen of the Washing of the Child in the Nativity Scene, BZ 54-2, (1961), 333337;
G. Babi, Sur l'iconographie de la composition Nativit de la Vierge" dans la peinture byzantine,
ZRVI 7, (1961), 170172.
71
O ikonografiji scene: K. Wessel, Darstellung Christi im Tempel, Reallexikon zur byzanti-
nische Kunst, Stuttgart 1963, 11341146; H. Maguire, The iconography of Symeon with the Christ
Child in Byzantine Art, DOP 3435, (19801981), 261271; I. Sinkevi, Chades in the Composition
of the Presentation of Christ in the Temple in Paleologan Times, Kulturno nasledstvo 2829,
20022003, (Skopje 2004), 3338; D. Barxieva-Trajkovska, Dogmatskiot aspekt na predstavata
na Isus Hristos od Sretenieto vo Nerezi, Isto, 3948.
72
H. Maguire, Art and Eloquence, 8690.
73
Besed (Omilii) svtitel Grigori Palam, ast 1, Moskva 1993, 60.
74
Svtitel Kirill, arhiepiskop erusalimskii, Poueni, Moskva 1991, propoved na Sre-
tewe, 360.
75
Sadraj svitka se ne nasluuje. Nadamo se da e budui konzervatorski radovi omogui-
ti preciznije iitavawe tekstova koji prate slike.
U Krtewu KRXENJE Hristos stoji na kamenom postamentu u Jorda-
nu dok ga sveti Jovan Krstiteq uz blagodat Svetoga duha krtava.
76
Hristos
je okruen personifikacijama Jordana, sedeom figurom sa kragom, i en-
skom figurom, koja jae morsku neman.
77
Visoke strme stene ine dramatinu
pozadinu. Krtewe je dopuweno epizodom Hristovog razgovora sa svetim Jo-
vanom Preteom, Mat. jevaneqe (3, 1415), koja po jevaneoskom tekstu
prethodi Krtewu, ali je zbog prostornog rasporeda naslikana na uskoj po-
vrini zapadnog dela severnog potkupolnog luka, posle Krtewa. Vaskrse-
wem Lazarevim VSKRSE(NJE) LAZAREVO, ciklus Velikih praznika se
nastavqa u zapadnom traveju u najvioj zoni junog zida.
78
Preobraewe
PR(WB)RAENIE je na svodu zapadnog traveja.
79
Hrista okruuju proroci
Mojsije i Ilija u svetlosti definisanoj mandorlom oblika osmokrake zve-
zde. Simetrino u odnosu na centralni dogaaj, na bonim stranama su dve
kratke epizode: razgovor Hrista sa apostolima na putu za Tavor (Mat. H,
1; Marko H, 2; Luka H, 28;) i Hristos blagosiqa apostole zapovedajui im
da nikome ne govore o vienom dogaaju. (Matej H, 79; Marko H, 89;
Luka H, 36;).
80
Cveti, Ulazak u Jerusalim, (Matej HH, 16; Marko H, 16;
Luka HH, 2935) su na severnom zidu zapadnog traveja nasuprot Vaskrsewu
Lazara.
81
Postavqawem jedne naspram druge scene, Vaskrsewa Lazarevog i
Cveti, naglaava se simboliki odnos dva praznika vezana za poetak Stra-
sne sedmice. U slubi na praznik Cveti pomiwe se predstojea Pasha i
voqna stradawa Hristova kao i budue Vaskrsewe ije je jamstvo Vaskrs La-
zarev.
82
Sveanom subotwom liturgijom u Lazarium-u u Vitiniji, u neposred-
57
76
O ikonografiji scene u slikarstvu crkava koje su nastale u istom periodu vidi: C.
Vleva, Scenata Rodestvo Hristovo v Kremikovski i Poganovski manastir v konteksta na
Kosturskata hudoestvena produkci, u: Ni i Vizantija, 4, Ni 2006, 297305.
77
O nemanima kao suprotnostima koje naglaavaju svetost Hristove linosti: D. Mouriki,
Revival, Themes with Element of Daily Life in Two Paleologan Frescoes Depicting the Baptisam, u: Oce-
anos: Essays Presented to Ihor evenko, eds. C. Mango and J. Pritsck (Cambridge, Mass. 1983)
458480.
78
O ikonografiji: H. Meurer, Lazarus von Bethanien, Lexikon der Christlichen Ikonographie,
III, Leipzig 1974, 3338.
79
O oblicima mandorli koje se pojavquju od 14. veka i karakteristine su za 15. i 16. vek,
up.: V. Mako, Geometrijski oblici nimbova i mandorli u sredwevekovnoj umetnosti Vizantije, Sr-
bije, Rusije i Bugarske, Zograf 21, (1990), 4160, osobito 54. Isti oblik mandorle i u Preobra-
ewu u manastiru Vukovo (slikarstvo iz 1588. g.) C. Marinescu Marin, The Byzantine Concept of
Divine Light in Romanian Post Byzantine Art and Architecture, JB 32-5 (1981), 316. O znaaju pred-
stavqawa dramatinog pejzaa u ovoj sceni i razvoju u ikonografiji: A. Andreopoulos, Meta-
morphosis, The Transfiguration in Byzantine Theology and Iconography, St Vladimir's Seminar Press,
New York 2005, 193208, 225227.
80
O Preobraewu kao kqunom dogaaju u poznavawu Boga u palamitskoj-isihastikoj tra-
diciji i monakoj tradiciji 14. veka. X. Majendorf, Vizantijsko bogoslovqe, Kragujevac 1989,
9295. Besed (Omilii) svetiteqa Grigorija Palam, ast 2, Moskva 1993, 83101.
81
O ikonografiji scene: G. Millet, Recherches, 255284; E. Lucchesi-Palli, Einzug in Jerusa-
lem, LCI, I, (1968), 593597; H. Maquire, Art and Eloquence, 6883; O ikonografiji scene sa an-
tikim motivom deaka koji vadi trn iz noge videti I. Jevti, Sur le symbolisme du Spinario dans
l'Iconographie de l'Entre Jrusalem. Deux reprsentation indites dans les glises serbes, CA 47
(1999), 119126.
82
L. Mirkovi, Heortologija, Beograd 1961, 138.
noj blizini Jerusalima, verni i hodoasnici se podseaju na poetak Stra-
sne sedmice i Hristovog dolaska u Jerusalim est dana pre Vaskrsa".
Kquan dogaaj hrianske istorije, Raspee Hristovo RASPETIE,
deo je Velikih praznika, ali i Stradawa (sl. 2). Zajedno sa Skidawem sa kr-
sta, Raspee se idejno uklapa u Stradawa u drugoj zoni inei jedinstvenu
programsku celinu severnog zida. Slika Golgote oznaava simbolino mesto
na kojem je po tradiciji sahrawen prvi ovek Adam, predstavqen kao razba-
ruen sedi starac pored kojega se ita: K NETLNIY (E)L(O)VE-
STVO VV(I)DNNO BIS B(O)ESTV(E)NOY IMIVENNOY KRV-
Y HR(ISTO)VOY.
83
Narativnost Raspea naglaavaju mnogobrojni ue-
snici, kao i tekst koji prati scenu Centurion nosi svitak: V ISTIN
B(O)IY I NSNE ESI (sic!).
84
Prorok Zaharija aharja, na zapadnoj
strani potkupolnog luka, golobrad, mlad, duge kose, ukquen je u Raspee tek-
stom: vs wnjrt bhl sganst n (sic!), gestom i formalno bordurom. Scenom
58
83
84
M. Markovi, Ciklus Velikih praznika, 111, sa starijom literaturom i tumaewem fi-
gure koja nastaje spajawem dve jevaneoske linosti, kopqonoe i centuriona.
Sl. 2. Severni zid naosa, Raspee, Skidawe sa krsta, Friz sa medaqonima,
Pewawe na krst, Oplakivawe
..
Skidawe sa krsta SNETJE, koja je jo u Vizantiji ukquena u ciklus,
Veliki praznici se nastavqaju na severnom zidu. Bogorodica i Jovan, uz po-
mo Nikodima i Josifa, preuzimaju sa krsta beivotno Hristovo telo. Ni-
kodim otkiva eksere sa Hristovih stopala. Svete ene u gestu alosti po-
krivaju lica rukama i haqinama.
85
Prorok Gedeon pro(rok) gdwn, duge sede
kose i brade, nosi svitak: ko wv na akolni vd()sa i ko (agnc prd
stri)g(n)nm (Isaija, , 7). Stihovi Isaijinog prorotva itaju se na
jutrewu Velikog petka u prvom asu.
86
Ispod proroka Gedeona naslikan je
jo jedan prorok sede kose i brade, takoe sa svitkom u rukama, sa kojeg se
ita: akovj gs wt ()mj liv go wvako nia (sic!). Vaskrsewem Hristovim
i Mironosicama na grobu Hristovom zavrava se ciklus Velikih praznika
u treskavakom oltaru.
87
Predstavu Vaznesewa Hristovog na istonom svodu
takoe okruuju dva proroka. Sa june strane ovog luka naslikan je mlai
prorok kratke smee kose i brade, sa ispisanim svitkom u ruci, a sa severne
strane proelav prorok, duge sede kose i brade koji je ruke uzdigao ka Hristu
u mandorli.
U najvioj zoni severnog zida oltarskog prostora, nasuprot Roewu Hri-
stovom, Silaskom u Ad nastavqa se ciklus Velikih praznika.
88
Hristos,
okruen svetlou mandorle, stoji na razvaqenim vratima Ada. Iz grobova,
poput plitkih sarkofaga, Spasiteq podie Adama i Evu. Iza Adama su sveti
Jovan Pretea, David i pravedni carevi, a iza Eve tri figure, tri mlada
proroka. Slikawem Silaska u Ad i Mironosica na grobu Hristovom u oltaru
naglaen je praznik Vaznesewa Hristovog u svodu oltara. Po Germanu Cari-
gradskom Hristov silazak u Ad, wegovo Vaskrsewe i Vaznesewe obeleeni
su u Liturgiji prilikom Velikog vhoda ulaskom svetih darova kroz carske
dveri.
89
U centru Vaznesewa Hristovog je Hristos js hs, na dugi, u mandorli ko-
ju pridravaju etiri anela.
90
Kompozicija je podelila dve grupe apostola
59
85
A. Derbes, Images East and West: The Ascent of the Cross, u: The Sacred Image East and
West, ed. R. Ousterhaut and L. Brubaker, Urbana and Chicago, 109131.
86
Identifikacija teksta izvrena je prema cvetnom triodu koji se uva u Narodnoj bi-
blioteci Srbije iz Deanske zbirke, Deani 62, 76v. (Lazarevac" iz tree etvrtine 14. veka).
Isti stih propisuje i slikarski prirunik Dionisija iz Furne za praznik Uznoewa na krst.
87
A. D. Kartsonis, Anastasis, The Making of an Image, Princeton 1986, 8990. J. Radovanovi,
Jedinstvena predstava Vaskrsewa Hristovog u srpskom slikarstvu H veka, Zograf 8, (1977),
3447.
88
O ikonografiji scene Vaskrsewa i Silaska u Ad: El. Kostecka, K ikonografi Voskre-
seni Hristova, Seminarium Kondakovianum II, Prague 1928, 6170. E. Lucchesi-Pali, Anastasis,
RbK II, 142148; S. der Nersessian, Program and Iconography of the Frescoes of the Paracclesion, in:
The Kariye Djami 4, ed. P. A Underwood, Princeton, New Jersey 1975, 308309, 320322; J. Radova-
novi, Jedinstvene predstave Vaskrsewa Hristovog u srpskom slikarstvu H veka, Zograf 8,
(1977), 3446; M. Markovi, Ciklus Velikih praznika, 112118.
89
R. F. Taft, The Great Entrance, 419. O naspramnom slikawu scene Roewa Hristovog i
Vaskrsewa i wihovoj simbolici i liturgijskom znaaju na primeru oltara crkve Svetog Ahilija
u Ariqu vidi: D. Vojvodi, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 59.
90
Svod beme je mesto na kojem se esto slika kompozicija Vaznesewa, zato to slici po
svom znaewu odgovara ovo mesto u crkvi, E. Lucchesi-Pali, Festbildziklus, LKI II, 2631, osobito

predvoene anelima, sa june strane je Bogorodica, frontalno, podignutih
i rairenih ruku.
91
Tumaeno u odnosu na liturgijski ritual, vezan za ovaj
prostor, Vaznesewe Hristovo na nebo i wegovo sedawe na prednebeski pre-
sto, jo po Maksimu Ispovedniku, oznaeno je, simboliki, ulaskom arhije-
reja u oltar i sedawem na gorwe mesto.
92
Veliki praznici slikani su, kao to je to uobiajeno, u najviim zo-
nama potkupolnog prostora. Prve i posledwe scene ovog ciklusa smetene
su u oltaru, u skladu sa wihovim liturgijskim znaewem. Preostale kqune
scene hristoloke istorije nisu podreene strogom hronolokom rasporedu
nego loginoj arhitektonskoj strukturi i topologiji hrama. Preobraewe je
na svodu zapadnog traveja izmeu Vaskresewa Lazarevog i Cveti i u raspore-
du prednost je data znaewu mesta. Isto naglaavawe Preobraewa sree se
i u ohridskim crkvama 15. veka.
93
Preobraewe, slikano na zapadnom svodu,
vezuje se za ulaz u hram. U simbolikoj topologiji najvii delovi naosa,
svodovi, po Simeonu Solunskom oznaavaju vidqivo nebo,
94
upravo ono koje
su kao Tavorsku svetlost videli na gori Hristovi uenici, prema Grigoriji
Palami.
95
udo i udesna svetlost u dogaaju koji se desio na gori Tavor
slino je udu koje se desilo prilikom nastajawa Hristovog obraza, Mandi-
liona. Predstave Hristovog lika dominiraju centralnom osom svodova tre-
skavakog naosa. Na zapadnom potrbunom luku, izmeu figure dva proroka,
nalazi se Hristos Aneo u medaqonu, okruen sa etiri simbola jevaneli-
sta. To su: aneo, lav, vo i orao.
96
Signature sa imenom dva starija proroka,
sede kose i brade, u prilinoj su meri oteene, ali se za proroka koji u
ruci dri svitak moe na osnovu natpisa pretpostaviti da je u pitawu pro-
rok Malahija. Prorok koji je naspram wega u rukama dri zatvorenu kwigu.
60
29; O ikonografiji scene v.: A. I. Kirpinikov, Ikonografi Voznesen Hristova", Trud
-go Arheologieskogo Sezda, tom , Odessa 1887, 387395.
91
Prikazivawe Bogorodice tipa Orante u Vaznesewu moe se tumaiti i preko wenog
znaewa Crkve, i pre 9. veka, up. B. Todi, Graanica, slikarstvo, Beograd 1988, 150, n. 119, sa
navedenom literaturom.
92
Tvoreni Prepodobnogo Maksima Ispovednika, Mistagogi, Moskva 1993, 169.
93
Ono je u crkvi Svetog proroka Ilije u Dolgaecu smeteno u vrhu zapadnog zida naosa,
iznad vrata. Na istom mestu je u Bogorodiinoj crkvi u Velestovu, Leanima i Matki, videti:
G. Suboti, Ohridska slikarska kola H veka, 67, sl. 51, 158.
94
Soinenii blaenogo Simeona arhiepiskopa Tessaloniskogo, Sanktpeterburg 1856, (fo-
totipsko izdawe) Moskva 1994, 183.
95
Besed (Omilii) svetitel Grigori Palam, ast 2, Moskva 1993, 97.
96
U apokaliptinoj viziji Hrista jevanelisti i nebeske ivotiwe tumae jedinstvo sva
etiri jevanelska teksta, kao sutinu dogme. Motiv Pantokratora u apokaliptinoj viziji po-
stoji u kwinoj iluminaciji jo od 11. veka. Sa opirnom bibliografijom o simbolima jevan-
elista i tumaewima ove teme pie G. Babi, Kraqeva crkva, 67, n. 5357. Za Treskavac vidi:
B. Babi, Manastirot Treskavec, so crkvata sv. Uspenie Bogorodiino, 51.
FRIZ MEDAQONA SA POPRSJIMA SVETIH
Friz sa poprsjima svetih tee srediwom zonom naosa koja razdvaja ci-
klus Velikih praznika i ciklus Stradawa.
97
Signatura, st, prati svaki me-
daqon, dok je ime svetiteqa ispisano ili u samom medaqonu ili izvan kru-
nog poqa. Na zapadnoj strani jugoistonog pilastra, u istoj ravni sa iko-
nostasom, nalazi se poprsje starijeg svetiteqa sede kose i neto due brade,
sa krstom u desnoj ruci. Do wega je takoe stariji svetiteq, sede guste kratke
kovrxave kose i brade. Karakteristino su odeveni, u tunike i ogrtae koji
su u predelu okovratnika ukraeni trolisnim naivcima. Sudei po tome
ovde se radi o predstavama muenika. Friz nastavqa mladi crne kovrxave
kose do ramena, takoe sa jevaneqem na grudima, dok desnom blagosiqa.
Sledi grupa svetiteqa koji se u crkvenom kalendaru proslavqaju 2/15. no-
vembra. Prvi je Sveti Akindin st (a)kindn, svetiteq sede brade, sa kr-
stom u desnoj ruci, dok je wegova levica okrenuta dlanom ka posmatrau.
Slede ga Sveti Pigasije st pigas, Sveti Aftonije st aftonn i po-
sledwi u medaqonu na junom zidu Sveti Elpidifor st lpidifwr cr-
ne kovrxave kose. Za svetiteqa na istonoj strani jugozapadnog pilastra mo-
e se pretpostaviti da je Sveti Anempodist, koji se slavi zajedno sa pret-
hodnim persijskim muenicima. Na severnoj strani jugozapadnog pilastra je
Sveti Markijan [st] mark(an) 10/23. januara, sa krstom u ruci. Na ju-
nom zidu zapadnog traveja predstavqeni su Sveti Ananije, Azarije i Misail
[st] mjsail 17/30. decembra, koji se, premda je malter dosta oteen,
prepoznaju po karakteristinim tipskim kapama i odedi.
Na severnom zidu zapadnog traveja friz se nastavqa sa tri medaqona. Za
prvog svetiteqa se moe pretpostaviti da je prorok Danilo, sa krstom u ru-
ci, koji se slavi i predstavqa zajedno sa tri jevrejska mladia. U medaqonu
do proroka Danila je mlad svetac sa bradom i neto duom kosom, a do wega
sveta ena, takoe sa krstom u ruci (Julita?). Sa zapadne strane severoza-
padnog pilastra nasuprot woj je Sveti Kirik [st] kurk, u karakteristi-
nom gestu sa rukom ukazuje na elo. Na frontalnoj strani severozapadnog pi-
lastra je Sveti Martirije st martrjo 25. oktobra / 7. novembra. Na
istonoj strani severozapadnog pilastra je poprsje nepoznatog mladia. Ni-
zom od est medaqona friz se nastavqa na severnom zidu potkupolnog pro-
stora. Natpisi prva dva svetiteqa nisu itqivi. To su predstave muenika
sa krstom u rukama. Do wih je Sveti velikomuenik Prokopije st prokopne
8/21. jula, i Sveti Evstatije st vstaj. Sledeu grupu svetiteqa,
koji se slave 11/24. novembra, ine Sveti Mina st mjna i Sveti Viktor
st vjktwr, na severnom zidu, i Sveti Vikentije st vjknt, na zapadnoj
strani severoistonog pilastra. Premda razliitog porekla i itija, ovu
61
97
I. M. orevi, Imagines clipeatae dans la peinture monumentale serbe du XIIIe sicle,
ZLUMS 16, (1980), 1321.
trojicu svetiteqa povezuje zajedniko menoloko proslavqawe u pravoslav-
nom svetu. Praksa wihovog zajednikog prikazivawa prisutna je od 14. veka,
a karakteristina je i za period osmanske dominacije na teritoriji Balka-
na, o emu uz fresko svedoi i mlaa kultna Hilandarska ikona 17. veka.
98
STRADAWA HRISTOVA
Ciklus Stradawa u Treskavcu ima etrnaest scena, zauzima srediwu
zonu naosa, zapoiwe i zavrava se u oltaru Tajnom veerom i Mironosicama
na grobu Gospodwem.
99
Svaka evharistijska rtva, tokom cele godine, predstavqa memoriju na
Hristovo Stradawe, Krsnu smrt i Vaskrsewe.
100
Strasna sedmica predstavqa
period liturgijske godine u potpunosti posveen memoriji na Stradawa.
101
U
vreme Strasne sedmice, o emu svedoe ranohrianski i ranovizantijski
hodoasniki opisi Jerusalima, odravaju se bogosluewa i komemorativne
liturgije na mestima svete prolosti. Naglaavawe stanica, litija, slavo-
slovqa i toposa Hristovog krsnog puta razlikuje se u razliitim vremen-
skim periodima hrianske istorije. Tipik jerusalimske crkve Svetoga
Groba propisuje litiju u noi izmeu Velikog etvrtka i Velikog petka, mo-
litveni obilazak svetih mesta Hristovog posledweg boravka i stradawa.
102
U
skladu sa svetim mestom na kojem se nalazi litija itaju se razliiti delovi
jevaneqa, pevaju antifoni i tropari.
103
Hodoaem Svete zemqe, ali i u svakodnevnoj privatnoj molitvi ver-
nika ostvaruje se memorija na Hristova Stradawa.
104
Najstariji hodoasni-
62
98
J. Prolovi, Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, Wien 1997, 97, 176, 182. Ova
trojica svetiteqa prikazana su zajedno u frizu medaqona sa muenicima na sloju iz 16. veka u
Nerezima. Vidi: M. Mani, Friz svetiteqa u medaqonima u treoj zoni naosa sv. Pantelejmo-
na u Nerezima, u: Ni i Vizantija , Ni 2004, sl. 2.
99
O ciklusu Hristovih muka u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti videti: S. Radoji,
Pilatov sud u vizantijskom slikarstvu ranog H veka, ZRVI 13, (1971), 293300. O odnosu
Strasti i liturgijskog koriewa ikona Stradawa: D. J. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi
in Byzanz, Der Ritus das Bild, Mnchen 1965, 5267, 290299.
100
O simbolici evharistijske rtve tokom liturgije vernih: R. Taft, The Liturgy of the
Great Church, 58.
101
U memoriji na Hristovu apostolsku delatnost kquni ritualni obred na primer je ob-
redno prawe nogu od strane arhijereja ostalim svetenicima, koje se na Veliki etvrtak vri-
lo u svim arhijerejskim hramovima. Za ritualnu memoriju ovog dogaaja: S. Petrides, La ceremonie
du Lavement des pieds Jerusalem, EO XIV, (1911), 8999; A. D. Nikolskii, Strasna i Velika
Sedmica, Tula 1887, 5759.
102
A. A. Dmitrievski, Drevnee patriare tipikon, Svtogrobsk, erusalimsk, i
Veliko Konstantinoposko cerkvi, Kev 1907, 131133.
103
O itawima jevaneqa na stanicama Hristovog puta stradawa u Jerusalimu, kao i o
slubi veerwa na Veliki etvrtak u Vizantiji: S. Janeras, Le Vendredi Saint dans la Tradition li-
turgique byzantine, Roma 1988, 51113. Simbolika rituala jerusalimske crkve tumaena je kod
ruskih liturgiara i istoriara crkve: Ilin, Zapeatni grob, Strasna sedmica, Pari 1926,
4470; A. D. Nikolskii, Strasna i Velika Sedmica, 5658.
104
G. Peers, Sacred Shock, 44. O hrianskom hodoau i potrazi za susretom sa svetim
mestima Hristovog boravka i Stradawa: zbornik radova The Blessing of pilgrimage, ed. R. Ouster-
ki opisi Svete zemqe svedoe o potrebi da se doive mesta Hristovog Ras-
pea i Stradawa oponaawem istorijske prolosti. Hodoasnica Egerija je
u kasnom 4. veku, u potrazi za opipqivim dokazima Hristovog prisustva, vi-
dela wegov ivot u topografiji, memorabilijama.
105
Molei se pred ivo-
tvornim krstom, hodoasnica Paula u 5. veku imala je viziju samog razapetog
Hrista.
Posedovawe relikvija Hristovog Stradawa imalo je viestruku funk-
ciju.
106
U politikoj teologiji relikvije postaju zatitnice carstva, carske
porodice, grada, ali i svete gore, manastira. Nad relikvijama se grade sve-
tiwe i kopije Hristovog jerusalimskog groba, obavqaju ritualne molitve, u-
dotvorna isceqewa. estice svete zemqe, sadraji hodoasnikih ampula:
kapi uqa, mira ili vode, opipqivi dokazi Hristovog Stradawa, spajaju fi-
ziku udaqenost izmeu hriana i mesta Raspea, vremensku distancu iz-
meu sadawosti i svete prolosti.
Opisi Svete zemqe, s druge strane, potvrda su o potrebi da se reju ver-
nicima priblie sveta mesta Hristovog Stradawa. Srpski hodoasniki
opis Svete zemqe Nikona Jerusalimca iz 15. veka, koji savremenicima pri-
bliava mesta Hristovog boravka, istraivae je ve podsetio na ciklus
Stradawa u Treskavcu.
107
Stradawe u Treskavcu zapoiwe Tajnom veerom u oltaru. Premda hrono-
loki prethodi sceni Prawa nogu, Tajna veera se slika u oltaru, zbog svog
simbolikog znaewa i direktne veze sa ustanovqewem tajne evharistije, ko-
ja se odrava na ovom svetom mestu. Naslikano je samo deset apostola za sto-
lom u obliku sigme i svi su okrenuti ka posmatrau. U sceni je naglaen
odnos Hrista i Svetog Jovana, priklowenih glava bez nimba, nagnut nad sto-
lom, kako posee za hranom. Ciklus se nastavqa na junom zidu naosa Pra-
wem nogu (Jov., H, 19). Deo kompozicije zauzima zapadnu stranu jugoi-
stonog stupca. U dogaaju uestvuju svi apostoli
108
(sl. 3). Na Veliki etvr-
tak je u svim arhijerejskim crkvama obavqano obredno prawe nogu od strane
arhijereja ostalim svetenicima.
109
Molitva na gori (Mat. HH, 3641;
63
hout, Urbana and Chicago 1990; G. Frank, The Pilgrim's gaze in the Age before Icons, u: Visuality befo-
re and beyond the Renaissance, Seeing as Others Saw, ed. R. S. Nelson, Cambridge Univ. Press 2000,
98115; E. Malamut, Les voyageurs l'poque mdivale, in: La Bythynie au Moyen ge, Paris 2003,
477482. O kulturi ranohrianskog hodoaa ka ivim svecima: G. Frank, The memory of the
eyes, pilgrims to living saints in Christian late antiquity, University of California Press 2000.
105
thrie, Journal de Voyage, SC 21, Paris 1964; J. Wilkinson, Egeria's Travels, Warminster
1999; Isti, Jerusalem Pilgirm, Before the Crusades, Warminster 2002, 7991.
106
O raznim funkcijama Relikvija Hristovog Stradawa: A. Legner, Reliquien in Kunst und
Kult: zwischen Antike und Aufklrung, Darmstadt 1995; A. Angenendt, Heilige und Reliquien: die
Geschichte ihres Kultes vom frhen Christentum bis zur Gegenwart, Mnchen 1997; E. Bakalova, Reli-
kvivi u istokov kulta svjatih. In: Eastern Christian Relics. Ed. A. M. Lidov. Moscow 2003, 1937.
107
108
Ch. Barber, Mimesis and Memory in the Nartex Mosaics at the Nea Moni, Chios, Art History,
Vol 24, No. 3 (June 2001), 323337.
109
S. Petrides, La ceremonie du Lavement des pieds Jerusalem, EO XIV, (1911), 8999; A. D.
Nikolskii, Strasna i Velika Semica, 5759. Za srpski prevod jerusalimske prakse primer je
Nikodimov tipik preveden u 14. veku.
64
Sl. 3. Prawe nogu (detaq), Molitva na gori, juni zid naosa
Sl. 4. Molitva na gori, Izdajstvo Judino, juni zid, srediwa zona
65
Sl. 5. Izdajstvo Judino, detaq
Sl. 6. Sveti Petar odseca uho Malhu,
zapadni zid severozapadnog stupca, detaq
Mar. H, 3238; Luka, HH, 4146) u Treskavcu je oznaena kao Bdnj na
gori i predstavqa razgovar sa apostolom Petrom pored zaspalih apostola
(sl. 4). Tekst koji prati scenu odnosi se na Hristov prekor opisan u jevan-
equ: Zar ne mogaste ni jednog asa probdeti sa mnom? (Mat. HH, 40; Mar.
H, 37). Tekst spit poi i poivan (sic!) ne odgovara jevaneoskom ci-
tatu, ali je istog konteksta. Izdajnik Juda, zagrlivi Hrista u Izdajstvu
Prdani,
110
poqupcem daje znak vojnicima (sl. 5). Vojnik istovremeno vezuje
Hristove ruke (Mat. HH, 4750; Mar. H, 4346; Luka HH, 4748; Jo-
van H, 3). Svetinu ine vojnici uzdignutih kopaqa i zastava, razulare-
ni, sa sekirama, angrqama, akijama i batinama (Jov. H, 3). U fiziono-
mijama stareina naroda prepoznaju se karakteristina lica etvrtastih vi-
lica, kratkog nosa i irokih nozdrva, istowake fizionomije.
111
Savreme-
nici, pripadnici nehrianskih naroda unutar Osmanskog carstva, inspi-
risali su slikara. Karakteristika treskavakog slikara da dovodi linosti
u kompoziciji u meusobnu vezu ili da su one direktno obrauju posmatrau
66
110
111
S. Radoji, nav. delo, 95.
Sl. 7. Odricawe Petrovo, severni zid zapadnog traveja
istaknuta je i u sceni u kojoj apostol Petar odseca uvo Malhu (sl. 6), na is-
tonom delu jugozapadnog pilastra. Apostol Petar je u ivoj neverbalnoj ko-
munikaciji sa Hristom i kao da slua wegovu pouku Svi koji se mae za
no od noa e izginuti" (Mat. HH, 5152). Voewe Hrista kod sudija je
na severnoj strani jugozapadnog pilastra. Hrista vezanih ruku vodi vojnik sa
metalnim lemom, u kratkoj tunici. Hristos je naslikan frontalno, pogle-
da usmerenog ka posmatrau u naosu (Mar. H, 50). U istorijskoj prolosti
ovaj dogaaj predstavqa odvoewe Hrista na suewe kod svetenikog pogla-
vara Kajafe. Petrovo Odricawe (Mat. HH, 6975) je na zapadnoj strani
jugozapadnog pilastra i junom zidu zapadnog traveja
112
(sl. 7). Na zapadnoj
67
112
G. Millet, Recherches, 345361.
Sl. 8. Voewe Hrista, severozapadni pilastar,
eona strana, srediwa zona
strani jugozapadnog pilastra je slukiwa u razgovoru sa Svetim Petrom, a
okvir dogaaja naznaen je gradskim zidom (Mat. HH, 69; Mar. H, 66; Lu-
ka HH, 55; Jovan H, 16). I drugo i tree odricawe Petrovo naslikano je
u okviru iste kulise. Noewe krsta, Put na Golgotu Povdi(ni) je na se-
vernom zidu zapadnog traveja
113
(sl. 8), a na zapadnoj strani severozapadnog
pilastra Napajawe Hrista Napon. Hrista vezanih ruku dva fariseja na-
pajaju ocetom i ui (Mat. HH, 34 i apokrifno Nikodimovo A H, 1).
114
U
svim scenama dominantna je karakteristina Hristova figura koja ukquuje
posmatraa i zahteva wegovo aktivno uee; Hristos se verniku obraa po-
gledom. Na eonoj strani severozapadnog pilastra je Podizawe krsta
krst. Relikvijama Hristovog stradawa, kakve su uz asni krst, kotarica sa
ekserima i posebno orue kojim je Hristos bio prikivan, naglaena je va-
nost i poklowena posebna pawa. Na uskom istonom delu severozapadnog
pilastra je Kajawe i samoubistvo Judino (Mat. HH, 310). Zbog uskog pro-
stora scena je podeqena na gorwu i dowu zonu u kojima su opisana dva vre-
menski sukcesivna dogaaja. U gorwem delu Juda Iskariotski kajui se vraa
srebrwake svetenicima Ani i Kajafi. U dowem delu je Veawe Judino
daviti s yda.
115
Jo od najranijijeg perioda hrianske ikonografije jukstapozirawem
Judinog veawa naglaava se Hristova smrt na krstu. U okviru Osmanskog
carstva reakcija na dabine koje je crkvama nametnuo sultan Mehmed
Osvaja tumaena je kao Judina pohlepa za novcem. Tako pop Stefan Jezerac
iz Hercegovakog sanxaka zapisuje svoje viewe nametawa dabina 1476. go-
dine: v dni zloastivoga i zlonaravnoga i nesitago Jude, Mehmed-bega, cara, v
zdvigago se do nebes, a paki snidet do ada."
116
Pewawem na krst vdvini na krst, i Oplakivawem Pogrbni,
na severnom zidu nastavqaju se Stradawa.
117
Oplakivawu je sjediweno Pola-
gawe Hrista u grob. Na zapadnoj strani severoistonog pilastra je Podela
odee.
118
Za bankom sede tri jevrejska mladia i jedan od wih energino uzdi-
e makaze, drei u rukama Hristovu haqinu. Inspirisana dogaajima opi-
sanim u jevaneqima (Mar, 15, 24; Mat, 27, 35) I kada ga razapee, razdjeli-
68
113
G. Millet, nav. delo, 362379.
114
S. Kesi, nav. delo, 127.
115
A. G. Tourta, The Judas Cycle? Byzantine Examples and Post Byzantine Survivals, u: Byzanti-
nische Malerei, Bildprogramme Ikonographie Stil, ed. G. Koch, Wiesbaden 2000, 321336.
116
R. Trikovi, Srpska crkva sredinom H veka, Glas SANU SSSHH, Odeqewe istorij-
skih nauka 2, (1980), 70, n. 31.
117
O ikonografiji scene: K. Weitzman, The Origin of the Threnos, Esseys in Honor of Erwin
Panofsky, New York 1961, 476490. O odnosu obreda u vizantijskoj crkvi i slike, ustanovqewu
bogoslubenih obreda i liturgijskih itawa koji se odnose na slube Velikog petka i Velike
subote: D. J. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi in Byzanz, Der Ritus das Bild, Mnchen
1965, 5267, 290299. O liturgijskoj upotrebi platanice i bogoslubenoj funkciji ikone
Imago Pietatis i Oplakivawa: H. Belting, An Image and its Function in the Liturgy: The Man of Sor-
rows in Byzantium, DOP 3435, (19801981), 116; H. Belting, Das Bild und sein Publicum in Mit-
telalter, 101108.
118
Scena nije identifikovana, bila je zaklowena ikonostasom.
e haqine wegove bacajui kocke za wih ko e ta uzeti, ova kompozicija
slika se kao deo Raspea, poevi od najranijeg perioda. Za razliku od mo-
numentalnog ivopisa, gde se kao samostalna slika veoma retko, Podela ode-
e prisutna je u rukopisima od 14. veka.
119
Meutim, moe se rei da je ukqu-
ivawe ove scene kao posebne u ciklus Stradawa osobenost programa ivo-
pisa 15. veka na teritoriji Balkana, o emu uz treskavaki svedoi i primer
crkve Svetog Jovana Bogoslova u istonoj Srbiji i crkve manastira Preo-
braewa na Meteorima.
120
Isto tako moe se pretpostaviti da su relikvija,
komadi Hristove haqine koja se uva na Atosu i wen kult, uticali na
prisutnost ove scene u ciklusima Stradawa u okviru istonohrianske
umetnosti u okviru Osmanskog carstva.
Ciklus Stradawa Hristovih zavrava se scenom Mironosica na Hristo-
vom grobu, u oltaru, nasuprot Tajnoj veeri. Na mermernom Hristovom grobu
sedi aneo kojem prilaze tri svete ene, jedna ukazuje rukom na Hristov pra-
zan grob. Nasuprot wima prikazan je jo jedan aneo, koji takoe ukazuje ru-
kom na Hristov grob.
CARSKI DEISIS I ZONA STOJEIH FIGURA
U zoni stojeih figura uz ikonostas, na istonom delu junog zida, ou-
vao se slikarski sloj koji ne pripada obnovi 15. veka. To su freska Bogoro-
dice sa Hristom (MR UY) i Sveti Nikola. Bogorodica stoji frontalno (sl.
9). Ona gotovo obema rukama pridrava Hrista, koji blagosiqa, a u levoj ru-
ci dri purpurni rotulus. Karakteristian je oblik Bogorodiinih oiju,
obrva i nosa. Sveti Nikola je u arhijerejskoj odedi, desnicom blagosiqa,
jevaneqe mu je u levoj ruci. Na wegovom inkarnatu vidqive su poznije in-
tervencije. Osim izraene razlike u slojevima maltera i stila, da freske
Bogorodice sa Hristom i Svetim Nikolom pripadaju prvobitnom sloju upu-
uje i dekoracija ouvanog slikanog sokla ispod ovih figura. Slian motiv
vree sa primerom iz treskavakog naosa, crvene i crne boje na beloj osno-
vi, koja se smewuje u trouglastim poqima, ispod figure Svetog Nikole, ja-
vqa se kako u spomenicima 13. tako i 14. veka. Dekoracija sokla iz naosa ta-
koe se moe dovesti u vezu sa slikanim ornamentom doprozornika severne
kupole egzonarteksa i oslikanim kapitelom, koji se nalazi u sekundarnoj
upotrebi u proskomidiji severne kapele. Bogorodica sa Hristom i Sveti
Nikola pripadaju uobiajenom programu stojeih figura uz ikonostasnu ol-
69
119
Na primer u Tomievom psaltiru, Ps. HH, 19 (oko 1360) i etvorojevanequ Ivana
Aleksandra, l. 266 (1356). Vidi: A. Xurova, 1000 godini blgarska rkopisna kniga, Sofi 1981, sl.
186, 194.
120
Podela odee u Treskavcu je naspram Samoubistva Judinog, to se moe porediti sa
slinim rasporedom u crkvi svetog Jovana Bogoslova, gde su ove dve scene iz konhe razdvojene
Skidawem s krsta i Oplakivawem. M. Georgitsoyanni, Les peintures murales du Vieux catholicon du
Monastre de la Transfiguration aux Metores, 155157, sl. 51. B. ivkovi, Poganovo, crtei
fresaka, Beograd 1989.
tarsku pregradu, idejno su uklopqeni i prihvaeni u novom programu sli-
karstva 15. veka i dosada nisu bili identifikovani.
121
Tragovi starijeg slo-
70
9. Bogorodica sa Hristom, Sveti Nikola, juni zid
121
Freske u junom brodu crkve iz 14. veka sa stojeim figurama Svetog Ismaila i tri
jevrejska mladia, Ananija, Azarija i Misaila dodatni su dokaz o gorwoj vremenskoj granici.
Trojici mladia prethodi Ismail ((o ag(i)oj) Ismail), a ne Misail kako je dosada pogreno
itano wegovo ime. Od Svetog Savela (o ag(i)oj Sabel), koji je prethodio Ismailu, ouvao se
samo natpis, dok je figura unitena. Novu identifikaciju izvrila je mr Vesna Milanovi,
na emu sam joj zahvalna. Tri jevrejska mladia slikana su redom, poevi od Svetog Ananija,
(o ag(i)oj Ananiaj) i prepoznaju se po karakteristinim tunikama sa kratkim ogrtaima i ka-
pama. Za stariju identifikaciju i datovawe uporedi: B. Babi, Na marginama manastira Tre-
ja fresaka i maltera naosa vidqivi su takoe iznad junog bonog ulaza u
naos, koji spaja centralni deo beme i juni brod, ispod freske Svetih Ku-
zmana i Damjana, a stariji sloj otkriva se takoe ispod natpisa figure Sve-
tog Dimitrija. Natpisi na prvobitnom sloju iz naosa su staroslovenski, kao
i na obnovqenom slikarstvu iz 15. veka, to prvobitno slikarstvo naosa
razdvaja od slikarstva egzonarteksa, gde su natpisi u potpunosti grki. To
isto potvruje i ikonografski program. Naime, sasvim se sigurno moe za-
kquiti da nisu slikani istovremeno isti sveti ratnici u programu prvo-
bitnog slikarstva naosa, zoni stojeih figura i u Nebeskom dvoru u severoza-
padnoj kupoli egzonarteksa. O dugom trajawu arhitektonske celine naosa i
wenom kontinuiranom obliku, posebnim funkcijama junog ulaza u naos i
bonog junog broda posredno svedoe i slikarstvo junog broda i mlaa
fresko ikona Bogorodice sa Hristom (1430), u luneti iznad vrata na sever-
nom zidu junog broda.
122
U dowoj zoni naosa, koja uobiajeno pripada stojeim figurama, na se-
vernom zidu uz ikonostas je monumentalna freska Carskog Deisisa sa Hri-
stom Carem i Velikim Arhijerejem, Bogorodicom Caricom i Paraklisom i Sve-
tim Jovanom Preteom, u kojem u zajednikoj zastupnikoj molitvi uestvuju
svetiteqi Nebeskog dvora
123
(sl. 10). Zajedno sa svetim ratnicima, obuenim
poput dvorjana neba, sa kapama na glavama i tapovima u rukama, u jedin-
stvenoj zastupnikoj molitvi uestvuju i sveti lekari, apostoli, monasi i
pustinoiteqi. Hristos Car Careva i Veliki arhijerej, sa carskim zname-
wem, krunom i u arhijerejskoj odedi, sakosu i omoforu, sedi na prestolu
okruen heruvimima.
124
Sa otvorenog jevaneqa ita se: A sm svt mjr ho-
di po mn n imat hoditi v tm n imat svt ivotn (Jov. 8, 12).
125
Bogoro-
dica, Paraklisa (N. Paraklisis) i Carica dri tekst molitve: Molnj prji-
mi m(a)t()r svoi vl(a)d(i)ko to m(a)ti prosii grm sp(a)snj prognva
mn prosti s()n moi tb rad(i) da prjimt proxnj blagodar t slov.
126
U
71
skavca, 24. Na istom zidu, wegovom istonom delu, sasvim nedavno, u zapoetim terenskim is-
traivakim zahvatima Prilepskog zavoda, tokom leta 2005. godine, oiene su freske, na ko-
jima se mogu prepoznati predstave svetih ratnika. Figuru proroka Danila, koji se uobiajeno
slika sa tri jevrejska mladia, trebalo bi oekivati nakon iewa maltera sa zapadne strane
junog zida ovog broda.
122
G. Suboti, Ohridska slikarska kola H veka, Beograd 1980.
123
O ikonografiji scene i wenom kontekstu u treskavakom egzonarteksu vidi: S. Smol-
i-Makuqevi, Carski Deisis i Nebeski dvor u slikarstvu H veka manastira Treskavac, u:
Trea jugoslovenska konferencija vizantologa, Kruevac 2000, (Beograd 2001), 463472.
124
O kompoziciji u Treskavcu pisao je i C. Grozdanov, Hristos car, Bogorodica Carica,
Nebesnite sili i svetite voini vo ivopisaot od 14. i 15. vek vo Treskavec, Kulturno nasled-
stvo 1213, Skopje 1988, 1316.
125
Ako stihar ima reke (potamoi), on moe pripadati samo arhijerejima. On oznaava
znameniti dar uewa i potoke krvi Spasiteqa, Soinenei blaennogo Simeona ahiepiskopa Tes-
saloniskogo, Sankpeterburg 1856, (fototipsko izdawe), Moskva 1994, 97; L. Mirkovi, Pravo-
slavna liturgika, prvi opti deo, Beograd 1982, 125.
126
F. Barii, Grki natpisi na ikonama ostave u Rakovcu, ZFF H-1, (1968), 212213; O
Bogorodici Zastupnici: I. M. orevi i M. Markovi, Lesnovske predstave Bogorodice Za-
stupnice i Hrista, n. 128.
zastupnikoj molitvi uestvuje i Sveti Jovan Pretea. Najstarija ouvana
kompozicija Carskog Deisisa u Vizantiji ouvana je upravo u egzonarteksu
treskavake crkve. Za razliku od Carskog Deisisa u treskavakoj priprati, u
naosu, slikarstvu 15. veka, naglaena je uloga Hrista Arhijereja. To se dovo-
di u vezu sa ukidawem svetovne carske vlasti i naglaavawem vrhovne uloge
arhijereja u okviru hrianske zajednice u Osmanskom carstvu.
127
Naglaeno mesto u zastupnikoj molitvi i programu Carskog Deisisa
pripada najpotovanijim svetim ratnicima istonog hrianstva predsta-
vqenim poput dvorjana. Kao i u programu treskavakog egzonarteksa, u dowoj
zoni naosa u 15. veku, sveti ratnici prikazani su u simbolikim kostimima
velikodostojnika, koji ne odgovaraju realnom vlasteoskom ili bilo kom od-
reenom dvorskom kostimu.
128
Koristei razliite statusne insignije veli-
kodostojnike odede, sveti ratnici se simboliki naglaavaju kao mueni-
72
127
O funkciji lorosa i carskim dalmatikama anela i prenoewu konzularne ikonogra-
fije, kao jednog od moguih tumaewa i kontekstualizacije insignija, metodoloki utemeqeno
kod: Glenn Peers, Patriarchal politics in the Paris Gregory, u: JB, 47, (1997), 5171.
128
Isto.
Sl. 10. Carski Deisis, severni zid naosa, zona stojeih figura
ci koji zauzimaju posebno mesto u ekonomiji spasewa. Slika kostima ne od-
govara realnim opisima zvanine odede vizantijskog dvora, nego se po
svom simbolikom karakteru moe porediti sa vizantijskim literarnim
opisima i vizijama neba, ali i sa isihastikim viewima kakvi se nalaze u
traktatima solunskog episkopa Grigorija Palame.
Kao nebeski dvorjani u treskavakom naosu predstavqeni su ratnici:
Sveti Teodor Tiron st Todwr Tirwn (sl. 12), na severnom zidu uz Bogo-
rodicu, a nasuprot wemu na junom zidu, uz vrata, wegov par Sveti Teodor
Stratilat st Todwr Stratilat. Istaknuti sveti ratnici Sveti ore
st Gwrgj, i Sveti Dimitrije st Dimitrj (sl. 11), oslawajui se u
maniristikom poloaju na svoje tapove poput nebeskih dvorjana, na fron-
73
Sl. 11. Sveti Dimitrije, jugozapadni pilastar
talnim su stranama zapadnih pilastara.
129
Karakteristino je da su gotovo
svi svetiteqi prve zone prikazani u parovima, jedan naspram drugoga na su-
protnim severnom i junom zidu.
130
Jedino su jedan pored drugoga par svetih
Besrebrenika u poprsju iznad junog ulaza: Sveti Kuzman (st) k(m)a(n),
74
129
Ispod sloja maltera na kojem je ispisana signatura Svetog Dimitrija jasno se nazire
stariji sloj freske sa takoe crkvenoslovenskim natpisom. O ikonografiji svetih ratnika u
vizantijskoj umetnosti: M. Markovi, O ikonografiji svetih ratnika u istono hrianskoj
umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u Deanima, u: Zidno slikarstvo manastira Deana,
graa i studije, Beograd 1995. Ch. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, Ashgate
2003.
130
O rasporedu slikawa svetiteqa jednog naspram drugoga na retkim kiparskim primeri-
ma sredwevizantijskog perioda vidi: K. M. Skawran, The Development of Middle Byzantine Fresco
Painting in Greece, Pretoria 1982.
Sl. 12. Sveti Teodor Tiron, juni zid naosa,
zona stojeih figura
i Sveti Damjan (st) damjan. Na istonim stranama pilastra koji razdvaja
centralni deo naosa i zapadni travej su Sveti Pavle st Pabl (sl. 13),
drei jevaneqe, sa severne, i Sveti Petar st Ptrj, sa june strane, sa
svitkom u ruci. Osnivai crkve na zemqi slikani su na prelazu iz central-
nog dela naosa u zapadni travej, kao to je uobiajeno wihovo vezivawe za
ikonografski program ulaza.
131
Na zapadnoj strani zapadnih pilastara su
Sveti Zosima st wsjm, sa severne strane i Sveta Marija Egipatska
sta Maria Egptsnna, sa june strane
132
(sl. 14). Wihovo mesto u Treskavcu
75
131
S. Radoji, Portret mladia na dovratniku u srpskom slikarstvu H veka, Odabrani
lanci i studije 19331978, Novi Sad 1982, 241. Slikawe Svetih apostola Petra i Pavla uz
vrata tipino je u programu crkava jo iz doba Paleologa, u srpskoj sredini u doba kraqa Mi-
lutina i potom kraqeva Deanskog i Duana. Videti: V. Milanovi, Program ivopisa u pri-
prati, u: Zidno slikarstvo manastira Deana, 369, n. 36.
132
Slikawe svetiteqskog para, Svete Marije Egipatske i Svetog Zosima koji je prie-
uje uz ulaz i dovratnike, uobiajeno je u slikarstvu sredweg veka. Up.: S. Radoji, Una Poe-
nitentium, Marija Egipatska u srpskoj umetnosti 14. veka, u: Tekstovi i freske, Novi Sad
1965, 4056; Isti, Portret mladia na dovratniku u srpskom slikarstvu H veka, Odabrani
lanci i studije, Beograd 1982, 241; I. M. orevi, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 66,
n. 35. sa starijom literaturom. Sa feministikim pristupom: C. L. Connor, Saints and Sinners:
Women at risk: Mary of Egypt, u: Women of Byzantium, Yale University press, New Haven, London,
7893.
Sl. 13. Sveti Pavle,
jugozapadni pilastar,
zapadna strana
odgovara podeli prostora zapadnog traveja i naosa.
133
Lik Svete Marije Egi-
patske pruio je treskavakom umetniku priliku da prikae krik anahoret-
kiwe za prieem. Upalih obraza, razbaruene due sede kose, Sveta Ma-
rija je polunaga, svoje asketsko i gotovo androgeno telo i ruke ispruila je
u molitvi i vapaju za prieem.
U prvoj zoni zapadnog traveja nalaze se sveti monasi i sveti ratnik
Merkurije. Idui od istoka ka zapadu na severnoj strani predstavqeni su
Sveti Teodosije Kinovijarh st Todwsi Optitl, osniva optei-
tija sa svitkom u ruci sa kojeg se ita tekst poznate pouke monasima koja se
odnosi na nenaputawe manastira: ko drvo stw prsadamo wt msta na
msta ploda nm stvosi simnih (sic!).
134
Sveti Merkurije st Mrkrj,
prikazan je kao ratnik sa kopqem koje dri karakteristino, a na junoj
76
133
S. Radoji, Portret mladia, 241.
134
Svitak sa istim tekstom nosi sveti Prohor Piwski u manastiru Lesnovu. Za poreklo
teksta i wegovo tumaewe vidi: S. Gabeli, Manastir Lesnovo, Beograd 1998, 130, sl. 13.
Sl. 14. Sveta Marija
Egipatska, jugozapadni
pilastar, istona strana
Sveti Antonije Veliki st Antwn V()li(ki), Sveti Jevtimije st
Eimi, i Sveti Pavle Tivejski st Pavl iviski.
Slovenski natpisi vidqivi ispod novog" slikarstva upuuju na zahtev
naruioca 15. veka da se obnovi" stariji slikarski sloj.
135
Slikawe Car-
skog Deisisa na severnom zidu uz ikonostas prisutno je u srpskim crkvama
jo od 14. veka.
136
Predstava Carskog Deisisa sa svetim ratnicima sa dvor-
skim insignijama i kostimima u dowoj zoni severnog zida, uz ikonostas,
prerasta u osobenost crkava 15. i kasnije 16. veka u Makedoniji, na terito-
riji Ohrida i Kostura. Isticawe Hristovog arhijerejstva u predstavi Hri-
sta Cara vezuje se za period Osmanske dominacije, konanog ukidawa svih
oblika hrianske uprave i isticawa svetenike vlasti kao dominant-
ne.
137
Tumaewe Carskog Deisisa u 15. veku bie potpunije kada se utvrdi pre-
cizna funkcija junog ulaza u naos, koji se nalazi naspram freske. O nepo-
srednoj vezi Carskog Deisisa i junog bonog ulaza u crkvu svedoe kako
primer iz Markovog manastira tako i mnogobrojni primeri mlai od tre-
skavakog sa teritorije Ohridske arhiepiskopije.
Slikarstvo treskavakog naosa predstavqa svedoanstvo kulturne teko-
vine u kojoj se nalaze pravoslavni hriani u prvom veku otomanske domi-
nacije. Ono je svedoanstvo tradicije iz koje je ovo slikarstvo poniklo, ali
i promena koje su se dogaale u okviru pravoslavne umetnosti i kulture pod
Turcima. Ansambl naosa nastao za potrebe monakog bratstva, iji su pod-
vig i ustav poreeni sa najuvenijim svetim gorama istonog hrianstva,
svedoe o moi treskavakog bratstva u periodu kada je manastir bio u okvi-
ru Osmanskog carstva. Program treskavakog slikarstva prilagoen je potre-
bama u novonastalim okolnostima u kojima se nalazi hrianska zajednica u
periodu pod Turcima. Kako je to osvedoeno ouvanim slikarskim ansambli-
ma na iroj teritoriji Balkana, kao i na teritoriji Ohridske arhiepisko-
pije, veliku aktivnost krajem 15. veka imala je radionica vetih slikara
koja je nesumwivo spremna da novim jezikom slike pravoslavnima priblii
hriansku istoriju. Bez obzira na mogunost koju prua prostor naosa,
slikarski program nije obuhvatao velik broj ciklusa. On je sveden na ciklus
Velikih praznika, Hristovih Stradawa i zonu sa stojeim figurama, gde je
prikazana kompozicija Carskog Deisisa. Dominantan ciklus u Treskavcu je
Ciklus Hristovih Stradawa. Ovaj ciklus ujedno i ini specifinost tre-
skavakog hrama u odnosu na druga dela uvene kosturske slikarske radioni-
ce. Koristei se slikom predmeta koji su u upotrebi u wihovom vremenu,
77
135
Ova grupa slikara, za koju se pretpostavqa da dolazi sa grkog govornog podruja u cr-
kvi Svetog Nikite, koristi grke natpise. Vremenske granice prvobitnog slikarstva trebalo
bi da utvrde budua struna terenska istraivawa.
136
S. Radoji, Jedna slikarska kola, 73. Predstava Bogorodice Paraklise i Hrista sli-
ka se uz oltarsku pregradu u doba Paleologa ve u prvim decenijama 14. veka: I. M. orevi,
M. Markovi, nav. delo, 6. Najstariji ouvani primer Carskog Deisisa u dowoj zoni na sever-
nom zidu je onaj iz crkve Svetog Dimitrija u Markovom manastiru 137677. godine.
137
G. Suboti, Ohridska slikarska kola H veka, Beograd 1980, 175.
slikari rekonstruiu relikvije svete prolosti. Slikari ove radionice
se, kako je to ve zapaeno: slobodnije odnose prema stvarnosti ije oblike
ivo uoavaju i neposredno unose u sakralne predstave".
138
Tradicionalno
naslee vizantijske umetnosti oitava se u slikarstvu 15. veka u Treskavcu u
rasporedu scena uslovqenim simbolikim shvatawem prostora crkve. U 15.
veku se u slikarstvu Treskavca hrianska istorija savremenom oveku pre-
doava novim likovnim jezikom. Slikarstvo 15. veka uvodi savremeni jezik u
sliku, koristi se pisanim govorom razumqivim verniku toga doba i dovodi
posmatraa u ivi dijalog sa predstavqenima.
139
Scene hristoloke istori-
je nisu samo obeleene natpisima, nego u sebi imaju dodatna uputstva za i-
itavawe wihovog znaewa. Mnogobrojni proroki tekstovi i proroci ukqu-
uju se u Velike praznike. Insistirawe na detaqnom i realistinom opisu
orua stradawa u Mukama Hristovim nesumwivo svedoi o kultu ovih reli-
kvija u doba pod Turcima. Naglaavawe ciklusa Hristovog Stradawa u Tre-
skavcu u okviru Osmanskog carstva upuuje kako na podseawe na topose
Hristovog Stradawa, poput organizovanih hodoasnikih marruta, odraza
hrianske pobonosti, tako i na podseawe na onovremeno Stradawe hri-
ana i potrebu za pokajawem u okvirima Osmanskog carstva. Slika i re u
Treskavcu potvrda su moi pravoslavnih hriana i monaha uvara Zlatovr-
kog svetilita.
Svetlana Smoli Makuljevi
THE TRESKAVAC MONASTERY IN THE 15
TH
CENTURY AND
THE PROGRAMMED OF FRESCO PAINTING OF THE NAVE IN THE CHURCH
OF THE DORMITION OF THE MOTHER OF GOD
Summary
The monumental fresco paintings of the nave in the Church of Dormition in the mona-
stery of the Mother of God near Prilep were made in the last decade of the 15
th
century. Tre-
skavac is a prominent monastery center which can be continually monitored since the middle
ages. During the Ottoman rule monastery life was led in changed circumstances but it was
still characterized by restorations, paintwork and decorations of church.
Based on stylistic features, the fresco paintings of the nave belong to the major currents
of Orthodox art at the end of the 15
th
century which were present in the wider territory of the
Balkan peninsula. After studying in detail the data found in two preserved Turkish accounts
from that period, the author came to a conclusion about the status of the endowment that Tre-
skavac had at the end of the 1460's, when it was in possession of Metropolitan David (ac-
78
138
G. Suboti, Kosturska slikarska kola. Naslee i obrazovawe domaih radionica, u: .
Sp. Radojii, G. Suboti, Iz prolosti manastira svetog Jovana Bogoslova, Ni 2002.
139
O strategiji retorike u formulisawu vizantijske politike misli i odnosu rei i
slike na primeru vizantijske minijature: L. Brubaker, Text and picture in manuscripts: what's rhe-
thoric got to do with it?, u: Rhetoric in Byzantium, ed. E. Jeffreys, London 2003, 255272.
count no. 4 from 14671468). The author also inferred who were the possible commissioners
of paintings in the Treskavac nave the monks who were mentioned in the account no. 16
from 886 according to hijra, i.e. from 14811482.
The paintings in the Treskavac nave represent an example of visual culture of Orthodox
Christians at the time of Osman domination. Paintings are, therefore, the testimony of both
the Byzantine tradition where it originated and the changes that happened in the 15
th
century
in the Orthodox art and culture. They were created for the needs of a monk brotherhood
whose exploits and accomplishments in the middle ages were compared to the most famous
holy centers of the eastern Christianity. This renewed art in the nave testifies of the power of
the Treskavac brotherhood in the period when the monastery was part of the Osman Empire.
The program of Treskavac paintings was adjusted to the needs in these new circumstances.
Judging by the preserved painting ensembles in the wider territory of the Balkans as well as
in the territory of the Ohrid Diocese, at the end of the 15
th
century a great activity existed in a
workshop of skilled painters, which was undoubtedly ready to interpret Christian history in a
new language. Regardless of the possibility offered by the space of the nave, the painting pro-
grams did not encompass a large number of cycles. It was deduced to the great Feasts Cycle,
Passion Cycle and the zone with standing figures where there was a composition of the Impe-
rial Deisus. The dominant cycle in Treskavac is the Passion Cycle. It is also a particularity of
the Treskavac church. The visual culture of the 15
th
century used a contemporary language of
painting, introduced writing and text into images and drew the observer into a live dialogue
with the painted images. Numerous prophet texts and images of prophets were systematically
included in the great Feasts Cycle. Insistence on detailed and realistic portrayals of the
weapons in the Passion Cycle testify beyond doubt about the significance of this event in the
Christian history and relic cult connected with Passion Christi in the 15
th
century. The empha-
sized cycle of Passion Christi in the church in the region of the Ottoman Empire indicates
both territorial sites which were visited during pilgrimages and the interpretation of the suffe-
ring of Christians and the prominent need to redeem themselves in the Ottoman Empire.
The great renewal of the fresco paintings in the nave of the monastery in Treskavac in
the 15
th
century represents a confirmation of the continuity of the cult of the monastery of the
Mother of God from Treskavac, its uninterrupted continuity and particular institutional frames
within the Orthodox church where visual art in the Ottoman Empire developed.
79
UDC 271.2-526.62(497.11)1425"
RADOMIR PETROVI
Novootkrivene freske i mermerni
ktitorski natpis iz 1425. godine u crkvi
Svetog Nikole u Gorwoj atorwi
U znak seawa na profesora Dejana Medakovia, akademika
SAETAK: Autor ovog rada obavio je slikarsko-konzervatorske rado-
ve u crkvi Sv. Nikole u Gorwoj atorwi (kod Topole). Mermerni ktitor-
ski natpis datovan je tano u 1425. godinu, u wemu se navodi ktitor Niko-
la, vlastelin despota Stefana Lazarevia, ali je wegovo prezime u nauci
pogreno itano kao: Dorjanovi. U pitawu su dva spojena neproitana slo-
va koja smo otkrili te prezime itamo: Dorenovi. U ovom delu zida ot-
krili smo niu sa freskom patrona hrama Svetog Nikole i ornamentikom
iz 1425. godine; u HH veku doslikani su jedan stolpnik i ornamentika.
U oltarskom delu crkve, ispod slike iz HH veka, otkrivena je dowa
polovina figura arhijereja u sceni Poklowewe Agnecu. Ikonografski i
stilski, freske su najsrodnije zidnim slikama u Manasiji, zadubini de-
spota Stefana Lazarevia.
KQUNE REI: Crkva Sv. Nikole u Gorwoj atorwi, mermerni
ktitorski natpis i freske iz 1425. godine, ktitor Nikola Dorenovi,
vlastelin despota Stefana Lazarevia
Crkva Sv. Nikole (Nikoqaa) u selu Gorwa atorwa uglavnom je po-
znata po uvenom ktitorskom mermernom natpisu nad zapadnim portalom
priprate iz 1425. godine, potom po freskama iz H veka i novijim fre-
skama iz HH veka u oltaru i naosu crkve.
1
81
1
J. Vuji, Puteestvije po Srbiji, (Beograd 1902), 131133; V. R. Petkovi, Manastiri
u umadiji, Brastvo HH (Beograd 1932), 48 (pogreno navodi da su se sauvali tragovi lika
despota Stefana Lazarevia"); . Mano-Zisi, Nekoliko starih srpskih crkava, Starinar
H (Beograd 19331934), 231237 (gde se pomiwe da u hramu nije sauvan prvobitni ivo-
pis"); V. R. Petkovi, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950,
220 (sa starijom literaturom); P. Vasi, ivopis ivka Pavlovia i Ilije Stoievia u mana-
stiru Nikoqu u Dowoj atorwi, Zbornik radova Narodnog muzeja (aak 1971), 5962 (nije
publikovan ceo ivopis u crkvi i ikonostas ivka Pavlovia i Ilije Stoievia); B. Vujo-
vi, Umetnost obnovqene Srbije 17811748, Beograd 1986, 102, 193, 252, 260; R. Z[ari], ator-
wa, Manastir, u: Spomeniko naslee Srbije, Beograd 1998, 438 (kataloko turo obavetewe o
najstarijem ivopisu); V. Risti, Moravska arhitektura, Studije i monografije 1, Narodni
U toku slikarsko-konzervatorskih radova u ovom spomeniku (19801987.
godine) otkriveni su u oltarskom prostoru vei fragmenti fresaka i stari-
ji patos crkve (sl. 1) iz H veka, koji dosada nisu bili poznati irem krugu
struwaka.
2
Novootkriveni fragmenti ivopisa predstavqaju deo poruenog
prvobitnog oltarskog zida iz H veka. Oni su dosada bili nepoznati jer su
se nalazili ispod slojeva mlaih fresaka iz 1850. godine.
Slikarsko-konzervatorskim putem novootkriveni fragmentni ivopi-
sa, sa figuralnim delovima scene iz H veka, predstavqaju dragocene ostat-
ke prvobitnog slikanog oltarskog prostora Moravskog stila, pre ruewa cr-
kve u vreme najezde Turaka u ove krajeve.
U naoj starijoj nauci crkva Sv. Nikole je nazivana po naseqenom delu
sela Dowa atorwa, ali, crkva se nalazi u umovitim delovima uz reku
Gorwe atorwe, po kome smo i mi naslovili ovaj na rad. Mermerni kti-
torski natpis iz ove crkve je u nauci poznat po vlastelinu Nikoli Dorjeno-
viu.
3
Konzervatorskim istraivawima mermernog portala iz H veka ot-
kriveni su jo neka slova na ktitorskom natpisu i wegovi dowi mermerni
delovi.
1. NOVOOTKRIVENI FRAGMENTI IVOPISA
U OLTARSKOM PROSTORU IZ 1425. GODINE
Kao u naosu crkve, tako se i u oltarskom prostoru nalazi ivopis iz
1850. godine. Na severnom delu apside naslikane su stojee figure (crt. 1,
sl. 2 i 3): Sv. Maksim, arhiepiskop srpski St Maksim Arh. Srb.; Sv. Sa-
va, arhiepiskop srpski St Savva Arhepiskop srbskji i Sv. Arsenije, arhiepi-
skop srpski St Arsenie Arh Srb.; do wega je na istonoj strani otvoren nov
prozor u HH veku (stariji prozor iz H veka bio je nii za oko 0,50 m), iz-
nad kojeg je estokrilati serafim. Na junom delu apside naslikane su sto-
jee figure: Sv. Vasilije Veliki St Vasle Veliki; Sv. Jovan Zlatoust
St wanj latst, i Sv. Gligorije Bogoslov St Gligore Bogoslov.
4
Sli-
karsko-konzervatorskim sondama (mawim kvadratima) 19861987. godine me-
stimino su istraene povrine fresaka, radi utvrivawa postojawa prvo-
RADOMIR PETROVI *
82
muzej (Kruevac 1996), 18, 175176, 190, 233234, 246, br. 88 (osnova i presek); E. Radulovi,
Skupine Moravskih spomenika bez bonih konhi, Kruevaki zbornik, 4 (Kruevac 1988), 56.
2
Slikarsko-konzervatorske radove izvodili su: Zavod za zatitu spomenika kulture u
Kragujevcu i Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Srbije; rukovodilac slikar-
ko-konzervatorskih radova bio je autor ovog rada.
3
G. Babi, Drutveni poloaj ktitora u Despotovini, Zbornik: Moravska kola i weno
doba, Beograd 1972, 148149, sl. 7, 19 i 20 (sa konstatacijom: Nita od starog ivopisa ni-
je ouvano, a ni izvori, koliko nam je poznato, ne pruaju mogunost obavetewa o ovom kti-
toru").
4
P. Vasi, ivopis ivka Pavlovia i Ilije Stoievia u manastiru Nikoqu u Dowoj
atorwi, 5962, sl. 18 (crtei), slikarstvo u oltarskom prostoru uopte nije prikazano,
kao ni legende na scenama i likovima u delu naosa crkve.
bitnih fresaka, a samim time i polukrune apside iz H veka i na portalu
crkve Sv. Nikole.
5
Sa unutrawe severoistone strane oltara u HH veku je probijena vea
nia proskomidije u kojoj je naslikan Isus Hristos sa prekrtenim rukama
na grudima (dopojasna figura) (crt. 1, sl. 2, 4). Meutim, tom prilikom
oteene su figure jednog nepoznatog svetiteqa; oigledno je da se ovde na-
lazila proskomidija u H veku, ali mnogo mawa od ove iz HH veka.
1.1. SLUBA ARHIJEREJA IZ 1425. GODINE
Sa leve strane, iznad proskomidije otkriven je fragment freske iz H
veka (sl. 23, br. 1, crt. 1) koji je predstavqao deo stojee figure, moda
nekog arhiakona. Sve figure arhijereja u oltarskom prostoru naslikane su
na oker (imitacija zlata) povrini, dok se u dowem delu nalazila siva or-
namentisana traka lia krstatog oblika, ispod we tamnocrvena bordura,
naslikane su visee zavesice u delu sokla. Naalost nisu sauvani ni jedna
legenda ili natpis na svitku kao ni likovi arhijereja, koji bi nam omogui-
li identifikaciju arhijereja u oltaru.
U severnom delu polukrunog oltarskog prostora u prvoj zoni raspozna-
ju se delovi stojeih figura, od kojih su tri sveta arhijereja i jedan aneo u
stojeem stavu. Prilikom ivopisawa crkve u HH veku, stariji sloj fresa-
ka iz H veka keserom je izlupan da bi se na rupama boqe uhvatio nov sloj
maltera iz HH veka. U oltarskom prostoru naslikane su figure arhijereja
(obeleene su belim brojevima na fotografijama i crteima); wihov redo-
sled je sledei: u severnom delu apside nalaze se tri arhijereja, bez gorwih
delova tela i glava sa oreolima (sl. 2, br. 2, 3 i 4, crt. 1, br. 1, 2 i 3). Samo
je kod arhijereja (br. 2) delimino sauvana aka ruke koja blagosiqa, sa
unitenim prstima. Nepoznati prvi arhijerej je obuen u beli polistavrion
sa crno-belim krstovima, oker epitrahiq koji je ukraen belim biserima.
Do wega je drugi arhijerej (br. 3), obuen u beli polistavrion sa tamnocrve-
nim i belim krstovima, omoforom prebaenim preko ruke, nadbedrenik je
ukraen biserom, dok je beli stihar ukraen crvenim rekama, kao i epitra-
hiq oker boje, opervaen biserom u tri pravougaona poqa. Trei arhijerej
(br. 4) je obuen u beli polistavrion sa crno-belim krstovima. Nadbedrenik
i epitrahiq su oker boje, ukraeni biserom i imitacijom dragog kamena;
ispod wih je beli stihar ukraen crvenim rekama. Do ovog nepoznatog arhi-
jereja nalaze se oteena figura Aneo Gospodwi (sl. 2, br. 5, crt. 1, br. 5)
i detaq asne trpeze (sl. 2, br. 6, crt. 1, br. 6). Figura anela je unitena u
* NOVOOTKRIVENE FRESKE I MERMERNI KTITORSKI NATPIS
83
5
R. Petrovi, Slikarsko-konzervatorski radovi u Dowoj atorwi, Novoj Pavlici, Staroj
Pavlici, Crnoj Reci i Altun-Alem xamiji u 1986. godini, Glasnik Drutva konzervatora Srbije,
kw. 11, Beograd 1987, 5960, sl. 1 (prof. dr Sreten Petkovi i autor ovog rada u toku otkria
fresaka u nii iznad ktitorskog mermenog natpisa iz H veka).
gorwem delu. On je obuen u belu akonsku stiharu, u dowem delu sa porubom
oker boje i opervaenu biserom, ispod stihare je plavosiva haqina. Sa leve
strane stihara je deo orara sive boje na ijem je dowem delu kianka. Mesti-
mino je podeqen u poqa na kojima se nalaze istrvena slova: AGJOS. Ispod
dowe haqine vidi se crvena obua. Sa strane anela vidqivi su tragovi
oker i tamnoqubiasti delovi krila anela. asna trpeza prekrivena je tka-
ninom inditijom na kojoj se nalazio Agnec (sl. 2, br. 6, crt. 1, br. 5), sa do-
we strane kompozicije nalazi se fragment sivoplave boje, koji je predsta-
vqao podnoje asnog prestola.
Sa june strane apside, do asne trpeze, nalazi se fragment unitene
figure anela. Sauvan je deo bele akonske stihare sa crnom obuom (sl. 3,
br. 7, crt. 1, br. 7). Sauvan je deo bele akonske stihare, ispod koje se vidi
crvena obua. U nastavku je oteewe vee, a iza wega je bio naslikan nepo-
znati arhijerej (sl. 3, br. 8, crt. 1, br. 8). Od ovog arhijereja sauvani su do-
wi deo belog stihara, kianka i deo orara sa dvema trakama. Iza ove figure
nalazio se nepoznati arhijerej (sl. 3, br. 9, crt. 1, br. 9). Na figuri arhije-
reja, unitenoj do ispod kolena, vidi se odea: beli polistavrion sa pla-
vim rekama. Vidi se i deo oker epitrahiqa koji je optoen biserima, a na
nogama crna obua. Najboqe je ouvana figura nepoznatog arhijereja (sl. 3,
br. 10, crt. 1, br. 10). Izuzev unitene glave i oreola, ramena i ruku, dowi
deo je prilino vidqiv. Arhijerej je obuen u beli polistavrion sa tamno-
qubiastim i belim krstovima; omofor mu je prebaen preko leve ruke. Is-
pod polistavriona je beli stihar sa oker epitrahiqom koji je optoen bise-
rom u etiri poqa i nadbedrenikom oker boje koji na kraju ima kianku. I
posledwa figura arhiakona u stojeem stavu naslikana je do junog zida ol-
tarskog prostora (sl. 3, br. 11 i 4, crt. 1, br. 12). Obuen je u belu stiharu i
sa cipelama na nogama, ispod kojih se nalazila mala nia akonikona (ka-
snije prezidana u HH veku). Izgleda da je ovaj nepoznati arhiakon Sv. Ste-
fan Prvomuenik i da je u levoj ruci drao darohranilicu, to se moe za-
kquiti po tamnocrvenoj tkanini na kojoj se ona nosi; sauvana je ornamen-
tika u podnoju arhijereja i u soklu.
Ornamentika u podnoju arhijereja i u soklu (sl. 2, 3 i 7, crt. 1) je tee
oteena ili je sasvim unitena, ali weni biqni listovi rasporeeni su
krstasto i ponavqaju se du cele trake (imitacija mermernog poda). Ispod
tamnocrvene bordure okaene su zavesice u soklu, bele boje, sa oker linijama
u prevojima, ukrtene po dve linijice u obliku krsta zelene, cinober i
plave boje. Sasvim pri dnu sokla je izvuena tanka dvostruka linija, ispod
koje se nalazila vreasta ornamentika (unitena) (sl. 7).
Novootkrivena scena u oltaru predstavqala je slubu Agnecu, koju sa le-
ve i desne strane obavqaju sveti arhijereji. Figure anela iz ove scene bile
su neto malo u pognutom stavu prema Agnecu; one su po svojoj visini maweg
rasta od figura Sv. otaca. One su izdvojene od figure Svetih otaca. Uz pro-
zor oltarske apside sa strane asne trpeze je sluba Agnecu ispod prozora.
RADOMIR PETROVI *
84
Prema ikonografskom rasporedu scena u oltarskom prostoru crkve Sv. Ni-
kola u Gorwoj atorwi, najvie odgovara onaj u manastiru Sv. Trojice u
Manasiji (crt. 12), iji je ktitor bio despot Stefan Lazarevi.
6
Isti je
broj uesnika u slubi Agnecu u prvoj zoni celog oltarskog prostora u a-
torwi i Manasiji. Severni deo grupe svetih arhijereja je Sv. Jovan Zlatou-
sti, a juni deo, sa Sv. Vasilijem Velikim na elu, predvodi po jedan Aneo
(Arhangel) Gospodwi, u beloj haqini, drei u rukama dugaak tanki dra,
okruglu ripidu. Najverovatnije su u pratwi Jovana Zlatoustog bili naslika-
ni Sv. Grigorije Bogoslov, Sv. Nikola, ili Sv. Jakov brat Boji. U nastavku
scene na junom delu iza figure Aneo Gospodwi, nalazili su se Sv. Vasilije
Veliki, Sv. Aleksandar i Sv. Kirilo Aleksandrijski,
7
koji su nosili razvijene
svitke s molitvama i vozglasima iz liturgije. Liturgiki smisao oltarske
scene Poklowewa arhijereja Hrista-agneca u putiru na prestolu imala je i
unitena druga slikana zona Priee apostola i u konhi apside Bogorodi-
ca Prostranija od neba" sa Hristom na prestolu i dva Arhanela koji se kla-
waju. Zbog malog crkvenog prostora, verovatno da nisu bili naslikani kru-
ni medaqoni sa svetiteqima. Naslikani oteeni akoni na liturgiji kod
svetenika simvoliu vreme sanktusa i anafore, u tihim molitvama, a wi-
hovo sluewe podsea na Tajnu veeru i Hristovu zapoved apostolima da tako
ine u wegov pomen.
8
1.2. OTKRIE FRESAKA NA TIMPANU PRIPRATE
U toku naih slikarsko-konzervatorskih radova 19851986. godine za-
poeta su istraivawa na naknadno zazidanom zapadnom delu priprate (sl.
8). Istraivawa su bila u prvo vreme usmerena na mermerni ktitorski nat-
pis iz 1425. godine, jer su pojedini delovi bili prekriveni novim dograe-
nim zvonikom iz HH veka. Logino je bilo da se oekuju polukruna lineta
i freska sa patronom hrama, dopojasna predstava sa Sv. Nikolom. Ovaj deo je
naknadno dozidan, uraena je jedna sonda, ali nije otkrivena prvobitna ni-
a sa freskama (sl. 8, 10, crt. 3). Meutim, otkrivena je u mawoj lineti
freska Deisis, sa dopojasnim likovima sa ispisanim belim slovima na pla-
voj pozadini: patron hrama Sv. Nikola ST NIKOLAE, i likovi Bogoro-
dice MIR O i Hrista JS HS; oko glave u oker oreolu su slova: O, W,
N (Onaj koji jeste). U dowem delu scene je naslikan stub sa Sv. Simeonom
Stolpnikom ST SIMEON STOLPNIK (sl. 9). Ispod ove scene je pred-
stava lebdeeg estokrilnog heruvima, a sa strane biqna ornamentika (crt.
3, sl. 7 i 8). Meutim, lineta iz H veka svakako je bila (po visini) dua
85
6
St. Stanojevi L. Mirkovi, Manastir Manasija, Beograd 1928, 18; S. Tomi R.
Nikoli, Manasija, Saoptewa (Beograd 1964), 18, bel. 48; B. ivkovi, Manasija, Crtei
fresaka, Beograd 1983, tab. .
7
B. ivkovi, Manasija, Crtei fresaka, . Oltarski prostor, 7.
8
Up. Boanstvene liturgije, preveo J. Popovi, Beograd 1978, 5758, 115116.
od otkrivene danawe, tj. dopirala je do mermernog ragastova sa ktitorskim
natpisom na mermernoj ploi iz 1425. godine.
Za nau temu je znaajno otkrie fragmenata prvobitnih fresaka sa ve-
oma oteenim Deizisom, te freske Sv. Nikole, Bogorodice i Sv. Jovana
Pretee iz 1425. godine (crt. 3, sl. 1011). Iz ovog perioda, postala je vi-
dqiva biqna ornamentika: oiviena sa tri trougla tamnocrvene i oker boje
(sonda je napravqena na bojenom sloju iz HH veka) (sl. 11, crt. 3). Stilski
ornamentika odgovara otkrivenim fragmentima slikanih zavesica u soklu
novootkrivenim fragmentima fresaka 1425. godine. Daqa istraivawa po-
kazala su postojawe zidnih slika sa severne i june strane zapadnog zida
portala u prvoj zoni, najverovatnije i vreme slikawa fresaka u priprati
crkve iz H ili HH veka. Istina, moda postoje fragmenti fresaka iz
H veka, to tek treba ustanoviti prilikom oslobaawa zidne mase zvonika
iz HH veka (crt. 3, sl. 89).
9
2. MERMERNI PORTAL I KTITORSKI NATPIS
IZ 1425. GODINE
Crkva Sv. Nikole je prvobitno imala dvoja spoqanih vrata, kao i vra-
ta koja vode iz priprate u naos. Juni otvor vrata priprate, otkriven je u
toku slikarsko-konzervatorskih radova; ona su bila jednokrilna drvena. Unu-
trawi portal priprate je konstrukcijom slian spoqawem mermernom
portalu iz 1425. godine, koji je imao drvena dvokrilna vrata.
10
Naa novija istraivawa i otkria ovog mermernog portala i ktitor-
skog natpisa, posle iewa slova i oslobaawa dela zidne mase naknadnog
dozidanog zvonika (crt. 34, sl. 89), ukazala su na neka nova tumaewa
ovog u naoj nauci poznatog ktitorskog teksta (sl. 10 i 12).
11
Bio je jasno vi-
RADOMIR PETROVI *
86
9
O novom zvoniku koji je dozidan uz pripratu preko fresaka iz nepoznatih razloga (mo-
da iz H veka), up. J. Vuji, nav. delo, 131132, gde navodi sledee: Ovaj manastir mnokrat-
no od Turaka paqen i ruen bio. Tako posledwi put bijae leta 1817, oktom.[bra], 6-go, po
prijatiju vladenij Jego Kwaeskogo Sijateqstvo, g. Miloa, paki vozobnovqen i sovrenstvo
doveden, kako to sledijui natpis glasi: natpis kazuje da je hram svetog jerarha oca Nikolaja,
na malom potoku atorwi, obnovqen za vlade Kneza srpskog Miloa Obrenovia i supruge
wegove, velike kwegiwe Qubice, i dece wihove Petrije i Savke, brata kneeva Jovana Obreno-
via, wegove supruge Tomanije, za vreme Riste Milanovia trudom i nastojawem jeromonaha Te-
odosija, rodom od Studenice, a pomou putara i ostalih. Hram cerkve jest Prenesenije motej
svjatogo oca Nikolaja".
10
Dr S. Nenadovi, Tipovi vrata u narodnoj arhitekturi, Zbornik zatite spomenika kulture,
knj. XVII (Beograd 1966), 2550 (sa primerima); S. M. Nenadovi, Vrata u: Graevinska tehnika
u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2003, 317337, sl. 444445 (crkva Nikoqaa u Studenici). U
velikoj lineti iznad nadvratnika predvieno je mesto za fresko ikonu Sv. Nikole, patrona
hrama. Gledano graevinski, nia predstavqa rastereewe nadvratnika od goweg pritiska zid-
ne mase.
11
J. Vuji, nav. delo, 132; Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. , (Beograd
1902), 75; . Mano-Zisi, nav. delo, 232233, sl. 3 (fotografija natpisa); P. Popovi S.
Smirnov, Dva srpska natpisa na kamenu iz prve polovine H veka, Glasnik Skopskog naunog
dqiv u srediwim delovima ploe, dok su wene ivice sa delovima poetnog
i zavrnog dela teksta bile zazidane 1817. godine, kada je podignut nov zvo-
nik (sl. 89, crt. 3). U toku naih konzervatorskih radova
12
na zapadnom zi-
du portala ispitan je dowi deo mermernog praga (koji je od teine zvonika
napukao sa june strane). Prethodni istraivai ovog ktitorskog natpisa
zapazili su: Jedan deo natpisa, sa leve strane, sazidan je niskim nadvrat-
nim lukom debqih zidova kule, pokrivajui i fragment ivopisa".
13
Prema
arhitekti P. Popoviu 30-ih godina HH veka stawe je bilo sledee: Krajevi
(levi i desni, naroito gorwi) ne vide se, jer je, pri popravci hrama, oko
gorweg dela vrata polukruno omalterisano i malter zaklawa neka slova
(sl. 12, crt. 4 i 5). Veliina predwe strane ragastova, na kojoj je natpis, du-
ga je oko 1,50 m, visina oko 0,40 m. Ragastov je od uglaanog mermera, sa jed-
nim uzanim, horizontalnim i plitkim oko pola santimetra pravougaonim
udubqewem, u wegovom dowem delu, na kome je posledwi red natpisa. Prvi
red ovog natpisa pisan je krupnim slovima, dok su redovi koji nie idu re-
zani sve sitnijim slovima. Razmak izmeu redova je mnogo mawi od visine
slova (oko jedne treine). Slova nisu mnogo lepa i pravilna, ali su itka,
sa malo ligature i skraenicama" (sl. 12, crt. 4 i 5).
14
U toku konzervatorskih radova na ivopisu 19801985. godine oslobo-
en je mermerni ktitorski natpis od zidne mase, sa severne i june strane,
a slova i mermerna ispolirana ploa paqivo su oieni od prqavtine
i krenog premaza i maltera. Natpis je fotografski snimqen i kalkiran u
R.1:1. Slova su isklesana kosim rezom, imaju dve gorwe i jednu duboku liniju
u sredini (sl. 12, crt. 4 i 5); naknadno su obojena crnom bojom, a pojedina
slova u poetku rei tamnocrvenom bojom. Najverovatnije je to uraeno 1850.
godine, kada je obnovqena i ivopisana crkva jer je na istovetan nain
ispisan ktitorski natpis na freski na zapadnom zidu naosa crkve.
Imajui u vidu da je mermerni ktitorski natpis ve publikovan sa do-
brim i tanim kalkom P. Popovia i S. Smirnova, on je predstavqen bez
uvodnog dela teksta (koji je bio sazidan i nepoznat i za kasnije istraiva-
e),
15
a slova su prikazana u punijoj liniji i sa mawim grekama u tanosti
87
drutva, kw. H (Skopqe 1933), 260261, sl. 910 (kalk natpisa); . B[okovi] B. V[ulo-
vi] J. N[ekovi], M. V[ulovi] Z. S.[imi-Milovanovi], Manastir Nikoqe kod a-
torwe, Arheoloki spomenici i nalazita u Srbiji, kw. , Centralna Srbija, SAN, Graa, kw.
H, Arheoloki institut, kw. 3 (Beograd 1956), 151153, sl. 122126 i 127 (kalk natpisa), sl.
128 (stara fotografija).
12
Profilacija je ista kao i na dovratnicima, dowi deo praga je na oko 0,50 m, u odnosu
na nivo ulaza iz HH veka.
13
. Mano-Zisi, nav. delo, sl. 910 (kalk-kopija i fotografija); G. Tomovi, Morfologi-
ja irilikih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 104, br. 101, sl. 101, tab. H, sa mawim gre-
kama u itawu sa kalka natpisa S. Smirnova.
14
Natpis je kalkiran, up.: P. Popovi i S. Smirnov, nav. delo, 260261, sl. 10. Ovaj kal-
kiran natpis donose i kasniji istraivai u svojim radovima (sa istim grekama, bez terenske
provere).
15
G. Babi, Drutveni poloaj ktitora, 148149, sl. 7, 19 i 20 (fotografski snimak
pre konzervatorskih radova). Ktitorski tekst je prikazan nepotpuno, sa napomenom u radu: Ni-
skraenica slova i znakova interpunkcije; natpis se donosi u dopuwenom
vidu:
1. red. + IVOLNIEM WCA I POSPENM SNA I SVR-
ENEM STGO
2. red. DHA MLOTIY I LYBOVNY I S BLGOSLOVENIEM SJDA
SE SI ST I BTVEN HRAM V IME STGO I SLAVNAGO VE
3. red. LIKAGO ARHJEREA I YDOTVORCA NIKOLI V DN BLGO-
STIVAGO I HRSTOLYBJVAGO I PRSLAVNAGO VELIKAGO GNA DESPO-
TA STE
4. red. FANA SAMODRCA VSM SRBSKM EMLM I PO-
DUNAVY I UGROM I EST BLGARSKE EML I BOSANSKE I ARBA-
NASOM I POMO
5. red. RIY S TROUDOM I WTKUPOM VRNAGO VLASTELINA
GNU DESPOTU NIKOLE DORNOVIK DA MU E V BLEN POKOI I
VN PMET I DA MU E
5. red. POMOXNIK V DN STRANAGO SUDIXA HVA V LTW
C L G INDIKTIWNA.
16
= + IVONIEM W(T)CA I POSPENM S()NA I SVR-
ENIEM S(VE)T(A)GO D(U)HA M(I)LO(S)TIY I LYBOVIY I S BL(A)-
GOSLOVENIEM SDA SE SI S(V)T I B(O)()STV()N HRAM
V IME S(V)T(A)GO I SLAVNAGO VE(LIKA)GO ARHJEREA I YDOTVOR-
CA NIKOLI V DN BL(A)GOSTIVAGO I HR(I)STOLYBVAGO I PR-
SLAVNAGO VELIKAGO G(OSPODI)NA DESPOTA STEFANA SAMODRCA
VSM SRBSKM EMLM I PODUNAVY I UGROM IEST BLGAR-
SKE EML I BOSNSKE I ARBANASOM I POMORIY S TROUDOM I
WTKUPOM VRNAGO VLASTELINA G(OSPODI)NU DESPOTU NIKOLE DO-
RNOVIK() DA MU E V BL(A)EN POKOI I VNOU PAMET I
DA MU E POMOXNIK V D(E)N STRANAGO SUDIXA H(RISTO)VA V
LTO C LG (7933=1425) INDIKTIWNA (crt. 45, sl. 12).
Ktitorski tekst u slobodnom prevod na savremeni jezik glasi: + Izvo-
qewem O(t)ca i Pospeewem S(i)na i Savrewem S(ve)t(a)go D(u)ha M(i)-
lo(s)tijo i Qubovniju i s Bl(a)- gosloveniem S(a)zida se ovaj S(ve)ti i
B(o)anstveni hram u ime S(ve)t(a)go i Slavnago Velikago Arhierea i udo-
tvorca Nikoli u dane (vreme vladavine) Bl(a)goastivago i Hristoqubivago
i Preslavnago Velikago G(ospodi)na Despota Stefana Samodrca Svih Srp-
skim Zemqama i Podunavqa i Ugrom i Delom Bugarske Zemqe i Bosanske i
Arbanasom i Pomorju. S trudom i otkupom vernago vlastelina G(ospodi)nu
RADOMIR PETROVI *
88
ta od starog ivopisa nije ouvano, a ni izvori, koliko nam je poznato, ne pruaju mogunost
obavetewa o ovom ktitoru" (Dorjenovia prim.: R. P.), pogreno itawe prezimena, treba:
Dorenovia!
16
Ktitorski natpis prikazali smo po redosledu ispisanih redova i naem terenskom
kalku; R. Petrovi, Mermerni spomenik u Glavi sa natpisom o smrti despota Stefana Lazare-
via, Despot Stefan Lazarevi u nauci, istoriji, kwievnosti i umetnosti, Dani srpskog
duhovnog preobraewa H (Despotovac 2009, u tampi). Mermerni natpisi u Glavi (Marko-
vac) i u Gorwoj atorwi uraeni su od belog studenikog mermera (majdana), rad su istog
pisara i majstora klesara (morfoloki oblik slova je isti).
Despotu Nikole Dorenovia, da mu je v Bl(a)eni Pokoj i Veni Pomen i
da mu je Pomonik u D(a)n Stranago Sudita Hristova. Godine 1425, in-
dikton.
Prezime ktitora Nikole kod starijih istraivaa italo se kao: DOR-
NOVIK, to jest, Nikole Dorjanovia,
17
ili Nikola Dorenovi.
18
Meutim,
u toku istraivakih radova na zapadnom zidu priprate i iewa ovog
mermernog ktitorskog natpisa pronaeno je jedno spojeno slovo u Nikoli-
nom prezimenu, to donekle mewa dosadawa itawa ovog teksta. Iza rei
ktitora Nikole slovo je spojeno u ligaturi uz vrh slova N; prema tome,
dobija se novo znaewe u prezimenu: umesto Dorjanovi, Dorenovi, glasi:
DORNOVIK = Dorenovia (sl. 1113, crt. 45). Kao ktitor crkve Sv.
Nikole u Gorwoj atorwi, vlastelin Nikola Dorenovi bio je verovatno
naslikan u crkvi, gde se nalazio wegov grob.
19
Moda je bio naslikan sa
svojom enom i jo nekim lanom porodice? A kao verni vlastelin gospodi-
nu despotu Stefanu" Nikola Dorenovi je svakako traio da se naslika
vladar Gospodin Despot Stefan Lazarevi.
20
Po svim izgledima, u crkvi
Sv. Nikole se 1425. godine ve nalazio grob za ktitora Nikolu Dorenovi-
a, to se da zakquiti, jer od svog imewaka Sv. Nikole kojem je posvetio
crkvu: SI SVET I BOASTVEN HRAM V IME SVETAGO I
SLAVNAGO VELIKAGO ARHJEREA I YDOTVORCA NIKOLI" on oekuje
da mu bude u crkvi: DA MU E V BLAEI POKOI I VNOU PA-
MET", a posebno: I DA MU E POMOXNIK STRANAGO SUDIXA
HRISTOVA". Neobino Nikolino prezime Dorenovi u osnovi je Reno =
Reka. Sredwovekovni pomen REKE odnosi se na deo Petruke oblasti, de-
sni deo obale Morave sa slivovima reka Ravanica, Crnica i Jovanovaka
reka, sve do upe Zagrlate, gde je upa Kruilnica, koja se od reke Save po-
miwe kao predeo Reke, kao deo tekovina Nemawine srpske drave.
21
Slikawe scene Deizisa u lineti portala, sa delom zavrnog teksta sa
pomenom blaeni pokoj i vena pamet", to u sutini znai da je u vreme
zavretka gradwe, oslikavawa crkve Sv. Nikole i klesawa slova na ktitor-
89
17
Zapisi i natpisi , 238; G. Tomovi, nav. delo, 127; G. Babi, nav. delo, 148149, sl. 20
(pre slikarsko-konzervatorskih radova); S. N. Smirnov, Kolekc kop starh nadpise v
serbskih cerkavah. Sbornik Russkago arheologieskago obestva v Korolevstv Ygoslavi. Tom
. Blgrad 1940, 109, 112 (tano ita: Dorunovika")!
18
M. Al. Purkovi, Knez i despot Stefan Lazarevi, Beograd 1978, 29 (starija litera-
tura).
19
Grob ktitora nije otkriven u naosu crkve prilikom arheolokih radova pod rukovod-
stvom D. Madasa, arheologa iz Zavoda za zatitu spomenika kulture Kragujevca.
20
Ktitor Nikola Dorenovi je najverovatnije bio sahrawen u jugozapadnom delu naosa,
gde se, po svojoj prilici, nalazila wegova ktitorska kompozicija i mermerni sarkofag. U radu
V. R. Petkovia, Manastiri u umadiji, 48, pogreno se navodi da je crkva sauvala tragove
lika despota Stefana Lazarevia". Meutim, moemo da pretpostavimo da je u vreme ivopisa-
wa crkve figura despota Stefana Lazarevia bila naslikana. Kasnije i sam V. R. Petkovi vi-
e ne navodi ovu tvrdwu, up.: Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, 220, ne-
go istie da se u crkvi nije sauvao prvobitni ivopis.
21
R. Trikovi, uprija i sredwe pomoravqe do prvog srpskog ustanka. Boj na Ivankovcu
1805, Beograd 1979, 93, nap. 36 (starija literatura); R. Proki, Sredwovekovna arhitektura Pe-
truke oblasti, Zavod za zatitu spomenika kulture, Kragujevac 1986, 18.
skom natpisu verni vlastelin Nikola Dorenovi ve bio sahrawen u svojoj
zadubini, a od patrona i imewaka Sv. Nikole se moli da: mu je pomonik
na Stranom sudu". Ova molitva sa freskom Deizisa iz atorwe, ikono-
grafski je deo Stranog suda. Biograf despota Stefana Konstantin Filo-
zof pomiwe slini ikonografski Deizisni in, koji se kasnije dogodio u
vreme smrti despota Stefana 19. jula 1427. godine, sa drvoreznim tampa-
nim ikonama iz Saborne crkve u Beogradu, koje je oluja iz crkve digla u va-
zduh po redosledu mesta kao po inu koji e biti prilikom drugog dolaska".
22
U potrazi za identifikacijom ktitora Nikole Dorenovia u istorijskoj
nauci, ova linost je jo nepoznata (kao i sa pogreno itanim prezime-
nom Dorjanovi ili Dorenovi). Istina, u istorijskim izvorima postoji
nekoliko imena Nikole, ali bez prezimena Dorenovi.
23
Moda u wegovom
prezimenu prefiks DO-RENOVI oznaava severniji deo do velike reke
Save, u koji je ulazila i Rudnika oblast, i deo dvorca Nekudim u kojem su
povremeno boravili u lovu na divqa despoti Stefan Lazarevi i ura
Brankovi.
RADOMIR PETROVI *
90
22
M. Al. Purkovi, Knez i despot Stefan Lazarevi, 134; D. Medakovi, Jedno zanimqivo
mesto u biografiji despota Stefana Lazarevia, Zbornik za drutvene nauke Matice srpske,
kw. 1314 (Novi Sad 1956), 301303; isti, Grafika srpskih tampanih kwiga HH veka,
SAN (Beograd 1958), 64 (drvorezne ikone tampane na hartiji).
23
. Danii, Rjenik iz kwievnih starina srpskih, kw. (Beograd 1975), 160.
91
Sl. 1. Novootkriveni ivopis i stariji patos u oltarskom prostoru iz H veka,
detaq, sonda na dubini oko 0,50 cm, crkva Sv. Nikole, Gorwa atorwa.
Snimio: R. Petrovi, 1979. god.
RADOMIR PETROVI *
92
Sl. 2. Novootkriveni ivopis iz H veka, oltarski prostor, severoistoni zid.
Slikarsko-konzervatorske sonde iz 1986. godine. U gorwim partijama je slikarstvo
iz 1850. godine. Beli brojevi obeleavaju redosled oteenih figura iz H veka.
93
Sl. 3. Novootkriveni ivopis iz H veka, oltarski prostor, jugoistoni zid.
Slikarsko-konzervatorske sonde iz 1986. godine. U gorwim partijama je
slikarstvo iz 1850. god.
RADOMIR PETROVI *
94
Sl. 4. Sluba arhijereja, nepoznati arhijereji, . zona (dim.: 1.45 h 100 m),
severoistoni deo zida oltarskog prostora iz H veka (br. 2 i 3).
95
Sl. 5. Sluba arhijereja, nepoznati arhijerej (dim.: 90 h 50 cm), . zona,
severoistoni deo zida oltarskog prostora iz H veka (br. 4).
RADOMIR PETROVI *
96
Sl. 6. Sluba arhijereja, nepoznati arhijerej i akon (dim.: 85 h 90 cm), . zona,
(br. 10 i 11). Snimio: R. Petrovi, 1986. god.
97
Sl. 7. Ornamentika zavesica u soklu (dim.: 65 h 50 cm), detaq,
ispod bordure, u podnoju figure arhijereja, H vek.
RADOMIR PETROVI *
98
Sl. 8. Zapadni zid priprate iz H veka, konzervatorska sonda
na zidu zvonika iz HH veka, crkve Sv. Nikole
u Gorwoj atorwi. Snimio: R. Petrovi, 1987. god.
99
Sl. 9. Sv. Simeon Stolpnik, detaq, scene Deizisa iz H veka.
Lineta, zapadni zid priprate, crkva Sv. Nikole u Gorwoj atorwi.
RADOMIR PETROVI *
100
Sl. 10. Novootkriveni dowi deo profilisanog mermernog praga iz H veka
(na dubini oko 50 cm), zapadni portal priprate crkve Sv. Nikole
u Gorwoj atorwi. Snimio: R. Petrovi, 1987. god.
101
Sl. 11. Novootkrivena patronska nia sa ktitorskim tekstom iz H veka
(sonda oko 90 cm), zapadni zid crkve Sv. Nikole u Gorwoj atorwi.
RADOMIR PETROVI *
102
Sl. 12. Novootkriveni Deizis u lineti, poprsja: Sv. Nikola, Hristos i Bogorodica.
Iznad wih u vencu je biqna ornamentika sa trostrukim trouglima iz H veka
(sonda na desnoj strani, iznad Bogorodice) i cikcak (iz HH veka)
iznad Sv. Nikole i Hrista. Zapadni zid crkve Sv. Nikole u Gorwoj atorwi.
103
Sl. 13. Ktitorski mermerni natpis (ragastov) iz 1425. godine. U gorwem desnom
uglu je konzervatorskom sondom osloboen deo poetnog dela ktitorskog teksta.
Zapadni zid priprate, crkva Sv. Nikole u Gorwoj atorwi.
RADOMIR PETROVI *
104
Sl. 14. Crkva Sv. Nikole, juni zid naosa i priprate, stariji zid
iz H veka i mlai zid iz HHH veka (omalterisan).
Ekipa slikara konzervatora sa prof. Sretenom Petkoviem (u poseti).
105
Crte 1. Novootkriveni ivopis iz 1425. godine. Sluba arhijereja, aneli
i asna trpeza sa agnecom Hristom. Zidne slike arhijereja iz 1850. godine.
Crkva Sv. Nikole, Gorwa atorwa. Crte: R. 1:10, R. Petrovi, 1985. god.
Crte 2. Rekonstruisani novootkriveni ivopis iz 1425. godine. Sluba arhijereja,
aneli i asna trpeza sa agnecom Hristom. Crkva Sv. Nikole, detaq,
oltarski prostor. Gorwa atorwa. Crte: R. 1:10, R. Petrovi, 2007. godine.
RADOMIR PETROVI *
106
Crte 3. Zapadni zid priprate, sonde istraivawa u zidu kule
zvonika iz 1817. god. Dvospratna visoka kula zvonara svojim zi-
dom je zatrpala linetu sa freskama Deizisa i deo mermernog kti-
torskog teksta (a) iz 1425. god. Usled velikog pritiska zidne ma-
se dowi deo mermernog profilisanog praga napukao je na vie
mesta (konzervatorski je preventivno zatien i istraen, a
potom ponovo zatrpan). Crkva Sv. Nikole, Gorwa atorwa. Cr-
te: R. 1:10, R. Petrovi, 1988. god.
107
Crte 4. Mermerni ktitorski natpis vlastelina Nikole Dorenovia iz 1425. god.
Zapadni zid priprate, crkva Sv. Nikole, Gorwa atorwa.
Crte: R. 1:1, R. Petrovi, 1979. god.
Crte 5. Grafiki redosled odvojenih rei ktitorskog mermernog natpisa
iz 1425. god. Zapadni zid priprate, crkva Sv. Nikole, Gorwa atorwa.
Crte: R. 1:10, R. Petrovi, 1979. god.
Radomir Petrovi
NEWLY DISCOVERED FRESCOES AND A FOUNDER INSCRIPTION
FROM 1425 IN GORNJA ATORNJA
Summary
The Church of St. Nikola in Gornja atornja is known in science primarily because of
the famous inscription from 1425 engraved in marble on the portal of the parvis, for the fres-
coes in the parvis dating in the 17
th
century and for the frescoes and the iconostasis from
1850. The church was demolished during the Turkish invasion in the Rudnik region, which is
the location in close vicinity to the Church of St. Nikola in the village of Gornja atornja.
During the conservatory work on this monument fragments of paintings were discovered
that date from the time of the construction of the church in the 15
th
century. This newly dis-
covered fragmented painting in the altar was pierced with an adze in order to add new mortar
and wall paintings in the 19
th
century. Iconographically speaking, we can recognize lower
parts of the archbishop's service, in the middle there is the Holy Table with the Holy Bread
and two of the Lord's angels bowing to it. Iconographically and artistically speaking, the
author of this piece found an artistic connection with one of the zographs who painted the
endowment of the Holy Trinity in Manasija, whose founder was Serbian Despot Stefan Laza-
revi (construction ended around 1418), because the founder Nikola Doreinovi's inscription
on the marble portal from 1425 says that he was "the faithful lord of Despot Stefan".
The second part of the paper is dedicated to the conservatory discoveries of the frescoes
of the deisus with the busts of St. Nikola, Jesus and Mother of God on the west side of the
parvis, which were built later because of the erection of the marble belfry. While I was
cleaning the marble founder's inscription I noticed that his surname had a ligature between
letters N and , which gave a more precise reading of the surname: Dorenovi Nikola, and
not Dorjanovi or Dorenovi, as previous researchers interpreted it.
RADOMIR PETROVI *
108
UDC 75.071.1:929 Orfelin J.
MIROSLAVA KOSTI
Rodu i Obestvu
Crte naslovne strane Istorije Jovana Rajia
rad slikara Jakova Orfelina
SAETAK: Prvi datovani, ali ne i potpisani rad Jakova Orfelina,
vodeeg majstora kasnobaroknog eklekticizma koji je svojom linou i de-
lom dao duhovni peat naoj kulturi epohe prosveenosti, nastao je dve go-
dine po wegovom upisu na Akademiju Jakoba mucera u Beu, 1768. Ueni
teolog i istoriar Jovan Raji angaovao je Orfelina za izradu crtea
naslovne strane Istorije raznih slovenskih narodov, najpae Bolgar, Horva-
tov i Serbov. Crte se nalazi u originalnom rukopisu Istorije koji se u-
va u Patrijarijskoj biblioteci Srpske pravoslavne crkve. Prema wemu je
raena grafika za Rajievu tampanu kwigu Istorije 1794.
U konetu naslovne strane Jakov Orfelin se oslawa na frontispis
Jordanove kwige De originibus Slavicis, tampane u Beu 1745. Na sredini
kompozicije je zarubqena piramida kojoj je kao alegoriji dato centralno
mesto. Pored we nacrtane su figure slovenskih ratnika. Crte, pored
umetnikove spreme i obuenosti da odgovori zahtevima postavqenog zadat-
ka, odraava odreena shvatawa uenog teologa. Orfelin je svojim crta-
kim mogunostima samo ostvario zamisao slavnog istoriara. Idejno re-
ewe sloenog naslovnog lista osmislio je sam Jovan Raji, koji je potpu-
no vladao univerzalnim alegorijsko-amblematskim jezikom svoga vremena,
koji je slono povezivao re i sliku. U delima je upotrebqavao amblem kao
pogodno sredstvo za moralnu edukaciju, i ima pounu, praktino korisnu
funkciju.
KQUNE REI: Jovan Raji, Jakov Orfelin, Istorija, istorinost,
ars emblematica
Prvi datovani, ali ne i potpisani rad Jakova Orfelina, vodeeg maj-
stora kasnobaroknog eklekticizma koji je svojom linou i delom dao du-
hovni peat naoj kulturi epohe prosveenosti,
1
posebnom razdobqu u raz-
109
1
Osnovne studije i monografski pregledi o Jakovu Orfelinu: D. Medakovi, Jakov Orfe-
lin, Srpski slikari, Beograd 1968, 7380; Isti, Srpska umetnost u H veku, Beograd 1986,
116126; M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 114118; M. Lesek, Rado-
voju srpske umetnosti sa kraja 18. i poetka 19. veka, nastao je dve godine po
wegovom upisu na Akademiju Jakoba mucera 1766.
2
Ueni teolog i istori-
ar Jovan Raji angaovao je Orfelina za izradu crtea naslovne strane
Istorije,
3
smatrajui ga umetnikom pouzdanog znawa, kadrim da odgovori we-
govim visoko postavqenim zahtevima.
Crte se nalazi u originalnom rukopisu Istorije koji se uva u Patri-
jarijskoj biblioteci Srpske pravoslavne crkve. Na sredini dowe ivice
ispisana je 1768. godina, koja se smatra godinom nastanka ilustracije,
4
ali
mogue je da se ona odnosi i na vreme kada je Raji zavrio svoje delo.
5
Pre-
ma crteu raena je grafika za Rajievu tampanu kwigu Istorije 1794, sa
izvesnim izmenama. Na grafici nema godine, ali u dowem levom uglu pri-
likom gravirawa Johan Georg Mansfeld je naveo ime autora nacrta, Jakova
Orfelina, i svoje kao gravera. Na osnovu tog podatka crte je pripisan Ja-
kovu Orfelinu.
6
Bogoslovski pisac, pitomac Kijevske duhovne akademije, Jovan Raji,
autor je prve obimne tampane istorije Srba, dela izuzetno znaajnog u
stvarawu nae savremene istoriografije,
7
kwievnosti i nacionalne samo-
svesti. Sluei se koncepcijom Pavla Ritera Vitezovia, ostvarenom u de-
lu Serbia illustrata, sive de ortu et interitu Regni Syrblorum, i nacrtom koji je
mitropoliji 1728. godine podneo slovaki pisac Jan Tomka Saski, s predlo-
gom da napie istoriju Srba, Jovan Raji je izmeu 1757. i 1768. sastavio
svoju Istoriju raznih slovenskih narodov, najpae Bolgar, Horvatov i Serbov na
osnovu temeqnih arhivskih istraivawa, i uz oslonac na Il regno degli Slavi
dela Mavra Orbina i Hronike grofa ora Brankovia.
8
U svom irokom
sveslovenskom patriotizmu, Raji je, u skladu sa baroknim panslavizmom
svojih prethodnika u srpskoj i hrvatskoj istoriografiji, ija je jasna tewa
MIROSLAVA KOSTI *
110
vi Jakova Orfelina u Sremu, Umetnika batina u Sremu, , Sremska Mitrovica 2004, 253
273; M. Kosti, Jakov Orfelin i wegovo doba, rukopis doktorske disertacije odbrawene na Fi-
lozofskom fakultetu u Beogradu, Beograd 2006.
2
Iz protokola beke likovne Akademije za godine 17661784. saznaje se da je Jakov Orfe-
lin 1. jula 1766. primqen na studije. V.: K. Ambrozi, V. Risti, Prilog biografijama srpskih
slikara HHH veka, Zbornik radova Narodnog muzeja, , Beograd 1959, 417.
3
N. Radoji, Srpski istoriar Jovan Raji, Beograd 1952, 7778; Istorija raznih slaven-
skih narodov naipae Bolgar, Horvatov, i Serbov iz tmi zabvenija izjatija i vo svet istorieskii
proizvedenaja Ioanom Raiem, , Be 17941795.
4
P. Vasi, Crte Jakova Orfelina za Istoriju Jovana Rajia, ZLUMS 12, Novi Sad
1976, 267270.
5
V. Kowikui, Marginalije uz srpsku grafiku H i HH veka, Sveske Drutva istori-
ara umetnosti SR Srbije, godina H, broj 18, Beograd 1987, 7281.
6
D. Davidov, Srpska grafika H veka, Novi Sad 1978, 411.
7
S. irkovi, Rajieva Istorija" i poeci moderne srpske istoriografije, Letopis Ma-
tice srpske, god. 170, kw. 453, sv. 4, Novi Sad 1994, 528536.
8
Mavra Orbina Raji koristi posredno, najpre ruski prevod, koji je po nalogu Petra Ve-
likog sastavio i izdao u Sanktpeterburgu 1722. Sava Vladislavi, spajajui pritom ime i pre-
zime Orbina u jednu celinu. Raji nije uoio greku i ovaj prevod smatrao je posebnim izvo-
rom, koji zove Mavrourbin", dok je pravoga Orbina uzimao za drugi izvor, znajui ga preko
mnogih autora, u prvom redu po Hronikama ora Brankovia. V.: R. Marinkovi, Rajieva ver-
zija legende o upi Qubomir, Jovan Raji, ivot i delo, Beograd 1997, 6986.
istaknuta ve u naslovu, pokuao da svojom istorijom obuhvati sudbinu Slo-
vena,
9
da stvori univerzalnu istoriju",
10
novi koncept zasnovan na Volte-
rovoj sintagmi, koju je on i uveo, philosophie d'histoire.
11
Ostvario je delo
koje poiwe kao istorija svih Slovena, a osobito Junih i Rusa, nastavqa
se kao istorija srpskih zemaqa, a naroito Rake, i zavrava kao istorija
Srba u Vojvodini".
12
* RODU I OBESTVU
111
9
M. Pavi, Raawe nove srpske kwievnosti, Beograd 1983, 9093.
10
U pismu svome ueniku mitropolitu Stratimiroviu od 22. 10. 1796, on pomiwe uni-
verzalnu istoriju". V.: K. Maricki-Gaanski, Jovan Raji o srodnosti naroda, Jovan Raji, i-
vot i delo, 119125.
11
R. G. Collingwood, The Idea of History, Oxford, Univ. Press, 1976, 1, 113.
12
N. Radoji, Srpski istoriar Jovan Raji, 92.
Jakov Orfelin,
Crte za naslovnu stranu
Istorije Jovana Rajia
U 17. i 18. veku irom Evrope dolazi do buewa interesovawa za isto-
riju i sudbinu slovenskih naroda, posebno Junih Slovena. To interesova-
we poniklo je iz eqe da se osmanska vojna sila zaustavi i istisne iz Evro-
pe uz pomo porobqenih hriana na Balkanu, koji tokom ova dva stolea
sve ee ustaju protiv turske vlasti, ukquujui se u pokrete evropskih dr-
ava uperene protiv Osmanskog carstva. U tim nastojawima Srbima je dode-
qivana bitna uloga, a to je imalo za posledicu porast zanimawa za srpsku
prolost.
13
Iz tog raspoloewa izniklo je i delo Mavra Orbinija, na Zapa-
du kquno za razumevawe srpske istorije. Orbinijeva uvena istorija slo-
venskog kraqevstva predstavqa temeqe srpske barokne istoriografije, for-
mira shvatawa niza srpskih pisaca ove epohe i sankcionie uvoewe na-
rodnog predawa i usmene kwievnosti u red istorijskih izvora.
14
Narodi pod turskom vlau nali su mesto u slovenskom svetu i obno-
vili svoje istorijske tradicije i znawa. U 17. stoleu budi se kod srpskih
pisaca i publike iroko interesovawe za sopstvenu prolost, koje u sebi
nosi uporedo sauvanu batinu sredweg veka, tradicionalno istorijsko
predawe i odbleske moderne istoriografske misli Evrope, od eruditskog
baroka do prosveenog racionalizma".
15
Srpska istoriografija 17. i 18. veka
nalazila je uzore u baroknoj istoriografskoj misli Zapada, ali je koristila
i domae kwievno naslee aktuelnog trenutka i ranijih vremena. Glavno
delo zapadne istoriografije, uvena istorija crkve ezara Baronija, /Anna-
les ecclesiastici, Rim 15881607/, pisana sa pozicija protivreformacije, bi-
lo je pristupano i veoma popularno meu srpskim piscima. U 18. stoleu
delo Baronijusa, u ruskoj verziji petrovske epohe prema poqskoj preradi Pe-
tra Skarge, rektora jezuitskog kolegijuma u Vilni i predvodnika poqske
posttridentske reformacije, ima mitropolijska biblioteka u Karlovcima, a
Gavril Stefanovi Venclovi ga prevodi u dva maha.
16
Porast interesovawa za slovenska pitawa na granicama Evrope uslovio
je da se i srpski pisci u baroknim vremenima ukquuju u ire okvire ju-
noslovenske istoriografije, poklawajui posebnu pawu istoriji sop-
stvenog naroda.
17
Istorija nije shvatana samo kao svedoanstvo slavne pro-
losti Srba i wihove drave, nego je bila u slubi budunosti naroda, u
neprekidnim nastojawima da izbegne unijaewe u austrijskoj imperiji, da mu
pomogne da opstane pod turskom okupacijom. Srpski istoriografi su se tru-
MIROSLAVA KOSTI *
112
13
A. Anal, Nekoliko pitawa slovenskog baroka, Prilozi za kwievnost, kw. HH, sv.
12, Beograd 1959, 23.
14
N. Radoji, Srpska istorija Mavra Orbinija, Beograd 1950; R. Samarxi, Mavro Orbin:
Kraqevstvo Slovena u razvitku srpske istoriografije, Pisci srpske istorije, Beograd 1976,
727; G. Brogi Bercoff, L'historiographie dans l'arie dalmato-croate et serbe, Zapadnoevropski barok
i vizantijski svet, Zbornik radova sa naunog skupa, Beograd 1991, 175190.
15
Uporedni komentar Radovana Samarxia, Sabrana dela Vuka Karaxia, kwiga osma, Da-
nica, Beograd 1969, 761.
16
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 226.
17
M. Pavi, Raawe nove srpske kwievnosti, 8193.
dili da u Evropi pokrenu svest o potrebi zajednike borbe hrianskih dr-
ava za osloboewe porobqenih naroda. Upravo je istorija u wihovim deli-
ma imala tu orijentaciju, naglaavajui znaaj i ugled srpskih i drugih en-
titeta pod osmanskom vlau. Gotovo bez izuzetka, dela srpske istoriogra-
fije 17. i 18. veka pisana su kao memorijalni akti vladarima irom Evrope
o istoriji i stawu Srba i drugih hriana u turskoj carevini, s predlozi-
ma o nainu wihovog najlakeg i najbreg osloboewa".
18
Koncepcija Istorije Jovana Rajia povezana je sa delima srpske barokne
istoriografije u kojoj je uloga istorije, koja je u tim vremenima bivala i
funkcija politikopravnog prirunika za odbranu privilegija jednog naro-
da", stavqena u slubu budunosti srpskog entiteta. Istorija je stilski i
kompozicijski, po nainu prikazivawa, imala slinosti sa delima nasta-
lim na Zapadu u 17. stoleu, vie nego sa onima nastalim u vremenu kada je
dovrena i tampana.
19
Jovan Raji je svoju Istoriju sastavio u jednu celinu nizom predgovora,
uvodnih razmatrawa i opasaka o iznetom tekstu, sasvim u duhu barokne eru-
ditske istoriografije Zapada, ali i srpske kwievnosti.
20
U wegovom delu
prisutni su otmeni racionalizam i uena prosveta", tragovi pretprosve-
titeqskog doba, na zapadu klasinoga, s negovawem nauke radi we same i
radi uskoga kruga prosveenih".
21
Taj kult nauke imao je korena, ne u naeli-
ma epohe prosveenosti, nego u baroknom enciklopedizmu koji je uticao, po-
sredstvom ukrajinske literature, poetkom 18. veka na srpske pisce, nagla-
avajui izuzetni znaaj nauke i prosveivawa.
22
Istorija Jovana Rajia, s obzirom da je ostala u rukopisu skoro tride-
set godina, doivela je, pre nego to je izmeu 1794. i 1795. u etiri kwige
izdata u Beu, stilske i ideoloke prepravke u duhu zahteva ukusa i potreba
jednog novog doba. Stojan Novakovi, izdava, preinaio je ruskoslovenski u
slavenoserbski, a Raji je u spis uneo pohvale nauci, potrebi kolovawa
najirih masa, modernom organizovawu drave, i uenom 18. veku".
23
Pored
svih prepravki Istorija je ostala organski deo srpske barokne istoriogra-
fije", nije postala delo nove prosvetiteqske ideologije.
24
U trenutku wenog
izlaska iz tampe Simeon Pievi pie svoju istoriju, ali sa sasvim
novih idejnih pozicija. On se istorijskim iwenicama ne obraa stranim
dravama i vladarima, shvatajui da oni nita ne mogu doprineti u borbi
za osloboewe Srba od osmanske vlasti. Svojom istorijom obratio se sop-
stvenom narodu i napisao je iskquivo za interne potrebe, oseajui da taj
* RODU I OBESTVU
113
18
Isto.
19
20
P. Julinac, Kratkoe vvedenije v istoriju proishodenija slavenoserbsskogo naroda, Vene-
cija 1765. V.: M. Pavi, Istorija srpske kwievnosti baroknog doba /H i H vek/, Beograd
1970, 50.
21
Isto.
22
M. Pavi, Raawe nove srpske kwievnosti, 213237.
23
M. Pavi, Istorija srpske kwievnosti baroknog doba, 338352.
24
narod i sam poseduje dovoqno snage da se izbori za nezavisnost. Tog trenut-
ka kada je bila napisana jedna istorija okrenuta toj novoj publici, istoj
onoj koja e voditi i finansirati srpsku revoluciju 1804, sa srpskom ba-
roknom istoriografijom bilo je svreno."
25
Mada su se i Rimokatolika i Pravoslavna crkva kao glavni nosioci
barokne kulture u utvrivawu i sprovoewu slikarskih programa oslawale
na izuzetno bogato svetootako predawe, u pravoslavnim sredinama ovoga do-
ba uoeno je naglaeno vraawe vlastitoj prolosti i umetnikoj batini,
to je posebno bilo istaknuto u srpskoj umetnosti. Poetika baroknog sli-
karstva bila je vezana za tradiciju kao odraz traene retrospektivnosti,
to je kao pojava bilo prisutno i u zapadnoevropskom baroku.
26
Istorinost
srpske barokne kulture, wene umetnosti i slikarstva, uslovqena je dvojnom
funkcijom mitropolijske vlasti, duhovnom i svetovnom. U verskim progra-
mima Karlovake mitropolije insistiralo se na nacionalno-politikoj po-
zadini; politikim argumentima branili su se verski interesi, za razliku
od Rimske crkve, kojoj to u wenim univerzalnim namerama nije bilo bitno,
te stoga nije izjednaavala dravnu i crkvenu istoriju. U borbi za ouvawe
tradicije sopstvene crkve istorija vie nije bila shvatana kao boanska,
nego kao istorija vlastite crkve i vlastite drave. Weno oivqavawe u
skladu sa potrebama barokne sklonosti ka pounosti trebalo je da snagom
primera poslui sadawosti. Ona je stavqena u funkciju obnove, tumaewa
i proslavqawa sadawosti. Istorija se posmatra kao exemplum svog poli-
tikog delovawa. Poznavawe prolosti bilo je nain da se u kritikim
trenucima istorije ouvaju sopstveni istorijski interesi".
27
I Jovan Raji
svojim istorijskim delom, svojim sveslovenskim patriotizmom, jer dra-
va poiva na politikim vrlinama svojih podanika izraenih u patrioti-
zmu i ideologizovawem istorije brani tadawe versko-politike intre-
se. U tim okvirima treba tumaiti i likovna reewa u wegovoj Istoriji.
Rajievo delo, u kojem tradicija ima znaewe istorijske istine, obja-
vqeno u vreme formirawa graanskog nacionalizma kod ugarskih Srba, i-
rom e otvoriti vrata u minule vekove srpske prolosti. Dositej i drugi
srpski intelektualci, eqni znawa o prolosti svoga naroda, tek su kroz
to delo mogli da sagledaju mnoge dogaaje i linosti, ranije nepoznate ili
znane uglavnom samo iz narodne tradicije, da ih sagledaju u wihovom pravom
istorijskom svetlu i nacionalnom znaewu".
28
Meutim, po svom duhu i ide-
MIROSLAVA KOSTI *
114
25
M. Pavi, Raawe nove srpske kwievnosti, Simeon Pievi, 561583; O Pievie-
voj istoriji, wenom odnosu prema publici, koncepcijama i razlikama u odnosu na istoriju Jo-
vana Rajia v.: Isti, Simeon Pievi /Od baroka do klasicizma/, Beograd 1966, 294303.
26
R. Wittkower, Art and Architecture in Italy 1600/1750, Harmondsworth Middelesex 1973, 139.
27
28
J. Dereti, Dositej i wegovo doba, Beograd 1969, 2627. Pre Rajieve Istorije srpski
intelektualci nisu imali jasnu predstavu o srpskoj prolosti. Hronike grofa ora Brankovi-
a ostale su netampane, a Julinev uvod u srpsku istoriju samo je bleda slika onoga to bi
trebalo da bude istorija".
jama Istorija se razilazila sa shvatawima koja su Dositej i srpski intelek-
tualci propovedali. Na prvom mestu u jeziku su videli smetwu, smatrali su
ga nepogodnim za irewe bogatih istorijskih znawa o srpskoj prolosti, a
Rajieve istorijske ideje i nain prikazivawa dogaaja i linosti smatrali
su bliim sredwovekovnim nego modernim shvatawima istorije.
29
Crte Jakova Orfelina za naslovnu stranu prvog toma Istorije, pored
umetnikove spreme i obuenosti da odgovori zahtevima postavqenog zadatka,
odraava i odreena shvatawa uenog teologa. Orfelin je svojim crtakim
mogunostima samo ostvario zamisao slavnog istoriara. Idejno reewe
sloenog naslovnog lista osmislio je sam Jovan Raji.
30
Prilikom pripre-
ma svojih radova za tampu, s obzirom da je kao ak Kijevske duhovne akade-
mije posedovao crtaka znawa, posebno ona povezana sa amblematsko-alego-
rijskim anrom, Raji je sam spremao predloke i crtee za bakrorezne
ilustracije.
31
Postupak sasvim u duhu i uobiajen u baroknom vremenu kada
su autori zamislili, pa zatim nacrtali, koneto naslovnih strana svojih
dela, da bi ih prilikom pripreme za tampu izvodili profesionalni umet-
nici. Tako je i Jakov Orfelin, prihvatajui se posla na izradi crtea, mo-
rao da potuje i sledi osnovnu zamisao Rajievog koneta.
32
U konetu naslovne strane Jakov Orfelin se oslawa na frontispis
Jordanove kwige De originibus Slavicis, tampane u Beu 1745. godine.
33
Na
sredini kompozicije je zarubqena piramida koja deli pejza sa brdima u po-
zadini na dva dela. Kao alegoriji dato joj je centralno mesto. Verovatno na
insistirawe Jovana Rajia, pored piramide su nacrtane dve figure staro-
slovenskih ratnika.
34
Na desnoj strani, oslowen na postoqe, stoji Sloven sa
lukom i strelom, dok drugi sedi na suprotnoj strani, u jednoj ruci dri ko-
pqe, a drugom pokazuje na natpis uklesan na piramidi. U gorwem delu: Rodu
i Obestvu, a na postoqu piramide naslov Rajievog dela: Hrabriht slaven-
skih narodov a naipae Bolgar Serbov i Horvatov Istora iz tm zabve-
n izta i maternim dalektom vo svt istorieski proizvedenna. Pri
dnu same piramide, sitnijim slovima ispisano je: Kn.G.V.& 10.st. 21. Uz do-
wu ivicu crtea je godina 1768.
35
Prema ovom crteu, kako je reeno, raena
je 1794. grafika za Rajievu tampanu Istoriju sa izvesnim izmenama koje
ukazuju na specifine okolnosti u kojima su nastala ova dva rada. Na pira-
midi se nalazi est grbova junoslovenskih naroda, a od dugog naslova na-
* RODU I OBESTVU
115
29
Isto.
30
M. Timotijevi, Alegorijske personifikacije Jovana Rajia na naslovnim stranama Teo-
logieskog tela, Jovan Raji, ivot i delo, 245.
31
Isto, 246247.
32
Isto.
33
N. Radoji, Srpski istoriar Jovan Raji, 78; V. Kowikui, Marginalije uz srpsku
grafiku H i HH veka, 74.
34
35
P. Vasi, Crte Jakova Orfelina za Istoriju Jovana Rajia, 267270, sl. 1; V. Kowi-
kui, Marginalije uz srpsku grafiku H i HH veka, 18, 72.
pisanog na crteu zadrane su dve rei: Rodu i Obestvu. Natpis ispisan
sitnim slovima pri dnu piramide je izgraviran, nema godine 1768, ali su
ugravirana, ispod ivice, imena autora nacrta Jakova Orfelina i gravera Jo-
zefa Georga Mansfelda.
36
Ve ranije u literaturi je ukazano da tekst ispisan na crteu, pri dnu
same piramide, ne moe povezati crte sa onim o emu Raji, i u rukopisu
i u kwizi, na citiranom mestu pie.
37
U Bibliji, u Prvoj kwizi Mojsijevoj,
glava H, paragraf 5, dakle obrnute numeracije, nalazi se tekst koji bi se mo-
MIROSLAVA KOSTI *
116
36
D. Davidov, Srpska grafika H veka, 411.
37
V. Kowikui, nav. delo, 73.
Rodu i obestvu. Bakrorez
Johana Georga Mansfelda iz
Istorije Jovana Rajia
gao dovesti u vezu sa crteom na naslovnoj strani Rajieve Istorije.
38
Iako
ovo povezivawe, temeqeno na osnovu Biblije izdate mnogo kasnije, deluje hi-
potetino, poznato je da je Jovan Raji u svojim delima upotrebqavao prven-
stveno ambleme koji su nastali na podlozi biblijskog teksta. To je sasvim
bilo u duhu sa wegovom namerom da svoga itaoca upotrebom kwige, prosveti
u smislu hrianskih vrlina. U takvim nastojawima konkretno, vizuelno
predstavqawe apstraktnih pojmova ili ideja veoma je cenio.
39
Predstava piramide postavqene na postament dosta je esta u evropskoj
grafici, slikarstvu i vajarstvu od 16. do 19. stolea. Kao simbolina forma
renesansne hijeroglifike, pribliavajui se obliku obeliska, pojavquje se
preko zbornika Iconologia ezara Ripe, u ranoj amblematskoj literaturi no-
sei znaewe vezano za ideju venosti i neprolaznosti slave.
40
Obe arhitek-
tonske forme, i piramida i obelisk, u amblematici i wenoj recepciji u
likovnim umetnostima, imale su isto znaewe. Wihovo postavqawe na ku-
bini postament poreklom je iz renesansne humanistike literature i iska-
zuje shvatawe o neraskidivoj i neprolaznoj povezanosti neba i zemqe, mate-
rijalnog i duhovnog sveta. Kod ovakvog tipa spomenika na postament se po-
stavqa natpis kojim su zapisana linost i dogaaj uzdizani iz istorijskog
zaborava u neprolazno vreme venosti".
41
U baroknim vladarskim propagandnim programima piramida postavqe-
na na postament zauzimala je veoma istaknuto mesto i bila je neizostavni
dokazni argument u svim delovima habzburke vladarske ideologije
42
i oda-
tle preuzeta i koriena u srpskoj baroknoj kulturi.
43
U tim okvirima moe
se tumaiti i crte Jakova Orfelina. Crte nije samo ilustracija nego,
proizlazei iz dela i tumaei ga, pokuaj da se vizuelno iskae wegova su-
tina, sloene idejne poruke i ueni pogled na svet, nadovezujui se na
zbornike barokne amblematike. O motivima nastanka svedoi natpis i sim-
bolina forma znana sredweevropskoj baroknoj umetnosti. Slava slovenskih
naroda istrgnuta je iz istorijskog zaborava". Staroslovenski ratnici, he-
roji, stavqeni su u funkciju aktuelnog politikog trenutka, u funkciju ob-
nove prolosti, snagom primera posluili su proslavqawu sadawosti.
Patriotizmom, herojskim vrlinama, linostima iz stare ili novije istori-
je, kroz qubav ko oteestvu i k rodu" ostavqajui neizbrisiv trag, sluili
su kao primeri koje treba podraavati.
* RODU I OBESTVU
117
38
Od wih se razdijelie ostrva narodna na zemqama svojim, svako po jeziku svojemu i
po porodicama svojim, u narodima svojim". V.: Isto.
39
N. Grdini, Emblemi u delu Jovana Rajia, Jovan Raji, ivot i delo, 233242.
40
M. Timotijevi, Crkva Svetog Georgija u Temivaru, Novi Sad 1996, 165. Piramida kao
simbol Slave vladara Gloria dei principi" nalazi se na jednoj ilustraciji u Rajievoj Istori-
ji. Prikazano je podnoje na koje je oslowen medaqon sa likom jednog vladara, navodno kraqa
Milutina. V.: D. Davidov, Srpska grafika H veka, sl. 402; V. Kowikui, Marginalije uz
srpsku grafiku H i HH veka, 7778.
41
M. Timotijevi, Crkva Svetog Georgija u Temivaru, 165.
42
F. Matche, Die Kunst im Dienst der Staatsidee Kaiser Karls VI. Ikonographie, Ikonologie und
Programmatik des Kaiserstils", Berlin New York 1981, 108, 331, 395.
43
M. Timotijevi, nav. delo, 165.
Propagirawe patriotizma, vrednosti formirane u protonacionalnom
periodu, meu srpskim narodom koji u okviru Habzburke monarhije obliku-
je svoju nacionalnu svest i svoj identitet, prisutno je u celom 18. veku. I
Dositej Obradovi, koji je dokazao istinsko rodoqubqe pomaui ustanici-
ma u svojim poodmaklim godinama, istiui u svom delu razliku izmeu in-
stinktivne povezanosti za mesto roewa i svesne qubavi oveka prema otax-
bini u kojoj potiskuje line interese pred optim, zakquuje: ta moe
biti boqe i optespasitelnije nego pretstavqati qubopodraatelnoj mlade-
i iz stare i iz nove istorije takove dobrodjetelne qude koji su rez qubov
ko oteestvu i k rodu svome besmertno za sobom ime ostavili?".
44
iwenica da je krajem 18. stolea srpski entitet iveo u dve drave,
politiki i verski potpuno razliite, uticala je i na uobliavawe ideje
patriotizma, osnovne vrline javnog politikog morala. Videvi u turskim
vladarima svoje porobqivae, Srbi su u Osmanskom carstvu svoja patriotska
oseawa usmerili protiv dravne vlasti, dok su u Habzburkoj monarhiji,
smatrajui hrianske vladare svojim oslobodiocima, ta ista oseawa srp-
skog naroda bila usmerena prema dravnoj vlasti otelotvorenoj u kultu vla-
dara". Srbi su bili spremni da se prikque svim ratovima koje je Monarhi-
ja vodila od kraja 17. do kraja 18. veka protiv Osmanskog carstva.
45
Na crteu Jakova Orfelina, u sredini postoqa piramide, u udubqewu,
smeten je jo jedan amblematski detaq svetiqka. U literaturi je ova sve-
tiqka, simbol poznat i rasprostrawen kroz Ikonologiju ezara Ripe, protu-
maena kao Budnost.
46
Meutim, nije joj se uvek moralo davati znaewe alego-
rije Budnosti; ona je mogla poneti i druge parametre simboline vrednosti.
Upaqena svetiqka se u amblematici sree i kao alegorija Vere, Istine i
Mudrosti.
Ponavqawe ve postojeih likovnih reewa nije znailo odsustvo ori-
ginalnosti, koja nije bila ni glavni ciq barokne poetike stavqene u funk-
ciju retorike pouke. Mimetiki karakter umetnikog procesa ukazuje da je
srpska barokna kultura savladala alegorijsko-amblematski jezik.
47
Jovan Ra-
ji je imao viestruko znaajnu ulogu u irewu i prihvatawu amblematike u
naoj sredini toga vremena. kolovan u Kijevsko-mogilijanskoj akademiji,
stekao je netradicionalno teoloko obrazovawe i iroka znawa iz humani-
MIROSLAVA KOSTI *
118
44
D. Obradovi, O qubovi ko oteestvu, Sabrana dela , Beograd 1961, 89.
45
O dinastikom tumaewu patriotizma koji se prihvatawem neostoikih shvatawa pro-
iruje idejom qubavi i rtvovawa prema otaxbini v.: M. Timotijevi, Kompozicije Stefana
Gavrilovia Gaj Mucije Scevola pred Porsenom" i Tomirida sa Kirovom glavom" kao patriotski
exemplum virtutis", Zbornik Narodnog muzeja, H-2, Beograd 2007, 279284.
46
P. Vasi, Crte Jakova Orfelina za Istoriju Jovana Rajia, 267270.
47
Doktrina imitacije koja je smatrana zajednikim imeniteqem umetnosti, predstavqala
je osnovu humanistike teorije slikarstva. V.: G. Le Coat, The Rhetoric of The Arts, 15501650
Frankfurt am Main 1975, 14. Mimetiki karakter umetnikog procesa i amblematiari su smatra-
li aksiomom. Prihvaena je imitacija prirode i imitacija drugih autora. Neposredno preuzi-
mawe grafikih reewa bilo je doputeno. Up.: R. J. Clements, Picta Poesis. Literary and Humani-
stic Theory in Renaissance Emblem Books, Roma 1960, 178184.
stikih disciplina, retorike, omilitike, barokne poetike.
48
Tim putem je
prihvatio i amblematiku, veoma vaan fenomen barokne simbolistike.
49
Barok je inae voleo u svim umetnostima ono to se ulima moe po-
smatrati. Realnost i wen ponovqeni odraz pomou umetnosti nisu se iscr-
pqivali u telesnosti". Stvari, pojave i dogaaji uvek su bili jo i znak
* RODU I OBESTVU
119
Gloria de prencipi, Iconologia Cesare Ripa, Padova 1611, str. 205.
48
Ciq obrazovawa je znawe koje vodi vrlini. Koncepcija koju su nudili Platon i Ari-
stotel. Put ka tome je obrazovawe na kwizi studium liberalium litterarum. Slobodna kwiga upo-
znaje sa osnovnim odlikama ivota i oveka. V.: M. Flaar, Studium liberalium/litterarum, H
stolee, kw. 2, sv. 2, Novi Sad 1997, 578.
49
/signa/ za neto drugo, upuivali su na neto jo vie /maior/ i dubqe /al-
tius/. Uvek daqe izvan" /plus ultra/ nije vailo samo za osvajawe prostora.
50
Vidqivi svet nije baroku izgledao kao nauna i smislom siromana pred-
metnost. Proeto religioznim duhom ka transcendenciji, sve ulno u li-
kovnim i govornim umetnostima imalo je smislom bogatu poetsku, slikovitu
i simbolinu funkciju.
51
Od 16. veka razvija se posebna nauka o slikama i wihovom sadraju koja
se razliito imenuje kao hijeroglifika, amblematika, ikonologija. Ova nau-
ka, iji su formalni elementi simbol /hijeroglifi/, deviza /amblem/, per-
sonifikacija /alegorijska figura/ i istorija, omoguava da u oblasti likov-
nog izraza nastane jedna ikonoloka stilska forma, koja e kod velikih
umetnikih celina baroka nai primenu. Novi pikturalni elementi su sku-
pqeni, opisani i komentarisani u bezbrojnim tampanim delima hijero-
glifike, amblematike i ikonologije. Tvorcima ove discipline smatraju se
Horapolo /Horapollo/ spisom Hijeroglifika /Hieroglyphica, Venecija 1505/,
Andreas Alati /A. Alciatus/ sa svojom Amblematikom /Emblemata, objavqenoj
prvi put 1531/, Pjer Valerijanus /Pierius Valerianus/ sa Hijeroglifikom /Hie-
roglyphica 1556/, ezare Ripa /Cesare Ripa/, delom nazvanim Ikonologija
/Iconologia 1593/. Mundus symbolicus /1635/, Filipa Piinelija /Filippo Pici-
nelli/ i Speculum imaginum veritatis occultae /1650/ Jakobusa Masenijusa /Jaco-
bus Masenius/ pokuaji su da se obuhvate svi slikoviti formalni elementi,
veinom u leksikom poretku i snabdeveni bezbrojnim uzorcima indices".
52
Amblematska literatura je sadrinom, bogatstvom duha, detaqnom razradom
pojedinih znaewa znatno uticala na baroknu ikonologiju.
Za vreme vladavine Petra Velikog, zahvaqujui velikoj ulozi stranaca
Pikara i Sonenbeka, posredstvom prevoda amblematske literature snane
katolike propagande, barokna ikonografija se odomaila i u Rusiji. Ospo-
sobqeni da razumeju sloeni aparat zapadwake moralizatorske, amblemat-
ske literature i da wime rukuju, ruski i ukrajinski teolozi i graveri saku-
pqawem i pozajmicom iz tuih kwiga i sami su sastavqali korpuse simbola
i amblema.
53
U Ukrajini su tampana dva takva zbornika, jedan na poqskom
jeziku kao panegirik posveen Lazaru Baranoviu, a drugi je bio Itika jero-
politika.
54
Moralizatorsko-didaktini zbornik Itika jeropolitika, posve-
en hetmanu Skoropadskom, sastavqen je u krugu duhovne akademije u Kijevu,
blagoslovom Atanasija Mislavskog, kijevskopeerskog arhimandrita, i prvi
put tampan 1712. godine.
55
Kao uzor za nastajawe ovog etiko-politikog
MIROSLAVA KOSTI *
120
50
W. Mrazek, Metaphorische Denkform und ikonologosche Stilform, Zur Grammatik und Syntax-
bildlicher Formelemente der Barockkunst, Alte und Moderne Kunst, 9, Jahrgang, Marz/April 73, Wien
1964, 1516.
51
Isto, 15.
52
Isto, 19.
53
R. Mihailovi, Uticaj moralizatorskih tema i kolske drame na evropsku likovnu
umetnost H i H veka, Beograd 1963, rukopis doktorske disertacije, 98.
54
N. Grdini, Emblemi u delu Jovana Rajia, Jovan Raji, ivot i delo, 233242.
55
P. M. oltovski, Hudone itt na Ukraini v HH st., Kiv 1983, 2425.
amblematskog zbornika posluila je neka od preraenih varijanata mnogo-
brojnih izdawa zbornika Pia Desideria Emblematis Huga Hermana, jezuitskog
amblematiara, prvi put tampanog u Antverpenu 1624.
56
Srpsko izdawe
Itike jeropolitike, sa predgovorom Atanasija Demetrovia Sekerea, tam-
pano je tek 1774. godine u tampariji Josifa Kurcbeka.
57
Upotreba ovog
zbornika kao likovnog predloka u kulturi Karlovake mitropolije ukazuje
da je bio poznat slikarima i naruiocima. Wegova prisutnost u mitropo-
lijskim i manastirskim bibliotekama navodi na iwenicu da je srpska ba-
rokna kultura bila proeta amblematskim shvatawima.
58
Slikarstvo i grafika 17. i 18. veka esto izdvajaju izvesne momente kao
istaknuti deo ilustracije kojima se daje vaan moralizatorski ton. To sve-
doi o jakoj vezi umetnosti sa amblematikom, literaturom i scenskom orga-
nizacijom.
59
Stvara se nova intelektualnost na bazi renesansne humanisti-
ke teorije koja se interesuje za egipatsku hijeroglifiku,
60
a ijem tumaewu
analogno prilaze sve umetnike vrste.
61
Sistem apstraktnih znakova kojim se
odgoneta priroda boanskih i qudskih stvari podrazumeva poznavawe sa-
kralne i profane kwievnosti, teologije, istorijske nauke, geografije, bi-
ologije i, kako je ve reeno, precizno je definisan mnogobrojnim ikonolo-
kim prirunicima.
62
Amblem saima mitoloke motive, antike epigra-
me, izreke mudraca, sredwovekovne misterije u ars emblematica", novog doba
koje e duboko proeti barokno slikarstvo. Kod amblema slika i re se uza-
jamno, jedno preko drugoga, tumae. Amblem nuno zahteva tekst koji obja-
wava wegov smisao, uzdiui ilustraciju na jedan vii nivo, gde ona nije
podreena tekstu, nego ravnopravna s wime. Tekst i ilustracija upueni jed-
no na drugo izraavaju pojmovno jedinstvo amblema.
63
Upravo je ova umetnost,
vie nego ijedna druga, realizovala obznaweno jedinstvo izmeu slike i re-
i.
64
Slikarstvo i poezija, slika i re, u nastojawu da ostvare verodostoj-
nost prikaza, upravo e u periodu baroka biti povezani vie nego ikada.
* RODU I OBESTVU
121
56
D. ievski, K problemam literatur barokko u Slavn, Literarny Barok, Literaria XIII,
Bratislava 1971, 2324; M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 190.
57
S. Mati, Itika jeropolitika, Prilozi za jezik, kwievnost, istoriju i folklor, H,
Beograd 1925, 230233; D. Davidov, Srpska grafika H veka, 99100; D. ievski, K pro-
blemam literatur barokko u Slavn, 24.
58
. Deni, Biblioteka manastira iatovca od Lukijana Muickog do kraja HH veka,
Manastir iatovac, Zbornik radova, Beograd 1989, 401402.
59
R. Mihailovi, Uticaji moralizatorskih tema i kolske drame na evropsku umetnost
H i H veka, 67.
60
Isto, 96. Povezanost amblematike sa hijeroglifikom zasnovana je u tematici i preuze-
tim metaforinim odnosima. Ali u hijeroglifici se polazi od konkretne slike kojoj se prida-
je preneseno znaewe, a u amblemu se polazi od apstraktnog pojma koji se tumai konkretnom
slikom. Amblem ima trodelnu strukturu. ine ga natpis /devizza, motto, inscriptio/, slika /pictu-
ra, icon, imago/ i potpis /lemma, carmina, subscriptio/.
61
Isto, 78.
62
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 209. Iz baroknih amblematskih zbornika
koji su korieni kao uxbenici u kolama ui se o simbolinom tumaewu pojavnog sveta i
alegorijskom nainu miqewa.
63
A. Schne, Emblematikl und Drama im Zeitalter des Barock, Mnchen 1968, 32.
64
R. J. Clements, Picta Poesis, 173.
Amblematski postupak podrazumevao je otkrivawe i odgonetawe tajan-
stvenih poruka i skrivenih znaewa kojima je svet bio ispuwen.
65
Sklonost
ka amblematskom nainu miqewa deo je naklonosti prema alegoriji, nasle-
enoj kao iva tradicija iz sredweg veka.
66
Alegorijske predstave se vezuju za
hrianske religiozne ideje u didaktike svrhe, sa eqom da podstaknu qu-
bav prema vrlini i otpor ka poroku.
67
Skoro se ceo pojavni svet moe ote-
lotvoriti personifikovawem, jer slika ima vrednost metafore stvari koje
postoje van oveka, onih koje su sa slikom spojene i sadre se u woj u svom
esencijalnom stawu".
68
Naroito naglaene u aranmanu tableaux vivants",
alegorijske figure moralizatorske vrednosti poseduju mogunost vizuelnog
doaravawa dramskog sadraja.
69
Metafora je u tom vremenu shvaena, u znat-
no irem pojmovnom opsegu, kao instrument saznavawa sveta. Ciq je da se
sutina predmeta koji se posmatra prozre tako to e se u wemu pronai
skrivene osobine koje ga povezuju sa kakvim udaqenim pojmom ili predsta-
vom. to su predstave bile udaqenije i wihovo povezivawe neoekivanije,
time je utisak bio snaniji. Tako nastali amblemi bili su zagonetni, to
je od posmatraa iziskivalo poseban napor da se domisli o wihovom znae-
wu. Smatralo se da tako saoptena poruka ima jae delovawe nego da je iska-
zana jednostavnim nainom.
70
Sklonost ka novom, retkom, nejasnom, nerazu-
mqivom, maglovitom, amblematika je uglavnom nasledila od hijeroglifike.
No, ona je veoma usko povezana sa umetnou impreza.
71
Amblematika i hijeroglifika bile su poznate srpskoj baroknoj kulturi,
ne samo kao pojam ili termin nego su bile deo institucionalnog obrazova-
wa. Zbornike amblema, kako je ve reeno, posedovale su manastirske, ali i
privatne biblioteke. Sa pojavom prosvetiteqskih tendencija, iako amblema-
tika i hijeroglifika nisu bile potpuno zaboravqene ni u romantizmu, zapo-
iwe istorijski proces u kojem ovakve pojave dobijaju sporedno znaewe.
Zdrav razum koji je na prvo mesto isticao jasnou i razumqivost nije mogao
prihvatiti zagonetne metaforine odnose u amblemu ili hijeroglifu. To je
znailo da e se u praksi pre upotrebiti alegorija nego amblem ili hijero-
glif.
Jovan Raji je potpuno vladao univerzalnim alegorijsko-amblematskim
jezikom svoga vremena, koji je sloeno povezivao tekst i sliku".
72
U delima
MIROSLAVA KOSTI *
122
65
A. Schne, nav. delo, 41.
66
R. Freeman, English Emblem Books, London 1970, 4.
67
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 414. U baroku je uewe o vrlinama i poro-
cima proizilo iz dve osnovne zapovesti hrianske etike o iwewu dobra i izbegavawu zla,
to je istaknuto i u ruskoj skolastikoj literaturi.
68
R. Mihailovi, Uticaji moralizatorskih tema i kolske drame na evropsku umetnost
H i H veka, 8081.
69
Isto, 81.
70
E. F. Von Monroy, Embleme und Emblembcher in den Niederlanden 15601630. Eine
Geschichte der Wandlungen ihres Illustrationsstils, Utrecht 1964, 16.
71
A. Schne, Emblematik und Drama im Zeitalter des Barock, 4245.
72
Isto.
je upotrebqavao amblem kao sredstvo pogodno za moralnu edukaciju, koje ima
pounu, praktino korisnu funkciju. Zbog nastojawa da poduava i moralno
uzdie verskim istinama putem kwige, zbog barokne retorske kulture i
isticawa znaaja nauke, Raji je nazvan racionalistom i prosvetiteqem.
73
Ali, za razliku od prosvetiteqa, kao Dositeja Obradovia koji je doprineo
* RODU I OBESTVU
123
73
M. Pavi, Istorija srpske kwievnosti baroknog doba, 352354; J. Dereti, Istorija
srpske kwievnosti, Beograd 1983, 180.
Veliki krst na glavnom trgu temivarskog predgraa Fabrika.
Podigao senator Stoja Spasojevi, 1774.
sekularizaciji kulture i koji je imao negativan stav prema ovom stilskom
postupku, Raji amblem upotrebqava kao sredstvo osavremewivawa teoloke
misli, ijim ciqevima je sluila nauka, ali ne odbacuje crkvenu tradiciju
da bi na weno mesto postavio zdrav razum.
Miroslava Kosti
TO THE FAMILY AND COMMUNITY
A Drawing on the Front Page of History by Jovan Raji,
a piece by painter Jakov Orfelin
Summary
The first dated but unsigned piece of Jakov Orfelin, a leading master of late baroque
eclecticism, whose personality and work spiritually marked our culture in the Enlightenment
Era, was made in 1768, two years after he had enrolled the Academy of Jakob mucer. The
learned theologist and historian Jovan Raji hired Orfelin to make a drawing for the front
page of History. The drawing which is found in the original manuscript and which is pre-
served in the Patriarchate library of the Serbian Orthodox Church was the basis of a graphic
for Raji's printed book History from 1794, although there were some changes.
Using the concept of Pavle Riter Vitezovi seen in the piece Serbia illustrata, sive de
ortu et interitu Regni Syrblorum and a sketch that was submitted to the Diocese in 1728 by a
Slovak writer Jan Tomka Sasky, Jovan Raji made his History of Different Slavic People,
Primarily Bulgarians, Croats and Serbs between 1757 and 1768 on the basis of much archive
research, relying on Il regno degli Slavi by Mauro Orbini and Chronicle by count ore
Brankovi. This first detailed history of Serbs is a piece of extreme importance for our con-
temporary historiography, literature and national consciousness.
In the battle for the preservation of one's own church, history had the function to renew,
interpret and celebrate the present time. It is seen as an exemplum of its political action. Jovan
Raji's historical work and patriotism (because the state rests on the political virtues of its ci-
tizens seen in patriotism and ideologizing history) defended the religious and political inte-
rests of that time. Within those frameworks one should also interpret artistic solutions in his
History. The front page drawing of Jakov Orfelin for the first volume of History relies on the
front page of Jordan's book De originibus Slavicis printed in Vienna in 1745.
Besides the artist's training and readiness to rise to the task, the concetto of the front
page reflects certain attitudes of the learned theologist. Orfelin used his drawing skills to
realize the ideas of the famous historian. The design of the complex front page belongs to
Jovan Raji himself. He was completely in charge of universal allegorical and emblematic
language of his time, which intricately connected the text and the image". He used emblems
and a suitable means of moral education, as well as a means of modernizing theological
thought whose aims were of use to science, without rejecting church tradition in order to put
common sense in its place.
MIROSLAVA KOSTI *
124
UDC 27-725:929 Nenadovi P.
BOJANA IBRAJTER-GAZIBARA
Patronatvo mitropolita
Pavla Nenadovia
SAETAK: Mitropolit Pavle Nenadovi je bio jedan od najveih me-
cena srpske umetnosti H veka. Odluno i uporno je sprovodio reforme
meu onim Srbima koji su se, nakon austro-turskih ratova, nali u Hab-
zburkoj monarhiji, suprotstavqao se centralistikim tewama austrij-
skog dvora, radio je na reformisawu crkvenog i narodnog ivota, razvijao
je kod naroda interesovawe za nauku, prosvetu i kwievnost. Velikom bri-
gom i posveenou pravog baroknog patrona, mitropolit Nenadovi je,
idejno osmiqavajui, finansirajui i naruujui kod svojih saradnika i
najboqih umetnika svoga vremena grafike radove, ikone i zidni ivopis
i gradei crkve, obezbedio sloen preobraaj umetnosti Srba u Monarhi-
ji. U veku prosvetiteqstva, iji je ciq bio opti preporod u verskom i-
votu i filozofiji, nauci, tehnologiji, politikoj misli i drugim dru-
tvenim naukama, ovaj ueni mitropolit je bio istinski prosvetiteq, ka-
ko za Srbe u Habzburkoj monarhiji, tako i za srpsku kulturu uopte.
KQUNE REI: patronani mehanizam, Pavle Nenadovi, Karlova-
ka mitropolija, barok (srpski barok), reforma, mitropolit, bakrorezna
grafika, Kruedol
Tridesetih godina H veka rat saveznikih drava Rusije i Austrije
protiv Turske carevine (17361739) doveo je do velikih teritorijalnih i
politikih promena, koje su se odrazile i na poloaj Srbije,
1
a koji je obe-
leio ponovni egzodus nekoliko hiqada Srba, sa patrijarhom Arsenijem
Jovanoviem akabentom na elu, u Ugarsku. Peki patrijarh Arsenije je,
zajedno sa jednim rimokatolikim albanskim plemenom, vodio tajne pregovo-
re sa Austrijom o ustanku protiv Turaka. Car Karlo je, raunajui na
spremnost srpskog naroda da se digne na ustanak, 1637. godine objavio poziv
na borbu protiv Turske carevine. Naglaavajui da ratuje sa Rusijom protiv
zajednikog neprijateqa, istovremeno je ustanicima obeao zatitu, slobodu
125
1
R. Veselinovi, Srbija pod austrijskom vlau 17181739, u: Istorija srpskog naroda
-1, Beograd 1986, 146.
veroispovesti i druge povlastice.
2
Carska vojska i ustanici su nizali neke
uspehe, ali im se poloaj s vremenom pogorao, a ivot patrijarha, kao voe
ustanika, bio je ozbiqno ugroen. Zbog toga patrijarh Arsenije bei iz
Pei u Vasojevie, pa u Has, Novi Pazar, do Beograda, ali i daqe podstie
na borbu one koje su sa wim izbegli. Istovremeno radi i na iseqavawu Srba
iz Srbije, koju su Turci ponovo osvojili, to je potvreno odredbama Beo-
gradskog mira.
3
Sava i Dunav su tako ponovo postali granica izmeu Turske
i Austrije, odnosno izmeu Peke patrijarije i Karlovake mitropolije.
Odmah po prelasku u Ugarsku patrijarh je zatraio potvrdu privilegija,
4
te su druga seoba Srba i ponovna potvrda privilegija
5
uticale na boqi polo-
aj Srba u Habzburkoj monarhiji. Srbi u H veku su bili u specifinoj
situaciji. Nisu imali sopstvenu dravu, niti vladara,
6
iveli su u okviru,
ne uvek prijateqski nastrojene, jake katolike carevine i morali su, zarad
opstanka, da se bar delimino prilagode.
Crkveni poglavari, koji su bili i svojevrsni politiki i svetovni li-
deri preseqenog dela srpskog naroda, prvi su shvatili neophodnost refor-
mi crkveno-narodnog ivota. Meutim, sloeni preobraaj svih segmenata
ivota nije tekao ni lako ni brzo, iako je prihvatawe baroknog kulturnog
modela otpoelo odmah nakon Seobe, najpre u nainu ponaawa narodnih
prvaka i crkvenih poglavara.
7
U umetnosti, posebno u slikarstvu, prihvata-
we uticaja savremenih evropskih ideja je teklo najsporije. Do kraja H veka
srpski slikari su stvarali po kanonima koji su bili nasleeni iz sredweg
veka, u duhu tradicionalne pravoslavne umetnosti. Reewa sredwoevropske
barokne umetnosti bila su strana i neprihvatqiva za srpsko pravoslavno
slikarstvo,
8
te su teko osvajala prostor u pravoslavnim hramovima. Zbog
toga je u preorijentaciji dotadaweg ivota, a posebno u umetnosti, Srbima
bila uzor pravoslavna Rusija, i geografski blia Ukrajina. Tako je barok u
svom sloveniziranom" obliku, simbiozi realizma i dekorativnosti sa ele-
mentima vizantijskog slikarstva, zahvaqujui srpsko-ruskim teolokim ve-
zama,
9
prodro u srpsku umetnost.
Barokne reforme su sprovodili poglavari srpske crkve, pre svega kar-
lovaki mitropoliti. Oni su isticali programe koji su korene imali u re-
BOJANA IBRAJTER-GAZIBARA *
126
2
Isto, 147.
3
Isto, 154.
4
5
Privilegije su Srbima garantovale izvesna politika, privredno-finansijska i verska
prava i povlastice; meutim, sloboda veroispovesti, koja je u privilegijama dobila najistaknu-
tije mesto, esto je povreivana verskim progonima i unijaewem. Politiki posmatrano, u
carstvu iji je moto bio Cuius regio, illius religio unijaewe je predstavqalo jedan od oblika asi-
milatorske akcije na verskoj osnovi i borbe protiv nacionalne i duhovne samostalnosti srp-
skog naroda. R. Veselinovi, Nacionalnocrkvena i privilegijska pitawa Srba u Habzburkoj mo-
narhiji, u: Istorija srpskog naroda -1, Beograd 1986, 39.
6
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996, 44.
7
Isto, 27.
8
Isto.
9
D. Davidov, n. d., 100.
formisanom sholastikom bogoslovqu
10
sredina koje su Srbima bile bliske
zahvaqujui pravoslavqu. Ovi uticaji dolazili su, pre svega, iz Kijeva i we-
gove Duhovne akademije.
11
U Karlovaku mitropoliju reformisano sholasti-
ko bogoslovqe prodire zahvaqujui polemiko-teolokoj literaturi, kao to
je Kamen vere mitropolita Stefana Javorskog, i novim bogoslubenim kwi-
gama, koje je reformisao kijevski mitropolit Petar Mogila. To je uticalo
na naputawe starih kanona i uvoewe novih. Karlovaki mitropoliti su
sprovodili reforme na osnovu Prokopovievog Duhovnog regulamenta, napi-
sanog za potrebe reformi Petra Velikog, ali ne dosledno. Iako se to di-
rektno kosilo sa stavovima iznetim u ovom delu, karlovaki mitropoliti su
se, kao i kijevski mitropoliti, ugledali i na prelate Rimske crkve.
12
Meu-
tim, umetnici, a pre svega slikari, morali su da ispotuju osnovno pravi-
lo koje je od wih zahtevano, a to je pravoslavnost, ime je jasno pravqena
razlika, koju su isticali naruioci u Karlovakoj mitropoliji, izmeu umet-
nosti katolike crkve i dela koje su oni naruivali.
13
Slikari i grafiari su od poetka bili pod vostvom i strogom kon-
trolom visoke crkvene jerarhije, glavnim nosiocem verskih i kulturnih re-
formi. Zahvaqujui ovim reformama, srpska kultura i umetnost su trans-
formisane i dobile su barokni lik.
14
Arhijereji Karlovake mitropolije su
bili veliki ktitori i mecene, pa su kao idejni tvorci programa zidnih
slika, ikonostasa, grafikih listova i novih ikonografskih reewa, spro-
vodili reformu i uestvovali u generisawu srpske kulture H veka.
Poznavawe sloenog patronanog mehanizma
15
koji je postojao izmeu
umetnika i naruilaca, neophodan je preduslov za sagledavawe toga u kojoj
meri su crkveni poglavari, budui da se oni javqaju kao glavni ktitori i
prilonici, mogli da utiu na to ta e biti izvedeno i da kroz naruena
umetnika dela istaknu svoje dogmatske, didaktike i politike tewe. Ovi
ciqevi su mogli da budu ostvareni samo zahvaqujui poruiocima, upravo
crkvenim poglavarima.
16
To je bio sluaj i u umetnosti Katolike crkve, na-
kon Tridentskog koncila i u umetnosti Srba u Habzburkoj monarhiji.
Upravo kroz tu vezu izmeu umetnika i naruioca potrebno je posmatra-
ti razvoj srpske barokne umetnosti. Kao najobrazovaniji deo stanovnitva,
crkveni poglavari, pre svega, svojim ukusom, eqama i potrebama
17
presudno
su uticali na izgled i namenu slika i grafika. S obzirom na to da je ova te-
ma jo uvek slabo istraena, prouavawem teme ktitorstva i prilonitva
* PATRONATVO MITROPOLITA PAVLA NENADOVIA
127
10
M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u oltarskom prostoru manastira Kru-
edola, Saoptewa HH, 1994, 63.
11
Isto.
12
13
M. Timotijevi, n. d., 36.
14
15
S. Brajovi, Gospa od krpjela, Marijanski ciklus slika, Perast 2000, 27.
16
Isto.
17
u srpskoj umetnosti H veka moglo bi da se doe do nekih novih saznawa,
pre svega u oblasti drutvene istorije i socioloke nauke,
18
koja bi omogu-
ila nova itawa srpske kulture.
Pavle Nenadovi,
19
potowi mitropolit karlovaki, roen je u Budimu
1699. godine, na samom kraju H veka, u godini potpisivawa Karlovakog
mira. Pohaao je srpsku, nemaku i latinsku kolu, a posle zavretka ko-
lovawa postao je jedan od prvih srpskih pisara u tamowem Srpskom magi-
stratu. Zamonaio se 1726. godine i ubrzo je imenovan za egzarha tadaweg
mitropolita Mojseja Petrovia. Proveo je desetak godina u slubi ovog mi-
tropolita, kao i mitropolita Vikentija Jovanovia. Kada je patrijarh Arse-
nije Jovanovi akabenta preao u Sremske Karlovce, Pavle Nenadovi
je postao generalni egzarh, a potom od 1744. gorwokarlovaki episkop. Godi-
ne 1748. premeten je za episkopa aradskog, ali posle smrti Isaije Antono-
via, neposredno pre prelaska u novu eparhiju Pavle Nenadovi je 14. jula
1749. izabran za novog karlovakog mitropolita.
Mitropolit Pavle Nenadovi je, stupivi na tron Karlovake mitro-
polije, nastavio sprovoewe reformi koje su wegovi prethodnici zapoeli.
On je svojim obrazovawem, energinou i reenou da do kraja izvede
preobraaj srpskog kulturnog, politikog i crkvenog ivota postao jedan od
najuspenijih srpskih crkvenih poglavara, koji se istovremeno suprotsta-
vqao centralistikim tewama austrijskog dvora.
20
Smatra se da je jedna od wegovih najveih zasluga, pored sprovoewa re-
formi u politikom, kulturnom i religioznom ivotu Srba, nastavqawe
preobraaja monakog ivota koji su dvadesetak godina ranije pokrenuli
mitropoliti Mojsej Petrovi i Vikentije Jovanovi. Prihvatajui barokne
tendencije, formirane jo u H veku u pravoslavnim sredinama koje su
bile bliske Srbima, Kijevskoj mitropoliji i Moskovskoj patrijariji, i
wihovim doslednim sprovoewem, Pavle Nenadovi je doveo do vidnih pro-
mena i reorganizacije crkvenog ivota.
Reforme kulturnog, umetnikog, crkvenog i narodnog ivota, koje su za-
poeli prethodnici mitropolita Pavla Nenadovia, dolaskom ovog mitro-
polita na presto Karlovake mitropolije doivele su vrhunac, a Sremski
Karlovci, kao mitropolijsko sredite i Sremska eparhija, mitropolitu di-
rektno podreena, zauzeli su vodee mesto u razvoju barokne umetnosti.
21
Za-
hvaqujui svojoj prosveenosti i harizmi, mitropolit Pavle Nenadovi je
uspeo da kod Srba probudi interes za kwievnost, nauku, prosvetu i ostvari
128
18
D. Davidov, Ktitori i prilonici srpske grafike H veka, u Zbornik radova: Srpska
grafika H veka, Beograd 1986, 13.
19
O biografskim podacima o mitropolitu Pavlu Nenadoviu: D. Ruvarac, Srpska mitro-
polija karlovaka oko polovine H veka, Sremski Karlovci 1902, 715; M. Timotijevi, Idej-
ni program zidnog slikarstva u oltarskom prostoru manastira Kruedola, Saoptewa HH,
1994, 66.
20
M. Kosti, Dimitrije Baevi (?posle 1770), Novi Sad 1996, 43.
21
kulturni uspon dela naroda koji je tokom dve seobe pod najezdom Turaka na-
selio june delove Ugarske.
Mitropolit Nenadovi je bio jedan od najveih mecena srpske umetno-
sti H veka. Wegovom zaslugom izraeni su mnogobrojni bakrorezni rado-
vi, sinelije, obredni predmeti, ikonostasi, zidne slike, podignute pojedi-
ne crkve Ova umetnika dela ilustruju reformatorske ideje i tewe ovog
erudite. Zanimqivo je i to to je mitropolit Pavle Nenadovi obnovio
zahteve za osnivawe srpske tamparije, u kojoj je video mogunost za boqi
razvitak narodne prosvete i pravoslavne crkve.
22
Smrt mitropolita Pavla Nenadovia 1769. godine poklapa se sa zavr-
etkom jedne i poetkom druge etape srpskog baroka, kad ranu fazu smewuje
visoka,
23
to bi moglo da se protumai kao simbolino zaokruivawe wego-
vih zalagawa.
BAKROREZNA GRAFIKA
Bakrorezna grafika se veoma rano, angamanom stranih bakrorezaca, u
periodu odmah posle Velike seobe, pojavquje meu Srbima u Ugarskoj, pre
svega za izradu gravira za potrebe srpske crkve i naroda,
24
kao najjeftinija
i najbra tehnika. Nakon druge seobe Srba u Ugarsku, patrijarh Arsenije
Jovanovi je grafiku prepoznao kao sredstvo za irewe versko-politike
misli. Srpska grafika H veka bila je likovno, ali i kulturno-istorij-
sko i prosvetno-pedagoko delo.
25
Pored angaovawa sredwoevropskih gra-
vera, znaajan je uticaj ruske grafike. Tako je kwiica, moralizatorske sa-
drine, Itika i jeropolitika, tampana 1712. godine, sa 67 alegorijsko-
-simbolinih ilustracija, ukrajinskog gravera Nikodima Zubriinckog, od-
tampana i kod nas 1774. godine, pa je u velikoj meri mogla da utie na pri-
hvatawe ikonografskih reewa koja je nudila.
26
Mitropolit Pavle Nenadovi je bio veliki prilonik bakroreza. Pr-
vu saradwu ostvario je sa Hristoforom Xefaroviem.
27
Ovaj umetnik, pore-
klom iz june Makedonije, posle druge seobe Srba prelazi u Sremske Kar-
lovce, pa potom odlazi u Novi Sad, gde posredstvom episkopa Visariona
Pavlovia 1737. godine radi ivopis novopodignute crkve manastira Boa-
129
22
23
24
25
Isto, 61.
26
Isto, 100.
27
D. Davidov, D. Medakovi i dr. predlau prezime efarovi; M. Timotijevi upotre-
bqava prezime Xefarovi; P. Kolendi takoe upotrebqava prezime Xefarovi (Xefarovi i
wegovo vreme, u: Glasnik Istorijskog drutva u Novom Sadu , Novi Sad 1931, 37), navodei da
se porodica zvala Xefarovci; A. Mladenovi u tekstu Neke filoloke napomene uz tekstove na
bakrorezima Hristifora Xefarovia, u: Zbornik radova, Srpska grafika H veka, 181183,
navodi da je slovo itano kao x, i da je pravilno izgovarati Xefarovi.
ni.
28
Nakon ivopisawa ove i crkve u iklou potpuno se posveuje bakro-
reznoj grafici i otpoiwe saradwu sa bekim bakrorescem Tomasom Mesme-
rom. Bakrorezna radionica Tome Mesmera u Beu stalno je prihvatala gravi-
rawe, ali i otiskivawe ranije graviranih srpskih bakroreznih ploa, prema
poruxbinama mitropolije u Sremskim Karlovcima.
29
Prvo zajedniko delo dvojice gravera naruio je patrijarh Arsenije .
Bila je to grafika Sveti Sava sa srpskim svetiteqima doma Nemawina, delo
koje je predstavqalo ilustraciju politikih ideja ovog patrijarha.
30
Vrhunac
propagandnih tewi patrijarha Arsenija Jovanovia ogleda se u naruxbi-
ni kwige Izobraenije oruij ilirijeskih Stematografija, 1741. godine,
za koju je Xefarovi izradio gravire junoslovenskih svetiteqa i vladara, a
Mesmer je rezao grbove, to je predstavqalo laki deo posla.
31
Xefarovi
potom nastavqa da dobija poruxbine, radi za patrijarha kwiicu Kanon Vos-
kresni, sa Uskrwim pesmama i molitvama pozajmqenim iz ruske i bogoslu-
bene literature,
32
kao i Pouenije svetiteqskoe sa savetima episkopa Pa-
vla Nenadovia mladim svetenicima nakon rukopoloewa i shemama gre-
hova i wihovih ogranaka iz hrianske etike u drugom delu kwige Sedam
smrtnih grehova. Xefarovi je kwiicu gravirao V venuju pamjat novo po-
sveenago Gospodina, Gospodina Pavla Nenadovia, pravoslavnago episko-
pa Karlovakago, Sewskago i Plakago".
33
Godine 1743. Xefarovi je uradio svoj prvi bakrorez za Pavla Nenado-
via, tada pravoslavnog episkopa karlovakog, sewskog i plakog. To je ba-
krorez Sveti Kuzman i Damjan sa izgledom manastira Rakovca, po formatu
najvei. Iz zapisa na bakrorezu saznaje se da je bakrorez nastao u vreme pa-
trijarha Arsenija , a ktitorstvom episkopa Pavla Nenadovia.
34
Na sredini kompozicije prikazan je veliki medaqon sa likovima Sv.
lekara Kuzmana i Damjana. Sveti Kuzman i Damjan jo nisu u potpunosti
osloboeni stilskih odlika postvizantijskog slikarstva, verovatno preuze-
130
28
29
Isto, 216.
30
U srpskoj baroknoj umetnosti pojavquje se niz grupnih predstava nacionalnih svetite-
qa ove scene zauzimaju centralno mesto u versko-politikom programu Karlovake mitropo-
lije, gde iskazuju shvatawa o svetom srpskom carstvu, SERBIA SACRA, nad kojim bdi zatita
nacionalnog svetiteqskog hora SERBIA SANCTA, M. Timotijevi, Serbia sancta i Serbia sac-
ra u baroknom versko-politikom programu Karlovake mitropolije, u: Zbornik radova sa meuna-
rodnog naunog skupa Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji", SANU, HHHH, kwiga 8,
Beograd 1998, 387; o ovom bakrorezu pisao je i D. Davidov, n. d., 108.
31
32
Isto, 110.
33
Isto.
34
Izradi se ova ikona svetih besrebrenika Kozme i Damjana, za vreme svetog i blaenog
Arsenija pravoslavnog arhiepiskopa pekog i patrijarha cele Srbije, Bugarske, Dalmacije,
Zapadnog Primorja, Dunava i celog Ilirika, trudom i trokom preosveenog Pavla Nenadovi-
a, pravoslavnog episkopa karlovakog, sewskog i plakog, generalnog patrijarijskog eparha i
optenarodnog stalnog izaslanika na dvoru Wenog Kraqevskog Velianstva radi potvrivawa
optenarodnih (srpskih) Privilegija, i s wegove strane priloena manastiru Rakovcu u Fru-
koj Gori", Isto, 110.
tih sa ikonopisa onoga vremena u Makedoniji.
35
Iznad wih je predstavqena
Bogorodica u oblacima, okruena anelima. Rairenih ruku, ona blagosiqa
manastir Rakovac, predstavqen izmeu Sv. Kuzmana i Damjana. U svetlosnom
zraku, koji polazi iz Bogorodiinih usta, ispisan je tekst blagoslova na
staroslovenskom jeziku. Na okviru baroknog medaqona ispisan je tekst po-
sveen Sv. Vraevima. Ispod medaqona prikazana su dva anela kako ga pri-
dravaju. Pojava anela u baroku vezana je za ulogu posrednika u izlivawu
131
35
D. Davidov. n. d., 139.
Hristofor Xefarovi, Sveti Kuzman i Damjan
sa izgledom manastira Rakovca; izvor ilustracije:
D. Davidov, Srpska grafika H veka
boanske qubavi i zatite,
36
pa se zato sve ee i u sve veem broju pri-
kazuju.
Iznad centralne kompozicije, predstavqene u baroknom medaqonu, pri-
kazana su Sveta Trojica na kugli zemaqskoj. Kuglu pridrava pet anela u
letu. Ova kompozicija je, za razliku od predstave Sv. Vraeva, postavqena u
duhu zapadnoevropske, maniristiko-barokne umetnosti,
37
i preuzeta je sa
predloka iz ilustrovane Biblije Johana Urliha Krausa (Johann Ulrich Kra-
us), koja je tampana u Augzburgu (16941777).
38
U Krausovoj Bibliji postoji
bakrorezna ilustracija Svete Trojice sa arhanelom Mihailom. Sa ove ilu-
stracije Hristofor Xefarovi je iskoristio gorwi deo kompozicije i ukom-
ponovao je u sopstvenu. Prisustvo i poznavawe ove biblije u Karlovakoj
mitropoliji ilustruju tewe patrijarha Arsenija Jovanovia i prosvee-
nih arhijereja, kakav je bio Pavle Nenadovi, za otvorenim prihvatawem
uticaja katolike umetnosti.
Predstava Svete Trojice u baroknoj umetnosti podrazumeva prikazivawe
sva tri lika: Boga Oca, Boga Logosa i Svetog Duha. Pravoslavna crkva je
branila dogmu o apsolutnoj duhovnosti Bojeg bia, naglaavana je wegova
bestelesnost, i stoga nemogunost wegovog antropomorfnog predstavqawa,
pa se u umetnosti vizantijskog kulturnog kruga Bog nije ni prikazivao.
39
Za-
padwaki orijentisani ukrajinski teolozi, kao to je Stefan Javorski, me-
utim, istiu da je Bog Otac naelo obraza, jer je po svom liku stvorio Boga
Sina, i da u predstavi Vedhi denmi treba videti Boga Oca, a ne Boga Sina.
40
Tokom H veka u ukrajinskoj i ruskoj umetnosti predstava Boga Oca u liku
starca iz vizije proroka Danila (a ne drugog Hristovog dolaska) postala je
rasprostrawena, a odatle je prihvata i srpska barokna umetnost. Na predsta-
vi koju je i Xefarovi iskoristio za bakrorez Sveti Kuzman i Damjan sa iz-
gledom manastira Rakovca, nasloweni na kuglu zemaqsku su sa desne strane
Bog Otac, koji u levoj ruci dri skiptar, a desnom blagosiqa, a sa desne
strane Bog Sin koji u ruci dri krst, simbol svog stradawa. Iznad wih je,
u obliju goluba, predstavqeno tree lice Svete Trojice Bog Sveti Duh. Ov-
de je preuzeta predstava sa ilustrovanog predloka zapadwakog porekla ija
je shema predstava novozavetne Svete Trojice, gde je Bog Otac prikazan u
liku starca dana Vedhi denmi, Bog Sin u liku Isusa Hrista i Bog Duh u ob-
liku goluba. Ovakvo prikazivawe Svete Trojice u srpskoj baroknoj umetnosti
ilustruje tewe prosveenih arhijereja (u ovom sluaju arhijereja Pavla Ne-
132
36
M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 305317; o anelima u srpskoj granici
pisala je R. Mihailovi, Predstave anela u srpskog grafici H veka, Zbornik za likovne
umetnosti 8, Novi Sad 1972, 283305.
37
38
O ilustrovanim biblijama u: M. Jovanovi, Ilustrovane biblije iz biblioteka u Beu i
Minhenu, Zbornik Filozofskog fakulteta H-1, Beograd 1968; o navedenom bakrorezu posebno
strana 301.
39
40
Isto, 297.
nadovia) za prihvatawem baroknih i poznomaniristikih uticaja, koji su
bili neophodan preduslov sprovoewa reformi.
Ispod medaqona sa predstavom Svetih Vraeva Kuzmana i Damjana pred-
stavqena je, kao svojevrsni antipod nebeskoj predstavi Svete Trojice, pano-
rama manastira Rakovac, sa crkvom, konacima, pawacima, umama i pro-
plancima, u trenutku sveane vizitacije patrijarha Arsenija manastiru.
Ova savremena anr scena,
41
doek patrijarha Arsenija Jovanovia, ukqu-
ena je u Xefaroviev bakrorez voqom ktitora, kao wegov idejni i politi-
ki zahtev.
42
Tako je u bakrorezu Sveti Kuzman i Damjan prvi put u srpskoj
grafici prikazana kompozicija istorijske autentinosti zajedno sa sakral-
nom sadrinom, koja je osnovna tema ovog bakroreza.
43
Prikaz izgleda manastira Rakovac je jedna od najranijih predstava ma-
nastira na Frukoj gori. Poruilac bakroreza, episkop gorwokarlovaki
Pavle Nenadovi, boravei kao generalni patrijarijski egzarh u Beu, u
svojstvu izaslanika na dvoru Marije Terezije radi potvrivawa privilegija,
to stoji i u ktitorskom zapisu,
44
upoznao je bakroreznu grafiku, wenu sa-
vremenu tematiku i realistika obeleja.
45
Zbog toga je od bakroresca Hri-
stofora Xefarovia traio da prikae realni izgled manastira, pa je
predstava manastira Rakovac na bakrorezu Sveti Kuzman i Damjan od posebne
vanosti jer je izraena samo nekoliko godina posle obimnih baroknih
adaptacija na ovoj trikonhalnoj graevini sa kraja H veka.
46
Predstavqen je
visoki prizidani zvonik iz 1735. godine, barokna dekorativna kapa na kube-
tu. Na bakrorezu je prikazana i kapela, koja je sredinom H veka sruena,
pa se smatra da je ovde sauvan jedini spomen o wenom arhitektonskom iz-
gledu.
47
Sa leve i desne strane bakroreza, uz sam rub, rasporeeno je 12 meda-
qona sa scenama iz ivota Svetih Kuzmana i Damjana. U ovim scenama au-
tor, Hristofor Xefarovi, detaqno i narativno opisuje kompozicije.
Vodei se idejnim reewem naruioca ovog kompleksnog bakroreza, epi-
skopa Pavla Nenadovia, Hristofor Xefarovi je uspeo da usaglasi razli-
ite elemente i stvori uravnoteeno delo. Ovako monumentalan bakrorez
bio je prava retkost, ak i u Beu, gde je otisnut u Mesmerovoj tipografiji.
48
Bakrorezna ploa nije poznata, a postoje dva otiska iz H veka, od
kojih se jedan uva u Galeriji Matice srpske, u Novom Sadu, a drugi u Memo-
rijalnom muzeju Hristofor efarovi i wegovo doba u manastiru Boani u
Bakoj.
49
133
41
42
Isto.
43
Isto.
44
grafika H veka, 20.
45
46
Isto.
47
Isto.
48
Isto.
49
Isto, 262.
Bakrorez Sveti Kuzman i Damjan sa izgledom manastira Rakovac koji je
Hristofor Xefarovi izrezao ktitorstvom i idejnim vostvom prosveenog
episkopa Pavla Nenadovia, predstavqa ilustraciju postepenog prodora re-
formatorskih ideja u srpsku bakroreznu grafiku.
Hristofor Xefarovi je 1743. godine, za episkopa gorwokarlovakog
Pavla Nenadovia uradio i Sineliju.
50
Bakrorezna ploa koju je Xefarovi
rezao nije poznata, a jedan grafiki list iz 1743. godine, koji je ranije pri-
padao muzeju Joce Vujia u Senti, nalazi se u Galeriji Matice srpske u No-
vom Sadu.
51
Kaligrafski je ispisan tekst sinelije u irokom dekorativnom
okviru, a ostavqena su prazna mesta u tekstu za ispisivawe imena jereja koji
je rukopoloen, mesta koje dobija za parohiju i prostor za ispisivawe datu-
ma, mesta i potpisa arhijereja. Na sredini doweg dela okvira barokni meda-
qon kartua za arhijerejski peat.
52
Medaqon pridravaju dva anela.
Xefarovi je, potom, za patrijarha Arsenija izrezao u bakru celu
kwigu Privilegija,
53
a 1748. u okviru svojih bakrorezako-tamparskih ak-
tivnosti, Opisanije Svjatago boija grada Jerusalima sa mnogobrojnim ilu-
stracijama jerusalimskih svetiteqa.
54
Kada je 1749. Pavle Nenadovi izabran za mitropolita karlovakog, na-
stavio je saradwu sa Xefaroviem. Ve 1750. godine je svom egzarhu u Beu
Arseniju Radivojeviu i Hristoforu Xefaroviu poverio strunu i prak-
tinu pomo oko priprema za osnivawe tamparije. Poto su austrijske
vlasti zabranile nabavqawe kwiga iz Rusije, bukvari i gramatike za potrebe
srpske kole tampani su u Rimniku, u Vlakoj, ali mitropoliti kao to
su Mojsije Petrovi, Vientije Jovanovi i posebno Pavle Nenadovi te-
ili su da dobiju dozvolu za podizawe jedne isto srpske tamparije.
55
U
isto vreme mitropolit Pavle Nenadovi je, ubrzo po stupawu na presto u
Sremskim Karlovcima, krenuo da kole, koje su u vreme patrijarha Arsenija
zaputene, ponovo uredi i razvije.
56
Godine 1749. mitropolit Nenadovi
je otvorio Latinsku kolu u Karlovcima
57
u kojoj su predavali domai kalu-
eri i svetenici.
58
Mitropolit Nenadovi je od carskog dvora u Beu traio dozvolu da na
Frukoj gori podigne srpsku tampariju, u kojoj bi bile tampane kwige i
134
50
Isto, 263.
51
Isto.
52
Isto, 264.
53
Isto, 111.
54
Isto, 115.
55
R. Gruji, Pokuaj osnivawa jedne srpske tamparije u polovini H veka, u: Srpski
kwievni glasnik, Beograd 1910, br. 227 (HH-1), 667; R. Gruji u Priloci za istoriju srpskih
tamparija u Ugarskoj u polovini H veka, Srpska kraqevska akademija, Spomenik, HH, dru-
gi razred 42, Beograd 1910, 144152, objavio deset dokumenata koji se tiu dogovora mitropoli-
ta Pavla Nenadovia oko osnivawa tamparije u Sremskim Karlovcima.
56
R. Gruji, Pokuaj osnivawa jedne srpske tamparije u polovini H veka, 670.
57
K. Petrovi, Istorija Karlovake gimnazije, Novi Sad 1991, 89.
58
Kada je 1768. umro mitropolit Nenadovi, zatvorena je i Latinska i sve druge vie
karlovake kole. O tome u: K. Petrovi, n. d., 23.
za crkvu i za kolu.
59
Dobio je odgovor od Ilirske dvorske deputacije, u ko-
jem mu je odobreno da tampariju podigne u Osijeku, to se mitropolitu ni-
je dopalo, pa je ponovo zamolio caricu Mariju Tereziju da mu odobri podi-
zawe tamparije u Rakovcu ili Sremskim Karlovcima.
60
S obzirom na to da
je i tada odgovor bio nepovoqan, jer je odreeno da tamparija bude u Temi-
varu, mitropolit je energino reagovao i najzad dobio dozvolu da tampa-
riju podigne u Karlovcima.
61
U obimnim pripremama, koje su odmah otpoe-
le, uestvovali su mitropolitov egzarh Arsenije Radivojevi i Hristofor
Xefarovi, koji je, izmeu ostalog, trebalo da nacrta slova za livewe.
62
Na-
alost, tamparija nije osnovana, iako se na woj mnogo radilo. Da je osno-
vana, srpske kwige druge polovine H veka bile bi tampane Xefarovi-
evim slovima, sa wegovim viwetama, inicijalima, i ilustracijama.
63
Mitropolit Pavle Nenadovi je 1750. godine u jednoj naruxbini dao da
se izrade etiri kultno-utilitarna predmeta, aer, prekriva za diskos, pla-
tanica i antimins. Bilo je uobiajeno da svaki mitropolit izda kult-
no-utilitarne predmete, pre svega svoj antimins, na kojem je u prigodnom
tekstu istaknuto wegovo ime. U H veku je zato antimins smatran vidom
arhijerejskog dostojanstva.
64
S druge strane, osveewe i predaja antiminsa
crkvi ima dubok kultni smisao, a poseban bogoslubeni znaaj ima wegova
upotreba u toku bogosluewa. Trebalo bi, takoe, imati u vidu da su pomenu-
ti predmeti bili veoma skupi, a neophodni. Mitropoliti su od wihove
prodaje crkvama i manastirima i dobro zaraivali.
Hristoforu Xefaroviu se pripisuje izrada aera, prekrivaa za diskos
i platanice, a antimins je delo nepoznatog autora. Iako ni Xefarovievi
radovi nisu signirani, pretpostavqa se da je on autor, jer se zna da je 1750.
godine saraivao sa mitropolitom Nenadoviem u vezi sa osnivawem tam-
parije, a s obzirom na to da je bio jeroakon i autor kartona za crkveni vez,
bili su mu dobro poznati ikonografija, oblici i dimenzije pojedinih kult-
nih predmeta. Bekim grafiarima je to bilo sasvim strano, pa je logino
pretpostaviti da je Xefarovi bio angaovan.
65
Aer, ili vazduh, pokriva za putir, mitropolita Pavla Nenadovia, Xe-
farovi je izradio 1750. godine, a na wemu su izvedene dve kompozicije su-
protno usmerene: Hristos agnec u putiru, iza kojeg je krst raspea sa trakom
i slovima I.N.C.., i Vaskrsewe Hristovo, gde Hristos izlazi iz otvorene
grobnice, u levoj ruci mu je barjak sa krstom, desnom blagosiqa. Ikonograf-
ska shema ovog aera odgovara izgledu vezenih aera iz atinskog Benaki muzeja,
koji potiu sa poetka H veka, a koji su uraeni u zapadnoevropskom
135
59
R. Gruji, n. d., 670.
60
Isto.
61
Isto, 671.
62
Isto.
63
64
Isto, 224.
65
Isto, 143.
ikonografskom obliku,
66
posebno kompozicija Vaskrsewe Hristovo. Xefaro-
vi je, najverovatnije, dok je jo boravio u Makedoniji, imao priliku da se
upozna sa zapadnoevropskim ikonografskim reewima koja su prodirala u
grku sredinu.
Bakrorezna ploa sa koje je aer mitropolita Pavla Nenadovia otisnut
nije poznata. Poznata su tri otiska na svili, koja se uvaju u Muzeju SPC u
Beogradu, Galeriji Matice srpske u Novom Sadu i Sabornoj crkvi u Srem-
skim Karlovcima. Na duim ivicama izvedeni su cvetni ukrasi, a na krai-
ma je ktitorski zapis, koji poiwe ispod jedne kompozicije, a zavrava se
ispod druge.
Iste godine Hristofor Xefarovi je po naruxbini mitropolita Nena-
dovia izradio i Platanicu Pavla Nenadovia. Hristovo telo (S HS)
oprueno je na odru prekrivenom pokrovom koji sa obe strane pridrava po
jedan aneo. U gorwem delu kompozicije, na sredini, iz odra, jeste krst Hri-
stovog raspea, koji na gorwem kraku ima razvijen svitak sa slovima I.N.C..
Na dowoj strani je ktitorski zapis. Bakrorezna ploa nije poznata, a otisak
na svili je na izlagawu u memorijalnom muzeju Hristofor Xefarovi i
wegovo doba" u manastiru Boani.
67
I Pokriva za diskos Pavla Nenadovia Xefarovi je izradio 1750. go-
dine prema mitropolitovoj naruxbini. Jedini otisak na svili je izloen u
memorijalnom muzeju Hristofor Xefarovi i wegovo doba" u manastiru
Boani.
68
Na pokrivau za diskos predstavqena je kompozicija Nerukotvore-
ni lik Hristov: Hristova glava na ubrusu, sa oreolom i sa slovima OwN. Le-
vo i desno na ubrusu su slova S HS. U uglovima je izveden po jedan cvet qi-
qana, a izmeu cvetova estokrake zvezde. Unutrawi okvir pokrivaa za
136
66
Isto.
67
Isto, 273.
68
Isto, 274.
Hristofor Xefarovi, Aer Pavla Nenadovia, izvor ilustracije:
diskos je ukraen cvetovima, a spoqawi ima imitacije resa. Na dowoj
strani je zapis (isti kao na platanici).
Deo iste naruxbine je i Antimins Pavla Nenadovia, rad nepoznatog au-
tora.
69
Na Antiminsu mitropolita Nenadovia izvedeno je veoma sloeno
kompoziciono reewe. Na sredini je Oplakivawe Hristovo. Hristovo telo
lei na platanici i izvedeno je u skladu sa Corpus Christi, glorifikaci-
jom evharistikog Hristovog tela, ruke su mu opruene, oko bedara je peri-
zom.
70
Hristos ima oreol oko glave na kojem su slova OwN. Kod Hristove gla-
ve stoji Nikodim, a kod nogu Josif, koji pridravaju platanicu. Kraj odra
su predstavqeni Marta, Marija Magdalena, Bogorodica sa rairenim ruka-
ma, Jovan (svi signirani u oreolima). Ispred odra dva anela pridravaju
platanicu, a jo dva su predstavqena iza Bogorodice i Jovana. Iza Bogo-
rodice, na samoj sredini kompozicije, predstavqen je krst Hristovog raspe-
a na ijem gorwem kraku stoji traka sa natpisom I.N.C.., a ispod wega je
trnov venac. Na krst su nasloweni kopqe i trstika sa sunerom, a sa strane
137
69
tampani antiminsi meu Srbima pojavili su se krajem H veka, tanije 1692. godi-
ne, kada je patrijarh Arsenije arnojevi, da bi se jednostavno i brzo obezbedili neophodni
bogoslubeni predmeti, naruio tampani antimins. Ali, nisu samo praktine potrebe razlog
pojave novih tampanih antiminsa, nego i oita potreba da se prihvate nove formulacije i da
se vrsto tradicionalno naslee osvei novim reewima i novim tehnologijama. Upotreba no-
ve grafike tehnike, prihvatawe dotada nepoznatih i novih idejnih shvatawa, na tampanim
antiminsima prethodila je preobraaju koji e neto kasnije zahvatiti i slikarstvo Karlova-
ke mitropolije. M. Timotijevi, Prvi srpski tampani antiminsi i wihovi uzori, Zbornik Ma-
tice srpske za likovne umetnosti 23, Novi Sad 1987, 40.
70
Isto, 350.
Hristofor Xefarovi, Platanica Pavla Nenadovia,
izvor ilustracije: D. Davidov, Srpska grafika H veka
su po tri glave serafima i po jed-
no upaqeno kandilo. Oko glavne
kompozicije prikazana su etiri
medaqona sa jevanelistima. Na le-
voj strani kompozicije, u gorwem
uglu antiminsa, nalazi se medaqon
sa likom Sv. Mateja, sa anelom, a
iznad wega je prikaz Golgote sa tri
krsta. U dowem uglu je medaqon sa
likom Sv. Luke, sa bikom, a iznad
wega Rotonda nad Hristovim gro-
bom. Na desnoj strani, u gorwem
delu, jeste prikaz panorame Jeru-
salima, ispod koje je medaqon sa
likom Sv. Jovana, a ispod meda-
qona Anastazis u vidu ograenog
vrta i sa grobom na ijoj strani
sedi aneo. U krajwem dowem uglu
je medaqon sa likom Sv. Marka sa
lavom.
138
Hristofor Xefarovi, Pokriva za diskos
Pavla Nenadovia, izvor ilustracije:
Nepoznati autor, Antimins Pavla Nenadovia, izvor ilustracije:
Na sredini gorweg okvira antiminsa mitropolita Pavla Nenadovia je
kompozicija Nerukotvoreni lik Hristov, na dowoj lunoj traci je tekst. V.
Han je utvrdila da je kompozicija izvedena na Antiminsu Pavla Nenadovia u
potpunosti preuzeta sa antiminsa ora trapezuntskog izraenog za Jerusa-
limsku patrijariju 1733. godine u Beu.
71
Nakon Xefarovieve smrti, 1753. godine, mitropolit Pavle Nenadovi
je uspeo da u Zahariji Orfelinu, magistru Slovenske kole u Novom Sadu,
pronae dobrog crtaa, koji bi mogao da savlada bakroreznu tehniku.
72
Prvi
rad Zaharija Orfelina po naruxbini mitropolita Pavla Nenadovia bila
je mitropolijska gramata za novog bakog episkopa, pa je Orfelin 1757. go-
dine sastavio, kaligrafski ispisao i crtanim ornamentima ukrasio kwi-
icu Pozdrav Mojseju Putniku
73
i potpisao se na woj: Zaharije Orfelin,
arhiepiskopo-mitropolijsko ilirieski kancelist".
74
Iste godine kada je
primqen za Nenadovievog kancelistu, 1757, u Karlovcima je poela sa ra-
dom Orfelinova bakarna tipografija".
75
Mitropolit Pavle Nenadovi je sigurno bio veoma zadovoqan to je u
Zahariji Orfelinu pronaao vrednog kancelistu, koji je pored redovnog i-
novnikog posla umeo da izradi gramate i sinelije izuzetne umetnike
vrednosti. Najverovatnije je Orfelin dobio graverski i tamparski pribor
zalagawem mitropolita, pa je tako Nenadovi Orfelinu bio pravi mecena.
Meutim, bez obzira na to to je mitropolit Pavle Nenadovi bio zadovo-
qan to wegov kancelista izrauje raskone diplome i poveqe koje lie na
carske, Zaharija Orfelin je za mitropolita bio kancelista koji se bavi ba-
krorezom, a ne bakrorezac koji obavqa i inovnike dunosti.
76
Kada je u jesen 1757. godine mitropolit Pavle Nenadovi krenuo na du-
e putovawe poveo je i Orfelina.
77
Ovo putovawe, a pre svega boravak u Beu
i Temivaru, bilo je viestruko znaajno. Omoguili su i mitropolitu Ne-
nadoviu i Zahariji Orfelinu da u skladu sa svojim interesovawima i po-
trebama sretnu vane linosti toga doba, da ostvare line kontakte i da se
upoznaju sa savremenim tokovima u umetnosti i kulturi.
139
71
V. Han, Znaaj palestinskih eulogija i liturgijskih predmeta za noviju umjetnost kod Sr-
ba, Zbornik MPU, Beograd 1961, 5457.
72
Ovaj umetnik mnogih talenata i interesovawa (bio je i kwievnik, naunik, izdava),
roen je 1726. godine u Vukovaru, odakle prelazi u Novi Sad za uiteqa. Orfelinovo poetsko i
umetniko delo Malovanoe privjetstvije, koje pokazuje da vlada i kaligrafijom i crtawem, do-
ivelo je velik uspeh i bilo je povod za umetnikov prelazak u Sremske Karlovce, u mitropolij-
ski dvor. D. Davidov, Srpska grafika H veka, 159161.
73
grafika H veka, Beograd 1986, 20.
74
75
D. Davidov, Ktitori i prilonici srpske grafike H veka, 20.
76
Isto.
77
Najpre su svratili u Hopovo, gde je Orfelin, pretpostavqa se, upoznao manastirskog
aka Dimitrija Obradovia, pa su preko Daqa i zadravawa na mitropolijskom imawu otputo-
vali u Be. U prestonici Habzburke monarhije su boravili nekoliko meseci, odakle su preko
Novog Sada otili u Temivar, a tek poetkom 1758. godine vratili su se u Sremske Karlovce.
Nakon povratka u Karlovce 1758. godine Orfelin je izrezao u bakru mi-
tropolitovu okrunicu episkopima, igumanima, kaluerima i svetenici-
ma, potpisanu na naslovnoj strani (na tip podal Zaharija Orfelin").
78
Kwiica Kratkoje o Bogopodobajuem tjelu i krovi Hristovoj poklonenij i
vremeni togo nastavlenije, na zadwoj strani, uz datum potvrde Pavla Nenado-
via, ima mitropolijski grb sa ije obe strane su predstave po jednog ane-
la. Ovo delo, znatne umetnike vrednosti, govori u prilog tezi da je Orfe-
lin za vreme svojih putovawa u Budim i Be, nauio da ree u bakru.
Iste godine Orfelin je rezao Ortodoks omologiju, kwigu, izvod iz kati-
hizisa kijevskog mitropolita Petra Mogile u kojem se nalazi Orfelinova
pesma panegirik meceni mitropolitu Pavlu Nenadoviu. U ovoj kwiici
nalazi se i Orfelinov bakrorez Sveta Trojica, koji je umetnik izrezao pre-
ma istoimenoj graviri u kijevskom katihizisu.
79
I na ovom radu mu je bilo
dozvoqeno da se potpie samo kao kancelista.
80
Za razliku od kwiice
140
78
Isto.
79
Isto.
80
Zaharija Orfelin, Kratkoje o Bogopodobajuem tjelu i krovi Hristovoj poklonenij i
vremeni togo nastavlenije, izvor ilustracije: D. Davidov, Srpska grafika H veka
Kratkoje o Bogopodobajuem tjelu i krovi Hristovoj poklonenij i vremeni to-
go nastavlenije, koju je mitropolit poklawao, Ortodoks omologiju je prodavao
nakon tampawa, pa je tako na izvestan nain zaraivao.
Meutim, kada je avgusta 1758. godine zavrio bakrorez Sveta Trojica
sa arhistratigom Mihailom, opet po naruxbini mitropolita Pavla Nenado-
via, Orfelin nije stavio svoj potpis.
81
Ova ikonografski sloena, a cr-
tako-graverski uspela kompozicija preuzeta je sa predloka koji je identi-
fikovan.
82
Orfelin se ispomagao gravirama uzetim iz prvog izdawa dela Jo-
hann-a Urlich-a Kraussen-a: Biblisches Engel- und Kunst-Werk (Augsburg 1694).
83
U centralnom delu bakroreza izvedene su dve kompozicije: Sveta Troji-
ca, u gorwem, i Sveti arhanel Mihailo, u dowem delu. Sveta Trojica: Bog
141
81
Isto.
82
D. Davidov, Srpska grafika H veka, 190; upravo ikonografska sloenost i izuzetna
uspelost kompozicije navela je Dejana Medakovia na pomisao da se Orfelin sluio predlo-
kom; poreklo ikonografskog reewa utvrdila je Radmila Mihailovi u: Predstave anela u
srpskoj grafici H veka, Zbornik LUMS 8, Novi Sad 1972, 287305.
83
R. Mihailovi, n. d., 294.
Zaharija Orfelin, Ortodoks omologija, izvor ilustracije: D. Davidov,
Srpska grafika H veka
Otac, Isus Hristos i Sveti Duh, predstavqeni su na Zemaqskoj kugli koju
pridravaju aneli. Bog Otac u levoj ruci dri skiptar, a desnom blagosi-
qa. Desno od Boga Oca je Bog Sin Isus Hristos sa krstom, simbolom svog
muenikog stradawa, a iznad wih je golub Svetog Duha.
Na dowoj kompoziciji je Sveti arhanel Mihailo predstavqen kako
stoji na oblaku, sa maem u desnoj ruci i uzdignutom levom rukom, a oko we-
ga su aneli. Arhanel Mihailo je na Orfelinovoj graviri istaknut u sre-
dini, kao vojskovoa nebeskih sila, koji vodi duhovni rat, a uz wega su ar-
haneli Gavrilo i Rafail. U drugom planu su slabo vidqiva dvojica arhan-
ela, od kojih onaj sa desne strane, Urilo, boji plam, dri isukan ma.
84
Na bonim stranama bakroreza izvedeno je 12 kompozicija, prizora iz
Svetog pisma sa aneoskim ueem.
85
Izbor kompozicija na rubovima ima
ulogu povezivawa teolokog programa i potreba naruilaca, koji reflektuju
svoj stav preko biblijskih linosti kojima je ukazana milost.
86
Bakrorezna
ploa je vlasnitvo Muzeja SPC u Beogradu, a otisci iz H veka nisu
pronaeni. Novi otisci potiu iz 1960. godine.
87
Orfelinova odluka da bakrorez Sveta Trojica sa arhistratigom Mihai-
lom ne potpie mogla bi se protumaiti kao svojevrsni protest bakroresca
kojem ktitor ne dozvoqava da stavi pravu signaturu.
88
Iako je mitropolitu
Nenadoviu ovaj vid protesta verovatno promakao, i iako se nita nije
promenilo, jasno je da je Orfelin poeo da sagledava i nalije slubovawa
kod autoritativnog mitropolita, koji je zahtevao apsolutnu pokornost.
89
Mitropolit Pavle Nenadovi je u 1758. godini naruio i jedan bakro-
rez kod stranca, Jakova mucera, kolovanog grafiara i dobrog crtaa.
90
U
pitawu je bakrorez Sveta Ana sa Bogorodicom (ispod grba Karlovake mitro-
polije signatura: Jacob Schmutzer. fc. Viennae), za manastir Sveta Ana. Pret-
postavqa se da je u pitawu bakrorez Priestvije Bogorodice koji se spomiwe
u jednom od pisama mitropolita Pavla Nenadovia upuenih iz Sremskih
Karlovaca protosinelu Pahomiju u Be, u kojima nalae da se kod Jakoba
mucera narui Manastir Lepavina i Priestvije Bogorodice, a kod Tome
Mesmera Manastir Studenica i Manastir Sveta Ana.
91
Ovaj bakrorez donosi kompoziciona i ikonografska reewa koja su ve
poznata u srpskoj grafici.
92
Na sredini kompozicije predstavqena je Sveta
Ana kako pridrava malu Bogorodicu, koja stoji na stolu. Bogorodica se de-
142
84
Isto, 295.
85
86
R. Mihailovi, n. d., 297.
87
88
89
Isto, 20.
90
91
Isto, 216; o tome vie u: M. Kosti, Srpski bakrorezi H veka, Letopis Matice
srpske 304/2, Novi Sad 1925, 153.
92
Isto.
snom rukom dri za moforion Sv. Ane, a u levoj dri struk rua. Iznad
centralne kompozicije u izduenoj baroknoj kartui predstavqeno je Kruni-
sawe Bogorodice, a na bonim stranama, u est baroknih medaqona, izvedene
su scene iz ivota Sv. Joakima i Ane. Krunisawe Bogorodice, kompozicija
koja istie Bogorodiin nebeski status i ona se slavi kao kraqica neba,
predstavqa jednu od novih baroknih tema.
93
U tesnoj je vezi sa Imacculata Con-
ceptio, jer predstavqa dokaz o izuzeu Bogorodice iz praroditeqskog greha.
Meutim, izgled manastira Sv. Ane kod Velikih Bastaja, koji je pred-
stavqen ispod centralne kompozicije, grb Karlovake mitropolije i ple-
miki grb porodice Nenadovi, koje Jakov mucer nije mogao da nacrta jer
mu nisu poznati, upuuju da ih je po nalogu mitropolita Nenadovia vero-
vatno izveo wegov kancelista Zaharija Orfelin, koji je ispisao i nazive i
ktitorski zapis smeten ispod centralne kompozicije.
94
Kao to je ve reeno, bakrorez Sveta Ana sa Bogorodicom naruen je za
manastir Svete Ane, tako da je mitropolit Nenadovi, poklonivi otiske
manastiru, postupio kao pravi zatitnik i darodavac. U sluajevima kada
manastir dobija prihode od prodaje bakroreza, a ne mitropolit koji je na-
pravio i finansirao poruxbinu, mitropolit Nenadovi funkcionie kao
poboni pojedinac koji sebi ili svojim bliwima obezbeuje veni pomen
i pokoj due.
Godine 1759. godine, uz puno razumevawe mitropolita Pavla Nenadovi-
a, Zaharija Orfelin je u Sremskim Karlovcima izdao svoju Kaligrafiju, sa
36 tabli, u eqi da mlae krasnopisce osposobi kaligrafskoj vetini.
95
Orfelinova Novaja i osnovatelnaja slaveno-serbska kaligrafija je donela i-
rilina slova, predloke za latinina slova i grki alfabet. Najznaajniji
list ove kwige je titularni list mitropolitu Nenadoviu, sa izuzetnim ka-
ligrafskim tekstom koji, pored ve poznatih oblika slova iz kwiice Ma-
lovanoje privjetstvije, donosi i nove.
96
Zanimqiva su dva irilina slova
P", koja su sastavqena, u prvom sluaju, u rei Prevashoditemnejemu", od
dva anela koja dre arhijerejsku mitru izmeu sebe, a iznad glava im je tra-
ka sa natpisom na staroslovenskom jeziku, a u drugom u rei pravoslavno-
mu", od mukog i enskog lika, koji izmeu sebe dre venac, a iznad glava
im je, takoe, traka, ali sa natpisom na latinskom CORONA NOBILITATIS.
Na titularnom listu istie se sklonost ka dekorativnim oblicima rokokoa.
97
Prvi ili naslovni list Kaligrafije nije paginiran, a ima dekorativni
barokni okvir. U sredini naslovnog lista nalazi se medaqon sa naslovom
kwige, a po rubu medaqona je naslov na nemakom.
98
U malom medaqonu pred-
143
93
94
95
Isto, 213.
96
Isto.
97
Isto; o rokokou u srpskoj grafici: P. Vasi, Rokoko u srpskoj grafici H veka, u
Zbornik radova: Srpska grafika H veka, 151154.
98
Isto, 311.
stavqen je trouglasti oreol sa tri plamena, to predstavqa stilizovani
prikaz Svete Trojice. Na sredini okvira, u dowem delu, jeste medaqon sa
simbolima: Vera, Qubav i Nada, i Sunce i Mesec, kao i inicijali Z"
O".
99
Na 3, 4. i 5. listu je posveta, a zatim sledi 31 tabla, meu kojima ne-
dostaje 22.
Mitropolit Pavle Nenadovi je nesumwivo bio zadovoqan, ali je i
ovog puta Orfelinu uslovio da se potpie kao mitropolijski kancelista.
Osim tog potpisa Orfelin je na kraju posvete Nenadoviu stavio jo jedan
potpis u kojem kae: Vaeja Ekselenciji Pokorwejij i vsedolwejij
sluga Zaharija Orfelin".
100
Zaharija Orfelin je 1759. godine uradio i dve sinelije. Sinelija Pa-
vla Nenadovia, iji je ktitor mitropolit, nije sauvana,
101
a Sinelija epi-
skopa Vientija Jovanovia Vidaka znaajna je zbog kompromisnog reewa
problema oko autorskog prava na signaturu, koji je Orfelina zaokupqao.
144
99
Isto.
100
D. Davidov, Ktitori i prilonici srpske grafike H veka, u Zbornik radova: Srp-
ska grafika H veka, 21.
101
Podaci o ovoj sineliji poznati su iz literature: D. Ruvarac, Stare sinelije, Spo-
menik SKA , Beograd 1922, 4243; T. Ostoji, Zaharije Orfelin i rad mu, Beograd 1923, 80.
Zaharija Orfelin, Kaligrafija,
izvor ilustracije: D. Davidov,
Zaharija Orfelin, Kaligrafija,
izvor ilustracije: D. Davidov,
Smislio je opisnu frazu: Z. Orfelin, A. M. I. kancelist (Serbin) vire-
zal i v tipografiji svojej bakarwej peatal, v Karlovce Sirmijskom 1759".
102
Do preokreta u karijeri Zaharije Orfelina i raskida saradwe sa mitro-
politom Nenadoviem dolazi nakon Orfelinovog objavqivawa kwiice Go-
resnij pla slavnija inogda Serbiji,
103
pesme na ruskoslovenskom jeziku. Godi-
ne 1761. izala je u Veneciji, u tampariji Dimitrija Teodosija. U pesmi
Orfelin ali nad traginom sudbinom Srba, i u prolosti, ali i u sada-
wosti, kada su potpali pod verolomno tuinsko gospodarstvo, i to oni
koji bi trebalo da budu odbrana narodnih interesa, wegove crkvene starei-
ne, idu na ruku tuinu".
104
Orfelinove pesme su protumaene kao pune aluzija na crkvene veliko-
dostojnike, pa tako i na mitropolita Nenadovia. Orfelin je sigurno bez
mitropolitovog znawa tampao pesmu izrazite politike, antiaustrijske
sadrine, u kojoj osuuje i crkvene velikodostojnike.
105
Zbog ovakvog istupa
Zaharija Orfelin je diskretno uklowen" iz Sremskih Karlovaca.
106
* * *
Mitropolit Nenadovi je bio veliki prilonik bakroreza, bilo da su
u pitawu samostalni listovi ili itave kwige. Zahvaqujui velikom broju
naruxbina mogue je, na primeru bakroreza, uoiti raznolikost namena i
svrhu poruenih grafikih radova, a kroz strukturu naruxbina naslutiti po-
bude mitropolita. Poznato je da je mitropolit Nenadovi bio veoma obrazo-
van, mudar i sposoban ovek, tako da je umeo na pravi nain da deluje kao
poruilac ali i da istovremeno vodi rauna o sopstvenom interesu, bilo da
je duhovni ili materijalni. Kada naruuje bakroreze kao to su na primer
Sveti Kuzman i Damjan sa izgledom manastira Rakovca, Sveta Trojica sa ar-
histratigom Mihailom ili Bogorodica sa Svetom Anom, on sve otiske pokla-
wa manastiru, tako da manastir od toga ima i materijalnu korist, a mitro-
polit se preporuuje kao vernik inei dobro delo. S druge strane, kada na-
ruuje kultno-utilitarne predmete, koje kasnije prodaje crkvama, mitropolit
Nenadovi, poput, kako bi se to savremenim jezikom reklo, uspenog mena-
xera, dobro zarauje. Moe se rei da mitropolit funkcionie na dva ni-
voa: kao poboni ovek koji brine o dobrobiti crkava i manastira, ali i
kao racionalan svetovni ovek koji ume da ostvari politiku i materijalnu
korist.
Bakrorezni radovi koje su grafiari poput Hristofora Xefarovia,
Tomasa Mesmera, Zaharije Orfelina, Jakova mucera i drugih rezali pod
145
102
103
Smatralo se da je iste godine objavqena ova pesma na srpskom jeziku pod naslovom
Pla Serbiji.
104
J. Skerli, Srpska kwievnost H veka, Beograd 1923, 197.
105
106
idejnim i finansijskim vostvom mitropolita Nenadovia pokazuju poste-
peni prodor elemenata baroka i rokokoa u srpsku bakroreznu grafiku. Ne-
sumwivo je da je mitropolit Nenadovi, putujui u Be i Budimpetu, imao
prilike da se upozna sa savremenim tokovima u umetnosti, te je, podravaju-
i i pomaui preobraaj srpskog drutva u Monarhiji i srpske umetno-
sti, u svojim naruxbinama zahtevao vizuelizaciju sopstvenih politikih
stremqewa.
Otvorenost mitropolita Pavla Nenadovia za uticaje katolike umet-
nosti ogleda se u dva osnovna segmenta. S jedne strane on odobrava ispoma-
gawe umetnika ilustrovanim Biblijama (kao to je npr. Krausenova) koje su
bile najpopularniji prirunici, za izradu bakroreza i izvor novih ikono-
grafskih reewa. S druge strane, povremeno angauje i beke bakroresce,
kao to su Tomas Mesmer i Jakov mucer, na izradi pravoslavnih bakrore-
znih ikona, naroito posle zvanine zabrane uvoza ruskih ikona.
Mitropolit Nenadovi je uzimao aktivno uee u osmiqavawu crte-
a i zapisa na grafikim listovima, jer je boravei u Beu imao prilike da
upozna bakroreznu grafiku, wenu savremenu tematiku i obeleja. Ostali su
zabeleeni i wegov ogroman trud i rad na osnivawu srpske tamparije.
Problem odnosa umetnik-naruilac, tj. problem baroknog patronanog
mehanizma i podele uloga i zasluga u wemu, najboqe ilustruje odnos mitro-
polita Nenadovia i wegovog kanceliste Zaharije Orfelina. Iako nesum-
wivo talentovan umetnik, Orfelin nije imao dozvolu da radove koje je izveo
potpisuje, osim kao mitropolitov kancelista, jer je mitropolit smatrao da
je on, kao idejni tvorac i finansijer, jedini pravi autor dela. Zbog takvih
stavova i mitropolitovih zahteva za apsolutnom pokornou, saradwa ove
dvojice, nesumwivo talentovanih ali i sujetnih qudi, prekinuta je.
SLIKARSTVO
Kao i ostali segmenti srpskog drutva na kraju H i na poetku H
veka, i srpsko slikarstvo je bilo zahvaeno sloenim preobraajem, koji je
bio neophodan uslov opstanka u novoj sredini, u kojoj su se Srbi nali na-
kon dve velike seobe. Kao to je ve reeno, slikarstvo se, zbog specifi-
nih odlika, najdue opiralo prihvatawu promena. Na formirawe srpskog
baroknog slikarstva uticali su mnogobrojni faktori, a jedan od najznaajni-
jih je postojawe izuzetne veze izmeu slikara i naruilaca, postojawe patro-
nanog mehanizma. Kako su naruioci bili, gotovo iskquivo, iz redova vi-
soke crkvene jerarhije, spontani razvoj srpskog baroknog slikarstva je bio
gotovo nemogu, jer su karlovaki mitropoliti teili da srpsku baroknu
umetnost sputaju okvirima religiozne umetnosti i stave je u slubu re-
formi.
107
146
107
Slikari naputaju stare kanone i prihvataju nove norme u slikarstvu,
pa je visoka crkvena jerarhija, koja je sprovodila verske reforme i kontro-
lisala wihovo sprovoewe, preuzela na sebe ulogu svojevrsnog duhovnog vo-
stva slikara i kontrolu wihovog rada.
108
Rimski i italijanski barok, preko sredwoevropskih katolikih zemaqa,
kao to je Poqska, prodire u Ukrajinu i Rusiju, gde se formira, zahvaqujui
nekim podudarnostima, model baroknog slikarstva pravoslavnog slovenskog
sveta.
109
Kijev, vodei duhovni centar celokupnog slovenskog pravoslavnog
sveta, bio je i za srpsku crkvu u Habzburkoj monarhiji najvei autoritet.
Ovo slovenizirano" barokno slikarstvo proizlazilo je iz sredwovekovnog
naslea. Zbog toga je nuno sagledati wegovu bogoslubenu namenu i dogmat-
sko tumaewe
110
jer crkveno barokno slikarstvo i izgovorena propovednika
re ine nerazdvojivu sintezu.
U zidnom slikarstvu Karlovake mitropolije posle ivopisawa mana-
stira Kruedol postepeno se naputa oslikavawe svih zidova hrama.
111
Sma-
wuje se i ograniava broj slika, a wihova veliina raste i uglavnom su po-
stavqane izolovano, uokvirene baroknim kartuem.
112
Slikarstvo hrama ma-
nastira Kruedol, koje su izvele radionice slikara Jova Vasilijevia i
Stefana Teneckog, predstavqa vrhunac prilagoavawa baroknih shvatawa
prostoru pravoslavnog hrama.
113
Novi programi su imali osnovu u reformi-
sanom sholastikom bogoslovqu, koje je dolazilo iz Kijeva, sa wegove Duhov-
ne akademije.
114
Crkva manastira Kruedol je u petoj deceniji H veka doivela mno-
ge arhitektonske izmene, ponovo joj je sazidana oltarska apsida, proireni
su prozorski otvori, podignut je nov trem, podignut je zvonik ispred zapad-
nog ulaza, pa je hram dobio nov barokizirani izgled.
115
Posle arhitekton-
skih popravki zapoeti su popravka ikonostasa i oslikavawe zidova hrama.
Kruedol je bio nekadawe mitropolijsko sredite i najznaajniji fru-
kogorski manastir,
116
pa je, najverovatnije, mitropolit Pavle Nenadovi
bio u velikoj meri angaovan na ovom projektu.
Oslikavawe zidova priprate hrama kruedolskog manastira povereno je
1750. godine Jovu Vasilijeviu,
117
ukrajinskom slikaru, tada najuglednijem
147
108
Isto, 30.
109
Isto, 156.
110
Isto, 44.
111
Isto, 47.
112
Isto.
113
Isto.
114
M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u oltarskom prostoru manastira
Kruedola, Saoptewa HH, Beograd 1994, 63.
115
M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u priprati manastira Kruedola,
Saoptewa HH, Beograd 1987, 109.
116
Isto, 113.
117
Jov Vasilijevi je u Karlovaku mitropoliju doao najverovatnije na poziv jeromonaha
Dionizija Jovanovia, koji se kolovao u Kijevu. Ukrajinski slikar Jov Vasilijevi je u Karlo-
slikaru u Karlovakoj mitropoliji, koji je poznavao idejne programe mitro-
polije, kao i jezik angaovanih baroknih alegorija sa kojima se susretao to-
kom svog kolovawa.
118
Priprata crkve kruedolskog manastira ivopisana
je zahvaqujui prilogu Novosaanina Racka Jovanovia,
119
ali je tvorac slo-
enog teolokog programa, po svemu sudei, bio karlovaki mitropolit Pa-
vle Nenadovi.
120
Jov Vasilijevi je imao mnogobrojne pomonike tokom rada na pripra-
ti, meu kojima je najznaajniji Vasilije Ostoji. Izvesna konzervativnost u
odabiru programa, koju nosi slikarstvo priprate u odnosu na naos i oltar-
ski prostor, verovatno je posledica eqe naruioca da novi ivopis bude
tematski i programski slian starom ivopisu iz H veka, koji je Vasili-
jevi direktno preslikavao.
121
Osnovna ideja ivopisa, iskazana u dowim
delovima zidova, bila je isticawe kulta sremskih despota Brankovia, i
Kruedola kao mauzoleja posledwih srpskih despota.
122
Druga ideja je bilo
isticawe marijanskih tema u gorwim registrima zidova jer je kruedolski
hram bio posveen Bogorodiinom prazniku
Blagovestima. Osnovni koncept zidnog sli-
karstva, iji je tvorac mitropolit Nenado-
vi, a realizator Jov Vasilijevi, zapravo je
glorifikacija Karlovake mitropolije nad ko-
jom bdi Bogorodiina zatita.
123
U prvoj zoni zidnog slikarstva kruedol-
ske priprate predstavqene su stojee figure
srpskih svetiteqa, vladara, arhijereja, meu ko-
jima su naslikani i Sveti Konstantin i Jele-
na, na zapadnom zidu, kako bi bila istaknuta
veza Konstantina Velikog sa lozom Nemawi-
a.
124
Nain na koji su predstavqeni likovi
vladara, odnosno wihova idealizacija poznata
jo iz Stematografije, odraz je tewe da se
istakne opte a ne individualno, odnosno ide-
148
vaku mitropoliju doneo nova slikarska shvatawa kao to je zlatna pozadina sa krupnim flo-
ralnim ornamentom, inkarnat slikan ruiastim tonovima. Patrijarh Arsenije ga je pozvao
u Karlovce za pridvornog slikara, a u wegovoj slikarskoj radionici su formirani gotovo svi
srpski barokni slikari. Patrijarh je 1743. izdao cirkular kojim je ukrajinsko slikarstvo pri-
hvaeno kao zvanino slikarstvo Karlovake mitropolije. O Vasilijeviu: M. Timotijevi,
Srpsko barokno slikarstvo, 7579.
118
M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u priprati manastira Kruedola, 112.
119
Isto, 109.
120
Isto, 113.
121
Isto, 110.
122
Isto.
123
124
Jov Vasilijevi, Povorka
Srba svetiteqa, priprata
Kruedola, izvor ilustracije:
M. Timotijevi, Idejni
program zidnog slikarstva
u priprati manastira
Kruedola, Saoptewa HH
ja kontinuiteta srpske drave, koju nastavqa Karlovaka mitropolija nakon
smrti sremskih despota Brankovia.
I raspored naslikanih likova je zanimqiv i predstavqa odraz jasne
ideje tvorca programa slikarstva kruedolske priprate. Naime, predstavqe-
ni likovi nisu poreani u hronolokom nizu, nego su naglaavane parale-
le izmeu kulta Nemawia i kulta despota Brankovia.
U najnioj zoni istonog zida priprate, uz likove Hrista i Bogorodi-
ce, prikazani su likovi dvojice srpskih arhiepiskopa: Svetog Save, osniva-
a srpske autokefalne crkve, iz roda Nemawia, i Svetog Maksima, osniva-
a manastira Kruedol, iz roda Brankovia. Na severnom zidu, pored vladi-
ke Maksima, Jov Vasilijevi slika ostale lanove wegove porodice: despota
Stefana, despota Jovana i prepodobnu mater Angelinu. Oni su naslikani u
prvoj zoni ivopisa kako bi bilo istaknuto da su naslednici ranijih srp-
skih dinastija, a to jo vie istie scena Kamenovawa Svetog Stefana, na-
slikana iznad wih u drugoj zoni, jer se Sveti Stefan u Longinovom Akati-
stu svetom prvomueniku Stefanu priziva kao zatitnik srpskih vladara i
srpske drave.
125
Prikazivawe martirijuma Svetog Stefana u programima
Karlovake mitropolije ima univerzalnu ideju rtvovawa za veru. Uz scenu
kamenovawa, u drugoj zoni je predstavqena i kompozicija Put u Damask, koja
ilustruje preobraawe Savla, progoniteqa hriana, u Pavla, najuspeni-
jeg propagatora hrianstva meu apostolima.
126
Figura Isusa Hrista u sve-
tlosnoj mandorli predstavqa metaforu Boga kao svetiqke koja razum vodi
putem spasewa, a vidqiva je samo duhovnim oima. U trenutku preobraawa
apostol Pavle je lien telesnog vida, a i despot Stefan Brankovi lien
je telesnog vida, te je tu meu wima dvojicom uspostavqena paralela. Meu-
tim, iako postoji ovako direktna povezanost izmeu pojedinih likova iz
najnie zone ivopisa, sa svetiteqima iz druge zone, i kompozicija Put u
Damask, kao i kompozicija Kamenovawe Svetog Stefana, ima univerzalnije
znaewe. Ona je ukquena u ivopis kruedolske priprate kao alegorija mu-
drosti kao vrline svih srpskih vladara i arhijereja predstavqenih u prvoj
zoni.
127
Na zapadnom zidu priprate, predstavqeni su Sveti Konstantin i Jele-
na, a pored wih, do ulaza, arhistratig Mihailo sa maem i titom u rukama.
U drugoj zoni su Kawavawe Ananija, Osloboewe apostola Petra iz tamnice
i Beg apostola Pavla iz Damaska. Ove scene predstavqaju aluziju na utamni-
ewe grofa ora Brankovia, despota Ilirika, koji je umro u izgnanstvu i
ije je telo potom doneto u manastir Kruedol.
128
Pored ovakve direktne pa-
ralele, ove scene, kao i ostale scene druge zone ivopisa, treba posmatrati
kao amblematske alegoreze vrlina.
129
149
125
Isto, 116.
126
Isto, 118.
127
Isto, 119.
128
Isto.
129
Isto.
Zanimqivo bi bilo podvui i podudarnost imena mitropolita Nenado-
via i imena apostola Pavla, te bi se aluzivna glorifikacija mitropolita
mogla potraiti u kompozicijama iz ivota apostola Petra i Pavla.
130
Na
junom zidu priprate, u zoni stojeih figura, prikazani su vladari i sveti-
teqi iz doma Nemawinog, a iznad wih u drugoj zoni Pokoq vitlejemske dece
i Bekstvo u Egipat. Pokoq vitlejemske dece, kao i Kamenovawe Svetog Ste-
fana, predstavqa alegoriju rtvovawa za veru. Bekstvo u Egipat ilustruje
pobedu hrianstva kroz rtve nevinih.
131
Na istonom zidu priprate, u drugoj zoni, iznad Svetog Save i Svetog
Maksima, naslikane su scene koje povezuju prvu zonu ivopisa sa treom zo-
nom, posveenom Bogorodici, zatitnici kruedolskog hrama. Na sredini
zida prikazane su Blagovesti, praznik kojem je hram posveen, a iji je dowi
deo uniten naknadnim proirivawem ulaza u naos.
132
Ova kompozicija, uo-
kvirena baroknim kartuem, simbol je Hristovog otelotvorewa i tematski
povezuje marijanske teme priprate sa hristolokim temama naosa.
Bono od Blagovesti prikazane su scene Bogorodiinog pokrova i ilu-
stracija trinaestog, posledweg, kondaka Bogorodiinog Akatista, koji je iz-
dvojen u odnosu na ostale prikazane na svodu priprate. Ilustracija trinae-
stog kondaka prikazana je iznad arhiepiskopa Maksima, uz kojeg su prikaza-
ni i ostali despoti Brankovii, te se pretpostavqa da se ova scena vezuje
upravo za wih.
133
Bogorodica sa malim Hristom sedi na oblaku, u skladu sa
baroknom scenografijom, a ispod wih su kleee figure vladara i arhijere-
ja, u kojima treba videti svete despote Brankovie, koji se mole Bogorodici
za spas u ime manastira i Karlovake mitropolije. Idejni tvorac programa,
po svemu sudei mitropolit Pavle Nenadovi, eleo je da slikar Jov Vasi-
lijevi, dobar poznavalac ukrajinske polemike retorike, temu reinterpre-
tira u savremenu baroknu alegoriju.
134
Bogorodiin pokrov, kompozicija koja predstavqa pandan ilustraciji tri-
naestog kondaka, prikazana je takoe na istonom zidu, ali iznad Svetog Sa-
ve. Ova popularna predstava iskazivala je ideju Bogorodiine zatite, a u
Karlovaku mitropoliju dospela je iz Ukrajine, gde je prihvaena u H ve-
ku, kada nastaje spoj zapadne i istone varijante; u dowem delu je Roman me-
lod i dve grupe figura, a u gorwem delu je zapadwaka varijanta sa Bogoro-
dicom koja stoji na oblacima i rasprostire plat.
135
Ova kompozicija, iako
ilustruje dogaaj vezan za Carigrad, nije negovana u vizantijskom kulturnom
krugu, nego je formirana u sredwovekovnoj ruskoj umetnosti.
136
150
130
Isto, 120.
131
Isto.
132
Isto.
133
Isto, 122.
134
Isto.
135
136
Meutim, tema Bogorodiinog pokrova moe se, pre svega, angaovano
tumaiti. Ona se tumai kao savremena barokna alegorija,
137
a ideja marijan-
ske zatite stavqa se u slubu aktuelne politike potrebe crkve i drave.
Upravo ovakve alegorijske intencije ima kompozicija Bogorodiin pokrov u
priprati kruedolskog manastira. Bogorodica je prikazana kako stoji na
oblaku, simbolu boanskog prisustva, okruena anelima, a preko ruku dri
pokrov. U dowem registru kompozicije predstavqen je Roman melod na sre-
dini, a sa strane su dve grupe linosti. S obzirom na to da je scena u Kar-
lovaku mitropoliju dola iz Ukrajine, gde je bila uvuena u aktuelne pro-
pagandne programe, pa se Lav Mudri i wegova supruga prikazuju kao Petar
Veliki i Katarina Prva, a uenik Andreja Jurodivog, Epifanija, koji je po
tradiciji postao carigradski patrijarh, kao kijevski mitropolit, najvero-
vatnije u interpretaciji kompozicije Bogorodiinog pokrova u priprati
kruedolskog manastira lik Epifanije treba tumaiti kao glorifikatorsku
alegorezu karlovakih mitropolita.
138
Epifanija je prikazan sa oreolom oko
glave, tako da predstavu ne treba tumaiti kao aluziju na mitropolita Nena-
dovia, nego na patrijarha Arsenija arnojevia, o ijoj se svetosti
raspravqalo na Hopovskom saboru, kada su wegove moti, sahrawene u Kru-
edolu, bile omivene".
139
U najvioj zoni zapadnog zida priprate Jov Vasilijevi je naslikao
kompoziciju Vavedewe Bogorodice, a na istonom Uspewe Bogorodice. Na svodu
je prikazano Bogorodiino roewe i Immaculata Conceptio, Bezgreno zaee.
140
Ideja o bezgrenom zaeu Bogorodice je stara, prema miqewu nekih
istraivaa nastala u Istonom rimskom carstvu u prvim vekovima hri-
anstva, a nasluuje se i u Protojevanequ Jakovqevom, gde se susret Joaki-
ma i Ane kod Zlatnih vrata tumai kao potvrda ovog stava.
141
Protestantizam
se suprotstavqao uewu o Bogorodiinoj bezgrenosti i zatitnikoj ulo-
zi, smatrajui da je jedino Hristos bio posrednik izmeu Boga i qudi.
142
U
prvom izdawu katihizisa Petra Mogile spomiwe se uewe o Bogorodiinom
bezgrenom zaeu, a ovo uewe prihvataju i drugi predstavnici ukrajinskog
sholastikog bogoslovqa. Pretpostavqa se da uewe iz Ukrajine u Karlova-
ku mitropoliju donosi Dionisije Novakovi u belekama sa predavawa Pla-
tona Levickog na Duhovnoj akademiji u Kijevu, koje je Novakovi kasnije ko-
ristio za sopstvena predavawa.
143
Na svodu kruedolske priprate Immaculata je prikazana kako stoji na
polumesecu, simbolu zemqe, greha i smrti, nad kojima Bogorodica trijumfu-
151
137
138
139
Isto.
140
Isto.
141
S. Brajovi, Gospa od krpjela, Marijanski ciklus slika, 90.
142
143
Isto, 341.
je kao Druga Eva.
144
Oko Bogorodice su aneli koji dre marijanske atribute,
a iznad we je golub Svetog Duha. Smetawem ove kompozicije na svod pri-
prate Immaculata Conceptio se tumai, pre svega, kao marijanska zatita, bde-
we Bogorodice, pobednice nad izmama i jeresima, nad Karlovakom mitro-
polijom, iji svetiteqi, prikazani u prvoj zoni ivopisa, mole zatitu.
145
Uz predstavu Bogorodiinog bezgrenog zaea, na svodu kruedolske pripra-
te, Jov Vasilijevi je naslikao i ilustracije dvanaest kondaka (trinaesti je
prikazan na istonom zidu) Bogorodiinog akatista. Akatist presvete Bogo-
rodice se u pravoslavnom bogosluewu prihvata pod uticajem unijatske cr-
kve,
146
a u ukrajinskoj pobonosti postaje veoma popularan u H i H
veku.
147
Na kruedolskom ivopisu prikazane su samo ilustracije kondaka,
ikosi su izostavqeni, a ciklus zapoiwe ilustracijom uvodnih stihova ve-
zanih za Akatist.
148
Kao to je ve napomenuto, prva zona
ivopisa kruedolske priprate, u kojoj
su predstavqeni srpski sredwovekovni vla-
dari svetiteqi i arhijereji, istie ideju
duhovnog kontinuiteta Karlovake mitro-
polije i ima jasnu propagandnu poruku.
Drugu zonu ine kompozicije koje treba tu-
maiti kao alegorijsku glorifikaciju srp-
skih svetiteqa predstavqenih u prvoj zo-
ni, odnosno wihovih duhovnih i politi-
kih nastavqaa mitropolita Karlova-
ke mitropolije. U najvioj zoni zidova i
na svodu priprate Jov Vasilijevi je, pod
idejnim vostvom mitropolita Pavla Ne-
nadovia, naslikao skupinu kompozicija
marijanske tematike, sa Bogorodiinim bez-
grenim zaeem na srediwem delu svo-
da, koje treba tumaiti kao baroknu alego-
riju Bogorodiine zatite nad Karlova-
kom mitropolijom.
Naos kruedolskog hrama oslikan je 1756.
godine trokom vrakog episkopa Jova-
na Georgijevia.
149
Ne zna se zbog ega je
dolo do pauze u ivopisawu crkve pa je
152
144
Isto, 344.
145
146
147
148
Isto.
149
Jov Vasilijevi, Bogorodiino
bezgreno zaee, priprata
Kruedola, izvor ilustracije:
M. Timotijevi, Srpsko barokno
slikarstvo
naos, u odnosu na pripratu i oltarski prostor, oslikan gotovo pet godina
kasnije. ivopis naosa uradio je aradski slikar Stefan Tenecki,
150
propa-
gator ukrajinskog baroknog slikarstva u Karlovakoj mitropoliji. Atribuci-
ja ovog slikarstva Stefanu Teneckom zasniva se na poreewu sa wegovim po-
znatim potpisanim delima.
151
Kao to je sluaj i sa slikarstvom priprate i oltarskog prostora, pret-
postavqa se da je idejni tvorac ivopisa naosa karlovaki mitropolit Pa-
vle Nenadovi. Slikarstvo naosa posveeno je hristolokim temama, a po
eqi naruioca Stefan Tenecki slika novo shvatawe sveta, koji poiva na
milosrdnoj koncepciji Boga.
152
Dva sveta, nebeski i zemaqski, nisu vie
strogo odvojeni, spaja ih oblak prikazan kao veza meu svetovima, a dosezawe
nebeskog carstva i wegovog blaenstva predstavqenog na svodovima i luko-
vima prikazano je kroz moralizatorsko-didaktike kompozicije na zidovi-
ma.
153
ivopis H veka pokriva stari sloj fresaka, nastao najverovatnije
tokom H veka, u vreme kada je kruedolska crkva dobila svoju prvobitnu
dekoraciju.
154
Dakle, kao to je sluaj i sa slikarstvom priprate, slikar je
imao uvid u prvobitno slikarstvo, koje je u oltarskom prostoru bilo uni-
teno arhitektonskim prepravkama.
U najnioj zoni june pevnice Tenecki je izveo velike figure Sv. rat-
nika: Georgija, Teodora Stratilata, Prokopija, Artemija, Evstatija, Mine,
153
150
151
B. Kuli, Predgovor, u: P. Balabanovi, Kruedol, Crtei zidnog slikarstva, Galerija
Matice srpske, Novi Sad 1992, 4; D. Medakovi, Zidno slikarstvo manastira Kruedola, Zbor-
nik Filozofskog fakulteta -2, Beograd 1964, 614615.
152
153
Isto.
154
D. Medakovi, n. d., 604.
Stefan Tenecki, pejza, naos Kruedola, izvor ilustracije: M. Timotijevi,
Srpsko barokno slikarstvo
Viktora i Nikite.
155
Grupe po etiri Sveta ratnika podvojene su slikanim
pejzaom. Slikawe pejzaa kao samostalne likovne celine predstavqa nov
momenat u srpskom slikarstvu H veka, jer je do tog vremena pejza bio
samo stafrani okvir u kojem su se odvijale pojedine scene.
156
U drugoj zoni
june pevnice nalaze se sa svake strane prozora po dve kompozicije iz Hri-
stovog ivota: Hristos ui u hramu, Isceqewe raslabqenoga, Pria o udovii-
noj lepri i Svadba u Kani Galilejskoj. U prozoru su predstavqeni Sveti Ser-
gije i Vakh, a u poqu pevnike kalote du celog zida naslikano je Bogojavqa-
we. Na stepenastim prelazima iz pevnica u potkupolni prostor izvedeni su
u medaqonima proroci i scena Iskuewe Hristovo. Ni proroci ni Iskue-
we Hristovo, nisu signirani.
157
Na junom zidu naosa, u najnioj zoni, Stefan Tenecki nastavqa niz
stojeih svetiteqskih figura: Aleksije boji ovek, Sv. Pavle Tivejski i
Sv. Petar Atonski, a ispod wih se nazire stari ivopis.
158
U drugoj zoni je
ilustracija prie o Mariji i Marti. Dogaaj Tenecki smeta u kuhiwski
enterijer, koji je obogaen akcesornim elementima koji su karakteristini
za rane anr-kompozicije.
159
U najvioj je veoma razvijena Parabola o milo-
stivom Samarjaninu.
U prvoj zoni severnog zida naosa predstavqeni su prepodobni oci Onu-
frije, Jefrem Sirski i Pajsije. Iznad wih je scena Nikodim poseuje Hri-
sta. Hristov noni razgovor sa jevrejskim knezom Nikodimom je veoma retko
slikan u sredwem veku, a ova tema je popularnost stekla u H veku tokom
rasprava izmeu luterana sa jedne, i katolika i anabaptista sa druge stra-
ne.
160
Nikodim je istican kao primer preobraawa i spasewa kroz veru a ne
kroz dobra dela kako je katolika crkva propovedala. S druge strane, spase-
wem kroz veru a ne putem razuma brawena je doktrina o krtavawu dece, te je
ova scena ukquena i u programe katolike reformacije.
161
Na kompoziciji
Stefana Teneckog Hristos i Nikodim su predstavqeni u enterijeru kako se-
de za stolom; prikazane su otvorena kwiga i svea koja gori i ukazuje na
noni razgovor. U pozadini je prikazana polica sa kwigama, a to insisti-
rawe na pisanoj rei upuuje na katoliko shvatawe tumaewa dogme.
162
U
treoj zoni severnog zida naslikan je nastavak prie o dobrom Samarjaninu.
Na zapadnom zidu, u najnioj zoni, predstavqene su stojee figure Sv.
pustiwaka Atanasija Atonskog, Pahomija, zatim slede nepoznati svetiteq
oteen prilikom probijawa ulaza u naos, Antonije Veliki, od kojeg je
ostao samo natpis, Sava Osveeni i prepodobni Teodosije.
163
U drugoj zoni
154
155
Isto.
156
B. Kuli, n. d., 4.
157
158
Isto.
159
160
Isto, 410.
161
Isto.
162
Isto, 411.
163
su scene iz Hristovog ivota: ilu-
strovani tekst iz Markovog jevane-
qa, Hristovo udo o isceqewu proka-
enoga, a u treoj zoni Vaskrsewe
Lazarevo.
U severnoj pevnici, u najniim
zonama, naslikani su Sv. muenici:
Jakov Persijanac, Andrej Stratilat,
Longin, Lun (sluga Sv. Dimitrija),
Merkurije, Nestor, Teodor Tiron i
Dimitrije Solunski. U drugoj zoni
su ilustracije uda Hristovih: Hri-
stos iscequje krvolipteu enu, Hri-
stos iscequje oveka od zlih duhova, a
demone aqe u sviwe, Hristos isce-
quje slepog od roewa i Hristos izgo-
ni trgovce iz hrama. U polukaloti
severne pevnice je velika kompozi-
cija Roewe Hristovo.
U kaloti kupole, na uobiaje-
nom mestu, prikazan je Hristos Pan-
tokrator okruen etvoricom arhanela. Arhanel Gavrilo je prikazan sa
qiqanom u ruci i prstom uprtim prema nebu, veliajui Bogorodiino mi-
stino materinstvo i wenu bezgrenost,
164
ime direktno korespondira sa
scenama prikazanim na svodu kruedolske priprate. Ispod Sv. arhanela i
anela, u prstenu kubeta, prikazani su proroci Zaharija, Jeremija, Amos, ne-
poznati prorok, Sofronije, Jona, Danil i Isaija.
165
Na pandatifima, tako-
e na uobiajenom mestu, prikazani su etvorica jevanelista, a izmeu Jo-
vana i Mateja predstava Nerukotvorenog obraza i izmeu Luke i Marka Nepo-
kolebimi stub.
166
Na masivnim lucima, prislowenim na etvrtaste stupce koji nose kube,
naslikana je retka scena u naoj umetnosti Devet blaenstava, na isto-
nom luku su scene Jakovqev san i Borba Jakova sa anelom. Uewe o blaen-
stvima bilo je popularna tema baroknog moralizatorskog propovednitva, a
wihove predstave naglaavale su idilinu sliku budueg nebeskog ivota
pravednih.
167
Stefan Tenecki se radei ovu predstavu oslawao na grafike
uzore iz ilustrovane Biblije Hristofora Vajgla.
168
155
164
165
166
Isto.
167
168
Isto.
Stefan Tenecki, Hrist i Nikodim,
naos Kruedola, izvor ilustracije:
M. Timotijevi, Srpsko barokno
slikarstvo
U slikarstvu naosa kruedolskog hrama naglaene su scene iz Hristo-
vog ivota, posebno ilustracije parabola i Blaenstva, a u najnioj zoni
figure svetih ratnika, pustiwaka i muenika. Iako su ovakav izbor i raspo-
red tema jo uvek u tesnoj vezi sa ikonografskim programom sredwovekovnih
crkava, najverovatnije zbog toga to prate stari ivopis hrama, slikar ove
teme interpretira na nain baroknog oveka",
169
u skladu sa novonastalim
baroknim tewama. Pa tako postoji ona uporednost zemaqskih i nebeskih
dogaaja, a dva sveta, nebeski i zemaqski, nisu vie strogo odvojeni.
Oltarski prostor je u topografiji hrama imao sloeno znaewe odree-
no wegovom ulogom u bogosluewu.
170
Isticawe rtvenog karaktera bogoslu-
ewa uticalo je i na izbor tema koje su u oltarskom prostoru prikazivane.
Idejni program kruedolskog ivopisa, a pre svega oltarskog prostora,
proizlazi iz liturgijskih reformi, koje se javqaju u baroknoj epohi i u pra-
voslavnoj, i u katolikoj, ali i u protestantskoj crkvi.
171
Na saboru u Tren-
tu, odnosno, Tridentskom koncilu, koji je sazvao papa Pavle sa ciqem da
utvrdi dogmatska pitawa i program reformi
172
koji je trajao od 1545. do 1562.
u tri navrata, u prvi plan su istaknuta pitawa o evharistiji i teologiji bo-
gosluewa.
173
rtveni karakter bogosluewa, koji je protestantska reforma dovodila
u pitawe, bio je zajedniki uewima Pravoslavne i Katolike crkve, pa je
znaaj koji su evharistija i bogosluewe dobili na Tridentskom koncilu
imao odjeka i u pravoslavnom svetu i uticao je na crkvene reforme. Refor-
misano sholastiko bogoslovqe, putem novih bogoslubenih kwiga koje do-
laze iz Ukrajine, prodire i u Karlovaku mitropoliju i namee potrebu za
promenom slikanog programa u oltarskom prostoru,
174
kao delu hrama koji je
najtewe vezan za samo bogosluewe.
Tokom arhitektonskih prepravki crkve manastira Kruedol sruen je
stari oltarski prostor i podignuta nova apsida. Ruewem stare apside uni-
teno je staro slikarstvo, koje je u priprati ostalo vidqivo i koje je temat-
ski Jov Vasilijevi u najveoj meri sledio. Izradu ivopisa nove oltarske
apside zapoeo je Georgije Stojanovi, koji je prema eqi naruilaca u po-
lukaloti i svodu izveo kompoziciju Proroci su te odozgo nagovestili, a na
spoqawoj strani trijumfalnog luka medaqone sa poprsjima proroka koji
dre svitke.
175
Zapoete radove, meutim, nastavio je Jov Vasilijevi, koji je
na poziv patrijarha Arsenija Jovanovia doao u Karlovaku mitropoli-
ju. Najpre je 1750. sa pomonicima oslikao pripratu kruedolskog hrama, a
156
169
170
Isto, 49.
171
M. Timotijevi, Idejni program zidnog slikarstva u oltarskom prostoru manastira
Kruedol, 63.
172
D. ivojinovi, Uspon Evrope (14501789), Beograd 1995, 67.
173
174
Isto, 64.
175
Isto.
zatim 1751. nastavio ivopisawe oltarskog prostora, o emu je sauvan kti-
torski zapis iznad nie akonikona. U ktitorskom zapisu pie da je oltar-
ski prostor ivopisan u vreme carice Marije Terezije i cara Frawe , ka-
da je na stolici karlovakih arhiepiskopa bio mitropolit Pavle Nenado-
vi.
176
Ktitor je bio temivarski episkop Georgije Popovi, ali se i ovog
puta kao idejni tvorac programa namee obrazovani mitropolit Nenadovi,
koji se veoma interesovao za svetu tajnu evharistije i weno liturgijsko pro-
slavqawe.
177
Mitropolit Nenadovi se jo u vreme kada je bio episkop bavio pro-
blemima vezanim za svetu tajnu evharistije i wenog liturgijskog proslavqa-
wa: u Pravilima za svetenike gorwokarlovake eparhije naglaava vanost
redovnog obavqawa i dolaska na bogosluewe, a kao mitropolit u cirkula-
rima koje aqe frukogorskim manastirima propisuje odredbe vezane za
liturgijsku praksu.
178
Jov Vasilijevi je, sledei eqe mitropolita Nenadovia, kao i kod
ivopisawa priprate, sve zidove pokrio slikama, to e nakon oslikavawa
kruedolskog hrama biti postepeno naputeno. U prvoj zoni zidnog slikar-
stva oltarskog prostora naslikan je niz frontalnih figura liturgiara i
arhiepiskopa Pravoslavne crkve koje predvodi srpski arhiepiskop Sava
drugi, a slede Sveti Spiridon udotvorac, Vasilije Veliki, Grigorije Bo-
goslov, Jovan Zlatousti, Nikola Mirlikijski, Atanasije Aleksandrijski i
Kiril Aleksandrijski. Vasilijevi ovde ne ilustruje tradicionalno pred-
stavqanu povorku arhijereja koji se klawaju Agnecu, nego je svaki arhijerej
postavqen frontalno u iluzionistikom arhitektonskom okviru, obuen u
barokne arhijerejske odede, a u rukama dri zatvorenu kwigu.
179
Na mestu
gde bi tradicionalno trebalo da stoji predstava Agneca izvedene su tri ni-
e, od kojih je sredwa gorwe mesto, a bone su imale ulogu saprestoqa.
180
Gorwe mesto je simbolizovalo nebeski prostor, na kojem sedi Hristos i
upravqa crkvom posle vaznesewa, a na liturgiji, za vreme itawa apostola,
na gorwem mestu sedi arhijerej.
181
U srediwoj nii predstavqen je Hristos okruen oblacima, simboli-
ma carstva nebeskog, kako blagosiqa, u levoj je naslikan Grigorije Bogoslov,
a u desnoj Jovan Zlatousti. Srediwi deo sa gorwim mestom simboliki je
predstavqao Hristovo prisustvo na bogosluewu, kao i prisustvo karlova-
kog mitropolita, pa mu je celokupni program prve zone ivopisa bio pod-
reen.
182
157
176
Isto.
177
Isto, 66.
178
Isto.
179
Isto, 68.
180
Isto.
181
Isto.
182
Isto, 70.
To to su arhiepiskopi fron-
talno postavqeni i prisustvuju za-
jedno sa karlovakim mitropoli-
tom sluewu potvruje autoritet
mitropolita i na nain karakte-
ristian za barok povezuje nebe-
sku i zemaqsku liturgiju.
183
Osim
ovog osnovnog, liturgijskog znae-
wa, prva zona ivopisa apside ma-
nastira Kruedol, ima i politi-
ku pozadinu, na koju ukazuje heral-
diki piktogram srpskog drav-
nog, a ne crkvenog, grba, smeten
ispod desnog prozora. Ovim pote-
zom mitropolit Pavle Nenadovi
je eleo da naglasi sloen status
poglavara Srpske crkve, koji su verski, ali i politiki lideri Srba u Hab-
zburkoj monarhiji.
184
U nii proskomidije naslikana je predstava Poklowewe kraqeva, sa no-
voroenim Hristom u jaslama; pored wega je Bogorodica koja ga pokazuje jed-
nom od kraqeva. Preostala dvojica su prikazana na bonim stranama prosko-
midije, a iza Bogorodice je Josif, koji se redovno prikazuje u scenama iz
ivota Svete porodice, kao wen zatitnik. U pozadini su vo i magarac,
simboli Starog i Novog zaveta.
185
Vitlejemska zvezda je naslikana na zidu
iznad nie. Ova scena je smetena u proskomidiju, koja je u simbolinoj to-
pografiji hrama nazivana Vitlejem i u liturgiji ima znaewe vitlejemske
peine.
186
Hristovo roewe se evharistoloki tumai stihovima Ja sam
hleb koji sie sa neba" (Jov. 6, 41), a in skidawa peata sa asnog krsta na
slubi proskomidiji simbolizovao je Hristovo roewe asni hleb kao
Bogorodica, a peat kao telo novoroenog Hrista.
187
Kao pandan Poklowewu kraqeva, u nii akonikona, naslikan je Prvi
greh. Prikazana je Eva kako jednom rukom uzima jabuku, koju zmija dri u e-
qustima, a drugom rukom jabuku prua Adamu. I Adam i Eva su predstavqeni
kao stojee figure, to je karakteristian nain prikazivawa ove scene u
Ukrajini, a kompozicija se oslawa, uz male razlike, na reewe iz Piskato-
rove Biblije.
188
Prvi greh je tumaen kao postanak carstva smrti, koje e
Hrist pobediti svojim roewem, a Hrist je tumaen kao novi Adam.
189
Pravo-
158
183
Isto.
184
Isto, 71.
185
Isto.
186
Isto, 73.
187
Isto.
188
Isto.
189
Isto.
Jov Vasilijevi, Hrist, oltarski prostor
Kruedola, poreklo ilustracije:
M. Timotijevi, Idejni program zidnog
slikarstva u oltarskom prostoru
manastira Kruedola, Saoptewa HH
slavno sholastiko bogoslovqe je, suprotno od protestantskog uewa o pre-
destinaciji, isticalo mogunost spasewa kroz plodove evharistije, darove
boje milosti, tako da spasewe svakog pojedinca zavisi od wegovog uestvo-
vawa u ponuenoj milosti kroz svete tajne.
Drugi dan stvarawa sveta, kada je nebo odvojeno od vode, bio je predsta-
vqen u nii umivaonice, koja je tradicionalno nazivana morem svete tr-
peze".
190
Evharistiko znaewe ove scene navodi Stefan Javorski, koji sma-
tra da je stvarawe sveta starozavetni simbol evharistije, jer je on stvoren
ni iz ega, kao to se predloeni darovi na udesan nain pretvaraju u mi-
stino telo i krv Hristovu.
191
U drugoj zoni ivopisa kruedolskog oltarskog prostora naslikane su
jevaneoske teme. Stefan Javorski u delu Kamen vere sagledava Hristov ze-
maqski ivot u svetlosti evharistije.
192
U sredini je Vaskrsewe, predstavqe-
no kao redukovani piktogram na kojem je samo Hrist koji vaskrsava iz zatvo-
renog groba. Postavqawe ove kompozicije iznad asne trpeze vezano je za tu-
maewe asne trpeze kao Hristovog groba, a u liturgiji, koja se tumai kao
podseawe na Hristov zamaqski ivot, misterija pretvarawa predloenih
darova u evharistijsko telo i krv Hristovu sagledavana je kroz tajnu wegovog
vaskrsewa iz zatvorenog groba".
193
Smetawem ove scene iznad srediweg
prozorskog otvora u nii gorweg mesta uspostavqa se veza izmeu dve zone
ivopisa, kao i izmeu Hrista i karlovakih mitropolita,
194
to je idejni
tvorac ivopisa, mitrolit Nenadovi, verovatno eleo posebno da istakne.
U drugoj zoni naslikana je i kompozicija Tajna veera, jer je asna trpe-
za tumaena kao mesto na kojem je Hrist ustanovio svetu tajnu evharistije.
Predstavqa poetak Hristovih iskupiteqskih stradawa, i u vezi je sa sce-
nom Umivawe nogu.
195
Sledee dve kompozicije koje su pandani su Silazak
Svetog Duha na apostole i Preobraewe Hristovo. Bogorodica na tronu,
okruena apostolima, na koje se iz oblaka sa ogwenim plamenom Svetog Duha
sputaju plamici, uobiajeno je barokno reewe koje prihvata i Jov Vasi-
lijevi. Tek nakon Silaska Svetog Duha apostoli su zapoeli svetenoslu-
iteqsku delatnost, a ovaj praznik je proslavqan kao institucionalizovawe
proslavqawa evharistije.
196
I Preobraewe je u programu kruedolskog ol-
tarskog prostora dobilo evharistiko tumaewe, gde je Tavor simbolizovao
crkvu, Hrist evharistiju, proroci Matej i Ilija su nagovestili evharistiju,
a apostoli Petar, Jovan i Jakov su bili upueni u tajnu ove misterije.
197
159
190
Isto, 74.
191
Isto.
192
Isto.
193
Isto, 7475.
194
Isto, 75.
195
Isto, 77.
196
Isto, 80.
197
Ovakvo tumaewe daje Stefan Javorski; M. Timotijevi, n. d., 80.
Novozavetni program zavravaju
Raspee sa leve i Skidawe s krsta
sa desne strane. Raspee je smeteno
iznad nie proskomidije jer je vezi-
vano sa wenim tumaewem kao Golgo-
te i Hristovog groba, a Vasilijevi
slika raspetog Hrista kao rtvenog
agneca kojem iz rana curi krv. Uz krst
su Bogorodica i Jovan Bogoslov. U
Skidawu sa krsta uestvuju Nikodim
i Josif iz Arimatreje sa pomoni-
kom, Bogorodicu pridrava Jovan Bo-
goslov, a u podnoju krsta klei Ma-
rija Magdalena, simbol preobraenog
grenika. Ono to dominira ovom sce-
nom, kao i scenom Raspea, jeste nago
evharistino telo mrtvog Hrista.
198
Iznad bonih prozorskih otvora na-
slikana su dva anela kako stoje na
oblacima koji dre orue stradawa:
krst, gubu, kopqe, ue kojim je Hrist
bio vezan, stub, bi Proslavqawe
orua stradawa bilo je popularno i u
pravoslavnoj baroknoj kulturi.
199
Na sredini svoda oltarskog pro-
stora kruedolskog manastira prika-
zana su novozavetna Sveta Trojica, kojima se na poetku slube proskomidi-
ji upuuju molitve.
200
Bog Otac, koji dri nebeski ar levom rukom a desnom
blagosiqa, i Bog Sin, koji u ruci dri ezlo, ime je istaknut wegov status
vladara vaseqene, sede na oblacima, a iznad wih je golub Svetog Duha okru-
en anelima. Uz ovu scenu u polukaloti apside Vasilijevi je naslikao
Bogorodicu sa malim Hristom; uz wih su arhaneli Mihailo, koji Bogoro-
dici prinosi skiptar, simbol wenog nebeskog statusa, i Gavrilo, koji joj
prinosi qiqan, simbol bezgrenosti. Bogorodica je prikazana sa krunom
na glavi, kao nebeska kraqica, to je povezano sa wenim neporonim za-
eem.
201
Bone strane svoda nose kompozicije koje se tumae kao starozavetne
prefiguracije evharistije: Avramova rtva, Ilijina rtva, Nojeva rtva i
Kain ubija Aveqa, koje je izveo Vasilijeviev pomonik Vasilije Ostoji.
160
198
199
Isto.
200
Isto, 83.
201
Isto, 85.
Jov Vasilijevi, Umivawe nogu, oltarski
prostor Kruedola, poreklo
ilustracije: M. Timotijevi, Idejni
program zidnog slikarstva u oltarskom
prostoru manastira Kruedola,
Saoptewa HH
Starozavetne prefiguracije ovde prikazane naglaavaju rtveni karakter
bogosluewa.
202
I dve kompozicije iz ciklusa stradawa, naslikane na krajevima lunog
svoda, potvruju rtveni karakter evharistije: Hristov pad pod teretom kr-
sta i Molitva na Maslinovoj gori. Hrist je u molitvi prikazan sa anelom
koji dri putir, detaq koji je ovoj sceni dao evharistiko znaewe.
203
Izme-
u scena stradawa smeteno je Hristovo vaznesewe na nebo, koje je barokno
sholastiko bogoslovqe isticalo kao novozavetnu sliku evharistije.
204
Celo-
kupni idejni program oltarskog prostora kruedolskog manastira treba tu-
maiti u okvirima evharistijske teologije.
Pridvorni slikar u Karlovakoj mitropoliji nije imao zadatak, kao
slikari u zapadnoevropskim vladarskim i crkvenim rezidencijama, da veli-
a vladara i dvor, nego je wegov rad bio podreen zahtevima crkvenih re-
formi.
205
Dimitrije Baevi je slikar koji pripada toku srpskog slikarstva
takozvane Predkraunovske epohe",
206
periodu opte modernizacije u duhu
baroka iji su koreni bili u umetnosti Ukrajine.
207
Pre dolaska u Sremske
Karlovce, u kojima je boravio celu deceniju, od 1760. pa do smrti, posle
1770. godine, i bio privilegovani slikar mitropolita Pavla Nenadovia,
Dimitrije Baevi se ve bio formirao kao slikar crkvenog ivopisa.
Baevi je, kao slikar iz najueg mitropolitovog kruga, dobijao najzna-
ajnije poruxbine u Sremskoj eparhiji, koja je bila neposredno pod jurisdik-
cijom Karlovake mitropolije. Mitropolit Nenadovi, koji u mitropoliji
energino sprovodi crkvene reforme, politiku verske samostalnosti i nad-
zire umetniko stvaralatvo, u Baeviu je pronaao slikara koji moe da
vizualizuje verski program reformi kroz nova stilska i ikonografska re-
ewa
208
i tako zaokrui period srpske umetnosti ranobaroknog perioda.
Dominantno mesto u srpskim hramovima u H veku zauzima visoki
barokni ikonostas, sa sloenim baroknim programom, koji je obuhvatao go-
tovo sve teme baroknog slikarstva.
209
Zahvaqujui originalnim dokumentima iz arhive nekadaweg Muzeja Jo-
ce Vujia u Senti koji su pripadali Mitropolijsko-patrijarijskom arhivu
u Sremskim Karlovcima, smatra se da je mitropolit Pavle Nenadovi anga-
ovao slikare Dimitrija Baevia i Vasilija Ostojia za izradu ikona za
ikonostas kapele Uspewa Bogorodice na Dobrim vodama u Daqu.
210
Daqsko
vlastelinstvo, znaajan posed srpskog mitropolita, doivelo je veliku gra-
161
202
Isto, 86.
203
Isto, 87.
204
Isto, 88.
205
206
L. elmi, Predgovor u: M. Kosti, Dimitrije Baevi (?posle 1770), Novi Sad
1996, 5.
207
M. Kosti, n. d., 16.
208
Isto.
209
210
diteqsku aktivnost i razvoj pedesetih i ezdesetih godina H veka, upra-
vo zahvaqujui angaovanosti mitropolita Pavla Nenadovia. Patronatvom,
velikim zanimawem i materijalnim sredstvima mitropolit Nenadovi je
pomogao izgradwu kapele na Dobrim vodama 1758. godine.
Ubrzo nakon izgradwe kapele Uspewa Bogorodice zavrena je, krajem
avgusta 1760. godine, o emu svedoi kartua sa natpisom o slikawu ikono-
stasa, oltarska pregrada sa 36 ikona.
211
Ova bogato izrezbarena i pozlaena
oltarska pregrada sa ikonama izvedenim u baroknom duhu pripada razvijenim
oltarskim pregradama, na kojima postepeno tradicionalne oblike zamewuju
novi.
212
Ikonostas kapele Uspewa Bogorodice imao je dve zone, zbog male vi-
sine trijumfalnog luka a ne zbog konzervativnog ukusa naruica".
213
U prvoj
zoni nalazile su se prestone ikone, Isus Hristos, Bogorodica sa Hristom
(predstavqene u uspravnim pravougaonicima zavrenim lukom), Sveti Ni-
kola i Sveti Georgije. Pozadina prestonih ikona izvedena je plavom a ne
zlatnom bojom, to predstavqa izvesnu retrospektivnost.
214
Na prestonoj ikoni Isus Hristos je predstavqen kako stoji na oblaci-
ma, koji simboliu nebo. U levoj ruci dri otvorenu kwigu, a desnom bla-
gosiqa. Odea je ukraena zlatnim, baroknim ornamentom. Humanizacija
Hristovog lika jo vie je isticala rtveni smisao Hristovog otelotvore-
wa.
215
Retrospektivan odnos prema nasleu ogleda se, pored plave pozadine,
u zadravawu tradicionalnih natpisa na baroknim ikonama pravoslavnog
sveta.
216
Bogorodica je na prestonoj ikoni postavqena frontalno. Weno li-
ce je uraeno u skladu sa tendencijama u umetnosti druge polovine H ve-
ka svetlosnim efektima postignut je izvestan plasticitet. Predstavqena
je kako stoji na oblacima, u desnoj ruci dri krin, barokni atribut svog
bezgrenog zaea, a u levoj dri Hrista Mladenca potvrdu svog boan-
skog materinstva.
217
Ova kompozicija, koja predstavqa uewe o Bogorodiinoj
bezgrenosti, odraz je tewe barokne umetnosti za pomirewem uewa o Ma-
riji kao Bogorodici i wenom bezgrenom zaeu.
218
U prvoj zoni ikonostasa kapele na Dobrim vodama u Daqu su i dva asi-
metrina medaqona sa poprsjima Svetog Nikole i Svetog Georgija.
219
Ove
ikone se pripisuju Janku Halkozoviu, Baevievom saradniku.
220
Na car-
skim dverima, simbolu vrata neba kroz koja je proao otelotvoreni Hristos,
bila je predstavqena kompozicija Blagovesti. Iznad carskih dveri se nala-
zila kartua sa natpisom o slikawu ikonostasa iz koje se saznaje da je na-
162
211
Isto, 29.
212
Isto.
213
Isto, 30.
214
Isto, 33.
215
216
217
Isto, 31.
218
Isto, 32.
219
Isto, 34.
220
O. Miki, L. elmi, Majstori prelaznog perioda, 47.
stao u vreme habzburke carice Marije Terizije, a trudom" i idiveni-
jem" karlovakog mitropolita Pavla Nenadovia,
221
to je nedvosmisleni
dokaz mitropolitovog patronatva. Ime slikara je izostavqeno, ali atribu-
cija oltarske pregrade u Daqu izvrena je na osnovu pisma
222
koje je mitro-
polit Nenadovi uputio u Sremske Karlovce iz Daqa 08. 8. 1763. godine, u
kojem iznosi primedbe vezane za izradu pozadine i pojedinih likova i tra-
i da slikari Dimitrije i Vasilije izvre korekciju uraenog posla".
223
U drugoj zoni ikonostasa kapele Uspewa Bogorodice u Daqu su dve grupe
ikona. Prva skupina ikona, rasporeena severno i juno od velikog Raspea
sa jevaneoskim simbolima na krajevima, izvedenog u centralnom delu na za-
vrnici ikonostasa, sastoji se od medaqona sa dopojasnim likovima proro-
ka i anela sa putirima.
224
Proroci nose isturene svitke sa tekstovima, i-
ji je odabir bio uslovqen potrebom za reinterpretacijom tradicionalnih
tema u skladu sa novim teolokim shvatawima.
225
Aneli naslikani sa puti-
rima imaju evharistiko znaewe.
226
Drugu skupinu ikona inile su stojee
figure Bogorodice i Jovana Bogoslova, izmeu kojih je bilo Raspee, i oval-
ni medaqoni sa dopojasnim likovima apostola, od kojih su sauvana etiri
izvedena na zlatnoj pozadini.
227
Program ikonostasa kapele Uspewa Bogorodice na Dobrim vodama u Da-
qu ukazuje na rtveni karakter bogosluewa. Protestantska teologija je isti-
cala neponovqivost Hristove rtve na krstu i mogunost da ona bude obna-
vqana u liturgiji. Upravo zbog ovog kvintesencijalnog naela protestanti-
zma, pravoslavna i katolika crkva, koje se sa tim nisu slagale, isticale su
rtveni karakter evharistije, ime su branile tradicionalna uewa.
228
Vre-
me kada je nastao ovaj ikonostas proeto je ukrajinskim baroknim tendenci-
jama, to se ogleda u uticaju retorike i liturgijskih tekstova na slikarstvo.
Upravo ta veza izmeu propovedi i slike u baroknoj umetnosti reformisa-
nog pravoslavqa obezbeuje istonopravoslavna obeleja religioznim kom-
pozicijama raenim u velikoj meri pod zapadnoevropskim uticajem.
229
Re-
konstrukcija prvobitnog izgleda oltarske pregrade, koja je dobrim delom
stradala 1941. godine, tokom Drugog svetskog rata, kada je kapela Uspewa Bo-
gorodice poruena do temeqa, sugerie da je mitropolit Pavle Nenadovi
svojom naruxbinom pratio u osnovnim karakteristikama reewe ikonostasa
kapele manastira Rakovac.
230
163
221
222
Pismo iz Arhiva Joce Vujia u Senti, br. 2356, sada je u Galeriji Matice srpske u
Novom Sadu.
223
224
Isto, 31.
225
Isto, 35.
226
Isto.
227
Isto, 36.
228
229
230
Isto, 31.
Sremski Karlovci su poveqom habzburkog cara Karla od 1713. godi-
ne odreeni za sedite arhiepiskopa-mitropolita Srpske pravoslavne Kar-
lovake mitropolije. Karlovci su otada, a posebno od dolaska mitropolita
Pavla Nenadovia na presto Karlovake mitropolije, postaju duhovni, poli-
tiki i kulturni centar ivota srpskog naroda u Monarhiji. Gorwa crkva u
Sremskim Karlovcima posveena je Vavedewu Bogorodice, a novi ikonostas
za ovu crkvu uraen je krajem este i poetkom sedme decenije H veka.
231
S obzirom na to da je Dimitrije Baevi izmeu 1760. i 1761. godine preao
da ivi u Sremske Karlovce, pretpostavqa se da je on naslikao ikonostas
Gorwe crkve,
232
iji bi idejni tvorac mogao da bude mitropolit Nenadovi.
U prvoj zoni ikonostasa su prestone ikone Sv. Dimitrija, Sv. Nikole,
Bogorodice sa Hristom, Jovana Krstiteqa i Sv. ora. U soklu su izvedene
odgovarajue scene Kuawe Hristovo i Bekstvo u Egipat, u kojem je primetna
humanizacija Bogorodiinog lika, a predstavqen je i Josif, zatitnik Bo-
gorodice i Hrista,
233
koji se, u duhu posttridentske barokne pobonosti, ja-
vqa u sve popularnijim scenama iz ivota Svete porodice.
234
Tradicional-
no, na carskim dverima su prikazane Blagovesti, s tim da je ispod Bogoro-
dice predstavqen car David, a ispod arhanela Gavrila car Solomon u vla-
darskom kostimu poznatom sa zapadwakih paradnih portreta.
235
Tekstovi na
svicima koje dre proroci vezani su za Bezgreno zaee. Na bonim dveri-
ma su predstavqeni arhanel Mihailo i arhiakon Stefan.
Iznad prestonih ikona su medaqoni sa predstavama etvorice jevane-
lista, a iznad carskih dveri, izmeu medaqona na kojima su predstavqe-
164
231
Isto, 40.
232
O. Miki, L. elmi, n. d., 12.
233
Josif se gotovo redovno sree u scenama iz Hristovog detiwstva iako u pravoslavnom
svetu nema tragova posebne pobonosti posveene Josifu. Hristovo detiwstvo, sa emotivnim
scenama u koje je ukquen Josif kao zatitnik, na ovaj nain se tumai pod uticajem barokne
poezije Boinog ciklusa, kao i vertepske drame, koja se posredstvom Ukrajine prihvata i u
kolstvu Karlovake mitropolije; M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 318.
234
235
Isto, 41.
Dimitrije Baevi,
Nedremano oko, izvor
ilustracije:
M. Timotijevi, Srpsko
barokno slikarstvo
ni jevanelisti Mateja i Jovan, izvedena je ovalna kompozicija Nedremano
oko.
236
Hristos spava opruen na krstu, a iznad wega su aneoske glavice.
Drugu zonu ikonostasa ine stojee figure apostola, a izmeu apostola Pe-
tra i Pavla nalazi se ikona sa predstavom Hrista Velikog arhijereja, koja je
nastala na osnovu psalama.
237
Ovom kompozicijom u sreditu baroknog iko-
nostasa istaknute su dve liturgije, nebeska i zemaqska, ali i Hristova bogo-
oveanska priroda. Isticawe Hristovog arhijerejstva po redu Melhisede-
kovom, na kojem je poivala institucija novozavetnog svetenstva, oivelo
je nakon protestantskih reformi koje su poquqale ustrojstvo crkvene insti-
tucije zasnovane na svetenstvu.
238
U delu Kratkoje nastavlenije koje je Or-
felin 1758. tampao za mitropolita Pavla Nenadovia (v. str. 140) istak-
nut je arhijerejev autoritet.
239
U Karlovakoj mitropoliji isticawe Hristo-
vog arhijerejstva po redu Melhisedekovom imalo je versko-politiku pozadi-
nu, jer je time naglaavano suprotstavqawe uewu katolike crkve o pap-
skom primatu.
240
U treoj zoni ikonostasa Gorwe crkve u Sremskim Karlovcima predsta-
vqene su kompozicije Velikih praznika. U praznine ikone Dimitrije Ba-
evi je ukquio i kompoziciju Bezgrenog zaea. Predstavio je Bogorodicu
kako stoji na polumesecu, u ruci dri krin, barokni atribut svog bezgre-
nog zaea, a nogom gazi zmiju u ijim je ustima jabuka, simbol prvobitnog
greha. Ukquivawe ove kompozicije u ciklus Velikih praznika kod Srba ja-
vqa se pod uticajem ukrajinskog bogoslovqa, gde je to praktikovano jo
od H veka.
241
Iznad Velikih praznika smeteni su ovalni medaqoni sa
predstavama apostola, a u sredini je Oplakivawe Hristovo, sa Bogorodicom,
Nikodimom i Josifom iz Arimatreje. Na sredini je Raspee, sa bonim iko-
nama Bogorodice i Jovana Bogoslova.
Za Gorwu crkvu u Sremskim Karlovcima Dimitrije Baevi je, pored
ikonostasa, oslikao i arhijerejski tron i vrata za niu proskomidije.
242
Na
spoqawoj strani vrata izveo je kompoziciju Skidawe sa krsta, koja pred-
stavqa potvrdu Hristove iskupiteqske uloge, a ukquuje se u okvire evhari-
stolokih programa baroknog slikarstva.
243
Hristovo telo sa krsta skidaju
Nikodim i Josif iz Arimatreje. Telo prihvata Marija Magdalena, pokajana
grenica koja posredniki moli za oprotaj qudskih grehova, a koja se kao
165
236
Nedremano oko boanska sveprisutnost. U posttridentskoj umetnosti tradicional-
na prestava Nedremano oko se preoblikuje u skladu sa isticawem Hristovog veitog stradawa.
Tako se javqaju predstave Hrista-deteta koji nosi krst, ili Hrista koji spava na krstu okruen
oruima stradawa, M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, 321322.
237
238
239
Isto, 337.
240
Isto.
241
242
Isto.
243
Skidawe sa krsta se u srpskom baroknom slikarstvu javqa pod ukrajinskim uticajem, a
obino se slika ispod velikog krsta sa raspetim Hristom, M. Timotijevi, n. d., 396397.
lik esto javqa na baroknim predstavama Hristovog raspea i Skidawa sa kr-
sta, pod uticajem baroknog propovednitva.
244
Ispod Skidawa sa krsta je
stihira koju izgovara akon u trenutku kada predaje diskos sveteniku koji
stavqa priloene darove na asnu trpezu.
245
Na unutrawoj strani vrata Ba-
evi je prikazao evharistiki putir u oblacima, sa aneoskim glavama. Pu-
tir je amblem Novog zaveta i evharistije.
Idejni tvorac sloenog programa ikonostasa Gorwe crkve u Sremskim
Karlovcima mogao je biti jedino mitropolit Pavle Nenadovi, koji suprot-
stavqajui se centalistikim tewama habzburkog dvora, radi na odrawu
versko-politike samostalnosti Srba i energino sprovodi reforme. Di-
mitrije Baevi, obrazovani slikar, uspeo je da odgovori mitropolitovim
zahtevima i naslika program komplikovanog teolokog smisla.
Kao saradnik Dimitrija Baevia na izradi ikona za gorwokarlovaku
crkvu spomiwe se bekereki slikar Dimitrije Popovi, koji je, prema po-
dacima, u Sremskim Karlovcima boravio 1760. godine.
246
Saradwu, zapoetu
na ovom hramu, dva umetnika nisu nastavila. Iako su sklopili ugovor sa
Nikolajevskom crkvom u Zemunu, Popovi je odustao od ugovorenog posla, pa
je umesto wega asistent Dimitrija Baevia bio slikar Vasilije Ostoji.
247
Pavle Nenadovi je 1732. godine bio administrator Seujsko-osjekog
vladianstva i po nalogu tadaweg mitropolita Vikentija Jovanovia izvr-
io je likvidaciju eparhije i weno pripajawe budimskoj.
248
U periodu izme-
u 1744. i 1749. godine Pavle Nenadovi je bio karltatski episkop pa je
znao sa kakvim su sve tekoama suoeni Srbi u Sarvau. Zbog toga, nakon
166
244
Isto, 330.
245
246
Isto, 47.
247
Isto, 13.
248
Isto, 81.
Saborna crkva u
Sremskim Karlovcima,
zapadna fasada, detaq
izbora za mitropolita, Pavle Nenadovi ulae velike napore i zalae se za
izgradwu crkve u Sarvau, a izradu ikonostasa poverava Dimitriju Baevi-
u. Od ovog ikonostasa sauvana je samo ikona Svetog Jovana, iji je ktitor
bio upravo ovaj slikar.
* * *
Podjednako zaiteresovan za probleme zidnog ivopisa, ali i za izradu
slika za ikonostase novopodignutih crkava, mitropolit Nenadovi uestvuje
u osmiqavawu programa ivopisa priprate, naosa i oltarskog prostora
crkve manastira Kruedol, kao i u izradi ikona za nekoliko oltarskih pre-
grada koje je naslikao Dimitrije Baevi. Paqivim izborom umetnika, kao
i tematskih repertoara, mitropolit je uspeo da predstavi svoje ideje vezane
za glorifikaciju Karlovake mitropolije i wenih poglavara. Meutim, pre
rezimirawa stilskih i ikonografskih promena koje su ilustrovane ovim
slikarstvom, vano je istai pravu ulogu mitropolita Nenadovia tokom
ivopisawa crkve manastira Kruedol.
Ako se zna da su finansijeri, tj. ktitori ivopisa bili ugledni Novo-
saanin Racko Jovanovi (priprata), vraki episkop Jovan Georgijevi
(naos) i temivarski episkop Georgije Popovi (oltarski prostor), posta-
vqa se pitawe kako je mitropolit mogao da utie na tematski repertoar kad
on nije bio niti naruilac, niti ktitor, niti patron, niti mecena. Odgo-
vor lei upravo u moi prvog oveka Srpske crkve u Monarhiji. Mitropo-
lit Nenadovi je svojim obrazovawem, ugledom koji je stekao, pa i autorite-
tom koji mu je visoki poloaj donosio, sa punim pravom kontrolisao, iako
ne direktno nego preko svoje konzistorijalne komisije, izvoewe radova na
oslikavawu crkve manastira Kruedol i bio idejni tvorac programa i spiri-
tus movens itavog projekta.
to se tie stila i izbora tematskog repertoara upravo se ivopis
hrama manastira Kruedol uzima kao primer promena koje su u srpskoj umet-
nosti nastupile. Ovo slikarstvo, koje su izvele radionice Jova Vasilijevi-
a i Stefana Teneckog, predstavqa vizualizaciju programa reformi koje je
sprovodio mitropolit Nenadovi, ali i jasnu tewu da se istakne kontinu-
itet srpske drave i mesto Karlovake mitropolije i wenih poglavara kao
naslednika svete loze Nemawia. Istiui u prvoj zoni ivopisa priprate,
srpske vladare i svetiteqe, Jov Vasilijevi je, prema zamisli mitropolita
Nenadovia, u drugu zonu smestio predstave alegorijske glorifikacije sve-
titeqa iz prve zone, ime je glorifikovao i wene duhovne i politike na-
stavqae mitropolite karlovake. Nad svima wima zajedno bdi Bogorodi-
ca zatitnica kojoj su posveene najvie zone zidova i svod. Iako je na iz-
vestan nain izbor tema konzervativan, jer su upravo zidovi priprata bili
rezervisani za predstavqawe nacionalnih svetiteqa, kao i Bogorodiinih
praznika, ovde je to pre svega posledica praewa starog ivopisa koji je
Vasilijevi direktno preslikavao.
167
Slikarstvo naosa kruedolskog hrama posveeno je hristolokim tema-
ma, scenama iz Hristovog ivota i Hristovim udima. U najniim regi-
strima prikazane su stojee figure svetih ratnika, pustiwaka i muenika.
Iako su ovakav izbor i raspored tema prilino konzervativni, slikar Ste-
fan Tenecki, po eqi idejnog tvorca, mitropolita Nenadovia, slika novo
shvatawe sveta, koji poiva na milosrdnoj koncepciji Boga, i brie jasnu
granicu izmeu dva sveta.
Stari ivopis oltarskog prostora je tokom arhitektonskih radova u
potpunosti uniten, pa je Jov Vasilijevi imao mnogo vie slobode. Celo-
kupni program oltarskog prostora podreen je svetoj tajni evharistije i u
tom kquu treba tumaiti sve prikazane kompozicije. Isticawe rtvenog
karaktera bogosluewa, kojem se protestantizam suprotstavqao, uticalo je na
izbor tema. Oltarski prostor je deo hrama najtewe vezan za bogosluewe, a
crkveno barokno slikarstvo treba sagledavati u svetlosti baroknog propo-
vednitva, jer oni ine nerazdvojivu celinu. Idejni tvorac programa ivo-
pisa oltarskog prostora crkve manastira Kruedol po svemu sudei je upra-
vo mitropolit Pavle Nenadovi. Ueni mitropolit je jo dok je bio epi-
skop bio veoma zaiteresovan za problematiku vezanu za svetu tajnu evhari-
stije i weno liturgijsko proslavqawe. Ovim problemom se bavio i kasnije,
sprovodei liturgijske reforme, pa tako i idejni program ivopisa oltar-
skog prostora kruedolskog hrama proizlazi iz reformisanog sholastikog
bogoslovqa, koje preko novih kwiga dolazi iz Ukrajine u Karlovaku mitro-
poliju.
Nakon ivopisawa kruedolskog hrama postepeno se naputa oslikava-
we svih zidova crkve, a barokni ikonostasi postaju mesta razvijenog slika-
nog programa vezanog za Hristovo iskupiteqsko rtvovawe i ulogu Bogoro-
dice u tome. Najvea pawa je bila posveena prestonim ikonama Hrista,
Bogorodice, Svetog Jovana Krstiteqa i patrona ili praznika hrama. Zone
sokla su bile rezervisane za moralizatorske teme, ili jevaneoske teme. Ne-
kad su tu bile scene vezane za carske dveri, na kojima su predstavqane Bla-
govesti. U centralnoj zoni stajale su ikone sa Velikim praznicima, iznad
wih zona sa apostolima i Deizisom u sredini, a iznad apostola proroci. U
sredite je postavqana centralna ikona, u ranobaroknom periodu najee
Sveta Trojica ili Bogorodiino krunisawe. Na sredinu zavrnog dela ikono-
stasa smetan je veliki krst sa Hristovim raspeem, Bogorodicom i Jovanom
Bogoslovom, a ispod wega Svevidee oko, Oplakivawe ili Skidawe sa krsta.
Slikar Dimitrije Baevi, umetnik sa prvenstvom naruxbina u mitro-
poliji, na ikonostasima koje je izradio pod patronatvom svog zatitnika
mitropolita Nenadovia izrazio je stilska i ikonografska opredeqewa za
koja se zalagao mitropolit. Vreme kada nastaju Baevievi ikonostasi je do-
ba kada se, pod uticajem ruskog i ukrajinskog slikarstva i duhovnosti, pre-
obraavao celokupni duhovni ivot Karlovake mitropolije, pa tako i sli-
karstvo. To je vreme kada se sukobqavaju staro i novo, a u slikarstvu talen-
tovanog slikara Dimitrija Baevia, pod idejnim voewem reformatora mi-
168
tropolita Nenadovia, preovladavaju napredne slikarske tewe i oigledan
je prodor barokne umetnosti. Meu ikone daqske kapele ukquena je kompo-
zicija posveena uewu o Bogorodiinoj bezgrenosti, koja je odraz tewe
barokne umetnosti da se pomire uewe o Mariji kao Bogorodici i uewe o
wenom bezgrenom zaeu. Bogorodica je ovde predstavqena kako stoji na
oblacima, u desnoj ruci dri krin, a u levoj Hrista Mladenca, potvrdu svog
boanskog materinstva. Ova kompozicija je dobar primer prodora baroknih
simbola i atributa (oblak, krin u Bogorodiinoj ruci) u srpsku umetnost
H veka, kao i baroknih tema koje su ranije bile nepoznate srpskom sli-
karstvu (Immaculata Conceptio).
I tekstovi koje dre proroci, na ikonostasu u crkvi Vavedewa u Srem-
skim Karlovcima, vezani su za Bezgreno zaee, a Baevi kompoziciju Bez-
greno zaee ukquuje u Velike praznike pod uticajem ukrajinskog bogoslo-
vqa. U sreditu ovog baroknog ikonostasa nalazi se ikona sa predstavom
Hrista Velikog arhijereja, kojom je isticano Hristovo arhijerejstvo po redu
Melhisedekovom, na kojem je poivala institucija svetenstva. Stavqawem
ba ove ikone u sredite ikonostasa idejni tvorac programa, mitropolit
Pavle Nenadovi, eleo je da istakne arhijerejev autoritet, ali i suprotsta-
vqawe uewu katolike crkve o papskom primatu.
Meutim, sa Baevievih ikona nije potpuno iezao duh pravoslavnog
ikonopisa, to se, na primer, ogleda u pozadini prestonih ikona za ikono-
stas kapele u Daqu, izvedenoj plavom, a ne zlatnom bojom.
ARHITEKTURA
Sauvani su dokumenti koji svedoe o velikom angaovawu mitropolita
Pavla Nenadovia na podizawu srpskih crkava u H veku.
249
Godine 1753.
carica Marija Terezija
250
je izdala rezoluciju kojom je mitropolitu i wego-
vim episkopima prepustila brigu oko podizawa crkava.
251
Srbi u Sarvau su tridesetih godina H veka, verovatno bez pret-
hodnog odobrewa, podigli crkvu koju su vlasti Virovitike upanije razru-
ile 1749. godine.
252
U to vreme umire mitropolit Isaija Antonovi i do
izbora mitropolita Pavla Nenadovia jula 1749. godine mitropolija nema
svog vrhovnog poglavara. Mitropolit Pavle Nenadovi je 1732. godine bio
administrator Seujsko-osjekog vladianstva i po nalogu tadaweg mitro-
polita Vikentija Jovanovia izvrio je likvidaciju eparhije i weno pri-
169
249
250
U vreme vladavine carice Marije Terezije situacija za Srbe u Habzburkoj monarhiji
bila je izuzetno teka; ona je 1757. godine naredila mitropolitu Pavlu Nenadoviu da se ni
on ni wegovi svetenici ne smeju suprotstavqati irewu unije. D. Davidov, Srpska grafika
H veka, 45.
251
252
pajawe budimskoj.
253
Od 1744. do 1749. godine bio je karltatski episkop, pa
je bio upuen u probleme u tim krajevima. Zbog toga se, posle otvorenog is-
poqavawa netrpeqivosti prema pravoslavqu ruewem crkve sarvakih Sr-
ba, mitropolit Pavle Nenadovi lino angauje u reavawu spora, nakon
ega je carica Marija Terezija tek 1753. godine odobrila gradwu nove sarva-
ke crkve. Zahvaqujui uticaju i finansijskoj pomoi mitropolita stanov-
nici Sarvaa su za kratko vreme sagradili crkvu, a za izradu ikonostasa
mitropolit je angaovao slikara Dimitrija Baevia.
Daqsko vlastelinstvo, znaajno ekonomsko sredite pravoslavne crkve
u H veku, doivqava obimnu graditeqsku aktivnost i velik napredak
50-ih i 60-ih godina. Zasluan za to je i mitropolit Pavle Nenadovi. Uz
wegovo nesumwivo zanimawe i materijalno uee sagraena je i kapela Us-
pewa Bogorodice na Dobrim vodama u Daqu.
254
Mesto nazvano Dobra voda
imalo je razvijen kult oko kojeg se narod okupqao, pa je mitropolit, verovat-
no elei da postojei kult na izvestan nain institucionalizuje, tj. da u
skladu sa Duhovnim regulamentom sprei irewe praznoverica, na tom mestu
sagradio kapelu 1758. godine. Sauvan je dokument u kojem je zabeleeno da
je sagraena i osveena zaslugom mitropolita Pavla Nenadovia 1758. go-
dine.
255
Kapela je imala oblik jednobrodne graevine malih razmera sa zvonikom
nad zapadnim delom hrama. Tokom Drugog svetskog rata kapela Uspewa Bogo-
rodice je poruena do temeqa 1941. godine; tom prilikom uniteni su i
crkveni mobilijar i deo ikonostasa. U periodu 19461948. na temeqima
stare crkve podignuta je nova u srpsko-vizantijskom stilu sa jednim kube-
tom, u kojoj su sauvani delovi ikonostasa kapele podignute 1758. godine.
256
Vrhunac zalagawa mitropolita Pavla Nenadovia za baroknu arhitektu-
ru predstavqa izgradwa Saborne crkve Svetog Nikole u Sremskim Karlov-
cima 17581762. godine. Plan ove katedralne crkve je izraen u Beu; kao
stareina radova spomiwe se Kosta Cincarin a kao zidarski majstor Johan-
nes koji je bio Nemac.
257
Godine 1758, nakon ruewa stare crkve koja je poticala iz vremena pre
zauzea Srema od Turaka, osveeni su temeqi nove crkve i 1759, inicijati-
vom karlovakog mitropolita Pavla Nenadovia, zapoeto je zidawe. Sabor-
na crkva je bila potpuno zavrena 1762. godine, pa su tako Sremski Karlov-
ci dobili veliajnu
258
mitropolijsku katedralu. Prihvatajui ideju barokne
170
253
Isto, 81.
254
Isto, 27.
255
Poveqa naena u ruevinama kapele na Daqskoj vodici; podatak svetenika O. S. Su-
ia; M. Kosti, n. d., 28.
256
Isto.
257
P. Vasi, Arhitektura Saborne crkve u Sremskim Karlovcima, Graa za prouavawe
spomenika kulture Vojvodine, Novi Sad 1976, , 285.
258
Jo Toma Akvinski je veliajnost isticao kao vrlinu, M. Timotijevi, Idejni program
zidnog slikarstva u priprati Kruedola, 113.
patronae i politike magnificenze" (veliajnost) mitropolit Nenadovi
gradi i ukraava raskonu graevinu, koja je odraz naputawa monake
skromnosti kao vrline u korist reprezentativnosti.
259
Ukrasne delove torweva i malog kubeta, koji su zidani 1760. godine,
projektovao je Zaharija Orfelin, a na crteima su vidqivi uticaji rokokoa
u odstupawima od pravog ugla.
260
Upravo barokni i rokoko elementi, koji su
predstavqali dokaz o prodoru novih ideja u arhitekturu Karlovake mitro-
polije, tokom restauracije Saborne crkve u Sremskim Karlovcima, koju je,
po svemu sudei izveo arhitekta Vladimir Nikoli 1909. godine, zameweni
su klasicistikima.
261
To je od restauratora zahtevano kako bi se crkva sla-
gala sa patrijarijskim dvorom, uraenim u ovom stilu, tako da danawi
izgled Saborne crkve ne odgovara izvornom reewu kojim je dominirao ba-
rokni stil.
Tokom restauracije zamewen je zapad-
ni portal. Nekadawi portal je bio mawe
raskoan nego danawi i iznad polukru-
nog prozora imao je masivni timpanon u
vidu lunog segmenta, koji je bio karakte-
ristian za barok u Nemakoj.
262
Elipti-
na kupola soleje je dokaz o prodoru rokoko
elemenata u srpsku arhitekturu, u koju su
doprli sigurno zahvaqujui tome to je
plan Saborne crkve bio uraen u Beu.
Mogue je da je restaurator ove elemente
uklonio jer ih je smatrao katolikima
263
i
teio da pojednostavi linije crkve u skla-
du sa novim shvatawem monumentalnosti i
dostojanstva. Tokom restauracije uklowena
je i lanterna eliptine kupole, a sama ku-
pola nije mogla da bude odbaena iz kon-
struktivnih razloga.
I unutrawost crkve je pretrpela pro-
mene tokom restauratorskih radova poet-
kom HH veka, kada je polukruna osnova
horskog prostora na galeriji, odjek ideja
171
259
260
P. Vasi, n. d., 285; rokoko je, za razliku od baroka koji je doao u sloveniziranom"
obliku, u srpsku umetnost uao na glavna vrata", direktno iz nemakih zemaqa P. Vasi,
Rokoko u srpskoj grafici H veka, 152.
261
P. Vasi, Arhitektura Saborne crkve u Sremskim Karlovcima, 288.
262
Ovaj element imaju kapija Karla u Beogradu i palata Baltazara Nojmana u Vircbur-
gu; isto.
263
Isto.
Saborna crkva u Sremskim
Karlovcima, poreklo ilustracije:
D. Zamurovi, B. Ibrajter:
Vojvodina
arhitekte Franeska Borominija, zamewena
pravom osnovom, potpuno uklonivi valo-
vite elemente rokokoa.
264
Jedini danas sauvani trag barokne pro-
losti Saborne crkve u Sremskim Kar-
lovcima, i ideje raskone reprezentativ-
nosti koju je zamislio mitropolit Pavle
Nenadovi, olien je u baroknom zabatu iz-
meu torweva, koji je verovatno ostavqen u
nedostatku boqeg" reewa.
265
Iako da gotovo nema sauvanih graevi-
na u wihovom izvornom obliku koje bi sve-
doile o tewama mitropolita Pavla Ne-
nadovia ijom su zaslugom podignute, na
osnovu dokumentacije moemo da steknemo
sliku, pre svega o Sabornoj crkvi u Srem-
skim Karlovcima, koja je predstavqala ras-
konu veliajnu graevinu sa mnotvom
baroknih i rokoko obeleja. Mitropolit
Nenadovi je time i u arhitekturu uneo
duh reformi za koje se tokom celog svog
slubovawa zalagao.
* * *
Srpski narod, koji u velikim grupama pod teretom dramatinih isto-
rijskih okolnosti naputa zaviaj i odlazi u sasvim novu sredinu, u drugo
kulturno, istorijsko, nacionalno i versko okruewe, suoen je sa brojnim
iskuewima, uprkos dobijenim privilegijama. Uticaji nove sredine su, upr-
kos opirawu, neizbeni, promene postaju neminovne, jer je to i jedini put
prilagoavawa novonastaloj situaciji. Razapet izmeu tewi da sauva svoj
nacionalni, verski i kulturni identitet i da u novoj sredini ostvari to
povoqniji poloaj, srpski ivaq pod vostvom svojih crkvenih velikodo-
stojnika sa mawe ili vie uspeha organizuje ivot u Monarhiji. U svim
tim preplitawima uticaja, s jedne strane iz bliske Rusije i Ukrajine, s dru-
ge iz bogatog i uticajnog ali stranog Bea, otvara se nova epoha u okvirima
srpske kulturne istorije oznaena kao barok. Zavretak barokne epohe, jedan
vek kasnije, obeleilo je sazivawe Temivarskog sabora, na kojem je graan-
stvo u prvi plan istaklo nacionalne ideale umesto verske samostalnosti.
172
264
Isto, 289.
265
Isto.
Saborna crkva u Sremskim
Karlovcima, poreklo ilustracije:
D. Zamurovi, B. Ibrajter:
Vojvodina
Prelaskom u katoliku sredinu, kakva je bila Habzburka imperija, koja se
zalagala za sprovoewe ideje o jedinstvenoj crkvi pod rimskim okriqem i
teila unijaewu pravoslavnog stanovnitva, osnovni zadatak crkve kao vo-
dee duhovne snage preseqenih Srba, postalo je sprovoewe reorganizacije
verskog ivota, iji je program bio iznesen u Duhovnom regulamentu, koji je
za potrebe reformi Petra Velikog napisao Teofan Prokopovi.
Sprovoewe reformi i organizacija verskog ivota meu Srbima koji
su se, nakon dve seobe, nali u Ugarskoj, dovreni su tek za vreme mitropo-
lita Pavla Nenadovia (17491769).
Na osnovu biografskih podataka o kolovawu mitropolita Pavla Ne-
nadovia moemo sa sigurnou tvrditi da je on bio veoma obrazovan ovek,
a na osnovu saznawa o irokom dijapazonu wegovih interesovawa i aktivno-
sti da je bio svestran i pun pozitivne energije. Svakako je posedovao i
mudrost i harizmu voe i poglavara, pa je uspeo da izgradi autoritet kako
kod naroda tako i kod vienijih qudi svog vremena. Aktivnim ueem u
osnivawu vie obrazovnih institucija, sluhom za savremene tokove u umet-
nosti, mitropolit Nenadovi je uspeo da kod Srba nastawenih u junoj
Ugarskoj probudi interesovawe za kwievnost, nauku i prosvetu. Borei se
protiv centralistikih tewi austrijskog dvora, mitropolit, u skladu sa
Duhovnim regulamentom, pokuava da centralizuje crkvenu vlast u Karlova-
koj mitropoliji i obnovi verski ivot.
Druga polovina H veka, u kojoj ivi mitropolit Nenadovi, vreme
je u kojem su stvoreni uslovi za povoqniji kulturni napredak, kada su tam-
pane gotovo sve srpske kwige H veka, sazidane skoro sve srpske barokne
crkve i u wima podignuti ikonostasi sa religioznim kompozicijama. Veli-
kim interesovawem za umetnost i prepoznavawem znaaja preobraaja umet-
nosti u okviru reformi celokupnog ivota Srba u Ugarskoj, mitropolit
Nenadovi je svojim patronatvom obeleio period u srpskoj umetnosti ko-
ji se naziva rani barok. Smru mitropolita Nenadovia, 1769. godine, sim-
boliki se oznaava kraj ovog prvog perioda, koji je obeleila ruska tj.
ukrajinska kulturna orijentacija, iako se ve naziru uticaji carskog Bea
koji e biti dominantni u epohi visokog baroka.
Sva umetnika dela stvorena idejnim voewem mitropolita Nenadovi-
a, bilo da su u pitawu bakrorezi, zidni ivopis, ikonostasi ili crkvene
graevine, odraz su wegovih reformatorskih tewi i predstavqaju jasan po-
kazateq postepenog prodora savremene umetnike klime u srpsku umetnost.
On je to ostvario i zahvaqujui umetnicima iz svog najueg kruga: Xefaro-
viu, Mesmeru, Orfelinu, muceru, Romanoviu, Baeviu, koji su uspe-
no vizualizovali wegove ideje.
Posmatrawem pojedinano umetnikih dela koja je mitropolit Nenado-
vi naruivao i osmiqavao uoeni su razliiti nivoi wegovog angaova-
wa. Moni mitropolit je i ktitor, i patron, i mecena, i idejni tvorac ili,
pak, neko ko kontrolie umetnika, ak posredno. U svim ovim sluajevima
173
wegov uticaj je velik i znaajan. Meutim, kroz daqu namenu umetnikog de-
la sagledavaju se razliiti interesi kojima se mitropolit rukovodi. U za-
kqucima iza svakog poglavqa oznaene su te razliitosti, gde se mitropo-
lit pojavquje kao dobroiniteq i duhovni otac, kao poboni pojedinac koji
sebi ili svojim bliwima obezbeuje veni pomen i pokoj due, a kad uvr-
uje svoj kult ili pak ostvaruje materijalnu dobit.
Mitropolit Nenadovi je bio veoma moan i wegov poloaj mu je do-
zvoqavao da odreuje ta treba a ta ne da bude naslikano, a da istovremeno
on nije direktni naruilac niti finansijer dela. Upravo zahvaqujui svom
visokom poloaju u crkvenoj hijerarhiji, i moi koju je taj poloaj donosio,
mitropolit Nenadovi je mogao da svojim stavovima i svojim ukusom utie
na formirawe srpske umetnosti H veka. Prava je srea to je taj, toliko
moan i uticajan ovek, bio istovremeno i veoma obrazovan, ambiciozan i
prosveen, pa je na pravi nain pomogao preobraaj celokupnog versko-po-
litikog ivota Srba u Monarhiji, kao i preobraaj srpske umetnosti.
Mitropolit Pavle Nenadovi bio je jedan od najveih mecena srpske
umetnosti H veka. U veku prosvetiteqstva, iji je ciq bio opti prepo-
rod u verskom ivotu i filozofiji, nauci, tehnologiji, politikoj misli i
drugim drutvenim naukama, ovaj ueni mitropolit je bio istinski pro-
svetiteq, kako za Srbe u Habzburkoj monarhiji, tako i za srpsku kulturu
uopte.
Bojana Ibrajter-Gazibara
THE PATRONAGE OF METROPOLITAN PAVLE NENADOVI
Summary
Metropolitan Pavle Nenadovi (16991769) is one of the most enlightened and agile
metropolitans of Sremski Karlovci who energetically and persistently conducted reforms
among those Serbs who were left in the Habsburg Monarchy after the Austrian-Turkish wars.
He fought against the conversion of Serbs to Catholics, he opposed the centralistic aspirations
of the Austrian court and he worked on the reformation of the life of the church and the
people by making them interested in science, education and literature. Having a great concern
and dedication of a true baroque patron, Metropolitan Nenadovi composed and financed
graphics, icons and wall frescoes, which were then made by some of his associates and finest
artists of the time. In addition, he built churches thus definitely transforming art of Serbs in
the Monarchy.
Metropolitan Nenadovi was a great contributor to the stock of copper engravings and
precisely because of the large number of such orders it is possible to distinguish the diversity
of applications and the purpose of ordered graphics, which also gave insight into the moti-
vation of the Metropolitan. It is well known that Metropolitan Nenadovi was a very educa-
ted, wise and competent man, which meant that he could act sensibly as a purchaser and si-
multaneously take care of his own interest, whether spiritual or material. It can be said that
174
the Metropolitan worked on two levels: as a man of God who looked after the welfare of
churches and monasteries and as a rational secular man who knew how to accomplish poli-
tical and material advantage.
Copper engravings made by artists such as Hristofor Defarovi, Tomas Mesmer, Zaha-
rija Orfelin, Jakov mucer and others were made under the creative and financial leadership
of Metropolitan Nenadovi. They show gradual emergence of elements of baroque and rococo
in Serbian copper engravings. The problem of the relationship between the artist and the pur-
chaser, i.e. the problem of the baroque patronage mechanism and the division of roles and
credits therein, was best illustrated by the relationship of Metropolitan Nenadovi and his
clerk Zaharija Orfelin. Although he was undoubtedly a talented artist, Orfelin did not have the
permission to sign the pieces he made except as the Metropolitan's clerk, because the Metro-
politan thought he was the only true author of the piece being its creative maker and investor.
Due to such attitudes and Metropolitan's demands for absolute obedience the cooperation of
these two vain men, both of whom were talented beyond doubt, was stopped.
Equally interested in the problems of wall frescoes and the making of paintings for ico-
nostases of newly built churches, Metropolitan Pavle Nenadovi participated in the design of
the fresco of the parvis, the nave and the altar space in the church in Kruedol monastery, as
well as in the making of the icons for several altar screens painted by Dimitrije Baevi. A
careful choice of artists and thematic repertoire enabled the Metropolitan to present his ideas
connected with the glorification of the Karlovci Diocese and its heads. The answer to how the
Metropolitan could influence the thematic repertoire, although he was not the purchaser, the
founder, the patron or the benefactor, lies in the power of the first man of the Serbian church
in the Monarchy. His education and reputation as well as the authority of his high position
enabled him to fully control, perhaps not directly but through his consistorial committee, the
paintwork of the church in Kruedol Monastery and to be the ideological creator of the pro-
grams. The fresco of the temple in Kruedol monastery is taken as an example of changes
that happened in Serbian art. This type of artistic paintwork done in the workshops of Jov Va-
silijevi and Stefan Tenecki is the visualization of the programs of reforms which were con-
duced by Metropolitan Nenadovi. It also represents a clear aspiration to stress the continuity
of the Serbian state and the place of the Karlovci Diocese and its heads as the heirs of the
holy family Nemanji. Painter Dimitrije Baevi used the iconostases he made under the pa-
tronage of his protector Metropolitan Nenadovi to express stylistic and iconographic decisi-
ons of the Metropolitan.
Although there are almost no preserved buildings in their original shape which would
testify of the aspirations of Metropolitan Pavle Nenadovi who is deserving for them being
built in the first place, the documents enable us to imagine primarily the Synod Church in
Sremski Karlovci as a beautiful, grand building with many baroque and rococo details. Metro-
politan Nenadovi thusly introduced the spirit of reforms in architecture as well, which is
something he worked for throughout his years in the office.
175
UDC 75.071.1:929 Serdanovi L.
DUAN KORI
Ikonostas Lazara Serdanovia
u Mikluevcima
SAETAK: Iako veoma aktivan srpski barokni slikar iz druge polo-
vine H veka, Lazar Serdanovi je ostao na periferiji naunih intere-
sovawa. Vie je poznat po saradwi sa drugim, vanijim umetnicima tog
doba. Nije poznato wegovo poreklo, ali se wegova slikarska aktivnost mo-
e pratiti od poetka sedme decenije. Po slikarskim osobinama moe se
zakquiti da je zanat uio kod Dimitrija Baevia a kasnije kod Teodora
Krauna. Osim dva ikonostasa u Sremu, sve ostale izveo je u Slavoniji, sam
ili u saradwi sa drugim umetnicima. Od 1773. do smrti, 1799. godine, i-
veo je u Somboru. Ikonostas u Mikluevcima spada u tipina Serdanovi-
eva ostvarewa, to se da zakquiti po ikonama koje nisu preslikane. Za
veinu ikona kao predloak sluili su mu bakrorezi iz Biblije Ekti-
pe. Za vreme posledwih ratnih dogaawa ikonostas je demontiran i sada se
nalazi u prostorijama Patrijarijskog dvora u Sremskim Karlovcima.
KQUNE REI: Lazar Serdanovi, slikar, srpski barok, ikonosta-
si, Mikluevci
Nekako po strani od naunika koji se bave srpskim baroknim slikar-
stvom, slikar Lazar Serdanovi, svojim tek naznaenim, ali obimnim opu-
som i saradwom sa znaajnim umetnicima druge polovine H veka, oekuje
zaslueno interesovawe.
Prvi je na wega skrenuo pawu Duan Kai, navodei samo ime sli-
kara Lazara, koji je radio ikonostas manastira Brqanac i saraivao sa Va-
silijem Ostojiem 1779. godine prilikom izrade ikonostasa za manastir
Pakra. Kai pretpostavqa da je Lazar u Pakri radio ikone u pevnicama.
1
Leposava elmi spomiwe Serdanovia objavqujui ugovor Krauna,
Isajlovia i Serdanovia sa crkvenom optinom u Somboru 1771. godine.
Weno miqewe vezano za somborski ikonostas je da Serdanovi moe biti
samo pozlatar.
2
177
1
D. Kai, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1971, 17, 216, 219, 263,
271, 272.
2
L. elmi, Ugovor Arsenija Markovia sa crkvenom optinom u Somboru od 17. januara
1771. godine, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti 13, Novi Sad 1977, 261266; Isti
Prvu monografsku obradu donosi 1981. godine Slobodan Mileusni,
koji prezentira vie podataka o ikonostasu raenom za manastir Brqa-
nac, raspored ikona po zonama i stilsku pripadnost koja je najblia rado-
vima Jovana etirevia Grabovana. Zatim ukazuje na arhivsku grau koja go-
vori da je Serdanovi autor ikonostasa u Velikoj Pisanici iz 1774/5. godi-
ne. Identifikuje Serdanovia sa slikarom Lazarom koji je radio ikone u
Lepavini i manastiru ostao duan 200 forinti. Godine 1779. slikar Vasi-
lije Ostoji je zavrio ikonostas manastira Pakra, a boravak Serdanovia
iste godine u manastiru Mileusni opravdava wegovim ueem u izradi
ikona na pevnicama, slikawu celivajuih i slavskih ikona. Pokuavajui
da blie odredi stilske osobine Mileusni kae: Moler Lazar (Serdano-
vi) spada u mawe poznate slikare koji su ostavili, ipak, znaajna slikarska
ostvarewa po pravoslavnim crkvama Slavonije." Daqe navodi da wegovo de-
lo ima dosta zajednikog sa slikarstvom Grabovana, Krauna pa i ruskoukra-
jinskih majstora.
3
Obraujui ikonostas crkve Svetog Nikole u Vukovaru, koji je radio Va-
silije Ostoji izmeu 1772. i 1776. godine, Leposava elmi, navodei ga
kao Ostojievog pomonika iz Pakre, Serdanoviu pripisuje i uee u iz-
radi ikona u vukovarskoj crkvi, pre svega zone sa apostolima i prorocima.
4
U okviru kapitalne kwige Srpsko barokno slikarstvo Miroslav Timoti-
jevi je nainio monografsku skicu o Serdanoviu, donosei uz popis ra-
dova i wegovo mesto u okvirima srpskog slikarstva druge polovine H ve-
ka. Za Serdanovievo slikarsko formirawe Timotijevi navodi Ostojia i
Krauna. Prvi put doneta je i celokupna bibliografija o Serdanovievom
radu.
5
Istraujui slikarstvo u Sremu Mirjana Lesek je posvetila dunu pa-
wu delu Lazara Serdanovia. Ona je prva ispravno zakquila da, uprkos
kasnijim uticajima Krauna, Serdanovi zadrava neke odlike svog prvog
uiteqa Dimitrija Baevia. Na osnovu stilskih komparacija Lesekova je
Serdanoviu pripisala i dva ikonostasa u Sremu, u Mikluevcima i Nego-
slavcima. Ona skree pawu na Serdanovievu nenu rokajnu paletu na oba
sremska ikonostasa, a na osnovu ikona iz manastira Brqanac.
6
DUAN KORI *
178
autor govori o Serdanoviu kao minornom slikaru i u: O. Miki, L. elmi, Majstori prela-
znog perioda, Galerija Matice srpske, katalog izlobe, Novi Sad 1981, 51.
3
S. Mileusni, Moler Lazar (Serdanovi), Glas Sv. ravnoapostola irila i Metodija,
januardecembar 1981, Zagreb 1981, 910. Isti autor zasluan je za podatak o ikonostasu crkve
u Severinu: S. Mileusni, Srpsko slikarstvo H i H veka u Slavoniji, Beograd 1984 (ruko-
pis magistarskog rada), 35.
4
L. elmi, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Vukovaru, Galerija Matice srpske, katalog iz-
lobe, Novi Sad 1993, 20.
5
6
M. Lesek, Barokno slikarstvo u Sremu, Novi Sad 2001, 159160, 196197.
Zahvaqujui dosadawim istraivaima moe se doneti nekoliko za-
kquaka oko wegovog slikarskog formirawa i mogu se prezentovati wegovi
dosad poznati opus i mesto u okvirima srpskog baroka.
Serdanovi je sa slikarskim uewem poeo u Sremskim Karlovcima, kod
Dimitrija Baevia, poetkom sedme decenije H veka. Krajem decenije
otpoeo je saradwu sa Teodorom Kraunom. Ve kao formiran slikar radio
je dva ikonostasa sa Vasilijem Ostojiem, ali se ovde samo prilagodio stilu
poznatijeg slikara. Kasnija saradwa sa slikarom Josifom Vujanoviem nije
vana za wegovo slikarsko opredeqewe, jer je Vujanovi u ovom sluaju bio
samo u ulozi pomonika. Serdanovi je formiran na stilu Baevia i Kra-
una, ali nije uspeo da naini sintezu od dva, donekle oprena, slikarska
stava, nego se oni na svakoj ikoni bore i prepliu. Zatim, kao to emo ka-
snije videti iz arhivske grae, Serdanoviu je izgleda ee pomagao kao
saradnik Jovan Isajlovi, pa nije iskqueno da one ikone za koje se kae da
predstavqaju najboqe Serdanovieve radove potiu od ruke Isajlovia, koji
je uspeo da na osoben nain primi stilske poruke Teodora Krauna.
Najvei broj ikonostasa Serdanovi je uradio ili kao pomonik ili
kao saradnik; retko je radio sam. Godine 1772. zavrio je sa Kraunom i
Isajloviem ikonostas za somborsku crkvu Svetog Georgija. Ovde, kako se
obino tvrdi, nije izvodio pozlatarske nego slikarske poslove. Ve sledee,
1775. godine dobio je vaan slikarski posao: za manastir Brqanac nasli-
kao je ikonostas razvijenog tipa sa 50 ikona. Kao saradnik u Brqancu poja-
vquje se Jovan Isajlovi.
Izmeu 1772. i 1776. godine pomae Vasiliju Ostojiu prilikom slika-
wa ikonostasa crkve Svetog Nikole u Vukovaru, gde radi red apostola i pro-
roka.
Sledei velik posao dobio je u Velikoj Pisanici, na obroncima Bilo-
gore, gde je naslikao ikonostas i zidne slike 17741775. godine. U obli-
wem Severinu, zajedno sa Josifom Vujanoviem, slika ikonostas izmeu
1776. i 1778. godine. U toku izrade ovog ikonostasa radio je 1777. godine za
crkvu u Trewevici. Iste godine potpisao je ugovor za ikonostas u Pivni-
cama, u Bakoj, ali izgleda da zbog nekih problema taj posao nije obavio. Ve
1779. godine radi u manastiru Pakra, gde pomae Vasiliju Ostojiu prili-
kom slikawa ikonostasa. Serdanoviu se pripisuju ikone u pevnicama. Iz
Pakre Serdanovi prelazi u manastir Lepavina, ali nije poznato ta je sve
slikao. Ostale su sauvane samo dve ikone apostola.
Nema arhivskih podataka o vremenu kada je Serdanovi radio dva iko-
nostasa u Sremu, u Negoslavcima i Mikluevcima. Ikonostas u Negoslav-
cima je svakako raen ranije. U Mikluevcima se pojavquju neke ikone koje
prevazilaze Serdanoviev likovni domet i namee se pomisao da je i ovde
imao uea Jovan Isajlovi. Ali o tome se moe raspravqati tek posle
iewa ikona.
Teko je doneti pravi sud o Serdanovievom radu jer je jedan broj iko-
nostasa preslikan, neki su u loem stawu, pa je analiza oteana; dosta iko-
* IKONOSTAS LAZARA SERDANOVIA U MIKLUEVCIMA
179
na je uniteno u ratnim vihorima, dok na nekim ikonostasima tek treba
odvojiti wegov rad od rada saradnika.
U meuvremenu se pojavila znatna arhivska graa koja upotpuwuje ivot-
ni i slikarski put Serdanovia. Pored arhivske grae donosimo i nekoliko
objavqenih sitnih priloga koji doprinose celovitijoj slici o Lazaru Ser-
danoviu.
Ne znamo nita o eventualnom mestu roewa Lazara Serdanovia. Pre-
zime Serdanovi ili Serdan rasprostraweno je u Sremu i Bakoj tokom prve
polovine H veka.
7
Prva pojava u arhivskoj grai, uz izvesnu rezervu, mo-
gla bi se odnositi na naeg slikara; naime, Lazar Serdanov akon potpisu-
je se kao vlasnik kwige Strasno jevaneqe, koju je kupio u Sremskim Karlov-
cima 1766. godine. Prethodni vlasnik kwige bio je karlovaki akon Timo-
tej Jovanovi.
8
Posle zavrenog ikonostasa u somborskoj crkvi, Serdanovi je u ovom
gradu kupio kuu 1773. godine, za sumu od 175 forinti. Kua se nalazila u
Bajskoj ulici, gde su stanovali bogatiji trgovci i zanatlije. Poznati su nam
i susedi Serdanovia: sa june strane bio je Nikola Paraskevin, a sa sever-
ne Antonije Paom, nemaki kroja. Naalost, u Bajskoj ulici vie nema
kua iz H veka, pa je i uz pomo daqe arhivske grae bilo nemogue sa-
znati gde su se tano nalazili kua i ateqe L. Serdanovia.
9
Za razliku od Teodora Krauna, koji se javqa kao kum 1772. godine, za
vreme slikawa ikonostasa, prilikom krtewa dece somborskih graana, Ser-
danovia u matinim kwigama sreemo tek iste godine kada je postao sta-
novnik Sombora 1773. godine. Zanimqivo je napomenuti da se u matinim
kwigama Kraun vodi kao Teodor Kraun Moler" i Teodor Dimitrijevi
moler".
10
Sledee, 1774. godine, Lazar Serdanovi pictor" upuuje molbu sombor-
skom Magistratu, navodei da kao novoprimqeni graanin ima pravo da tri
godine ne plaa lini porez i porez na svoju umetnost". Navodi da je od
sopstvenog novca kupio kuu u gradu.
11
U kwigama novoprimqenih graana
nema Serdanovia, ime smo zakinuti za vei broj podataka iz wegove bio-
grafije.
Te iste, 1774. godine provizor daqskog vlastelinstva Pavle Nenadovi
pie somborskom Magistratu molbu zastupajui interese daqskog slikara
Jovana Isajlovia. Naime, za vreme zajednikog rada u nekoj crkvi, Lazar
DUAN KORI *
180
7
D. J. Popovi, Srbi u Sremu do 1736/7, Beograd 1950.
8
P. Momirovi, Stari srpski zapisi i natpisi iz Vojvodine, kwiga , Novi Sad 1993,
zapisi br. 1377 i 1457. Kwiga se nalazi u crkvi u Bekoj.
9
Istorijski arhiv Sombor, Fond Magistrata (nadaqe: IAS), kopija zapisnika sa sedni-
ce odrane 1773, akt br, 8.
10
Kwiga roenih crkve Svetog Georgija u Somboru 17601772; 19. maja 1772. Kraun je
kum Teodori od roditeqa irila i Simeune Radii, a 2. jula krsti Saru, kerku Atanasije i
Teofana Mairevia. Lazar Serdanovi je kum na krtewu deteta Jovanu Praliu 1773.
11
IAS, 115/774.
Serdanovi je iskoristio odsutnost Isajlovia i uzeo iz crkvene blagajne
100 rajniskih dukata na ime naknade izvedenih slikarskih poslova. Svom sa-
radniku Serdanovi je bio duan, prema ranijem dogovoru, isplatiti trei-
nu sume, to Serdanovi nije uinio. Takoe je Serdanovi od Isajlovia
pozajmio plat za slikawe kostima svetiteqa i nije ga vratio. Ni posle ne-
koliko molbi daqskog slikara Serdanovi nije vratio plat niti je ispla-
tio obeanu sumu novca.
12
U somborskom Magistratu nema vie dokumenata o
ovom sluaju, to znai da je on okonan povoqno po Isajlovia.
Ovaj dokument donosi dva zanimqiva podatka. Prvi se odnosi na kori-
ewe plata prilikom slikawa odee svetiteqa, a taj nain prilikom ra-
da naih baroknih slikara nije bio poznat. Koristili su se uglavnom ba-
krorezi kao predloci, ree crtei.
Drugi podatak baca novo svetlo na saradwu Serdanovia i Jovana Isaj-
lovia, koji su po zavretku somborskog ikonostasa zajedno radili neki
drugi, tokom 1773. godine. Poznato je da Serdanovi te godine radi ikono-
stas za crkvu manastira Brqanac u Slavoniji, koji pripada tipu visokih
oltarskih pregrada sa ukupno 50 ikona. Sa druge strane, posle somborskog
ikonostasa 1772, Isajlovi radi, koliko je dosada poznato, u urugu 1775.
godine.
13
Proizlazi da je Serdanovi, dobivi obiman slikarski posao u
Brqancu, za saradnika angaovao Isajlovia, koji je uradio oko treine
ikona.
U spisku somborskih zanatlija prilikom obrauna plaawa poreza La-
zar Serdanovi se 1777. godine spomiwe kao Lazar Moler".
14
Iste, 1777. godine Serdanovi pie albu Bako-bodrokoj upaniji,
u kojoj navodi da je sa pravoslavnom crkvom u Pivnicama sklopio ugovor o
slikawu i pozlati ikonostasa za sumu od 800 forinti. Novosadski vladika
je ovaj ugovor odobrio, posle ega je slikar otiao u Hrvatsku, u Trewevi-
cu, da tamo obavi neki posao. Kada se vratio, u Pivnicima su ikone ve ra-
dili neki akon i neki kvazislikar", koji su iskoristili odsustvo vladi-
ke, silom uzeli wegov ugovor i pocepali ga. Serdanovi moli upaniju za
pravnu zatitu, oduzimawe posla akonu i kvazislikaru, kao i obeteewe
za novac koji je ve potroio na materijal.
15
Iz Novog Sada je poslat slikar Jovan Popovi da ovaj nesporazum
razrei. U Pivnicama je sada ikonostas koji je Jovan Isajlovi Stariji ra-
dio 1776. godine za neku drugu crkvu, o emu svedoe seene ikone iz druge i
tree zone, tako da fale dva proroka i jedna scena iz Hristovih stradawa.
16
181
12
IAS, 48/774.
13
O. Miki, Slikar Jovan Isajlovi Stariji, Zbornik Matice srpske za likovne umetno-
sti 7, Novi Sad 1971, 108.
14
IAS, 113/777.
15
Arhiv Vojvodine, 156/10. novembra 1777.
16
Popis slikarskih i vajarskih dela u drutvenom posedu i privatnoj svojini na podruju
Bake, , Novi Sad 1986, 102.
Interesantan je podatak da je Serdanovi odlazio u Trewevicu, tokom
1777. godine, i da je tamo, verovatno, radio ikonostas, to dosada nije bilo
poznato.
Godine 1782. Serdanovi pie albu Kraqevskoj komori, zajedno sa jo
tri somborska graanina, zbog neaurnosti kojom somborski Magistrat vodi
postupak protiv nekog batovana. Jo 1779. godine na brdu Kalvarija, u
predgrau Sombora, gde su izvoene smrtne kazne, kowi etvorice sombor-
skih graana upali su u batu tuenog, koji je uzeo puku i sedam kowa ubio
a tri ranio.
17
U kwizi rauna manastira Lepavina u Hrvatskoj nalazi se podatak iz
1782. godine: Kod Lazara Molera iz Sombora Varmee Bake 200 forin-
ti".
18
Preostaje nam samo da nagaamo da je Serdanovi pogodio slikawe
ikonostasa i da je bio spreen da ga uradi. Ikonostas su radili 1775. godine
Jovan etirevi Grabovan i wegov saradnik Grigorije Popovi.
19
Da je Ser-
danovi ipak slikao u Lepavini, svedoe dve mawe ikone sa apostolima
Vartolomejem i Jakovom. Na poleini jedne od wih je i wegov potpis.
20
Na jednoj ruskoj kwizi tampanoj 1762. godine, koja se nalazi u biblio-
teci Pravoslavne crkvene optine u Somboru, postoji zapis Lazara Serda-
novia da je kwigu dobio na dar od izvesnog Stefana Lazia 18. aprila
1785.
21
Iste godine vodi se u popisu somborskih zanatlija kao pictor". Nema
pomonike ni uenike.
22
Pavle Vasi navodi podatak da je Serdanovi crkvi Svetog Georgija u
Somboru dao dva merova ita 1787. godine.
23
Radivoj Simonovi je izneo podatak da se Serdanovi nalazi meu gra-
anima koji su 1790. godine platili popovinu od 25 krajcara.
24
Godine 1798. Serdanovi je zapao u finansijske tekoe pa je od som-
borskog graanina Marka Obukovia uzeo pod nepovoqnim uslovima na za-
jam 50 forinti. Zaloio je tri jutra zemqe, a novac je uzeo na period od 6.
oktobra do 1. novembra 1798. godine. Meu aktima o toj pozajmici u sombor-
skom Magistratu sauvana je i Serdanovieva priznanica.
25
DUAN KORI *
182
17
IAS, 354/782.
18
Arhiv Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, Fond D. Kaia br. 223.
19
D. Kai, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1971, 135.
20
S. Mileusni, Moler Lazar (Serdanovi), Glas Sv. ravnoapostola irila i Metodija,
januardecembar 1981, broj 109110, Zagreb 1981, 10.
21
Na kwizi se sa unutrawe strane korica nalaze blede skice u tehnici bajca, naziru se
Raspee i studije ake. Naziv kwige je: Istinn osnovan i dolnosti hristansk vr, v
Sanktpeterburg 1762.
22
IAS, 514/785.
23
P. Vasi, Umetnika topografija Sombora, Novi Sad 1984, 134.
24
R. Simonovi, Najstarije srpske porodice u Somboru, Godiwak Istoriskog drutva u
Somboru, Sombor 1936/7, 24.
25
IAS, 542/798.
Poetkom 1799. godine Lazar Serdanovi je umro, ali ne u Somboru, ne-
go verovatno negde radei za neku crkvu. Iza wega nije ostao ni testament,
to je znak da je umro naprasno. Uskoro posle Lazareve smrti wegova udovi-
ca Marta je gradskim vlastima u Somboru prijavila krau 140 arina lane-
nog platna, verovatno slikarskog. Lopovi su bili Luka, sin Arsenija Bei-
na, i Ana, supruga Filipa Adamovia. Tokom cele godine o tom sluaju ima
podataka u aktima Magistrata.
26
Iste 1799. godine udova Lazara Serdanovia je vie puta napadana od
udruewa voara, sa ciqem da se iz wega izbaci. Slikareva udovica je, zbog
neega, prekrila pravila udruewa, o emu u aktima nema pomena.
27
Marta Serdanovi je umrla 30. decembra 1800. godine u 56. godini i-
vota.
28
Iza we je ostao testament pisan u Somboru 15. decembra a otvoren 16.
janura 1801. godine.
29
U wemu ima neto vie podataka koji govore o Serda-
novievoj porodinoj situaciji. Osim kue u gradu i vinograda od 16 motika
imali su i tri jutra zemqe. U testamentu udova Marta sve ostavqa Lazaru,
sinu svog brata Mihajla Ilia. U testamentu se Marta odrie usvojenog sina
Avrama, koji im je donosio razne nevoqe, da bi napustio porodicu i zavr-
io kao vojnik. U tekstu se spomiwe i Parusija, koju je pokojni Lazar obe-
ao somborskom svetenstvu i koju naslednik treba da podmiri.
Mawe je poznato da u Somboru tokom H veka deluje nekoliko drvore-
zbara koji su mogli biti Serdanovievi saradnici prilikom izrade ikono-
stasa. Krajem H veka javqaju se Avram Manojlovi, Jozef i Johan tajn-
hauzer, ali tokom druge polovine veka ovde ive i rade Petar Stefanovi i
Marko Piltaor. Petar Stefanovi je umro u Somboru 1. januara 1793. godi-
ne, a roen je oko 1750. Bio je oewen Vasilijom i sa wom imao estoro de-
ce.
30
U popisu somborskih zanatlija 1775. godine vodi se kao Sculptor".
31
U
kwigama roenih crkve Svetog Georgija u Somboru Marko Piltaor i supruga
Marija dobijaju sina Petra 1. avgusta 1778. godine.
32
U kwigama umrlih za
1771. godinu kao svojta" preminule Sosane Piltaor javqa se Arsenije.
33
Da-
qim istraivawem somborski drvorezbari mogli bi se povezati sa novosad-
skom porodicom Markovi.
Sadawa crkva u Mikluevcima posveena Svetom Nikoli podignuta
je u vremenu od 1758. do 1766. godine. Tokom HH veka izmewen je enterijer,
priprata je odvojena zidom sa tri luna otvora i napravqen je ravan svod.
183
26
IAS, 540, 282, 523, 234/799.
27
IAS, 471, 540/799.
28
Kwiga umrlih crkve Svetog Georgija u Somboru. Vodi se kao Marta Molerova.
29
IAS, Registar publikovanih testamenata, 183/801.
30
Kwiga roenih crkve Svetog Georgija u Somboru.
31
IAS, 157/775.
32
Kwiga roenih crkve Svetog Georgija u Somboru.
33
Isto, 27. septembra 1771. godine.
Ostali deo crkve presvoen je drvenim koritastim svodom, dok je fasada iz-
menila izgled 1889. godine.
34
Ako se uzme u obzir vreme potrebno za izradu ikonostasa i ve iscrpe-
ne finansijske moi crkvene optine, ikonostas bi mogao biti slikan po-
etkom osme decenije.
Ikonostas u Mikluevcima ima pet zona sa ukupno 66 ikona. U soklu
ima dva niza sa po etiri ikone. U dowem redu su scene Kit izbacuje Jonu,
Hrist iscequje satnikovog slugu, Bekstvo u Egipat i Parabola o slepcima.
Iznad wih su mali medaqoni sa scenama rtva Avramova, Susret Marije i
Jelisavete, Put u Emaus i Usekovawe glave svetog Jovana Krstiteqa. Presto-
ne ikone su Sveti Nikola, Bogorodica sa Hristom, Isus Hristos i Sveti Jo-
van Krstiteq. Na carskim dverima su Bogorodica i arhanel Gavrilo, na se-
vernim Sveti Dimitrije a na junim Sveti Georgije. Iznad carskih dveri je
kartua sa zapisom:
35
Iznad severnih i junih dve-
ri su male ikone sa Glavama an-
ela. U zoni iznad prestonih iko-
na su scene Velikih praznika:
Blagovesti, Roewe Hristovo, Ob-
rezawe, Sretewe, Krtewe Hri-
stovo, Preobraewe, Roewe Bo-
gorodice, Vavedewe, Silazak sve-
tog Duha, Uspewe Bogorodice, Vas-
krsewe i Vaznesewe. U sredini re-
da je Deizis sa Hristom, Bogorodi-
com i svetim Jovanom. Iznad pra-
zninih ikona su apostoli Fi-
lip, Vartolomej, Simon, Andrej, Ma-
tej, Petar, Pavle, Jovan, Marko,
Luka, Jakov i Toma. U sredini
reda je velika ikona Svete Tro-
jice. Na vrhu ikonostasa je Ras-
pee Hristovo, a okolo su Bogo-
rodica, Salomija, Sunce, Aneo sa
aom, Sveti Jovan Bogoslov, Ma-
rija Magdalena, Mesec i Aneo sa
aom. U luneti su luno pore-
ani medaqoni sa prorocima: Ja-
DUAN KORI *
184
34
D. Ruvarac, Srpska mitropolija karlovaka oko polovine H veka, Sremski Karlovci
1902, 51; D. Jurman-Karaman, D. Miladinov, S evidencionog putovawa u kotaru Vinkovci, Vije-
sti Drutva muzejsko-konzervatorskih radova NR Hrvatske, Zagreb 1958, br. 4, 106.
35
Tekst se odnosi na dobro poznatu temu iz Starog zaveta (Postawe 28), Lestve Jakovqeve,
esto prikazivanu u starom srpskom slikarstvu, ali i u doba baroka.
kov, Zaharije, Jeremija, Danilo, Jezikiq, Aron, Solomon, David, Mojsej, Isaija,
Avakum i Gedeon.
Ikonostas se nalazi u loem stawu. Ikona Sveta Trojica i sve etiri
prestone su potpuno preslikane. Od vlage su najvie stradale ikone na ko-
jima su naslikani proroci.
36
Kao predloak za najvei broj ikona Serdano-
viu je posluila Biblija Ektipa, naroito za ikone u soklu i scene Veli-
kih praznika.
37
Ikonostas u Mikluevcima slikan je potpuno u baroknom maniru, sa
snanim uticajem Teodora Krauna. Serdanovi je uspeno oponaao veli-
kog slikara, ali je pre toga savladao crtaku vetinu, pa nema nedosledno-
sti u proporcijama figura. Slikao je brzo i efektno, rokajnom paletom. Kao
i kod Krauna, i kod Serdanovia se moe rei da je najboqi onda kad radi
na malom formatu, tako da se istiu ikone u soklu i Blagovesti na carskim
dverima. Slinu vetinu postie i prilikom slikawa scena Velikih pra-
znika, ali i Deizisa. Apostoli i proroci su slikani sa mawe truda, drape-
rija se kovitla neprirodno, a glave i ruke svetiteqa su tek naznaene, nedo-
slikane. Serdanovi ima jedan nedostatak koji se lako uoava: on ne ume da
slika lice iz profila. Glave svetiteqa zato izgledaju neprirodno i kvare
opti utisak kompozicije. Taj nedostatak je naroito uoqiv na scenama
Velikih praznika.
U celini, ikonostas u Mikluevcima spada u dobre barokne ikonostase
i kada se na wemu izvedu konzervacija i restauracija dobie se pravi uti-
sak, za koji smo zasad zakinuti. Serdanovi je slikar koji je najblii Jovanu
Isajloviu i na veini ikona on je ravnopravan sa wim. To e daqa istra-
ivawa Serdanovievog slikarstva verovatno i potvrditi. Moemo ga, da-
kle, svrstati u boqe podraavaoce i saradnike Krauna.
Zahvaqujui istraivawima Leposave elmi znamo da je rezbariju
ikonostasa uradio osjeki majstor Jakob Gerstner.
38
Bio je stalno nastawen u
osjekoj Tvri, po nacionalnosti Maar, zna se i da je umro 9. februara
1781. godine. Radio je ikonostase u Boboti, Tewi, verovatno i one u Kupi-
novu i Obreu. U Mikluevcima Gerstner skoro do detaqa ponavqa rezbu
carskih dveri iz Tewe; na wima se pojavquju ptice koje kquju groe, rog
izobiqa, stilizovani koqkasti oblici i palmetasti elementi protkani
cvetnim granicama."
39
Ikonostas je komponovan u etiri horizontalne zo-
ne sa centralnim vertikalnim traktom. Prva zona zavrava se arhitravom
koji je preseen u centru, izmeu druge i tree zone je profilisana kon-
struktivna greda, dok izmeu tree i etvrte zone stoji kordonski venac koji
185
36
Ikonostas je prilikom ratnih zbivawa 1991. godine prenet u Patrijarijski dvor u
Sremskim Karlovcima, gde se i danas nalazi.
37
O celom pitawu: Q. Stoi, Zapadnoevropska grafika kao predloak u srpskom slikar-
stvu H veka, Beograd 1992.
38
L. elmi, Doprinos osijekih majstora razvoju baroknog drvorezbarstva kod Srba, Zbor-
nik Matice srpske za likovne umetnosti 20, Novi Sad 1984.
39
Nav. delo, 211.
se u sredini luno povija. U prvoj zoni, osim prestonih ikona, sve druge ra-
ene su u jednom komadu drveta sa razbokorenim okvirima". Iznad presto-
nih ikona i dveri su panoi od lisnatih voluta i cvetnih granica. Druga i
trea zona reena je mirnije, sa rokajnim jednostavnim oblicima. Razvije-
nom geometrijskom emom i bogatom rezbarijom istiu se dve velike ikone u
sredini druge i tree zone. Ikone oko Raspea su raskonije i dekorativno
povezane, dok su one u luneti neto mirnije, sa etvorolisnom osnovom.
Skladne konstrukcije i uspeno ralawene dekoracije, koja miri bogato
barokne rezbarene delove, sa onim jednostavnim rokajnima, ikonostas, zajed-
no sa slikarskim uinkom, ini zadovoqavajuu celinu.
DUAN KORI *
186
Priznanica Lazara Serdanovia iz 1798. godine.
187
Molba Lazara Serdanovia somborskom Magistratu
za smawewe poreza 1774.
DUAN KORI *
188
alba daqskog provizora Pavla Nenadovia povodom
duga Lazara Serdanovia, 1774.
189
Zapis Lazara Serdanovia u kwizi iz 1785. godine.
DUAN KORI *
190
Kwiga rauna manastira Lepavina sa dugom Lazara Serdanovia, 1782.
191
Ikonostas u Mikluevcima (pre demontae)
Duan kori
THE ICONOSTASIS OF LAZAR SERDANOVI IN MIKLUEVCI
Summary
Lazar Serdanovi belongs to the group of less famous Serbian baroque painters. He stu-
died in the workshop of Dimitrije Baevi at the beginning of the 1760's and he later ac-
cepsted the cooperation and style of Teodor Kraun. He spent most of his time working in
Slavonija and Srem, often cooperating with other artists like Jovan Isajlovi, Vasa Ostoji,
Josif Vujanovi
Little is known about his life: only in 1773 did he settle in Sombor where he lived until
1799, the year of his death. It is not known if he had students but there is a possibility that he
was helped in his work by a little-known painter of icons from Sombor, Mihajlo Proti.
The iconostasis in Mikluevci was painted by Serdanovi at the beginning of the 1770's.
It is a typical baroque iconostasis with four zones. The woodcarving was done by an artist
from Osijek, Jakob Gerstner. During the last war the iconostasis was dismantled and taken to
the Patriarch's Court in Sremski Karlovci. Because of the state it is in, the iconostasis needs
to be conserved and restored urgently.
DUAN KORI *
192
UDC 165.63(497.11)17"
821.163.41.09 Orfelin Z.
VLADIMIR SIMI
Kulturni transfer u doba prosvetiteqstva:
Orfelin, Kaligrafija i reforma
srpskih osnovnih kola
SAETAK: U radu se istrauje fenomen kulturnog transfera u srp-
skoj kulturi u vreme prosvetiteqstva. Prati se put ideje reforme obrazo-
vawa koja poiwe u nemakim zemqama, na iste dogaaje u Habzburkoj mo-
narhiji i wihov uticaj na srpsko kolstvo u Karlovakoj mitropoliji.
Analizira se znaaj intelektualaca i pojedinih drutvenih grupa na re-
cepciju tih reformi od strane srpskog naroda. Istovremeno, autor na pri-
meru uxbenika Kaligrafija, koji je sastavio Zaharija Orfelin, ukazuje na
jo jedan nivo kulturne povezanosti, ne samo naroda u Monarhiji, nego i
ire u Evropi.
KQUNE REI: prosvetiteqstvo, jozefinistike kole reforme, in-
telektualac, kaligrafija, Zaharija Orfelin, kulturni transfer
. PROSVETITEQSKE REFORME I TRANSFER PROTESTANTSKIH
OBRAZOVNIH IDEJA U AUSTRIJSKI KOLSKI SISTEM
Koncept kulturnog transfera, zasnovan na interpretaciji kulturne raz-
mene izmeu dve grupe, i prepoznat u istraivawima evropske ekspanzije i
kolonizacije drugih kontinenata u novom veku, sluio je za tumaewe prome-
na do kojih je dolo ne samo u kulturi osvojenih autohtonih naroda, nego i u
kulturi kolonizatora. Viedimenzionalnost i kompleksnost ovog procesa
akulturacije ogledale su se i u iwenici da koncept kulturnog transfera
nije funkcionisao samo izmeu dva odvojena i razliita kulturna sistema
(dve ili vie drava, nacija ili entiteta), nego i u okviru jednog.
1
Istra-
ivawa kulturne razmene i migracije ideja iz viih, elitnih slojeva ka na-
193
1
Pregled osnovnih ideja i teza koji stoje u vezi sa pojmom kulturni transfer pogledati
u: Franzsisch-deutscher Kulturtransfer im Ancien Rgime, (Hrsg.) Gnter Berger und Franziska Sick,
Tbingen 2002; Von der Elbe bis an die Seine. Kulturtransfer zwischen Sachsen und Frankreich im 18.
und 19. Jahrhundert, Hrgb. Von Michel Espagne und Matthias Middell, Leipzig 1993.
rodu i wegovoj popularnoj kulturi, i obrnuto, potvrdila su ispravnost ta-
kvih razmiqawa. U svakom takvom odnosu postojale su tri komponente me-
usobno povezane: a) kultura koja sebe transferie, b) institucije koje po-
sreduju u tom procesu i v) ciqana kulturna grupa. Kulturni transfer ne
podrazumeva samo recepciju kulture izlaznog sistema na ciqanu grupu, nego
i ugradwu tih elemenata u wu, kao i daqi proces promena tih elemenata
kroz wihovu transformaciju.
2
Kao posrednici u tom procesu retko se pojavquju pojedinci koji, perci-
pirajui drugu kulturu, utiu na promenu u svojoj, nego se uglavnom stvara
mrea pojedinaca i institucija koje svojim delovawem grade novu mreu
preko koje se ideje prenose daqe. Tako je funkcionisao i proces reformi
sprovoenih za vreme carice Marije Terezije i Josifa , koji su inicira-
li delovawe pojedinih intelektualaca, prosveenih pripadnika crkve (epi-
skopa, gradskih svetenika), kao i delova graanstva u stvarawu mree koja
bi prihvatila reforme i uticala na wihovu pozitivnu recepciju u ostalom
delu stanovnitva. Na konstituisawe takve mree uticala su i obavezna pu-
tovawa studenata i intelektualaca (peregrinatio academica) koji su, upotpuwu-
jui svoje obrazovawe, obavqali i ulogu kulturnih medijatora.
3
Ciqana gru-
pa tih reformi bili su nii drutveni slojevi i seqatvo kod kojih je
trebalo podii nivo pismenosti. Pozitivni rezultati itavog procesa koji
je sprovela drava trebalo je da se pojave u vidu poboqanog privrednog,
ekonomskog i kulturnog stawa u dravi.
4
Svestranom reformom u svim granama ivota carica je nasledne zemqe
poela da pretvara u jedinstvenu i modernu, centralistiku i birokratski
upravqanu dravu na taj nain to je stvorila razgranat sistem koji je bio u
funkciji prenoewa monarhove voqe podanicima u najdaqe krajeve carstva.
Terezijanski dravnici hteli su da pomou reformi naprave isto politi-
ko, duhovno i vojno oruje koje je imala napredna protestantska Pruska.
5
Za
to je bilo potrebno da se sve autonomne sile pojedinih naroda i stalea u
dravi podvrgnu naredbama vladara i na taj nain vladarska mo oslobodi
svih veza i ograniewa, da se sprovede dravno jedinstvo suzbijawem svakog
partikularizma, stvarawem dravnog inovnitva koje e zavisiti od cen-
tralnih vlasti, i da se spoje i izjednae pojedine zemqe u jednu jedinstvenu
VLADIMIR SIMI *
194
2
W. Schmale, Kulturtransfer im theresianischen Zeitalter?, in: Strukturwandel kultureller Praxis.
Beitrage zu einer kulturwissenschaftlichen Sicht des theresianischen Zeitalters, Franz M. Eybl (Hg.), Jahr-
buch der sterreichischen Gesellschaft zur Erforschung des achtzenten Jahrhunderts 17 (2002), 9698.
3
I. Cerman, Bildungsziele-Reiseziele. Die Kavalierstour im 18. Jahrhundert, Jahrbuch der ster-
reichischen Gesellschaft zur Erforschung des achtzenten Jahrhunderts 18/19 (2004), 51.
4
Ove reforme su razliito komentarisane u naunoj literaturi u posleratnom periodu, a
najee su interpretirane kao pokuaji kolonizacije mawih, negermanskih naroda od strane
veinske, nemake kulture. U: D. Kosry, Die ungarische Unterrichtsreform von 1777, in: Ungarn und
sterreich unter Maria Theresia und Joseph II. Neue Aspekte im Verhltnis der beiden Lnder, Hrgb.
Anna M. Drabek, Richard G. Plaschka, Adam Wandruszka, Wien 1982, 9192.
5
D. Beales, Enlightenment and Reform in Eighteenth-century Europe, London 2005, posebno po-
glavqa 8. i 9.
dravu pomou reformi u zakonodavstvu, unutrawoj upravi i kolstvu.
Meutim, u verski, nacionalno i administrativno raznolikoj Austriji nije
se moglo lako i dobrovoqnom saradwom svih naroda i stalea postii to
dravno jedinstvo.
6
Reforme kolstva u centralnoj Evropi, pre svega u Pruskoj i Austriji,
zapoiwu nakon okonawa Sedmogodiweg rata voenog sredinom veka, od
1756. do 1763. godine. Frederik , pruski kraq, svoju pawu je usredsredio
na osnivawe i uvoewe obaveznih osnovnih kola u svojim provincijama sa
ciqem da podigne nivo pismenosti meu stanovnitvom, naroito seoskim.
Nakon zakquewa mira u Hubertzburgu 1763. dravna administracija je veli-
kom brzinom krenula u reformu i iste godine donela General-Landschul-Re-
glement, kolski zakon koji se odnosio na celu dravu i koji je ostao na
snazi do duboko u 19. vek. Smisao zakona se sastojao u tome da se ustanovi je-
dan uniformni sistem obaveznog osnovnog obrazovawa za svu decu uzrasta od
pet do trinaest godina. U odredbama regulamenta ogledala su se pijetistika
uverewa autora, koji su proces osnovnog obrazovawa utvrdili na sopstvenim
pedagokim shvatawima. Pored masovnog opismewavawa, jedan od najvani-
jih zadataka kole bio je da kod deteta razvije poslunost prema vlasti,
oseaj lojalnosti vladaru, kao i da slomi voqu neposlunih.
7
Osvajawem lezije, protestantska Prusija je pored novih teritorija
dobila i velik broj novih podanika katolike veroispovesti, koji su ini-
li polovinu stanovnitva ove provincije. Pouen ranijim negativnim is-
kustvima, Frederik nije imao mnogo poverewa u wih, ali je bio primoran
da donese poseban regulament kojim bi reio problem reforme katolikih
kola. S tewom da se prekinu veze leskih katolika sa istovernim nema-
kim zemqama i da se u kolama obrazuju lojalni pruski podanici, predlo-
eno je da se za sprovoewe reformi u katolikim kolama u leziji anga-
uje opat avgustinskog manastira u Saganu Johan Ignac Felbiger (1724
1788). Nakon to su dravni inspektori ispitali reforme koje je on ve
sproveo u parohijskim kolama u Saganu i utvrdili da su dobre, a istovre-
meno bezopasne po vladara i dravu, poveren mu je proces reformisawa ka-
tolikih kola. Uviajui prednosti protestantskog obrazovnog sistema,
Felbiger je 1762. otputovao u Berlin, gde je boravio neko vreme upoznavi
se sa pijetistikim pedagokim idejama i wihovim metodima u kolama ko-
je je vodio Johan Julijus Heker. Na tim principima je potom sproveo sop-
stvene reforme.
8
Felbigerovi predlozi su se odnosili na podizawe nivoa obrazovawa
uiteqa i popravqawe loeg kvaliteta predavawa. On je insistirao na ci-
* KULTURNI TRANSFER U DOBA PROSVETITEQSTVA
195
6
T. C. W. Blanning, Joseph II, London New York 1994, 1023.
7
J. V. H. Melton, Absolutism and the eighteenth-century origins of compulsory schooling in Prus-
sia and Austria, Cambridge 1988, 174175.
8
W. Romberg, Johann Ignaz von Felbiger und Kardinal Johann Heinrich von Franckenberg.
Wege der religisen Reform in 18. Jahrhundert, Sigmaringen 1999, 2026.
vilnom obrazovawu i ideji da je uiteq taj koji deci treba da usadi ne samo
duhovne nego i svetovne obaveze, od kojih su najvanije lojalnost, poslu-
nost i posveenost kraqu. Takoe, plan nastave prilagoavan je socijal-
nim okolnostima, nastava je drugaije koncipirana, uvedena su stroija
pravila o kolskim prostorijama, nastavnim sredstvima i wihovom odra-
vawu, a predmeti koje su aci uili zavisili su od toga da li ive u gradu
ili na selu. Poto su se mahom gradska deca zapoqavala kao sekretari ili
pisari, bilo im je neophodno da dobro naue i kolsko i kancelarijsko pi-
smo. Za budue trgovce jedan od najvanijih predmeta bilo je poznavawe
aritmetike. Meutim, smatralo se da seoskoj deci nije neophodno posedova-
we svih ovih znawa, jer je iza toga stajala opasnost da se povea migracija
iz sela ka gradu. Bilo je dovoqno da znaju da itaju, pomalo piu i raunaju,
i da poznaju osnove svoje veroispovesti. Za pojedine reformatore zvuala je
blasfemino ideja da seoska deca ue latinski, jer bi se time samo stimuli-
sala wihova eqa za svetenikim pozivom i naruavao prirodni i dru-
tveni poredak.
9
Uivajui podrku vladara i dvora, Felbiger je pristupio osnivawu
svog prvog pedagokog instituta koji je trebalo ne samo da obuava uiteqe,
nego i da priprema svetenike kandidate za budue poloaje kolskih ad-
ministratora. Uveo je kurs koji je trajao etiri nedeqe, svakog meseca je sti-
zala nova grupa polaznika, a za wihov smetaj dogradio je novo krilo u ma-
nastiru u Saganu. Osnovna kola u Saganu je sluila kao laboratorijska
kola u kojoj su uenici kursa mogli praktino da posmatraju Felbigerove
pedagoke metode. Tokom godina Felbiger je svoj institut nazvao laborato-
rijskom (oglednom) kolom, tj. normalnom kolom" (Normalschule), a ovaj
naziv je izveden iz termina koji se odnosio na funkciju instituta kao mode-
la (norme) za ostale katolike kole u provinciji. Do 1765. u institutu u
Saganu obueno je 8 direktora normalnih kola, 15 uiteqa normalnih ko-
la, 47 upravnika kola i 101 kandidat za svetenika. Felbiger je bio prvi
reformator u istoriji sredwoevropskog obrazovawa koji je uspeo da stvori
efikasnu mreu normalnih kola.
10
Posle 1770. Felbiger je poeo da se polako udaqava od svojih pedago-
kih obaveza. Wegovi patroni i podravaoci u ministarstvima su se povu-
kli ili poumirali, a novi koji su ih zamenili nisu bili toliko zaintere-
sovani za wegove ideje. Uz to, kraq je postao vie zainteresovan za novo-
osvojene poqske teritorije, dok je lezija izgubila svoju nekadawu va-
nost. Felbiger se posvetio privatnim interesovawima, nauci, agronomi-
ji, astronomiji i fizici, a zbog svojih zasluga imenovan je 1773. za direkto-
VLADIMIR SIMI *
196
9
J. V. H. Melton, Absolutism and the eighteenth-century origins of compulsory schooling in
Prussia and Austria, 188.
10
K. Lambrecht, Tabelle und Toleranz. Johann Ignaz von Felbigers Reform der Volksschulbildung
in Ostmitteleuropa, Jahrbuch der sterreichischen Gesellschaft zur Erforschung des achtzenten Jahrhun-
derts 18/19 (2004), 153157.
ra leskog Ekonomsko-patriotskog drutva. Pet godina kasnije, 1778, bavar-
ska akademija nauka izabrala ga je za poasnog lana zbog wegovih doprinosa
u pedagogiji, a wegov saganski metod je upotrebqen u reformama parohijskih
kola u Bavarskoj. Zbog svog ugleda kao katolikog pedagokog reformatora,
pozvan je u Austriju da nadgleda kolske reforme koje je 1769. zapoela ca-
rica Marija Terezija u provincijama Gorwa i Dowa Austrija. Wena akcija
bila je prouzrokovana alarmantnim memorandumom Leopolda Ernesta grofa
Firmijana, princa-biskupa od Pasaua, koji je upozorio na veliku jeres i su-
jeverje koje je vladalo u wegovoj dijecezi, a kojoj su pripadale i pomenute
provincije.
11
Grof Firmijan, koji je u ranijim vremenima bio poznat po radikalnim
merama prema ne-katolicima kojih je bilo dosta u Habzburkoj monarhiji,
tokom ezdesetih godina promenio je svoje metode. Umesto progona protesta-
nata prikquio se grupi habzburkih episkopa koji su pod uticajem ideja
Ludovika Antonija Muratorija, uglednog italijanskog janseniste, eleli da
sprovedu reformu katolianstva.
12
U skladu sa tim, sprovodio je reformski
program koji je ukquivao osnivawe bolnica, radionica i teolokih semi-
nara, a pre svega se zalagao za podizawe optih kola i pismenosti. U po-
menutom memorandumu carici naveo je da jedino kole mogu da izbave omla-
dinu u wegovoj dijecezi od opasnosti ateizma i jeresi, ali da taj zadatak mo-
e da se obavi samo uz pomo drave. Wegovu ideju su podrali i pripad-
nici starije generacije visokog katolikog klera poput bekog nadbiskupa
Migacija, zalaui se za boqu obuku uiteqa, jedinstveni katihizis i dono-
ewe edikta o osnovnim kolama. Ovaj predlog prosleen je Dvorskoj kan-
celariji (Hofkanzlei), centralnom administrativnom telu nadlenom za hab-
zburke nasledne zemqe, koja zbog svoje konzervativnosti nije bila zainte-
resovana za sprovoewe reformi. Na intervenciju Dravnog saveta (Staa-
trat), tela koje je kancelar Kaunic stvorio za pitawa unutrawe politike za
celu dravu, ideja o sprovoewu optih kolskih reformi je usvojena. Sa-
vetom, koji je igrao kqunu ulogu u veini reformi terezijanskog doba, do-
minirali su prosvetiteqski nastrojeni pojedinci mahom obrazovani na pro-
testantskim univerzitetima: Kaunic, koji je studirao pravo u Lajpcigu, Egid
fon Bori, student Kristijana Volfa, i Tobijas Filip Gebler, koji je studi-
rao u Haleu, Getingenu i Jeni.
13
197
11
12
W. R. Ward, Late Jansenism and the Habsburgs, in: Religion and politics in enlightenment
Europe, Ed. by James E. Bradley and Dale K. Van Kley, Notre Dame 2001, 161162.
13
Nosioci prosvetiteqskih ideja u Austriji nisu bili samo kwievnici kao u Francu-
skoj ili Nemakoj, nego i univerzitetski profesori, poput Gerharda Van-Svitena, Rigera, So-
nenfelsa, Martinija, Ajbla i dr. Wihova shvatawa o odnosu drave i crkve direktno su utica-
la na zakone i dekrete koje je donosila vlada, a snanu podrku imali su u caru Josifu . U:
M. Kosti, Grof Koler kao kulturnoprosvetni reformator Srba u Ugarskoj u H veku, Beograd
1932, 79.
Nakon neuspenog pokuaja Jozefa Mesmera, rektora gradske kole
Svetog Stefana u Beu i glavnog propagatora Felbigerovih ideja i metoda,
sa osnivawem normalne kole u Beu i wegove smene 1773. reforme bi vero-
vatno bile zaustavqene da se nije odigrao jedan vaan dogaaj koji im je dao
novi zamah. Papa Klement H je jula iste godine raspustio jezuitski red, a
u ciqu odravawa saveznitva sa bekim dvorom imovinu reda u austrij-
skim zemqama prepustio je dravi. Ta konfiskovana jezuitska imovina koja
je vredela 13 miliona florina postala je izvor iz kojeg je finansirana re-
forma kolstva.
14
Kancelar Kaunic je na cariin zahtev poslao pismo amba-
sadoru u Berlinu, Gotfridu van Svitenu, da proba da dobije doputewe od
pruskog kraqa Fridriha da Felbigera privremeno stavi na raspolagawe ca-
rici. Felbiger je trebalo da dobije ulogu neke vrste supervizora i da nad-
gleda sprovoewe reformi. U Be je stigao maja 1774. godine i ubrzo je po-
stavqen u Komisiju za obrazovawe (Studienhofkommision). Prvi zadatak bio mu
je da sastavi Opti kolski zakon (Allgemeine Schulordnung) u kojem su izne-
te ideje o vanosti obrazovawa sve dece za sreu nacije. kolovawe je po-
stalo obavezno za svu decu starosti od est do dvanaest godina. Seoski ui-
teqi su morali po crkvenim registrima da provere da li sva deca pohaaju
nastavu, dok su u gradovima lokalne vlasti slale uiteqima listu sa imeni-
ma uenika, a ovaj je imao obavezu da registruje wihove izostanke. Izosta-
jawe iz kole vlast je otro kawavala. Nastava je trajala pet dana nedeq-
no, tri sata pre podne i dva posle podne. Iako je kola trajala tokom cele
godine, seoska deca su mogla da izostaju iz kole tokom etve i letwih ra-
dova.
15
Zakonom je predvieno ustanovqewe tri vrste kola. Svako mesto je mo-
ralo da ima malu kolu (Trivialschule) u kojoj bi aci stekli makar minimal-
no obrazovawe: da itaju, piu, raunaju i poznaju osnove vere. Drugi tip
kole bila je glavna kola (Hauptschule), koja je morala da postoji u svakom
provincijskom seditu, tj. gradu, i obrazovala je uenike iz sredwe klase
koji su se spremali za posao trgovca, zanatlije ili pisara, kao i one koji su
teili da napreduju ka gimnaziji. Tu se od predmeta uilo, pored osnovnih
stvari iz trivijalne kole, jo i osnovni latinski, istorija, geografija,
mehanika, trigonometrija, arhitektura i sastavqawe pismenih sastava. Ko-
nano, trei tip kola bile su normalne kole, koje su predviene po jedna
u svakoj provinciji i u kojima bi se kolovali uiteqi, inspektori i di-
rektori buduih kola. Niko nije smeo da bude primqen na mesto uiteqa
ako nije imao zavrenu ovu kolu. Tokom reformi insistiralo se na jedno-
obraznosti svih kola u dravi. Superviziju u malim kolama obavqali su
zajedno lokalni svetenik i civilni inspektor, koji su svoje izvetaje
VLADIMIR SIMI *
198
14
15
prosleivali nadlenom supervizoru, najee nekom viem svetenom li-
cu koje je postavqao biskup. Ovaj je svoje izvetaje slao daqe provincijskoj
kolskoj komisiji, koju je imenovala provincijska administracija. Normal-
ne i glavne kole su nadzirali civilni pojedinci, osim verske nastave, ije
ispuwavawe je kontrolisao lokalni svetenik. Nadzornik normalne kole
bio je ujedno i wen direktor koji je dva puta godiwe morao da aqe izve-
taje provincijskoj kolskoj komisiji. Zbog odlinih rezultata u sprovoe-
wu reformi s vremenom su Felbigerove veze sa caricom Marijom Terezijom
postajale sve snanije, da bi ga ona 1777. postavila za vrhovnog direktora
svih malih, glavnih i normalnih kola u dravi.
16
Normalna kola u Beu
bila je mesto gde su se odkolovali prvi inspektori i direktori srpskih
osnovnih kola: Avram Mrazovi, Teodor Jankovi Mirijevski i Stefan
Vujanovski.
. REFORME SRPSKIH OSNOVNIH KOLA
Za kole pravoslavnog stanovnitva i wihove nastavne programe bila
je nadlena pravoslavna crkva u Monarhiji, organizovana u versko-terito-
rijalnu jedinicu pod nazivom Karlovaka mitropolija.
17
Na teritoriji Kar-
lovake mitropolije, kao i u ostatku drave, kolstvo se sve do sprovoewa
terezijanskih reformi nalazilo pod crkvenom jurisdikcijom. Na elu Mi-
tropolije nalazio se mitropolit, u ijem izboru je uestvovao i dvor. Mi-
tropoliti i pomesni episkopi su jo od Velike seobe 1690. i masovnog do-
laska srpskog stanovnitva u Habzburku monarhiju veliku pawu posvei-
vali osnivawu i irewu osnovnih kola videvi u wima sredstvo za op-
ti napredak, ali i za ouvawe verskog i kulturnog identiteta.
18
Tokom prve polovine 18. veka srpske kole bile su organizovane sli-
no onima sa poetka veka, a nastava u wima sastojala se iskquivo u uewu
itawa crkvenih kwiga. Prve promene sredinom veka uvodi karlovaki mi-
tropolit Pavle Nenadovi (17491768), koji je u Sremskim Karlovcima
osnovao pokrovobogorodiine kole i brinuo se o finansijama, smetaju,
uilima, nastavnom osobqu i drugim potrebama. U ovim kolama, organizo-
vanim po ruskom uzoru, bile su objediwene osnovna (srpska i grka), kleri-
kalna (bogoslovija) i latinska kola (nia gimnazija). Uxbenici u tim
kolama stizali su kao pomo iz Rusije, koja je na taj nain pomagala pravo-
slavnom srpskom i rumunskom stanovnitvu. Preko ovih kwiga su se u srp-
199
16
W. Romberg, Johann Ignaz von Felbiger und Kardinal Johann Heinrich von Franckenberg.
Wege der religisen Reform in 18. Jahrhundert, 2829.
17
J. H. viker, Politika istorija Srba u Ugarskoj, Novi Sad 1998, 1343.
18
S. K. Kosti, Kulturorientirung und Volksschule der Serben in der Donaumonarchie zur Zeit
Maria Theresias, in: sterreich im Europa der Aufklrung. Kontinuitt und Zsur in Europa zur Zeit
Maria Theresias und Josephs II, Richard G. Plaschka, Grete Klingenstein u.a (Hg.), Bd. 2, Wien 1985,
847851.
ski jezik i pravopis uvodile ruske rei i izrazi, wihov nain pisawa i iz-
govora, meali sa wim i trajno utvrivali. Snana politiko-kulturna ve-
za pravoslavnih podanika Monarhije nije bila po voqi ni bekom dvoru ni
katolikoj crkvi, koji su na svaki nain gledali da je prekinu i u ciqu
centralizovawa drave ojaaju svoj uticaj.
19
Stawe kolstva meu srpskim stanovnitvom odgovaralo je stawu kol-
stva u celoj dravi pre reformi. Po slubenom popisu iz 1770. u celoj
Ugarskoj bilo je tada 2845 osnovnih kola; sve su bile konfesionalne, i od
toga su dve treine pripadale katolicima, a jedna treina protestantima,
unijatima i pravoslavnima. Deci katolika bilo je zabraweno da pohaaju
kole ne-katolika, dok je obrnuti proces bio dozvoqen. Dravna politika
je na vie naina stimulisala prelaske pravoslavnog i protestantskog sta-
novnitva u katolianstvo, a zajedniko kolovawe je bilo jedno od glavnih
sredstava za to. Ove kole je poseivalo jedva 25% dece, a uiteqskim po-
slom su se bavili uglavnom islueni vojnici i zanatlije, koji su esto i
sami jedva znali da piu.
20
Pokrovobogorodiine kole su ugaene 1769, iste godine kada su zapo-
ele velike reforme u dravi. Carica Marija Terezija je kole koje su se
dotada nalazile pod tutorstvom crkve proglasila za politicum i prebacila u
nadlenost drave. Po pruskom modelu i pod rukovodstvom Johana Ignaca
Felbigera one su od veroispovednih postale svetovne obrazovne institucije
kojima je primarni zadatak postao da vaspitaju dobre graane i podanike i
stvore lojalnost prema vladarskom domu. U tim kolama su upotrebqavani
uxbenici koje je sastavio Felbiger, a koje su na slavenosrpski prevodili
ugledni svetovwaci: Teodor Jankovi Mirijevski, Avram Mrazovi, Stefan
Vujanovski, Zaharija Orfelin i dr.
21
Prve reforme su sprovedene u Banatu, oblasti koja je pripadala kame-
ralnom dobru, a koja je osloboena od Turaka Poarevakim mirom 1718, a
zatim i u ostalim oblastima Ugarske u kojima su iveli Srbi.
22
Na osnovu
Opte kolske uredbe u Temivaru je 1775. oformqena kolska komisija,
na ijem elu je bio grof Zauer, i u ijoj nadlenosti su bile i pravoslavne
kole. Meovita komisija, koju su saiwavali predstavnici vie etnija i
veroispovesti, zatekla je loe stawe u provinciji i nedovoqan nastavni
kadar, ali je ipak 1776. uspela da otvori za rad nemaku Normalnu kolu,
koju su poseivali i srpski i rumunski aci. elei da obnovi i poboqa
staru mreu pravoslavnih kola, Ilirska dvorska deputacija, dvorska in-
stitucija zaduena za pitawa pravoslavnog srpskog i rumunskog stanovni-
VLADIMIR SIMI *
200
19
D. Kirilovi, Srpske osnovne kole u Vojvodini u 18. veku (17401780), Sremski Kar-
lovci 1929, 23.
20
D. Kirilovi, Srpske osnovne kole u Vojvodini u 18. veku, 4.
21
S. K. Kosti, Orfelin i terezijanske kolske reforme, Zbornik MS za kwievnost i
jezik 212 (1973), 223226.
22
P. J. Adler, Habsburg School Reform among the Ortodox Minorities, 17701780, Slavic Re-
view, Vol. 33, No. 1 (Mar, 1974), 28.
tva sa grofom Francom Kolerom na elu,
23
sastavila je uputstva pod nazi-
vom Regulae directivae fr die Verbesserung des illyrischen und walachischen
nicht-unirten Elementar- oder Trivial-Schulwesens in den K. K. Erblndern. Po tim
pravilima, pravoslavne kole bi se otvarale samo u onim mestima sa prete-
no pravoslavnim stanovnitvom, dok je u ostalim sluajevima pravoslavnu
decu trebalo primati u katolike kole, ali je bilo zabraweno praviti im
probleme zbog drugaije vere. U srpskim i rumunskim naseqima trebalo je
popraviti oronule kolske zgrade, a u svakoj parohiji bez kole podii no-
vu kolu sa stanom za uiteqa, za ta su lokalne vlasti bile obavezne da
pronau sredstva. Zgrade su morale da imaju odvojene uionice za deake i
devojice, da budu adekvatno opremqene nastavnim sredstvima (stolovima,
skamijama, tablama, mastionicama), a nesposobni i loi uiteqi zameweni
novima, kvalifikovanima i poslunima civilnim i duhovnim vlastima.
Uiteqi nisu smeli da se bave ni jednim poslom koji bi im odvlaio pa-
wu od kole, te su im zbog toga dodeqivani dvostruka povrina okunice
i dva jutra livade. U novcu su primali godiwe od 30 do 60 forinti u zavi-
snosti od broja domainstava u mestu. Posao uiteqa u pravoslavnoj koli
mogao je dobiti samo neko ko je imao dravqanstvo, bez obzira da li je kato-
like ili pravoslavne vere. Time je zakonodavac iskquio ruske uiteqe,
kojih je bilo dosta i sa kojima je istoverno srpsko i rumunsko stanovnitvo
odravalo tesne veze. Takoe je svetenicima bila oduzeta mogunost da do-
biju posao uiteqa, zbog velikog broja obaveza koje su imali u svojim paro-
hijama.
24
Nastava u seoskim osnovnim kolama zasnivala se na uewu itawa,
pisawa, raunawa i veronauke, sa kojom su povezani moralka, molitve i cr-
kveno pojawe. U gradskim kolama deca su mogla da dobiju ire obrazovawe
uvoewem predmeta koji nisu bili zastupqeni u seoskim kolama. Uiteq je
bio u obavezi da svakih pola godine aqe izvetaje o stawu kole svetov-
nim i duhovnim vlastima, a inspekciju su obavqali lokalni svetenici,
okrune prote i episkopi. Ilirska dvorska deputacija je poslala Regulae di-
rectivae nadlenom episkopu Vientiju Jovanoviu Vidaku 24. maja 1774. sa
uputstvom da, u saradwi sa carskim komesarom Matezenom, i vojnim i poli-
tikim vlastima u Banatu, sprovede ova uputstva. Nekoliko meseci kasnije
posebna komisija je na osnovu ovih uputstava donela Plan o trivijalnim
kolama za Banat (Plan der Trivialschulen fr das Banat), po kojem je tamo tre-
balo podii 373 nove kole i nekoliko Srba poslati na normalni teaj u
Be. Carski komesar Matezen je mitropolitu Vidaku tada predao i Felbige-
rov prirunik za uiteqe (Nothwendiges Handbuch zum Gebrauch der Lehrer in
den deutschen Schulen) sa izriitom cariinom naredbom da se kwiga prevede
201
23
M. Kosti, Grof Koler kao kulturnoprosvetni reformator Srba u Ugarskoj u H veku,
4147.
24
S. K. Kosti, Srpske osnovne kole u Banatu, u: Istorija kola i obrazovawa kod Srba,
(ur.) Edib Hasanagi, Beograd 1974, 162163.
na srpskoslovenski jezik, a da se pri tome pojedini delovi kwige izostave,
poput katolikog katihizisa i nemake kaligrafije. Na predlog novoizabra-
nog mitropolita Jovana orevia Banatska zemaqska administracija je za
nadzornika srpskih i rumunskih kola u Banatu postavila Teodora Jankovi-
a Mirijevskog, koji je u tom trenutku bio sekretar temivarskog episkopa
Vientija Jovanovia Vidaka. Na taj poloaj su, pored Jankovia, konkuri-
sala i dva ugledna intelektualaca iz Karlovake mitropolije, erdeqski Ru-
mun Danijel Lazarini i Srbin Zaharija Orfelin, ali su zbog visokih zahte-
va obojica odbijeni.
25
Jankovi je od mitropolita dobio zadatak da prevede Felbigerov pri-
runik za uiteqe (Nothwendiges Handbuch zum Gebrauch der Lehrer in den de-
utschen Schulen), to je on uz dosta truda i vremena i uinio. Kwigu je pri-
lagodio potrebama i uslovima srpskih kola, a wegovo izdawe se pojavilo
pod nazivom Runa kniga potrebna magstrom (1776). Za taj prevod carica
ga je nagradila zlatnim lancem. Felbiger-Jankovievu kwigu preveo je na
rumunski Mihael Rou i taj prevod je tampan 1785. Istovremeno, Jankovi
je bio u obavezi da, u skladu sa Optom kolskom uredbom, obui budue srp-
ske uiteqe za rad u kolama. Meutim, kako ni on sam nije zavrio Fel-
bigerovu Normalnu kolu, upuen je o dravnom troku u Be na teaj. Na
osnovu Felbigerovog svedoanstva poznato je da je teaj zavrio sa izuzet-
nim uspehom. Razumevajui politike i kulturne prilike u Karlovakoj mi-
tropoliji, neraspoloewe veinskog dela pravoslavnog stanovnitva prema
verskim reformama, nezadovoqstvo redukcijom crkvenog kalendara i ukida-
wem praznovawa pojedinih svetiteqa, Jankovi je kao savetnik bio od veli-
ke koristi Ilirskoj dvorskoj deputaciji prilikom daqeg sprovoewa refor-
mi. Konano reewe statusa srpskih i rumunskih kola odreeno je dono-
ewem kolskog ustava za pravoslavne trivijalne male kole u provincijal-
nom delu Tamikog Banata, novim zakonom koji je 1776. donela Ilirska
dvorska deputacija na nemakom i srpskom jeziku. Ovaj ustav je doneo niz me-
ra kojima je kolstvo u dravi u najveem moguem stepenu unificirano, a
istovremeno je ojaan nemaki kulturni uticaj meu negermanskim narodima
Monarhije. To je znailo slabqewe ruskog kulturnog uticaja na srpsko sta-
novnitvo u dravi i jaawe germanofilske struje meu srpskom graan-
skom i crkvenom elitom.
26
Uxbenici za ove kole tampani su kod Josifa Kurcbeka, bekog tam-
para, koji je 1770. od dvora dobio privilegiju na dvadeset godina da, zati-
en od konkurencije, izdaje kwige za Srbe, Rumune i ostale ilirske" naro-
de na teritoriji Monarhije.
27
Carica je naredila da se odtampa i razdeli
VLADIMIR SIMI *
202
25
S. K. Kosti, Srpske osnovne kole u Banatu, 163164.
26
S. K. Kosti, Srpske osnovne kole u Banatu, 165166; Takoe u: D. Kirilovi, Srpske
osnovne kole u Vojvodini u 18. veku, 3234.
27
H. Zeman, Der Drucker-Verleger Joseph Ritter von Kurzbck und seine Bedeutung fr die
sterreichische Literatur des 18. Jahrhundert, in: Die sterreichische Literatur. Ihr Profil ander Wende
vom 18. zum 19. Jahrhundert (17501830), I, Graz 1979, 149151.
siromanoj deci 10.000 primeraka bukvara i isto toliko primeraka katihi-
zisa. I drugi uxbenici za srpske i rumunske osnovne kole nastajali su kao
adaptacije uxbenika namewenih nemakim osnovnim kolama, a koje je u ve-
ini sastavqao Felbiger. Tako je uxbenik iz aritmetike Anleitung zur Rec-
henkunst zum Gebrauch der Schulen in k. k. Staaten (1774), koji je Felbiger sa-
stavio za upotrebu u nemakim kolama, na srpski preveo Atanasije Dimi-
trijevi Sekere, paroh pravoslavne crkve u Beu i cenzor u ilirskoj dvor-
skoj tampariji, pod nazivom Rukovodstvo k aritmetiki (1777) i odtam-
pao u Kurcbekovoj tampariji. Kao itanka je korieno delo Rukovodstvo k
estnosti i pravosti (1777), koje je takoe Sekere preveo i adaptirao za
srpske ake na osnovu Felbigerove kwige Anleitung zur Rechtschaffenkeit oder
das fr die in den Trivialschulen lernende slavonisch-servische Jugend bestimmt Le-
sebuch (1774). Za uewe lepog pisawa u srpskim kolama je upotrebqavan ux-
benik koji je sastavio Zaharija Orfelin Slavenskaja i valahijskaja Kali-
grafija (1778), a koji je sastavio po ugledu na Felbigerov Anleitung zum
Schnschreiben, nach Regeln und Mustern. Oder Vorschriften. Zum Gebrauch der
deutschen Schulen in den kaiserl: knigl: Staaten (1775).
28
Problem se pojavio
kada je Ilirska dvorska deputacija pokuala da u srpske kole uvede Fel-
bigerov saganski katihizis, koji je, uprkos protivqewu kardinala Migacija,
carica Marija Terezija zavela u austrijskim katolikim kolama 1772. Pra-
voslavno svetenstvo i narod pobunili su se protiv toga i posle velikih
polemika u srpske kole uveden je pravoslavni katihizis, koji je sastavio i
u Beu tampao Jovan Raji 1774.
29
U narednih nekoliko godina broj srpskih kola se umnogostruio, a do-
noewem novog zakona (Ratio educationis, 1777) kolstvo u celoj Ugarskoj iz-
jednaeno je u najveoj moguoj meri sa onim u Banatu i ostatku drave. Broj
srpskih stipendista koji su pohaali Normalnu kolu u Beu porastao je
toliko da su se ve od 1777. na elima distrikata sa srpskim stanovnitvom
nali srpski inspektori. Teodor Jankovi Mirijevski je zbog svojih kvali-
teta i obrazovawa postavqen za kolskog inspektora u velikovaradskom di-
striktu. Avram Mrazovi je po povratku iz Bea postavqen za kolskog in-
spektora u peujskom, a Stefan Vujanovski u zagrebakom distriktu. Obojica
su pri svojim seditima, Somboru i Osijeku, osnovali glavne kole za te
distrikte i drali teaj za obuku uiteqa po Felbigerovim metodima.
30
Jan-
kovi je na poziv ruskog prestolonaslednika, carevia Pavela Petrovia, a
na preporuku karlovakog mitropolita Mojseja Putnika i uz dozvolu bekog
203
28
D. Kirilovi, Srpske osnovne kole u Vojvodini u 18. veku, 4468; Takoe u: S. K. Ko-
sti, Srpske osnovne kole u Banatu, 176180.
29
P. Puzovi, Kako je nastao Katihizis Jovana Rajia, u: Jovan Raji: ivot i delo, Ur.
Marta Frajnd, Beograd 1997, 329334.
30
S. K. Kosti, Srpske osnovne kole u Peujskom okrugu, u: Istorija kola i obrazovawa
kod Srba, (ur.) Edib Hasanagi, Beograd 1974, 188189.
dvora, 1782. napustio dravu i otputovao u Rusiju, gde se naao na elu
obrazovnih reformi koje je sprovodila carica Katarina .
31
. ULOGA INTELEKTUALACA U SPROVOEWU REFORMI
U procesu transfera kulture i znawa vanu ulogu imali su intelektu-
alci koji su, samoinicijativno ili u slubi drave, svojim delima i jav-
nim angaovawem irili ideje prosveenosti.
32
Progresivni i racionalni
duh filozofa koji je uticao na vie intelektualaca u austrijskoj dravi
propagirao je aktivni socijalni ivot, preduzimqivost i posveenost op-
tekorisnim stvarima i stajao je nasuprot ideji metafizinosti i stati-
nosti koja je bila oliena u monakim i klerikalnim grupama.
33
Patriotske
i nacionalne tewe pojedinaca koji su u ostvarewu ideala prosveenosti
videli mogunost za napredak sopstvene etnije ili nacije bile su esto
glavni podsticaj za delovawe u javnoj sferi.
34
Intelektualci su predstavqa-
li most izmeu viih i obrazovanih drutvenih grupa i najire mase na-
roda, preko kojeg su kruile i razmewivale se razliite ideje u jednom dru-
tvu. Pojam intelektualac oznaava nov tip oveka nastalog u drugoj polo-
vini 18. veka koji je posedovao filozofsko znawe u najirem smislu te re-
i. Regrutovan je iz grupe obrazovane inteligencije koju su inili predstav-
nici vie slojeva: sitnog i krupnog plemstva, buroazije i trgovako-za-
natskog gradskog sloja, kao i iz redova crkve. Nalazei se izmeu monopoli-
stikih moi plemstva i crkve, on se esto oslawa na ekonomske potencija-
le ojaale buroazije, pritom je u sledeim decenijama usmeravajui u prav-
cu kongruencije znawa i savesti.
35
Upravo u tim grupama na koje se intelek-
tualac oslawa u svom javnom angamanu prepoznaje se nova nekoherentna, so-
cijalno i intelektualno veoma raznolika grupa, koja predstavqa nosei,
progresivni sloj u irewu prosvetiteqskih ideja. Ta grupa ili grupe mogu
se obuhvatiti pojmom inteligencija.
Razliku izmeu pojmova intelektualac i inteligencija treba videti i u
tome to inteleginciju karakteriu osobine socijalne skrajnutosti (dekla-
siranosti), marginalizacije i ponekad revolucionarne samospoznaje, dok su
intelektualci integrisana grupa iju re drutvo oslukuje, koji kao tvor-
ci i posrednici uestvuju u prenosu kulturnih sadraja i iji se duhovni
VLADIMIR SIMI *
204
31
P. Polz, Theodor Jankovi und die Schulreform in Russland, in: Die Aufklrung in Ost- und
Sdosteuropa: Aufstze, Vortrge, Dokumentationen, Hrgb. Erna Lesky, Strahinja K. Kosti, Josef Matl
und Georg von Rauch, Wien 1972, 125127.
32
P. Melichar, Zur Soziogenese des Intellektuellen in sterreich, vor allem im josephinischen
Wien, (rukopis doktorske disertacije) Wien 1993, 8086.
33
D. Beales, Enlightenment and Reform in Eighteenth-century Europe, 7273.
34
D. H. Griffin, Patriotism and Poetry in Eighteenth-Century Britain, Cambridge 2002, 1225.
35
Intelligenz, Intelligentsia, Intellektueller, u: Historische Wrterbuch der Philosophie, Hrsg. von
Joachim Ritter und Karlfried Grnder, Bd. 4, BaselStuttgart 1976, 454456.
proizvodi uvek prodaju. Inteligencija je kulturno-socioloki, a intelektu-
alac socijalno-psiholoki pojam. Intelektualac je neko ko se bavi, u naj-
irem smislu, duhovnim, nematerijalnim poslom i razlikuje se od inteli-
gencije, koja, kao elita koja ispuwava odreenu funkciju, predstavqa repre-
zentativne kulturne sadraje jednog drutva. Teorija inteligencije se u ve-
likoj meri poklapa sa teorijom elite. Intelektualac je indikator u emanci-
patorskom procesu ostvarewa postulata graanskih sloboda i opunomoen da
preuzme vodeu ulogu u politikom i kulturnom ivotu.
36
Takoe, ne sme se zanemariti ni znaaj crkvene inteligencije koja po-
stoji jo od ranog sredweg veka. Crkvena organizacija kao institucija sa
razgranatim sistemom zajednica i mehanizmima komunikacije oduvek je ni-
im drutvenim slojevima predstavqala otvoren put za napredovawe u dru-
tvenoj hijerarhiji. Pripadnici crkvene inteligencije regrutovani su iz
svih drutvenih slojeva, a shodno svom obrazovawu i sposobnostima imali
su priliku da zauzmu znaajne poloaje. Deo crkvene inteligencije u drugoj
polovini 18. veka prihvata promene koje se odigravaju u javnoj sferi i po-
staje ak i wihov zagovornik. To su uglavnom bili sveteniki slojevi koji
su u crkvenim reformama videli mogunost popravqawa svog drutvenog i
materijalnog poloaja. Oni su protivnike imali u monatvu koje je bilo
direktno pogoeno ukidawem manastira i umawivawem vanosti wihove jav-
ne uloge. Protivnici su bili i pripadnici visokog crkvenog klera, koji su
u reformama videli opasnost za svoj drutveni status i materijalni polo-
aj. Ipak, deo episkopata je prihvatio dravne reforme kao promenu koja e
doneti napredak celom drutvu.
Takvu ulogu su imali posebno temivarski episkop Petar Petrovi i
jedan od najveih srpskih teologa tog doba Jovan Raji (17261801), arhi-
mandrit manastira Koviq. Obojica su bili zastupnici prosvetiteqskih
ideja i svaki je svojim radom prenosio tu ideju daqe prema veem broju qudi.
Raji je poreklom iz veoma siromane porodice bez ikakvog socijalnog sta-
tusa i ugleda, ali se svojom inteligencijom istakao u koli i kao stipendi-
sta karlovakih mitropolita uspeo da zavri studije na pravoslavnoj duhov-
noj akademiji u Kijevu. Nakon vie godina putovawa po Evropi skrasio se u
manastiru Koviq, gde je dobio i in arhimandrita, a odatle je vodio inten-
zivnu korespondenciju sa nizom intelektualaca koji su bili ukqueni u te-
rezijanske i jozefinistike reforme. Napisao je velik broj dela religiozne
i svetovne tematike, a za potrebe reformisanih kola sastavio je pravo-
slavni katihizis koji je zamenio propisani Felbigerov saganski katihi-
zis.
37
Temivarski episkop Petar Petrovi (17401801), s druge strane,
slovio je za izuzetno obrazovanog oveka, vrsnog poznavaoca klasinih nauka
i vatrenog zastupnika ideja francuskih enciklopedista. Zbog svoje uenosti
205
36
Intelligenz, Intelligentsia, Intellektueller, 456458.
37
S. Vojinovi, Hronologija ivota i rada Jovana Rajia, u: Jovan Raji: ivot i delo,
Ur. Marta Frajnd, Beograd 1997, 726.
uivao je velik ugled na dvoru Leopolda , a wegovi liberalni stavovi e-
sto su mu, od strane pojedinih sunarodnika, donosili kritike i optube za
nepravovernost.
38
Od sredine 18. veka meu srpskim stanovnicima Habzburke monarhije
uoava se proces jaawa graanskih ideala koji postaju sve vidqiviji u sva-
kodnevnom ivotu, ali i u delima pojedinih umetnika i kwievnika. Poput
slinih, samo snanijih tokova u Francuskoj, Engleskoj i nemakim zemqa-
ma, zastupnici takvih ideja postaju pojedinci iz sloja graanske inteli-
gencije. Oni putem korespondencije konstituiu nezvanine intelektualne
mree, res publica literaria, koje s vremenom prerastaju u javna udruewa pa-
triotskog, ekonomskog ili edukativnog karaktera.
39
U wima su se razmewiva-
le intelektualne ideje, diskutovalo se o glavnim prosvetiteqskim literar-
nim delima, kao i dogaajima koji su pratili sprovoewe dravnih refor-
mi. Podrku svojim stavovima nalaze meu pojedincima i mawinama iz gra-
anskog, trgovako-zanatlijskog i plemikog sloja. Ova podrka nije uvek
snana i esto je promenqiva, a uglavnom proizlazi iz line tewe pojedi-
naca za napredovawem i usavravawem. Nekoliko je faktora koji utiu na
profilisawe graanske inteligencije, definisawe wenih drugaijih potre-
ba i prijemivosti za nove liberalnije ideje: weno socijalno poreklo, vea
rairenost obrazovawa, konstituisawe kritikog javnog mwewa, nastanak
moderne pedagogije, pojava periodinih novina i asopisa, slabqewe cenzu-
re kao i temeqne dravne reforme.
40
Ovakav poloaj intelektualca odredio je wegovo mesto u 18. veku kao ak-
tera koji se nalazio, ne izvan, nego u sredini drutvenih odnosa. Wegova
duhovna pokretqivost i sposobnost da mentalno prevazie granice odree-
nih socijalnih i ideolokih grupacija dolazila je do izraaja upravo u
vremenima velikih promena kakve su bile terezijanske, a naroito jozefi-
nistike reforme.
41
To je zavrno vreme jednog dueg procesa, zapoetog u
16. veku, u kojem se stvara prototip modernog intelektulaca. Takav tip qudi
nemirnog duha, poznat kao novatores, nije bio okupqen u odreene profesio-
nalne delatnosti, nego se kretao po celom prostoru kulturnog, duhovnog i
politikog ivota.
42
VLADIMIR SIMI *
206
38
M. Kosti, Temivarski episkop Petar Petrovi po kwigama wegove biblioteke, Gla-
snik Istoriskog drutva u Novom Sadu, sv. 3, kw. (1935), 452456; Takoe u: M. Kosti,
tetan uticaj francuskog filosofa Bayle-a na temivarskog episkopa Petra Petrovia, Gla-
snik Istoriskog drutva u Novom Sadu, sv. 1 (1928), 6770.
39
R. Vellusig, Schriftliche Gesprche. Briefkultur im 18. Jahrhundert, Wien 2000, 2125; Tako-
e u: J. Schlobach, Literarische Korrespondenzen, in: Aufklrungen. Frankreich und Deutschland im 18.
Jahrhundert, Hrgb. von Gerhard Sauder und Jochen Schlobach, Bd. 1, Heidelberg 1985, 224225.
40
H. H. Gerth, Brgerliche Intelligenz um 1800. Zur Soziologie des deutschen Frhliberalismus,
Gttingen 1976, 29.
41
W. D. Wilson, Intellekt und Herrschaft. Wielands Goldner Spiegel, Joseph II. und das Ideal
eines kritischen Mezenats im aufgeklrten Absolutismus, in: MLN, Vol. 99, No. 3 (April, 1984), 487490.
42
J. Held, Intellektuelle in der Frhen Neuzeit, u: Intellektuelle in der Frhen Neuzeit, Jutta Held
(Hrsg.), Mnchen 2002, 911.
Niz srpskih intelektualaca ovakvog intelektualnog profila pojavquje
se od sredine 18. veka (Atanasije Dimitrijevi Sekere, Teodor Jankovi
Mirijevski, Avram Mrazovi, Uro Nestorovi, Stefan Vujanovski, Alek-
sije Vezili itd.), a istovremeno se konstituie i kritina graanska masa
koja je sluila kao ideoloka baza graanskom intelektualcu.
43
Promene se
uoavaju i u umetnosti gde javnost (publika) postaje glavni sudija za pitawe
umetnosti i estetike. Umetniku (slikaru, muziaru ili kwievniku) otvara
se nova mogunost da ivi i radi od prodaje svojih dela na tritu i da
izbegne vezivawe za jednog patrona aristokratu. Da taj proces emancipa-
cije nije iao lako, pokazuju primeri nekoliko izuzetnih pojedinaca: Jozef
Hajdn je do smrti bio u slubi grofa Esterhazija kao vice kapel-majster,
ali wegov status je bio u nivou ostalih livrejisanih slubenika, dok je
Volfgang Amadeus Mocart uspeo da prekine veze sa svojim patronom, salc-
burkim nadbiskupom.
44
Slino je uinio i Fridrih iler, pobegavi od
zatite svog mecene nakon vie godina slube, za koje vreme je morao da, po
wegovoj eqi, izuava medicinu i sastavqa dela po cenu utamniewa. Sli-
kari i graveri su egzistirali na periferiji dvorskog ivota i wihov sta-
tus nije se posebno razlikovao od statusa zanatlija.
45
Umetnici i intelektualci u Karlovakoj mitropoliji bili su finan-
sijski vezani za mone i uticajne mitropolite i episkope, koji su kontro-
lisali kompletan duhovni ivot srpske etnije. Tek je dravna reforma ca-
rice Marije Terezije, a pogotovu cara Josifa , kojom je crkva podreena
dravi, oslobodila dovoqan prostor za graansko drutvo i graanske in-
telektualce. Taj prostor za javno delovawe koji je nastao u roku od neto vi-
e od jedne decenije najboqe se uoava na primerima dvojice intelektuala-
ca, Zaharije Orfelina i Dositeja Obradovia. Zaharija Orfelin (1726
1785) je poticao iz graanske porodice i poput Jovana Rajia istakao se is-
kquivo svojim sposobnostima.
46
Nakon zavrenog kolovawa radio je kao
uiteq u slaveno-latinskoj koli u Novom Sadu, a zatim i kao sekretar na
dvoru mitropolita Pavla Nenadovia. Kasnije prelazi na dvor temivar-
skog episkopa Vientija Jovanovia Vidaka, gde radi kao blagajnik, ali ne-
zadovoqan odlazi u Veneciju, gde se zapoqava kao korektor u tampariji
Dimitrija Teodosija, Grka koji je tampao kwige za slovenske narode na
Balkanu. Kraj svog ivota provodi u Beu, gde obavqa slian posao u tam-
pariji Josifa Kurcbeka prireujui za tampu dela koja su pratila prosve-
titeqske dravne reforme u Karlovakoj mitropoliji. Tokom ivota se in-
tenzivno bavio grafikim radom, izradivi velik broj bakroreznih listova
207
43
M. Timotijevi, Raawe moderne privatnosti. Privatni ivot Srba u Habsburkoj mo-
narhiji od kraja 17. do poetka 19. veka, Beograd 2006, 6498.
44
T. C. W. Blanning, The Culture of Power and the Power of Culture. Old Regime Europe
16601789, Oxford 2002, 7899.
45
M. Goloubeva, The Glorification of Emperor Leopold I in image, spectacle and text, Mainz
2000, 46.
46
L. uri, Kwiga o Zahariji Orfelinu, Zagreb 2002, 1320, 2775.
sa religioznom tematikom za pravoslavne naruioce. Takoe je sastavio i
tampao vie bogoslubenih kwiga, kolskih uxbenika, nauno-popular-
nih dela i pesama.
Orfelin je ceo svoj ivot proveo vezan za patrone iz visoke crkvene
hijerarhije, to mu je u velikoj meri ograniavalo slobodu javnog delovawa.
Svoje tewe ka prosveivawu svoje etnije i osloboewu od stroge kontrole
crkvenih vlasti iskazao je u predgovorima mnogih kwiga koje je tampao,
kao i u pismima i pesmama koje je pisao. Zbog wih je u nekoliko navrata
upadao u konflikte sa duhovnom elitom Karlovake mitropolije zbog kojih je
morao da se sklawa u Veneciju i Be, a ivot je zavrio u siromatvu. Or-
felinov ivot protekao je u neuspelim pokuajima oslobaawa iz starog
patronanog mehanizma, to nije bilo mogue sve do sprovoewa reformi i
konstituisawa graanstva dovoqno emancipovanog od uticaja crkve i ari-
stokratije.
47
Ono to nije mogao Orfelin, polo je za rukom Dositeju Obradoviu
(17401811), intelektualcu jednu generaciju mlaem od Orfelina, to je i-
nilo dovoqnu vremensku razliku za konstituisawe graanske publike. Dosi-
tej je ceo ivot proveo u putovawu finansiran od graanskih mecena i pro-
daje svojih kwiga, koju je organizovao preko graanskih udruewa. To mu je
pruilo ekonomsku nezavisnost i mogunost da prihvata pomo razliitih
patrona, a da pritom ostane izvan bilo kakve vre obaveze prema wima.
Dositej je na taj nain proputovao velik deo Evrope, prebivajui periodi-
no u Beu, Lajpcigu, Londonu, Trstu ili Smirni, finansirao izdavawe svo-
jih kwiga, pritom konstantno odravajui svoj drutveni i ekonomski sta-
tus na nivou odgovarajuem za graanskog intelektualca.
48
Pored ove dvojice, kategoriji intelektualaca pripadali su i pojedinci
koji su se direktno angaovali u sprovoewu dravnih reformi poput Teo-
dora Jankovia Mirijevskog i Atanasija Dimitrijevia Sekerea. Jankovi-
a, darovitog mladia iz ugledne porodice, uoio je temivarski episkop
Vientije Jovanovi Vidak i kao svog pitomca poslao na studije u Be, gde
je zavrio prava i filozofiju. U Beu je pohaao predavawa Jozefa fon Zo-
nenfelsa, a po zavretku studija godinu dana radio kao sekretar kod pukov-
nika Feketija. Po povratku u Temivar stupio je u sekretarsku slubu kod
svog patrona, odakle je od strane drave naimenovan na mesto nadzornika
reformisanih kola u Banatu, oblasti pod direktnom upravom bekog dvora.
Kako je uspeno sprovodio sve postavqene zadatke, wegov ugled je rastao, da
bi kao ugledan i sposoban reformator 1782. godine otiao u Rusiju, gde je
angaovan na reformisawu ruskog obrazovnog sistema. Atanasije Dimitrije-
vi Sekere je od 1772. do smrti 1794. bio dravni cenzor i korektor kwi-
VLADIMIR SIMI *
208
47
J. Todorovi, An orthodox festival book in the Habsburg Empire: Zaharija Orfelin's Festive
Greeting to Mojsej Putnik (1757), Aldershot 2006, 2333.
48
M. Kosti, Dositej Obradovi u istorijskoj perspektivi H i HH veka, Beograd 1952,
3339.
ga za Srbe, koje su tampane u monopolisanoj carsko-kraqevskoj ilirskoj
dvorskoj tampariji Jozefa Kurcbeka, a od 1774. i dravni cenzor Dvorske
cenzurne komisije za orijentalne jezike i romane. On je bio jedan od najva-
trenijih zagovornika snanijeg nemakog kulturnog uticaja na slovensko
stanovnitvo nastaweno u junim delovima Ugarske i u Banatu.
49
. ORFELINOVA KALIGRAFIJA: NASTANAK, FUNKCIJA,
RECEPCIJA, STRUKTURA, EMBLEMATIKA
Za reformisane srpske osnovne kole bio je neophodan niz novih uxbe-
nika prilagoenih wenom nastavnom planu. Potujui pravilo jednoobra-
znosti uxbenici su mahom nastajali po uzoru na Felbigerove uxbenike koji
su vaili za celu dravu, ali sa neophodnim izmenama za srpsko stanovni-
tvo.
50
Svi kolski uxbenici za srpsko pravoslavno stanovnitvo sasta-
vqani su pod supervizijom Ilirske dvorske deputacije, podvrgavani cenzuri
i od 1770. tampani u privilegovanoj tampariji Jozefa Kurcbeka u Beu.
Tokom obrazovnih reformi sprovoenih u dravi sedamdesetih godina Ilir-
ska dvorska deputacija predvidela je izradu jednog uxbenika kaligrafije po
kojoj bi se ovaj predmet uio u osnovnim (trivijalnim) kolama.
51
Na molbu
Ilirske dvorske deputacije da se meu pravoslavnima nae odgovarajui o-
vek koji bi mogao za srpske i rumunske osnovne kole u Banatu da izradi
uxbenik za lepo pisawe po modelu koji je ve bio uveden u austrijski kol-
ski sistem, karlovaki mitropolit Vikentije Jovanovi Vidak predloio je
Zahariju Orfelina. Ve 8. oktobra 1776. Deputacija je od mitropolita tra-
ila da sa Orfelinom odmah stupi u kontakt, privoli ga da izradi uxbenik
i nach beygeschlossener deutscher Anmerkung auch die Illyrische und walla-
chische Sprache in Regeln bringen, hierber eine Anweisung verfassen, die Muster
der letzteren samt den Aufstzen, der Schriften, zu denen er aufgenommen, lehrrei-
che und moralische Gegenstnde whlen kann, entwerfen, und den gesammten Auf-
satz, wie er ihn sodann aufzulegen und die hierbei einschreitenden Stichplatten zu
verfassen gedchte, samt den Betrag der Unksten ihme Metropoliten zu dem Ende
bergeben sollte, auf da selber nacher Wien eingesendet werde"
52
Uz dopis De-
putacije bila su priloena uputstva i nemaki uzori lepog pisawa. Mitro-
polit je postupio po zahtevu Deputacije i Orfelin je prihvatio posao koji
je zavrio za osam meseci, do 10. juna 1777. U izvetaju koji je poslao mi-
209
49
M. Kosti, Dositejev prijateq i savetnik Sekere, u: Glas SANU 256, kw. 12 (1963), 26.
50
O istorijatu, proizvodwi, cenzuri, prodaji i ceni kolskog uxbenika u 18. veku, upo-
redi: H. Rommel, Das Schulbuch im 18. Jahrhundert, WiesbadenDotzheim 1968, 1762.
51
O izgledu, strukturi i nameni prirunika kaligrafije u baroku uporedi: W. Doede,
Schn schreiben, eine Kunst. Johann Neudrfer und die Kalligraphie des Barock, Mnchen 1988,
1724.
52
M. Kosti, Zacharias Orfelins Kalligraphie, Archiv fr slavische Philologie, XXXVI (1916),
156157.
tropolitu obavestio ga je da zbog bolesti nije u stawu da izree na ploama
ove listove i da ih odtampa, ali da, zato to je on jedini bakrorezac koji
poznaje jezik, eli to lino da uradi, preputajui wima da odrede visinu
naknade za posao. Zbog toga je mitropolitu poslao crte planirane Kaligra-
fije koji je trebalo daqe proslediti Ilirskoj dvorskoj deputaciji.
53
Ovu Kaligrafiju poslao je mitropolit Vidak Ilirskoj dvorskoj deputa-
ciji na procenu, a ova je struno miqewe zatraila od Jakoba mucera,
tada direktora Akademije likovnih umetnosti. Na osnovu visoke ocene kojom
je mucer ocenio Orfelinovo delo, Deputacija je 17. jula 1777. obavestila
caricu Mariju Tereziju da je Orfelinov posao nadmaio ne samo oekiva-
we, nego, u nekim svojim delovima, ono to je u toj oblasti stvoreno na ne-
makom jeziku. Orfelin je uspeo u svom delu da standardizuje pravila srp-
skog jezika i da ostvari zavidnu zakonomernost u pravopisu, koji je dotada
bio veoma raznolik. Carica je usvojila predlog da Orfelin bude nagraen sa
sto dukata, kao i da se delo skrati, tako da zajedno sa naslovnom stranom
ima svega sedamnaest listova, poto je nameweno upotrebi u osnovnim ko-
lama. Tih sedamnaest listova saiwavaju uxbenik Slavenskaja i valahijskaja
Kaligrafija, tampan 1778. u 3000 primeraka i besplatno deqen siroma-
nim uenicima (sl. 1). Ova kwiga saiwena je na osnovu pojedinih crtea
iz prethodne kaligrafije, uz izvesne dodatke i izmene.
54
Uxbenik je zaiveo u srpskim osnovnim kolama i ostao u upotrebi i
narednih decenija. Ista tewa za jednoobraznou i prakticizmom koja je
vodila reformatore sedamdesetih godina 18. veka preuzeta je u novom, izme-
wenom i dopuwenom izdawu kolskog zakona 1806, kojim je, nakon jozefini-
stikih, nastavqena reforma obrazovnog sistema u Monarhiji. Za tu svrhu
bio je potreban vei broj jeftinijih, a sadrajno i tehniki boqih uxbeni-
ka i drugih kwiga. Kada se poetkom 19. veka odluivalo o tipu slova koji e
biti standardan za sva srpska i irilina izdawa tampana u tampariji
petanskog univerziteta, ugarsko namesniko vee pozvalo je karlovakog
mitropolita Stefana Stratimirovia da predloi sadraj i odgovarajue
etike norme za nove uxbenike, kao i uzorke za jedan tip pisanih i tampa-
nih slova crkvene i graanske irilice, kojima bi se ubudue tampale
kolske i druge irilike kwige. Mitropolit Stratimirovi je miqewe
o tome zatraio od srpskih episkopa i kolskih direktora koji su predlo-
ili da se model za standardni tip slova uzme iz Orfelinove prve Kaligra-
fije.
55
VLADIMIR SIMI *
210
53
Orfelin je jo ranije, pre nastanka ovog dela, izradio i publikovao dva uxbenika o
kaligrafiji: Novaja i osnovatelnaja slavenoserbskaja Kaligrafija (1759) i Novjejija slavenskija
Propisi radi polzi i upotreblenija Slaveno-Serbskog junoestva (1776). U: D. Davidov, Srpska
umetnika irilica: kaligrafija Zaharija Orfelina, Beograd 1994, 2931, 43.
54
Mita Kosti je opisao Orfelinovo prvobitno planirano delo koje je sadralo 46 li-
stova. U: M. Kosti, Zacharias Orfelins Kalligraphie, 155165; Uporedi takoe: S. K. Kosti, Or-
felin i terezijanske kolske reforme, 220.
55
. Deni, Prva Kaligrafija Zaharije Orfelina, Inija 1985, 4142.
Orfelinov plan za uxbenik Slavenskaja i valahijskaja Kaligrafija iz
1777. predviao je da uxbenik ima 26 strana teorijskog teksta na slavenosrp-
skom jeziku i jo 46 tabela sa praktinim primerima i upotrebom. Delo ni-
je sauvano u celini, nedostaje vie strana, ali o wima se saznaje iz opisa
koji je nainio Mita Kosti, kao i na osnovu odtampane varijante kwige
iz 1778.
56
Nakon poetnih, naslovnih stranica na srpskom i rumunskom na-
lazi se list sa dva crtea patriotske tematike na kojima su predstavqene
imperatorska rimska i kraqevska ugarska kruna. Zatim dolazi list sa posve-
tom carici Mariji Tereziji kao utemeqivau srpskih kola. Na petom li-
stu se nalazi dekorativni ram sa pojedinanim slovima koja povezana daju
rei molitve krsnog znaka kojom zapoiwe nastava: vo im otca i sna i
svtago duha amin". Nakon toga dolazi na 26 strana teorijska poduka na sla-
venosrpskom jeziku i jo 46 tabela sa praktinim primerima i upotrebom.
Tekst i ilustracije koje ga prate pruaju sve potrebne primere i pravila
neophodne za nastavu u slavenosrpskim i vlakim kolama. Trebalo je da
uputstva budu odtampana crkvenim slovima, a tabele izrezane na bakarnim
ploama.
211
56
Ovo Orfelinovo delo je sauvano, ali bez odreenog broja strana i takvo je pretampa-
no. Uporedi: Z. Orfelin, Slavenska kaligrafija, ur. Dinko Davidov, Beograd 1992.
Sl. 1. Naslovna strana Orfelinovog uxbenika Kaligrafija iz 1778.
(Iz zbirke Narodne biblioteke Srbije)
Uxbenik je koncipiran po pravilima i s rasporedom uobiajenim za
dela ove vrste.
57
Prvi deo kaligrafije sadri uputstva za pripremu za pisa-
we: o pravilnom sedewu, drawu pera, pripremi papira, a taj tekst prati
tabela na kojoj je predstavqen mukarac koji sedi za stolom i pie i ruka
koja pravilno dri pero, kao i pribor za pisawe (jedan obian i jedan du-
pli lewir) (sl. 2). Nakon toga ide deo sa mestom za vebawe pisawa i pri-
merima razliitih vrsta poteza, pisawe pojedinih slova, povezivawe razli-
itih slogova i rei, kao i izvoewe velikog poetnog slova i inicijala.
Vebe prate kratki tekstovi sa moralistikim sadrajem.
58
U teorijskom de-
lu uxbenika podeqenog po takama Orfelin razvija svoj metod pisawa, obja-
wavajui kako se moe nauiti lepo pisawe uz pomo prateih tabela i
VLADIMIR SIMI *
212
57
Ista struktura teksta moe se prepoznati i u lanku o lepom pisawu (kaligrafiji) pu-
blikovanom u Didroovoj Enciklopediji, gde se na veem broju strana iznosi uputstvo za savlada-
vawe ove vetine. Tekst prate ilustracije koje su radili poznati francuski grafiari Prevost,
Desehrt, Aubin i Paillasson, a prve dve ilustracije u tekstu su koncipirane poput onih koje se
potom pojavquju u Felbigerovom i Orfelinovom uxbeniku. U: Art de Ecritures, in: Encyclopdie,
ou Dictionnaire raisonn des Sciences, des Arts et des Mtiers. Recueil de Planches, sur les Sciences, les
Arts Libraux, et les Arts Mchaniques, avec leur explication, par une Socit de Gens de Lettres. Mis
en ordre & publi par M. Diderot & quant la partie Mathmatique, par d'Alembert, Vol. 2, Paris
1763, Pl. II und III.
58
M. Kosti, Zacharias Orfelins Kalligraphie, 157158.
Sl. 2. Ilustracija iz Orfelinovog uxbenika Kaligrafija iz 1778.
(Iz zbirke Narodne biblioteke Srbije)
pravopis uz dodatak teksta o razdvajawu slogova koji se nalaze u wegovom jo
ranije publikovanom Bukvaru (1767). Ova pravila je odatle preuzeo i Teodor
Jankovi Mirijevski u svom Handbuch fr Schulmeister der nicht unirten Tri-
vialschulen. Takoe iznosi napomene za uiteqe, mahom ortografske prirode,
u kojima objawava neke jezike probleme na primerima, a razlog tome je
eqa da se ne odstupi daleko od slovenskog dijalekta koji se nalazi u vei-
ni crkvenih kwiga (sl. 3). U drugom delu ponovo se bavi odnosima slova pri
pisawu, pravilima o drawu tela, ruke, pera pri pisawu i meusobnim od-
nosima razliitih vrsta pisma: kolskog, kancelarijskog, kurentnog i frak-
turnog. Tabele u drugom delu kwige sadre razliite primere slavenosrp-
skog kancelarijskog, malih slova kurentnog i kitwastog fraktur pisma, koja
se upotrebqavaju u naslovima, privilegijama, potvrdama, cehovskim pismima
i zvaninim dokumentima. Orfelinova ukrasna slova posebno dolaze do iz-
raaja na posvetnom listu Mariji Tereziji, na kojem slova imaju ukras u vi-
du dijamanata. Vlako kancelarijsko pismo nalazi se na est tabela, a kwi-
ga se zavrava istom tabelom kao na poetku, samo sa razliitim reima:
Konec i Bogu jedinome slava, amin".
59
213
59
M. Kosti, Zacharias Orfelins Kalligraphie, 158160.
Sl. 3. Tabela sa primerima, ilustracija iz Orfelinovog uxbenika Kaligrafija
iz 1778. (Iz zbirke Narodne biblioteke Srbije)
Za model, Orfelin je dobio od Ilirske dvorske deputacije Felbigerovo
Uputstvo za lepo pisawe, sa pravilima i mustrama (Anleitung zum Schnschrei-
ben, nach Regeln und Mustern, 1775) (sl. 4). Taj uxbenik za lepo pisawe u au-
strijskim kolama sa nemakim nastavnim jezikom korien je i kao model
za uxbenike za kole drugih naroda u Monarhiji, ukquujui i Srbe. Sasto-
jao se iz 26 listova, od kojih veinu ine primeri.
60
Ovu kwigu je izradio i
tampao Brunet, koji se potpisao na vie listova. Pri izradi Kaligrafije
za srpske kole Orfelin je dobio dozvolu da ovaj uxbenik prilagodi srp-
skom jeziku; meutim, u sastavqawu uxbenika, pored ove kwige, Orfelin je
upotrebio i vandnerovu Latinsku kaligrafiju,
61
a verovatno i neki savre-
meni ruski uxbenik. Jedan primerak vandnerove Kaligrafije poklonio je
carski savetnik i arhivar fon Frajsleben mitropolitovom sekretaru Pavlu
VLADIMIR SIMI *
214
60
Anleitung zum Schnschreiben, nach Regeln und Mustern. Oder Vorschriften. Zum Gebrauch
der deutschen Schulen in den kaiserl: knigl: Staaten, Wien 1775.
61
Joannis Georgii Schwandneri, Calligraphia latina. Austriaci Stadelkirchensis Dissertatio Episto-
laris De Calligraphiae Nomenclatione, Cultu, Praestantia, Utilitate, Viennae 1756.
Sl. 4. Naslovna strana Felbigerovog uxbenika Kaligrafija iz 1775.
(Iz zbirke Saveznog ministarstva za obrazovawe, nauku i kulturu Austrije)
Nenadoviu 20. avgusta 1771, a ista kwiga se nalazila i u Orfelinovoj pri-
vatnoj biblioteci.
U sprovoewu reformi centralna vlast je posebno insistirala na jed-
noobraznosti uxbenika za sve osnovne kole u Monarhiji. Ta nastojawa
ila su dotle da su neki uxbenici, preraeni i prevedeni na jezike drugih
naroda u dravi, imali identian broj strana ili bili istog formata kao i
wihovi nemaki izvori. Deavalo se da su ponekad kasnija izdawa tih kwi-
ga jo uvek imala iste predgovore iako se drutvena i politika stvarnost
uveliko promenila.
62
Orfelin je iz Felbigerovovog uxbenika iskopirao na-
slovnu stranu, na kojoj se nalazio ornamentalni okvir sa alegorijskim mo-
tivima, ali je umesto deteta, predstavqenog u vrhu dekorativne viwete, koje
pie za stolom okrueno kwigama, ubacio emblematski piktogram Svete
Trojice sa reju s (onaj koji jeste, koji veno postoji). Takoe, sa malim
izmenama prekopirao je i tablu sa predstavama pravilnog sedewa za stolom
pri pisawu i pravilnog drawa pera u ruci (sl. 5). Sliku oveka koji pie
za stolom, u nemakom uxbeniku, prati tekst koji u prevodu glasi:
Pero u ruku, kao to slika pokazuje;
Levu ruku na papir, glavu ne sagiwi odve,
Noge ne raskreuj, kolena ne sastavqaj,
Telo i kimu vrlo malo povi,
Stomak i grudi ne oslawaj o sto.
215
62
S. K. Kosti, Orfelin i terezijanske kolske reforme, 222223.
Sl. 5. Ilustracija iz Felbigerovog uxbenika Kaligrafija iz 1775.
(Iz zbirke Saveznog ministarstva za obrazovawe, nauku i kulturu Austrije)
Stolica ni suvie blizu, ni suvie daleko.
Svetlost da pada na rukopis, senka udesno,
Pa se pie ba kao to treba.
63
Izostavivi taj tekst, Orfelin je umesto wega prikazao sredstva za lepo
pisawe: dva lewira, pera i tu. Osoba koju je Orfelin predstavio za stolom
obuena je u odeu karakteristinu za stanovnitvo Ugarske, dok je u origi-
nalu predstavqen ovek obuen po pariskoj modi. Slina predstava pojavqu-
je se potom i u delu Jozefa Antona nelera Dillingische Schreibschule (1778)
64
to ukazuje na popularnost i znaaj ovog vizuelnog predloka.
Ovako koncipirane slike imaju sve odlike primewene emblematike (an-
gewandten Emblematik) u kojoj se prednost daje slici a ne tekstu. Emblem se
sagledava kao imago figurata u kojoj sama pictura nosi znaewe i ne iziskuje
nuno trojnu konstituciju. Funkcionisawe ovakvog tipa emblema zasnovano
je na mnemotehnikim metodima, gde se slikovni deo (pictura) trajno urezuje u
seawe, ime se intenzivira wegov didaktiki uinak. Emblemi ovog tipa
bili su naroito popularni u baroknoj pobonoj literaturi.
65
Prepoznava-
we predstave pisawa kao emblema prosvetiteqskog ideala pismenosti stajalo
je u saglasnosti sa nizom emblema i alegorija upotrebqavanih na naslovnim
stranama prosvetiteqskih kwiga. Mahom su wima ilustrovane ideje razuma,
svetlosti, progresa, znawa, prosveene vlasti, itd.
66
U srpskoj sredini u
drugoj polovini veka funkcionie nekoliko starih baroknih emblematskih
zbornika, poput Itike jeropolitike, koja se delimino izmewena pretam-
pava u Kurcbekovoj tampariji u Beu.
67
Predstava oveka koji sedi za sto-
lom i bavi se duhovnim poslom, kao i slika ruke sa perom, stari su emble-
matski piktogrami koji su sa sobom nosili ideju duhovnog napredovawa i
uenosti. Potreba za vizuelnim na kojoj se temeqila barokna kultura bila je
tokom druge polovine 18. veka i daqe veoma jaka, naroito u kulturi pravo-
slavnog stanovnitva Monarhije, koje je istrajno odravalo kult svetih
slika i na tome velikim delom batinilo svoj religiozni identitet.
68
VLADIMIR SIMI *
216
63
Prevod pesme po Strahiwi K. Kostiu. U: S. K. Kosti, Orfelin i terezijanske kolske
reforme, 224.
64
Joseph Anton Schneller, Hochfrstlich Bischffliche Dillingische Schreibschule dirigente et ac-
curante, Augsburg 1778. In: W. Doede, Bibliographie deutscher Schreibmaeisterbcher von Neudrfer
bis 1800, Hamburg 1958, 108109.
65
Uporedi: M. Timotijevi, Rimniko izdawe Srbqaka i barokna primewena amblematika,
Zbornik MS za kwievnost i jezik, kw. 50, sv. 12 (2004), 9295.
66
O emblematici i vizuelnim emblemima najvanijih pojmova evropske kulture prosve-
titeqstva pogledati: W. Schneiders, Images of Light before, during and after the Age of Enlighten-
ment, in: Visualisation, Roland Mortier (d.), Berlin 1999, 19; Takoe u: The Dream of Reason.
Symbols of the French Revolution, in: Ernest H. Gombrich, The Uses of Images: Studies in the Social
Function of Art and Visual Communication, London 1999, 162183.
67
Slino koncipiran emblem koji govori o itawu kwiga nalazi se u savremenom srp-
skom izdawu ruskog emblematskog zbornika Itika jeropolitika, objavqenom u tampariji Josi-
fa Kurcbeka u Beu 1774. Predgovor ovoj kwizi je sastavio Atanasije Dimitrijevi Sekere. U:
Itika jeropolitika ili filosofija naravouitelnaja, Be 1774, 92.
68
Isti taj mehanizam delovawa prepoznaje se i u lanku o vetini lepog
pisawa (kaligrafiji) publikovanom u Didroovoj Enciklopediji (sl. 6, 7).
Wegovo vietomno delo, koje je svojom pojavom doprinelo pozitivnom pre-
poznavawu i irewu prosvetiteqskih ideja, postavilo je ovaj stari amblem
u nov kulturni kod i kao takav pustilo ga u intelektualnu upotrebu. Tekst i
wegove pratee ilustracije mogli su da poslue, ako ne kao uzor, sigurno
kao medijum za pojavu slinih dela irom Evrope. Poznato je da je Enciklo-
pedija bila itana i na samom bekom dvoru, a da su pojedini tekstovi uti-
cali na formirawe intimnih ubeewa pojedinih lanova carske porodice,
poput Josifa i naroito wegove supruge Izabele od Parme. Stavovi enci-
klopedista izneti u pojedinim tekstovima nisu uvek prihvatani, ali su
imali snaan uticaj na itaoca i ponekad su u wemu razvijali snanu unu-
trawu borbu ili ga navodili na javnu polemiku.
69
Enciklopedija, koja je
217
69
D. Beales, Enlightenment and Reform in Eighteenth-century Europe, 6369.
Sl. 7. Ilustracija iz teksta Ecritures iz
Enciklopedije Denija Didroa, 1763.
Sl. 6. Ilustracija iz teksta Ecritures iz
Enciklopedije Denija Didroa, 1763.
predstavqala sumu znawa o nauci, umetnosti i zanatima, trebalo je ne samo
da proiri znawa meu qudima, nego i da promeni wihova shvatawa i uklo-
ni posledwe ostatke sholastikog viewa sveta. Weno objavqivawe finan-
sirao je velik broj pretplatnika iz mnogih evropskih zemaqa, ime je wen
krug delovawa veoma proiren.
70
Uopte, francuski kulturni uticaj bio je
veoma snaan u elitnim krugovima Habzburke monarhije. Orfelin je sve-
sno upotrebqavajui ovakve vizuelne predloke izraavao svoje intelektu-
alne stavove, a direktno sudelujui u sprovoewu kolskih reformi i vizu-
elnom koncepcijom uxbenika irio prosvetiteqske ideje meu najirim
drutvenim grupama.
ZAKQUAK
Prosvetiteqske obrazovne reforme koje je u Habzburkoj monarhiji spro-
vela carica Marija Terezija zasnovane su na rezultatima slinih reformi
sprovedenih u susednoj Pruskoj. Ciqevi ovih reformi odreeni su politi-
kim i ekonomskim tewama vladara i dvora, ali u irem smislu i progre-
sivnim prosvetiteqskim idejama intelektualaca i inteligencije u dravi.
Sredstva i metode sprovoewa reformi usvojena iz pruskog iskustva, uz do-
datne izmene, Johan Ignac Felbiger preneo je u Austriju, a medijatori su
bili intelektualci poput Orfelina koji su izvrili daqu kulturnu dis-
perziju. Ovakvi intelektualci, mawe moi javnog delovawa, ali mnogobroj-
niji, bili su presudan faktor koji je uticao na pozitivnu recepciju novih
ideja od strane najireg sloja naroda. Wihovim delovawem u javnoj sferi
dolazi do prenosa novih reformatorskih prosvetiteqskih ideja iz pruske u
austrijsku kulturu, a odatle u kulture heterogenih mawina, poput srpske i
rumunske. Da to nije kraj putovawu jedne ideje kroz razliite kulture vidi
se iz primera Teodora Jankovia Mirijevskog, koji je iste reforme nastavio
u Rusiji. Pratei prenos ove obrazovne ideje mogue je uoiti i weno kreta-
we i trajawe u svakoj posebno od ovih kultura. Tu se jasno uoava wen put od
viih drutvenih slojeva ka niim i vanost uloge intelektualnih grupa i
pojedinaca kao posrednika izmeu dveju kultura elitne i popularne. Or-
felin, Sekere, Jankovi, Mrazovi, igraju tu ulogu medijatora, povezujui
interese vladara i dvora sa interesima pravoslavne crkve i srpskog graan-
stva u Karlovakoj mitropoliji. Transfer ideja se najlake uoava u nastan-
ku i strukturi samih kwiga koje su nastajale za potrebe obrazovnih reformi.
Orfelinova Kaligrafija se izrauje po svim pravilima bitnim za prenoe-
we ideje pismenosti koje je odredio zakonodovac: postoji jedan ili vie
VLADIMIR SIMI *
218
70
Enciklopedija koju su ureivali filozofi D'Alembert i Diderot publikovana je izmeu
1751. i 1765. u 17 tomova. Dodaci i tomovi sa ilustracijama izlazili su sve do 1780. U: J. Voss,
Verbreitung, Rezeption und Nachwirkung der Encycklopdie in Deutschland, in: Aufklrungen. Frank-
reich und Deutschland im 18. Jahrhundert, Hrgb. von Gerhard Sauder und Jochen Schlobach, Bd. 1, Hei-
delberg 1985, 183185.
odobrenih uzora, kvalitet i obim moraju da odgovaraju proseku i uniformno-
sti, a prenose se i kqune vizuelne predstave koje utiu na promenu svesti
italaca. Na nekoliko navedenih primera kaligrafskih uxbenika i tekstova
lako se moe uoiti put ideja obrazovnih reformi od zapadne, preko sredwe
do istone Evrope i obrnuto.
Vladimir Simi
CULTURAL TRANSFER IN THE ENLIGHTENMENT ERA:
ORFELIN, CALLIGRAPHY AND THE REFORM OF SERBIAN PRIMARY SCHOOLS
Summary
The concept of cultural transfer was used to interpret the changes that happened in some
communities in the process of their cultural communication with other communities. This
kind of a cultural dialogue was not always seen as a positive process and the heritage that
was left behind was sometimes rejected as foreign. The reforms which were conducted in the
Habsburg Monarchy by Empress Marie Therese and Emperor Joseph II were a cultural dia-
logue between two heterogeneous entities, a dominant German one and a minority Serbian
one. The Enlightenment educational reforms were based on the results of similar reforms con-
ducted in the neighboring Prussia. Their purpose was determined by political and economic
aspirations of rulers and the court but also, in the wider sense, by progressive educational
ideas of intellectuals and intelligence in the state. The means and methods of conducting re-
forms were adopted on the basis of the Prussian experience and, with some changes, were
taken to Austria by abbot Johann Ignatius Felbinger. Intellectuals who played the role of cul-
tural mediators between various social groups dispersed these ideas further. Zaharija Orfelin,
Atanasije Dimitrijevi Sekere, Teodor Jankovi Mirijevski, Avram Mrazovi and others
played this role of mediators and connected the interests of rulers and the court with the inte-
rests of the Orthodox Church and Serbian people in the Karlovci Diocese. During the 1770's
Serbian primary schools in Banat and then in other parts of Hungary went through significant
changes which were the way for the state to modernize and improve the quality of education
of its citizens. The transfer of educational ideas was most easily seen in the structure of text
books which were translated from German into Serbian in large numbers, adapted to the local
needs and introduced in schools. The text book of calligraphy that was made by Zaharija
Orfelin for the needs of the reformed Serbian primary schools structurally heavily relied on
contemporary text books of that kind found throughout Europe. It was in use for a long time
and had extreme importance in the future designs of similar reforms in the first half of the
19
th
century.
219
UDC 75.046(497.11)18"
IRENA ZARI
Ikonostas crkve Svete Trojice
u Izvoru kod Bosilegrada
SAETAK: Tokom 19. veka na junobalkanskom podruju, uporedo sa
pojavom monumentalnih crkava, tekao je proces uobliavawa ikonostasa,
naznaen jo krajem 18. veka, ije su reprezentativne razmere i bogat re-
pertoar nosioci sloenih sadraja. Oltarska pregrada u crkvi mesta Iz-
vor bila je povod da se razmotre osobenosti formi ikonostasa i ikono-
grafskog repertoara, kao i zografske struje ikonopisa, u okviru specifi-
nosti verskog i kulturnog modela sredine u kojoj nastaje.
KQUNE REI: ikonostas, crkvena umetnost, 19. vek, Juna Srbija,
zografsko slikarstvo, Dimitrije Hristov
Na krajwem jugoistoku Srbije, u blizini Bosilegrada, smeten je Izvor
nekada centralno mesto oblasti Krajita, danas skoro pusto naseqe pre-
puteno zaboravu.* O wegovom znaaju u prolosti svedoi jo samo crkva
koja se uzdie meu brojnim naputenim domovima.
U svojim poecima Izvor je bio tipino naseqe za ruralnu oblast u ko-
joj se nalazi. Za vreme osmanske vlasti nad ovim prostorima u 19. veku selo
se sastojalo od osam mahala, od kojih je glavna smetena na izvoru vode po
kojem je selo i dobilo naziv.
1
Do ubrzanog razvoja mesta dolo je tek po po-
dizawu crkve 1834. godine. Kao glavni za ceo kraj, hram je okupqao mnotvo
naroda u Izvoru, osobito na viednevnim saborima za vreme veih crkve-
nih praznika.
2
Pored verskog karaktera, sabori su ujedno bili i glavni vid
trgovine i poslovawa, usled ega mesto ubrzo postaje verski i administra-
tivni centar kojem gravitiraju sva okolna naseqa. Istovremeno sa crkvom,
221
* Rad je pisan na osnovu rezultata terenskih istraivawa sakralne topografije Vrawske
eparhije, koja su predvodili doc. dr Nenad Makuqevi i prof. dr Miroslav Timotijevi. Rea-
lizovana u periodu 20022004. godine, istraivawa su rezultirala formirawem Dokumentacije
Katedre za istoriju umetnosti novog veka (Filozofski fakultet, Beograd), kao i publikacijom:
Ikonopis Vrawske eparhije (prir. M. Timotijevi, N. Makuqevi), Beograd Vrawe 2005.
1
. Zahariev, Kystendilsko Krae, Sbornik za narodni umotvoreni i narodopis, kn.
HHH, Sofi 1918, (fototipsko izdawe Kystendil 2001), 439441.
2
O saborima u Izvoru, kao i okolnim mestima: isto, 140143, 442.
tu je osnovana i prva kola u Krajitu, to je imalo poseban znaaj za ma-
hom neobrazovano stanovnitvo.
3
Daqa istorija naseqa pratila je burna deavawa u ovom podnebqu. Za-
jedno sa veim delom Krajita,
4
nahijom ustendilskog sanxaka u Osman-
skom carstvu, Izvor je 1878. pripojen kneevini Bugarskoj.
5
Cela okolna
oblast potom je formirana kao administrativno samostalna jedinica sa
centrom u Izvoru,
6
te je mesto dralo primat sve do 1889. kada mu znaaj
opada pomerawem centra u obliwi Bosilegrad.
7
Nakon 1919, kao naknadu
ratne tete, Kraqevina SHS dobila je Bosilegradski srez i Izvor postaje
sastavni deo Vrawskog okruga.
8
IRENA ZARI *
222
3
Isto, 8182.
4
O istoriji i granicama Krajita: . Zahariev, nav. delo, 314; R. T. Nikoli, Kraji-
te i Vlasina, Naseqa srpskih zemaqa , Beograd 1912, 515, 154156.
5
J. Haxi-Vasiqevi, Caribrod i Bosiligrad, Beograd 1923, 8.
6
. Zahariev, nav. delo, 14.
7
Za razloge premetawa centra vidi: S. Stambolov, Parlamentarni rei 18791894, So-
fi 1995, 399400.
8
J. Haxi-Vasiqevi, nav. delo, 8; taan datum preuzimawa 8. 11. 1920. donosi: V. Beli,
Bosilgrad, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenaka, kw. , Zagreb 1925, 262.
Crkva Svete Trojice u Izvoru
Okolnosti pod kojima je izvorska crkva izgraena donekle su poznate.
Inicijativa je potekla od uglednih metana i svetenika koji su uvideli
neophodnost podizawa centralnog, nahijskog hrama za oblast kojoj je sluila
samo jo mala crkva u obliwoj Boici.
9
Wihova nastojawa verovatno su
oteavale postojee uredbe kojima su osmanske vlasti dozvoqavale iskqui-
vo obnovu nekadawih hramova sa jasno utvrenim merama. Prema ouvanom
predawu, u eqi za to veom crkvom, metani su pre traewa dozvole za
gradwu u tajnosti proirili razmere osnove starijeg hrama koji se navodno
nalazio u Izvoru.
10
Moe se pomiqati da su takvi pogodni ostaci grae-
vine, ukoliko su zaista postojali, verovatno opredelili odabir Izvora za
podizawe centralne crkve ove oblasti.
11
Po izdavawu fermana 21. jula 1833. poele su pripreme za gradwu, te se
pristupilo organizovanom donoewu ostataka okolnih poruenih crkava
koji e posluiti kao spolije pri gradwi.
12
Ubrzo je podignut hram sa po-
svetom Svetoj Trojici, na uzviewu u blizini izvora, u delu koji su tada
inila samo tri domainstva. Angaovani majstori iz Debra, ija imena
nisu poznata, izveli su glavne graevinske radove 1834, o emu svedoi la-
pidaran natpis sa godinom smeten na unutrawem zidu apside: is hs /ni ka/
1834.
13
Arhitektura hrama pripada tipu pseudobazilika, reewu koje preovla-
dava u crkvenom graditeqstvu ovog podruja.
14
Tridesetih godina 19. veka, u
uslovima kada pravoslavni hriani dobijaju povoqniji poloaj, nove okol-
nosti dovele su do pravog procvata verskog ivota. U tom periodu zapoiwu
mnogobrojne gradwe monumentalnih crkava,
15
uglavnom pseudobazilikalnog
tipa,
16
kao izraz jaih stremqewa hrianskog stanovnitva. Model karak-
* IKONOSTAS CRKVE SVETE TROJICE U IZVORU KOD BOSILEGRADA
223
9
Isto, 441. Ukazano je na mogunost da se za gradwu crkve takoe angaovao i episkop
Avksentije, tadawi zamenik mitropolita ustendilskog, ijim imenom zapoiwe pomenik is-
pisan u nii protezisa crkve: A. Kuymdiev, Novootkriti tvorbi na samokovski zografi v er-
kvata Sveta Troica" v s. Izvor (Bosilegradsko), Pametnici. Restavraci. Muzei, kn. 3, 2004, 4.
10
. Zahariev, nav. delo, 441.
11
Prvobitna razruena crkva i wene mere takoe se pomiwu u fermanu dobijenom za
gradwu, to je dodue inilo segment standardne procedure u izdavawu dozvole. Ferman se na-
lazi u Nacionalnoj biblioteci u Sofiji: A. Kuymdiev, nav. delo, 3; bugarski prevod fermana
objavqen je u: . Zahariev, nav. delo, 7981.
12
Iz crkve u Rajilovcima preneti su stubovi i elementi za trem i zapadni portal, dok
su iz drugih doneti delovi sa reqefnim motivima upotrebqeni za ukraavawe zidova trema: .
Zahariev, nav. delo, 441; u inventarnim kwigama crkve Izvora iz 1928. godine zabeleeno je da
su kamene ploe iz stare crkve sela Resen koriene za asnu trpezu.
13
. Zahariev (nav. delo, 441) iznosi podatak da je gradwa zapoeta 1834. trajala tri godi-
ne, pod ime su se mogli podrazumevati i sekundarni radovi, ukraavawe enterijera, oslikava-
we zidova i slino.
14
N. Mavrodinov, Izkustvoto na blgarskoto vzradane, Sofi 1957, 3036, 138156.
15
Opirno o periodu i modelima verske obnove: N. Makuljevi, The zograph" model of
Ortodox painting in Southeast Europe 18301870, Balcanica XXXIV, 2004, 385405.
16
A. Piev, Crkovnoto stroitelstvo v Plovdiv (HHH vek), Solun i Plovdiv i
thnoto usporedno istoriesko, kulturno i obestveno razvitie (HHH vek), Uejjalonikh
2000, 583586; znaajan primer su radovi graditeqske tajfe Andreja Damjanova, jedne od najbo-
qih na junobalkanskom podruju: A. Kadijevi, Jedan vek traewa nacionalnog stila u srpskoj
teristian za urbane sredine prisutan je i u ruralnim oblastima, kakav
primer daje i crkva Sv. Trojice u Izvoru. Wen trobrodno reen unutrawi
prostor spoqa pokriva jedinstven dvoslivni krov u skladu sa onovremenom
tewom za prikrivawem sakralnosti monumentalne graevine. Na istonoj
strani crkve nalazi se mawa poligonalna apsida, iznutra polukruna, dok
je na zapadu hram zavren tremom sa otvorenom arkadom na proequ. Pro-
stor naosa dele kolonade stubova na tri broda, od kojih je srediwi nadvi-
en tavanicom u vidu poluobliastog svoda za razliku od ravnih nad bo-
nim brodovima. U zapadnom delu crkve smetena je prostrana galerija, od-
nosno ginekion prostor namewen enama.
17
Ispod wega se nalaze dva bo-
no ograena prostora, zatvorena drvenim reetkama u gorwem delu.
Celokupna arhitektura crkve ostavqa neosporan utisak monumentalno-
sti, uprkos jednostavnoj strukturi. Izgraena u razmerama koje su bile za-
vidne za onovremene hramove ovog podruja crkva Svete Trojice predsta-
vqala je ostvarewe eqe angaovanih metana za hramom u kojem su se mogli
okupiti svi vernici Izvora i ire okoline.
*
Neposredno po zavretku gradwe crkve pristupilo se ureewu wenog
enterijera, pri emu je centralno mesto zauzimala izrada ikonostasa. Isto-
vremeno sa oltarskom pregradom naos je bio opremqen i ostalim mobilija-
rom, na ta ukazuje slinost wihovih formi i slikanog ukrasa. Ipak, izvo-
ewe carskih dveri i krsta ikonostasa odloeno je za kratak period, vero-
vatno iz finansijskih razloga i eqe da ovi elementi imaju to kvalitet-
niju obradu.
Visoka konstrukcija oltarske pregrade uslovqena je veliinom naosa
tako da u potpunosti zatvara pogled vernicima na oltar. U kompoziciji iko-
nostasa ostvarena je podela na tri zone, usklaenih proporcija i veliina
stepenovanih prema znaaju. Dowu zonu ine prestoni red, parapeti i tri
ulaza zatvorena dverima, zatim slede dva reda ikona i u zavrnom delu veli-
ki krst sa prateim elementima. Arhitektonika konstrukcije ima naglaenu
horizontalu, dodatno akcentovanu profilisanim vencima koji razdvajaju re-
dove. Vertikalno ralawivawe postignuto je stubovima i pilastrima u do-
woj zoni, kao i kolonetama u gorwoj. Svaki red zavren je arkadom nezavi-
snom od osnovnog tela ikonostasa, iji iroki lukovi naglaavaju horizon-
talni tok. Ovi elementi, tradicionalno primewivani na oltarskim pregra-
dama, rasporeeni su u ujednaenom ritmu kojim je postignut sklad svih de-
lova ikonostasa.
IRENA ZARI *
224
arhitekturi: sredina HH sredina HH veka, Beograd 1997, 1424; J. H. Aleksievska E. Kasa-
pova, Arhitekt Andreja Damjanov 18131878, Skopje 2001.
17
O enskom prostoru u enterijeru hrama: Sokrovixe Hristinskoe, v Budin grad 1824,
99100.
Jednostavnih i jasnih formi, konstrukcija je oslikana dekoracijom iji
se motivi optim simbolikim znaewem uklapaju u ideju ikonostasa kao
proeqa nebeskog Jerusalima. Nosee telo je u zelenim tonovima, dok se cr-
vena i uta smewuju po zonama. Na parapetima su naslikane vaze sa cveem,
ukras sloene simbolike
18
koji je karakteristian za ove delove ikonostasa
ukoliko nisu predstavqane starozavetne ili druge scene.
19
Evharistijski
motiv vinove loze odabran je za stubove izmeu prestonih ikona,
20
dok su ko-
lonete gorwih redova oslikane trakama obavijenim tako da u dalekim odjeci-
ma oponaaju izgled tordiranih stubova. Arkadni deo prestonog reda ukra-
en je palmetama i cvetnim vreama, u skladu sa idejom vizuelizacije raj-
225
18
R. Mihailovi, Prva zona srpskog ikonostasa H veka, Zbornik Filozofskog fakul-
teta u Beogradu H-1, Beograd 1979, 279; M. Timotijevi, Crkva Svetog Georgija u Temivaru,
Novi Sad 1996, 101.
19
Najboqe primere za parapete oslikane scenama na ovom podruju pruaju radovi zogra-
fa Vena i Zafira, a najpre u Sabornoj crkvi Vrawa: N. Makuqevi, Ikonostas Saborne crkve
svete Trojice u Vrawu (u tampi). Podrobnije za predstave starozavetnih scena na parapetnom
delu ikonostasa: M. Timotijevi, nav. delo, 110112.
20
Za varijante loze i wenu simboliku na ikonostasu: I. Gergova, Ikonografskata pro-
grama na ikonostasa v blgarskite zemi prez H i HH v., Problemi na izkustvoto 3, Sofi
1991, 14.
Enterijer crkve
skog obiqa. Iznad gorwih koloneta nalaze se akantusovi listovi koji for-
mom i poloajem asociraju na kapitele korintskog stuba.
Neto bogatija dekoracija izvedena je samo na naknadno uraenim car-
skim dverima i krstu sa vrha ikonostasa. Sakralna simbolika ovih elemena-
ta istaknuta je perforiranim ukrasima, dodatno naglaenim zlatnom i sre-
brnom bojom.
21
Za razliku od jednostavnih bonih dveri, carske su ukraene
po gorwoj ivici floralnim elementima koje zavravaju glave ptica, odno-
sno motivi odabrani u skladu sa simbolikom mesta.
22
Veliki krst na vrhu
ikonostasa zajedno sa prateim ikonama izveden je na prethodno pripremqe-
nom postoqu u vidu afrontiranih zmajeva.
23
Pervaz od floralnih motiva i
aplikacije u vidu iarki na krstu predstavqaju bogatiju varijantu dekora-
cije, korienu u kontekstu ideje o Hristovom krstu kao ivotodavnom, po-
istoveenom sa rajskim drvom poznawa.
24
Slian floralni ukras imaju i dve
pratee ikone, dok se pored krsta nalazilo orue stradawa u slubi nagla-
avawa rtvenog karaktera scene. Na ikonostasu je sauvan samo tap sa
sunerom, dok kopqe koje je inilo wegov pandan danas nedostaje.
IRENA ZARI *
226
21
U hrianskoj simbolici, zlato oznaava boansku svetlost i Gospodwu slavu, wegov
sjaj je vean. Pozlaivawe ikonostasa stoga je bilo poeqno, ali kada nije bilo materijalnih
mogunosti, nastojalo se da makar najsakralniji delovi ikonostasa, carske dveri i veliki krst,
sijaju bleskom zlata: I. Gergova, Rannit blgarski ikonostas 1618. vek, Sofi 1993, 61.
22
Ovi elementi mogu biti deo osnovne slike raja, ali i spomiwawe na obnovu ivota,
ponovno raawe i vaskrs: R. Mihailovi, nav. delo, 279321.
23
Krajem 16. veka oltarske pregrade dobijaju i krst na vrhu sa osobenim postoqem, koji
potom postaje obavezan element ikonostasa: M. orovi-Qubinkovi, Sredwevekovni duborez u
istonim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 6063; A. Serafimova, Prilog prouavawu ikono-
stasnih krstova na Balkanu, Manastir Crna rijeka i sveti Petar Koriki, PritinaBeo-
grad 1998, 149167.
24
Ikonostas
Celokupna forma ikonostasa u Izvoru pripada u optem pogledu toko-
vima formirawa velikih oltarskih pregrada 18. i 19. veka. Pojavu crkava
pseudobazilikalnog tipa na ovom podruju pratila je primena novih koncep-
cija na ikonostasima uveanih razmera, koje su uzrokovale razilaewe sa je-
dinstveno utvrenim tipom.
25
Ipak, meu najzastupqenijim primerima mogu
se uoiti zajednika obeleja u vidu postojawa samo dva ili tri reda ikona,
tri prolaza i obaveznim krstom na vrhu koji se javqa i u dopuwenim vari-
jantama,
26
te se u ovim okvirima nalazi i ikonostas crkve u Izvoru.
Kod razvijenog tipa oltarske pregrade s vremenom je dolo do promena
prevashodno u kompoziciji, primenom i transponovawem zapadnoevropskih
naela u tradicionalnu strukturu ikonostasa.
27
Horizontalnost i plonost
su postepeno naruavani ralawivawem, lomqewem, uvlaewem ili pro-
dorom u prostor pojedinih delova, ime se tektonika uslowavala. Promena
arhitektonike ikonostasa praena je, takoe, novinama u dekoraciji i obra-
di ornamentalnih frizova i zona oko ikona, uz zadravawe tradicionalnog
dekora stubovima sa arkadom.
28
U odnosu na ovakve ikonostase, pre svega tro-
brodnih crkava, oltarska pregrada u Izvoru moe se okarakterisati kao tip
u kojem je vidno oslawawe na tradicionalne oblike. Na woj se istie odsu-
stvo razuivawa u varijanti koja potuje statinu horizontalnost, odnosno
plonost ija ravan nigde nije naruena. Svi elementi izvedeni na pregra-
di ostaju u tradicionalnim okvirima, bez sloenije obrade i forme. Svede-
nom izgledu ikonostasa u velikoj meri doprinosi i wegov slikani ukras.
Jo od 17. veka ikonostasna konstrukcija je ukraavana duborezom koji po-
stepeno evoluira u sve bogatije forme, da bi na reprezentativnim ikonosta-
sima crkava 18. i 19. veka prekrivao celu povrinu nosee konstrukcije.
29
Slikani ukras je i daqe egzistirao, uglavnom kao varijanta kojoj se pribega-
valo kada su materijalne mogunosti bile ograniene.
30
Pa i tada, u oslika-
vawu oltarske pregrade postizane su bogate i inovativne forme koje su odgo-
varale wenoj monumentalnosti. Ikonostas u Izvoru, pak, sadri svedenu i
krajwe jednostavnu slikanu dekoraciju, iako su wegove iroke povrine po-
godne za realizaciju sloenijeg ukrasa.
31
227
25
I. Gergova, Ikonografskata programa na ikonostasa v blgarskite zemi, 3.
26
Varijante koje se mogu nai uz centralni krst sa Raspeem na vrhu ikonostasa navedene
su u: isto, 15.
27
D. Drumev, Rezbarsko izkustvo, Sofi 1989, 55; I. Gergova, nav. delo, 3.
28
D. Drumev, nav. delo, 5558.
29
M. Qubinkovi, Duborezni ikonostasi H veka na Svetoj Gori, Hilandarski zbornik
1, Beograd 1966, 119134; D. Drumev, nav. delo; I. Gergova, Grcki vlini v razvitieto na
drvorezbeni ikonostas v blgarskite zemi HHH v., Problemi na izkustvoto 1, Sofi 1993,
3644.
30
I. Gergova, Rannit blgarski ikonostas 1618. vek, 33.
31
Treba napomenuti da je pri izradi oltarske pregrade uiwena greka u razmerama.
Usled pogrenog prorauna veliine prostora u crkvi, irina ikonostasa u dowoj zoni dopu-
wena je naknadno pilastrima na krajevima, dok je u gorwim redovima nespretno dodato po jedno
*
Ograniene materijalne mogunosti verovatno su uticale na opredeqe-
we naruioca da zarad kvaliteta ikona oltarske pregrade saini skromniju
noseu konstrukciju. Izrada ikona, naime, poverena je Dimitriju Hristo-
vu,
32
jednom od najboqih predstavnika samokovske slikarske struje koja je in-
tezivno radila na ovom podruju.
33
Stekavi obrazovawe u radionici svog
oca Hrista Dimitrova, nakon wegove smrti 1819. zapoeo je samostalan rad
i stvarao do posledwih godina koje provodi u rodnom Samokovu sve do smrti
1860.
34
Veoma produktivan, stekao je iroku popularnost koja ga je vodila ka
mnogim poslovima u danawim oblastima Bugarske, Srbije i Makedonije.
35
Naruioci radova u Izvoru oigledno su takoe znali za ugled majstora ko-
jem upuuju poziv elei da slikar wegovog ranga i umea oslika ikonostas
znaajne crkve.
36
U maniru anonimnosti starih zografa, Hristov se nije potpisivao na
svojim radovima, nasuprot sve iroj pojavi isticawa samosvesti slikara i
wegovog identiteta. U nedostatku pisane arhivske grae, prepoznavawe wego-
vog rada uobiajeno se zasniva na analizama stilskih i ikonografskih odli-
ka. U sluaju izvorskih ikona, meutim, atribuciju posredno potvruje i po-
datak iz slikarevog teftera.
37
Uoeno je da Hristov za 1835. godinu belei
naplatu rada u Krajitu, to se zasigurno odnosilo na crkvu u Izvoru, jedi-
nu na ovom podruju za koju je izradio broj ikona koji odgovara sumi novca
navedenoj u tefteru.
38
Ova beleka takoe pouzdano utvruje i godinu nastan-
ka ikona u Izvoru.
Tokom tree decenije 19. veka Dimitrije Hristov esto sarauje sa Ko-
stadinom Petroviem Valovim, svojim zetom, koji se i sam kolovao kod
Hristovog oca.
39
Slikari se zajedno pojavquju i na radu u Izvoru Dimi-
IRENA ZARI *
228
poqe sa svake strane. Budui da su neto ui od ikona, ovi prorezi su samo zatvoreni drvenom
daskom.
32
A. Kuymdiev, Novootkriti tvorbi na samokovski zografi v erkvata Sveta Troica"
v s. Izvor (Bosilegradsko), 49.
33
O slikarima i modelima ikonopisa na podruju june Srbije: N. Makuqevi, Ikonopis
Vrawske eparhije 18201940, Ikonopis Vrawske eparhije, 1148.
34
N. Mavrodinov, nav. delo, 199203; A. Vasiliev, Blgarski vzrodenski mastori, So-
fi 1965, 322323.
35
Hronologiju rada Dimitrija Hristova na podruju Bugarske i Makedonije donose: A.
Vasiliev, nav. delo, 322330; E. Popova, Ikonite na Dimitar Hristov vo Makedonija, Zbornik
za srednovekovna umetnost 3. Muzej na Makedonija, Skopje 2001, 215221; pregled rada na pod-
ruju Makedonije upotpunila je: V. Popovska-Korobar, Beleki za neizvestni ikoni ot zografi-
te Hristo Dimitrov i Dimitr Hristov v Makedoni, Problemi na izkustvoto 1, Sofi 2005,
4450.
36
Na mogunost da je slikar doao u Izvor po pozivu episkopa Avksentija ukazuje: A.
Kuymdiev, nav. delo, 910.
37
Tefter je objavqen sa analitikom obradom u: I. Gergova, Smetkovodnit tefter na
samokovski zograf Dimitr Hristov, Izvesti 88, Sofi 2004, 272306.
38
A. Kuymdiev, Novootkriti tvorbi na samokovski zografi v erkvata Sveta Troica"
v s. Izvor (Bosilegradsko), 56.
39
Za Kostadina Valova: A. Vasiliev, Blgarski vzrodenski mastori, 433436; A. Kuym-
diev, nav. delo, 68.
trije izvodi ikonopis oltarske pregrade, dok Kostadin dekorie zidove cr-
kve.
40
Kako je u vreme boravka slikara u Izvoru izvedena i slikana dekoraci-
ja ikonostasne konstrukcije, logino je pretpostaviti da je jedan od wih za-
sluan za taj rad. Pre bi se uloga mogla pripisati Kostadinu Valovu,
41
auto-
ru zidnih slika, iji bi logian produetak rada bilo dekorisawe ikono-
stasa, kao i delova enterijera i mobilijara slinog ukrasa.
Dimitrije Hristov je u prvobitnim radovima na ikonostasu izveo skoro
celokupan program, odnosno ikone prestonog, apostolskog i prazninog re-
da, nakon ega je usledila pauza. Tek dve decenije kasnije, kada se ponovo
pristupilo aktivnom ureewu crkve, ikonostas je uoblien dobivi carske
dveri i krst na vrhu. Nove elemente, kao i prazninu ikonu Ulaska u Jerusa-
lim, oslikao je Nikola Valov, slikar angaovan za ponovno ivopisawe cr-
kve.
42
Wegovo prisustvo u Izvoru nije iznenaujue, s obzirom da je sin i
uenik Kostadina, autora prethodnog zidnog slikarstva crkve.
43
Tano vreme
wegovog rada na oslikavawu hrama i novih delova ikonostasa, 1854. godina,
saznaje se iz prilonikog natpisa na zapadnom proequ. U isto vreme, Di-
mitrije Hristov poslao je u Izvor dve ikone za proskinitare naosa koje je
prema prilonikim zapisima izveo pomenute godine,
44
to ukazuje da je u
toku obimnih radova na ukraavawu crkve ponovo bilo rado vieno delo
ovog majstora.
Konano uobliavawe programa ikonostasa usledilo je deceniju nakon
toga, kada je celivajue ikone izveo Zaharije pop Radojkov.
45
Kao i wegovi
prethodnici u Izvoru, pop Radojkov je slikar iz Samokova, takoe obrazova-
wem vezan za slikarsku porodicu iji je rodonaelnik Hristo Dimitrov.
46
Obuavan kod Ivana i Zaharija Dospevskog, sinova Dimitrija Hristova, kre-
tao se i radio na irokom podruju koje ukquuje i nekadawe Krajite.
Wegov rad u mestima oko Izvora vezan je za ezdesete godine 19. veka. U cr-
kvi Dowe Qubate radi 1865. godine, dok se wegove ikone crkve u Boici da-
tuju u 1867.
47
Navedene godine mogu posluiti kao vremenski okvir za celi-
vajue ikone u Izvoru, s obzirom da tano vreme nastanka nije poznato.
229
40
Od ovog zidnog slikarstva sauvana je samo predstava sv. arhiakona Stefana u oltar-
skoj nii: A. Kuymdiev, nav. delo, 610.
41
Isto, 7.
42
Istovremeno sa novim delovima ikonostasa, Nikola Valov oslikao je zapadnu fasadu
crkve, niu protezisa, kao i zaprestolni krst asne trpeze. Isti slikar izveo je i pomenik u ni-
i protezisa, gde je meu navedenim licima prepoznato wegovo ime, kao i prethodnih slikara,
Dimitrija Hristova i wegovog oca Kostadina zajedno sa porodicom: A. Kuymdiev, nav. delo, 7, 10.
43
Opirnije o radu Nikole Valova: A. Vasiliev, Blgarski vzrodenski mastori, 438
439; upor: A. Kuymdiev, nav. delo, 10.
44
Ikone su verovatno poslate u crkvu iz Samokova, s obzirom da Dimitrije Hristov u to
vreme ne naputa rodno mesto: isto, 8.
45
A. Kuymdiev, Proizvedeni na blgarski zografi v crkvite ot Bosilegradsko, Izve-
sti , Blagoevgrad 2005, 87.
46
A. Vasiliev, Blgarski vzrodenski mastori, 463464.
47
A. Kuymdiev, nav. delo, 8788.
Negde izmeu dva svetska rata, posledwi put se intervenisalo na iko-
nostasu izvorske crkve. Iz eqe za dodatnim ukraavawem, nove ikone su
postavqene na bonim dverima koje su tom prilikom donekle i oteene.
48
Bogati ikonografski program, sastavqen pre svega radovima Dimitrija
Hristova, razvijen je u tri zone prema zadatoj konstrukciji ikonostasa. Za
prestoni red izvedeno je 8 ikona, dok su apostolski i praznini nekada sa-
drali po 25 predstava. Od ikona koje nedostaju, uoeno je da se ikona apo-
stola Filipa iz Deizisnog ina danas nalazi u crkvi obliweg mesta Be-
lot.
49
Sudbina dve prvobitne ikone iz prazninog reda nije izvesna; jednu
od wih je zamenila kasnija predstava Ulaska u Jerusalim. Dimenzije presto-
nih ikona (125 h 92 cm) ukazuju na wihovu reprezentativnost, dok su ikone
gorwih redova neto mawe (40 h 55 cm). Razmere celivajuih ikona u skladu
su sa wihovom namenom (19 h 25 cm). Na samom ikonostasu sauvane su svega
etiri celivajue ikone, ali se moe pretpostaviti da ikone Sv. Nikole i
Sv. Dimitrija iz crkve obliweg Bosilegrada, takoe dela Zaharija pop Ra-
dojkova, pripadaju celini ikonostasa u Izvoru s obzirom da odgovaraju kako
tematikom tako i dimenzijama.
50
U sreditu prizemne zone ikonostasa smetene su carske dveri, sa e-
tiri oslikana poqa. Dowi deo zauzima wihov standardni program, odnosno
scena Blagovesti (blago/veenie). Na severnom krilu prikazan je arhaneo Ga-
vrilo u gestu obraawa Bogorodici, naslikanoj na junim vratnicama kako
pokorno klei ispred stola sa otvorenom kwigom. Scena se odigrava u pro-
storu sa slikanom arhitekturom u pozadini, dok golub Sv. Duha slee iz gor-
weg ugla ka Bogorodici. U dowim partijama smeten je zapis sa imenima
prilonika i upokojenih kojima je prilog namewen. Pored arhanela Gavri-
la ispisano je nikola jerea./ stana. previ=/tera doin./ na/sopih/ stoilko./
cone. kostad/in vukana, dok se ispod Bogorodiinih nogu nalaze imena petre
erea/mjlena prevj/tera dimitri/ jwsif sopih./ cvetko rana anastasi. Pro-
gram dveri upotpuwuju u gorwim poqima figure proroka Davida (c david)
i Solomona (pro solomon). Da bi se istakla wihova uloga vesnika Hristovog
ovaploewa, predstavqeni su sa svicima iji tekstovi najavquju budue do-
gaaje. Tako Solomon dri izvod premudrost soda seb h iz wegovih Pria
(9, 11), a na Davidovom svitku je ispisano slnnxn nvnd priklon prema
psalmu (44, 11). U pozadini je simbolino naznaen pejza, dok proroke oba-
sjava svetlost iz otvorenog neba sa prikazom svevideeg oka.
IRENA ZARI *
230
48
U inventarnim kwigama crkve u Izvoru iz 1928. godine u popisu stawa navodi se da
ikonostas sadri osam velikih ikona, to odgovara broju prestonih ikona iz prvobitnih rado-
va. Stoga se moe zakquiti da ovo dodatno ukraavawe ikonostasa tada jo nije izvedeno. S
obzirom da ove ikone ne pripadaju prvobitnoj zamisli ikonostasne celine, bie izuzete iz da-
qeg razmatrawa.
49
Na ovaj podatak pawu nam je skrenuo doc. dr Nenad Makuqevi, na emu mu i ovom
prilikom zahvaqujemo.
50
Dokumentacija Katedre za istoriju umetnosti novog veka, dosije Bosilegrad. A. Kuym-
diev (Proizvedeni na blgarski zografi, 87) atribuira Zahariju pop Radojkovu jednu celivajuu
ikonu iz Bosilegrada i to Svetog Dimitrija.
Ikone prestonog reda rasporeene su u skladu sa utvrenom koncepci-

jom i liturgijskim potrebama. Predstave su tradicionalno ikonografski
reene, te je Hristos Svedriteq (js hs / vsederitel), postavqen juno od
carskih dveri, prikazan dopojasno i u sedeem poloaju koji nagovetava
uzdignut himation. Blagosiqa desnom rukom, dok u levoj dri otvorenu kwi-
gu sa jevaneqskim tekstom a esm sv /mjru hodi /pomn neima

/hoditi
votme /noima

svt /ivotnji /naites /mene ko kro/tok esm i /smiren
serce
m
/iwbrete pokoi /dam vaim (Jv. 8, 12; Mt. 11, 29).
51
Bogorodica sa Hri-
stom (mr iodigitrja), smetena severno od carskih dveri, prikazana je u
tipu Odigitrije, sa malim Hristom u naruju. Hristos (JS HS) nosi svitak
sa tekstom prema Isaijinom prorotvu (Is. 61, 1), a koji prenosi i jevane-
lista Luka (4, 18): dh gdn /namn egoe /radi pomaam.
52
Wihove ruke i
Hristov nimb naknadno su ukraeni votivnim okovima. Sv. Jovan Pretea
(jwan
n
prete) postavqen juno od Hrista Svedriteqa, naslikan je kao do-
pojasna figura, sa krilima dekorativno reenim u vie boja. Kao kefalo-
foros, u ruci dri putir sa glavom, ilustraciju svog muenitva, kao i
krst i svitak sa uobiajenim tekstom (Mt. 3, 2) koji aludira na pokajawe: po-
kaites priblii /bo s crtvo nbnoe.
53
Severno od Bogorodice sa Hristom smetena je ikona Sveta Trojica, i-
je je mesto unapred programski odreeno s obzirom da je u pitawu hramovna
slava. Novozavetna Sveta Trojica (sta tr
o
ca) izvedena su u trougaonoj kom-
poziciji prema standardnom novovekovnom reewu.
54
Bog Otac i Sin prika-
zani su kako sede na oblacima, a iznad wih je golub Sv. Duha naslikan u zve-
zdastom poqu iz kojeg proistiu zraci svetla. Otac dri ezlo i blagosiqa
kao i Hristos koji nosi zatvorenu kwigu. Prostor izmeu figura popuwava
nebeski ar, dok su meu oblacima sa strane prikazane glave anela.
Osim ovog programskog jezgra, u prestoni red uvrtena je ikona Sv. Jo-
vana Rilskog sa severne strane, kao i ikona Sv. Nikole na junom delu. Oba
svetiteqa predstavqena su dopojasno, u karakteristinim odedama. Tako je
Sv. Jovan Rilski (sti jwa
n
/rlski) prikazan u monakim haqinama, kako
nosi svitak sa tekstom pounog karaktera (Ps. 34, 11) koji je u skladu sa
likom velikog podvinika: pridite ada /posluaite /mene strahu /g
s
dny nauu
/vas.
55
Sv. Nikola (sti njkola
/udotvorec), sa bogato ornamentisanom ar-

231
51
Ovako kompilovan tekst Hrista Svedriteqa tipian je i za radove oca Dimitrija
Hristova. O sklopu teksta: E. Popova, Zograft Hristo Dimitrov ot Samokov, Sofi 2001,
220221.
52
O tekstu svitka na predstavi Bogorodice Odigitrije: isto, 218.
53
Opirnije o ikonografiji predstave: M. Tati-uri, Ikona Jovana Krilatog iz Dea-
na, Zbornik Narodnog muzeja , Beograd 1973, 3951.
54
O predstavi Svete Trojice videti: M. Timotijevi, Srpsko barokno slikarstvo, Novi
Sad 1996, 294305.
55
Uz predstavu Sv. Jovana Rilskog takoe je tipian i tekst psalma 26, 8, kao i delovi
tropara wemu posveeni: E. Popova, Zograft Hristo Dimitrov ot Samokov, 246; tekst psalma
34, 11 karakteristian je i uz predstave Sv. Simeona Mirotoivog, dok erminija Dia zografa
propisuje ovaj psalm za Sv. Jefrema Sirijskog: A. Vasiliev, Erminii tehnologi i ikonogra-
fi, Sofi 1976, 79.

hijerejskom odedom, mitrom i enkolpionom na grudima, blagosiqa i dri

zatvorenu kwigu.
Prestoni red zavravaju sa obe strane ikone svetih ratnika. Juno je
smeten Sv. Dimitrije (sti veliko m
dimitra), prikazan kao kowanik u sce-

ni ubijawa cara Kalojana.
56
Predstava se bazira na dugovekovnoj ikonograf-
skoj tradiciji u prikazivawu udesnog spasewa Soluna.
57
Pod odreenim
istorijskim prilikama scena je sticala i proirena znaewa, pri emu se
identitet cara zanemarivao i wegov lik shvatao uopteno kao inoverni ne-
prijateq i pobeeno zlo. Na izvorskoj ikoni predstavi je pridrueno i spa-
sewe episkopa Kiprijana (epsk),
58
prikazanog kao umawena figura na kowu
iza svetiteqa. Kompozicija predstavqa ustaqeno reewe u novovekovnom
ikonopisu gde se dva hronoloki razliita uda Sv. Dimitrija spajaju u
IRENA ZARI *
232
56
Ikona je publikovana u: I. Zari, Ikona svetog Dimitrija, crkva Svete Trojice Iz-
vor, Ikonopis Vrawske eparhije, 190191.
57
Car Kalojan ubijen je 1207. godine pri opsadi Soluna, to je ubrzo pripisano Svetom
Dimitriju. Za ciklus Svetog Dimitrija: S. Paji, Ciklus svetog Dimitrija, Zidno slikarstvo
manastira Deana. Graa i studije, Beograd 1995, 353360; Z. Raki, Ciklus patrona u hilandar-
skoj crkvi Svetog Dimitrija, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 575584.
58
udo je opisano u tzv. Anonimnom zborniku krajem 7. veka: M. Markovi, O ikonogra-
fiji svetih ratnika u istonohrianskoj umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u Deani-
ma, Zidno slikarstvo manastira Deana. Graa i studije, Beograd 1995, 581.
Ikona Bogorodice sa Hristom,
prestoni red
Ikona Sv. Jovana Rilskog,
prestoni red

idejnu celinu zarad isticawa svetiteqa kao potvrenog pomonika i za-

titnika pravoslavnih.
Prema slinom ikonografskom modelu predstavqen je Sv. Georgije (sti
veliko m
gewrga), posledwi u severnom delu prestonog reda.

59
Ikona objedi-
wuje dva svetiteqeva uda, ubistvo adaje i spasavawe mitilenskog mladia,
prikazana u istom kompozicionom rasporedu kao na ikoni Sv. Dimitrija, sa
istovetnim idejnim konceptom isticawa zatitnitva. Ovo ikonografsko
reewe, aktuelno od vremena sloma vizantijskog carstva, kontinuirano traje
sve do 18. i 19. veka, kada je veoma rasprostraweno u slikarstvu i grafici.
60
Red dopuwavaju celivajue iko-
ne, smetene neposredno ispod sva-
ke prestone koja ih programski od-
reuje. Tako su se na celivajuima
nale pojedinane predstave Hri-
sta Svedriteqa (js hs) sa otvore-
nim jevaneqem prdite blagosloveni
/otca moego nasleduite (Mt. 25, 34),
zatim Svete Trojice (sta tca), Sv.
Jovana Rilskog (sti wan /rilski)
koji nosi svitak gdi v
o
lybih (Ps.
26, 8), kao i Sv. Georgija (sti geor-
gi). Ve je pomenuto da su ovom ni-
zu pripadale i ikone Sv. Nikole i
Sv. Dimitrija, danas u fondu Bo-
silegradske crkve, dok se postoja-
we celivajuih ikona Bogorodice
sa Hristom i Sv. Jovana Pretee
moe pretpostaviti.
Iznad prestonog reda nalaze se
ikone koje ine Deizisni in sa
apostolima. Wihov prvobitni ras-
pored nije sauvan, ali se donekle
moe rekonstruisati. Centralna ikona je Hristos Svedriteq (js hs /vseder-
itel), pored koje su se severno i juno nalazili Bogorodica (mr u) i Sv.
Jovan Pretea (sti jwann prdte). Uz ikone koje ine sutinu Deizisa uo-
biajeno se postavqaju apostolski prvaci Petar i Pavle,
61
a prema poloaju
233
Ikona Sv. Georgija, prestoni red
59
Ikona je publikovana u: I. Zari, Ikona svetog Georgija, crkva Svete Trojice Izvor,
Ikonopis Vrawske eparhije, 188189.
60
T. Gouma-Peterson, An 18th Century Deesis Icon And Its Cultural Context, Deltion thj Hri-
stianikhj Arxaiologikhj Etaireiaj, t. IZ, Atina 19931994, 340342.
61
Prema praksi prikazivawa takozvanog liturgijskog rasporeda dvanaestorice apostola,
Petar i Pavle su izdvojeni uz srediwu predstavu, zatim slede jevanelisti i ostali apostoli:
wihovih figura zakquuje se da se apostol Pavle (ap

s
l pal) nalazio sever-
no, a Petar (ap
s
l petr) na suprotnoj strani. Za wima su sledili jevaneli-
sti, rasporeeni simetrino po dvojica sa svake strane: Matej (e
g
ljst ma-
tei) i Marko (e
g
ljst marko) severno, Jovan (e
g
ljst jwa
n
) i Luka (e
g
ljst luka)
juno. Daqe su se nizali ostali likovi iz grupe dvanaestorice apostola i
to severno apostoli Jakov (ap
s
l kwv), Simon Zilot (ap
s
l sjmon ilot) i
Toma (ap
s
l wma), a juno Andrej (ap
s
l andrea), Vartolomej (ap
s
l varolw-
mea) i Filip (ap
s
l fjlpp). Ostatak reda dopuwuju ikone apostola iz grupe
sedamdesetorice. Predstavqeni su apostoli Prohor (ap
s
l prohor), Nikanor
(ap
s
l nkanor), Kleopa (ap
s
l klewpa), Jakov (ap
s
l kwv), Onisifor (ap
s
l nisj-
for), Ananija (ap
s
l anana), Agavija (ap
s
l agava), Matija (ap
s
l mati), Tit
(ap
s
l tjt) i Filip (ap
s
l fjlpp). O wihovom prvobitnom poloaju na iko-
nostasu nije mogue zakquivati, jer stavovi figura pokazuju da nisu svi
prikazani u okretu ka srediwoj ikoni Hrista.
Sve figure ovog reda prikaza-
ne su do ispod pojasa i na plavoj
pozadini. Ikona Hrista ponavqa
reewe iz prestonog reda, pa je
predstavqen kao Svedriteq, sa
otvorenom kwigom u kojoj je je-
vaneoski tekst a esm /svt
mj-/ru hodi /pomn ne /imat /ho-
diti /votme no /imat /svt i/
votni (Jv. 8, 12; Mt. 11, 29). Sa
rukama u stavu molitvenog obra-
awa,
62
okrenuti su mu Bogoro-
dica i Sv. Jovan Pretea, prika-
zan sa krilima poput predstave
na prestonoj ikoni. Apostol Pe-
tar jedini od dvanaestorice nosi
otvoreni svitak, sa tekstom petr
/ap
s
l /jisuv /hr
s
to/v prema pre-
porukama erminija,
63
dok ostali
u rukama dre kwige. Samo kod
jevanelista one su otvorene na
poecima wihovih jevaneqa, pa
je tako u kwizi Mateje ispisano
kniga ro/dstva (Mt. 1, 1), dok je-
vanelista Marko dri tekst a-
alo /e
g
lja /jisa /hr
s
ta /sna /bj
IRENA ZARI *
234
62
Opirnije o molitvenom gestu vidi studiju: M. Tati-uri, Bogorodica Zastupnica u
Ariqu, Sveti Ahilije u Ariqu istorija, umetnost, Beograd 2002, 155157.
63
A. Vasiliev, Erminii tehnologi i ikonografi, 67.
Ikona Sv. jev. Jovana, apostolski red

/koe /est /pisan* /vo pr
o
*
c* (Mk. 1, 12). Jovanova kwiga zapoiwe navo-
dom v naal /b slovo /i slovo /b k bgu /i bg b /slovo sei /b isko-/ni kbgu
/vs tm /ba (Jv. 1, 13), dok Lukin tekst glasi ponee /bo mno/i na-
a/a i/niti /povst /w iv/stvova/nnh /v nas (Lk. 1, 1). Za razliku od
wih, apostoli iz grupe sedamdesetorice u rukama dre savijene svitke.
Praznini red sastoji se od ikona Hristovih i Bogorodiinih prazni-
ka, kao i itijnih scena i pojedinanih predstava svetiteqa, iji prvobit-
ni raspored takoe nije poznat. Ipak, moe se pretpostaviti da je sredite
reda zauzimala ikona Sveta Trojica (sta trca), s obzirom na uestalost ta-
kvog reewa i znaaj predstave
kao hramovne slave. Na ikoni je
ponovqeno kompoziciono ree-
we iz prestonog reda, ali u po-
jednostavqenoj varijanti. Tako su
uz predstavu novovekovne Svete
Trojice izostali detaqi sa an-
elima, u skladu sa poloajem
ove ikone na ikonostasu.
Od Bogorodiinih i Hri-
stovih praznika, u redu su se na-
le predstave Roewa Bogorodi-
ce, Vavedewa u hram, Blagovesti,
Roewa Hristovog, Sretewa, Kr-
tewa, Preobraewa, Ulaska u
Jerusalim, Vaskrsewa Hristovog,
Neverovawa Tominog, kao i Vaz-
nesewa Hristovog i Uspewa Bo-
gorodice. Za ikonografiju scena
uglavnom su koriena reewa
uobiajena u novovekovnoj prak-
si zografskog slikarstva.
64
Oslo-
nac je u preporukama erminija,
sa tradicionalnim ikonograf-
skim modelima u koje su uklo-
pqeni novi elementi i reewa
zapadnih koncepcija.
65
Tako je na
235
64
O modelima zografskog ikonopisa 19. veka: N. Makuljevi, The Zograph" Model of Orto-
dox Painting, 385405; isti, Ikonopis Vrawske eparhije 18201940, Ikonopis Vrawske eparhije,
2425.
65
Up. erminiju Dia zografa, objavqenu u: A. Vasiliev, Erminii tehnologi i ikonogra-
fi, 31162. Podrobno o ikonografiji Velikih praznika u pravoslavnoj baroknoj umetnosti:
M. Timotijevi, Ikonografija Velikih praznika u srpskoj baroknoj umetnosti, Zbornik za likov-
ne umetnosti Matice srpske 25, Novi Sad 1989, 95132.
Ikona Vavedewa Bogorodice u hram,
praznini red

ikoni Roewe Bogorodice (rtvo prestji bc) predstavqena Sv. Ana na krevetu
sa baldahinom. Sa desne strane dve devojke joj prinose darove, a trea se
upravo pojavquje iza crvenog zastora. U dowem delu kompozicije smetena je
kolevka sa novoroenom Marijom, kao i krag sa vodom pored posude za kupa-
we. Sceni Roewa Bogorodice pridruena je u drugom planu predstava Sv.
Joakima u trenutku blagovesti, sa podignutim rukama u pravcu otvorenog ne-
ba iz kojeg proistiu zraci boanske svetlosti.
66
Ikona Vavedewe Bogorodice u hram (vovedene v hra
m
prest bc) izvedena
je prema reewu u kojem dogaaj nije narativno interpretiran, nego su akte-
ri prikazani u svrenom inu, svi frontalno okrenuti gledaocu.
67
U sredi-
tu kompozicije nalazi se prvosvetenik Zaharije sa malom Marijom, dok
su Joakim i Ana prikazani sa obe strane. Ana dri upaqenu sveu, kao i de-
vojke predstavqene u pozadini. U drugom planu je arhitektura hrama crvene
boje, sa kandilima okaenim ispod arkade.
Predstava Blagovesti (blgovene bc) veinom je komponovana kao re-
ewe sa carskih dveri, sa dodatkom figure Boga Oca u vrhu scene, kao i
oblakom pod arhangelovim nogama. Na stolu ispred Bogorodice je kwiga sa
tekstom veliit da mo gda ivora (Lk. 1, 4647).
U sceni Roewa Hristovog (r
s
tvo hr
s
tovo) dogaaj se odvija ispred pei-
ne gde su prikazani Bogorodica i Josif u kleeem poloaju. Bogorodica
dri povijenog Hrista nad jaslama, dok ih obasjava zvezda prikazana u snopu
zrakova, a u pozadini se naziru vo i kow u peini. Predstava sadri i
ostale narativne detaqe koje propisuju slikarski prirunici. Tako je u dru-
gom planu prikazan pastir sa stadom ovaca, kao i dolazak tri mudraca. U
gorwem delu su aneli na nebu, sa svitkom iji tekst (Lk. 2, 14) takoe pre-
poruuju erminije: slava vnh bgu i na emli mra v elovceh.
68
Ikonografsko reewe Sretewa (sretene gdn), oslawa se na sredwove-
kovne uzore, u saetom obliku, sa glavnim akterima u uobiajenom raspore-
du. U prvom planu nalazi se Sv. Simeon Bogoprimac, okrenut ka Bogorodici
koja mu prua malog Hrista. Pored Bogorodice je Sv. Josif, koji dri kavez
sa dve golubice, dok je iznad wega pomerena u drugi plan proroica Ana sa
svitkom sei otroa sotvo* nbo i emli iji tekst propisuje erminija.
69
U dnu
ikone je naknadni i neveto ispisan priloniki zapis si kon priloi
stefan palyk c*eta traiko.
IRENA ZARI *
236
66
Za primer ukquivawa Blagovesti Sv. Joakimu i Ani u predstavu Roewa Bogorodice u
poznovizantijskom periodu: M. Tati-uri, Ikona Roewa Bogorodice iz iatovca, Mana-
stir iatovac, Beograd 1989, 197204. O vezi Bogorodiinog roewa sa idejom wenog bezgre-
nog zaea: M. Timotijevi, nav. delo, 120122.
67
Ikonografsko reewe predstave Dimitrije Hristov preuzima sa grafikog lista Ma-
nastir Hilandar, bakroreznog rada Zaharije Orfelina iz 1779, koji je nasledio od svog oca: E.
Genova, Modeli i ptia za modernizirane na crkovnata ivopis v blgarskite zemi ot vtora-
ta polovina na H i HH vek, Istoriesko bdee 2, Sofi 2001, 71.
68
A. Vasiliev, Erminii tehnologi i ikonografi, 98.
69
Na ikoni je do detaqa ponovqen opis scene iznet u erminiji Dia zografa: isto, 99.
Ikona Krtewe (bgovlene hr

s
tovo) reinterpretira tradicionalne ikono-
grafske obrasce, pa je tako u sreditu kompozicije Hristos koji stoji u re-
ci Jordan, dok se na wega sputa golub Sv. Duha. Sa leve obale krtava ga
desnicom Sv. Jovan Pretea, a na suprotnoj strani stoji hor anela, sa tka-
ninama koje im prekrivaju ruke. U vrhu ikone prikazan je Bog Otac na obla-
cima, element koji je pod uticajem zapadnoevropskih koncepcija zamenio
tradicionalnu predstavu Boije ruke.
70
Predstava Preobraewa (prewbraene hr
s
tovo) takoe ponavqa starija sli-
karska reewa. Hristos je u sreditu gorweg dela ikone, a pored wega su
proroci Mojsije i Ilija. Figure su prikazane na zlatnoj pozadini, odvoje-
noj od ostalog pejzaa oblacima, to predstavqa reewe koje se ponavqa i
na drugim ikonama kada je potrebno simbolino istai nebesku sferu.
71
U
dowem delu su trojica apostola, prikazani u dramatinim poloajima na-
sleenim iz sredwovekovne likovne prakse.
72
Kompozicija Ulazak u Jerusalim (cvetonose) uglavnom je izvedena prema
tradicionalnim modelima koji ilustruju ovu jevaneosku priu. Sredite
predstave zauzima Hristos koji jae magarca, u pratwi apostola prikazanih
sa leve strane. Na kapijama grada doekuju ga narod i deca rasprostirui ha-
qine. Hristos blagosiqa, dok je predstava svitka u drugoj ruci izostavqe-
na.
73
Na ikoni se uoava i jedan specifian detaq. Naime, drvo sa deakom
u krowi upadqivo je prikazano u vertikalnoj osi kompozicije, neposredno
iznad Hristove glave, to je donekle neuobiajeno u odnosu na ee pred-
stavqawe ove scene sa strane Hrista.
74
Takoe, samo na ovoj ikoni prazni-
nog reda nalaze se imena prilonika koje je slikar lino zabeleio: laar
ierei mari previtera stano /pena dino veliko dimitri karafila.
Vaskrsewe Hristovo (voskrsene hr
s
tovo) sadri predstavu Hrista koji se
trijumfalno uzdie nad otvorenim grobom. Wegovu slavu naglaava zlatno
nebo oivieno oblacima, dok su pored groba straari koji u udu i sa stra-
hom posmatraju vaskrslog Hrista. Ovakvo reewe zapadnoevropskih koncep-
cija, koje istie trijumf Hristov nad smru, iroko je prihvaeno u umet-
nosti 19. veka na junobalkanskom podruju.
75
Predstava Neverovawa Tominog (nedl omina) prikazana je prema tra-
dicionalnim obrascima, pa je tako u sredini scene Hristos koji pokazuje
probodeno rebro. Kraj wega apostol Toma prua ruku ka rani, dok u drugoj
dri svitak sa tekstom gd moi i bg moi (Jv. 20, 28). Okolo su prikazani i
237
70
M. Timotijevi, Ikonografija Velikih praznika u srpskoj baroknoj umetnosti, 104.
71
O simbolizmu svetlosti i oblaka na baroknim predstavama Preobraewa, umesto tra-
dicionalne Hristove mandorle: isto, 107109.
72
Za poloaje apostola u sceni Preobraewa: G. Babi, Kraqeva crkva u Studenici, Beo-
grad 1987, 150.
73
O takvoj predstavi Ulaska u Jerusalim u baroknom slikarstvu: M. Timotijevi, nav. de-
lo, 109111.
74
Uopteno o ikonografiji Ulaska u Jerusalim: G. Schiller, The Iconography of Christian
Art, 2, London 1972, 1823.
75
O ikonografiji scene videti: M. Timotijevi, nav. delo, 111113.

drugi apostoli, a pozadinu za-
uzima graevina sa naglaenim
drvenim vratima, kako i prepo-
ruuje erminija.
76
Uz dowu ivi-
cu ikone naknadno je dodat pri-
loniki zapis, izveden neve-
tim rukopisom: stoiko *reit*en-
da**a previtera andon o*o an-
gel osif mile sto**.
Vaznesewe Hristovo (vo
nesene
hr
s
tovo) predstavqeno je prema za-
padnoevropskim formulacijama
ovog dogaaja.
77
Hristos u slavi
sedi na oblacima, okruen an-
elima koji duvaju u trube i po-
kazuju na wega. Ispod wega su
apostoli koji pogledima prate
prizor. Bogorodica je pridrue-
na grupi apostola sa leve stra-
ne, dok je srediwe mesto pri-
palo apostolu Petru.
Posledwa u nizu ovih praz-
nika je ikona Uspewe Bogorodice
(spene presti bc), izvedena sa
osloncem na vizantijsku likov-
nu tradiciju, ali u redukovanoj varijanti.
78
U sreditu scene je Bogorodica
na odru, okruena apostolima i sa dva jerarha koji dre otvorene kwige.
Apostol Petar nosi kadionicu, dok su ispred odra dva svewaka. U gorwem
delu ikone je Hristos na oblacima koji nosi Bogorodiinu duu.
U sklopu prazninog reda nale su se i dve itijne scene, Uspewe pro-
roka Ilije i Usekovawe Sv. Jovana Pretee. Prema preporukama erminije, Us-
pewe proroka Ilije (vo
nesene stagw pr
o
rka il) predstavqeno je u gorwem delu
ikone, dok dowi zauzima pejza sa Jelisejem koji doekuje prorokov ogrta,
kao i scena proroka Ilije u peini.
79
Ova dva momenta iz Ilijinog itija
esto se prikazuju zajedno, mada je detaq gavrana koji proroku donose hranu
na izvorskoj ikoni izostavqen, verovatno usled redukovawa ikonografije za-
rad postizawa kompozicionog jedinstva. Usekovawe Sv. Jovana Pretee (sk-
IRENA ZARI *
238
76
Erminija Dia zografa preporuuje slikawe zatvorenih vrata u sceni kao oznaku straha
apostola od jevrejskog naroda: A. Vasiliev, Erminii tehnologi i ikonografi, 109.
77
M. Timotijevi, Ikonografija Velikih praznika u srpskoj baroknoj umetnosti, 114116.
78
Up.: A. Vasiliev, nav. delo, 95.
79
Ikona je publikovana u: I. Zari, Ikona Vaznesewa proroka Ilije, crkva Svete Trojice
Izvor, Ikonopis Vrawske eparhije, 192193.
Ikona Ulazak u Jerusalim, praznini red
novene /stagw jwanna /pretea) predstavqeno je u uobiajenoj varijanti, sa akte-

rima u prvom planu ispred arhitekture tamnice u pozadini. Sa tewom ka
realizmu prikazano je obezglavqeno telo iz kojeg lipti krv, u momentu kada
Saloma preuzima od xelata svetiteqevu glavu.
U prazninom redu nalaze se i ikone sa dvojno predstavqanim svetite-
qima. Sv. Konstantin i Jelena (cr kostandin crca elena), u bogatim carskim
odedama, prikazani su sa asnim krstom koji dre izmeu sebe. Takoe,
apostolski prvaci Sv. Petar i Pavle (ap
s
l petar ap
s
l pal) nose izmeu
sebe model hrama, obeleje wihove predvodnike uloge u osnivawu hrian-
ske crkve. U paru su predstavqeni i Sv. Julita sa malenim sinom Kirikom
(sta juljtta sti kirk), kako ih obasjava boanska svetlost iz otvorenog
neba kao nagrada za wihovo stradalnitvo.
Osim dvojnih, u ovom nizu su i ikone sa pojedinanim svetiteqskim
predstavama. Tako je Sv. arhiakon Stefan (sti arhdakon /stefan) prika-
zan kao stojea figura na amvonu, sa kadionicom i kwigom u rukama. Zatim,
tu je i Sv. Simeon Stolpnik (sti smewn stolpnik), uobiajeno predsta-
vqen na stubu, mestu wegovog podvinitva i simbolu stolpnikove istraj-
nosti.
80
Na obema ikonama svetiteqske figure obasjavaju zraci svetla iz
239
80
Ikona je publikovana u: I. Zari, Ikona svetog Simeona Stolpnika, crkva Svete Troji-
ce Izvor, Ikonopis Vrawske eparhije, 194195.
Ikona Sv. Petke, praznini red Ikona Sv. Haralampija, praznini red
otvorenog neba prikazanog u uglu. Na kraju, u formi dopojasnih figura na-

slikani su Sv. Petka (sta paraskeva), Sv. Haralampije (sti haralamp**), kao i
Sv. oci Atanasije (sti aanasa) i Vasilije Veliki (sti vasjlji). Zanimqivo
je da odreene slinosti postoje izmeu predstava Sv. Haralampija i Sv. Va-
silija Velikog, uprkos wihovim razliitim inovima i starosnoj dobi.
Ikonostas zavrava veliki krst sa prateim ikonama, vizuelni i idej-
ni fokus celokupnog slikanog repertoara. Krst je oslikan Raspeem koje do-
puwuju prikazi sunca i meseca, kosmolokih simbola Hristove pobede nad
smru.
81
U podnoju se nalazi Adamova lobawa, obeleje Golgote na kojoj je
Hristos (js hs) krvqu sprao praroditeqski greh, dok su u uglovima krakova
krsta predstavqeni simboli jevanelista (lk, mt, jw, mrk), znak trijumfal-
ne objave rei Boije na etiri strane sveta.
82
Krst flankiraju predstave
Bogorodice i Sv. Jovana Bogoslova, najvanijih svedoka Hristovog stradawa
kojima se redovno zaokruuje program scene Raspea. Sva tri elementa pra-
ena su prilonikim zapisima. U dnu krsta ispisano je selo dragoiinci ge-
orgi ierei dima ifko pavle sop mil previtera lyben nedel mia. Na ikoni Bo-
gorodice nalaze se imena ston ilinka one ristena, a ispod Sv. Jovana spase
ora trena milka momilo.
83
Dimitrije Hristov je za crkvu u Izvoru izveo
veoma bogat slikani program ikonostasa. Po svo-
jim likovnim obelejima, izvorske ikone ne iz-
laze iz kruga wegovih poznatih dela.
84
Pored ka-
rakteristinog naina modelovawa inkarnata, u
kojem se naznaava plastinost tonskim odnosima
tamnozelene i okera, Hristov rukopis obelea-
vaju prepoznatqivi likovi svetiteqa sa badema-
stim oima, tankom linijom nosa i malim puni-
jim ustima, kao i nain kojim istie starosno
doba putem naboranog ela u predelu obrva. Na
ikonama prestonog reda slikar se zadrao u for-
mama kojima dominira tradicionalnost, reewi-
ma koja su isticala znaaj i hijeratinost prika-
zanih likova. Meutim, u novovekovnom maniru
IRENA ZARI *
240
81
Personifikacije dana i noi su tradicionalno ikonografsko reewe. ire o tome:
S. uri, The Representations of Sun and Moon at Deani, Deani i vizantijska umetnost sredi-
nom H veka, Beograd 1989, 339345.
82
Za predstave simbola jevanelista: Nausica Panselinou, Evangelist Symbols in Monumental
Byzantine Art. Form and Content, Deltion thj Hristianikhj Arxaiologikhj Etaireiaj, t. IZ, Atina
19931994, 86.
83
Natpise ikona Bogorodice i Sv. Jovana Bogoslova nije bilo mogue raitati.
84
O stilskim paralelama izvorskih ikona sa drugim radovima Dimitrija Hristova: A.
Kuymdiev, Novootkriti tvorbi na samokovski zografi v erkvata Sveta Troica" v s. Izvor
(Bosilegradsko), 56.
Celivajua ikona
Sv. Georgija

izostavqa zlatnu pozadinu zamewujui je plavetnilom neba sa oblacima, dok
dekorisawem odede svetiteqa, najvie akcentovawem nabora zlatnim od-
blescima, upotpuwuje sliku o svetosti prikazanih likova.
85
I na ostalim
ikonama ponavqa isti postupak glorifikovawa svetiteqa kroz sjaj odede,
prikaz neba ili pejzaa u pozadini, kao i otvorenog neba iz kojeg sijaju zra-
ci svetla kao odraz boanske milosti. Umee Dimitrija Hristova posebno
se istaklo u apostolskom nizu. Sastavqen od 22 figure apostola, u redu je
ostvaren iv ritam kompozicije varirawem poloaja barokizirano ustala-
salih himationa, kao i irokim spektrom boja koje se usaglaeno primewuju
za gorwe i dowe haqine. Oigledna je paqiva obrada niza koji inae svo-
jom formom preti da odvede u shematizam.
Poetika Dimitrija Hristova kree se u okvirima najboqih ostvarewa
zografskog slikarstva. Odreen obrazovawem u radionici oca, zaetnika sa-
mokovskog ikonopisa koji se izgradio u svetogorskim krugovima,
86
Hristov je
nastavio i usavrio slikarstvo u kojem se skladno stapaju tradicija i novi
uplivi sa zapada. Wegov rad se s vremenom unekoliko stilski mewao, line-
arnost i plastinost su varirane, paleta se rasvetqavala, ali se uvek zadr-
avao u okviru zbirke ikonografskih predloaka nasleene od oca, koju je
samo dopuwavao i osavremewivao.
87
Predstavnici dve naredne generacije sa-
mokovskih slikara, takoe su ostavili traga na ikonostasu crkve Izvora.
Nikola Valov i Zaharije pop Radojkov nastavqali su ove istovetne slikar-
ske modele i svojim opusom utvrivali zografski ikonopis, struju koja je
dugo dominirala na podruju junog Balkana. Znaaj uloge ovih slikara zo-
grafskog opredeqewa bio je odreen pre svega potrebama sredine, odnosno
kulturnim okruewem u kojem je pravoslavno stanovnitvo pod inovernom
vlau jaalo svoj poloaj pozivawem na tradiciju.
88
Repertoar ikonostasa crkve Sv. Trojice u Izvoru ukazuje na bogatstvo i
sloenost programskog reewa kakav je i zahtevala monumentalna konstruk-
cija pregrade. Do blieg definisawa idejne strukture programa moe se do-
i wegovom podrobnijom analizom. Predstave na ikonama hijerarhijski su
241
85
O slikawu riza pozlaenih" u funkciji savremenog argumenta veliajnosti svetiteqa:
N. Makuqevi, Liturgija, simbolika i prilonitvo, Ikonostas Saborne crkve svete Trojice u
Vrawu (u tampi).
86
O delatnosti wegovog oca Hrista Dimitrova: E. Popova, Zograft Hristo Dimitrov
ot Samokov, Sofi 2001.
87
Podrobnije o stilskim i ikonografskim odlikama Dimitrija Hristova: M. Stokova,
Ikoni ot crkvata Vvedenie Bogorodino" v Blagoevgrad, Problemi na izkustvoto 3, Sofi
1999, 3240; E. Popova, Ikonite na Dimitar Hristov vo Makedonija, 215224; E. Genova,
Crkvata pri groba na sv. oan Rilski. Stenopisi i zografi, Godinik na SU Sv. Kliment
Ohridski", CSVP Ivan Duev", t. 91 (10), Sofi 2001, 133146; V. Popovska-Korobar, Be-
leki za neizvestni ikoni ot zografite Hristo Dimitrov i Dimitr Hristov v Makedoni,
4450; E. Genova, Modeli i ptia za modernizirane na crkovnata ivopis v blgarskite zemi
ot vtorata polovina na H i HH vek, 5658, 6572.
88
N. Makuljevi, The zograph" model of Ortodox painting in Southeast Europe 18301870,
385405.
rasporeene i iitavaju se horizontalnim sistemom, od najvanijih u pre-
stonom redu do gorwih u apostolskom i prazninom. Vertikalnu strukturu
ini linija koja polazi od Blagovesti na carskim dverima, a zavrava se
Raspeem na vrhu ikonostasa, ime je zaokruena i istaknuta povest o isku-
piteqskom stradawu ovaploenog Hrista. Prestoni red sadri jasno pro-
gramsko odreewe. Sredite ini idejna celina izvedena iz Deizisa ije je
mesto utvreno na ikonostasima, kao i mesto ikone hramovne slave.
89
Ovom
jezgru pridruena je predstava Sv. Nikole, svetiteqa ija je popularnost
neosporna u celom hrianskom svetu, a posebno meu stanovnitvom ovog
podruja. Kao wegov pandan odabran je Sv. Jovan Rilski, pustinoiteq iji
kult ima lokalni znaaj, snano iren iz manastira Rila na celu oblast.
90
Time je saiwen zanimqiv koncept prestonog reda sa popularnim svetite-
qem arhijerejskog ina i uzornim monakim likom Jovana Rilskog. Red za-
vravaju Sveti Georgije i Dimitrije, prema ustaqenom principu pojavqiva-
wa u paru koji funkcionie idejno, ali i vizuelno s obzirom na slinost
ikonografskih obrazaca. Ovi sveti ratnici, iji je kult razvijen u celom
pravoslavnom svetu, imali su specifino znaewe za stanovnitvo pod
turskom vlau. Odreena donekle istorijskim okolnostima, istaknuta vera
u zatitniku mo svetiteqa podstaknuta je wihovim znaajem kao potvre-
nih pomonika pravoslavnih vernika. Takoe, wihovom estom prikazivawu
u slikanim programima doprinosi duboka ukorewenost ovih praznika u na-
rodnoj tradiciji, gde su Sv. Georgije i Dimitrije posebno obeleavani u
kontekstu ciklusa godiwih doba.
91
Apostolski red izveden je kao deo scene Deizisnog ina, formi koja na
ikonostasima ini standardni deo programske sheme.
92
Osim Deizisa, esta
varijanta u prikazivawu apostola je i kompozicija Hristovog sabora.
93
Na
ikonostasima 18. i 19. veka mesto apostolskog niza nije strogo odreeno, pa
IRENA ZARI *
242
89
Ponekad moe doi do zamene mesta ikona, u slubi isticawa odreene ideje. Primer
prua ikonostas glavne crkve Rilskog manastira, gde se u prestonom redu ikona Sv. Jovana
Rilskog nalazi na mestu predvienom za Sv. Jovana Preteu: L. Prakov, E. Bakalova, S.
Bodiev, Manastirite v Blgari, Sofi 1992, sl. na str. 228229.
90
O kultu Sv. Jovana Rilskog: L. Pavlovi, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smede-
revo 1965, 2025.
91
L. Botuarov, Kalendarnoto delene na godinata i sveti Georgi i sveti Dimitr kato
narodni svetci. Km ikonografita na svetcite kato konnici, Problemi na izkustvoto 4, So-
fi 2000, 4145.
92
U programu ikonostasa Deizisni in pojavquje se jo tokom sredweg veka i ini redo-
van deo oltarske pregrade u postvizantijskim vremenima: primer s kraja 16. v. predstavqa Dei-
zisni in iz manastira Deani: M. akota, Deanska riznica, Beograd 1984, 115 i sl. 27. Iz 17.
v. sauvano je vie primera, kao u manastirima Pustiwa, Crna Reka, itomisli, itd.: S. Pe-
ji, Manastir Pustiwa, Beograd 2002, 53, 148149; R. Stani, Ikonostas manastira Crne Reke,
Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 14, Novi Sad 1978, 239243. Za Deizisni in na
ikonostasima 18. i 19. veka: I. Gergova, Ikonografskata programa na ikonostasa v blgarskite
zemi, 1415.
93
Opirnije o tome: M. Timotijevi, Crkva Svetog Georgija u Temivaru, 114115; N.
Makuqevi, Liturgija, simbolika i prilonitvo, Ikonostas Saborne crkve svete Trojice u
Vrawu (u tampi).
se moe nai u drugom ili treem redu ikona, ili rasporeen u srediwem
delu oba gorwa reda.
94
Ukoliko se prikazuje uobiajeni program sa dvanaest
apostola, red se dopuwava drugim praznicima i svetiteqima, dok varijanta
sa apostolima iz grupe sedamdesetorice, kakvu vidimo u Izvoru, takoe nije
neobina.
95
Slinu verziju je slikar Dimitrije Hristov izveo i u crkvi u
Plevenu, za iji ikonostas radi 25 apostolskih ikona.
96
Ovakvim proire-
wima standardnog niza od 12 apostola ideja Deizisnog ina je izrazito na-
glaena, tanije wen eshatoloki sloj kao i misao o zastupnitvu svetite-
qa pred Hristom kako za spas celokupnog oveanstva tako i u okviru pri-
vatne molitve vernika. U razvijenom obliku Deizis je osobito idejno odgo-
varao ikonostasima paraklisa, ali i parohijskim crkvama kakav primer po-
stoji u Izvoru. Niz od veeg broja apostola mogao je, takoe, da bude u slu-
bi isticawa ideje o apostolnosti crkve i wenom apostolskom kontinui-
tetu.
97
Standardni deo programa prazninog reda ine Hristovi i Bogorodi-
ini praznici, kojima se uva uspomena na hriansku istoriju i ikonomi-
ju spasewa. Ostatak reda ispuwen je predstavama svetiteqa ija je popular-
nost u pravoslavnom svetu opteg karaktera i po sebi dovoqna da se nau na
ikonostasu. Moe se, meutim, zapaziti da je na odabir uticalo i osobeno
znaewe koje su imali meu lokalnim stanovnitvom. Tako je Sv. Haralam-
pije, uveni zatitnik od kuge i bolesti uopte,
98
imao snaan kult na
ovom podruju i bio esta slava domainstava.
99
Takoe sa zatitnikim i
isceqiteqskim moima, prisutan je bio i kult Sv. Julite sa Kirikom,
100
dok
je Sv. Petka uvek isticana kao jedna od najpotovanijih zatitnica, iju je
popularnost utvrdilo uvawe wenih motiju u Trnovu, a potom i prenoe-
243
94
I. Gergova, nav. delo, 1415. Primer da apostolski red moe biti razdvojen i raspo-
reen u sredini dva gorwa reda daje ikonostas crkve Trojanskog manastira: L. Prakov, E. Ba-
kalova, S. Bodiev, nav. delo, sl. na str. 100.
95
Apostoli iz grupe sedamdeset esto su prisutni u programima ikonostasa 18. i 19. ve-
ka. Zanimqiv je primer rad Hrista Dimitrova iz paraklisa Preobraewa Gospodweg Hreqine
kule u Rilskom manastiru, gde ceo repertoar gorwih redova ikonostasa ini 12 ikona apostola
odabranih iz ove grupe: E. Popova, Zograft Hristo Dimitrov ot Samokov, 132134.
96
A. Vasiliev, Blgarski vzrodenski mastori, 324.
97
98
Sveti Haralampije se esto predstavqa sa personifikacijom kuge koju je pokorio. O
itiju i predstavqawu Sv. Haralampija: T. Gouma-Peterson, An 18th Century Deesis Icon And Its
Cultural Context, 339340; uporedi: Iwanna Mpiua, Sxolia se eikona toy agioy Xaralampoys, er-
go Kwnstantinoy Adrianoypolith (1739), Deltion thj Xristianikhj Arxaiologikhj Etaireiaj, t.
KD, Atina 2003, 333346.
99
. Zahariev, Kystendilsko Krae, 134.
100
Za kult i ikonografiju Sv. Julite i Kirika: Andromaxh Katselkh, Eikona twn agiwn
Ioylittas kai Khrykoy sto Byzantino Moyseio eikonogracikes parathrhseis, Deltion thj Xristi-
anikhj Arxaiologikhj Etaireiaj, t. KB, Atina 2001, 181190. O prisutnosti kulta Sv. Julite i
Kirika na ovom podruju, kao i Sv. Haralampija, dodatno svedoi iwenica da su taksidioti iz
Rilskog manastira u svojim misionarskim obilascima stanovnitva nosili kutije sa estica-
ma motiju ovih svetiteqa: E. Genova, Kultt km moite i moehranitelnicite v Rilski ma-
nastir, Problemi na izkustvoto 4, Sofi 2000, 34, 35, 37.
we u Beograd.
101
Osim ovih svetiteqa, praznici Sv. Simeona Stolpnika i
Sv. Atanasija sveano su obeleavani u narodu i to u kontekstu shvatawa ci-
klusa godiwih doba, pa je tako dan Sv. Atanasija oznaavao sredinu zime,
dok se pomen Sv. Simeona proslavqao kao poetak godine i sejakih rado-
va.
102
U narodnoj tradiciji istaknuto mesto imao je i prorok Ilija sa
epitetom Gromovnik, potovao se kao onaj koji izaziva i kontrolie vre-
menske nepogode. esto je istican u slikanim programima, a wegov kult ne-
govao je urijski esnaf, iji je bio zatitnik.
103
Iz svega navedenog moe se zakquiti da je program ikonostasa zasno-
van na sloenom konceptu koji ukquuje verske osobenosti lokalne sredine.
Repertoar je osmiqen kao sistematsko i skladno uklapawe predstava odre-
enih tradicijom u slikawu ikonostasa, kao i liturgijskim potrebama, sa
onima koje su imale istaknut znaaj i potovawe u lokalnoj verskoj zajedni-
ci. To je primer prakse primewivane u formirawu repertoara velikih iko-
nostasa 18. i 19. veka. Za razvoj monumentalnih pregrada karakteristino je
stvarawe osobenih programskih shema.
104
iroki redovi ikonostasa dopu-
tali su veu slobodu u osmiqavawu repertoara i raznolike varijante u
programskoj organizaciji, pogotovu gorwih redova. Variran je raspored i
odabir svetiteqskih predstava i prazninih scena koje su se nadograivale
na jezgro ikonostasa nasleeno iz ranijih perioda, dok je i karakter crkve,
parohijske ili manastirske, unekoliko uticao na program koji se prilagoa-
vao wenim potrebama.
105
Pritom, o slikanom repertoaru ikonostasa parohij-
skih crkava pre svega su odluivali zahtevi verske zajednice za ukquiva-
wem najpotovanijih praznika lokalne oblasti, po principu kakav je ostva-
ren u programu ikonostasa u Izvoru.
Uticaj stanovnitva na slikane programe najee je funkcionisao
kroz sistem prilonitva, to otkrivaju priloniki zapisi na ikonama
i zidnim slikama.
106
Vodeu ulogu imali su bogatiji slojevi, esnafi i ugled-
ni pojedinci, koji opredequju isticawe najpre svojih svetiteqa zatitnika,
te se ukoliko su praeni zapisima jasnije moe uoiti socijalna
struktura zajednice i wen kulturni model. Ikonostas u Izvoru, pak, nudi
zanimqivu sliku o verskoj praksi lokalne sredine. Na prvobitnim radovi-
IRENA ZARI *
244
101
Od tri Svete Petke koje slavi pravoslavna crkva, Trnovska je najpotovanija i esto
se u narodnom verovawu poistoveuje sa Petkom Rimskom pa se praznuje dva puta godiwe 26.
jula kao letwa" a 14. oktobra kao jesewa" Sv. Petka: L. Mirkovi, Heortologija, istorijski
razvitak i bogosluewe praznika pravoslavne istone crkve, Beograd 1961, 6973. Za kult Svete
Petke u okvirima vladarske ideologije: D. Popovi, Pod okriqem svetosti. Kult svetih vlada-
ra i relikvija u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 2006, 271293.
102
. Zahariev, nav. delo, 160161, 173.
103
N. Makuqevi, Liturgija, simbolika i prilonitvo, Ikonostas Saborne crkve svete
Trojice u Vrawu (u tampi)
104
Potrobnije o ovoj temi: I. Gergova, Ikonografskata programa na ikonostasa v blgar-
skite zemi, 317; N. Makuqevi, nav. delo (u tampi).
105
I. Gergova, nav. delo, 1415.
106
N. Makuqevi, nav. delo (u tampi).
ma pojavquju se sporadino samo naknadni zapisi iz kasnijih perioda, dok
su prilonici iz vremena oslikavawa ikonostasa ostali pasivni u vezi sa
svojim prezentovawem kroz zapise. Ovakvo stawe ne bi skretalo pawu da
nije dolo do znaajne promene pri kasnijem angaovawu oko crkve. Kada su
nakon dve decenije oslikani novi delovi ikonostasa, svuda su se nali du-
gaki priloniki zapisi. Tekstovima prilonika u tom periodu nisu obe-
leene samo pojedinane ikone na ikonostasu nego i ikone proskinitara,
prestoni krst asne trpeze, kao i slikarstvo zapadne fasade. Oigledno je
dolo do promene u samosvesti angaovane zajednice u odnosu na prvobitni
zatvoreniji pristup. Nakon samo kratke vremenske pauze, prilonici su
imali equ za javnim i aktivnim ispoqavawem svog uea i verskog iden-
titeta, to govori o promeni unutar funkcionisawa verske zajednice.
*
Ikonostas crkve u Izvoru, monumentalnih razmera i sloenog reperto-
ara, predstavqa celinu iji se znaaj sagledava u kontekstu sredine u kojoj
nastaje. Wegova analiza pokazuje da pripada tipu reprezentativnih ikono-
stasa razvijenog ikonografskog programa, odnosno osobenoj varijanti oltar-
skih pregrada koja se formirala tokom 19. veka na junobalkanskom podne-
bqu. Pod odreenim istorijskim okolnostima, uporedo sa pojavom monumen-
talnih crkava, tekao je proces uobliavawa ikonostasa, naznaen jo krajem
18. veka, ije su reprezentativne razmere i bogati repertoari postali nosi-
oci sloenih sadraja. Veliine ikonostasa opredelile su raznovrsnost
programske sheme, pri emu su se na osnovnu koncepciju ikonografskog re-
pertoara nadograivali sadraji koji su reflektovali religioznu praksu i
potrebe lokalne zajednice. Tako je svaki ikonostas postajao nosilac obele-
ja koja govore o osobenostima verske sredine i razvijenosti verske kulture
ovog prostora.
Na vizuelno oblikovawe ikonostasa tokom 19. veka znaajno je uticala i
poveana likovna produkcija u kojoj se kao dominantan isticao zografski
model ikonopisa. Obeleja ove slikarske struje pogodovala su situaciji u
kojoj se verska praksa odvijala, pa su tako slikari zografskog opredeqewa,
pojedinano ili u zajednicama, intenzivno radili kreui se na irokoj
teritoriji pod osmanskom vlau. Istaknutiji meu wima, kao to su autor
ikonostasa u Izvoru Dimitrije Hristov i drugi samokovski slikari, osta-
vili su znaajna dela na junom podruju danawe Srbije i svedoe o pri-
mewenim slikarskim modelima tokom novog veka u verskoj kulturi junih
oblasti.
Uvidom u proces realizacije ikonostasa stie se slika o kompleksnom
nizu odnosa unutar verske zajednice koja je zajednikim naporom podigla cr-
kvu i opremila je svojim prilozima. U izmewenim drutvenim okolnostima,
tokom prve polovine 19. veka, lokalne zajednice predvoene bogatijim sloje-
vima uticale su na intezivnu gradwu i obnovu crkava, kao i na obimnu pro-
245
dukciju crkvene umetnosti. ivot lokalnih sredina koncentrisao se oko
hramova, ije je podizawe i opremawe predstavqalo odraz tewi, ne samo
verskog, nego i drutveno-politikog znaewa. Ovakav socijalni model obra-
zovan u urbanim sredinama funkcionisao je i u ruralnim oblastima, iji
primer nalazimo u Izvoru.
Irena Zari
THE ICONOSTASIS OF THE CHURCH OF HOLY TRINITY IN IZVOR
NEAR BOSILEGRAD
Summary
A place called Izvor is situated in the far southeast of Serbia near Bosilegrad. In the pe-
riod of the Osman rule in this region the Church of Holy Trinity in Izvor was built in 1834 as
a temple of crucial importance for this region. The architectural concept of the temple belongs
to the pseudobasilica type, an idea which dominated church architecture of this region in the
19
th
century. The iconostasis in the church has monumental proportions and a complex reper-
toire. It was built in 1835, when most of it was painted as well. The iconographic repertoire
was almost completely undertaken by Dimitrije Hristov from Samokov. In 1854 his work was
completed by a zograph from Samokov called Nikola Valov and later by Zaharije pop Radoj-
kov, who painted the kissing icons" in the following decade.
The images on the iconostasis in Izvor are hierarchically ordered and are read horizon-
tally, starting from the most important ones in the bottom tier and going to the upper ones in
the Apostle and Feasts tier. The vertical structure comprises a line which starts from the An-
nunciation at the Royal Doors and ends on the Crucifix on the top of the iconostasis, which
completes and stresses the story of the redeeming suffering of incarnate Christ. The centre of
the bottom tier is a conceptual whole derived from the Deisus whose place is determined on
the iconostases, as well as the icon of the Patron Saint of the church. This core is joined by
the image of St. Nicholas whose popularity is undisputed among the population of this area.
His companion was chosen to be St. John of Rila, a hermit whose cult is of local significance.
The tier ends with the icons of holy warriors George and Demetrius, who were of special im-
portance for the population under the Turkish rule. The Apostle row of the iconostasis is de-
rived as part of the scene of the act of Deisus, a form which is a standard part of the program
scheme on the alter screen. This iconostasis has a version with the apostles from the group of
Seventy, which stresses the eschatological idea of the deisus even more. The program of the
iconostasis ends with the Feasts row, composed of Christ's and Mother of God's holidays
which preserve the memory of the Christian history and the dispensation of salvation, as well
as with a range of different images of saints chosen according to a personal meaning they had
among the local population.
The iconostasis in Izvor is a whole whose importance can be seen in the context of the
environment in which it was created. The analysis shows that it belongs to the type of repre-
sentative iconostases of the developed iconographic program, i.e. to a special version of altar
screens which were formed in the 19
th
century in the region of south Balkans. Under certain
historic circumstances, parallel to the surge of monumental churches, the process of shaping
IRENA ZARI *
246
iconostases took place. It was announced even at the end of the 18
th
century when the repre-
sentative proportions of iconostases and their rich repertoires became the bearers of complex
images. The size of iconostases affected the diversity of the program scheme, where the basic
concept of the iconographic repertoire was the foundation for the images which reflected the
religious practice and needs of the local community. Therefore, each iconostasis speaks of the
particularities of the religious environment and the degree of development of the religious cul-
ture of this region. In addition, the insight into the process of iconostasis construction helps
create an idea of complex relationships in the religious community whose contributions and
hard work helped build the iconostasis in the church. Since social circumstances changed in
the first half of the 19
th
century, local communities influenced the intensive construction of
churches and a large production of church art. The life of local communities was focused
around temples whose construction and equipment were the reflection of desires of religious,
social and political significance.
The visual shaping of the iconostases during the 19
th
century was significantly influ-
enced by the increased visual arts production which was dominated by the zographic model of
iconostases. The characteristics of this trend were favorable for the situation in which reli-
gious practice took place. The most significant zographers, such as Dimitrije Hristov, the
author of the iconostasis, and other painters from Samokov, left many pieces behind in the
south of present-day Serbia which complete the understanding of painting models applied
during the new century in the religious culture of southern areas.
247
UDC 726(497.11)
BRANKO OLOVI
Arhitektura pravoslavne crkve
Blagovijesti Presvete Bogorodice
u Dubrovniku
SAETAK: Izgradwom Blagovetewske crkve unutar gradskih zidina
dubrovaki Srbi su nakon vijek i po napora sagradili dostojnu bogomoqu i
nacionalni znamen.
1
Sagledavano u prostornom smislu, znailo je to u go-
tovo dvovjekovnom vremenskom rasponu primicawe sa ruba u samo sredi-
te, dok je sam proces zbog savladavawa interkonfesionalnih i drutve-
nih prepreka tekao sa razumqivom postepenou. U isti mah transformi-
rali su se i elementi stila odreujui za svaku od tih bogomoqa i uz ras-
pravu o preferencijalnom modelu najnovije, u historicistikom stilu sa-
zidane crkve, bie to momenti kojima e se u naem radu posvetiti poseb-
na pawa.
KQUNE REI: koncept, stil, poloaj u urbanistikom rasteru
ISTORIJA IZGRADWE CRKVE KAO ZAJEDNICE I OBJEKTA
Pokuaji iz prvih decenija H vijeka da se u samom gradu za pravo-
slavne sagradi odgovarajue molitveno mjesto nisu naili na blagonaklon
249
1
Sagledavawu ovog pitawa najtemeqitije se pristupa u publikaciji ep. Nikodima Mila-
a, Pravoslavna crkva u Dubrovniku u H i HH vijeku, Sarajevo 1901. Meutim, i prije wega,
posebno zalagawem prote Georgija Nikolajevia, voene su qetopisake zabiqeke zasnovane na
izvornim dokumentima, cf. Georgije Nikolajevi, Srbsko obtestvo dubrovako, Srbsko-dalma-
tinski magazin 1839, 121133. Prenijeto u: Georgije (ore) Nikolajevi, O Dubrovniku i Du-
brovanima, Beograd 2004, 7584, priredila Irena Arsi. Ukratko se na istorijat dubrovake
crkve s osloncem na ve poznate podatke osvrnuo i Boko Strika, Dalmatinski manastiri, Za-
greb 1930, 211, donosei ujedno i wenu fotografiju. I bivi dubrovaki prota Boidar Mi-
trovi, Pravoslavna crkva u Dubrovniku, Novi Istonik, br. 4, Sarajevo 1937, 108114, dao je
priloga poznavawu ove materije. Na kraju, bez obzira to su bez klasinog naunog aparata, pu-
nu vanost zadobijaju rukopisne, po svojoj prirodi qetopisne zabiqeke Jovice Perovia, koje
su se pokazale kao sasvim pouzdan izvor za prouavawe prolosti pravoslavne crkve u Dubrov-
niku, budui da su ravnopravno konsultirani podaci, kako oni iz Dubrovakog, tako i oni iz
arhiva crkvene optine. Osim toga, one su bile jedini oslonac lanku Rade Vukomanovia, Du-
brovaka crkvena optina, ALMANAH Srbi i pravoslavqe u Dubrovniku i Dalmaciji, Zagreb
1971; Irena Arsi, Srpska pravoslavna crkva u Dubrovniku do poetka HH veka, Beograd 2007.
stav sredine a niti samih vlasti.
2
Wima su se opirale svjetovne, ali i jed-
nako snano i crkvene strukture i to bez obzira to je wihov zagovornik
bio ugledna i uz to vrlo imuna osoba poput Save Vladislavia koji je svoju
namjeru mogao u cjelosti i sa vlastitim sredstvima uobliiti.
3
Poslije i-
tavog niza upornih traewa, ali u posve novim geopolitikim okolnostima,
kada se ruski utjecaj ve nazirao u mediteranskom priobaqu, krajem H
vijeka Srbi i ostali pravoslavni su odlukom komunalnih vlasti stekli pra-
vo, nedaleko od Ploa i nekadawe Vladislavieve kue, u crkvu preuredi-
ti jednu skromnu stambenu zgradu sa velikim vrtom.
4
Time, naravno, nisu ni
djelomino zadovoqene potrebe vjernih, a povean broj stanovnika nuno je
traio vei prostor za okupqawe, ali i za sahrawivawe, budui da je crkva
nuno morala imati i tu funkciju. Sve dotada, a ni onda ne bez ometawa,
samu sveteniku slubu u gradu obavqali su uglavnom monasi nekog od
obliwih hercegovakih manastira, Tvrdoa ili Dui.
5
Ta, u crkvu adapti-
rana obina stambena kua na predjelu zvanom Posat, koja je kasnije nosila
ime Sv. ora, bila je izvan gradskih zidina i uz to imala primarnu gro-
bqansku funkciju. Komunalno osvjetenu zajednicu kakva je jo od najrani-
jih vremena bila dubrovaka, ta iwenica je uistinu zabriwavala, pogotovu
BRANKO OLOVI *
250
2
Josip Bersa, Dubrovake slike i prilike 18001880, Hamburgakovec 2002, 91. Ovo je re-
print izdawe kwige izale u Zagrebu 1941. godine. Odluke Senata imale su formalno uporite
u statutima grada i Republike u kojima se naglaava zabrana postojawa bilo koje religije osim
katolike. tavie, samo su Jevreji uz katolike imali pravo na javno ispovjedawe vjere. Na po-
litiki osjetqivim novosteenim podrujima Primorja Konavlima (misli se na sredwi vijek
op. B. .) vrilo se pokatoliavawe pravoslavnog ivqa kako bi se osigurala stabilnost tog
podruja i sprijeila prisezawa iz zalea. cf. Zdenka Janekovi Rmer, Stranac u srednjovjekovnom
Dubrovniku: izmeu prihvaenosti i odbaenosti, Radovi Zavoda za hrvatsku povijest, vol. 26, Zagreb
1993, 37. Ni u novom vijeku odnosi prema pravoslavnima nisu se bitno izmjenili; zanimqiva
gledita s anticipacijom bojazni od Grka iznosi 1775. poslanik Rawina, cf. Vinko Foreti, Po-
vijest Dubrovnika do 1808, knj. II, Zagreb 1980, 265, 435.
3
Sava Vladislavi, do 1687, prije odlaska u Carigrad, stanovnik Dubrovnika, cf. Mi-
la, Pravoslavna crkva u Dubrovniku, 9, uprkos svom ugledu, niti imovnom stawu, pa ak ni sta-
tusu koji je uivao na ruskom dvoru kod Petra Velikog, nije uspio kod gradskih vlasti izdej-
stvovati izgradwu crkve, a napose groba u kojem bi sahranio svoje bliwe. Senat je lavirao ko-
liko je mogao da bi osujetio izgradwu crkve, ali je uglednom Srbinu doputao da podigne zna-
men iznad majinog posqedweg poivalita i uredi grobnicu. Ta iwenica je u jednom trenut-
ku izazvala svojevrsnu diplomatsku napetost izmeu Dubrovnika i Petrograda, cf. J. Bersa, op.
cit., 91.
4
Mila, op. cit., 3435. Sama kua bila je posjed Savinih nasqednika, tada ve stanov-
nika Trsta. S wima su o kupoprodaji pregovarali zastupnici pravoslavne crkvene optine i,
za iznos od 700 dukata, 7. aprila 1790. stekli pravo na tu kuu. Senat dubrovaki ozvaniava taj
akt, ali zadrava nekoliko restriktivnih mjera poput zabrane javnog sluewa liturgije i dru-
gih crkvenih obreda. U istom smislu zakquuje da crkva ne smije imati nikakvih vawskih obi-
qeja. Rigidnost vlasti ispoqena je i 1880. godine kada su strogo ukorile crkvenu optinu
zbog toga to je crkvu, po wihovom miqewu dosta pompezno i drzovito, tronisao mostarski
episkop Ananije, ibid, 36.
5
Jedno su vrijeme, gotovo dvadesetak godina, pastirsku nadlenost nad Dubrovnikom ima-
li i monasi dalmatinskih manastira, Mila, op. cit., 36. Razlog tome lei u iwenici da je od
1806. dubrovaka crkvena optina sve do osnutka Bokokotorsko-dubrovake eparhije sa sjedi-
tem u Kotoru 1870. bila u sastavu Dalmatinske eparhije. Prvi stalni mirski svetenik kao
paroh u Dubrovniku bio je od 1833. Georgije Nikolajevi, cf. Rade Vukomanovi, Dubrovaka cr-
kvena optina, 98.
to uprkos uspjenoj diplomatskoj strategiji niti odnosi sa nedalekom, su-
sjednom Turskom nisu bili potpuno i za sva vremena rijeeni.
S druge strane, isti problem je muio i pravoslavne Srbe. Uveana eko-
nomska mo pojedinih dubrovakih graana, mahom tu stalno nastawenih her-
cegovakih trgovaca, a s wom i narasla svijest cijele zajednice traila je
jasne izraze i u pozicionirawu vlastitih javnih objekata. Izraz takvog preg-
nua bila je izgradwa crkve na Boninovu.
6
Rije je o onom predjelu grada ko-
ji se nalazi neposredno na zapadnoj strani izvan gradskih zidina, ve u po-
etku namjewen pokapawu pripadnika pravoslavne zajednice. Podignuta gra-
evina, jednostavnih oblika i linija, u oitom je nesrazmjeru sa stilski i-
stim i, kako se ini, relativno monumentalnim projektom. Zasada o pravim
razlozima za odstupawe od Crkvenoj optini predloenog plana moemo
samo da spekuliramo.
7
Koncept je jednako kao i u vawskom izgledu uproen
* ARHITEKTURA PRAVOSLAVNE CRKVE BLAGOVIJESTI PRESVETE BOGORODICE
251
6
Crkva Sv. Mihajla na Boninovu planski je zamiqena kao posve klasicistika grae-
vina. Arhitekta do danas sauvanog projekta iz 1828. bio je in. Lorenco Viteleski. cf. Katarina
Horvat Levaj, Od baroknog klasicizma do neoklasicizma, Stilsko-tipoloke transformacije stambene arhi-
tekture Dubrovnika izmeu, 17801900, Radovi Instituta povijesti umjetnosti 24, Zagreb 2000, crtei
na str. 66 i 67. 71, biq. 20.
7
Goran Vukovi, Preobrazba Dubrovnika poetkom 19. stoljea, Radovi Instituta povijesti umjet-
nosti 24, Zagreb 2000, 5051, smatra da je ova crkva trebalo da stane u red najveliajnih crkve-
i kada se radi o enterijeru. Ipak, analizom redukovanih arhitektonskih ele-
menata posebno u izgledu proeqa, ukrasa i detaqa moe se rei da na jedan
specifian nain ova graevina u znatnoj mjeri slijedi stilske postavke
karakteristine za vrijeme nastanka, umjetniku epohu klasicizma u naji-
rem smislu. To se bez ostatka moe rei za izgled i strukturu sastavnih di-
jelova samog ikonostasa, ali ne i za ikone koje, premda raene u likovno mo-
dernijem tihu, ipak ne prave onoliki iskorak koji ini sama konstrukcija
ikonostasa. Meu ostalima, vanu ulogu u opremawu ovog ansambla, donira-
wem pojedinanih ikona, imao je i vladika Petar Petrovi Wego.
8
Meutim, krajwi izraz u afirmaciji pravoslavne zajednice kojoj su
ipak Srbi brojem, ekonomskim znaajem i napose ambicijom davali poseban
peat, jeste izgradwa crkve u samom gradu. Tom pitawu vaqa posvetiti neto
veu pawu jer svaki detaq i posebno ishod te istorije postaje vaan kao
obrazac koji je, mada u nekim segmentima preuzet iz prolosti, postao uzor
modernosti u svakom smislu koji e i sam biti podloga za kasnija postupa-
wa, posebno karakteristina za Srbe i wihove hramove u velikim gradovima.
Danawa lokacija pravoslavne crkve u Dubrovniku posqedica je ne to-
liko stvarnog izbora koliko sluajem nametnutih okolnosti, jer je prvobit-
no za tu svrhu odreena sasvim druga pozicija. Inicijalnim trenutkom po-
dizawa hrama moe se smatrati poduzee kojim su, vjerovatno ne bez znawa
ostalih optinara, braa Niko i Boo Bokovi
9
otkupili kuu Guetia,
nekadawi stari teatar.
10
Crkveno tutorstvo je, nedugo zatim, tu kuu po is-
toj cijeni otkupilo od Bokovia. Meutim, gradske vlasti su iskazale ja-
san otpor prema tom odabiru jer, zbog disproporcije plana i za gradwu ras-
poloivog prostora, nije zadovoqavao urbanistike kriterije, a to se u
sredini zagovornika izgradwe shvatalo kao namjerno postavqena prepreka
zbog koje se dugo kasnilo sa poetkom radova.
11
ak i pored toga to su se
BRANKO OLOVI *
252
nih objekata u Dubrovniku izgraenih nakon potresa 1667, ali su gradwu osujetile vojne vlasti
smatrajui neprihvatqivom izgradwu crkve na uzvisini blizu grada.
8
Rade Vukomanovi, op. cit., 92. Ikone su ruskog porjekla, izvedene tehnikom uqa na
platnu, stilski modernizovane na pomalo akademski nain, a prema potpisu znamo da su barem
prestone ikone djelo slikara Andreja ukova.
9
Iz mnotva sauvanih dokumenata provijava ime Boe Bokovia kao kqune figure u
izgradwi crkve, u svojstvu, s jedne strane, predsjednika crkvenog Tutorstva i blagajnika Odbora
za izgradwu, a s druge kao jednog od najdareqivijih prilonika, tako da ne treba da iznenauju
laude izreene na wegov raun, cf. Georgije Nikolajevi, ivotopis i dobroinstva Boa Bo-
kovia, Zadar 1880.
10
Neposredno po zavretku radova na crkvi izdata je kwiica Izvjee Odbora pravo-
slavnog optestva dubrovakog o zidawu i osvetewu pravoslavnog hrama Blagovjetenskoga u gra-
du Dubrovniku 18651877, Dubrovnik 1879, 6. Podrazumjeva se da su i ovaj plac sa zgradom koji
se nalazi neposredno uz sadawu lokaciju kupili za 9404 forinte s namjerom podizawa crkve.
11
Isprva zbog proirenog oltarskog dijela koji zalazi u prometnu javnu ulicu che ove
essisteva il fabricata del vecchio teatro dove essere construito il tempio stesso e colla di lui nicchia dell
oltare essere occupato un picolo di spazio della strada comunale che non deve oltrepassare il muro peri-
metrale di piedi tre, cf. Dravni arhiv Dubrovnik (DAD), Zbirka graevinskih planova, dok. 2967,
od 24. septembra 1866. da bi i daqnim odlukama istog gradskog tijela vlasti bili postavqeni
novi teki zahtjevi i ograniewa, posebno oni od 11. februara 1867. cf. DAD, ibid. Nadlena
uvelike prikupqala sredstva i to su najvei autoriteti u dravi, sam car
Franc Josif , kao i wegov brat, meksiki car Maksimilijan, ovu ideju zi-
dawa parohijalne gradske crkve, podrali znaajnim novanim tributom.
12
Stoga je Odbor, uz iskazano strpqewe, iskoristio povoqnu priliku
prodavi ovu kuu nekadawi teatar za svih 10.000 forinti i potom ku-
pio ak tri Gundulieve kue sa pripadajuim baroknim vrtovima, uputaju-
i se i u izvjesne zamjene, pa je, sve kako bi se osiguralo dovoqno prostora
za novu gradwu, i kua uglednog lana pravoslavne zajednice Nike Putice
ula u taj aranman. Neto kasnije u cjelokupan sklop kupovinom je ula i
palaa Bonda (Bundi).
13
Zbog stabilnosti dotoka sredstava sudjelovawe najvienijih, po pravilu
i najimunijih lanova srpske zajednice u Dubrovniku ve zbog wihovih za-
manih priloga znailo je mnogo za uspjenost cijelog poduhvata. I ne sa-
mo wih, budui da su Srbi sa svih strana pregli da se pridrue Dubrova-
nima u izgradwi i u tom zalagawu su gledali prvorazredno rodoqubno po-
stignue kojem se niko nije htio izmaknuti. Tako su se i u Kneevini Srbi-
ji organizirano sakupqala sredstva, svojim udjelom pridonio je knez Milan
i mitropolit Mihajlo, ba kao i sama srpska Vlada, a posredstvom pomor-
skih kapetana iz dalekih krajeva dijaspore doznaena su prilina sredstva
iz Amerike. Zbog znaajnih doprinosa posebno se istiu donatori iz tr-
anske crkvene optine, a napose su vani napori politikih zastupni-
ka, poput Stefana Mitrova Qubie, koji je uspio izdejstvovati viekratnu
pomo cara Franca Josifa . U skladu sa takvim materijalnim mogunosti-
ma prije svih Odbor pa onda i crkveno tutorstvo mogli su birati odgovara-
jue izvoae.
14
Zbog toga smo skloniji da vjerujemo da su line preporuke i kontakti
bili presudniji u odabiru majstora negoli nekakav otvoreni konkurs sa za-
datim zahtjevima, od kojeg inae nemamo nikakve pisane tragove. Tako je na-
253
tijela smatrala su da svi predloeni nacrti ne odgovaraju urbanistikim zahtjevima, predlaga-
li su osnivawe komisije koja e ocjeniti prihvatqivost plana, sve zbog toga to su smatrali:
kako mi namjeravamo novom graevinom zahvatiti i pritisnuti dvije noge gradske ulice, cf. Izvje-
e, 8, zbog ega su onda lanovi Odbora za izgradwu morali da to prije potrae novu loka-
ciju i woj primjeren plan crkve.
12
Franc Josif je iz dvorske blagajne za zidawe crkve u Dubrovniku izdvojio 3000 forin-
ta, a wegov brat, meksiki car Maksimilijan, 500, cf. Izvjee, 7. To je bio ne preesto susre-
tan in koriewa vladarskih preroragiva, jasni iskaz dobre voqe i naklonosti, istina u
okviru uobiajene prakse, koja je kao takva bila regulirana jasnim zakonima i provedbenim
propisima, cf. Stanko Piplovi, Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji tokom XIX
stoljea, Graa i prilozi za povijest Dalmacije 19, Split 2003. A zauzimawem pak namjesnika, generala
Gavrila Rodia, dobijena je dravna pripomo od 12.000 florina, cf. Izvjee, 17.
13
Katarina Horvat-Levaj, Barokne palae u Dubrovniku, ZagrebDubrovnik 2001, 259262.
14
lanove odbora za graevinu nove Crkve u Dubrovniku blagoslovom potvruje dalma-
tinski episkop Stefan Kneevi pismom od 24. jula 1868. godine, cf. ibid, 33. On je jo 3. juna
1871. dao svoj arhijerejski blagoslov za osveewe kamena temeqca, cf. ibid, 38. Zasebna Bokoko-
torsko-dubrovaka eparhija osnovana je 1870. godine na elu sa Gerasimom Petranoviem, kojem
je i pripala ast da osveti dovrenu crkvu.
kon krae prepiske za arhitektu dubrovakog pravoslavnog hrama odabran ta-
da vrlo uposleni arhitekt Emil Vekijeti.
15
Za pravoslavne u Dalmaciji, ko-
liko je dosada poznato, Vekijeti je, neto prije dubrovake, izveo planove
crkve u Bilianima Gorwim 186065, kao i za crkvu Sv. Spiridona u
Skradinu, graene u periodu 186376. godine. Kasnije, 1893, po izvornom
nacrtu istog arhitekte skradinskoj crkvi pridodan je egzonarteks sa parom
zvonika. Sudei prema potpisu na listu sauvanom u dubrovakom arhivu,
wemu je u zadatak pripalo i projektovawe eqezne ograde oko crkve.
16
Izbor je bio sasvim promiqen s obzirom na iwenicu da se pomenuti
arhitekta potvrdio svojim djelima koja ne samo da reminisciraju stilove
prolosti nego se skladno nadopuwuju sa zateenim istorijskim i urbani-
stikim slojevima primorskih gradova. Potovawe zateene gradske tradi-
cije bilo je stalno na umu lanovima Odbora i oni u tom smislu oito nisu
eqeli da prave bilo kakve ispade. Pored naslijeenih vrijednosti ambi-
jentalne strukture bar jednako toliko morale su se ispotovati osobenosti
pravoslavne arhitekture funkcionalno prilagoene liturgijskom obredu i,
oito, ispod tog nivoa nije se moglo uzmicati.
Kako stvari stoje, slino je postupqeno i prilikom izbora neposrednog
graditeqa crkve, protomajstora Andrije Periia.
17
Wegova ponuda sa tro-
BRANKO OLOVI *
254
15
Mada prema pisanim izvorima znamo da se radilo o ak etiri plana podneta od stra-
ne jednog te istog umjetnika, to je ipak poneto neuobiajeno, cf. Izvjee 11, u Arhivu srpske
crkvene optine kao i u Dravnom arhivu Dubrovnik nalaze se samo oni izvedbeni planovi
prema kojima je i nastala sadawa crkva, cf. DAD, Zbirka graevinskih planova opine Dubrov-
nik. Viestruko bi bilo znaajno znati kakav su izgled i gabarite crkve preporuavali ti pla-
novi, posebno to iz pisma Odbora uvaenom dr Vekijetiju doznajemo da je odabran plan B jer
je, pored ostalog, senza cupola (?!) i potuje novana ograniewa koja Odbor u tom trenutku po-
stavqa na oko 40.000 florina. cf. Izvjee, 36. Odbornici upravo ele to umjerenija rjeewa
ali, che la faciata ci procuri sia discretamente e con eleganza decorata, ibid, 37. Na ove pojedinosti
s razlogom se obraa i eqko kalamera, Obnova srpskog stila" u arhitekturi, Zbornik za
likovne umetnosti Matice srpske 5, Novi Sad 1969, 196197. Poto je odabir vrila Crkve-
na optina a ne javna tijela vlasti, taj se odbir moe kontekstualizirati u vie nivoa sagle-
davawa. Te obzire dobro ilustriraju rijei iz Izvjea, 11: Trebalo je prije svega nainiti plan
nove crkve spored novane mogunosti, potreboe optestva i uope pristojnosti jednom starom i
oglaenom gradu, kao to je Dubrovnik, u kojem ima starinskih arhitetoninijeh zdanija. Postoje
veliki izgledi da je plan za prvobitnu, iz znanih razloga naputenu lokaciju, takoe izradio
sam Vekijeti, jer je iznet podatak da je Vekijeti plan za pravoslavnu crkvu predoio jo 1865.
godine, cf. Katarina Horvat-Levaj, Od baroknog klasicizma do neoklasicizma, 67.
16
Potpisom i peatom ovjereni crte koji se nalazi u DAD-u, Zbirka graevinskih plano-
va opine Dubrovnik, posve razliit od onoga crtea iz arhiva Pravoslavne crkvene optine,
ali i od stvarnog, danaweg izgleda ograde, posredno govori koliko se samo vanosti pokla-
walo svakom detaqu opreme, a u isto vrijeme, kako su se u toku samih radova mijewale zamisli
kao i konana rjeewa.
17
Proraun troka zidarskih radova koji je sainio iniwer Josip Slade, u prvobit-
nom iznosu od oko 50.000 forinti, prijedlogom Odbora smawen je na 45.000, a za potpisivawe
ugovora sa majstorom, protom zidara, bio je ovlaen Boo Bokovi. Ugovor je saiwen 9. ma-
ja 1869. godine. Odbor je ujedno odluio da se samom Periiu dodijeli 6000 forinti, s tim da
mu se odmah ustegne 4500 kao garancija izvrewa ugovorne obaveze. Po istom ugovoru majstor je
morao zapoeti zidawe 9. avgusta 1869. godine, ali mu je zbog novonastalih okolnosti rok u dva
navrata produavan za dva mjeseca. cf. Izvjee, 13. Na kraju izvedenih radova Odbor je zahvalio
poduzetniku Periiu koji je tono, umjetno i poteno saodgovorio svojoj obvezi, cf. Izvjee 19.
kovnikom je, bez sumwe, bila najpovoqnija, a i preporuke ponajboqe. Me-
utim, po samom poetku izgradwe nakon ruewa jednog krila Gundulieve
palae i jedne zgrade uz Ulicu od pua,
18
dakle na zapadnoj strani te stambe-
ne insule, nailo se na neoekivane probleme, proistekle od svojstava tla
na kojem je trebalo da bude podignuta nova crkva. Nepodesan teren prepun
vlage i gline morao se stabilizirati, to je onda samo do nepredvidqivo-
sti odugovlailo izgradwu i neumitno poskupqivalo ugovorene radove.
19
Meutim, ekspeditivni Odbor za izgradwu je i taj problem rjeavao u hodu.
Ubrzo je sazvana tehnika komisija sa savjetodavnom ulogom, odmah je naba-
vqeno ak 1700 masivnih borovih kolaca sa Mqeta, koje je trebalo kao i-
pove nabiti u temeqe, dovezena je velika koliina od ak 2500 stara santo-
rinske zemqe za istu svrhu, a istovremeno sa Korule od naznaene firme na-
bavqaju se stijene za crkvene zidove. Istovremeno, trebalo je to prije do-
skoiti i osjetno poveanim materijalnim trokovima. Tako je tek 21. maja
1871, nakon rjeavawa problema utemeqewa, postavqena osnovna ploa ove
crkve od strane tadaweg dubrovakog paroha Teodora Jankovia.
20
Sama iz-
gradwa trajala je oko tri godine, ukupno inae est godina, dok je dodatno
opremawe, zbog veliine objekta i eqe parohijana za dostojnim izgledom,
teklo neto due. Na zvonicima se radilo i do kraja prve decenije HH vije-
ka, ali je i pored toga crkva osveena 9. oktobra, na dan Sv. despota Stefana
1877. godine.
21
Na osnovu precizno voenih raunskih kwiga znamo da je izgradwa cr-
kve, uz kupovinu prostora i zateenih graevina na wemu, kotala ukupno
110.113 forinti i 98 novia.
22
To je i onda bio ogroman iznos i zapravo je-
255
18
Elaborat Instituta za povijesne znanosti Sveuilita u Zagrebu, Odjel za povijest umjetnosti (au-
torice eljka orak, Nada Gruji, Katarina Horvat-Levaj), DUBROVNIK, Blok omeen Ulicama od Pu-
a, Pracatovom, Izmeu polaa i Boidarevievom, Graevni razvoj, arhitektonske osobine i prijedlozi
konzervatorskih smjernica, Zagreb 1990, crte br. 5, na kojem se vidi izgraenost bloka prema ka-
tastarskoj mapi iz 1837/76, odnosno prostor koji u tom bloku zaprema novopodignuta crkva. Iz
ovog rada, str. 89, doznajemo da su svi dokumenti vezani za poetak gradwe crkve iz 1866. uvani
u nekadawem Historijskom arhivu Dubrovnika, nestali! O tome takoe cf. Katarina Horvat-Le-
vaj, Graevni razvoj srednjovjekovnoga bloka u povijesnoj jezgri Dubrovnika, Radovi Instituta za povi-
jest umjetnosti 16, Zagreb 1992, 52, biqeka 17. Ovaj tekst je uz neke jeziko-stilske izmjene goto-
vo integralno prenet iz prethodnog elaborata.
19
Iz pisma istome Josipu Sladi, tada u slubi turske vlade u Sarajevu, znamo da se maj-
stor Andrija Perii 1870. ve nekoliko mjeseci nalazio u Dubrovniku sa familijom gdje ra-
dim na crkvi kojoj se pri temeqima otkrilo vlano i blatno dno, te se bojim da u godinu dana
proi u tom poslu", cf. Cvito Fiskovi, O graditeljima Josipu Sladi i Emiliju Vechiettiju u Splitu, Kul-
turna batina br. 17, Split 1987, 56. Postoje dokumenti koje govore o projektirawu temeqa ove cr-
kve, Katarina, Horvat-Levaj, Od baroknog klasicizma do neoklasicizma, 66.
20
Izvjee, 1415.
21
U opisu crkve na stranama istog Izvjea, 22, nasluuje se potreba da se ne zaostane
iza dosegnutih standarda sredine pa tako nalazimo: Crkva je zidana okresanim i izglaenim ka-
menom, sa dva zvonika na uglednomu proequ, i moe se o woj bez preeranosti rei, da se moe su-
tijecati sa mnogim divnim sgraama to se viaju u Dubrovniku i po drugim primorskim mjestima
Dalmacije i Boke. S druge strane postoji uewe to je takav objekat uopte sazidan jer, je
tada u Dubrovniku bilo 380 wihovih dua. cf. Bersa, op. cit., 95.
22
Izvjee, 19, 4647; Od 6. novembra 1870. do svretka godine 1873, u koje je doba zidawe
nove crkve dokonano bilo. Razlog za ovakvo gledawe na stvar lei u vrlo jasnom razlikovawu
dina uporediva veliina za dubrovaku crkvu bila je razmjerno velika i ras-
kono opremqena crkva Sv. Spiridona u Trstu, za koju istina nemamo obja-
vqene trokovnike, ali na osnovu izdanih novanih priloga donatora u
iznosu od nekoliko stotina hiqada forinti, od kojih su neki, vrijedi napo-
menuti, darovali obje ove crkve, vidimo da se radi o priblino slinim
novanim izdacima.
23
PLAN, STRUKTURA, IZGLED
Dubrovaka pravoslavna crkva Blagovjesti Presvete Bogorodice izvede-
na je kao longitudinalna graevina sa polukrunom apsidom na istoku i pa-
rom zvonika na zapadnoj strani, i u toj se iwenici oituje sva jednostav-
nost i istota arhitektonske zamisli. Prostor bez ikakvih zapreka kontinu-
ira od samog ulaza sve do oltarskog dijela, jer plitki, tek neznatno izdjeqe-
ni pilastri na podunim zidovima vie su dekorativnog znaaja, nego u do-
datnoj funkciji uporita za nosive grede tavanice. Rije je o nadasve pro-
stranoj, dobro osvijetqenoj crkvi koja svjetlost dobija preko pet visoko po-
stavqenih polukruno zavrenih prozora na svakom uzdunom zidu, dok je
horski travej kao i oltarski dio u gorwim zonama rastvoren velikim bifo-
rama ispod kojih se, dodatno, nalaze i okulusi. Ostvaren je dojam sasvim na
tragu tzv. halenkirche koncepcije. Svojevrsnom vertikalizmu graevine izvana
BRANKO OLOVI *
256
ueg graevinskog posla od samog ukraavawa makar i ono bilo u domenu iste struke. Ta di-
stinkcija se primjeuje i prilikom zakquivawa rauna kada se jedan dio prebacuje Tutorstvu:
Razumijeva se samo po sebi da oba ova rauna zauzimaju graevinu kamenu nove crkve (podvukao B.
.), jer to se osobito tie unutarwe pokrase nabavqawa dviimih stvari, to pada samom tu-
torstvu i wihovim raunima. Ili posve jasno u slijedeim redovima: Kad se je Boijom pomou
svrila spoqana i unutrawa graevina nove crkve cf. Izvjee, 20.
Primjera radi, mawe crkve iz priblino istih godina u dalmatinskom zaleu poput Sv.
Petra i Pavla u Tribwu iz 1865. kotale su, govorimo o strogo graevinskim radovima, oko
4000 forinti, neostvarena nova crkva Sv. Nikole u Erveniku prema trokovniku iz 1889. uzi-
majui u obzir udio drave i crkvene opine parohijana oko 4500 kruna, neto je bila sku-
pqa velika crkva Roewa Bogorodice u Bilianima Gorwim, za iju je gradwu s naslova dra-
ve i prilonika izdvojeno oko 7200, dok je jednako velika, gradska obrovaka crkva Silaska Sv.
Duha, zavrena 1906. stajala oko 20.000 forinti. cf. Dravni arhiv Zadar (DAZ), Spisi Regi-
strature, Graevinska sekcija, sv. 149, 153, 159.
23
Giorgio Milossevich Marisa Bianco Fiorin, I Serbi a Trieste, storia, religione, arte, Trieste
1978, 6566, crkvu graenu 186165. projektovao je milanski arhitekta Karlo Maijakini, a
ukrasio takoe Milanez, uzepe Bertini; Dejan Medakovi Giorgio Milosshevich, Letopis Sr-
ba u Trstu, Beograd 1982, 43. Izvanredno je zanimqivo komparirawe itavog niza najrazliiti-
jih podataka iz vremena podizawa ovih dvaju hramova, posebno zbog analize drutvenih okolno-
sti i postupaka po svemu autonomnih crkvenih optina prema dravnim i posebno crkvenim
vlastima, koje su s razlogom brinule o pravoslavnosti crkvenih zdawa. Sve ove finese na pri-
mjeru transke crkve uoio je i obrazloio eqko kalamera, op. cit., 197198. Po mnogo
emu se vidi da su istovjetan obrazac preuzeli i primjenili Dubrovani. Ali jedna od najkrup-
nijih razlika u postupku sastoji se u tome to je za projekat Sv. Spiridona u Trstu bio raspi-
san meunarodni konkurs, kao i to da je bila angairana nepristrasna ocjewivaka komisija
sastavqena od profesora sa umjetnike Akademije, dok su se u dubrovakom sluaju takve stvari
rjeavale u zatvorenom krugu optinara, a vrlo vjerovatno na jo uem nivou.
doprinosi poprilino uzdignut postament, koji je vie posqedica konso-
lidirawa terena i izgradwe visoke supstrukcije nego potrebe da se po-
to-poto saobrazi dvjema kqunim crkvama u Dubrovniku, katedrali i Sv.
Vlahu,
24
iznutra istu ulogu ima visoko postavqeni hor oslowen pilastrima
na uzdune zidove i na par relativno tankih, u presjeku poligonalnih stu-
bova u srediwem dijelu. Razlog to je arhitekta ovako, razmjerno visoko,
postavio prozore lei u spoznaji poloaja crkve stijewene izmeu dviju
ulica i bar jednako toliko visokih susjednih zgrada. Narteks je vrlo usko
predvorje izmeu vawskih vrata i vrata prema naosu, a sa strana mu stoje dva
zavojita stepenita koja vode na hor, a zatim i na zvonike. Oltarski dio je
prostran, blago povien za tri stepenika u odnosu na niveletu poda glavnog
broda crkve, a sastavqen je od centralnog dijela sa asnom trpezom i sime-
trino postavqenim prostorima za proskomidiju i akonikon zavrenim
polukrunom niom. Uz oba liturgijski nezaobilazna prostora u masi zida
konstruisani su i dodatni prostorni segmenti sline podune osnove sa
lunim krajevima.
Kasetirana tavanica iznimno je dekorativna, saiwena od petnaest pra-
vougaonih poqa ispuwenih polihromnom floralnom ornamentikom, ali kao
takva plod je neto kasnijih intervencija, vjerovatno onih s poetka HH vi-
jeka.
25
Krov je dvovodni i na nacrtima se, znatno vie nego iz realne pozi-
cije posmatraa, uoava da su zvonici tek neznatno povieni u odnosu na
sqeme krova. Tome su razlog bila jasna ograniewa komunalnih vlasti, ali i
prijeko potrebna adaptacija na neposredne prostorne vizure i visine okol-
nih zgrada. U cjelini, bez obzira na stvarnu zapreminu, crkva se doima kao
vrlo prostrana
26
i vanredno dobro osvjetqena zgrada, zbog ega do izraaja
dolaze primarne arhitektonske kvalitete sceninosti prostora, posebno iko-
nostas i velika, tehnikom uqa oslikana platna.
27
257
24
Elaborat, 87.
25
Ve krajem HH vijeka trebalo je izvoditi neke radove na tavanici, vjerovatno zbog po-
trebe izvoewa profilisane tukature na stropu kako pie na planu saiwenom 20. avgusta
1899. cf. DAZ, Spisi Registrature, Graevinska sekcija, sv. 163, a wemu slijedi opisni trokov-
nik iz 11. 1900. godine, ibid. Na osnovu biqeki J. Perovia znamo da je Namjesnitvo 3.
avgusta 1901. napravilo trebovnik u iznosu od 20.000 kruna za ovu namjenu, kao i da su sami ra-
dovi zavreni u decembru iste godine. Izveli su ih domai majstori Benvenuto Job i Baldo
Musladin.
26
Ne znamo kakve su tano bile primarne zamisli u vezi sa ukraavawem velikih povr-
ina unutrawih zidova. Da li je postojala ideja o fresko slikarijama ili o prostom orna-
mentisawu zidova, koji su sada na odreen nain marmorizovani, tek, na te su se zidove dosada
obino vjeale mnogobrojne kvalitetne ikone koje pripadaju crkvi, a nisu nale mjesto u Mu-
zeju ikona.
27
Pozlaeni ikonostas, dotad jedinstvene konstrukcije i posebne dekorativne sheme, ije
je ikone po ve ovjetalim miqewima izveo Grk Nikolaos Aspiotis, Rade Vukomanovi, op.
cit., 92, to je izvjesno bio sluaj sa onim prvobitnim, dok je ovaj sadawi jednako kao i zidne
slike, ogromnu Tajnu Veeru na trijumfalnom luku, Krtewe i Blagovijesti, sa pozlaenim ra-
movima, na dijelu bonih zidova uz sami ikonostas, radio akademski slikar Atanasije Popovi.
Radovi na ovom zaista monumentalnom djelu dim. 10,3 h 5,2 h 2,9 m u najuem dijelu iznad tri-
jumfalnog luka, trajali su dvije i pol godine, od okt. 1926. pa sve do postavqawa 28. feb. 1929.
Na sredini podunih zidova stoje bona vrata od kojih se zbog prostor-
ne dispozicije upotrebqavaju i redovno se koriste samo ona istona, budui
da je crkva silom zateenih prostornih okolnosti orjentirana u pravcu sje-
verjug. Poduni zidovi su isti, visoki, perforirani uskim prozorskim
otvorima neznatno istaknutih lunih arkada, osim to su posebno plitkim
lezenama naglaeni prvi i posqedwi travej graevine. Uvrh pravokutnih
okvira, pri potkrovnom vijencu, niu se slijepe arkadice kao repetitivan
motiv, a unutar cijelog poqa naglasak daju biforalni otvori sa etvero-
listom u polukrunim lunetama, kao jo jednim motivom-posuenicom iz
sredwovjekovne arhitekture. Takoe, u dowem dijelu zida istaknute su plitke
lezene sa okulusima kao jedinim ukrasom.
Zapadno proeqe je posebno istaknuto zbog iwenice da praktino samo
taj dio crkve nije stijewen okolnim ulicama, a, zbog uvuenosti samog
objekta,
28
potpuna percepcija od strane posmatraa ili vjernika koji prila-
zi ulaznim stepenitem mogua je jedino iz tog pravca. Ono je, ukquujui
zvonike, strukturirano u tri nivoa; prvi ini blago istureni, polukru-
nom arkadom zavreni rizalit portala na stubovima, flankiran dvama
okulusima sa ipkastim rozetama unutar pravokutnog poqa, pritom dodatno
uokvirenim plitkim lezenama, drugi nivo odijeqen parom vodoravnih vije-
naca
29
posve je perforiran, u srediwem dijelu sa krupnom triforom i
dvjema istovjetnim, ali upola mawim sa strana. U unutrawem dijelu, gor-
wih, lunih svodova svih trifora nalaze se diskretno skulptovani motivi,
koji se daju primjetiti i na kapitelima polustubova. I one su kao glavna
trifora nadviene frizom slijepih arkadica sa produenim dowim spoj-
nim linijama. Triforu natkriquje trokutasti zabat sa krstom na ukraenom
kamenom postamentu, dok je sam potkrovni vijenac izveden svojevrsnim cik-
cak uzorkom. Pomenute trifore svojim izgledom doista reminisciraju neka
vizantijska rijeewa, ali one u ovom obliku i rasporedu uglavnom nisu bi-
BRANKO OLOVI *
258
godine. Mada vrlo instruktivni, posebno zbog nesumwivog doprinosa idejnoj cjelovitosti hra-
ma i wegovim teolokim emanacijama posebno to vai za predstave srpskih svetiteqa na
ikonostasu, eksplicite vladarske ideologije Nemawia, implicite Karaorevia, ovi elemen-
ti unutrawe dekoracije ostaju zasad van domena naeg interesovawa. Ipak, u ovom trenutku
naprosto se ne moe zaobii podatak iznet na tutorskoj sjednici 20. juna 1901. na kojoj pred-
sjednik upoznaje lanove da je slikar Vlaho Bukovac podnio na uvid neke skice prema kojima bi
izveo radwu slikarsku po stranama crkve i vie oltara i ikonostasa, ali aranman je propao
zbog Bukovevog, smatralo se, neumjerenog traewa 7000 florina naknade za te radove, cf. J. Pe-
rovi, Biqeke, str. 10 Crkva u gradu. Ipak, ponuda je ponovqena i 1908. uz equ Tutorstva
da se ta cijena snizi, ali umjetnik se i tada izgovarao na znatno izmjewene prilike, kao i da
nema ateqe za izvesti toliku radwu, ibid. 11.
28
O obiaju u potpunosti ostvarenom i na samoj dubrovakoj crkvi, da se slobodnostojee
graevine po pomalo anakronoj tradiciji ranijih austrougarskih propisa primjewivanih kod svih
nekatolikih bogomoqa, poput pravoslavnih i evangelikih, uvuene od uline linije i smjetene u
dvorite iz bogato oblikovane ograde od kovanog eqeza, cf. Zlatko Kala, Arhitektura sinagoga u
Hrvatskoj u doba historicizma, Zagreb 2000, 9.
29
U svom strogom geometrizmu ovo je zapravo jedini elemenat modernosti na graevini.
I on je realiziran u modificiranom izdawu u odnosu na plan, a na petokupolnoj maketi crkve
protee se i po podunim zidovima.
le primjewivane na eonim dijelovima hrama, nego samo ona na apsidalnim
ili konhalnim. Pretpostavqenu treu zonu fasade ini par zvonikih ku-
pola na oktogonalnom tamburu viestrukih profilacija otvora, sa relativ-
no dubokom krikasto izdjeqenom kalotom i ravnim zavrnim vijencem po
kojem su konstruirane izvrnute dekorativno zavrene arkade, one iste koje
se nau na baldahinu ulaznog portika. Ma koliko ti zvonici-kupole kao do-
ista hibridna rjeewa
30
svojim pomalo neorganskim poloajem u odnosu
prema krovu i posebno oblikom zazivale neovizantijski utjecaj, arhitekton-
ski ukras je prilino sveden i ini nam se da se bar jednako toliko ako ne
i vie bazira na izvedenicama iz neoromanikog kruga spomenika.
31
Ostaje
otvoreno pitawe da li su samo wihova konstrukcija i poloaj dovoqan raz-
log za takvu interpretaciju, pogotovu to prostorna koncepcija, shema osno-
ve, unutrawi i vawski oblici naprosto odudaraju od vizantijske tradici-
je, onoga to se na wu moglo nadograditi ili je od we objektivno moglo pro-
istei. Plan i vawtina crkve imaju sasvim elementarna svojstva, prije
svega jasnou izraza ispoqenu u jednostavnosti prostorne zamisli, istotu
zidnih platana, usklaene veliine dijelova i zapravo glavna artikulacija
masa i ornamenta dogaa se na proelnom dijelu hrama. Takvu potrebu namet-
nula je iskquivo prostorna dispozicija crkve, koja je stijewena s jedne
strane uskom ulicom Nikole Boidarevia, a s druge poloajem palata Gun-
duli, Bonda i wenim dvoritem, gdje je kasnije umjesto stare kapele dogra-
eno skladite.
32
Upotreba odlino klesanog kamena kao osnovnog graevnog
materijala, sa izvjesnom toplom okerastom nijansom, takoe je izvanredan
doprinos skladnom nadopuwavawu sa izvornim ambijentalnim kvalitetama.
Na predloenom projektu, ba kao i na sasvim reprezentativnoj darohra-
nilnici maketi iz Muzeja ikona, svjedoimo se o ideji da se bar oni di-
259
30
Prokletstvo kupole pratilo je i prati mnoge gradwe u Dalmaciji. Mada je prvobitno
zamiqena sa tim zavretkom na stjecitu centralnog broda i transepta, drnika crkva Us-
pewa Bogorodice, djelo irila Ivekovia iz 1897. godine, cf. Stanko Piplovi, Rad irila Ivekovi-
a u Dalmaciji, Zagreb 1987, 6, skice na str. 1011, na kraju je kao surogat rjeewe zadobila raz-
mjerno velik zvonik na proelnom dijelu hrama zavren poluloptastom kalotom. Takoe, v. Sla-
vica Markovi, iril Metod Ivekovi: arhitekt i konzervator, Zagreb 1992, 7071, 143. A da li je i
usud ve sedam decenija nedovrene crkve Sv. Save u Splitu, koja se kao tiwajui problem e-
sto aktualizira, samo posqedica dugotrajnog spora oko kupole(a) ili neega drugog, ostaje tema
za razmiqawe.
31
Vawske oblike crkve Blagovjesti, a barem toliko i wenu prostornu strukturu, umjesnije
bi bilo podvesti pod termin eklektine arhitekture, u smislu kako se to raspravqa u: Aleksan-
dar Kadijevi, Istoristike osnove neovizantijske arhitekture u HH veku, Ni i Vizantija
, Ni 2005, 386388, negoli na osnovu nedovoqno uzoraka za zakquivawe ili samo iz iwe-
nice da se radi pravoslavnoj crkvi govoriti o woj kao neovizantijskoj graevini. G. Vukovi
opreznije pristupa izjavom da je hram izgraen u istonoj maniri, cf. Preobrazba Dubrovnika po-
etkom 19. stoljea, 51. tavie, srpski istraivai su skloniji da naglase neoromansku kompo-
nentu u izgledu i kompoziciji, ak posve lienu elemenata vizantijske i srpske sredwovekovne ar-
hitekture, cf. Aleksandar Kadijevi, Estetika arhitekture akademizma (HHHH vek), Beograd
2005, 321.
32
Elaborat, 8586; cf. Katarina Horvat-Levaj, Graevni razvoj srednjovjekovnoga bloka u povi-
jesnoj jezgri Dubrovnika, 48, tlocrt str. 43, slike str. 50.
jelovi fasada uokvireni lezenama izvedu pomou dvije vrste tonski razlii-
tih nijansi kamena.
33
U konanom rjeewu odstupilo se od te namjere.
Prilikom rjeavawa projektnih zadataka arhitekta Emil Vekijeti doi-
sta nije pokazivao osobine rutinera; dobro poznatim rjenikom, ali druga-
ijom sintaksom, inventivno je rjeavao zadate projekte.
34
Obe crkve koje je
radio za pravoslavne u Dalmaciji, iako se nasluuje da je na ovaj ili onaj
nain morao biti upleten u projektovawe jo nekih, stilom dosta bliskih
dalmatinskih hramova, ukrasio je neogotikim i neoromanikim elementi-
ma, upotrebom ve standardnih bogenfrizova na potkrovnim, potkupolnim
vjencima ali i na zabatima, dok se primjena poligonalne kupole na istovjet-
no izdjeqenom tamburu ipak samo donekle moe smatrati derivatom (neo)vi-
zantijske arhitekture. Meutim, spisak izvedenih radova kao i radijus wego-
vog djelovawa prilino je velik pa nam u ovom trenutku nisu omoguene de-
taqnije poredbene analize, posebno stoga to ni o preostalim wegovim dje-
lima nije pisano, niti pojedinano niti u okviru sinteza.
35
Zna se da je iz-
veo ili nadgledao neke od najvanijih javnih graevina u primorskim grado-
vima, posebno dugogodiwu izgradwu zvonika Sv. Duje u Splitu koja je nepo-
sredno bila povjerena graevinskom poduzetniku Andriji Periiu i wego-
vim saradnicima.
36
A sve to je uradio bez obzira na svoj poloaj van drav-
BRANKO OLOVI *
260
33
Srpska pravoslavna crkvena optina u Dubrovniku, (tekst po studiji Radisava Vukomano-
via izradio Slavko Zorica) Dubrovnik 2004, 29.
34
O ukupnom djelu i ivotu slikara i arhitekte Emila Vekijetija (18301901) ne zna se
mnogo, a i ono to je poznato zapravo su pabirci, kakva je uostalom i jedna sluajna biqeka u
rukopisnoj svesci Zasluni Spljeani, koja se uva u Gradskom muzeju u Splitu, gdje su pobrojena
sva wegova poznata djela. Projektirao je katolike crkve u Mulu, Veloj Luci, Solinu, na Do-
briu u Splitu, Katel Kambelovcu, zvonike u Katel Kambelovcu, Jelsi i Dobroti u Crno-
gorskom primorju, samostan slubenica Milosra u Malom Loiwu, samostan klarisa u Spli-
tu, a od profanih zgrada, kazalite u Dubrovniku, gdje je u tzv. neolombardskom renesansnom
stilu izveo opinsku palau uz sam Kneev dvor, cf. Horvat-Levaj, Od baroknog klasicizma do neo-
klasicizma, 67, zgradu iste namjene u Makarskoj, te kazalite u Splitu, unekoliko izmjeweno u
odnosu na prvobitni plan, cf. Cvito Fiskovi, op. cit., 6061. Duko Kekemet ak smatra da je on
tvorac nacrta oltara u splitskom dominikanskom samostanu, cf. Vesna Kusin, Tko je autor split-
skog dominikanskog oltara?, Vjesnik 15. 5. 1999, str. 20. Predavao je u splitskoj Realnoj gimnaziji
sve vrste crtawa, uzgred budi pomenuto, meu acima su mu bili Ivan Metrovi i Emanuel
Vidovi, a od 1870. isti predmet i u Nautikoj koli. Kratku crticu o Vekijetiju mogue je
pronai i u: Duko Kekemet, Splitsko groblje Sustipan, Split 1994, 60. Po jo ivuoj predaji
smatra se da je izveo jednu egzotinu vilu mozarapskog stila za Steva Perovia, a ije je skulp-
turalne ukrase radio Pavao Bilini, mu wegove kerke, cf. Cvito Fiskovi, op. cit., 62.
35
Popularna fotomonografija Inge Vilogorac, Splitske crkve, Split 2005, upravo predoava
vizuelnu raznolikost Vekijetijevih rjeewa o pitawu splitskih crkava i to s osvrtom na Gospu
od Dobria iz 1867, ije proeqe akcentira velika trifora sa uveanim srediwim otvorom,
koja je kao centralni motiv ponovqena i na dubrovakoj crkvi, i trouglastim zabatom ukrae-
nim romanikim bogenfrizom, str. 55, i Sv. Klaru na Pojianima sagraenu 1884. str. 8182,
sa posve neobinim proeqem istih povrina, jednostavnog luno zavrenog portala, sa rub-
nim pilastrima i na vrhu nesvakidawe zaobqenim zabatom, dalekom parafrazom baroknih Il
Jesu rjeewa. Vie nego skromni arhitektonski ukras svodi se tek na vijence i rubove vie-
strukih profilacija.
36
Duko Kekemet, Vicko Andri arhitekta i konzervator 17931866, Split 1993, 122; Stanko Pi-
plovi, Alois Hauser u Dalmaciji, Split 2002, 22. Dugogodiwi nadzor izgradwe zvonika Emil Ve-
kijeti vrio je u saradwi sa arheologom don Franom Buliem.
ne strukture, budui da se ve tada Namjesnitvo sa ovlaenim graditeqi-
ma uvelike staralo o izgradwama novih i posebno o konzervaciji starih zda-
wa. Tu je bilo stvoreno jezgro kolovanih arhitekata i inewera koji su
znaajno doprinijeli inauguraciji koncepta historicistike arhitekture u
Dalmaciji ba kao i u ostalim austrijskim pokrajinama. Pored ostalih, po-
menimo i slubenika kotarskog poglavarstva u Splitu inewera Milana
Karlovca,
37
koji je u egzemplarnim neovizantijskim oblicima centralni,
krstoobrazni plan, velika kupola, kao i drugim neostilskim obiqejima,
1905. dovrio crkvu Sv. arhanela Mihajla u Herceg Novom, zapoetu jo
1883. godine.
ZAKQUNA RAZMATRAWA
Svaka, pa i najmawa graevinska interpolacija u jedinstvenu prostorno
osmiqenu i vjekovima konzerviranu cjelinu, kakva je ona starog Dubrovni-
ka, nosi odreene rizike.
38
Puristiki nastrojeni istoriari umjetnosti,
posebno ako se pojavquju u ulozi konzervatora, postavku srpske pravoslavne
crkve unutar zidina starog grada smatraju incidentnom u svakom pogledu.
Jednako zbog zasjecawa u prostor, kao i zbog samog stila gradwe objekta kojem
se, istina, ipak priznaju izvjesne estetske kvalitete.
39
Stoga jasno treba is-
tai: ona jeste bila novum u jednolinoj sakralnoj topografiji grada i ve
kao takva mora da je izazivala razliite reakcije javnosti, ali ta iwenica
261
37
Stanko Piplovi, Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji, 132. Marija Cr-
ni-Pejovi, Devedesetpetogodiwica osveewa srpsko pravoslavne Crkve sv. Arhanela Mihaila
u Herceg-Novom, Boka 26, Herceg-Novi 2006, 201214; Jasmina itnik, Prilog prouavawu Crkve
sv. Aranela Mihaila u Herceg-Novom, ibid, 215248.
38
Elaborat, passim. Drutveno-istorijski aspekt stvari govori da ako u Dubrovniku s
poetka HH vijeka nije bilo mogue, konano iz zbog rovite geopolitike situacije na prosto-
ru gdje su se dodirivali interesi velikih sila Austrije, Francuske, pa ak i Rusije, a da ne go-
vorima o susjednim Turcima, sazidati crkvu ovakvih oblika unutar zidina, onda je to u novona-
stalim okolnostima druge polovine vijeka postalo sasvim mogue. Tada to vie nije bilo samo
pitawe raspoloivih sredstava, nego izraz krupnih drutvenih promjena gdje je jedna sredina
tragom novih graanskih vrednota pomalo ruinirala tvrdokorne, u osnovi, sredwovjekovne
principe pripadnosti, poesto iskquivosti, a sa opreznim prihvaawem modernosti ujedno
dokazivala istinsku toleranciju, kako vjersku tako i graansku. Persistirawe istih pitawa i
problema u najnovijem dobu govori da sve teorijske nejasnoe nisu otklowene niti svi proble-
mi praktino rjeeni. I u najnovije doba kada su etniki procesi, naroito ekonomske migra-
cije, vrlo intenzivni, a priliv stanovnitva posebno u gradove uglavnom nekontrolisan, po-
stavqa se pitawe kako na najboqi mogui nain odgovoriti novim okolnostima. Da li reagova-
ti odbijawem po svaku cijenu i za raun uskogrudosti rizikovati graanski mir, ili pak adop-
tirati pridolice sa svim wihovim vjerskim i religioznim odreewima, samim tim dopusti-
ti i wihove sakralne objekte. Pitawa su to koja danas, posebno na evropskom tlu, aktueliziraju
muslimani, sutra e moda budisti ili neki drugi, svejedno, stvar bi trebalo rjeavati upravo
na nain koji zazivaju same religije ili bar na verbalnom nivou wihovi priteaoci. Dubrov-
nik je tu situaciju imao prebroditi jo u drugoj polovini HH vijeka i ini se da je to uradio
na jedini mogui nain.
39
Katarina Horvat-Levaj, Graevni razvoj srednjovjekovnoga bloka u povijesnoj jezgri Dubrovni-
ka, 48.
ni po emu ne bi trebalo da je hendikepira. Meutim, ako bi se ba i raz-
miqalo u estetiki istim kategorijama stila, to je ve samo po sebi be-
smislica, teta nastala u datom trenutku zasigurno je bila najmawa mogua.
U gradwi crkve dosqedno je ispotovan od lokalnih vlasti odobreni plan
sa svim gabaritima i detaqima, a napose je upotrebqen istovrsni graevin-
ski materijal. Sam odabir majstora, arhitekte ba kao i graditeqa, obojice
poteklih iz primorske sredine, kolovanih na zapadu, uvelike dokazanih
izgradwom i adaptacijom mnogobrojnih sakralnih i profanih objekata u
Primorju, govori u prilog tome da se nije htjelo previe odstupiti od am-
bijentalnih vrijednosti arhitekture. A pravoslavnima se u tom smislu ipak
nije mogla odrei potreba da se odreenim, mada samo diskretno odabranim,
elementima nedvosmisleno naglasi konfesionalna pripadnost hrama. U tom
su se pogledu podudarile eqe naruioca i prijedlozi arhitekte. Problem
biva tim vei kada se odreenog istorijskog trenutka u staru jezgru unose
elementi novog, pritom i konfesionalno razliitog graditeqstva, kakav je
bio i onaj pravoslavnih vjernika odlunih da upravo tu postave temeqe svo-
ga hrama. Svi dokazi i izjave upuuju da su oni sami posjedovali tu svijest i
ini se da su uz mnotvo kompromisa htjeli, s jedne strane, izbjei sve po-
tencijalne sukobe sa sredinom, kako sa vjerskom nomenklaturom tako i sa
kulturnom javnou, a, s druge, odabranim oblicima crkvene arhitekture
to mawe kontrastirati tradicionalnim vrijednostima neposrednog okru-
ewa. Odabrani nacrt i kasnije finalno uobliewe graevine jasno pokazu-
ju da se nije teilo osobenostima po svaku cijenu, poput krstoobraznog pla-
na osnove, ili takve vrste legitimacije kakva bi pored ostalog bila izgrad-
wa prave kupole,
40
a nije se pretjerivalo sa arhitektonskim ukrasom; tavi-
e, upravo je implementiran onaj koji saobraava sredwovjekovnim stilovi-
ma zapada, romanici i gotici napose. Obzirnost prema sredini, gotovo ne-
upadqivost, uprkos suprotnim tvrdwama, postignuta je i sa veliinom i vo-
lumenom cijele zgrade. Iz istih razloga nije ispotovana kanonizovana
orijentacija objekta u pravcu istokzapad. Na kraju, sagledavana sa svih vi-
sinskih taaka grada, Blagovjetewska crkva potpuno je neupadqiva i ni
najmawe ne naruava niti jednu vizuru.
BRANKO OLOVI *
262
40
I u vezi sa ovim pitawem jo jednom se vaqa vratiti na eksponat darohranilnicu-mo-
del crkve iz Muzeja ikona u Dubrovniku, cf. Srpska pravoslavna crkvena optina u Dubrovniku,
29, koja je izgledom i oblicima kopija dubrovake crkve, ali sa pet kupola?! Glavna je podignuta
u srediwem djelu, iznikla iz dvovodnog krova bez nekog izrazitijeg postoqa za tambur, dok su
na krajwim uglovima podignute etiri preostale. Umjesto jednostavnih prozora, crkva je na po-
dunim zidovima imala sve same trifore kao i jedan udvojeni kordon-vijenac, odjek onog moti-
va koji je preostao na zapadnom dijelu danawe crkve. Ne moe se porei izvjesna elegancija
ovog modela, a zbog iznimne slinosti u cjelini i pojedinostima sa sadawom crkvom, sasvim
je realno vjerovati da je nastao po jednom od predloenih Vekijetijevih planova. ak i sa pet
kupola ova graevina ne zaziva neposredno srpske sredwovjekovne ili poznate vizantijske uzo-
re nego su wena rjeewa u odnosu na wih sasvim asocijativna. Sama srebrna, mjestimino po-
zlaena maketa koju je 1904. izradio sarajevski majstor Jovo Mitrinovi, predstavqa 1400 kruna
skup poklon Stijepe Bravaia dubrovakoj crkvi, cf. Rade Vukomanovi, op. cit., 95.
Po primjeru dubrovake pravoslavne crkve Blagovijesti pokazala se ta-
ko jo jedna od kvaliteta istoricistike arhitekture kao uspjene formule
koja uspjeva miriti zadane prostorne zahtjeve, a da pritom ne dovede u pita-
we izvjesni sklad cjeline na morfolokoj i stilskoj razini, na nain kako
bi to sasvim sigurno uinila stajalita i ostvarewa tzv. nacionalnog sti-
la u arhitekturi, ve uvelike primjewivana u Srbiji i meu pravoslavnima
u Bosni i Hercegovini toga vremena.
41
Umjesto obijesti, kako se to onda mo-
glo tumaiti, a neki to ine i dan-danas, dubrovaki Srbi su ipak odabrali
odmjerenost.
Pravoslavna crkva Blagovijesti Presvete Bogorodice po svemu je jedno
kompromisno, u datom drutveno-istorijskom trenutku vjerovatno jedino ostva-
rivo rjeewe. iwenicom prostornog situirawa u samo sredite sredwo-
vjekovnog grada, tada relativno malobrojna ali potentna, srpska nacionalna
zajednica sasvim je jasno demonstrirala svoju drutvenu mo. Dubrovaka
pravoslavna crkva nastala je, dakle, u obavezi da s jedne strane afirmie
snagu pravoslavne vjere, a s druge da se svojim izgledom i estetskim vrijed-
nostima, ma koliko to izgledalo kontradiktorno, istovremeno saobrazi i
takmii sa sredinom. Koncipirana je u duhu tada ve preovlaujuih istori-
cistikih stilova i, mada se s obzirom na izvorite moe razaznati porje-
klo pojedinano uzetih elemenata, u cjelini ona ipak oliava jedan s razlo-
gom izabran eklektiarski pristup. Nepretencioznim izgledom i sasvim
blago diferenciranim stilom gradwe u odnosu na okolinu i sa opet jasno
ispoqenim podsjeawima na karakteristike istonopravoslavne crkvene ar-
hitekture izbjegnuta je konfrontacija sa kulturnom batinom jedne izrazito
katolike sredine i ba su u tim osobinama, ini se, sadrane i wene
osnovne likovne i estetske vrednote.
263
41
eqko kalamera, Obnova srpskog stila" u arhitekturi, passim; Miodrag Jovanovi,
Srpsko crkveno graditeqstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd 1987, 99; Aleksandar Kadijevi,
Jedan vek traewa nacionalnog stila u arhitekturi, Beograd 1997. kalamera, da se vratimo na
dubrovaku crkvu, smatra da je u svijesti odbornika upotreba dva kubeta, arkadnog friza i tro-
djelnih otvora na proequ, ibid, 196, bila dovoqna da je dovedu u vezu sa srpskim spomenicima, a
tome se miqewu umnogome priklawaju i dvojica potowih autora. Kvalifikaciju o srpsko-vi-
zantijskom stilu ove crkve nedvosmisleno podrava i Dejan Medakovi, Srpska umetnost u HH
veku, Beograd 1981, 268. Miodrag Jovanovi, op. cit., 99, o pitawu formi ove graevine jasno se
opredjequje za romanike uzore regionalnog graditeqstva, dok Aleksandar Kadijevi, op. cit.,
2627, ide korak daqe u sintetizirawu i u primjeru dubrovake crkve vidi tipian spomenik
prelaznog perioda od romantizma ka nacionalnom stilu.
Branko olovi
THE ARCHITECTURE OF THE ORTHODOX CHURCH OF THE ANNUNCIATION
OF THE HOLY MOTHER OF GOD IN DUBROVNIK
Summary
The recognition of religious and national identity of the Serbs in Dubrovnik through the
construction of temples was gradually increasing from the end of the 18
th
century until the be-
ginning of the 20
th
century. The development went from an original temple, which was actu-
ally an ordinary, common house situated above Vrata od Ploa, slightly adapted to suit reli-
gious needs, through the classicistic church of St. Mihajlo in Boninovo on the west side of
the city walls where a rather large cemetery was formed, to the final construction of a repre-
sentative temple of Annunciation within the city center. This building was designed in eclec-
tic style by Emil Vecchietti, a man who had been working on the construction of other Ortho-
dox churches in Dalmatia. The immediate construction work was the duty of master Andrija
Perii, one of the best contractors and builders of the time. The location of the church inside
the city center raised a lot of questions and asked for a number of compromises, all of which
were settled in an appropriate way. Its dimensions, style of construction, elements of deco-
ration and particularly its construction material were supposed to fit into the environment as
much as possible. The element that was supposed to mark this building as an Orthodox one
were belfries-domes, the components of ambivalent nature which stressed the need to connect
basically opposing demands. Equipping the church with high quality furniture and religious
artifacts made of valuable materials with the best craftsmanship took much longer and lasted
well into the 20
th
century. The whole range of complex procedures in the process of con-
struction and the ending of work itself were led by a specially formed body who appointed
patterns for future actions in similar undertakings. In the case of Dubrovnik there was a very
discrete competition with the surroundings while, at the same time, there were attempts not to
trample good taste or to come in the focus of the public eye because of exaggeration.
BRANKO OLOVI *
264
UDC 72.03(497.11)
ALEKSANDAR KADIJEVI
On the later architecture of Leskovac and
its place in Serbian architecture
ABSTRACT: The paper concisely and clearly considers the position of the
architecture of Leskovac in the later Serbian architecture. Besides evaluating the
major architectural achievements and their builders, the results of the historio-
graphical research thus far are assessed. The paper also raises questions of the pro-
tection of this in many ways neglected architectural stock.
KEY WORDS: architecture, Serbia, Leskovac, sacral and profane buildings,
historiography, protection
Historiographic research of various epochs of the later architecture of Lesko-
vac has shown significant increase in the last twenty years. The numerousness,
thoroughness and a high degree of currentness of the monographs and reviews have
considerably contributed to the knowledge about typical buildings in Leskovac
dating in the 19
th
and 20
th
centuries.
1
Besides the architectural and urbanistic heri-
tage of the town on the Veternica, the latest research includes the places in its vi-
cinity, such as Vuje, Grdelica, Lebane, Vlasotince, the Sijarinska Spa, Bojnik, Buja-
novac, Vranje, etc.
As regards to the methodology, historiographers have primarily observed mo-
numents in respect to historicity, economics and their artistic impression in space.
One group of interpreters focused on the issues of protection. Until the end of the
1980's and the beginning of the 1990's, when research was conducted in a larger
scope under the initiative of the curator of the National Museum Sran Markovi,
there were few rare and partial papers on the architecture of Leskovac. The periods
of the later architecture have not only been initially unresearched, but also inadequa-
tely differentiated and imprecisely defined temporally. Alongside Markovi's initia-
tive, which resulted in a range of papers, books and presentations on conferences of
historians of architecture from Belgrade and Leskovac, another important influence
comes from the conservator Milorad Vojinovi (19371998), who, late in his life,
265
1
See Leskovac Proceedings from 1985 to 2007, as well as several monographs on the archi-
tectural heritage and cultural and historical development of Leskovac, published by the National Museum
of Leskovac during that period.
maintained a high level of historiographic currentness of the Leskovac architectural
heritage.
Through the activities of a large number of historiographers from 1985 on-
wards numerous buildings from the later architecture in Leskovac and the vicinity
have been historiographically portrayed. With regard to structure and scientific im-
portance, these papers can be divided into initial and exemplary (strategic) and with
regard to scope into concise and detailed. The majority of observed buildings have
been monumental public and typical private buildings as well as the more prospe-
rous periods in the town construction (the beginning of the 20
th
century, the period
between World War I and World War II). In addition to the monographs analyzing
well-known buildings and reviews of the activities of the leading Serbian architects
in Leskovac and its vicinity, the literature contains comments on the genesis of
styles that can be found in the stock of buildings.
Although the contributions of historiographers added significantly to the reha-
bilitation of the later heritage of Leskovac after a long period of scientific neglect in
the modern architectural and urbanistic practice, many issues important for under-
standing its wider historical and cultural value have remained unrectified. One such
issue relates to the place of the Leskovac architecture in the later history of architec-
ture in Serbia. The answer to that question is inextricably bound to the genesis of
the later architecture in Leskovac, which is still unravelled enough (a larger number
of buildings have not been analyzed, attributed and dated). Since the cultural and
economic development of the town on the Veternica had a changeable and quali-
tatively uneven history with many ups and downs, it can be said that the level of
architecture oscillated during different periods. It is noticeable that the greatest
achievements happened during the longer peaceful periods despite the internal poli-
tical instability and economic crises. Nonetheless, this does not mean that all longer
peaceful periods implied the rise in the Leskovac architecture and urbanism. On the
contrary.
The later period is understood as the period of the renewal of the Serbian state
and its culture after several centuries of oppression of the Ottomans. That is the
reason why the periodization of the later Serbian architecture begins with the end of
the 18
th
century and the beginning of the 19
th
century, when the construction of the
own stock in Serbia gained momentum. The later period, according to competent hi-
storiographers, lasted until 1918 when the modern period began. It lasted until 1945,
which was the beginning of the contemporary architecture. The last decade of the
20
th
century and the first one in the 21
st
century can be considered the period of the
latest, current architectural production.
The qualitative level of the architecture of Leskovac was essentially determined
by general cultural and historical circumstances in southeast Serbia during the last
two centuries. Since the end of the 18
th
century until the beginning of World War I
the later architecture of Leskovac was not much different from the architecture in
other parts of east and south Serbia, Macedonia, Raka Region, Kosovo and Meto-
hija. The burden of the Ottoman heritage, who ruled this area longer than central
ALEKSANDAR KADIJEVI *
266
Serbia and Vojvodina, slowed down the emancipatory processes in the Leskovac of
the 19
th
century. A few Turkish lodgings (konak), parts of the former centre of
town, the old church Odaklija as well as Damjanov's churches in Peenjevac and
Turekovac are the most important monuments of the Leskovac architecture of that
time. The end of the century and the beginning of another were marked by a full
emancipation and europeization of the Leskovac architecture with the purpose of
establishing institutions of the independent Kingdom of Serbia. At that time in Le-
skovac worked prominent Serbian architects, like Vladimir Nikoli, Svetozar Iva-
kovi and Svetozar Jovanovi Senior. The period between the two wars was an even
more fruitful and successful time for the Leskovac architecture. Besides local, less
famous architects (like Branko Tasi), at that time in Leskovac and the vicinity
worked leading Serbian architects of modern academic and national stylistic orienta-
tion Branislav Koji, Momir Korunovi, ura Bajalovi, Mia Manojlovi, Isak
Azriel, as well as the renowned Russian immigrant architects Vasilij Androsov
and Grigorije Samojlov. After World War II and a short period of socialistic bu-
reaucratized architecture, since mid 1960's until late 1980's rose buildings in the
late modern style. Besides the initial urbanistic impulses of architects Ratomir Bogo-
jevi and Momilo Belobrk, in that long and financially stable period there were
paradoxically no significant contributions to the contemporary Serbian architecture
and no projects of any well-known Serbian architects (except the reconstruction of
the National Museum of the architect Aleksandar Radojevi). Neither did post-
modernism leave any significant marks on Leskovac, or, for that matter, deconstruc-
tivism, neomodernism and other styles which emerged at the turn of the century.
The state of the later and contemporary architecture of Leskovac shown so far,
which can be studied in more detail through historiographic books, indicates that the
cultural visionariness of those who commissioned buildings in Leskovac was con-
nected with their economic position and, therefore, most notable in the period
between the two wars. Although this was a period of only 23 years, at that time Le-
skovac was quite outstanding in the architecture of Serbia. Never before or after did
the initiatives of its citizens attract attention of so many significant architects from
government and private sectors. The rise was seen both in the profane and sacral ar-
chitecture, in the application of new ideas and materials and in the dominant high
quality technical and aesthetic ideas.
The stated positive evaluations oblige us to ask a range of questions which
should be answered in more detail through future research. What is the position of
the architecture of Leskovac in relation to other regions of Serbia and in relation to
the whole period of two centuries? Has Leskovac been on the periphery or was it
some kind of a centre of architectural activities? Can its stock be compared with
other places in Serbia? What attracted some of the most significant Serbian archi-
tects to work there? Why was the development so uneven and discontinuous? What
has been the role of the protection committee in the preservation and revitalization
of cultural monuments thus far? What can be expected in the future?
* ON THE LATER ARCHITECTURE OF LESKOVAC AND ITS PLACE IN SERBIAN ARCHITECTURE
267
The architecture of Leskovac under the Turkish rule was not much different
from that in other occupied places in Serbia and the surrounding area. It can be clas-
sified on the higher end of the scale within the frames of Turkish-Balkans styles.
Not even the Odaklija Church can be classified as one of the better; it is an
average achievement of the Serbian sacral architecture in the areas under the Tur-
kish rule. On the other hand, the churches in Peenjevac and Turekovac are of much
greater value because they were built by the most prestigious group of builders
(tajfa) at the time, the Damjanov Tajfa. In the period of europeization until 1918
Leskovac became radically more noticeable on the architectural map of Serbia. At
that time it was established as an important regional centre, but it was still less in-
fluential than Ni and Skoplje. In the period between the two world wars, this was
even more pronounced and Leskovac became more important than most towns in
Serbia. Due to their size and geostrategic position, Ni and Skoplje (the centres of
the regional units, banovinas) still excelled, but Leskovac was more prominent than
other towns of the similar size. After World War II a period of urbanistic growth
and modernization began, which, unfortunately, did not bring the change in quality.
There was a rise in the standard of collective living and work and traffic infra-
structure was improved, but no projects were undertaken that would stand out in the
national and regional terms. Those projects that were realized simply blended into
the Yugoslav average. Sacral architecture was particularly marginalized unlike me-
morial sculptures and architecture, which became increasingly ideologized.
It can be concluded that, after Ni, Leskovac has always been the second centre
of architecture in east and south Serbia. When compared to other larger Yugoslav
administrative and cultural centres Belgrade, Novi Sad, Skoplje, Zagreb, Sarajevo
and Ljubljana, as well as the regional giants Sophia, Bucurest, Athens, Thessaloniki
and Istanbul, Leskovac was a natural periphery because of its position. What is noti-
ceable, however, is that in the period between the two world wars it rose above
most of similar Serbian towns Pritina, Kosovska Mitrovica, Prizren, Pirot, Kra-
gujevac, Poarevac, Kraljevo, Smederevo and Uice. Only aak, abac and Zrenja-
nin could compare with Leskovac in respect to the accomplished level of architecture.
Besides the demolition of old buildings and transformation of the Ottoman Le-
skovac into a European and Serbian town, when several priceless examples of Tur-
kish-Balkans style disappeared, the most devastating to the architecture of Leskovac
was the allies bombing in 1944, which destroyed a large number of various buil-
dings. Similarly, in some urbanistic undertakings after World War II many valuable
buildings built in the past were torn down.
Leading Serbian architects from the private sector were attracted to the town on
the Veternica both by lucrative business offers and by the surroundings, the culture
of its Europe-oriented leaders and energetic industrials, entrepreneurs and experts in
various fields. The lack of dogmatism and a pluralistic relation towards all relevant
styles, the inclination towards high quality and the permanence of the stock, quite
expressed on the side of the commissioners, attracted the architects from the state
sector and inspired them to build in Leskovac and its vicinity. It is important to
268
stress that they have rarely built outside of Belgrade, the centre towards which all
architectural activities in Serbia gravitate.
The future development of the architecture of Leskovac will depend on the de-
gree of emancipation of its builders and cultural workers. Financial assets have not
been as crucial as the awareness of the importance of architecture for the cultural
rise of an area. Relying on the local tradition and on the ideas of modern architects
from around the world can bring an acceptable result in the fields of projecting and
engineering. Of great significance is the engagement of the Leskovac architects in
the popularization of their profession in a wider context. The once successful tradi-
tion of attracting prominent experts from other regions should also be renewed.
Although the monument protection committee has been successful in the area
of Leskovac and its vicinity in the period after World War II, still a great deal of
building stock with a historical and artistic value remains out of its reach. This has
been contributed by the fact that there have been no solid criteria which, due to the
lack of historiographical evaluation, could not have been established in the first
place. On the basis of the present state and conservatorial experiences thus far, it
can be concluded that the stock of Leskovac and its vicinity deserves a special insti-
tute for the protection of the monuments of culture according to many parameters,
or at least a branch of the Regional Institute for the Protection of the Monuments of
Culture. This would enable a thorough and complete investigation and protection of
the complex heritage in cooperation with scientific institutions in Serbia.
2
MAIN LITERATURE
1. M. Vojinovi, Arhitektonsko naslee Leskovca (1878. do 1940. god.), Leskovaki
zbornik HH, Leskovac 1985, 321333.
2. Z. Manevi, O vrednovawu graditeqskog naslea novijeg doba u Leskovcu, Lesko-
vaki zbornik HHHH, Leskovac 1989, 4748.
3. A. Kadijevi S. Markovi, Graditeqstvo Leskovca i okoline izmeu dva svetska
rata, Leskovac 1996.
4. D. Maskareli, Istraivawa novijeg graditeqskog naslea Leskovca i okoline, Le-
skovaki zbornik H, Leskovac 2002, 233240.
269
2
This paper resulted from work on the Artistic Topography of Leskovac, initiated by the Arts Di-
vision of the Matica Srpska in 2005.
270
Pasha's Palace in Leskovac
The County Court in Leskovac
271
The House of Sotir Ili
272
The Grammar School in Leskovac
A View of King Petar Street
273
The Cathedral of the Holy Trinity
Aleksandar Kadijevi
O NOVIJOJ ARHITEKTURI LESKOVCA I WENOM MESTU
U SRPSKOM GRADITEQSTVU
Rezime
Istoriografska istraivawa razliitih epoha novijeg leskovakog graditeq-
stva u posledwih dvadeset godina u upadqivom su usponu. Svojom brojnou, anali-
tinou i visokim stepenom aktuelizacije, monografski i pregledni radovi znat-
no su obogatili saznawa o reprezentativnim leskovakim zdawima iz devetnaestog i
dvadesetog veka. Osim arhitektonsko-urbanistikog naslea grada na Veternici, u
novijim istraivawima zahvaena su i mesta u wegovom okruewu, kao to su Vuje,
Grdelica, Lebane, Vlasotince, Sijarinska bawa, Bojnik, Bujanovac, Vrawe i dr.
Delovawem veeg broja istoriografa od 1985. godine do danas, mnogobrojni spo-
menici novije arhitekture u Leskovcu i okolini dobili su svoj istoriografski pri-
kaz. U metodolokom pogledu, istoriografi su spomenike prevashodno razmatrali sa
stanovita istorinosti, ekonominosti i wihovog umetnikog doivqaja u prosto-
ru. Deo tumaa usredsredio se i na pitawa zatite. Po strukturi i naunom znaaju
wihovi prilozi se mogu podeliti na inicijalne i egzemplarne (strateke), a po
obimu na saete i iscrpne. Prednost su po pravilu dobili monumentalni javni i
reprezentativni privatni objekti, kao i prosperitetniji periodi u izgradwi grada
(poetak dvadesetog veka, period izmeu dva svetska rata). Osim monografskih prika-
za znamenitih zdawa, osvrta na delovawe vodeih srpskih arhitekata u Leskovcu i
okolini, u literaturi je bilo i komentara o genezi stilova koji su zastupqeni na iz-
graenom fondu.
Iako su prilozi istoriografa znatno doprineli rehabilitaciji novijeg lesko-
vakog naslea nakon dugog razdobqa wegove naune neistraenosti i zapostavqawa u
savremenoj arhitektonsko-urbanistikoj praksi, mnoga pitawa od znaaja za razumeva-
we wegove ire istorijske i kulturoloke vrednosti ostala su neraspravqena. Jedno
od wih se odnosi na mesto leskovake arhitekture u novijoj graditeqskoj istoriji
Srbije. Odgovor na to pitawe neraskidivo je vezan za jo uvek nedovoqno rasvetqenu
genezu novije arhitekture u Leskovcu (definitivno nije analizovan, atribuiran i
datovan vei broj objekata). S obzirom na to da je kulturno-ekonomski razvoj grada na
Veternici imao promenqivu, kvalitativno neujednaenu istoriju, punu uspona i pa-
dova, moe se rei da je i nivo arhitekture oscilirao tokom wenih razliitih peri-
oda. Upadqivo je da je najvie ostvareno u duim razdobqima mira, uprkos unutra-
woj politikoj nestabilnosti i ekonomskim krizama. Ipak, to ne znai da su svi
dui mirnodopski periodi podrazumevali i uspon leskovake arhitekture i urbani-
zma naprotiv.
Kvalitativni nivo arhitekture Leskovca sutinski je bio determinisan op-
tim kulturno-istorijskim prilikama koje su vladale u jugoistonoj Srbiji u po-
sledwa dva veka. Od isteka osamnaestog stolea do kraja Prvog svetskog rata, novija
arhitektura Leskovca se nije mnogo razlikovala od one u drugim delovima istone i
june Srbije, Makedonije, Rake oblasti, Kosova i Metohije. Teret otomanskog na-
slea, ija se vlast na tom podruju due odrala nego u centralnoj Srbiji i Vojvo-
dini, usporio je emancipatorske procese u devetnaestovekovnom Leskovcu. Nekoliko
konaka, delovi nekadawe arije i stara crkva Oxaklija, kao i Damjanovqeve cr-
274
kve u Peewevcu i Turekovcu, najznaajniji su spomenici leskovake arhitekture tog
razdobqa. Kraj veka, kao i poetak sledeeg, oznaen je punom emancipacijom i evro-
peizacijom leskovake arhitekture u funkciji utemeqewa ustanova nezavisne Kraqe-
vine Srbije. Tada u Leskovcu grade istaknuti srpski arhitekti, poput Vladimira
Nikolia, Svetozara Ivakovia i Svetozara Jovanovia Starijeg. Period izmeu
dva rata predstavqao je jo plodnije i uspenije razdobqe za leskovaku arhitekturu.
Osim domaih mawe poznatih graditeqa (poput Branka Tasia), tada su u Leskovcu i
okolini gradili vodei srpski arhitekti moderne, akademske i nacionalne stilske
orijentacije Branislav Koji, Momir Korunovi, ura Bajalovi, Mia Manoj-
lovi, Isak Azriel, kao i renomirani ruski neimari emigranti Vasilij Androsov
i Grigorije Samojlov. Posle Drugog svetskog rata i kratkotrajnog razdobqa socreali-
stike birokratizovane arhitekture, od sredine este decenije do kraja osamdesetih
godina podiu se objekti u duhu kasne Moderne. Osim poetnih urbanistikih im-
pulsa arhitekte Ratomira Bogojevia i Momila Belobrka, u tom dugom i finansij-
ski stabilnom periodu paradoksalno nije ostvaren znaajniji primer savremene
srpske arhitekture, niti je zabeleen rad nekog istaknutijeg domaeg graditeqa (sem
rekonstrukcije Narodnog muzeja arhitekte Aleksandra Radojevia). Ni postmoderni-
zam nije zabeleio vanije rezultate u Leskovcu, kao ni dekonstruktivizam, neomo-
dernizam i drugi pravci na razmei posledwih vekova.
Ukratko prikazano stawe u novijoj i savremenoj arhitekturi Leskovca, koje se
moe podrobnije upoznati iz dostupne literature, pokazuje da je kulturno vizionar-
stvo leskovakih naruilaca, vezano i za wihovu ekonomsku afirmaciju, bilo naj-
izraenije u periodu izmeu dva svetska rata. Iako se radilo o razdobqu od svega
dvadeset tri godine, Leskovac se tada posebno izdvojio u arhitekturi Srbije. Nikada
ranije, a ni kasnije, inicijative wegovih graana nisu privukle pawu toliko zna-
ajnih arhitekata iz dravnog i privatnog sektora. Uspon se ogledao u profanoj i sa-
kralnoj arhitekturi, primeni novih ideja i materijala, prevlasti kvalitetnih teh-
nikih i estetskih reewa.
Arhitektura Leskovca pod Turcima se nije posebno isticala u odnosu na druga
okupirana mesta u Srbiji i okruewu. Moe se svrstati u vii prosek u okvirima
tursko-balkanskog stila. Ni crkva Oxaklija ne spada u uspenija, nego pre u prose-
na ostvarewa srpskog crkvenog graditeqstva na prostorima pod turskom vlau, dok
crkve u Peewevcu i Turekovcu imaju veu vrednost, jer ih je podigla tada najugled-
nija balkanska tajfa Damjanov. Period evropeizacije do 1918. godine Leskovac radi-
kalno uzdie na arhitektonskoj karti Srbije. On se tada konstituie kao znaajni
regionalni centar, ali ipak mawe uticajan od Nia i Skopqa. U razdobqu izmeu
dva svetska rata afirmacija je jo naglaenija; tada Leskovac pretie veinu grado-
va u Srbiji. Ni i Skopqe zbog svoje veliine i geostratekog znaaja (banovinski
centri) i daqe predwae, ali se Leskovac istie u odnosu na mesta sline veliine.
Posle Drugog svetskog rata poiwe period urbanistikog proirewa i moderniza-
cije grada na Veternici, to mu ne donosi i kvalitativni pomak u arhitekturi. Po-
dignut je nivo kolektivnog stanovawa i rada, unapreena saobraajna infrastruktu-
ra, ali nisu izvedeni projekti koji bi se isticali u nacionalnim i regionalnim
okvirima. Oni realizovani samo su se utopili u jugoslovenski prosek. Posebno je
marginalizovana sakralna arhitektura, za razliku od memorijalne skulpture i arhi-
tekture koje su dobile naglaeno ideologizovanu notu.
275
Moe se zakquiti da je Leskovac uvek bio drugi centar, posle Nia, arhitek-
ture u istonoj i junoj Srbiji. U odnosu na vee jugoslovenske administrativ-
no-kulturne centre Beograd, Novi Sad, Skopqe, Zagreb, Sarajevo i Qubqanu, kao i
regionalne gigante Sofiju, Bukuret, Atinu, Solun i Istambul, Leskovac je zbog
svog poloaja prirodno predstavqao periferiju. Ali upadqivo je da se on izmeu dva
rata uzdigao iznad veine slinih srpskih gradova Pritine, Kosovske Mitrovi-
ce, Prizrena, Pirota, Kragujevca, Poarevca, Kraqeva, Smedereva i Uica. Samo se
aak, abac i Zrewanin donekle mogu porediti sa wim u pogledu nivoa ostvarene
arhitekture.
Vodee srpske arhitekte iz privatnog sektora, osim primamqivih poslovnih
ponuda, privlaili su i ambijent grada na Veternici, kultura wegovih evropski ori-
jentisanih elnika i preduzimqivih naruilaca (industrijalaca, preduzetnika i
struwaka razliitih profila). Nedogmatinost i pluralistiki odnos prema svim
relevantnim stilovima, tewa ka kvalitetu i postojanosti fonda, izraeni kod in-
vestitora, privukli su i arhitekte iz dravnih biroa da grade u Leskovcu i okolini.
Vano je istai da su oni veoma retko gradili izvan Beograda, u kojem se odvijala i
kanalisala celokupna arhitektonska delatnost u Srbiji.
Osim ruewa i transformacije otomanskog Leskovca u evropski-srpski grad,
kada je nestalo vie dragocenih primera tursko-balkanskog stila, najrazornije su se
po arhitekturu Leskovca odrazila saveznika bombardovawa 1944. godine, koja su uni-
tila velik broj objekata razliitih namena. Isto tako, u pojedinim urbanistikim
zahvatima posle Drugog svetskog rata devastirano je mnogo vrednih graevina nasta-
lih u minulim epohama.
276
UDC 72.03(497.11)
MARIJA DRQEVI
Istorija i arhitektura Pote 1
u Beogradu
SAETAK: Rad ima ciq da opie arhitekturu i predstavi istoriju
gradwe Pote 1 u Beogradu. Sagraena u etvrtoj deceniji HH veka u stilu
akademizma sa uticajima modernizma i arhitekture totalitarnih reima u
Evropi, ova graevina predstavqa znaajno arhitektonsko ostvarewe, ne sa-
mo Beograda nego i Srbije.
KQUNE REI: Josip Piman, Vasilije Mihailovi Androsov, kraq
Aleksandar Karaorevi, istorija pote, arhitektura Pote 1 u Beogra-
du, modernizam, akademizam, arhitektura totalitarnih reima u Evropi
Palata Glavne pote, Potanske tedionice i Telegrafa nalazi se na
uglu Takovske ulice i Bulevara kraqa Aleksandra u Beogradu.
1
Sagraena je
277
1
O istoriji i arhitekturi zgrade Pote 1 videti tehniku dokumentaciju u Arhivu Srbi-
je i Crne Gore, fond MG-KJ 62F 1525, 1526, 1527. i 1528 (arhivska graa odnosi se na planove
zgrade Pote 1, dokumentaciju vezanu za raspisivawe konkursa i tok wene gradwe). Od hemero-
tekih i istoriografskih izvora v.: Anonim, Palata Glavne pote, Naa pota, Beograd, jun
1928, 12; Anonim, Opet o palati Glavne pote, Naa pota, Beograd, jul 1928, 12; Raspis
utakmice za idejne skice palate Potanske tedionice i Glavne pote i Telegrafa u Beogradu,
Potansko-telegrafski vesnik za 1930. godinu, Vesnik Ministarstva graevina Kraqevine Ju-
goslavije 11, Beograd, 15. juna 1930, 219; Rezultat nateaja za idejne skice palate Potanske
tedionice i Glavne pote i telegrafa u Beogradu, Potansko-telegrafski vesnik za 1930. go-
dinu, Vesnik Ministarstva graevina 18, 1. oktobra 1930, 385; Anonim, Prilike su, najzad, do-
zvolile zidawe palate za Glavnu potu i Potansku tedionicu, Politika, Beograd, 17. marta
1935, 3; Anonim, Dovrena je nova palata u kojoj e biti smeteno Ministarstvo pota, Glavna
pota, Glavni telegraf, Glavni radio-telegraf i Potanska tedionica, Jugoslovenska PTT,
Beograd, 18. septembra 1938, 34; O. Mini, Razvoj Beograda i wegova arhitektura izmeu dva
rata, GMGB 1, Beograd 1954, 177189; A. Mutnjakovi, Arhitekt Josip Piman, ivot umjetnosti 14,
Zagreb 1971, 7389; T. Tesli, Potanska tedionica Povodom 50-godinjice osnivanja jugoslovenske
Potanske tedionice, Arhiv PTT 17, 1971/1972, 561; B. Nestorovi, Postakademizam u arhitek-
turi Beograda (19191941), Godiwak grada Beograda 20, Beograd 1973, 339381; Z. Manevi,
Juerawe graditeqstvo 1, Urbanizam Beograda, Beograd 1979, Prilog 9; A. Mutnjakovi, Josip
Piman 19041936, Prilog, ovjek i prostor 45, Zagreb 1981, 337338; Z. Manevi, Arhitektura
i politika (19371941), ZLUMS 20, Novi Sad 1984, 293308; A. Kadijevi, Doprinos ruskih ne-
imara-emigranata srpskoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, u: Rusi Bez Rusije, srpski Rusi,
Beograd 1994, 243255; S. Toeva, Kapitalna dela ruskih arhitekata u Beogradu, Ruska emigra-
cija u srpskoj kulturi HH veka, Zbornik radova , Beograd 1994, 305307; B. Vujovi, Beograd u
prolosti i sadawosti, Beograd 1994, 305; M. Popovi, Heraldiki simboli na beogradskim jav-
izmeu 1935. i 1938. godine po projektu Vasilija Mihailovia Androsova i
predstavqa jedno od wegovih retkih ostvarewa iz domena profane arhitek-
ture.
2
Nakon Prvog svetskog rata zapoiwe intenzivna izgradwa Beograda.
Ona nije bila uslovqena prvenstveno ratnim razarawima, nego i time to
je Beograd postao prestonica znatno vee drave, Kraqevine Srba, Hrvata i
Slovenaca (od 1929. godine Kraqevine Jugoslavije). Meu posledwim ostva-
rewima ovog graditeqski prosperitetnog perioda je i Pota 1.
Potanska sluba je izvrila vanu ulogu u komunikaciji Srbije sa
ostatkom sveta, naroito u periodu uspostavqawa moderne srpske drave.
MARIJA DRQEVI *
278
nim zdawima, Beograd 1997, 86130; A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske
monumentalne arhitekture u etvrtoj deceniji dvadesetog veka, Istorijski asopis H H,
Beograd 19981999, 255277; S. Toeva, Organizacija i rad arhitektonskog odeqewa ministar-
stva graevina u periodu izmeu dva svetska rata, Naslee 2, Beograd 1999, 171181; A. Kadije-
vi, Odjeci arhitekture totalitarizma u Srbiji. Uticaj stranih totalitarnih politikih ideologija u srpskoj ar-
hitekturi etvrte decenije XX veka, DaNS 61, Novi Sad, septembar 2005, 4447; A. Kadijevi, Vasilij
Mihailovi Androsov (18721944), projektant crkve Sv. Konstantina i Jelene u Poegi, Uiki
zbornik 29, Uice 2005, 220223; A. M. Igwatovi, Jugoslovenski identitet u arhitekturi iz-
meu 1904. i 1941. godine, rukopis doktorske disertacije odbrawene na Arhitektonskom fakulte-
tu u Beogradu decembra 2005, 158159.
2
O ivotu i delu V. Androsova videti: Predmet Vasilije Androsov fond MG-KJ 62, f2,
Dosijea fA-1; B. Koji, Drutveni uslovi razvitka arhitektonske struke u Beogradu 19201940.
godine, Beograd 1979, 260265; B. Nestorovi, Postakademizam u arhitekturi Beograda (1919
1941), Godiwak grada Beograda 20, Beograd 1973, 339381; A. Arsewev, Biografski imenik ru-
skih emigranata, Ruska emigracija u srpskoj kulturi, Zbornik radova , Beograd 1994, 225326;
S. Toeva, Kapitalna dela ruskih arhitekata u Beogradu, Ruska emigracija u srpskoj kulturi
HH veka, Zbornik radova , Beograd 1994, 305307; A. Kadijevi, Doprinos ruskih neimara-emi-
granata srpskoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, u: Rusi Bez Rusije, srpski Rusi, Beograd
1994, 243255; D. uri-Zamolo, Graa za prouavawe dela ena arhitekata sa Beogradskog uni-
verziteta, PINUS zapisi 5, (priredio A. Kadijevi), Beograd 1996, 16; A. Kadijevi, Jedan vek
traewa nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina HH sredina HH veka), Beograd
1997, 162164; M. Popovi, Heraldiki simboli na beogradskim javnim zdawima, Beograd 1997,
86130; Grupa autora, Leksikon srpskih arhitekata, Beograd 1999, 9; A. Kadijevi, Uloga rus-
kih emigranata u beogradskoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, Godiwak grada Beograda
HH-, Beograd 20022003, 131142; S. Toeva, Organizacija i rad arhitektonskog odeqewa
ministarstva graevina u periodu izmeu dva svetska rata, Naslee 2, Beograd 1999, 171181; A.
Kadijevi, Vasilij Mihailovi Androsov (18721944), projektant crkve Sv. Konstantina i Jelene
u Poegi 199224.
Sl. 1. Pota 1
Tako se ve 1811. godine u vreme uspostavqawa Sovjeta u onim nahijama koje
su tokom Prvog srpskog ustanka bile osloboene pristupilo stvarawu men-
zulana preko kojih se odvijala komunikacija izmeu Sovjeta i nahijskih kne-
zova.
3
Organizovawe pota se nastavilo i nakon Drugog srpskog ustanka. Ha-
tierifom od 29. avgusta 1830. godine Srbija je, izmeu ostalog, dobila
ovlaewe da organizuje potansku slubu. Daqi razvoj potanske slube
podstie knez Milo nakon proglaewa Ustava Kneevine Srbije, 3. fe-
bruara 1835. godine, izdavawem ukaza po kojem treba urediti i sistem pota
u dravi. Godine 1840. sastavqen je projekat o organizovawu potanske slu-
be, tako da ovu godinu moemo zvanino raunati kao godinu poetka delo-
vawa potanske slube u Srbiji.
4
Glavna pota se od 1842. go-
dine nalazila u Ikovoj kui u Uli-
ci kraqa Petra, u Savskom srp-
skom delu Beograda. Naknadno je
preseqena u zgrade koje su bile po-
dignute na mestu danaweg parka
izmeu Savezne skuptine i Vlaj-
kovieve ulice, gde je ostala do
1869. godine, kada je premetena
na zahtev trgovaca, koji su smatra-
li da je bila suvie udaqena od
grada, u staru zgradu tadawe Klasne lutrije. Meutim, preseqewe je izvr-
eno jo jednom, 1879. godine, kada je Glavna pota sa Telegrafom prebae-
na u Kolarevu kuu.
Telegraf se od 1909. godine na-
lazio u Kosovskoj ulici, u zgradi ko-
ju je podigao arhitekta Branko Tana-
zevi, a zatim je preseqen u novu zgra-
du u Palmotievoj 2, sagraenu po pro-
jektu Momira Korunovia izmeu 1926.
i 1932. godine, u kojoj se nalazilo i
Ministarstvo pota i telegrafa. Po-
tanska tedionica, ija je sluba,
takoe, bila smetena u danawu pa-
latu Pote 1, poela je sa radom 1.
oktobra 1923. godine u prostorijama
* ISTORIJA I ARHITEKTURA POTE 1 U BEOGRADU
279
3
O tome se govori i u Karaorevom Kriminalnom zakonu" iz 1807. godine. Opirnije
v. u: D. Poposki M. Milanovi, Muzej PTT, Beograd 1999, 3034; Menzulane su jedinice po-
tanske slube, koje su turske vlasti uspostavile nakon osvajawa Srbije. Tako su prema vlasti
koja ih organizuje bile podeqene na turske, du Carigradskog druma, i srpske, du puteva unu-
tar Srbije.
4
Isto, 3639.
Sl. 2. Ikova kua
Sl. 3. Kolareva kua
palate Moskva" na Terazijama.
5
Ove
prostorije nisu bile adekvatne za
slubu Potanske tedionice, kao,
uostalom, ni Kolareva kua, ko-
ja nije mogla da odgovori zahtevi-
ma potanske slube, pa se javila
potreba za zgradom koja e u pot-
punosti odgovoriti zahtevima i po-
trebama ovih institucija. Prvi po-
kuaj u izgradwi jedne zgrade u
koju bi bile smetene Pota 1
i Potanska tedionica zabele-
en je 1911. godine, kada je od ar-
hitekte Ministarstva graevina
Momira Korunovia naruen pro-
jekat.
Naruilac je bila Glavna direkcija pota Kraqevine Srbije. Prema
prvobitnom projektu palata Glavne pote i Potanske tedionice pod na-
zivom Beograd" trebalo je da bude smetena u strogom centru grada, na me-
stu danaweg Doma Vojske Jugoslavije, izmeu ulica Brae Jugovia, Zmaja
od Noaja, Pozorine i Simine. Ovaj projekat nikada nije izveden, mada su
sauvane pojedine skice, jer je wegovu realizaciju spreio poetak Prvog
svetskog rata.
6
Tek se nakon rata ponovo javila ideja o podizawu graevine u
koju bi bile smetene Potanska tedionica, Glavna pota i Telegraf.
Juna 1930. godine stekli su se uslovi da se pitawe Potanske palate
pozitivno rei. Ministarstvo graevina je u zajednici sa Ministarstvom
pota i telegrafa raspisalo konkurs za izgradwu zdawa Potanske tedio-
nice, Glavne pote i Telegrafa u Beogradu na uglu ulica Takovske i Bule-
vara kraqa Aleksandra.
7
Kako je napomenuto, Glavna pota je dotada bila smetena u Kolarevoj
kui ije prostorije nisu mogle adekvatno da odgovore zahtevima potanske
slube. Kua je bila trona i vlana, a pristup kolskom potanskom sao-
braaju otean, jer prilaz nije bio prikladan. Usled ovih tekoa sluba
Pote 1 je zahtevala novu zgradu. Tako je, ve 1928. godine, ponovo pokrenuto
pitawe gradwe palate Pote 1 i Potanske tedionice i Telegrafa, pa je
na predlog ministra pota i telegrafa, Ministarski savet doneo odluku o
gradwi.
8
MARIJA DRQEVI *
280
5
Isto, 4653.
6
Z. Manevi, Romantina arhitektura; A. Kadijevi, Jedan vek traewa nacionalnog
stila u srpskoj arhitekturi, 97; A. Kadijevi, Momir Korunovi, Beograd 1996, 3437.
7
Raspis utakmice za idejne skice palate Potanske tedionice i Glavne pote i Telegra-
fa u Beogradu, Vesnik Ministarstva graevina Kraqevine Jugoslavije 11, Beograd, 15. juna 1930,
219; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond MG-KJ 62F 1525; T. Tesli, nav. delo, 2930; S. Toeva,
Kapitalna dela, 305.
8
T. Tesli, nav. delo, 2930.
Sl. 4. Glavna pota projekat
Momira Korunovia
Konkurs je raspisan 1930. godine na osnovu graevinskog programa koji
je odredilo Ministarstvo graevina. U wemu se nalazila osnovna skica sa
dimenzijama plana graevine u obliku pravouglog trapeza. Naznaena je i
povrina parcele na kojoj je trebalo da graewe zapone, od 6.170 kvadrat-
nih metara. Ministarstvo je predloilo da Potanskoj tedionici pri-
padne deo graevine koji izlazi na Bulevar kraqa Aleksandra, uz naglaava-
we da sve prostorije Potanske tedionice treba da se odvoje od prostori-
ja ostalih ustanova posebnim ulazom. Pored prostorija namewenih iskqui-
vo funkciji Potanske tedionice, program rasporeda prostorija predvi-
a i stanove vanih funkcionera potanske slube. Ovom delu zgrade name-
weno je posebno dvorite za mawi automobilski saobraaj. Prostorije na-
mewene Glavnoj poti i Telegrafu predviene su za drugi, duplo vei deo
zgrade. Prizemqe ini glavni deo pote sa alterima i dodatnim prosto-
rijama koje odgovaraju funkciji pote. Na prvom spratu palate graevinski
program predvia biblioteku i salu za Potansko-telegrafski muzej za te-
legrafske i mehanike predmete. Potkrovqe treba da ispuwavaju prostorije
za Arhiv Pote i Telegrafa. Unutrawe dvorite ovog komleksa, ujedno i
glavno, treba da zauzima 900 metara kvadratnih, a wegov oblik, kako je nave-
deno, mora biti podesan za kolski saobraaj". U graevinskom programu se
jo navodi da izmeu spratova treba da se uvede mehanizacija, poev od sute-
rena, bilo da su to dizalice, bilo neki moderan mehanizam. Posledwe to
se naglaava u ovom programu je da je graevinski stil potpuno slobodan.
9
Konkurs za palatu Pote 1 je objavqen u svim dnevnim novinama koje su
izlazile u Kraqevini Jugoslaviji. Uslov je bio da na konkursu mogu da ue-
stvuju svi jugoslovenski arhitekti, kao i ruski, zaposleni u Ministarstvu
graevina. U ocewivakom sudu bili su, osim predstavnika Ministarstva
graevina, Potanske tedionice, Pota i Telegrafa, i profesori Beo-
gradskog, Zagrebakog i Qubqanskog univerziteta. Konkurs je predviao i
tri prve novane nagrade.
10
Odazvao se velik broj arhitekata iz svih krajeva
zemqe, kao i onih domaih arhitekata koji su u to vreme boravili u ino-
stranstvu. Konkurs je okonan u septembru 1930. godine. Prvu nagradu je do-
bio mladi zagrebaki arhitekta Josip Piman (19041936),
11
koji je svoj ela-
281
9
Arhiv Srbije i Crne Gore, MG-KJ, 62F, 1525.
10
Anonim, Palata Glavne pote, 12; Raspis utakmice, 219. lanovi ocewivakog suda
su bili: pomonik ministra graevina in. Dobrosav Ratajac, univerzitetski prof. arh. Dra-
gutin orevi iz Beograda, prof. arh. Janko Hoqac iz Zagreba, prof. arh Josip Plenik iz
Qubqane, direktor Potanske tedionice Milorad Nedeqkovi, ef odseka, insp. Min. gra-
evina arh. Dragutin Masla i vii savetnik graevina za p. t. struku Ivan ari. Kao zame-
na ocewivakog suda su: naelnik potanskog odeqewa Ministarstva graevina Josip Tutek,
prof. arh. Branko Tanazevi iz Beograda, prof. arh. Hugo Erlih iz Zagreba, prof. arh. Ivan
Vurnik iz Qubqane, glavni sekretar Potanske tedionice Vladimir pagnut, ef odseka v.
savetnik ministra graevina arh. Dimitrije Dimitrijevi i direktor Beogradske direkcije po-
ta i telegrafa Rudolf Rupec.
11
O ivotu i delu arhitekte Josipa Pimana: A. Mutnjakovi, Josip Piman 19041936,
Prilog, ovjek i prostor 45, Zagreb 1981, 337338; A. Mutnjakovi, Arhitekt Josip Piman, ivot
umjetnosti 14, Zagreb 1971, 7389; T. Premerl, Hrvatska moderna arhitektura izmeu dva rata, Zagreb
1990, 5960.
borat pod motom PIB" predao
u zajednici sa kolegom Andri-
jom Barawijem.
12
On je svoj pro-
jekat reio u duhu moderne funk-
cionalistike arhitekture, ali
on nije izveden.
U vreme zakquivawa konkur-
sa u Kraqevini Jugoslaviji na-
stupa ekonomska kriza, koja uslo-
vqava prestanak gradwe.
13
Meu-
tim, ona nije bila jedini razlog
zaustavqawa realizacije. Moder-
na fasada u staklu Pimanovog
projekta nije se dopala vlasti-
ma, koje su na woj videle prete-
ranu jednostavnost neprimerenu
instituciji Glavne pote.
14
Po-
stoji anegdota da je dolo do in-
tervencije samog kraqa Aleksan-
dra Karaorevia, koji je na dru-
gom konkursu izabrao projekat ru-
skog arhitekte Vasilija Androsova, reen u stilu akademizma.
15
Ovog puta konkurs je objavqen unutar Ministarstva graevina. Izabran
je projekat ruskog arhitekte Vasilija Mihailovia Androsova (18721944),
16
koji je svoj elaborat predao nakon saradwe sa arhitektom ivanom Bogdano-
vi, asistentkiwom u razradi planova.
17
Projekat zgrade Pote 1 reen je
MARIJA DRQEVI *
282
12
Rezultat nateaja za idejne skice palate Potanske tedionice i Glavne pote i Tele-
grafa, Vesnik Ministarstva graevina 18, 1. oktobra 1930. godine, 385.
13
T. Tesli, nav. delo, 2930; Anonim, Opet o palati Glavne pote, 12.
14
Na to ukazuje pismo Ministarstva saobraaja Ministarstvu graevina iz 30. januara
1931. godine u kojem ministar saobraaja ukazuje na to da pobedniki projekat izgleda jedno-
stavno i jednolino" i predlae izradu projekta koji treba da deluje monumentalno i da bude
po ugledu reprezentativna" (Arhiv SCG MG F1526).
15
Anonim, Prilike su najzad dozvolile, 3; O. Mini, Razvoj Beograda, 185; Z. Manevi, Ju-
erawe graditeqstvo, 9, gde se navodi da je autoru teksta anegdotu saoptio arhitekta D. M.
Leko; S. Toeva, Organizacija i rad, 176.
16
B. Nestorovi, nav. delo, 375376; Z. Manevi, Juerawe graditeqstvo, 9; S. Toeva,
Kapitalna dela, 305; S. Toeva, Organizacija i rad, 176; A. Kadijevi, Vasilije Mihailovi An-
drosov, 1517.
17
D. uri-Zamolo, Graa za prouavawe dela ena arhitekata sa Beogradskog univerzite-
ta, PINUS zapisi 5, Beograd 1996, 16; u novijoj istoriografiji postoji podatak o tome da je
projekat za Potu 1 Vasilije Androsov izradio u saradwi sa arhitektom Dimitrijem Jurii-
em: A. Igwatovi, nav. delo, 158159. U arhivskoj grai (Arhiv Srbije i Crne Gore, fond
MG-KJ 62F 1525, 1526, 1527 i 1528) mogu se pronai podaci o tome da je Dimitrije Jurii u
vreme izgradwe graevine bio nadzorni arhitekta i vii savetnik u Ministarstvu graevina.
Meutim, u istoriografiji nema ni pomena o Dimitriju Juriiu u kontekstu izraivawa
projekta za Potu 1, pa je prema tome teko rekonstruisati istoriju projekta za palatu Glavne
Sl. 5. Glavna pota konkursni projekat
J. Pimana i A. Barawija iz 1930. godine,
maketa
na eklektian nain sa primenom ele-
menata antike arhitekture. Izuzev pro-
jekta za gimnaziju u Pritini iz 1924.
godine, ovo je jedini Androsovqev pro-
jekat iz opusa profanih ostvarewa.
Nakon usvajawa konanog projekta
palate Potanske tedionice, Glavne
pote i Telegrafa, 1931. godine, grad-
wa je i daqe odlagana zbog ekonomske
krize. Pitawe gradwe zgrade Pote 1
pokrenuto je ponovo tek 1933. godine,
a ve sledee, 1934. godine Ministar-
stvo saobraaja, pod ijim nadletvom
su u to vreme bile PTT struka i Po-
tanska tedionica, odobrilo je grad-
wu, koja je zapoeta 17. avgusta 1935.
godine, a zavrena 10. oktobra 1938.
godine. Gradwa je finansirana iz fon-
da Potanske tedionice.
18
Androsov je u svom projektu zadr-
ao osnovu graevine koju je predvideo
283
pote. Iz tih razloga emo se drati poznatih iwenica da je arhitekta Vasilije Androsov
sam izradio projekat i da mu je u tome pomogla arhitekta ivana Bogdanovi.
18
T. Tesli, nav. delo, 2930.
Sl. 6. Osnova prizemqa i prvog
sprata, projekat Josipa Pimana
Sl. 7. Glavna pota nacrt fasade, Vasilije Mihailovi Androsov
Josip Piman, ali je izmenio fasadu, u stilu istorizma, koristei monu-
mentalne dorske stubove na proeqima i granitne blokove, kojima je oblo-
io celu povrinu fasade.
Analizu arhitekture palate Potanske tedionice, Glavne pote i Te-
legrafa zapoeemo analizom wenog prvog projekta ije je reewe Josip
Piman izneo 1930. godine na konkursu na kojem je dobio prvu nagradu. Pi-
manov projekat zgrade Glavne pote je neodvojivi deo projekta Vasilija An-
drosova. Iako nikada nije izveden u prvobitnom obliku, prvi projekat je va-
an za konanu realizaciju arhitekture zgrade Pote 1, jer je elemente
osnove i konstrukcije Androsov zadrao u svom reewu. Saimawem pravo-
ugaonika i trapeza Piman je postigao osnovu u obliku izduenog pravou-
glog trapeza i na taj nain odgovorio zahtevima konkursa.
Pravougaoni, mawi deo je okrenut prema Bulevaru kraqa Aleksandra i
predvien je za Potansku tedionicu, dok je vei, trapezoidni, blago za-
krivqeni deo okrenut prema Takovskoj ulici predvien za Glavnu potu i
Glavni telegraf. Oba segmenta graevine omeuju unutrawa dvorita, koja
su, pak, predviena za automobilski saobraaj. Graevina ima etiri ulaza,
jedan iz Bulevara kraqa Aleksandra, dva iz Takovske ulice i jedan ulaz iz
Ulice arhiepiskopa Danila (na projektu navedena kao Nova ulica). Zgrada je
na Pimanovom projektu predviena kao estospratnica. Materijal je armi-
rani beton, a fasade je trebalo da budu omalterisane i ofarbane u belo. Fa-
sade, prema ovom projektu, ralawuju horizontalni nizovi prozora raspo-
reeni paralelno u est spratova, tako da se smewuju nizovi stakla i armi-
ranog betona.
19
Na taj nain Piman postie efekat lakoe i bestelesnosti.
Proeqe iz Takovske ulice je uvueno, a sam ulaz je naglaen jednim
isputenim delom, tako da deli graevinu na dva nejednaka, asimetrina
segmenta. Na ovaj nain Piman iznalazi jednostavno reewe podreeno
funkciji graevine. Asimetrinost i jednostavnost, koje su u slubi funk-
cionalizma, zatitni su znak Pimanove arhitekture.
Pimanov modernizam se zasniva na funkcionalistikom pristupu ar-
hitekturi, to se moe videti naroito u unutrawosti, u rasporedu i iz-
gledu prostorija koje su podreene iskquivo funkciji slube Glavne po-
te. Tako su prostorije u prizemqu koncentrisane du zidova oko velikih
dvorana sa alterima, a isti metod je primewen i na spratovima. Jedno-
stavnost je prisutna i na fasadama, koje ralawuju nizovi prozora. Ove ho-
rizontale, iako jednostavne, odlikuju se elegancijom i gracilnou.
Pimanov prvonagraeni projekat nije prihvaen kao konano reewe
za palatu Pote 1 jer beogradske vlasti jo uvek nisu bile spremne za funk-
cionalizam i jednostavnost u koje bi bila odevena jedna tako vana institu-
MARIJA DRQEVI *
284
19
O projektu Josipa Pimana v: O. Mini, Razvoj Beograda, 185; A. Mutnjakovi, Arhitekt
Josip Piman, 82; A. Mutnjakovi, Josip Piman, 4; T. Premerl, Hrvatska moderna arhitektura, 60; B.
Vujovi, Beograd u prolosti i sadawosti, Beograd 1994, 230.
cionalna graevina, tako da dolazi do drugog reewa, koje e dati ruski ar-
hitekta Vasilije Mihailovi Androsov.
Androsov je u svom projektu zadrao Pimanovu osnovu, ali je promenio
fasadu, koju je odenuo u akademsko ruho.
20
Zadrao je armirani beton, ali je
fasade obloio granitnim blokovima, a kulu nad centralnim delom reio u
vetakom kamenu. Umesto uvuenog proeqa, koje je Piman predvideo svo-
jim projektom, Androsov je dao reewe u obliku rizalita ralawenog sti-
lizovanim dorskim stubovima prislowenim uz fasadu. U podnoju, glavni
ulaz takoe krase dorski stubovi, koji sada stoje slobodno.
Na krajevima triju strana koje su okrenute prema Takovskoj ulici i Bu-
levaru kraqa Aleksandra nalaze se ispusti, koji imaju ciq da naglase sime-
trinost koja, ipak, u ovom sluaju nije bila mogua, jer je Piman u osnovi
graevinu podelio na dva nejednaka dela. Ovi ispusti su u prvobitnom re-
ewu imali po dva dorska stuba koji ih celom duinom ralawuju verti-
kalno. Iz nepoznatog razloga Androsov je odustao od ovakvog reewa i pri-
stupio jednostavnijem, u kojem je stubove zamenio pilastrima, koji simuli-
raju stilizovane dorske stubove. Da je zadrao prvobitno reewe, on bi jo
vie naglasio monumentalnost, ali bi istovremeno u potpunosti pretrpao
fasadu velikim brojem stubova koji se prostiru i visinom i duinom grae-
vine. etvrta strana, prema Ulici arhiepiskopa Danila, reena je ravno.
Obloga od granitnih blokova daje rustian izgled graevini, to u kombi-
naciji sa dorskim stubovima doprinosi celokupnom utisku monumentalno-
sti, koji je Androsov eleo da postigne.
285
20
O projektu Vasilija Androsova v.: B. Nestorovi, nav. delo, 375376; Z. Manevi, Jue-
rawe graditeqstvo, 9; A. Kadijevi, Doprinos ruskih neimara-emigranata, 249; S. Toeva, Ka-
pitalna dela, 305; S. Toeva, Organizacija i rad, 176; A. Kadijevi, Vasilije Mihailovi Andro-
sov, 1517.
Sl. 8. i 9. Proeqe i ulaz iz Takovske ulice
Kako je napomenuto, glavni ulaz u zgradu Pote 1 okrenut je prema Ta-
kovskoj ulici sa pogledom na zgradu Parlamenta. Rizalit glavnog ulaza ra-
lawuju stilizovani dorski stubovi, koji dostiu visinu etiri sprata. U
gorwe dve treine stubovi su kanelovani i zavreni kapitelima, dok je do-
wa povrina reena glatko. Podnoje stubova pokriva niska kamena ograda
koja pravi granicu izmeu prizemqa i ostatka graevine na kojem se stubovi
nalaze. U podnoju proeqa nalazi se ulaz u potu, koji je naglaen takoe
dorskim stubovima, ali ovog puta slobodnostojeima. Ima ih etiri i u
potpunosti su kanelovani, ali za razliku od gorwih, koji su izdueni i gra-
cilni, ovi su iri i zdepasti, tako da odaju utisak teine. Nemaju kapitele
i blago su zakrivqeni na sredini.
Isto reewe nalazi se na proequ prema Bulevaru kraqa Aleksandra, s
tim to je ova strana graevine znatno kraa, pa je reewe kompaktnije i
simetrinije, to vie podsea na akademizam. S leve i desne strane pro-
eqe omeuju dva ispusta. U prizemqu se nalazi ulaz koji je naglaen sa e-
tiri dorska stuba, a ostala etiri sprata su ralawena na potpuno isti
nain kao i na proequ prema Takovskoj ulici, izduenim stubovima pri-
slowenim uz fasadu. Ulaz prema Bulevaru kraqa Aleksandra bio je planiran
za Potansku tedionicu.
MARIJA DRQEVI *
286
Sl. 10. Proeqe prema Bulevaru kraqa
Aleksandra
Sl. 11. Drugi ulaz iz
Takovske ulice
Drugi ulaz prema Takovskoj uli-
ci stilski sledi reewa prethod-
ne dve strane graevine, ali u ne-
to jednostavnijem obliku, jer je
ova strana graevine najkraa. Na-
ime, na ulazu se nalaze samo dva
stuba i to prislowena uz fasadu.
Ulaz prema Ulici arhiepisko-
pa Danila nema akcente preuzete
iz antike arhitekture, samo je seg-
ment koji predstavqa granicu iz-
meu dva dela zgrade blago nagla-
en.
Nad centralnim graninim de-
lom graevine Androsov je dodao jo
jedan sprat, a reewe u vidu kule
postavio je nad glavnim proeqem.
Ona, na neki nain, predstavqa pot-
puno odvojeno reewe koje moe da
stoji nezavisno od same graevine.
Kula je dvospratna i ima etvoro-
ugaonu osnovu. Nii sprat je ra-
lawen parovima dorskih stubia
samo sa predwe strane. Nad ovim
niim spratom stoji jo jedan ko-
ji je u osnovi ui, a akcenti u vi-
du dorskih stubova nalaze se na sve
287
Sl. 12. Fasada i ulaz iz Ulice
arhiepiskopa Danila
Sl. 13. Kula
etiri strane. Izmeu ovih stubova nalaze se tri sata, po jedan na svakoj
strani. Ovo reewe podsea na neki dvospratni antiki hram ili, kako je u
istoriografiji naglaeno, na pseudo-asirsko-vavilonsku kulu".
21
Na prvi
pogled je jasno da je Androsov ovo arhitektonsko reewe preuzeo iz drevne
arhitekture. Uticaj elemenata asirsko-vavilonske umetnosti moe se videti
u stepenastom reawu spratova, dok se antiki uticaj ogleda u dorskim stu-
bovima koji pokuavaju da imitiraju kolonadu.
Mnoga javna dravna zdawa u Beogradu su nakon Prvog svetskog rata na
fasadama dobila nove heraldike simbole. To su obino bili grbovi Kraqe-
vine Jugoslavije na graevinama u kojima su bile smetene dravne insti-
tucije, simboli sa grbovima Beograda ili slube koja se nalazila u zgradi.
Tako je i na palati Pote 1 bilo predvieno da se nae dravni grb Kraqe-
vine Jugoslavije. Wegovo mesto se nalazilo na proequ koje je okrenuto ka
Bulevaru kraqa Aleksandra, na istaknutom panou, na vrhu. Poznato je da su
ruski arhitekti emigranti davali svoja reewa dravnih grbova, koja su se
kasnije i nala na beogradskim zdawima. Meu wima je u tom poslu najuspe-
niji bio Nikolaj Krasnov. Tako je i arhitekta Vasilije Androsov predlo-
io reewe grba Kraqevine Jugoslavije za palatu Glavne pote. Ovo ree-
we nije prihvaeno, nego je zameweno drugim. Androsov je predloio celo-
vit dravni grb na porfiri nadvien kraqevskom krunom. Materijal u ko-
MARIJA DRQEVI *
288
21
A. Kadijevi, Vasilije Mihailovi Androsov, 18; A. Kadijevi, Estetika arhitekture
akademizma (HHHH vek), Beograd 2005, 262.
Sl. 14. i 15. Detaq dravnog grba po projektu V. Androsova i grb
izveden u bronzanom reqefu, grafika rekonstrukcija
jem je trebalo da bude izraen ovaj grb je nepoznat, jer su sauvani samo na-
crti projekta.
U istoriografiji je pretpostavqeno da je bilo planirano da grb bude
izraen u granitu ili u vidu apliciranog bronzanog reqefa.
22
Meutim, ovo
reewe nije prihvaeno, pa se pristupilo izradi novog. Razlozi koji su do-
veli do neprihvatawa Androsovqevog reewa su nepoznati. Na graevini se
zato naao nov grb. U pitawu je bio bronzani reqef dvoglavog orla, jedno-
stavnih detaqa i svedenih formi. Autor ovog grba je nepoznat, ali prema na-
inu obrade i likovnom reewu moe se pretpostaviti da je to bio Nikolaj
Krasnov.
23
Arhitekta Vasilije Androsov je uglavnom zadrao reewe unutrawo-
sti zgrade Pote 1 koje je Piman predvideo svojim projektom. On je pored
ve odreenih prostorija za potu i telegraf dodao prostorije za bibliote-
ku, potanski muzej i salu za konferencije.
24
Tako graevina poseduje dve
velike dvorane za publiku, jednu veu sa trideset pet altera i drugu, mawu,
sa trideset sedam altera, est velikih sala, etrnaest odeqewa, dvesto je-
danaest soba za kancelarije, trezor, etrnaest magacinskih prostorija, eti-
ri garae, kao i velik broj prostorija za mainska postrojewa, u podrumu i
na tavanu. Bilo je predvieno da prostorije veeg dela graevine zauzmu Mi-
nistarstvo pota, telegrafa i telefona, Glavna pota, Glavni telegraf i
Glavni radio-telegraf. Ostale prostorije u graevini pripale su Potan-
skoj tedionici.
25
Ovako velik broj prostorija zahtevao je ekonomian ras-
pored, koji je postignut na taj nain to je centralni deo graevine slobo-
dan, a oko tih srediwih delova su du zidova koncentrisane ostale pro-
storije za potrebe slube. Ovakvo reewe je provedeno na svim spratovima,
a raspored prostorija zavisi od funkcije koju one treba da obavqaju.
Androsov je svojim reewem pokuao da modernu graevinu odene u aka-
demsko ruho, ali mu to nije uspelo u potpunosti. Akademizam u arhitekturi
je na prvom mestu podrazumevao istorizam, to je Androsov primenio posta-
vqajui dorske stubove na fasade graevine. Jedan od najvanijih elemenata,
ne samo akademizma nego i svih klasinih stilova u arhitekturi, jeste sime-
trinost, to na ovoj graevini nije ostvareno. Piman je graevinu pode-
lio na dva nejednaka dela, a Androsov je uobiajeni centralni rizalit po-
stavio na mestu glavnog ulaza koji se po pravilu nalazi na sredini. Na taj
nain dolazi do odreene neloginosti na arhitekturi zgrade Pote 1. Tako
je jedan akademski element upotrebqen pravilno, ali je asimetrini raspo-
red kompozicije uslovio da wegova primena izgleda nezgrapno. Takoe, te-
ki dorski stubovi na proeqima remete jednostavan ritam fasada i ine
da redovi prozora stavqeni u rustini okvir izgledaju bezlino. Naime, ri-
289
22
M. Popovi, nav delo, 114115.
23
Isto, 113115.
24
A. Kadijevi, Vasilije Mihailovi Androsov, 18.
25
O rasporedu prostorija u zgradi Pote 1: Anonim, Dovrena je nova palata, 34.
tam nizova prozora koji se smewuju na fasadama na Pimanovom projektu za-
mewen je rustinim granitnim okvirima. Jednostavno reeni ulazi dobili
su zdepaste dorske stubove. Androsov je ukomponovao visoke i tanke stubove
u gorwem delu graevine sa niskim, irokim stubovima u prizemqu, to je
dovelo do disproporcionalnosti. Stie se utisak da stubovi predstavqaju
aplikacije koje su graevini dodate samo da bi se odgovorilo zahtevima aka-
demizma.
Beogradske graevine komponovane u akademskom stilu, naroito one
koje su projektovali ruski arhitekti iz Ministarstva graevina, imaju mno-
go reqefne ornamentike i skulptura, na primer Ministarstvo finansija
Nikolaja Krasnova iz 1928. godine, zatim Ministarstvo poqoprivrede i vo-
da i uma i ruda, koje je takoe realizovao Krasnov, zgrada Generaltaba
Viqema Baumgartena i velik broj stambenih zgrada.
26
Ruski arhitekti emi-
granti su imali poseban nain pristupa akademizmu, koji je potovao odre-
ena pravila. To su tewa ka monumentalnosti, izraena i na mawim objek-
tima, zatim primena rustike u prizemqu, suavawe konture zgrada od prize-
mqa ka vrhu i ve pomenuto bogatstvo fasadne ornamentike retorikog ka-
raktera.
27
Elementi ornamentike i pravila akademizma ruskih arhitekata su
na zgradi Pote 1 izostali. Kombinacija modernih i istorijskih elemenata
dovela je do toga da graevina dobije teak neproporcionalan izgled.
Postoji znatan broj graevina u Beogradu koje u arhitekturi kombinuju
staro i novo i opet predstavqaju uspena reewa. Poznato je da je ovo jedi-
na Androsovqeva profana graevina izgraena u akademskom stilu za vreme
wegovog boravka u Beogradu i rada u Ministarstvu graevina. On se bavio
uglavnom crkvenom arhitekturom u nacionalnom stilu koristei elemente
srpske sredwovekovne arhitekture, naroito moravskog stila.
28
Ovaj arhitek-
ta se bavio i profanom arhitekturom neostvareni projekat Gimnazije u
Pritini iz 1924. godine
29
u eklektikom baroknom stilu, ali svoj pot-
puni izraz daje u delima crkvene arhitekture.
Palata Glavne pote je znaajno ostvarewe beogradske arhitekture epohe
akademizma. U to vreme dolazi do prodora modernizma u arhitekturu Beogra-
da. Graevine postaju bezornamentalne, a mnogi elementi istorizma nestaju
sa fasada, dok je monumentalnost i daqe prisutna. Ovakav pristup akademi-
zmu nam omoguava da povuemo paralele izmeu arhitekture zgrade Pote 1
i arhitekture jednog broja graevina koje su nastale u Beogradu u etvrtoj de-
MARIJA DRQEVI *
290
26
B. Nestorovi, nav. delo, 349353; A. Kadijevi, Uloga ruskih emigranata u beogradskoj
arhitekturi, 131142.
27
A. Kadijevi, Uloga ruskih emigranata u beogradskoj arhitekturi, 136137.
28
Saborna crkva Sv. Trojice u Leskovcu iz 1931. godine u A. Kadijevi, Vasilij Mihailo-
vi Androsov, 56; Kapela Velimira Todorovia na beogradskom Novom grobqu iz 1926, Isto, 7;
projekat za Hram sv. Save na Vraaru iz 1926. godine u saradwi sa Petrom Popoviem, Isto, 8;
crkva Sv. Aleksandra Nevskog na Dorolu, Isto, 910; crkva Sv. ora na ukarici, Isto,
1011; neostvareni projekat za Gimnaziju u Pritini, Isto, 7.
29
Isto, 7.
ceniji dvadesetog veka. Naime, uticaj arhitekture totalitarnih reima u
predratnom periodu proirio se na Beograd, naroito u etvrtoj deceniji
dvadesetog veka. Totalitarizam u Italiji, Nemakoj i Rusiji, koji se u arhi-
tekturi bazirao na izrazitoj monumentalnosti i reminiscenciji na elemen-
te istorijskih, uglavnom klasicistikih stilova i osnovi koja je moderna,
jednostavna i funkcionalna uticao je na nastanak jednog broja arhitekton-
skih reewa u Beogradu.
30
Ovu arhitekturu karakterie jednostavan raspored masa u kombinaciji
sa elementima antike arhitekture kao to su stubovi, timpanoni, pila-
stri, balustri i reprezentativne kupole.
31
Treba naglasiti da se paralele
izmeu ove grupe ostvarewa i Pote 1 mogu povui samo kada su u pitawu
odreeni elementi graevina, a nikako graevine kao celine. Naime, raspo-
red masa i konstrukcija Pote 1 ne moe se dovesti u vezu sa arhitekton-
skim ostvarewima iz navedenog perioda. Zgrada Pote 1 ispuwava najosnov-
niji uslov, a to je monumentalizam. Takoe, raspored masa Pote 1 u vidu
monumentalnih, tekih blokova odslikava uticaj ove arhitekture. Navedeni
primeri dovode do zakquka da Pota 1 pripada stilu akademizma u arhi-
tekturi Beograda, i to wegovoj fazi koja se razvijala pod uticajem evropskog
monumentalizma.
Pojava monumentalizma u predratnoj arhitekturi Beograda predstavqa
jednu od faza akademizma, koji e se nastaviti nakon Drugog svetskog rata
usvajawem socijalistikog realizma, kao jedinog oblika umetnikog izraa-
vawa. U ovu grupu graevina spada zgrada Ministarstva socijalne politike
i narodnog zdravqa (SUP Srbije)
32
u Ulici kneza Miloa, iz 1932. godine,
nastala po projektu Dimitrija M. Leka. Jednostavne postavke masa, u obliku
kvadra, sa stilizovanim jonskim stubovima na proequ, graevina predsta-
vqa izraz monumentalizma, koji moemo zapaziti i na palati Pote 1, ija
gradwa je poela tri godine kasnije. Modernizam i eklekticizam u slubi
monumentalnosti mogu se zapaziti i na ostalim graevinama ovog stila na-
stalim u etvrtoj deceniji, kao to su palata PRIZAD"-a (danas TANJUG)
33
koju je projektovao Bogdan Nestorovi, Dunavska banovina u Novom Sadu
34
i
291
30
O uticaju arhitekture totalitarnih reima na arhitekturu Beograda koja je nastala u
periodu izmeu dva svetska rata: B. Nestorovi, nav. delo, 377; Z. Manevi, Arhitektura i poli-
tika, 293306; A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhi-
tekture, 255277; A. Kadijevi, Odjeci arhitekture totalitarizma u Srbiji. Uticaj stranih totalitarnih
politikih ideologija u srpskoj arhitekturi etvrte decenije XX veka, DaNS 51, septembar 2005, 4447.
31
A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhitekture,
256257; Isti, Odjeci arhitekture, 45.
32
B. Nestorovi, nav. delo, 373; A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske
monumentalne arhitekture, 270; Z. Manevi, Nai neimari. Dimitrije M. Leko, Izgradwa 5, Be-
ograd 1980, 36; Z. Manevi, Arhitektura i politika, 295.
33
Z. Manevi, Arhitektura i politika, 294295; A. Kadijevi, Ideoloke i estetske
osnove uspona evropske monumentalne arhitekture, 270, S. Maksi, ivot i delo arhitekte Bog-
dana Nestorovia, magistarski rad odbrawen na Filozofskom fakultetu, Beograd 2001, 8689.
34
A. Kadijevi, ivot i delo arhitekte Dragie Braovana (18871963), GGB HHH,
Beograd 1990, 159161; Isti, Novosadski opus arhitekte Dragie Braovana, Projekt 1, Novi
Komanda ratnog vazduhoplovstva,
35
projekti Dragie Braovana, zatim pala-
ta Albanija",
36
Branka Bona i Miladina Prqevia, Pravni fakultet
37
Pe-
tra Bajalovia, palata Beograd"
38
Grigorija Samojlova itd.
Iako su uticaj i elemente moderne arhitekture prihvatili i srpski ar-
hitekti, on nije bio dovoqno jak da bi odoleo monumentalnom modernizmu
Italije i Nemake. Mladi moderni arhitekti Beograda su se organizovali u
Grupu arhitekata modernog pravca jo 1923. godine,
39
ali wihovo delovawe
nije bilo dovoqno radikalno da bi spreilo prodor totalitarizma u arhi-
tekturu Beograda. Oni su propagirali umereniji modernizam. Sa druge stra-
ne, totalitarizam kao oblik vladavine bio je prisutan i u Kraqevini Jugo-
slaviji, pa je vlastima odgovarao ovaj eklektini pristup. Palata Pote 1
je proizvod ovog sistema.
40
U istoriografiji je o palati Pote 1 malo pisano. Ova reprezentativ-
na beogradska graevina decenijama je zanemarivana. Meutim, otra kriti-
ka wene konzervativne arhitekture nije izostala. Takav stav izneli su Oli-
ver Mini,
41
Bogdan Nestorovi,
42
Aleksandar Kadijevi,
43
Sneana Toeva
44
i Andrija Mutwakovi.
45
Time su ovi autori nametnuli pitawe estetike gra-
evine.
MARIJA DRQEVI *
292
Sad 1993, 4547; Isti, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhitekture,
271; V. Brdar, Od Parisa do Braovana. Arhitektura javnih zdawa u Novom Sadu izmeu dva svet-
ska rata, Novi Sad 2005, 2529.
35
Z. Manevi, Delo arhitekte Dragie Braovana, ZLUMS 6, Novi Sad 1970, 196; A. Ka-
dijevi, ivot i delo arhitekte Dragie Braovana, 159161; Isti, Ideoloke i estetske
osnove uspona evropske monumentalne arhitekture, 271.
36
Z. Manevi, Nai neimari. Miladin Prqevi, Izgradwa 7, Beograd 1981, 42; A. Kadije-
vi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhitekture, 271.
37
A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhiekture, 271.
38
A. Kadijevi, Ideoloke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhiekture,
271; Milan Prosen, Palata penzionog fonda inovnika i sluiteqa Narodne banke, Godiwak
grada Beograda, Beograd HH-, 20022003.
39
Z. Manevi, Juerawe graditeqstvo, 1315.
40
Kraq Aleksandar Karaorevi zaveo je tzv. estojanuarsku diktaturu 1929. godine, na-
kon krize parlamenta.
41
O. Mini, nav. delo, 185. Moderna Pimanova arhitektura dobila je, po nalogu 'sa naj-
vieg mesta', teku, neskladnu i neukusnu kamenu odeu".
42
B. Nestorovi, nav. delo, 375376. Mada je upotrebqen izuzetno lep i skupocen mate-
rijal, kompozicija u celini i detaqima predstavqa potpun promaaj i u proporcijama arhi-
tektonskih oblika i u pogledu wihove primene i detaqa. Ova nelogina strukturalna kompozi-
cija antikih grkih oblika neprihvatqivih meusobnih odnosa i proporcija teko se moe
opravdati eqom za realizovawem modernizovane stilske arhitekture. Jo mawe bi se mogla
tumaiti kao delo akademizma, ak i u doba wegove potpune dekadencije."
43
A. Kadijevi, Doprinos ruskih neimara-emigranata srpskoj arhitekturi izmeu dva svet-
ska rata, u: Rusi Bez Rusije, srpski Rusi, 243255: Svojim odbojnim, bunkerskim izgledom,
bez dodirnih taaka sa istorijskom arhitekturom ovog podnebqa, palata pote uveliko je pred-
stavqala anahron objekat, koji je mogao odgovarati samo nerafiniranoj klijenteli totalitarnog
duha, koja je u konceptu supermonumentalizma videla nain sopstvene ideoloke promocije."
44
S. Toeva, Kapitalna dela ruskih arhitekata u Beogradu, Ruska emigracija u srpskoj
kulturi HH veka, Zbornik radova , 306. itava fasada odie jednim neskladom, teinom i
jednolinou, dok su antiki motivi korieni sa dosta nespretnosti. Po svom reewu raz-
likuje se od svega onoga to se u tom periodu gradilo u Beogradu"
45
A. Mutwakovi, Arhitekt Josip Piman, ivot umjetnosti 14, 7588. I tako je od
elegantnih horizontalnih linija prozora i parapeta nastala rugoba kia i malograanskog uku-
Arhitektura Pote 1 se smatra neuspelim reewem epohe akademizma u
Beogradu, jer wen arhitekta Vasilije Mihailovi Androsov nije uspeo da
elemente akademske arhitekture u potpunosti primeni na moderan projekat
Josipa Pimana. Takoe, istoriografi graevinu nazivaju proizvodom kia
i neukusa i esto se o wenoj arhitekturi raspravqa u kontekstu anegdote ve-
zane za intervenciju kraqa Aleksandra Karaorevia. iwenica je da se
Androsov nije najboqe snaao kada je u pitawu primena akademskih elemena-
ta na modernom projektu. Stubovi su teki i zdepasti i nisu u vezi sa ru-
stikom cele graevine. Asimetrina trapezoidna osnova je znatno doprinela
293
sa eklektike fasade, to nam i danas stoji kao spomenik jednog promaenog vremena i kao
spomenik ovjeka ije je osobno i struno uvjerewe gueno u tupom nerazumijevawu zaostale
sredine."
Sl. 16, 17. i 18. Palata Beograd" Grigorija Samojlova,
Ministarstvo socijalne politike i narodnog zdravqa Dimitrija M. Leka,
Palata PRIZAD"-a (TANJUG) Bogdana Nestorovia
neuspenoj realizaciji jer stil akademizma na prvom mestu zahteva sime-
trinost.
Ipak, graevina se ne moe nazivati proizvodom kia i neukusa samo
zato to je proizvod ideologije, a naroito se sud o woj ne sme svoditi na
intervenciju kraqa, koja se decenijama usmeno prenosi i ne mora da bude
tana. Sa ideolokog stanovita, ona predstavqa fenomen u rangu sa naci-
stikom arhitekturom u Nemakoj ili faistikom arhitekturom u Italiji,
odnosno stavom vlasti prema umetnosti uopte. Wena umetnika vrednost
se umawuje i takvim razmiqawem svodi samo na dogaaj koji se tie inter-
vencije kraqa. Meutim, najvei doprinos realizaciji daje projektant, a to
je Vasilije Androsov, koji je oigledno eleo da to boqe iskoristi prili-
ku koja mu je pruena, da bi realizovao jedan tako vaan projekat. Zato arhi-
tekturu zgrade Pote 1 vie moemo posmatrati kao proizvod neuspele
primene akademizma Vasilija Androsova na moderni projekat Josipa Pi-
mana, nego kao neuspeli proizvod totalitaristike ideologije kraqa Alek-
sandra.
Boqem razumevawu arhitekture Pote 1 svakako doprinosi komparacija
sa graevinama koje su nastale u priblino isto vreme, dakle u etvrtoj de-
ceniji dvadesetog veka. Ovoj grupi pripadaju ostvarewa kao to su zgrada
Ministarstva socijalne politike i narodnog zdravqa, palata PRIZAD"-a,
palata Albanija", Komanda ratnog vazduhoplovstva, palata Beograd", Prav-
ni fakultet i Ministarstvo graevina. Ove graevine nastaju pod uticajem
evropskog monumentalizma.
Tumaewe arhitekture zgrade Pote 1 dovodi do nekoliko zakquaka.
Prvi zakquak je da graevina ostavqa utisak uticaja pluralizma stilova,
koji je bio karakteristian za epohu u kojoj je nastala. Tako se stil Pote 1
moe definisati kao moderno-akademski u slubi monumentalizma. Po ovoj
definiciji zgrada Pote 1 najvie pripada grupi graevina nastalih u du-
hu monumentalnog akademizma etvrte decenije u Beogradu i Srbiji. Sa druge
strane, konano reewe palate Pote 1 koje je dao Vasilije Androsov moe
se okarakterisati kao neuspelo kada je u pitawu kompozicija elemenata pri-
mewenih na fasadama, ali celokupna graevina se ne moe posmatrati kao
proizvod neukusa, jer wenu arhitekturu pre moemo opisati kao eksperi-
ment, kojim je Androsov pokuao da elemente akademizma primeni na moder-
nu konstrukciji.
MARIJA DRQEVI *
294
Marija Drljevi
HISTORY AND ARCHITECTURE OF POST OFFICE 1 IN BELGRADE
Summary
The palace of the Main Post Office Building, Savings Bank and Telegraph is situated on
the corner of Takovska Street and King Aleksandar Boulevard in Belgrade. It was built bet-
ween 1935 and 1938 after the project of Vassil Mikhailovich Androsov.
The postal service has had an important role in the communication of Serbia with the
rest of the world, especially in the period of establishing a modern Serbian state. Even in
1811 a network of postal stations (mezulans) was organized in order for Soviets to communi-
cate with regional dukes. In 1840 a project was designed with the intention to organize the
postal service so this year is officially taken as the year when the postal service started work-
ing in Serbia.
Since 1842 the Main Post Office was situated in Iko's house in King Petar Street in
the Sava Serbian part of Belgrade and then it was moved to the buildings which were raised
in place of today's park between the Federal Assembly building and Vlajkovieva Street,
where it remained until 1869. Then it was moved to an old building of the-then Class Lottery
at the demand of merchants who thought that it was too distant from the town. However,
there was another shift of location in 1879 when the Main Post Office and Telegraph moved
to the Kolarac Edifice.
The first attempt to build one building which would house Post Office 1 and Savings
Bank happened in 1911 when architect Momir Korunovi was commissioned a project which
was not realized. In 1928 the issue of the building of Post Office 1 and Savings Bank was
raised again and after the proposal of the Minister of Post and Telegraph the Ministry Council
made a decision on the construction.
The bidding started in 1930 and was based on a construction program which was deter-
mined by the Ministry of Construction. The first prize was awarded to a young architect from
Zagreb Josip Piman (19041934), who applied a joint project with his colleague Andrija
Baranji under the motto PIB". He designed the building in the spirit of modern functiona-
listic architecture but the project was not undertaken.
The modern glass faade of Piman's project did not appeal to the government who saw
in it an exaggerated simplicity unfit for the institution of the Main Post Office building.
This time the competition was opened inside the Ministry of Construction and the win-
ner was a Russian architect Vassil Mikhailovich Androsov (18721944), who turned in his
design after the cooperation with architect ivana Bogdanovi, who assisted him in the ma-
king of plans.
Androsov kept the basis of the building designed by Josip Piman but he changed the
fasade in the historicism style using monumental Doric pillars with heads and granite blocks
which were used to cover the entire surface of the faade.
The palace of the Main Post Office is a significant accomplishment of Belgrade archi-
tecture in the era of academism. This approach to academism enables us to draw parallels bet-
ween the architecture of the building of Post Office 1 and the architecture of a number of
buildings which emerged in Belgrade in the 1930's. Namely, the totalitarianism in Italy, Ger-
many and Russia, architecturally based on an expressed monumentality and reminiscence of
elements of historical and mainly classicistic styles and a modern, simple and functional basis,
influenced a number of architectural designs in Belgrade.
295
The appearance of monumentalism in pre-war architecture of Belgrade is one of the
phases of academism. Several such examples are the building of the Ministry of Social Policy
and National Health (Serbian Secretariat of Internal Affairs) in Knez Milo Street made after
the project of Dimitrije M. Leko, the PRIZAD" (TANJUG") palace designed by Bogdan
Nestorovi, the Danube Banovina in Novi Sad, the Command of Air Force designed by Dra-
gia Braovan, the Albanija" palace by Branko Bon and Miladin Prljevi, Law School by Pe-
tar Bajalovi, the Belgrade" palace by Grigorije Samojlov, etc.
Very little has been written about the historiography of Post Office 1. This representa-
tive Belgrade building has been neglected for decades but harsh criticism of its conservative
architecture was still prominent.
The architecture of Post Office 1 is considered to be an unsuccessful idea of the era of
academism in Belgrade because its architect Vassil Mikhailovich Androsov could not fully
apply the elements of academic architecture to the modern project of Josip Piman. In addi-
tion, historiographers called the building a product of kitsch and distaste and often discussed
its architecture in the context of an anecdote connected to the intervention of King Aleksandar
Karaorevi. The fact remains that Androsov did not cope well with the application of aca-
demic elements in a modern project. The pillars are heavy and stocky and do not connect well
with the rusticity of the whole building. The asymmetrical trapezoid basis significantly contri-
buted to the unsuccessful realization because the style of academism primarily demands
symmetry.
However, the building can still not be called the product of kitsch and distaste just be-
cause it is the product of an ideology. Also, it can definitely not be judged only by the inter-
vention of a king, which is the opinion passed on for decades and is not necessarily true.
From an ideological point of view it is a phenomenon equal to the Nazi architecture in Ger-
many or fascist architecture in Italy, i.e. showing the attitude of authorities towards art in ge-
neral. Its artistic value is diminished and such a way of thinking reduces the building to a
mere event which is related to an intervention of a king. The greatest contribution to the reali-
zation was made by the designer himself, who obviously wanted to fully use the given oppor-
tunity to carry out such an important project. That is the reason why we should observe the
architecture of the building of Post Office 1 as a product of an unsuccessful application of
academism on the side of Vassil Androsov to the modern project of Josip Piman rather than
as a product of a totalitarist ideology of King Aleksandar.
MARIJA DRQEVI *
296
UDC 7.011
JASMINA UBRILO
Kako meunarodne izlobe misle*
WARNING: perception requires involvement",
Antonio Muntadas (Antonio Muntadas)
SAETAK: Tema studije su velike meunarodne izlobe razmatrane
kao mesta koja su u funkciji cirkulisawa ideja i iskustava, odnosno kao
mesta koja istovremeno privileguju ono to je institucionalno prihva-
tqivo" i obezbeuju prostor u kojem i institucionalno neprihvatqivo"
moe da iskoristi svoju ansu. Studija e biti fokusirana na mapirawe i
krai istorijat ovih manifestacija, te na wihov aktuelni status, funkcije
i efekte koje proizvode u kontekstu kontradiktornih procesa ukquivawa
i iskquivawa, dominacije i marginalizacije, homogenizacije i difuzije
razliitosti, reartikulisawa hegemonije i kontrolisawa razliitosti. Ta-
koe, bie posveena pawa kako mehanizmima proliferacije i pojavqiva-
wa novih bijenalnih izlobi u kontekstu kompleksne redefinicije Evrope
i wenih granica kao efekta pada Berlinskog zida, odnosno procesa globa-
lizacije, tako i redefinisawu pozicije kuratora i kuratorske prakse.
KQUNE REI: savremena umetnost, meunarodne izlobe, Bijenale
u Veneciji, Dokumenta u Kaselu, Bijenale u Sao Paolu, Bijenale u Sidneju,
Bijenale u Istanbulu, Manifesta, nove kuratorske prakse, institucije umet-
nosti
PRIMERI
Kao uvod mogli bi da poslue primeri iz savremene umetnike produk-
cije koji su se posledwih godina mogli videti na velikim svetskim manife-
stacijama, a u kojima evidentno izostaje, kako Grini navodi, simboliko
skrivawe traumatskog realnog konteksta"
1
ovih manifestacija. Ti primeri
297
* Naslov je parafraza naziva kwige Meri Daglas Kako institucije misle (M. Douglas,
How Institutions Think, Syracuse University Press, 1986, kod nas prevedeno Meri Daglas, Kako institu-
cije misle, Re, Beogad 2001).
1
M. Grini, Institucija umjetnosti i kanibalizam sistema, u: Estetika kibersvijeta i uinci dereali-
zacije, Multimedijalni institut, Konica, Zagreb, Sarajevo 2005, 118.
su veoma zanimqivi za ovu studiju, jer tematizuju meunarodne izlobe kao
reprezentacijske maine, kao mehanizme koji pokreu sistem umetnosti, te
razotkrivaju i problematizuju traumatske take sakrivene iza razvijenih teh-
nika reprezentacije savremene umetnosti. Na taj nain, oni izmiu simbo-
likom redu, te funkcioniu kao svojevrsno Lakanovo (Lacan) Realno, i u
tom smislu izmiu postupcima simbolizacije.
2
Aleksander Brener (Aleksander Brener) i Barbara urc (Barbara Schurz),
akcija na novinarskoj konferenciji povodom otvarawa Evropskog bijenala
savremene umetnosti Manifesta (Manifesta) 3, Qubqana 2000.
Dan uoi slubenog otvarawa Manifeste 3 u jednoj od sala Cankarjevog
doma u Qubqani odrana je konferencija za novinare. Kustosi Manifeste
Franesko Bonami (Francesco Bonami), Ole Bouman (Ole Bouman), Marija
Hlavajova (Mria Hlavajov) i Katrin Romberg (Kathrin Rhomberg), kao i qudi
iz organizacije, izili su pred novinare i namernike i, nakon uobiajenog
predstavqawa, trebalo je da odgovaraju na pitawa iz publike. Aleksander
Brener je, uz asistenciju Barbare urc, stupio u akciju. I dok je urc de-
lila okolo pisanu izjavu, Brener se popeo na binu i po ogromnom ekranu,
razapetom iza stola oko kojeg su sedeli glavni organizatori Manifeste, po-
eo da pie poruke u kojima je kuratore Manifeste nazvao liberalnim slu-
gama globalnog kapitalizma" i na preterano eksplicitan nain, uz upotrebu
psovki, ukazivao na mo koju generie wihova pozicija. Potom je delimino
obojio i unitio konferencijski sto, a onda legao na wega i saekao obez-
beewe Cankarjevog doma da ga iznesu, poto je Barbaru urc, uz wene dra-
matine krike, ve iznelo.
3
Tawa Ostoji, 49. Bijenale u Veneciji, 2001.
I'll Be Your Angel, performans
4
tokom otvarawa elegantno odevena
umetnica, u kreacijama Kristijana Lakroa (Christian Lacroix), tokom tri dana
neformalnog otvarawa i samog zvaninog otvarawa ponaala se kao an-
eo/pratiqa (oba izraza sama umetnica koristi) gospodina Haralda Zemana
(Harald Szeeman), umetnikog direktora ovog izdawa Bijenala, to je podra-
zumevalo weno javno izlagawe u wegovoj blizini tokom sveanog otvarawa i
promocija, koktela, veera, konferencija za tampu. Performans je 'pri-
JASMINA UBRILO *
298
2
Meu razmatranim primerima nee se nai ve notorni primer Olega Kulika koji se u
galerijskom prostoru, na izlobi Interpol Viktora Misijana (Viktor Misiano) i Jana Amana (Jan
Aman), prireenoj 1996, u stokholmskoj Fargfabriken, ponaao kao pas, napadajui posmatrae,
jer se radi o projektu koji nije bio realizovan u okvirima internacionalne manifestacije bi-
jenalnog, trijenalnog ili kvadrijenalnog tipa, nego u okvirima jedne tematske izlobe.
3
Navedeno prema: M. Grini, Institucija umjetnosti i kanibalizam sistema, 118/119.
4
Marina Grini na jednom mestu ovaj rad Tawe Ostoji definie kao happening / ak-
cija / tableau vivant. Videti u: isto, 102.
Ovakvo odreivawe rada Tawe Ostoji I'll Be Your Angel ini se sasvim prihvatqivo, jer
koliko god da je postojala jasno postavqena namera same umetnice i scenario izvoewa, ovaj rad
je u velikoj meri zavisio od niza sluajnosti, ad hoc situacija koje su izmicale svakoj kontroli
umetnice.
krio' drugi rad, Crni kvadrat na belom, izveden od pubinih dlaka na Vene-
rinom bregu umetnice, a koji je, nakon verifikacije pogledom umetnikog
direktora Bijenala, trebalo da postane jedan od mnogobrojnih radova izlo-
enih na 49. Bijenalu u Veneciji. Diskretno pokriven 'stidni kvadrat' je,
prema svedoewu (neimenovanih) oevidaca, ali i izjavi samog Zemana,
5
ta-
mo i ostao, nedotaknut pogledom umetnikog direktora, pa se samim tim, ni-
je ni desio, nikada nije bio izloen, te, iako fiziki prisutan, rad je za-
pravo izostao sa manifestacije.
6
Santijago Sijera (Santiago Sierra), paviqon panije, 50. Bijenale u
Veneciji, 2003.
Covered Word reqefni natpis 'panija' iznad ulaza u Paviqon te
zemqe u ardinima bio je 'upakovan', odnosno pokriven crnom plastinom
kesom i oblepqen irokom, lepqivom trakom.
7
Wall Enclosing a Space na ulazu u Paviqon, sa unutrawe strane, pa-
ralelno sa ulaznim zidom, na oko pola metra udaqenosti bio je podignut zid
od cigala. Vrata Paviqona bila su otvorena, a samo onima koji su posedova-
li bilo kakav dokument koji bi potvrdio da su panski dravqani bilo je
dozvoqeno da 'preu granicu', odnosno da se iz tog uskog koridora (0,65 h 25
m), kroz boni, takoe uzak prolaz, uz rigoroznu kontrolu nacionalne pri-
padnosti, nau iza zida. Sudei po fotografijama, prostrani izlobeni
prostor panskog paviqona bio je prazan, u jednako 'sivoj fazi' kao i ono
'klaustrofobino' predvorje.
8
Santijago Sijera (Santiago Sierra), selekcija Rose Martines (Rosa
Martinez) Always Little Further, glavni ulaz u Arsenale, 51. Bijenale u Veneci-
ji, juni 2005.
Loudspeakers sa zvunika koji su bili montirani u tavaninim uglo-
vima ulaznog trema u Arsenalima, mogao se uti glas naratora koji je itao
tekst. Sadrinu tog teksta inilo je taksativno nabrajawe iwenica u vezi
sa pravnim statusom i pravnom regulacijom ove manifestacije, kao i pravi-
lima ponaawa posetilaca i wihovim pravima, te pravima i obavezama za-
poslenih. Ono to je zanimqivo je da je tekst sadravao i detaqan spisak
izlobenih prostora kao i u ijem vlasnitvu se ti prostori nalaze, te
spisak zemaqa-uesnica, ali i spisak onih koji nisu zastupqeni, uz navoe-
we statistikih podataka izraenih u procentima o tome koliko zemqe-ue-
* KAKO MEUNARODNE IZLOBE MISLE
299
5
Videti faksimil faksa koji je Harald Zeman poslao Tawi Ostoji 2. aprila 2002. u ko-
jem on decidirano kae da, iako je mogao da vidi Crni kvadrat, on to nije uinio jer je bilo
dovoqno da zna da je Crni kvadrat tamo, u Veneciji, sakriven, ali dobro uvan od strane svog
kuratora". Faksimil je objavqen u: Tanja Ostoji, Dnevnik iz Venecije Venice Diary, Muzej suvreme-
ne umjetnosti, Zagreb 2002, 46.
6
Videti: katalog 49. venecijanskog bijenala, kao i T. Ostoji, Dnevnik iz Venecije, MSU, Za-
greb 2002.
7
http://www.santiago-sierra.com/200304.
8
Videti katalog 50. venecijanskog bijenala; H. Wagner, Santiago Sierra, u katalogu 51.
International art Exhibition, La Biennale di Venezia, Always a Little Further, Marsilio 2006, 244;
snice, ali i one koje ne uestvuju, ine deo svetske populacije i participi-
raju u proizvodwi globalnog drutvenog proizvoda. Osim toga navedeni su
cenovnici ulaznica, kataloga, u kafeterijama unutar izlobenih prostora,
kao i iznos buxeta prethodnog, 50. Bijenala u Veneciji sa preciznim izno-
sima autorskih honorara, te predvieni iznosi kazni za nepotovawe pro-
pisanih pravila.
9
Antonio Muntadas, paviqon panije, 51. Bijenale u Veneciji, 2005.
On Translation: I Giardini u centralnoj prostoriji panskog paviqo-
na, kao fragment celog projekta, bio je postavqen svetlei displej velikih
dimenzija u obliku zidne pregrade. Na tom displeju su s jedne strane bile
izloene fotografije nacionalnih paviqona sa osnovnim podacima kada su
podignuti, kojoj dravi pripadaju, kojom prilikom su izvedene rekonstruk-
cije i izmene fasada i sl., dok se s druge strane nalazio spisak zemaqa la-
nica Ujediwenih nacija.
10
Antoan Prim (Antoine Prum), paviqon Luksemburga, 51. Bijenale u
Veneciji, 2005.
Mondo Veneziano, video, 2005 prikazuje grupu od etiri profesional-
ca iz sveta umetnosti koji se susreu u Veneciji da debatuju o aktuelnom sta-
wu stvari u svetu umetnosti. etiri fikcionalna lika kurator, teoreti-
ar, slikar i 'druequbivi' umetnik na bombastian nain saoptavaju
jedan drugome svoje stavove meu kojima nema ni najmawe dodirne take. I,
kao to je radwa smetena u 'citiranu' Veneciju, odnosno u kulise Venecije
podignute u jednoj luksemburkoj industrijskoj pustari za potrebe filma
Ademira Kenovia Secret passage (Tajni prolaz), tako su i replike koje akteri
izgovaraju citati/semplovi iz aktuelne strune literature. Kako dan od-
mie, nepomirqivi verbalni sukob pretvara se u krvavi fiziki noni
obraun.
MAPIRAWE: VREME I PROSTORI ISTORIJA I GEOGRAFIJA
VENECIJA
Da bismo mogli razmatrati sadraj i znaewe veze izmeu ovih radova i
manifestacija na koje referiu, i da bismo kroz interpretaciju ovih rado-
va prepoznali 'pukotine' sakrivene radom simbolikog, morali bismo prvo
da steknemo uvid u kratki komparativni pregled velikih meunarodnih iz-
lobi, wihov istorijat i razloge koji su doveli do wihovog pokretawa. Ono
to je zajedniko ovim izlobama jeste da one ine jednu porodicu izlobi
JASMINA UBRILO *
300
9
10
Videti u: B. Mari, Spain, Muntadas. On Translation, 51. International art exhibition, La Bien-
nale di Venezia, Participating Countries, 118; http://www.artnet.com/Magazine/features/cone/cone6-9-05.asp;
http://www.interviewstream"Blog Archive".zkm.de.
u okviru koje se odvija razmena odreenih (drutvenih) vrednosti i moi. U
tom smislu, ove izlobe ne samo da proizvode ono to bi trebalo da bude
prihvaeno kao javno miqewe, nego konstituiu javno miqewe i pred-
stavqaju wegovu refleksiju. Velike tradicionalne meunarodne izlobe (i
one koje pretenduju to da budu), kao i svako drugo institucionalizovano art
okupqawe, odnosno kao bilo koji drugi sistem, sklone su da proizvedu uslo-
ve sopstvene kritike, jer to je nain da izbegnu sudbinu reprodukovawa
istog, i nain da sebe aktuelizuju, a samim tim i da steknu licencu refe-
rentnog dogaaja.
Istorija ovih manifestacija zapoiwe u osvit modernog doba, inaugu-
risawem svetskih izlobi
11
na kojima je bila izlagana roba proizvedena u
razliitim zemqama. Ove izlobe su bile koncipirane na nacionalnoj osno-
vi i zapravo su bile mesto prikazivawa 'svetskog napretka', odnosno skupi
spektakli koji su reflektovali odnose moi metropola kako meu sobom, ta-
ko i nad kolonijama i ostatkom sveta. Izlagawem svojih tehnikih dostignu-
a i inovacija, civilizovane metropole objawavale su neophodnost svog
prisustva u 'primitivnim', 'necivilizovanim' sredinama, udaqenim pro-
stranstvima 'bez istorije', i konano sebi pribavqale alibi za intervenci-
je, te eksploatisawe prirodnih i qudskih resursa. U okviru ovih izlobi,
jedan od segmenata, ve od Svetske izlobe u Parizu 1855, postaje i izlagawe
'vrhunskih' nacionalnih savremenih umetnikih dostignua.
1895. otvara se prva Esposizione Internazionale d'Arte, odnosno Prva in-
ternacionalna umetnika izloba u Veneciji. Sama re 'internacionalna'
oigledno potie iz naziva i, u krajwoj konsekvenci, koncepcije spomenu-
tih svetskih sajmova i izlobi industrijskih artefakata koje su od sredine
19. veka, u velikim metropolama, bile organizovane i koje su, zapravo, popu-
larisale sam izraz. Venecijansko Bijenale je bilo, verovatno, prvo tako
blisko povezivawe izraza 'internacionalno' sa savremenom umetnou. Ne-
ophodno je obratiti pawu na istorijat Bijenala u Veneciji, budui da
istorija velikih internacionalnih izlobi savremene umetnosti zapoiwe
upravo ovom manifestacijom, kao i zbog iwenice da e sve potowe izlobe
biti koncipirane po uzoru na ovu manifestaciju. Dakle, koncepcije svih
potowih meunarodnih izlobi temeqile su se ili na gotovo vernom preu-
zimawu venecijanskog modela (npr. Bijenale u Sao Paolu), ili su svoju de-
liminu ili potpunu razliitost formulisale u odnosu na ovaj model (npr.
Bijenale u Sidneju, Istanbulu, Lionu, Moskvi, te Manifesta evropsko
putujue bijenale savremene umetnosti).
Sam koncept i struktura Bijenala u Veneciji, koji su se u dobroj meri i
do danas odrali, temeqe se na kombinaciji nacionalnih selekcija s jedne,
i anacionalne problemsko-tematske izlobe, s druge strane, odnosno speci-
301
11
Primera radi: Velika izloba (Great Exhibition) 1851. u Crystal Palace, u Londonu, te
Svetska izloba (L'Exposition universelle) 1855. u Parizu.
finom asamblau razliitih konteksta, kultura, umetnikih praksi i pro-
dukcija. Moglo bi se rei da struktura Bijenala problematizuje u najirem
smislu tri aspekta: lino kao politiko, politiko kao ekonomsko i poli-
tiko kao politiko. Koncept nacionalnih selekcija nije samo pitawe me-
hanizama izdavawa licence za realizaciju/produkciju nacionalnog ogledala,
tj. za projekciju vlastitog (linog, profesionalnog i nacionalnog) narci-
zma, nego i pitawe znaaja i znaewa/posledica (ne)kompatibilnosti. Dru-
gim reima, kada meunarodna manifestacija nudi uvid u tokove umetnosti
baziran na nacionalnoj pripadnosti ali i na anacionalnom pripadawu
umetnikoj zajednici, onda ta manifestacija postaje mesto intenzivne un-
plugged vs. plugged in konfrontacije, visokonaponskog suoavawa lokalnog sa
globalnim narcizmom, odnosno heterogenosti sa homogenizirajuim efektom
koji Naomi Klajn (Naomi Klein) naziva monomultikulturalnost. Takoe, ta
manifestacija moe da bude i mesto susreta sa novim strategijama kritikog
intervenisawa i preoblikovawa jezika i referenci zateenih kultura / za-
teene globalne kulture, kao to primeri navedeni na poetku studije to
potvruju.
Venecijansko Bijenale je konstituisano, kako uvakovi navodi, u epo-
hi transformacije nacionalnih graanskih modernistikih kultura u in-
ternacionalni jezik velikog evropskog i neto kasnije anglo-amerikog
Modernizma,
12
i ovaj istorijski momenat upisan je u prostornu organizaciju
vrta ardini, na obodu Venecije, gde se ritualno, svake druge godine, uz ne-
koliko pauza tokom prethodnih 110 godina, okupqa umetniki le Mond. Ovaj
park u kojem se pet meseci svake druge godine odvija visokobuxetni spek-
takl, predstavqa savren primer heterotopije (kao to bi se to, uostalom,
moglo rei i za samu Veneciju). Eklektiki ambijent razliitih arhitekton-
skih reewa paviqona koja imaju svoje poreklo u nacionalnim arhitekton-
skim stereotipima,
13
zapravo je ureen kao svojevrsna interaktivna maina
koja s jedne strane proizvodi (dominantne) diskurse o umetnosti, a s druge,
budui da je park fiziki izolovan od svakodnevnog ivota, predstavqa
prostor za beg i dokolicu.
Na samim poecima Bijenala nacionalne selekcije bile su izlagane u
centralnom paviqonu, a od 1907. poiwe realizacija ideje izgradwe nacio-
nalnih paviqona i regulisawe wihovog pravnog statusa, da bi u periodu od
1928. do 1938. ardini dobili svoj konaan izgled.
14
Dakle, park je, dobivi
JASMINA UBRILO *
302
12
M. uvakovi, The Ideology of Exhibition: On the ideologies of Manifesta, http://www.arte-
fact.mi2.hr/_a04/lang_en/theory_suvakovic_en.htm.
13
Primera radi neoklasicistika fasada centralnog izlobenog paviqona koja ponavqa
poznati model hrama" u umetnosti primewivan u projektovawu muzeja, ali i drugih 'hramova'
biblioteka, banaka, upravnih zgrada; zatim britanska neopaladijevska fasada sa loom,
francuska refleksija na Petit Trianon, amerika na mini-Monticello, vedska prozirna 'utija'
od betona i stakla
14
Prva zemqa koja je u sklop Bijenala ula sa svojim paviqonom bila je Belgija 1907, a
wen primer su potom sledile Velika Britanija, Nemaka i Maarska 1909. godine, Francuska
paviqone, poeo da lii na batenski grad i/ili idealni grad sa belgij-
skim, holandskim i panskim paviqonima na jednoj glavnoj stazi sa itali-
janskim paviqonom u proequ, i francuskim, britanskim, nemakim i ka-
nadskim na uzviewu kojim se zavrava druga glavna staza. Struktura ovog
grada mogla bi da se, zahvaqujui dominirajuim neoklasicistikim fasada-
ma, osi parka i wenim simetrinim propozicijama, razmatra kao premoder-
na. Ali, isto tako, ova ureenost bi mogla da asocira na industrijsku tradi-
ciju i linearnu masovnu proizvodwu, kako Mark Vigli (Mark Wigley) ukazu-
je, u kojoj paviqoni dobijaju funkciju fragmenta u sklopu celine, te bi sto-
ga ova ambijentalna celina morala da se posmatra kao proizvod modernih
vremena. Vigli daqe navodi da se ardini mogu smatrati modernim ne samo
u smislu maine koja proizvodi vrednosti koje se meusobno mogu razme-
wivati u ovom sluaju umetnost" nego i u smislu maine za proizvodwu
nacionalnog identiteta", odnosno preciznije kao potvrde nacionalnog iden-
titeta".
15
U tom smislu nije se samo jednom pisalo ili govorilo o ovim pro-
storima za nacionalne 'vebe savremenosti' " (Bojana Peji)
16
kao o umet-
nikim predstavnitvima, konzulatima ili ambasadama, a o samom parku
kao o diplomatskom ambijentu, iz ega bi, logino, kao zakquak, sledilo da
ona zemqa koja nema svoj paviqon u ardinima kao drava ne postoji. Danas
je Bijenale u Veneciji jedna od malobrojnih, ako ne i jedina velika meuna-
rodna izloba koja nacionalni identitet i umetnost tako otvoreno i gotovo
nerazmrsivo povezuje, bez obzira na ve vie od deceniju aktuelne multikul-
turne i transnacionalne procese. Primera radi, lanice Ujediwene Evrope
nisu napustile svoje paviqone, odnosno princip predstavqawa svog nacio-
nalnog kulturnog suvereniteta i solidnosti.
17
S druge strane, isti ti pro-
cesi, koji aktivno uestvuju u fragmentisawu i/ili produkciji novih gra-
nica, unekoliko su 'decentralizovali' samu postavku cele manifestacije
izvestan broj novonastalih zemaqa su prostore za reprezentaciju morale po-
traiti van ardina, u starom jezgru grada, u datim arhitektonskim (pozno-
gotikim, renesansnim, baroknim) celinama i prema sopstvenim materijal-
nim okolnostima.
18
Tokom posledwih nekoliko izdawa Bijenala pojavila se
303
i vedska 1912, Rusija 1914, a od 1938. godine jugoslovenski umetnici poiwu da izlau u
svom paviqonu na ostrvu Sv. Helena, tik uz ardine, na koje se izloba iri od 1920. godine.
Videti u: . Koevi, Biennale u Veneciji i jugoslavenska moderna umetnost, 18951988, dokumenti
710, Zagreb 1989, 1947, a posebno 2126 i 31.
Antonio Muntadas navodi da su tokom stogodiwe istorije neki od paviqona pretrpeli
izmene na fasadama (primera radi, paviqon Nemake ak tri puta, pa paviqoni Belgije kao i
panije, ije je barokno proeqe zameweno modernistikim) i te promene su, kako Muntadas
navodi, bile uvek u vezi sa politikim trenutkom u kojem su se drave 'vlasnice' paviqona na-
lazile i uvek u vezi sa eqom tih drava da te promene budu predstavqene arhitekturom pavi-
qona. Videti u: http://www.interviewstream"Blog Archive".zkm.de.
15
Videti u: http://www.interviewstream"Blog Archive".zkm.de.
16
B. Peji, Istorija kao mama umetnosti, Reporter, br. 906, Beograd 26. 2. 1984,
4449.
17
J. ubrilo, Do sledeeg Bijenala, Remont magazin, 3/4, Beograd, prolee-leto 2001, 4.
18
J. ubrilo, Before and After the Opening, Umelec, vol. 6, Prag, 2003/1, 41.
tendencija pozivawa gostiju da samostalno i/ili sa domainima izlau u
nacionalnim selekcijama,
19
to samo govori o tendenciji Bijenala da se
'adaptira' na multi-kulti situaciju, odnosno namerama multi-kulti narati-
va u pravcu asimilovawa Bijenala. Bijenale je do posledwe decenije 20. veka
bio proizvod razliitih dominantnih, homogenizujuih, univerzalizujuih
politika predstavqawa. Globalizacija, koja je pokrenula kontradiktorne pro-
cese difuzije razliitosti, ali i wihove homogenizacije, reflektovala se i
na samo Bijenale reartikulisawem hegemonije, procesima resemantizacije
razliitosti. Drugim reima, kako je mo danas okrenuta kontrolisawu raz-
liitosti, a ne wihovom konfrontirawu, tako i Bijenale, okupqajui umet-
nike koji globalno izlau, a koji su poreklom i prebivalitem odasvud, od-
raava kvantitativnu internacionalizaciju i poziciju centralizovane in-
ternacionalne cirkulacije koncepata, kuratora, umetnika, galerista, umet-
nikih dela. Zapravo, Bijenale, kao i svaka velika meunarodna izloba, ak-
tuelizuje i uvek iznova problematizuje odnos koji Gerardo Moskera (Gerardo
Mosquera) naziva asimetrijom izmeu curating cultures" i curated cultures".
20
Jedina razlika je to je ova asimetrija na Bijenalu u Veneciji, zahvaqujui
wegovoj specifinoj koncepciji, transparentnija.
Instalacije kao to su On Translation: I Giardini Antonija Muntadasa, te
Covered Word, Wall Enclosing a Space i Loudspeakers Santijaga Sijere, kao i
performans I'll Be Your Angel Tawe Ostoji na direktan nain provociraju
koncept, strukturu i ideologiju venecijanskog Bijenala.
Muntadasov On Translation: I Giardini i u dobroj meri Sijerin Loudspea-
kers ustanovqavaju distancu u odnosu na pitawa reprezentacije i pitawa na-
cionalnog identiteta, kao i u odnosu na samo venecijansko Bijenale, koje
razmatraju kao sistem simbola koji se temeqi istovremeno na homogenosti i
razliitosti i koji nastoji da stalnom upotrebom ovih simbola ceo sistem
uini drutveno realnim i naizgled prirodnim. Oba rada izvedena su u tzv.
'dokumentarnom stilu', veoma aktuelnom ve vie od deceniju. Ova vrsta ra-
da podrazumeva da umetnik/ca u ceo proces produkcije rada ulazi da bi rea-
lizovao/la svojevrsni doprinos ispitivawu realnosti i savremenih feno-
mena. Takav rad usmeren je ka razumevawu i sticawu novih znawa o kontek-
stima koji proizvode savremenosti i savremenim pojavama koje proizvode
kontekste, a na osnovu prikupqawa i razmatrawa konkretne dokumentarne
grae. Dakle, umetnost 'dokumentarnog stila' ne objawava sebe tautoloki,
nego sasvim eksplicitno sebe integrie u drutvenu stvarnost, funkcio-
niui istovremeno kao 'posledica' ali i kao generator stvarnosti.
Antonio Muntadas od 1995. godine radi u razliitim zemqama i na raz-
liitim projektima koncipiranim na ideji 'prevoewa', ali, kako sam umet-
nik kae, ne u doslovnom, nego u kulturalnom smislu jer je svet u kojem
JASMINA UBRILO *
304
19
Primera radi, Xozef Kout (Joseph Kosuth) u maarskom paviqonu 1993. godine ili
Oleg Kulik u paviqonu Srbije i Crne Gore 2001. godine.
20
Videti: J. ubrilo, nav. delo, 43.
ivimo potpuno preveden svet, u kojem je ve sve filtrirano nekim dru-
tvenim, politikim, kulturalnim i ekonomskim faktorom ili od stra-
ne medija, i naravno, konteksta i istorije."
21
Rad On Translation: I Giardini je
proizvod istraivawa istorije uvenog venecijanskog parka i wegove tran-
sformacije u raskonu scenografiju velike meunarodne umetnike izlo-
be, a u vezi sa sociopolitikim uslovima i efektima ove istorije.
Minimalista sa oseajem krivice", kako kae za sebe,
22
Santijago Si-
jera je, pak, umetnik, koji je generalno poznat po akcijama u kojima qude (po-
setioce ili one koji su angaovani za tu priliku) ubeuje da postupaju jedni
sa drugima kao sa robom. Otuda, vaan segment u Loudspeakers je navoewe
tanih cena svih usluga koje Bijenale obezbeuje posetiocima, zatim iznosa
honorara umetnikog direktora i wegovog tima, ali i honorara i uslova pod
kojima su angaovani asistenti, tehnika sluba, pomono osobqe. Na ovaj
nain, Sijera primewuje modele i efekte odreenih drutvenih odnosa u
kontekstu umetnosti, ime joj oduzima auru nekakvog posebnog dogaaja koji
se odvija nezavisno i izvan drutvene prakse. U svojim akcijama direktno
reflektuje ekonomske odnose moi, esto sve do granica bola, a iza (provo-
kativne) neutralnosti naziva akcija/intervencija/radova pokazuje se trauma-
tino realno.
23
Loudspeakers kao i Sijerina intervencija na/u panskom pa-
viqonu 2003. godine provociraju drutvene, politike, ekonomske i kultu-
ralne aspekte institucionalnih okvira nacionalne selekcije i meunarod-
ne centralne izlobe venecijanskog Bijenala,
24
te 'prirodnost' ovih aspeka-
ta, wihovu neprikosnovenu 'lakou postojawa', spremnost da se zadati okvi-
ri bezrezervno prihvate, kao i tu, gotovo neodoqivu mo podrazumevawa.
Performans I'll Be Your Angel Tawe Ostoji takoe se fokusira na pi-
tawa percepcije vidqivih naspram nevidqivih aspekata drutvenih odnosa,
a pre svega, na Bijenale, mesta koje simbolizuje svet velike umetnosti, kao
jedne diskurzivne strategije u produkciji i reprodukciji polnih i rodnih
razlika i wihovih kompleksnih konfiguracija sa drugim oblicima moi.
Izveden tokom slubenog i zvaninog otvarawa Bijenala 2001, predstavqa
dobar primer problematizovawa svakog aspekta venecijanskog noblesse oblige:
od mistifikacije umetnikog rada, realizovanog samo za oi umetnikog di-
rektora manifestacije, preko provokativne escort analogije za odnos izmeu
(geografski, kulturno, rodno marginalizovanog) umetnika/ce i (centralno
pozicioniranog) kuratora/ke, pa do glamurozne Lakroaove kostimografije za
glamuroznu ardini/Venecija scenografiju.
25
Venecijansko Bijenale kao do-
gaaj posluilo je zapravo kao spektakularna scenografija za odvijawe jed-
305
21
Videti u: http://www.artnet.com/Magazine/features/cone/cone6-9-05.asp.
22
Navedeno prema: H. Wagner, Santiago Sierra, u katalogu 51. International art Exhibition, La
Biennale di Venezia, Always a Little Further, Marsilio 2006, 244.
23
Detaqnije o wegovim radovima moe se videti na veoma preglednom i pedantno urae-
nom sajtu sa precizno navedenim podacima: http://www.santiago-sierra.com.
24
Centralna izloba venecijanskog Bijenala tek od 1972. godine postaje tematska.
25
J. ubrilo, Do sledeeg Bijenala, 45; J. ubrilo, Biu va aneo, Tanja Ostoji, Globalcity 1,
Novi Sad, decembar 2001, 7880.
nog drugog dogaaja koji je inicirala sama umetnica i ija je namera, prema
wenim reima, bila da od umetnikog direktora napravi ivi, interaktiv-
ni rad".
26
Namera umetnice i dogaaj koji je inicirala otvorili su mnoge
mogunosti za ostale neoekivane dogaaje koji se nisu mogli kontrolisati,
i koji su mogli da destabilizuju pozicije kuratora/Gospodara. Performans
je po svojoj prirodi intrigantna forma/medij umetnikog izraavawa jer
funkcionie, kako Kristin Stajls (Kristine Stiles) kae, u meuprostoru iz-
meu prezentacije i reprezentacije, izmeu stvarnog ivota i fikcije, kroz
nerazmrsivi odnos izmeu privatnog, biografskog iskustva i javnih, dru-
tvenih praksi u proizvodwi umetnosti.
27
U tom smislu, performans ima
potencijal da ukazuje na procese koji su operativni u formirawu i obliko-
vawu drutva, to znai da telo, koje se u performansima pokazuje kao eks-
plicitni drutveni i politiki interface,
28
zapravo ima potencijal za sa-
optavawe drutvene i kulturne kritike. U sluaju performansa Tawe Osto-
ji, pitawa uspeha i glamura stavqena su u istu ravan sa pitawima kulturne
i drutvene moi, kako je Suzana Milevska ukazala.
29
Dvosmislenost naziva
i 'sadraja' performansa, u sebi sadri fundamentalnu tenziju, poznatu u
istoriji umetnosti, a koju je u tematizovawu akta formulisao Kenet Klark
(Kenneth Clark) 1956. godine, postavqawem opozicije izmeu tela koje je na-
ked i tela koje je nude. Ovo je tenzija koja se u narativu tradicionalne isto-
rije umetnosti interpretirala kao tenzija izmeu vulgarnog i pristojnog,
prirode i kulture, odnosno neregulisanog, nestrukturisanog, uznemirujueg,
opasnog, opscenog, s jedne, i regulisanog, visoko formalizovanog, disci-
plinovanog konvencijama i protokolima umetnosti, s druge strane.
30
Dakle,
provokativnost performansa Tawe Ostoji nije u eksplicitnoj analogiji
eskort usluge, koja je razqutila feministkiwe ija se pisana ili nepisana
kritika uglavnom moe svesti na iwenicu da je umetnica svoje telo razot-
krila i izloila javnosti kao objekat neije (kuratorove, ili generalno mu-
ke) eqe. Provokativnost lei u iwenici da je ovom akcijom Ostoji iz-
vodila/izvela kritiko miqewe o pisanim normama i nepisanim pravili-
ma i obiajima koji ureuju strukturu umetnikih institucija, te o moi koje
ove institucije poseduju i o sine qua non uslovu funkcionisawa moi koji
se temeqi na (skrivenoj) opscenoj erotizaciji i fantazmatskim odgovorima.
Za razliku od jednostavnosti kritikog iznoewa istine o strukturama mo-
i institucija umetnosti, na kakvo smo naili u ve navedenim primerima,
JASMINA UBRILO *
306
26
Videti u: T. Ostoji, Dnevnik iz Venecije Venice Diary, 49.
27
K. Stiles, Performance, u: P. S. Nelson, R. J. Shiff (eds); Critical Terms for Art History, The
University of Chicago Press, Chicago & London 2003, 76.
28
Ova teza se temeqi na idejama Miela Fukoa o telu koje u moderno doba postaje izra-
ziti politiki objekat, kquno mesto za pokazivawe i regulaciju moi. M. Foucault, The History
of Sexuality, Vol. 1, An Introduction, Penguin Books, London 1990.
29
S. Milevska, Pogled na golu istinu, u: T. Ostoji, Dnevnik iz Venecije Venice Diary, 56.
30
K. Clark, The Nude, 1956, a Linda Nid (Linda Nead) je vrlo podsticajno interpretirala
tekst Klarkove kwige. Videti u: L. Nead, The female Nude, Art, Obscenity and Sexuality, Routledge,
London 1992, 1233.
Tawa Ostoji se dri strategije, koju Grini opisuje kao iekovska pre-
terana identifikacija sa strukturama moi.
31
Preterana identifikacija pod-
razumeva proizvodwu fantazmatskog scenarija identinog onome na kojem struk-
tura moi poiva a tim ponavqawem se na radikalan nain preispituje ono
uroeno" prihvatawe, pristajawe, pokoravawe strukturama moi.
KASEL
1955. godine u Nemakoj, u Kaselu, gradiu koji je do kraja Drugog svet-
skog rata proizvodio oruje,
32
zahvaqujui naporima slikara i profesora
Arnolda Bodea (Arnold Bode), pokrenuta je nova internacionalna izloba
pod nazivom Dokumenta (documenta), prvo zamiqena da se odrava kvadri-
jenalno, da bi se od 1972. godine ritam odravawa ustalio na pet godina.
33
Struktura Dokumenta je posve razliita od strukture Bijenala u Veneciji
ili onog u Sao Paolu, a weni uticaji e se unekoliko osetiti u strukturi i
koncepcijama meunarodnih umetnikih izlobi koje e tokom posledwe de-
cenije 20. veka biti pokretane. To je izloba koja naputa koncept nacio-
nalnih selekcija i insistira na internacionalnom izboru individualnih
umetnika koji imaju svoju nespornu (ili skoro nespornu) poziciju na savre-
menoj svetskoj umetnikoj sceni. Prva tri izdawa ove manifestacije imala
su istorijski i dokumentarno-rekonstruktivni pristup. Dokumenta 1 bila su
koncentrisana na predratni evropski modernizam sa inicijalnom namerom
uspostavqawa nacizmom pokidanih veza sa 'degenerativnom umetnou' kao
i uspostavqawa novih kontakata sa evropskim zemqama putem segmenta izlo-
be koji je predstavio mladu nemaku umetnost. U tom smislu, Dokumenta 1
bila su prvi posleratni forum na kojem su se nemaki i evropski umetnici
susreli. Sledea Dokumenta bie zapamena kao izloba koja se bavila umet-
nou nakon 1945. gde je ta godina uzeta ne samo kao jasna politika cezura
nego je trebalo da, na osnovu selekcije predratnih i posleratnih umetnikih
dela, poslui i kao kriterijum za razmatrawe savremene umetnosti. Istori-
ar umetnosti i idejni tvorac prva tri izdawa Dokumenta, Verner Haftman
(Werner Haftmann) razmatrao je ovaj kriterijum u okvirima ideje apstrakcije
kao jezika sveta", prvi put objavqene 1954. godine u wegovoj kwizi Slikar-
stvo 20. veka. U okviru Dokumenta 2, 1959. godine, jednu estinu izloenih
radova inila su dela apstraktnog ekspresionizma, koja su u Kasel stigla za-
307
31
M. Grini, Ostoji's I'll Be Your Angel, autentini sotonski in, u: T. Ostoji, Dnevnik iz Vene-
cije Venice Diary, 70.
32
Podatak naveden prema: B. Taylor, Art Today, Laurence King Publishing, London 2005, 204.
33
documenta 1 otvorena su kao pratei program Bundesgartenschau (Nemake federalne iz-
lobe hortikulture), da bi, nakon velikog uspeha prve izlobe, ve od sledeeg izdawa docu-
menta postala institucija za sebe. Detaqnije o istorijatu videti na: http://www.documenta12.de/
english/geschichte_a.html ili u: M. Glasmeier, K. Stengel, 50 Jahre / Years Documenta 19552005:
Book 1, Archive in Motion Book 2: Diskrete Energien Discreet Energies, Kassel 2005.
hvaqujui Muzeju moderne umetnosti iz Wujorka, a iji je izbor izvrio
Porter Mek Krej (Porter McCray), kustos wujorkog Muzeja moderne umetno-
sti (MoMA), zaduen za Internacionalni program ovog muzeja, jer se sma-
tralo da nemaki selektori ne bi napravili adekvatan izbor. Ovaj in trans-
atlantske 'podrke' jednoj mladoj evropskoj umetnikoj manifestaciji svedo-
i ne toliko o wenom internacionalnom karakteru, koliko je to prepozna-
vawe wenog potencijala da se razvije u prestinu evropsku/svetsku umetni-
ku manifestaciju a koju je, u uslovima formulisawa hladnoratovske politi-
ke, svakako trebalo podrati i iskoristiti. iwenica da je MoMA upravo
ovu manifestaciju, uz Bijenale u Veneciji i ostale velike evropske centre,
uvrstila u promotivnu kampawu amerike umetnosti (a preko umetnosti i
promociju svoje kulture i naina ivota), govori u prilog tome da su Doku-
menta percipirana kao vano kulturno i politiko vorite. Sledea Do-
kumenta otvaraju se pod motom Umetnost je ono to znaajni umetnici ra-
de", ime je Haftman opravdao svoju hipotezu o preimustvu predratnog mo-
dernizma i po posledwi put izlobu koncentrisao na predstavqawe umet-
nosti starije generacije umetnika i onih wihovih radova koji dokumentuju
izuzetnu ulogu ovih umetnika u savremenoj umetnosti. Dakle, sa ovim izda-
wem izloba jasno postaje manifestacija koja e pre svega zastupati prin-
cip pojedinih (velikih) imena starije ili mlae generacije umetnika, odno-
sno koja e insistirati na slobodi i nezavisnosti umetnosti koja se stoga
ne moe vie posmatrati ili biti konstruisana u pravcu stilova ili ko-
la, nego kao ona koja nastaje iz individualnih kreativnih napora izuzetnih
umetnika. 1968. godina e doneti Dokumenta na kojima e se dogoditi kona-
ni generacijski obraun i izloba e se okrenuti savremenoj sceni bez re-
trospektivnih pogleda. Dokumenta 5 e predstavqati vanu cezuru u dotada-
woj istoriji ove manifestacije po tome to e odsada biti imenovan
umetniki direktor
34
koji e svoj izbor umetnika i dela temeqiti pre svega
na tematskom okviru i u tom smislu e onaj princip izbora umetnika i ra-
dova prema wihovom potencijalnom individualnom ili inovativnom kvali-
tetu biti u drugom planu, ali ne sasvim naputen. Sveobuhvatan koncept i
veoma iroko poimawe pojma umetnosti rezultovalo je izlobom koja je
predstavila najrazliitije umetnike pozicije i tendencije od slikarstva
(najvie je bio zastupqen evropski i ameriki fotorealizam), skulpture,
preko paralelnih domena vizuelne produkcije (npr. advertajzing, politika
ikonografija, religiozno-etnoloke predstave, nauna fantastika), do in-
stalacija, performansa i akcione umetnosti, ukquujui introvertne, her-
metine savremene umetnike pozicije. Ono po emu su ova Dokumenta osta-
la zapamena je i Biro organizacije za direktnu demokratiju putem plebisci-
ta Jozefa Bojsa (Joseph Beuys), otvorenog u zgradi Muzeja Fridricijanum
JASMINA UBRILO *
308
34
Harald Zeman, koji je do 1969. godine bio na elu Kunsthalle u Bernu i freelance kustos,
bio je imenovan za 'glavnog sekretara' documenta 5, dakle na poziciju koja je podrazumevala ne-
zavisnost ali i punu odgovornost.
(Museum Fridericianum) u kojem je tokom 100 dana Bojs vodio debate sa poseti-
ocima, ukazujui da umetnost moe biti ukorewena u javnom ivotu, izvan
bilo kakvih estetskih kategorija. Dakle, od Dokumenta 5 pa sve do devetog iz-
dawa ove manifestacije osnovni princip koji e oblikovati karakter svake
od ovih izlobi prireenih 1977 (umetniki direktor Manfred neken-
burger (Manfred Schneckenburger)),
35
1982 (umetniki direktor Rudi Fuks (Rudi
Fuchs)),
36
i 1987 (umetniki direktor M. nekenburger) bie wihova ute-
meqenost u teorijskim konceptima i tematskim okvirima. Jan Hut (Jan Hoet)
je, kao umetniki direktor Dokumenta 9, unekoliko napustio ovaj princip,
pa se opredelio za izlobu koja se temeqila iskquivo na umetniku i we-
govom radu". Ovaj stav je proizlazio iz Hutovog uverewa da je sutinski za-
datak savremene umetnosti da prui pravo subjektivno iskustvo sa namerom
da se suprotstavi realnosti koja sve vie klizi ka virtuelnom domenu.
37
Po-
sledwa dva izdawa ove manifestacije su se odreenije okrenula konceptu
razmatrawa i prikazivawa umetnike produkcije koja je svesna i inkorpori-
ra svoje politiko okruewe u najirem smislu te rei. Moglo bi se rei
da i sam izbor i imenovawe umetnikih direktora: za Dokumenta 10 to je bi-
la Katrin David (Catherine David), prva ena u dotadawem mukom svetu
umetnikih direktora ove manifestacije, i za Dokumenta 11, Okvui Envezo-
ra (Okwui Enwezor), Nigerijca po roewu, u tom trenutku kustosa kolekcije
savremene umetnosti na Art Insitute of Chicago, dakle prvog ne-Evropqanina
po roewu, boravku i/ili radu, ukazuju da manifestacija dobija politiki
309
35
Izloba documenta 6 je zapamena po radovima Bila Vajole (Bill Viola) He Weeps for You
(1976), velikim skulpturama u javnom prostoru kao to su skulptura Riarda Sere (Richard Ser-
ra) Terminal (1977) ili Voltera de Marije (Walter de Maria) Vertical Earth Kilometre (1977), a
posebno po Bojsovoj instalaciji Honey pump at the work place izvedenoj na stepenitu rotonde
koja je kao sistem trebalo da metaforiki simbolizuje karakter savremene umetnosti kao organ-
ske celine koja ima potencijal da formira samostalni entitet/drutvo. Ono po emu se docu-
menta 6 jo pamte jeste zvanino predstavqawe umetnosti Istone Nemake. Takoe, documenta
6 su se 'probila' i na televiziju: iz nedeqe u nedequ video-radovi iz biblioteke emitovani su
na dravnoj televiziji.
36
Rudi Fuks (Rudi Fuchs) se takoe drao principa isticawa umetnikove individualne
prirode, traio veze izmeu umetnika, prepoznavao wihovo mesto u kulturnoj tradiciji. U tom
smislu, Fuks je objedinio umetnike razliitih generacija koji su, po wegovom sudu, bili akte-
ri svetske savremene scene, i nije ih grupisao prema principima slinosti u stilu/nainu
rada ili geografskoj pripadnosti, nego je sledio princip individualnih dijaloga sa namerom
da se paralele ili suprotnosti uine vidqivima. Nadaleko najpoznatiji rad koji je ikada na
ovoj manifestaciji bio predstavqen izveden je upravo za ovo izdawe documenta, a to je rad 7000
Oak Trees Jozefa Bojsa, rad koji i danas 'ivi' u Kaselu. Re je o ambijentalnom radu koji je na-
stajao kroz vreme: Bojs je prvo postavio 7000 bazaltnih stela i posadio prvo hrastovo drvo.
Sledeih pet godina, do poetka documenta 8, preostalih 6999 stabala je zasaeno, od toga po-
sledwe je 1987. godine zasadila, tada ve umetnikova udovica, Eva Vurmbaher-Bojs (Eva Wurm-
bacher-Beuys).
37
Navedeno prema: http://www.documenta12.de/english/geschichte_a.html. documenta 9 su bila
organizovana u velikom broju izlobenih prostora, to je bila novina u odnosu na prethodne
izlobe, a izuzetak je bio i pratei program koji je obuhvatao xez koncerte, boks me i bejzbol
utakmice, te je ovaj specifian mix umetnosti, ivota, masovne zabave verovatno doprineo ve-
likoj popularnosti documenta 9 (zabeleeno je preko pola miliona posetilaca, najvie u isto-
riji documenta).
korektan okvir. Centralni motiv Dokumente 10 bio je osvrtawe u budu-
nost" (looking back to the future"), odnosno, kako je sama Katrin David pre-
cizirala, retroperspektiva".
38
Drugim reima, izloba je trebalo da bude
jedan kritiki pregled prethodnih pedeset godina, tj. da se osvrne na uspo-
stavqawe veza izmeu prolosti/tradicije, aktuelnog momenta i eventual-
nog pogleda u budunost, a sve to u kontekstu hronologije dogaaja koji su
bili kquni prvenstveno za politike, ekonomske i kulturne okolnosti
zemaqa prvog sveta. Sledee izdawe ove manifestacije se koncepcijski ono-
liko pomerilo u odnosu na prethodnu izlobu koliko su se promenili od-
nosi moi na svetskoj sceni, uslovqeni promenqivom strukturom kapitala,
kako je to Grini eksplicirala.
39
Izloba je nastala kao proizvod rada ti-
ma od sedam kuratora,
40
sa Envezorom na elu i sa idejom da predstavi umet-
nike projekte koji govore o migraciji, identitetu i promenama, aterito-
rijalnosti (kao) glavnom poretku danawih neizvesnosti, nestabilnosti i
nesigurnosti":
41
o spornim granicama, ugroenim ili iseqenim zajednica-
ma, ugwetavanim ili zanemarenim regijama, novim putevima znawa i poli-
tike svesti. U praksi, Dokumenta 11 je bila izloba koja je za neke wene
kritiare bila previe politiki korektna kulturalno i geografski spe-
cifina selekcija sa upadqivom zastupqenou umetnika iz Afrike, zatim
umetnika iz mawih evropskih zemaqa (Grka, vajcarska), iz Istone Evro-
pe, Azije, postavqena u mawe-vie konvencionalnim prostorima, sa ogrom-
nim intelektualnim ambicijama koje su se manifestovale kroz pratei pro-
gram koji je bilo teko ispratiti.
42
Zato smo ovoliko vremena posvetili istorijatu ove manifestacije?
Dakle, Dokumenta, ba kao i Bijenale u Veneciji, pored toga to je uzorni
model, predstavqa manifestaciju koja odreuje svetska ili, preciznije, glo-
balna kretawa na poqu umetnosti i kulture. Kao to je Bijenale u Veneciji
tokom dobrog dela svoje istorije zauzimalo poziciju onog krajweg merituma
aktuelnih umetnikih tendencija, promovisalo nove tendencije, istorizo-
valo, tako i Dokumenta, kao anrovska izloba, svaki put uspostavqaju novu
kulturnu paradigmu. Ba kao i Bijenale u Veneciji, Dokumenta u Kaselu je
JASMINA UBRILO *
310
38
Navedeno prema: http://www.documenta12.de/english/geschichte_a.html.
39
Videti u: M. Grini, Tehnologije prenosa: biotehnologija i paradigma kulture, u: Estetika ki-
bersvijeta i uinci derealizacije, Multimedijalni institut, Zagreb, Konica, Sarajevo 2005, 126.
40
Taj tim su inili sledei kuratori: Karlos Basualdo (Carlos Basualdo), Ute Meta Bauer
(Ute Meta Bauer), Suzana Gec (Susanne Ghez), Sarat Maharaj (Sarat Maharaj), Mark Ne (Mark
Nash) i Oktavio Zaja (Octavio Zaya).
41
O. Enwezor, The Black Box, u: documenta 11. Platform 5: Exhibition, Ostfildern: Cantz Verlag,
2002, 45. Envezor (Enwezor) pojam 'ateritorijalnost' preuzima, kako sam navodi, u svom uvodnom
tekstu, od italijanskog filozofa ora Agambena (Giorgo Agamben).
42
Ovo se posebno odnosi na ideju koju je Envezor imao u vezi sa izlobom a po kojoj iz-
loba ne treba da predstavqa zatvorenu celinu nego jednu (ujedno i posledwu) od pet diskur-
zivnih platformi" koje su se sukcesivno organizovale na razliitim stranama sveta: predava-
wa Democracy Unrealized, u Beu martaaprila 2001, konferencija Truth and reconciliation u Wu
Delhiju tokom maja 2001, Creolite and Creolization na Santa Lusiji, u januaru 2002. i filozofski
forum The City u Lagosu, Nigerija, u martu 2002.
manifestacija koja se vraa neprestano konceptualizaciji osi izmeu tr-
ita, umetnosti i kapitala" (Grini).
43
Jedina razlika je u tome to se
venecijanski autoritet stvara i ponitava sopstvenom heterogenom struktu-
rom i frekventnijem ritmu odravawa, dok se kaselski definie i odrava
na temeqima neprikosnovene moi konane verifikacije promene pozicije
umetnika od wegovog delovawa u okvirima lokalne nacionalne kulture ka
wegovoj participaciji u velikom svetu internacionalne/globalne umetni-
ke scene i wenog galerijsko-muzejskog sistema reprezentacije.
SAO PAOLO, SIDNEJ, ISTANBUL, EVROPA/MANIFESTA
Neposredno nakon Drugog svetskog rata, Sao Paolo upisuje se u mapu
internacionalnih umetnikih dogaawa. 20. oktobra 1951. godine otvara se
Prvo bijenale u Sao Paolu na kojem su u jednom prostoru izlagali umetnici
iz 23 zemqe
44
sa oigledno preuzetim strukturalnim modelom Bijenala u Ve-
neciji, ali i sa tom razlikom da zemqe koje uestvuju nemaju svoju zgradu
paviqon, u kojem bi izlagali wihovi umetnici. Takoe, spisak zemaqa-ue-
snica je razliit pre svega zastupqeni su umetnici iz zemaqa Latinske
Amerike, koje na venecijanskom Bijenalu, sa izuzetkom Brazila, Venecuele i
Urugvaja, nemaju svoje paviqone nego objediwene pod nazivom ILLA
45
izlau
van ardina. Samo Bijenale je nastalo kao posledica otpora hegemoniji pre
svega angloamerike, ali i zapadnoevropske kulture, tako da ve na Drugom
bijenalu 1953. godine glavnu nagradu Bijenala dobija Petar Lubarda, to se
moe sagledavati i kao politika odluka, jer sam razlog da Jugoslavija ima
svog predstavnika na Bijenalu bila je, prema ovim interpretacijama, duboko
motivisana politikom identifikacijom Brazila i wegove pozicije u odno-
su na SAD sa pozicijom Jugoslavije u odnosu na SSSR i Istoni blok gene-
ralno.
46
Danas je Bijenale u Sao Paolu prestina meunarodna umetnika
manifestacija koja predstavqa umetnike iz oko 150 zemaqa, obuhvatajui i
one iz evropskih zemaqa ije su se granice definisale tokom 90-ih godina
20. veka.
1973. lokalna sidnejska umetnika manifestacija pod nazivom Transfield
Art Prize, pokrenuta poetkom ezdesetih godina 20. veka, zahvaqujui entu-
zijazmu Franka Belorno-Netisa (Franco Belgiorno-Nettis), inewera koji je
radio za kompaniju Transfield, prerasta u meunarodnu bijenalnu izlobu. F.
Belorno-Netis, zahvaqujui konstruktorskim poslovima kompanije Trans-
311
43
Videti u: M. Grini, Tehnologije prenosa: biotehnologija i paradigma kulture, 125.
44
http://bienalsaopaulo.globo.com/english/artes.
45
Instituto Italo-Latino Americano obuhvata sledee zemqe: Boliviju, ile, Kolumbiju, Ko-
stariku, Kubu, El Salvador, Gvatemalu, Haiti, Panamu, Paragvaj, Peru, Dominikansku republiku.
46
Zahvalna sam prof. Irini Suboti, koja mi je u razgovoru, voenom tokom marta 2006.
godine, ukazala na ovakve interpretacije utemeqene pre svega na razmatrawu politikih okol-
nosti kraja etrdesetih i poetka pedesetih godina HH veka.
field, za koju je radio, ali i sopstvenim sklonostima, postaje redovni pose-
tilac Bijenala u Veneciji. Zaveden internacionalnom ekstravagancijom"
ove manifestacije, Belorno-Netis se zapitao kako da prekine izolaciju u
kojoj se Australija, na (drugom) kraju sveta, tokom pedesetih i ezdesetih go-
dina prolog veka nalazila. Dakle, iz potrebe da se srui tiranija dis-
tance", da se uspostavi vrsta veza sa ostatkom sveta i da se Australiji pru-
i prilika da vidi ta se na svetskoj sceni odvija, prestina lokalna ma-
nifestacija prerasta u internacionalnu, do 1982. odravanu trijenalno, a
onda bijenalno.
47
Prvo izdawe je imalo vie regionalan karakter i izlagali
su umetnici iz junoazijskih zemaqa, ponajvie iz Japana, sa Tajlanda i
Filipina. Ve 1976. godine uiweni su napori pribliavawa Americi i
Evropi tako da lista imena izlagaa obuhvata Jozefa Bojsa, Marka di Suvera
(Mark di Suvero), Jana Dibetsa (Jan Dibbets), Roberta Smitsona (Robert Smith-
son), uzepea Penonea (Giussepe Penone), da bi 1979. koncept i tema izlobe
bili u vezi sa predstavqawem savremene evropske umetnike scene koja do-
tada nije bila poznata/viena u Australiji. Tako spisak imena postaje veoma
impresivan, obuhvatajui radove umetnika kao primera radi Marina Abra-
movi&Ulaj (Ulay), Bojs, Kristijan Boltanski (Christian Boltanski), Marsel
Broders (Marcel Broodthaers), Danijel Biren (Daniel Buren), Viktor Burgin
(Victor Burgin), Hane Darboven (Hanne Darboven), Dibets, Braco Dimitrije-
vi, Vali Eksport (Vali Export), Dejvid Hokni (David Hokney), Tadeu Kan-
tor (Tadeusz Kantor), Ronald B. Kitaj (Ronald B. Kitaj), Urs Luti (Urs Luthi),
Mario Merc (Mario Merz), Anet Mesae (Annette Messager), A. R. Penk (A. R.
Penck), Panamarenko (Panamarenko), Arnulf Rajner (Arnulf Reiner), Klaus
Rinke (Klaus Rinke), Ulrike Rozenbah (Ulrike Rosenbach), Danijel Spoeri
(Daniel Spoerri), Antoni Tapies (Antoni Tapies), Zoran Mui, Ben Votije
(Ben Vautier). Takoe, od ove, 1979. godine, uspostavqa se praksa imenovawa
umetnikih direktora koji nisu iz redova lokalnih istoriara umetnosti,
kuratora, ili kritiara, mada, tokom godina koje su dolazile, ova praksa ne-
e postati pravilo kojeg bi se organizatori slepo pridravali. Dakle, ova
izloba je, poput Dokumenta, imala potpuno anacionalni karakter, i teme-
qila se na konceptu interkontinentalnog povezivawa i predstavqawa aktu-
elnih tokova u umetnosti. Wena specifinost proizlazi iz eqe da se ju-
noj zemqinoj hemisferi blagovremeno prenesu/predstave sasvim aktuelna
ameriko-evropska iskustva visoke umetnosti, uvezana i eksplicirana putem
koncepta i/ili teme svakog izdawa Bijenala. Sidnejsko Bijenale spada bez
sumwe u red manifestacija sa uticajnim autoritetom. Iako u ovom delu sve-
ta postoje manifestacije kao to su Australian Perspecta, Bijenale u Adelai-
di, Trijenale pacifike Azije, i odnedavno Bijenale u Melburnu (koje po
strukturi nacionalnih-anacionalnih reprezentacija ponavqa venecijanski
JASMINA UBRILO *
312
47
Citati su navedeni iz izvetaja Franka Belorno-Netisa (Franco Belgiorno-Nettis). Is-
crpni izvetaji umetnikih direktora Bijenala u Sidneju dostupni su na: http://www.biennaleof-
sidney.com.au/history/1973foundinggovernorsreport.pdf.
model) i Singapuru, Bijenale u Sidneju ima status jedne od stoernih me-
unarodnih manifestacija, sa uticajem koji odavno nadaleko prevazilazi
okvire regionalnog znaaja, kao i okvire didaktikog delovawa na razvoj sa-
vremene australijske umetnike scene.
1987. istanbulska Fondacija za kulturu i umetnost, zaduena za organi-
zovawe dogaawa iz oblasti klasine i xez muzike, te filmskih i pozori-
nih manifestacija, pokree internacionalnu umetniku izlobu bijenal-
nog ritma sa idejom da ovo umetniko okupqawe postane platforma susreta-
wa i razmene izmeu razliitih kultura.
48
Vrlo brzo se ovo Bijenale nalo
na mapi vanih mesta umetnikog okupqawa i susretawa. Za razliku od iz-
lobi u Veneciji, Kaselu, Sidneju, Sao Paolu, Bijenale u Istanbulu spada u
red mlaih umetnikih manifestacija, pokrenutih uglavnom tokom posledwe
decenije 20. veka, a koje se, gledano iz pozicije eurocentrinog pogleda, or-
ganizuju na geografskim marginama (takvi su, primera radi, Bijenala u Joha-
nesburgu, Kvangxuu, Tirani, Cetiwu, Havani, Singapuru). I ova izloba
se moe razmatrati kao jedna od posledica procesa globalizacije, tendenci-
je upoznavawa i isticawa razlika radi homogenizovawa heterogenosti. Da-
kle, Bijenale u Istanbulu je jedan od najstarijih punktova nove tendencije
proizvodwe velikog broja meunarodnih art okupqawa kojima se pokreu po-
novna razmatrawa geografije umetnosti i kulturnog turizma.
49
Kao i svaka
manifestacija ovog tipa, i Bijenale u Istanbulu je imalo svoj sudbonosni
momenat od kojeg ova izloba postaje vano mesto izlagawa i susretawa.
1995. za umetnikog direktora je imenovan Rene Blok (Ren Block). U skladu
sa odlukom organizatora da se, umesto selektorskom modelu, priklone savre-
menim pristupima u kuratorskim praksama, Rene Blok je imenovan na novo-
stvorenu poziciju umetnikog direktora. Blok je preuzeo potpunu kontrolu
nad izborom umetnika kao i odgovornost da se, putem kritikog dijaloga iz-
meu izloenih umetnikih radova, izloba usmeri ka formulisawu sop-
stvenog stava. Umetnici koji su bili pozvani na ovo Bijenale proizveli su
radove u vezi sa konceptom izlobe Orientation, The Vision of Art in a Parado-
xical World. Osim toga, u okviru ovog izdawa Bijenala bila je organizovana
panel diskusija, forma koja je danas postala gotovo nezaobilazan pratei
program manifestacija ovog tipa.
Istanbulsko Bijenale je poznato po upotrebi ivopisnih i monih
istorijskih prostora kao izlobenih mesta, primera radi Muzej Hagija Ire-
ne, Aja Sofija, Jerebatan cisterna, ili vrtovi palate Topkapi. Ovaj savr-
eni 'brak' bogate istorije i uurbane, kompleksne, raznolike, nesagledive
313
48
Vie o istorijatu Bijenala u Istanbulu videti na: http://www.iskv.org/bienial/english/ar-
siv.asp?ms=3.
49
Pod ovim nazivom International Biennials: Re-considering the Geography of Art or Cultural
Tourism? tokom trajawa 6. bijenala 1999. godine odrana je panel diskusija (jedna od etiri) na
kojoj su panelisti razmatrali bijenalne manifestacije koje se odravaju na marginalnim taka-
ma mape savremenog umetnikog trita.
savremenosti svakako je doprinosio atraktivnosti ovog Bijenala, raunao na
egzotian ukus istorijske meavine velikih kultura i inio sponu umet-
nostturizamtrgovina neobino jakom i neraskidivom. Ako je venecijan-
ska upotreba istorije u potpunosti zaodenuta savremenim glamurom, liena
nostalginog kia, onda je istanbulska upotreba savremene umetnosti svoje-
vrsni kaleidoskop u kojem se izmeani fragmenti prolosti i sadawosti
svaki put na nov nain povezuju proizvodei krhku, nestabilnu, nostalgijom
obojenu sliku. Iza ovog zavodqivog orijentalnog plesa razaznaje se namera
centrirawa marginalizovane pozicije, integrisawa i asimilovawa jednog
lokalnog umetnikog sistema u globalni umetniki sistem. Ova, mora se
priznati, veoma veta strategija osvajawa pozicija u porodici velikih me-
unarodnih izlobi, naputena je u devetom izdawu ovog Bijenala, jedno-
stavno naslovqenom Istanbul. Umetniki direktori arls Ee (Charles
Esche) i Vasif Kortun (Vasif Kortun)
50
odluili su da tema 9. Bijenala refe-
rie na svakodnevni ivot savremenog Istanbula, na wegovu urbanu i eko-
nomsku realnost, na grad kao ivqenu realnost. Istanbul spada u red najve-
ih evropskih gradova, na samoj granici Evrope i Azije, dva kulturno, eko-
nomski i istorijski razliita prostora, ije su razlike koliko nesvodqive,
toliko i proimajue. Danas se ovaj grad nalazi u permanentom procesu
transformisawa i u toj iwenici su umetniki direktori prepoznali po-
tencijal koliko za autentiniji pristup izlobi ovog tipa, toliko i za de-
konstrukciju svojevrsnog istanbulskog 'esencijalizma'. U tom smislu, umet-
nici koji su bili pozvani da uestvuju, bili su podeqeni na one koji su iz-
meu mesec i est meseci iveli i radili u Istanbulu, te su u tom rezi-
dencijalno-edukativnom okviru izveli radove koji su bili refleksije na
ovaj grad. Druga grupa umetnika je radila u svojim sredinama, koje su geo-
grafski u bliskom okruewu i/ili koje su na ovaj ili onaj nain u istoriji
bile ili nisu bile u vezi sa ovim gradom. Dakle, ovaj 'ne-istanbulski' seg-
ment je referisao na iskustva koja proizlaze iz drugih urbanih sredina, i
koja predstavqaju deo internacionalne imaginacije, i provociraju da se o
jednom gradu razmiqa kroz reprezentacije drugih. Koncepcija ovog Bijena-
la, dosledno i adekvatno sprovedena, prekinula je sa praksom izlagawa rado-
va u istorijskim i/ili turistikim prostorima u okviru jedne apstraktne i
univerzalne teme koja nije bila u direktnoj vezi sa gradom. Dakle, 9. istan-
bulsko bijenale raskida sa praksom (artificijelnog) umetawa jednog kontek-
sta u drugi, sasvim disparatni, praksom koja je bila rezultat pre svega raz-
miqawa o ekonomskim dometima i efektima manifestacije. Eeova i
Kortunova koncepcija i wena realizacija nam otvaraju mogunost da o 9.
istanbulskom bijenalu razmiqamo kao o inu dekonstrukcije i to ne samo
JASMINA UBRILO *
314
50
Kortun je bio direktor 3. Internacionalnog istanbulskog bijenala 1992, koje je odra-
no na temu Production of Cultural Difference, to je bila kiobran-tema pod kojom su pojedinane
zemqe (sic) imale svoje izlobe utemeqene na konceptu produkcije kulturnih razlika ili na
interpretaciji ovog koncepta.
institucije Bijenala u Istanbulu, nego i ovog modela izlobi, generalno.
Stoga i nije neobino to su se u intervjuima Eeovi i Kortunovi odgovo-
ri na pitawa vezana za koncepciju Bijenala neminovno doticali ovog napu-
tawa istorije u ime potencijala aktuelnog, sadaweg, odnosno prepoznava-
wa i razmatrawa traumatinih taaka savremenosti.
51
1996. godine pokrenuto je evropsko bijenale savremene umetnosti pod
nazivom Manifesta. Ovu manifestaciju je inicirala i podrala Interna-
cionalna fondacija Manifesta (International Foundation Manifesta IFM), a
zamiqena je da se kao dogaaj savremene evropske umetnosti odvija svake
druge godine u drugom evropskom gradu. Do sada je Manifesta bila organizo-
vana u: Roterdamu (1996), Luksemburgu (1998), Qubqani (2000), Frankfurtu
(2002) i u San Sebastijanu (2004). Ove, 2006. godine, trebalo je da bude odr-
ana u Nikoziji, ali je zbog politikih razloga izloba otkazana. Savet
IFM-a na kraju svake odrane izlobe imenuje novi kuratorski tim koji
treba da realizuje sledee izdawe Manifeste i koji ine kuratori iz razli-
itih evropskih sredina. Od wih se oekuje da kroz umetniku produkciju
istrauju uslove kulturne produkcije u razliitim, kompleksnim, provoka-
tivnim gradovima i regionima, kao i da u tim sredinama lokalne umetnike
i intelektualce umree u evropski umetniki diskurs. Prema saoptewu
koje je izdato u vezi sa pokretawem Manifeste, ciq ove manifestacije je da
otvori nove puteve i stvori nova sredstva komunikacije u poqu vizuelnih
umetnosti. U tom smislu se govori da Manifesta ima potencijal da prodrma
umetniki establiment iz letargije u kojoj se, po miqewu pokretaa ma-
nifestacije, umetnost poetkom devedesetih nala i da pokae one tenden-
cije u umetnosti koje odraavaju novi mentalitet. Jedan od naina na koji
Manifesta to treba da realizuje je pokretawe dijaloga izmeu evropskih
umetnika, organizatora izlobi, kritiara i drugih profesionalaca iz do-
mena savremene umetnosti. Sama manifestacija treba da, prema zamisli svo-
jih pokretaa, bude platforma koja e promovisati alternativne tokove u
vizuelnim umetnostima, ukazivati na kulturalne razliitosti Evrope, pred-
stavqati radove (naj)provokativnijih a jo uvek nedovoqno poznatih evrop-
skih umetnika, to drugim reima znai mlade umetnike koji su na margina-
ma evropskih dominantnih umetnikih tokova, zatim mlade umetnike iz margi-
nalnih evropskih kultura, kao i one iz tranzicionih kultura bive Istone
Evrope. Na samom kraju saoptewa se istie da e paqivo odabrani tim
kuratora selektovati umetnike koji (egzistiraju i) rade u potpunoj nezavi-
315
51
Na sajtu Bijenala u Istanbulu mogu se nai intervjui koje su Ee (Charles Esche) i
Kortun (Vasif Kortun) davali za asopise Frieze, Flash Art, Finnish Art Review i Prelom, i u koji-
ma se, gotovo neodvojivo od razmatrawa i eksplikacije koncepcije, govori i o razlozima napu-
tawa nostalgiarsko-turistikog aspekta izlobe simbolizovanog koriewem istorijskih
prostora kao izlobenih za potrebe Bijenala. O tome vie videti na: http://www.iskv.org/bienial/
english/arsiv.asp?ms=3.
snosti od uobiajenih komercijalnih, politikih i nacionalnih ograni-
ewa.
52
Dakle, koncept Manifeste u osnovi podrazumeva permanentno preispi-
tivawe kako savremenih evropskih umetnikih praksi, tako i konteksta evrop-
skih gradova i/ili regiona u kojima se manifestacija organizuje. Sama ma-
nifestacija je specifina i dosta razliita u odnosu na najstarije evropske
meunarodne manifestacije (Veneciju i Kasel), s jedne, ali i u odnosu na
mlade bijenalne izlobe koje su tokom posledwe dve decenije 20. veka pokre-
nute u Evropi (bijenala u Lionu, Istanbulu, Tirani, na Cetiwu, u Liverpu-
lu, Moskvi, da navedemo samo nekoliko primera), sa druge strane. Izloba
je posledica/proizvod specifinog momenta u evropskoj istoriji krajem
osamdesetih godina prolog veka koji je pokrenuo proces geopolitikih
promena tokom posledwe decenije veka i konstituisawe novog identiteta
Evrope, a wena razliitost se ogleda pre svega u mobilnom karakteru izlo-
be i po tome to je iskquivo evropska. U nekom smislu, Manifesta preu-
zima funkciju koju je imao Aperto, onako kako su ga Akile Bonito Oliva (Ac-
hile Bonito Oliva) i Harald Zeman koncipirali u okviru Bijenala u Veneciji
1980. a to je da promovie 'mlade i svee snage', odnosno savremenosti u
umetnosti. Koncepcija Manifeste kao manifestacije transnacionalne i glo-
balne umetnike vizije ima dodirnih taaka sa izlobom u Kaselu, s tim da
ona pokriva ili obuhvata ono to nije obavezno pokriveno starijom mani-
festacijom. Dakle, Manifesta se fokusira na umetnike prakse sa margine
evropskog kulturnog prostora, sa namerom da u tim praksama prepozna in-
strumente kritike umetnikog mainstream-a, stabilnog trinog sistema
identifikacije i postojawa onih tzv. velikih imena sveta umetnosti. Meu-
tim, primer akcije Aleksandra Brenera i Barbare urc ukazuje da je Mani-
festa svojom (rekli bismo, prekomernom) politikom korektnou zapravo
izloba koja reprodukuje dato stawe stvari i koja nema potencijal stvarne
konfrontacije. Preko we evropski kulturni prostor interiorizuje i kon-
trolie svoje margine, zadravajui dato stawe stvari i uspostavqeni sim-
boliki poredak. Akcija Brenera i urcove zavrena je ignorisawem i-
wenice da se akcija dogodila. Naime, im je obezbeewe odvelo/odnelo ovo
dvoje umetnika, konferencija za tampu je nastavqena kao da se nita nije
dogodilo, bez ijedne rei komentara o ekscesu koji se neposredno odigrao.
Ono to je ova akcija pokazala, kako Grini ukazuje, a pozivajui se na
ieka, jeste da je teko uinkovito prekinuti ritual autoriteta, kojeg
podrava privid".
53
Otkazivawe Manifesta 6, ma koliko se inilo kontroverznim, mawe je
posledica kritikog potencijala umetnosti koliko je posledica lokalnih
istorijsko-politikih antagonizama. Drugim reima, ni jedan pojedinaan
JASMINA UBRILO *
316
52
Ovo saoptewe se u celini moe nai na: http://www.manifesta.org/manifesta1.
53
M. Grini, Institucija umjetnosti i kanibalizam sistema, 120.
rad ili grupa radova nisu doveli do otkazivawa ove izlobe. Sama ideja da
centralni deo izlobe, koncipiran kao internacionalna, nezavisna, in-
terdisiplinarna umetnika kola po uzoru na ameriki Black Mountain Col-
lege, a sa ciqem istraivawa mogunosti savremene umetnike edukacije,
bude smeten u turskom delu Kipra, bila je neto to sponzori, grki Ki-
prani, nisu mogli da prihvate. Dakle, bio je postignut sporazum od strane
tima kuratora: Florijana Valdvogela (Florian Waldvogel), nemakog kuratora,
kritiara i izdavaa, Mai Abu ElDahab (Mai Abu ElDahab), kuratorke iz Ka-
ira i umetnika Antona Vidokla (Anton Vidokl), s jedne, i nevladine organi-
zacije Nicosia for Art, organizatora, s druge strane, da se Manifesta 6 odvi-
jaju u obe zone podeqene Nikozije (i ostrva). Meutim, ideja da se u turskom
delu osnuje neto formalno kao to je kola izazvala je konflikt na rela-
ciji kuratori-organizatori i dovela do otkazivawa manifestacije. Sada se u
izvetajima spomiwu i problemi koje su kuratori imali sa organizatorima
u vezi sa buxetom, optuujui ih da su izlobu sabotirali sistematskim
onemoguavawem da se u turskom delu organizuje departman, a organizatori,
pak, odgovaraju da su se oni sloili da Manifesta bude projekat koji e se
odvijati u dve zajednice, ali da je osnivawe kole sa infrastrukturom na
teritoriji koju grki Kiprani smatraju ilegalnom sasvim druga stvar.
54
Da-
kle, u ovom sluaju je ambiciozna politika inicijativa kuratora da se iz-
lobom pomire dva sektora dovela do otkazivawa manifestacije. Drugim re-
ima, promovisawem jednog politikog koncepta koji ne bi bio na strani
ni jednog od postojeih/zateenih, kuratori su pokuali da iniciraju dija-
log o mogunostima reavawa postojee situacije. No, kako grki umetniki
kritiar Avgustin Zenakos (Augustine Zenakos) zakquuje, ovaj veoma ambici-
ozan napor je pokazao kako realna, opipqiva politika moe lako da pobedi
idealizam umetnosti i umetnikih institucija.
55
Meutim, kad god u umet-
nosti, bar onoj nastaloj u proteklih 100 godina, nailazimo na idealizam,
nailazimo i na utopijsku distanciranost od haotinog, nesreenog i kom-
promitujueg drutva u kojem ivimo. Otkazivawe Manifeste 6 nije bila
toliko posledica nemogunosti da se uinkovito prekine ritual autorite-
ta", koliko nevine bespomonosti koju ideologija politike korektnosti
moe proizvesti u okruewu polemine javne sfere".
ZAKQUNA RAZMATRAWA
Postaje uobiajeno da se meunarodne multimilionske (u dolarima ili
evrima) manifestacije: bijenala, trijenala, kvadrijenala sagledavaju kao
svojevrsni i veoma verodostojni umetniki barometri. Poput modnih doga-
317
54
O svemu ovome iscrpnije na: http://www.manifesta.org/manifesta6 i na: http://www.art-
net.com/magazineus/news/zenakos/zenakos6-5-06.asp.
55
Videti na: A. Zenakos, Manifesta No More, http://www.artnet.com/magazineus/news/zena-
kos/zenakos6-5-06.asp.
aja i umetnost ima svoj kalendar dogaawa, svoje sezone, svoje glavne aktere,
ambiciozni i agresivni publicitet, a ove izlobe se veinom i daqe mogu
smatrati definitivnom prognozom onoga ta se pojavquje i ta je to to
samo to se nije pojavilo. Ove izlobe uvek ukquuju i potrebe da se privu-
e masovna publika ili da se promovie istorijski, politiki, socijal-
no-ekonomski ili kulturno specifian grad ili oblast. Takoe, one funk-
cioniu kao veoma vaan deo mehanizama promovisawa umetnika ili novih
tokova, i imaju potencijal da budu krajwi meritum verifikovawa tokova u
umetnosti i da istorizuju. Kao vane institucije sveta umetnosti, ove ma-
nifestacije s jedne strane reflektuju potrebu javne sfere za produkcijom i
upotrebom savremene umetnosti, a s druge strukturiraju i kodiraju tu istu
umetniku produkciju. Takoe, nezamislivo je da mogu biti distancirane od
tzv. isto komercijalnog sistema, jer ih upravo taj sistem proizvodi, odno-
sno ini moguim i aktivno uestvuje u wihovom pokretawu, organizovawu,
kao i u wihovom opstanku. S druge strane, tzv. 'ne-zapadna' bijenala pred-
stavqaju novu tendenciju relativnog distancirawa od komercijalnog siste-
ma. Ova bijenala pokazuju namere i procese centrirawa marginalizovane po-
zicije i, povratno, ukazuju na procese vesternizacije marginalnih taaka,
asimilacije onih razliitosti koje nemaju potencijal da radikalno destabi-
lizuju institucije (zapadne) savremene umetnosti. Ovi procesi su slojeviti
i odvijaju se dvosmerno. S jedne strane, oni obuhvataju/podrazumevaju anga-
ovawe zapadnoevropskog kuratora/rke koje u lokalnu sredinu dovodi Veliko
Ime visoke umetnosti koje dobija mandat da svojim izborom markira one
umetnike ili umetnike prakse koji po wegovom/wenom uverewu imaju po-
tencijal da participiraju u velikom svetu umetnosti ili to ve ine. U tom
smislu, lokalnoj sceni se organizovawem meunarodne manifestacije prua
mogunost da se ukqui u globalne tokove u onoj meri u kojoj je to samore-
produkciji globalnog umetnikog sistema potrebno. S druge strane, nova
umetnika produkcija iz 'lokala', primera radi iz bive Istone Evrope,
Afrike, Azije, Latinske Amerike, postaje predmet interesovawa velikih,
pre svega 'zapadnih' meunarodnih manifestacija (najilustrativniji primer
su Dokumenta 11, 2002. ili 50. Bijenale u Veneciji 2003), ali i tematskih
i/ili muzejskih izlobi, kao i art trita, jer, kako Grini kae, in-
stitucije Umetnosti moraju zrcaliti uspostavqawe novih odnosa moi izme-
u urbane periferije, sredita i institucija".
56
Glavni vidqivi uesnici u spektaklu na meunarodnim manifestacija-
ma pored umetnika su i kuratori. U svom crteu/instalaciji koju je Dan
Perjovi (Dan Perjovschi) realizovao za nedavno zavren 47. Oktobarski sa-
lon, jedan od grafita tematizuje identitet umetnika u kontekstu savremene
kulturne razmene koja se obavqa u okvirima velikih meunarodnih manife-
stacija, kao i u kontekstu znaewa i efekata te razmene. Dakle, grafit se sa-
JASMINA UBRILO *
318
56
M. Grini, nav. delo, 109.
stojao iz crtea dva mukarca koji meusobno razgovaraju i jedan od wih na
pitawe da li je on ekspresionista, kubista?" odgovara ne, ja sam bijenali-
sta". ta nam to govori? Dovoewe u istu ravan istorijskih stilskih pra-
vaca sa savremenim reprezentacijskim praksama, eksplicira mo koju meu-
narodne manifestacije imaju u svetu umetnosti i koja proizvodi uslove for-
mulisawa objediwavajueg narativa. U odsustvu dominirajueg stilskog nara-
tiva koji se temeqio pre svega na logici distinkcije i prepoznavawa for-
malnih karakteristika, kako Perjovi svojim grafitom ukazuje, diskurs spek-
takla postaje merodavan u interpretaciji neijeg prisustva/odsustva u siste-
mu umetnosti, pa samim tim i u procesima potencijalne istorizacije.
Biti (idealni) kurator, kako je to arls Ee formulisao, znai odgo-
vornost za pokuaj da se shvati mogunost koju stvara umetniko delo".
57
Drugim reima, postoji odgovornost, obaveza kuratora da svoje strasti i zna-
we investira i tako uestvuje u diskursu generisanim umetnikovim delom,
namerom i kontekstom umetnike produkcije. Kurator treba da ume da arti-
kulie svoje ideje potujui integritet umetnikog dela, te da ume da stvo-
ri optimalne uslove, da proizvede prostor u kojem e umetniki rad 'funk-
cionisati'. Biti kurator je sutinski kontroverzna pozicija stvarawa i
reprodukovawa ideologija, pozicija iz ijeg se ideolokog okvira interpre-
tiraju izabrane sline, razliite, i/ili istovetne ideologije. Rodna tema
ena kuratora koje su dobile mandat da budu umetnike direktorke velikih
art manifestacija je tema koja je posledwih decenija postala dosta prisutna.
1997. Katrin David je bila umetnika direktorka Dokumenta 10, a Rosa Mar-
tines 5. istanbulskog bijenala, dok je u Veneciji tek Bijenale 2005. bilo re-
alizovano prema zamisli dve ene: Marije da Koral (Maria da Corral) i Rose
Martines. Manifesta su tom logikom 'feministika' art manifestacija bu-
dui da su od prvog izdawa ukquivale kuratorke na 'odgovornim mestima'.
Politike, ideoloke, kulturoloke implikacije imenovawa kuratorki na
mesta umetnikih direktora velikih manifestacija ine deo aktuelne kri-
tike diskursa roda, ba kao to davawe prilike kuratorima/kuratorkama iz
drugog i treeg sveta da realizuju neku od mnogobrojnih meunarodnih mani-
festacija predstavqa deo postkomunistikog i/ili postkolonijalnog dis-
kursa. Stepen (politike) delotvornosti intervencije razliitog n margi-
nalizovanog kao oblika otpora homogenizujuem diskursu razliitog i domi-
nantnog, zavisie od sposobnosti pronicqivog prepoznavawa simptoma ovog
odnosa i od adekvatne i autentine interpretacije ovih simptoma.
Navedeni primer rada Antoana Prima Mondo Veneziano problematizuje
traumatini odnos institucija savremene umetnosti (galerija, muzej, izlo-
ba, tekst) koje simbolizuju kurator i teoretiar s jedne strane i umetnika,
s druge strane te proizvodwu i distribuciju moi koji strukturiraju i kodi-
raju svet umetnosti, odnosno utiu na pozicije i karijere, afirmisawe i
319
57
Videti na: http://www.iskv.org/bienial/english/arsiv.asp?ms=3.
odbijawe, memorisawe i zaboravqawe. U tom smislu, meunarodne umetnike
manifestacije irom planete su sastavni i, kako se ispostavqa, veoma va-
an, ako ne i nuan, deo sistema umetnosti. Mogli bismo primenivi teo-
riju institucija Mari Daglas
58
rei da se wihov autoritet temeqi na stepe-
nu institucionalizovanosti miqewa umetnika, kritiara i uopte kruga
profesionalaca. Drugim reima, taj autoritet zavisi od stepena u kojem sav
taj raznoliki svet svoje miqewe i svoje preferencije usklauje sa propi-
sima, smernicama i okvirima koje ove manifestacije uspostavqaju, kao i od
stepena prihvatawa pravila igre, odnosno od toga u kojoj meri 'misle insti-
tucionalno'. Primeri navedeni na poetku ove studije su primeri umetni-
kih praksi koje imaju potencijal kritikog ili bar skeptinog institucio-
nalnog razmiqawa.
JASMINA UBRILO *
320
58
M. Daglas, Kako institucije misle, Re, Beograd 2001.
Antoine Prum, Mondo Veneziano, 2005.
Film HD Video / 35 mm, set photography Christian Mosar. 30'
Courtesy Antonoine Prum
321
1.
2.
3.
4.
Antonio Muntadas, 13: On Translation: I Giardini, instalacija, 2005, paviqon
panije, 51. Bijenale u Veneciji. 4: WARNING: perception requires involvement,
2005, paviqon panije, 51. Bijenale u Veneciji
JASMINA UBRILO *
322
Santiago Sierra, Covered Word, instalacija, 2003, paviqon panije,
50. Bijenale u Veneciji
323
Santiago Sierra, Wall Enclosing a Space, instalacija, 2003,
paviqon panije, 50. Bijenale u Veneciji
Jasmina ubrilo
HOW INTERNATIONAL EXHIBITIONS THINK
Summary
The topic of this paper are big international exhibitions which are seen as places that are
used for the circulation of ideas and experience, places that simultaneously privilege that
which is institutionally 'acceptable' and provide space where the institutionally 'unacceptable'
can get a chance to be seen. The paper analyzes some of these events (Venice Biennial, Cas-
sel Documenta, Sao Paulo Biennial, Sidney Biennial), presents their brief history and maps
out their current status, functions and effects which occur in the context of contradictory pro-
cesses of inclusion and exclusion, domination and marginalization, homogenization and diffu-
sion of difference, rearticulation of hegemony and control of differences. In addition, special
attention is paid to the mechanisms of proliferation and appearance of new biennial exhi-
bitions (such as Istanbul Biennial, Manifesta, etc.) in the context of the complex redefinition
of Europe and its boundaries, the effect of the fall of the Berlin wall, the process of globali-
zation and in the accompanying process of redefining the position of curators and their prac-
tices.
What these exhibitions have in common is that they make one family of exhibitions in
the framework which is made of the exchange of certain social values and powers. In that
sense these exhibitions are not just producing what should be accepted as public opinion, but
also constitute public opinion itself and represent its reflection. Great traditional international
exhibitions and those that aspire to be such, as well as any other institutionalized artistic
gathering and any other system, tend towards producing conditions for its own critique becau-
JASMINA UBRILO *
324
Tawa Ostoji, I'll Be Your Angel, performans, 2001,
49. Bijenale u Veneciji
se that is the only way to avoid reproducing themselves and the only way to make themselves
current and thus acquire the rank of a referential event.
The interpretation of performances, installations and video pieces that have been listed
at the beginning of the paper (Aleksander Brener and Barbara Schurz, the action on the press
conference at the opening of the European Biennial of Modern Art Manifesta 3, Ljubljana
2000, Tanja Ostoji I'll Be Your Angel, the 49
th
Venice Biennial 2001, Santiago Sierra Cove-
red Word, the Spanish Pavilion, the 50
th
Venice Biennial 2003, Antoine Prum, Mondo Venezi-
ano, the Luxemburg Pavilion, the 51
st
Venice Biennial 2005) points to each event where they
were performed and/or exhibited. The paper goes on to consider the symptoms of how this in-
tegral and, as it turns out, important but not necessary part of the artistic system or the world
of art works. Using the Mary Dougla's theory of institutions as a starting point, one could say
that the authority of international events is based on the degree of the institutionalization of
the opinion of an artist, critic or any other professional. In other words, this authority depends
on the degree to which this variety of people reconcile their opinions and preferences with the
rules, guidelines and frameworks that these events establish, as well as on the degree to which
they accept the rules of the game and the degree to which they think 'institutionally'. There-
fore, the listed examples, recognized here as 'cracks' hidden by the actions of the symbolic,
represent those examples of artistic practices that have the potential of critical or at least
skeptical institutional thinking, which opens the discussion or (tries to) change the borders of
institutions.
325
P R I K A Z I
R E V I E W S
UDC 7.046(497.16)
Saa Brajovi, U Bogorodiinom vrtu: Bogorodica
i Boka Kotorska barokna pobonost zapadnog
hrianstva, Plato 2006, 382. str.
Savremene tokove istorije umetnosti novog
veka karakterie znaajno pomerawe granica
istraivawa. Preispituju se vodee pozicije
kulturnih centara i drugaije vrednuju peri-
ferije" umetnikih kretawa, problematizuju se
pojmovi visoke" i niske" umetnosti i uvode
se studije vizuelne kulture. U skladu sa ovim
vodeim tokovima svetske istorije umetnosti
dolazi i do znaajnog interesovawa za vizu-
elnu kulturu novog veka na istonoj obali Ja-
drana.
Istona obala Jadrana predstavqa jednu od
izuzetno zanimqivih oblasti u prouavawu vi-
zuelne kulture novog veka. Kulturu ovog pod-
ruja obeleile su geografske, politike i du-
hovne okolnosti koje su ovaj prostor obliko-
vale kao mesto susreta razliitih vera, kultu-
ra, etnija, politikih koncepcija i dravnih
organizacija. To je uslovilo sloenost i zna-
aj vizuelnih programa realizovanih, u skla-
du sa novovekovnom praksom, prema zahtevima
razliitih institucija, organizacija i pojedinaca.
Jednu od posebno zanimqivih i vanih geografskih i istorijskih celina na is-
tonoj obali Jadrana predstavqa Boka Kotorska. Vizuelna kultura novog veka u ovoj
oblasti predstavqa teite naunih istraivawa Sae Brajovi. Ona je objavila
vie istaknutih radova posveenih kultnoj, javnoj i privatnoj funkciji vizuelne
kulture na ovom podruju.
1
Vizuelna kultura Boke Kotorske prua geografski okvir
istraivawa i u najnovijoj kwizi Sae Brajovi: U Bogorodiinom vrtu: Bogorodica i
Boka Kotorska barokna pobonost zapadnog hrianstva.
U kwizi U Bogorodiinom vrtu Saa Brajovi sledi sopstvenu istraivaku pu-
tawu i prouava jedan od kqunih fenomena barokne kulture vizuelizaciju mari-
329
1
S. Brajovi, Gospa od krpjela marijanski ciklus slika, Perast 2001; Ista, Palata Andrije
Zmajevia u Perastu nadbiskupski dvor i locus amoenus, u: Privatni ivot u srpskim zemqama
u osvit modernog doba, prir. A. Foti, Beograd 2005, 581603; Ista, Smrt Bogorodice u crkvi
Gospa od krpjela, u: Postvizantijska umetnost na Balkanu , ZLUMS 3233, (Novi Sad 2003),
2130.
janske pobonosti. Ovakav kompleksan istaivaki zadatak zahtevao je i primenu od-
govarajuih metodolokih principa. Zato metodoloke osnove svog rada Saa Brajo-
vi utemequje u savremenim naunim principima koji su prisutni u istorijsko-
-umetnikim i kulturolokim studijama. Wih konstituiu tokovi prouavawa vizu-
elne kulture, kulturne istorije, kontekstualni pristup, marioloke studije, ikono-
logija, savremena antropologija kao i metodi izuavawa sakralnih topografija. Za
Sau Brajovi, od posebnog metodolokog znaaja je rad D. Fridberga (D. Freedberg)
na prouavawu moi vizuelnog u kreirawu privatnih i javnih, verskih i politikih
programa i na proizvoewu razliitih vidova qudskog ponaawa.
2
Na osnovu navedenih metodolokih postavki, predmet istraivawa Sae Brajo-
vi ukquuje sve postojee vizuelne i artificirane forme poput hramova, slika, ki-
pova, votivnih darova i procesija. Kroz wih se sagledavaju Bogorodiin kult i pobo-
nost u vizuelnoj kulturi katolikog kruga u Boki Kotorskoj. Saa Brajovi anali-
zira temeqne pretpostavke za prouavawe nastanka, delovawa i trajawa marijanske
pobonosti u vizuelnoj sferi. Ona istrauje istorijske okolnosti uspostavqawa i
razvoja ovog fenomena, organizovawe sakralne topografije Boke kao simbolinog Bo-
gorodiinog vrta i mnogobrojne sloene funkcije vizuelne kulture u verskom i dru-
tvenom ivotu.
Visoki zahtev da se osvetli znaaj Bogorodice u konstituisawu vizuelne kulture
katolikog sveta i istorijsko formulisawe Boke Kotorske kao Bogorodiinog pro-
stora uslovili su potrebu da se istrae svi istorijski i simboliki aspekti. Zato
je kwiga Sae Brajovi podeqena u mnogobrojna poglavqa koja konstituiu osnove i
glavnu nit za razumevawe postavqenog problema.
Zasnivajui svoj rad i na kontekstualnom pristupu Saa Brajovi dosledno
kroz celu kwigu analizira sve elemente koji potvruju wenu tezu da se tokom novog
veka u Boki Kotorskoj uspostavilo simbolino Bogorodiino kraqevstvo. Na osnovu
mnotva istorijskih izvora ona ukazuje na sredwovekovne osnove za razvoj ove pojave,
lokalni, verski i dravni kontekst i aktere. Prikazan je kompleksan kulturni ambi-
jent Boke Kotorske, u kojem uspostavqawe Bogorodiinog vrta proizlazi iz starije
sredwovekovne tradicije, odluka Tridentskog koncila, uticaja Venecije, humanisti-
ke i pesnike kulture, delovawa bratovtina, katolikih religioznih redova i po-
bonih pojedinaca. Uz prikazivawe optih okolnosti i tumaewe patronanog me-
hanizma koji je funkcionisao irom evropskog prostora, Saa Brajovi dosledno
pokazuje delovawe uglednih, imunih i obrazovanih pojedinaca u Boki Kotorskoj.
Linosti, poput nadbiskupa Andrije Zmajevia, istiu se kao osobe koje su u velikoj
meri bile ideatori i tvorci kulture potovawa Bogorodice. Posebna pawa je po-
sveena i kolektivnim naruiocima, ktitorima i prilonicima katolikim re-
dovima i bratovtinama, koji su slavili Bogorodicu.
Osnova potvrde uspostavqawa marijanske sakralne topografije u Boki Kotorskoj
se pronalazi u delima vizuelne kulture, koja su ujedno osnova Bogorodiinog kulta i
medij ispoqavawa pobonosti. Saa Brajovi prikazuje mnogobrojne aspekte poto-
vawa Bogorodice raspored i posvetu hramova, nastanak, nabavqawe i posedovawe
svetih relikvija i slika, udotvorne ikone, oltare i votivne darove. Kompleksne i
razvijene forme pobonosti potvruju mnogobrojna i sloena ikonografska reewa
330
2
D. Freedberg, The Power of Images, Studies in the History and Theory of Response (1989), The
University of Chicago Press, 1991.
ouvanih slika. Centralni kompleks sakralne Bogorodiine topografije prepoznaje
se u crkvi Gospe od krpjela. Svi weni sadraji udotvorna ikona, rad Lovra
Dobrievia, poloaj na moru, hram i dekoracija u slubi su proslave Bogorodice.
Saa Brajovi pokazuje da je vizuelna kultura Boke Kotorske oblikovana naba-
vqawem radova kako iz drugih kulturnih sredita, prvenstveno Venecije, tako i iz
lokalnih radionica. Ouvani radovi poput Bogorodice sa Hristom iz crkve Svetog
Mateje u Dobroti, rad ovanija Belinija, svedoe da su bokeqski patroni imali raz-
vijen estetski oseaj i visoke zahteve, a to potvruju i vetina i aktivnost najzna-
ajnijeg bokeqskog slikara Tripa Kokoqe.
Uspostavqawe marijanske sakralne topografije na prostoru Boke Kotorske bilo
je tesno povezano sa kultnom funkcijom i manifestacijama ispoqavawa pobonosti
prema Bogorodici. Dela vizuelne kulture koja su proslavqala Bogorodicu zauzimala
su istaknuto mesto u sakralnoj topografiji katolikog hrama, nalazila se u sreditu
javnih proslava gradskih zajednica i bila odredita hodoasnikih putovawa.
Saa Brajovi analizira mnogobrojne funkcije marijanske vizuelne kulture u
Boki Kotorskoj, koje u potpunosti obuhvataju javni i privatni ivot katolikog sta-
novnitva. Bogorodica je predstavqala zatitnicu celokupne teritorije, a wene
slike predstavqale su paladije u borbi protiv Osmanlija i simbolizovale zatitu i
neprobojnu odbranu grada, kao to je pokazano u istraivawu znaaja Gospe od kr-
pjela za Perast. Simboliki znaaj Bogorodice utvrivan je i potvrivan u gradskim
i religijskim ceremonijama, gde su se vizuelni sadraji, ikone, slike i kipovi, na-
lazili u sreditu javnih manifestacija pobonosti, dok su procesije sa wima ome-
avale i titile gradske prostore. Ova stara praksa ouvana je do danas, to Saa
Brajovi koristi da dodatno argumentuje znaaj Bogorodice u Boki Kotorskoj. udo-
tvorne ikone Bogorodice predstavqale su sredite privatne pobonosti. U znak mo-
litve i zahvalnosti wima su poklawani mnogi votivni darovi koji pokazuju irinu
upotrebe vizuelne kulture, u isticawu zahvalnosti i molitve Bogorodici.
Studiozno pisana i kompleksno organizovana kwiga U Bogorodiinom vrtu ima
viestruki znaaj. Katolika vizuelna kultura oblasti koja se ovde prouava nije do-
voqno poznata u evropskoj, kao ni u srpskoj i balkanskoj kulturnoj sredini. Ranija
istraivawa osvetqavala su delatnost pojedinih slikara i stilske kvalitete dela,
ali celokupni kompleks znaewa, patronanog mehanizma i vizuelnih ostvarewa nije
bio osvetqen. To je od posebnog znaaja za beogradske studije istorije umetnosti i
vizuelne kulture, gde su veoma retka nauna prouavawa dela nastalih u okviru kato-
likog verskog kruga u novom veku.
Zato rad Sae Brajovi ima znaaja i u pojmovnom, ikonografskom i tematskom
obogaivawu beogradske istorije umetnosti. Rezultati kwige svakako doprinose i
proirivawu pogleda na evropsku vizuelnu kulturu. Pokazuje se ostvarivawe sloe-
nih kulturnih situacija, realizovanih na savremenim principima i izvan najznaaj-
nijih kulturnih centara. To potvruje sloeno geografsko rasprostirawe kulturnih
praksi i mozainu sliku evropske vizuelne kulture novog veka.
3
Poseban znaaj kwiga Sae Brajovi ima za studije vizuelne kulture jugoistone
Evrope u novom veku. Polazei od savremenih shvatawa koja pokazuju ukrtawa i kon-
flikte kulture na istim prostorima, razvijena vizuelna kultura katolikog kruga u
331
3
Upor: T. Da Costa Kaufmann, Towards a Geography of Art, The University of Chicago Press,
2004.
Boki Kotorskoj svakako je podrazumevala i odgovarajuu praksu kako pravoslavnog ta-
ko i susednog osmanskog karaktera. Ona je deo multikulturalnog naslea Boke Kotor-
ske i spona mediteranske kulturne prakse i prostora Osmanske imperije. Zato e re-
zultati istraivawa Sae Brajovi omoguiti uspenija prouavawa vizuelne kul-
ture jugoistone Evrope novog veka.
Kwiga U Bogorodiinom vrtu Sae Brajovi predstavqa najznaajniji i najkom-
pleksniji rad posveen prouavawu vizuelne kulture Boke Kotorske. Zasnovana na sa-
vremenim metodolokim principima, visokoj erudiciji, obimnoj literaturi i ar-
hivskoj grai, ona omoguava sagledavawe jedne sloene kulturne situacije, sublimi-
ra dosadawa znawa i otvara pravac novih istraivawa.
Nenad Makuqevi
332
UDC 75.071.1:929 Petrovi N.
75(497.16)18/19"
NADEDA PETROVI. PROJEKAT I SUDBINA
Lidija Merenik, Nadeda Petrovi. Projekat i
sudbina, Beograd 2006, izdava: Topi / Vojnoizdavaki
zavod, Beograd; Biblioteka ene u srpskoj umetnosti,
183 strane, 48 tabli u boji, rezime na engleskom jeziku
Kwiga dr Lidije Merenik Nadeda
Petrovi. Projekat i sudbina objavqena
je u okviru biblioteke ene u srpskoj
umetnosti izdavake kue Topi iz Beo-
grada. Prethodile su joj monografske stu-
dije o Mileni Pavlovi-Barili, Qu-
bici Soki, Katarini Ivanovi, Beti
Vukanovi, Nataliji Cvetkovi i Olgi
Jevri. Iako, na prvi pogled, sadrajem
uklopqena u interesovawa i polemike
vezane za istraivawa roda, edicija znat-
no vie svedoi o jednom moguem pre-
seku wihovog realnog mesta i dometa u
srpskoj istoriografiji i akademskim kru-
govima. Metodoloki izbori autora/ki
ukazuju na veoma razliit spektar stavo-
va prema pojmu enske umetnosti, en-
skih studija, te studija roda u najirem
smislu.
Lidija Merenik izabrala je, verovat-
no, najzahtevniji zadatak ove edicije. Kon-
statujui da je srpska istoriografija druge polovine 20. veka o Nadedi Petrovi
pisala dobro i detaqno" (Katarina Ambrozi, Momilo Stevanovi, Lazar Trifu-
novi, Miodrag B. Proti, Qubica Miqkovi, Olivera Jankovi), da su pedantni
istraivai" otkrili sve to se moglo o wenom kratkom, ali burnom, privatnom,
politikom i umetnikom radu", autorka ve na samom poetku ukazuje i na izuzetnu
osobenost sveukupne slikarkine pozicije, kako za ivota tako i posthumno. U naslo-
vu prvog poglavqa, preimenovawem pitawa Grizelde Polok Who is Mary Cassatt? What
is She? u Ko je Nadeda Petrovi? ta je ona?, studija ne samo da je strateki usme-
rena u pravcu intervenisawa na tradicionalnom korpusu tumaewa umetnikih fe-
nomena olienih u vrednovawu modernosti kroz likovna svojstva i progresiju jezika
slike, nego i ka svojevrsnoj nadgradwi, koja podrazumeva i korekciju intervencije kada
to specifinost materije iziskuje. Kako smatra Polok, itawa slike, utemeqena u
333
konceptu intervencije, ne podrazumevaju ideju izdvojene istorije umetnosti nego po-
tiu iz kritikog disidentskog prostora zatakavanih pitawa u okvirima glavne ose
stvarawa i interpretacije. Tako su opusi srpskih umetnica s poetka 20. veka (Dani-
ce Jovanovi, Vidosave Kovaevi, Anelije Lazarevi, Ane Marinkovi, Mare Lu-
ki, Kosare Joksi, Milice aevi), vrednovani wihovim formalnim dometima,
najee oceweni kao nedovoqno radikalni i/ili okasneli. Drutveni kontekst u
kojem su nastajali retko je kritiki razmatran. Pokuaja alternacije je bilo, ali bez
eqe da se konstatuju kulturna i ideoloka ograniewa vezana za socijalnu kon-
strukciju roda ije se posledice uoavaju u konceptu izlagake politike, dostupnosti
obrazovawa i optoj recepciji enske likovne produkcije. Strategija koja vodi do
glavnog aspekta feministikog projekta, do teorije i istorijske analize razlike me-
u polovima (u) socijalnoj strukturi koja asimetrino pozicionira mukarce i e-
ne u jezikim, drutvenim i ekonomskim relacijama moi i znaewa" (Grizelda Po-
lok, Modernost i enski prostori, 3+4, NS, 6, Beograd 2001, 6) nije se aktivnije ko-
ristila u argumentaciji. Meutim, delo Nadede Petrovi ne samo da nije zataka-
vano", nego se uspostavqa kao parametar glavne ose stvarawa i interpretacije". Ona
je svojevrsna superzvezda ranog (srpskog) modernizma". Upravo zato kada preispituje
status ene umetnika i ene aktiviste u naglaeno patrijarhalnoj i uglavnom zao-
staloj srpskoj sredini s poetka 20. veka, situaciju u kojoj se ena, u poslovima ne-
svojstvenim za socijalno definisanu ulogu ene wenog doba, morala dokazati kao mu-
karac", Lidija Merenik veoma pedantno objawava obrasce drutvenih kodova i
razlika, pojam rodne ali i ostalih drugosti, kao i nain pomou kojeg ove konstruk-
cije oblikuju odnos izmeu sredine i pojedinca. S obzirom da je drugost promenqiva
kategorija, uslovqena i konstituisana linim, kulturnim i socijalnim prostorom,
autorkina analiza Nadedine sveukupne pozicije zapravo postaje precizno promi-
qena ocena celokupnog sistema vrednosti kroz koji se umetnica kree.
Nakon sistematine dekonstrukcije naina kojim je Nadeda Petrovi proizve-
dena u mitsku figuru nacionalne kulture, daqa razmatrawa poivaju na pitawima:
koja je to drugaija uloga ene izvan opisa enskih zaduewa, koja je to nova ideolo-
ka supstancija slike, koja je formalna konstrukcija nastala u Nadedinom delu i
srpskoj umetnosti poetkom 20. veka i kako je do toga dolo? Iako u argumentaciji
koja sledi problematika stila, uticaja, forme i tehnike nije suvie detaqno ekspli-
cirana, jasno je da nije ni potcewena. Korektivno insistirawe na znaewu i znaaju
narativa nikako ne podrazumeva uniavawe znaewa i znaaja savladanog i sazrelog
jezika modernistike slike sa svim wegovim gradivnim elementima. Takoe se uoava
da, iako ne spori vaqanost postojee periodizacije Nadedinog dela, koju sa izve-
snim korekcijama prihvataju svi raniji istraivai, Merenik je, bez sumwe, namen-
ski ne koristi. U poglavqima Ja u gledati na drugi nain da oduim svoje dugove i Ja
hou da sam slikar pravolinijska hronoloka nit svedoanstvo geneze stila za-
mewena je policentrinim tragawem za osobenostima forme i sadraja, olienim u
autentinoj verziji modernizma, kao spoja modernistikih jezikih postulata i re-
prezentacijskog narativa zaviajne slike zemqe i qudi ideoloki analogne oslo-
bodilakim i jugo-slovenskim tewama kraqa Petra Karaorevia, politike i in-
telektualne elite". Serije radova, iji je zajedniki imeniteq promiqawe tipolo-
gije prizora zemqe kao zaviaja i qudi kao zemqe, koji se proteu kroz ceo opus neza-
visno od stilskih oscilacija, uspostavqaju se kao parametri autentine politike
viewa", nova jeziko-ideoloka tvorevina", kod srpskih slikara dotada neviena
334
predstava Srbije kao 'unutrawe drugosti' Evrope". Ni u jednom trenutku ne pokua-
vajui da pronalaewem jeziko-stilskih srodnosti i/ili evropske pravovremenosti
dokazuje Nadedinu modernost, autorka kwige wenu progresivnost vrednuje kroz spe-
cifinu kontradiktornu poziciju afirmacije ideje nacionalnog (ak narodskog) iden-
titeta, koja je po svojoj sutini upravo suprotstavqena idealima modernosti i mo-
dernizacije. Nadedin moderni projekat nastao je u najboqem spoju individualnog,
inovativnog stvaralakog poriva i inteligentne interpretacije toposa mitova tra-
dicije". U odnosu na pomenute slike zemqe sve ostale teme uspostavqaju se kao digre-
sije. Aktovi, vedute, portreti bliwih sporedni sadraj u odnosu na primarne
ciqeve" svedoanstva su drugog, graanskog miqea, suprotnost kojom se naglaava
osnovni ideoloki model slike. Ipak, kako Merenik tvrdi, za razumevawe Nadedi-
nog progresivnog modernistikog stanovita, najvei je znaaj upravo onih slika
koje ne trpe pritisak uoptavajueg ideolokog diskursa, nego se usredsreuju na us-
postavqawe prevashodnih pikturalnih kvaliteta, [slika] koje obeleavaju kreativni
vrhunac, rastereene odreenih sadraja za koje je u Srbiji bila programski oprede-
qena, te izrazito vidno osloboewe slikarskog rukopisa, gesta i putawe slikarske
materije i boje kao sadraja sui generis."
Kwiga Lidije Merenik Nadeda Petrovi. Projekat i sudbina, bez sumwe, gra-
divno doprinosi novim pravcima srpske istoriografije. Ona nije prva studija o
jednoj modernistikoj temi koja drugaijom interpretativnom matricom izaziva do-
mete dosadawe teorije ali jeste prva studija te vrste o umetnici mitologizovanoj do
sinonima srpske modernosti. Sistematinom, utemeqenom i ubedqivom argumentaci-
jom autorka precizno mapira Nadedin sveukupni aktivizam u referentne okvire
svih prostora na kojima ova deluje. Tvrdwom da jeste re o progresivnoj umetnici
koja, pak, nije hroniarka grada, prizora i obiaja modernog doba, kako bi se oekiva-
lo, te ocenom da wena etika, ideoloko umetniko delovawe, sinteza modernih ube-
ewa i slikarskih eksperimenata, politikih stavova i patriotskog angamana, vodi
ka izjednaavwu projekta Moderne sa projektom nacionalnodravotvornog ostvarewa i
borbeno umetniko-politike vizije, Lidija Merenik ne pomera samo okvire proua-
vawa dela Nadede Petrovi nego i rane srpske modernosti u najirem smislu. Nu-
dei novu definiciju mesta i uloge moderne slike u progresu ukupne drutveno-po-
litike realnosti, pojawavajui interaktivnu vezu izmeu slikarstva i drutva u
kojem ono nastaje, autorka otvara novo poglavqe vrednovawa procesa prihvatawa mo-
dernosti u srpskoj kulturi uopte.
Simona upi
335
UDC 730:316(497.11)18/19"
323.1(497.11)18/19"
930.85(497.11)19"
Igor Borozan, Reprezentativna kultura i politika
propaganda Spomenik knezu Milou u Negotinu,
Beograd 2006 (Filozofski fakultet u Beogradu,
Katedra za istoriju umetnosti novog veka), Rr. H, 461.
Studija Igora Borozana posveena je feno-
menu srpske reprezentativne kulture 19. veka.
Ovom kompleksnom, i u naoj nauci nedovoq-
no istraenom, problemu, koji predstavqa po-
sebnu celinu u irim okvirima pojedinanih
kulturnih istorija, autor je priao sa vie
razliitih polazita, postupno ih razvijajui
i dovodei do jedne koherentne teze o znaaju,
sloenosti i ulozi reprezentativne kulture i
wenim vieslojnim vezama sa politikom u de-
vetnaestovekovnoj Srbiji. Oslawajui se na in-
telektualno zavetawe Jirgena Habermasa i we-
govo javno mwewe kao prostor nove reprezenta-
cije, dakle onog predstavqawa koje lei u osno-
vi modernih drutava, autor je mnogobrojne pro-
bleme koji proistiu iz ideje o reprezentativ-
noj kulturi sagledavao na primeru jednog arte-
fakta te kulture spomenika knezu Milou
Obrenoviu u Negotinu. Spomenik, koji je iz-
veo ore Jovanovi, sveano je postavqen na
negotinskom trgu 1901. godine, da bi ve 1916.
bio sruen od strane bugarske vojske, nakon ega mu se gubi svaki trag.
Svestan neuobiajene strukture kwige, koja umnogome nadmauje monografski
pristup spomeniku, sam autor je u opirnim uvodnim razmatrawima predoio meto-
doloke izazove sopstvenog istraivawa. Usredsreen na fenomene sadrane u na-
slovu studije, reprezentativnu kulturu, politiku propagandu i sam spomenik, autor
je spomenik knezu Milou definisao kao istorizovani simbolini piktoralni am-
blem" koji je istovremeno i teza na osnovu koje su se proveravali iri fenomeni".
Upravo je u ovoj reenici saeto iskazana jedna, na prvi pogledu mawe vidqiva, ali
zato stalno prisutna problematika, koja se kao nit provlai kroz itavu kwigu i
umnogome objawava wen sadraj. To pitawe, veoma aktuelno u savremenoj nauci, za-
pravo je pitawe interpretacije istorijsko-umetnikih spomenika, ali i pozicije
istorije umetnosti danas i wenog odnosa prema drugim disciplinama, kako istorij-
skim (politika, socijalna i kulturna istorija), tako i prema sociologiji, antropo-
logiji, psihoanalizi, semiologiji. Autor se stoga u uvodnim razmatrawima posebno
336
bavio pozicijom istraivaa kao tumaa spomenika pronalazei pri tome ravnoteu
izmeu slobode i ograniewa interpretacije. Uvaavajui intervencije koje su u
istoriji umetnosti nastupile nakon lingvistikog obrta", autor je ostao dosledan
kategorijalnom aparatu istorije umetnosti kao humanistike discipline, organizuju-
i sopstvenu metodoloku ravnoteu u skladu sa kontinuiranim podseawem na po-
trebu razumevawa istorijskog konteksta u kojem nastaje umetniko delo. Takvo oprede-
qewe jasno je obrazloeno postavqawem negotinskog spomenika u okriqe Burhartov-
skog sveta kulture". Ovakvo pozicionirawe reprezentativnog dinastikog spomenika
pruila je autoru mogunost tumaewa wegovog idejnog reewa u okvirima evropske
monumentomanije, to je dovelo i do ubedqivog pobijawa zastarelih vrednosnih su-
dova o celokupnoj srpskoj umetnosti 19. veka, zasnovanih na ideologiji modernizma.
Ovakvim redefinisawem srpske umetnosti i kulture 19. veka, zasnovanim na napori-
ma prethodne generacije istraivaa, i wenim smetawem u iri kontekst domi-
nantnih evropskih kulturnih i ideolokih modela, otvorila se mogunost ispitiva-
wa artificirawa nacionalnih i dinastikih mitova, kao i ulozi lokalne vlasti i
regionalne kulture u konceptu dravnosti. Takva perspektiva u sloenom procesu
itawa spomenika u Negotinu, kao umetnikog dela utemeqenog u akademskom koncep-
tu likovne predstave, u ovoj kwizi omoguena je uvoewem pojma reprezentativne kul-
ture, uoblienom na osnovu Habermasove definicije reprezentativne javnosti, odno-
sno predstavqakog habitusa vladara, s jedne, za razliku od zastupnike funkcije
narodnih poslanika, s druge strane. Uoavajui opasnost da spomenik knezu Milou,
podignut u vreme kada je monarhija bila suoena sa demokratskim zahtevima, komuni-
cira samo sa obrazovanom elitom, koja ga je proizvela, autor se posebno bavio jasno-
om poruke" jednog ovakvog proizvoda visoke kulture. Recepcija umetnikog dela je za-
to jedno od bitnih pitawa koje je autor ove studije problematizovao. Razumevawe slo-
enosti znaewa reprezentativnog dela otkrivalo se samo odabranima, ali sugestiv-
na snaga poruke (politika, nacionalna, monarhistika) koju je spomenik prenosio
nije ostajala bez odjeka i kod obinog" posmatraa. Time nas autor uvodi u komplek-
sne veze izmeu reprezentativne kulture i javnog mwewa, kao i u odnose izmeu dina-
stike i nacionalne ideje i ideje dravnosti. U tim relacijama odnos centra i pe-
riferije funkcionisao je mnogo sloenije od jednostavnog preslikavawa prestonice
i dvora. Regionalna vlast, odgovorna za podizawe spomenika, uspeno je mobilisala
lokalnu javnost i, na osnovama vrsto kodirane istorizacije wenih neposrednih veza
sa mitologizovanim ocem otaxbine", formulisala Negotin kao paralelni centar
drave.
Izolujui reprezentativnu kulturu kao poseban fenomen, iji su gradivni pot-
fenomeni umetnost i politika", Borozan pomno prati kompleksnu mreu odnosa me-
u wima. U nastojawima da vieslojno pristupi tumaewu umetnikog dela, autor
kontinuirano tei to veoj objektivizaciji spomenika knezu Milou, kako u na-
stojawu da to preciznije definie sam spomenik, tako i u iscrpnoj analizi posto-
jeih okolnosti koje su dovele do nastanka ovog umetnikog dela. Kao preduslov ova-
kve vrste analize, u drugom delu uvodnih razmatrawa opisuju se strateka istoriza-
cija drave i umetnosti u 19. veku, uloga i funkcionisawe skulpture u Srbiji, iden-
titet srpskog drutva i krune, kao i teorijski okviri dinastike propagande.
Nakon dubokih uvida u itav spektar problema kao to su umetnost, politika,
drava i nacija, prvo poglavqe kwige uvodi itaoca u Negotin kao istorijsko-sim-
boliki topos srpske drave u kojem se detaqno izlau veze dinastije Obrenovi i
337
Timoke krajine i sveobuhvatno obrazlau uzroci podizawa spomenika u Negotinu. U
narednom poglavqu, posveenom pripremnim elementima spomenika u Negotinu, opi-
san je organizacioni, finansijski i administrativni postupak naruivawa i fi-
nansirawa spomenika, u kojem se ogleda i kulturno politiko jedinstvo regiona, kao
i mo lokalnog establimenta da upotrebi i kontroloe ideoloku maineriju
formiranu oko linosti kneza Miloa.
Posebno znaajno pitawe u tom procesu predstavqa problem ideje o umetniku.
Tako se u kwizi analizira autor spomenika u Negotinu, vajar ore Jovanovi. Vo-
en principom konstituisawa umetnike biografije po kojem delo osvetqava umet-
nika, ali i umetnikov ivot odreuje delo, Borozan ora Jovanovia tumai u kon-
tekstu ideje o umetniku kao nacionalnom radniku i dravnom slubeniku, uzimajui
pri tome u obzir i wegovo mesto u srpskoj sredini 19. veka, sa posebnim razmatra-
wem ambivalentnog statusa skulptora kao misaonog, obrazovanog pojedinca, ali i kao
zanatlije istovremeno.
Tree poglavqe se bavi samim spomenikom knezu Milou u Negotinu u kojem se
nakon opisa spomenika koristi bogata disciplinarna istorijsko umetnika aparatu-
ra, posebno usmerena na analizu akcesornih detaqa, putem kojih je konstruisan pre-
poznatqiv lik kneza Miloa. U kodirawu kneza Miloa kao vladara i istorijske
linosti kqunu ulogu su imale sabqa, atila i kapa, od kojih su sve bile prisutne i
na prethodnim predstavama kneza, te su inile nune elemente negotinskog spomeni-
ka. Posebno se razmatraju nadnacionalna teorija dekoruma i univerzalni artistiki
jezik spomenika knezu Milou, koji su, kao dominantni kriterijumi, odreivali na-
stanak reprezentativnog umetnikog dela u celoj Evropi.
U sreditu konstruisawa zvaninih vladarskih predstava jo od vremena Rene-
sanse se nalazio i kanon ulepane stvarnosti. Idealistiki realizam ostao je vae-
i kriterijum u stvarawu oficijelne umetnosti kakva je bila i spomenika predstava
kneza Miloa u Negotinu. Iako dobro poznat kao sastavni deo humanistike teorije
umetnosti, ovaj akademski normativ autor je posebno razmatrao fokusirajui se na
wegov znaaj u proizvodwi dela reprezentativne kulture. Tako je problemu ideali-
stikog realizma posveen drugi deo treeg poglavqa, a kao izvor wegove primene u
19. veku identifikovane su nemaka idealistika estetika i nazarenska obnova reli-
giozne slike, kao i naini wihovog transferisawa u srpsku sredinu. Velik i dopri-
nos razumevawu ovog problema ini razlagawe pojma idealistiki realizam. Tako se
pojam realizma prepoznaje kroz sam proces rada skulptora, dok je idealizam pak tuma-
en samim posmatrawem lika kneza Miloa koji je po vaeem ikonografskom obra-
scu predstavqen kao ovek poznih godina, a koji u sebi objediwuje i snagu i mudrost.
Znaajan doprinos u tumaewu vizuelizacije vladara u negotinskom spomeniku ini
komparacija vladarskih portreta od kojih su svi izvedeni po vaeim kriterijumima
idealistikog realizma, iako na nekima naravno pretee idealizam, a na drugima re-
alizam. Kao najsrodniji mogui predloak identifikovan je alerov crte spome-
nika Josifu iz 1837, u kojem su oba elementa u slinoj ravnotei kao i kod nego-
tinskog spomenika, a poloaj tela identian. Upravo je simbolika korporalne reto-
rike spomenika knezu Milou bila predmet posebne analize u kojoj se polo od hu-
manistike ideje tela kao ogledala due. Vizuelni i simbolini fokus spomenike
predstave kneza Miloa prepoznat je u ispruenoj desnoj ruci, u ijoj se otvorenoj
aci otkriva gest velikodunosti, jedan od konvencionalnih vladarskih atributa.
338
etvrto poglavqe je posveeno mnogo sloenijem tumaewu ideolokog lika
kneza Miloa posmatranom kao proizvod kolektivne memorije. U tome je postupak he-
roizacije vladara shvaen kao pretpostavka wegove mitologizacije, a knez Milo
interpretiran u mnotvu wegovih uloga: kao svetiteq, otac, sunce, mesija, zakonoda-
vac, mirotvorac, propovednik, svetenik i kraq, kao vitez i kao idealni vladar.
Nakon zavrnog konstituisawa mita razmatran je i proces wegove racionalizacije i
utapawa u funkcionalne dravno-pravne prohteve politikog trenutka.
U petom i posledwem poglavqu opisuje se zavrni segment u strukturi javnog
memorisawa sveanost povodom otkrivawa spomenika. U ovom delu kwige autor je
znaajnu pawu posvetio mestu spomenika u simbolinoj topografiji grada. U wemu
je trg definisan kao mesto manifestacionog jedinstva, a crkva Sv. Trojice kao se-
mantiki centar Negotina. Znaajno zapaawe predstavqa isticawe funeralnog ka-
raktera spomenika. Povezivawe ideje, koju spomenik simbolino vizuelizuje, sa ide-
jom grada, u kojoj je vladar shvaen kao wegov protektor, nalazi se u sreditu pitawa
funkcionisawa spomenika na negotinskom trgu. U tome je znaajnu ulogu imao i spo-
menik posmatran kao kultna predstava, a snaga poruke koju je spomenik emitovao bila
je datost sama po sebi, ostvarena gotovo magijskim delovawem".
Velik doprinos izuavawu reprezentativne dravne umetnosti ini i ukqui-
vawe razliitosti socijalne strukture u problem recepcije spomenika. Tako je u per-
cepciji seoskog stanovnitva on delovao primarno kao dravni simbol, dok je we-
gova artificijelna sutina ostala ekskluzivna i ograniena na obrazovanu elitu.
Studija o spomeniku se izdvaja i po otvarawu pitawa o lokalnom javnom mwewu i od-
nosu prestonice i periferije. Iako direktna veza izmeu podizawa spomenika i ta-
da vladajueg kraqa Aleksandra nije postojala, autor se potrudio da protumai i we-
gov ideoloki lik iz vizure spomenika u Negotinu. U tom smislu spomenik je sagle-
dan u svetlosti glorifikacije monarhije i tewe za to veom centralizacijom dr-
avne uprave, pravovremeno prepoznatom od strane lokalne zajednice.
Pisana kompleksnim jezikom i dugim sentencijama, ova kwiga i strunoj javno-
sti i iroj publici nudi mnogo vie od analize jednog umetnikog dela. Borozan je
akumulirao zapawujui broj razliitih znawa da bi osvetlio fenomene spomenika i
reprezentativne kulture iz to veeg broja izvora, ne pretendujui pri tome da po-
nudi krajwe odgovore na sloena pitawa koja je otvorio, nego postavqajui osnovu za
daqa ispitivawa. Kwiga je svojevrstan pokazateq zrelosti srpske istorije umetnosti,
ali je istovremeno neobina pojava u naoj nauci. Ona nije sintetika prezentacija
jednog istorijsko umetnikog fenomena, nego pokazateq da se na jednom izabranom
primeru mogu sveobuhvatno reiti svi kquni problemi ireg fenomena reprezen-
tativne kulture, posmatranog kroz odnos konstrukcije artificijelne memorije i jav-
ne sfere u Kraqevini Srbiji.
Katarina Mitrovi
339
UDC 930.85(=163.41)(436)16/18"
Miroslav Timotijevi, Raawe moderne privatnosti,
Privatni ivot Srba u Habzburkoj monarhiji
od kraja 17. do poetka 19. veka
Istorijska nauka se donedavno uglavnom nije
bavila privatnim ivotima linosti. Izuava-
ni su ratovi i bitke, potezi velikih linosti,
voa i dravnika, ali retko ivot ene i mu-
karca, wihove navike, odnos prema raawu, smr-
ti, kako su se odevali, kakve su im bile kue, u
koje su kole ili, ta su itali, kako su se
zabavqali. Posledwih decenija istoriografska
istraivawa razvila su novu svest o prolosti
u ije je sredite postavqen obian ovek. Pri-
vatni ivot, dosad zapostavqenu temu, u savre-
mena istraivawa uveli su francuski istoria-
ri Filip Arijes i or Dibi svojom edicijom
Istorija privatnog ivota", koja je afirmisa-
la nove metodoloke koncepte savremene isto-
rijske nauke. Oni su okupili velik tim vrhun-
skih struwaka iz razliitih grana nauke koji
su zapoeli ispisivawe jedne istorije drugaije
od one na koju smo navikli. To nije dogaajna
istorija, puna datuma, ratova, imena, nego isto-
rija svakodnevnog ivota.
Petotomnu Istoriju privatnog ivota u redakciji Filipa Arijesa i ora
Dibija, francuskih istoriara, prevela je izdavaka kua CLIO. Podstaknuta ovim
poduhvatom, ona je pokrenula ogroman istraivaki projekat Istorija privatnog
ivota na tlu srpskih zemaqa", u okviru kojeg su objavqena tri toma, Privatni i-
vot u srpskim zemqama sredweg veka (priredile Smiqa Marjanovi-Duani i Dani-
ca Popovi), Privatni ivot u srpskim zemqama u osvit modernog doba (priredio
Aleksandar Foti), Privatni ivot kod Srba u devetnaestom veku (priredili Ana
Stoli i Nenad Makuqevi) i Raawe moderne privatnosti. Zahvaqujui ovim izda-
wima izdavaka kua CLIO zasluna je, u naim prilikama, za nov nain itawa
istorije". U nastanku prva tri toma uestvovali su timovi istraivaa, dok je etvr-
ti, najnoviji rezultat, rad samo jednog autora, dr Miroslava Timotijevia.
Naunika dr Miroslava Timotijevia ne treba posebno predstavqati naoj jav-
nosti. Istaknuti istraiva 18. i 19. stolea, uz to dugogodiwi profesor Filo-
zofskog fakulteta u Beogradu, on je autor obimnog i zanimqivog opusa. Neki meu
wegovim radovima, kao to je sinteza Srpsko barokno slikarstvo, po svojoj vanosti
340
sigurno prevazilaze granice srpske sredine. Po osnovnoj struci istoriar umetno-
sti, znaajna pojava koja predstavqa prekretnicu u istoriji nae barokologije, Ti-
motijevi je istovremeno visprenog duha, irokih interesovawa, svestrane obave-
tenosti i odnegovane erudicije. Linost takvih osobina kojih je danas sve ree.
Lini i struni habitus podstakao je Timotijevia da ponekad iskorai iz svo-
je najue naune discipline. Rezultat je, na neki nain, i wegova najnovija kwiga,
Raawe moderne privatnosti, koju predstavqamo naoj javnosti.
Tragajui za boqim razumevawem naina na koji se izmeu 16. i 18. stolea ocr-
tala nova granica izmeu podruja privatnog i nadlenosti javne vlasti i vlasti za-
jednice, Filip Arijes je predloio ispitivawe tri fenomena koji su preobrazili
zapadna drutva: nova uloga drave koja se sve vie mea u oblasti dugo van wenog
domaaja; verske reforme, protestantske i katolika, kojima se od vernika zahteva
interiornija pobonost, intimnija bogobojaqivost; i najzad, razvoj itawa i pisa-
wa, zahvaqujui emu pojedinac moe da se oslobodi starinskih veza koje ga vezuju za
zajednicu, za kulturu kazivawa i ponaawa". Kwiga Miroslava Timotijevia, u na-
stojawu da se shvati kako moderna drava, reformistike religije i boqe raspodeqe-
na pismenost uspevaju da u neto vie od dva veka iznova povuku granicu izmeu
privatnog i javnog u ivotu srpskog naroda unutar Habzburke monarhije, sledi sa-
vet francuskog istoriara.
Pawa autora usmerena je na raawe moderne privatnosti i privatnog ivota
kod nas u vremenu od kraja 17. do poetka 19. veka u delu srpske etnike zajednice na-
stawene u prostoru evropskog civilizacijskog kruga. Bilo je to razdobqe kada pro-
sveeni apsolutisti u Habzburkoj monarhiji postepeno i sistematski nizom zakona
i propisa reformiu sav dravni i drutveni ivot. U tom uobliavawu, pod uti-
cajem prosvetiteqskih ideja, dolazi do sloenih previrawa i sve otvorenijih poti-
skivawa baroknih shvatawa. Barokni kulturni model smewen je prosvetiteqskim, a
to je uslovilo dogaaje koji e izmeniti karakter pojedinca i wegovu ulogu u svako-
dnevnom ivotu drutva.
Kwiga je nastajala postupno, kao ishod dugogodiwih istraivakih iskustava,
razmiqawa autora i wegove spoznaje da raawe moderne privatnosti predstavi kao
pojavu koja potpunije od drugih osvetqava odreeno istorijsko razdobqe, wegove nose-
e ideje i protagoniste. U skladu sa takvim opredeqewem Timotijevi je raawe mo-
derne privatnosti stavio u okvir krupnih promena strukture srpskog drutva od
kraja 17. do poetka 19. veka i nastanka wegovog graanstva. Jasno je odredio vremen-
ske i prostorne okvire problema kojim se bavio: svakodnevni ivot Srba u Habzbur-
koj monarhiji izmeu Velike seobe i Napoleonovih ratova. To je epoha sveopteg
srpskog preobraaja u kojoj je privatnost bila veoma raznovrsno ispoqena, posebno u
tek stasaloj graanskoj sredini. O takvoj vrsti privatnosti rasuivao je na osnovu
memoarske, epistoralne i srodne literature u kojoj se smewuju slike moderne privat-
nosti. Studiozna istraivawa i novo viewe problema i dogaaja prouio je i izlo-
io na odabranom uzorku kroz sedam celina-poglavqa: Pojedinac kao vernik i poda-
nik, Ka novoj individualnosti, Pojavnost tela, Skrovitost due, Privatnost poro-
dice, Privatni prostor, Proirena privatnost.
Uobliavawe moderne privatnosti i privatnog ivota srpskog etnosa u Hab-
zburkoj monarhiji, kako autor istie, sloen je proces koji je, kako smo ve nagla-
sili, u istorijskim okolnostima trajao vie od jednog stolea. Nakon austrijsko-
-turskih ratova, kada se polovina srpskog naroda nala u granicama Monarhije, na-
341
stali su uslovili za wihovo formirawe. Crkvene i dravne reforme koje su teile,
svaka pojedinano, ali i zajedno, da uoblie novog vernika i podanika, bile su kon-
stitutivni elementi uobliavawa moderne privatnosti i privatnog ivota srpskog
naroda u Habzburkoj monarhiji. Za crkvu svaki predstavnik naroda je vernik iju
pravovernost treba sauvati. Dravne vlasti su u pravoslavnom pojedincu gledale
podanika kao i svakoga drugog koga je nuno bilo ukquiti u instituciju graanske
drave. Interesi crkve i drave poklapali su se u tewi da reguliu status poje-
dinca, wegov javni i privatni ivot. Osnovno naelo delovawa obe reforme bila je
ideja o disciplini, u svim delatnostima javne i privatne sfere, na kojoj su zasnova-
ne dve osnovne kategorije apsolutistikih prosvetiteqskih reformi, zavoewe reda
i rada u sprovoewu ideje napretka i ekonomskog blagostawa. Ali strateki ciqevi
bili su razliiti. Crkva je nastojala da od pojedinca stvori podobnog vernika, a dr-
ava podanika. Iz tih razloga reforme javne i privatne sfere u ivotu srpskog na-
roda u Monarhiji nisu bile jedinstvene, ali je svaka na svoj nain uticala na uobli-
avawe novog identiteta pojedinca, wegove individualnosti i svesti o linoj i ko-
lektivnoj privatnosti.
Kasnih etrdesetih i pedesetih godina dvadesetog veka dolo je do sutinskog
pomerawa oseajnosti, nemog preusmeravawa oseawa nekih qudi za istoriju sa sve-
u o svetu ka sopstvenoj unutrawosti i svoewu tih oseawa na lino ovde i sada.
Privatni domai prostor, dok se sama istorija, svrsishodni razvoj qudske stvarno-
sti, stvarala na drugom mestu, postao je prostor u kojem je oseawe svrsishodnog raz-
voja qudske stvarnosti, takva kakva je bila, imalo srediwe mesto.
Istoriari nai savremenici potrudili su se da briqivo pretrae sve to
je drutveno. A u ispitivawu privatnih prostora, prostora imaginacije o ja i pro-
stora odnosa izmeu dve interiornosti, koji predstavqaju privatnosti novog veka,
kako je to uoio Orest Renam, oni nisu nimalo prerasli stadijum poune biografi-
je. Sve, ili gotovo sve, ostalo je da se uradi u oblasti ja i intimnog."
Smatra se da ni u kasnom sredwem veku qudi jo nisu bili poeli da uoavaju
razliku izmeu unutraweg i spoqaweg ja. Glavnim razlogom za promenu koja je na-
stala poetkom ranog modernog doba, dakle od poetka 16. veka, smatra se razdvajawe
osobe od fiksiranog mesta u socijalnoj mrei, to je zahtevalo da se kao o osnovnoj
jedinici misli o pojedincu, a ne zajednici". Dok je osoba pre toga bila neodvojiva
od svojih socijalnih uloga, u ovom periodu se pojavila ideja o unutrawem prostoru,
koja je sa svoje strane vodila do ideje o privatnosti. Ma koliko to danas moe biti
neobino, niko, zapravo, sve do kraja 17. veka nikada nije bio ostavqen nasamo, niko
nikuda nije iao sam, niko nije imao sobu koju ne bi delio sa drugima. Jedno od va-
nijih potkrepqewa za ove stavove nalazi se i u tome to, uz vrlo retke izuzetke, u
sredwem veku autobiografija kao umetniki postupak praktino nije postojala, da bi
pravi procvat doivela ba u 16. stoleu, gotovo istovremeno, kada se posle Direra
u slikarstvu autoportret pojavio kao samostalni anr. Ova promena otvorila je pi-
tawe odreewa sopstvenog identiteta, koje je ranijim epohama bilo gotovo nepoznato,
kao i mogunosti da se taj identitet tokom ivota mewa. Sledeih nekoliko vekova
obeleili su, s jedne strane, sve vea socijalna mobilnost, i izmeu stalea i kroz
radikalne promene naina i mesta ivota, i, s druge strane, sve jaa ideja o unutra-
wem prostoru, dubini linosti, znaaju line predodreenosti, naglaavawe emo-
cionalnosti i slobodne voqe. Na izvestan nain 16. i 17. vek obeleavaju trijumf
individualizma u obiajima, odnosno u svakodnevnom ivotu. Drutveni prostori,
342
osloboeni zahvaqujui pobedi drave i prestanku druewa u okviru zajednice, ustu-
pili su mesto pojedincu kako bi se povukao na stranu, u senku".
Barokni ovek shvata svet kao pozorite u kojem se trudi da svoju ulogu, odree-
nu, ne ba u potpunosti, socijalnim okvirima i konvencijama, odigra na to boqi
nain. Sredinom 18. stolea barokna sklonost ka spoqawosti potiskuje se u korist
unutraweg linog i privatnog. Lepotu baroka koja je u tesnoj vezi sa stvarnou,
zamewuje stilizovana lepota, umetnuta u nasilno izmewenu stvarnost u kojoj je ovek
u sreditu drame koja nema potrebu za scenskim kinurewem. Lina sloboda i voqa
osobenosti su odlike nove graanske elite koja stupa na istorijsku scenu. Koncept
linosti okrenute sebi temeqi se na oivqavawu tradicionalnog hrianskog shva-
tawa individualnosti, da bi se ona potom sagledala u svetlosti kasnih prosvetiteq-
skih ideala. Novo shvatawe individualnosti vie se ne iskazuje samo kroz spoqa-
wost i javnu, nego kroz privatnu sferu i unutrawe bie. Ta shvatawa prisutna su
i u srpskoj sredini u drugoj polovini 17. veka, u vreme austrijsko-turskih ratova koji
su doveli do pomerawa granice na jug, to je imalo za posledicu, kako je ve reeno,
da se velik deo srpskog naroda naao unutar Habzburke monarhije, hrianske dr-
ave koja ulazi u proces reformi i modernizacije. Javnost delovawa za predstavnike
srpskog etnosa u Monarhiji predstavqala je novinu, s obzirom da sloboda aktivne
prisutnosti u javnoj sferi u Osmanskom carstvu tokom potowih stolea nije postojala.
Znajui da intimnost u starim drutvima, nikada nije iwenica", Miroslav
Timotijevi ju je traio izvan kodiranih ponaawa i rei. Istraivao je ona mesta
koje intima najvie voli i one predmete relikvije koji su krasili takva mesta.
Individua je, u prolosti, svojim oseawima, molitvama i snovima povezivala sa
svojim biem, sa intimnim u svom biu, neke prostore i neke predmete. Uspomena
prostor / vrt, kabinet / i uspomena predmet / kwiga, odea, naslikan lik, pismo /
imaju poseban znaaj, zato to su pripadali nekome ko je bio jedinstven u vremenu i
mestu; wihovo znaewe je kodirano, a drugima potpuno razumqivo". Takva mesta i ta-
kvi predmeti drutveno su pak obdareni potencijalima. Razume se, intimno se ot-
kriva i preko popisa sauvanih tragova, postojawa intime zabeleenog slikom ili
zapisom. Unutrawu misao istoriar ne moe da povrati, za uzvrat moe da popi-
e prostore i predmete koji su bili weno oliewe. Imati svoje haqine, svoju poste-
qinu, znailo je vie od samog posedovawa. Predmet koji se zajedniki poseduje ne
iskquuje mogunost da se pomou wega dospe do onog to je posebno u intimnosti".
Slika privatnog ivota kod Srba, u sloenom sistemu austrijskog carstva od
kraja 17. do poetka 19. veka, naputawe starog modela ivqewa i prihvatawe moder-
nih shvatawa srpskog etnosa koji je iveo u prostornim okvirima evropskog civili-
zacijskog kruga otkriva obeleja kulture stanovawa, ishrane, odevawa, odnos prema
kwizi, putovawima, odnos prema crkvi i veri u svakodnevnom ivotu, odnos prema
vaspitawu i obrazovawu, statusni simboli nove graanske klase, koji postaju kul-
turni kapital", odnos prema telu koje vie nije okov due, ve odraz wene lepote,
reprezentativna forma kultivisana vaspitawem", odnos prema zdravqu, bolesti i
smrti.
Studije Miroslava Timotijevia o verniku i podaniku, novoj individualnosti,
pojavnosti tela, skrovitosti due, privatnosti porodice, u kojoj sazreva svest o po-
sebnosti detiweg sveta i u kojoj je uloga ene sve znaajnija, privatnom prostoru,
proirenoj privatnosti, koncept koji autor usvaja sa namerom da istakne prilike u
kojima se privatno stapalo sa javnim, porodina slavqa, druewa, etwe, pripadaju
343
oblasti prouavawa mentaliteta inei ovo delo pionirskim u srpskoj nauci. Vre-
menski raspon koji je omeio ovo istraivawe posluio je kao osnova za zakquke do
kojih se dolo analizom procesa dugog trajawa. itajui poglavqa nailazimo na pot-
puno nove iwenice, koje ne bismo oekivali za period o kojem se govori. U kwizi
su otvorene mnoge neobraene teme i objediwena saznawa razliitih humanistikih
disciplina: istorije umetnosti, istorije, etnologije i istorije kwievnosti.
Poimawe moderne privatnosti u vremenu i prostoru, u sklopu istorijskih, so-
cio-politikih, filozofskih i drutveno duhovnih vrednosti Miroslav Timotije-
vi uzima uslovno, odbacujui tvrdu zavisnost i izravno odslikavawe delovawa, a
ukquujui opti drutveni i duhovni kontekst kao okvir, kao podsticaj, kao moguu
uzronost zbivawa.
Da bi dokazao da se moderna privatnost" u srpskom narodu pojavila u 18. veku,
autor je teorijski model francuskog istoriara Filipa Arijesa, koji je predloio
da se postojawe novovekovne privatnosti utvruje na osnovu est analitikih kate-
gorija kwievnosti o lepom ponaawu, autobiografske kwievnosti, sklonosti
ka usamqivawu, prijateqstva, ukusa i porodine kue, odnosno na osnovu tri kquna
problema: osvajawa pojedinane privatnosti, uobliavawa grupa i nastanka nove po-
rodice, prihvatio kao osnovnu strukturu svoga dela.
Kwiga Raawe moderne privatnosti, koja pomno prati vane tokove moderne
svetske nauke donosei itav niz novih pouzdanih rezultata i uverqivih tumaewa,
predstavqa krupan metodoloki i saznajni iskorak. Autora odlikuju prostrana oba-
vetenost, prodorna misao, visoka kultura i lucidni duh. Izloeni zakquci dugo
nee biti prevazieni, a razmiqawa o sadrajima snano e uticati na budua is-
traivawa. Kao i u drugim svojim radovima, i u ovome autor nije eleo da se wegova
re shvati kao konani sud, nego kao nov podsticaj za daqe interpretacije. Duhovni
obrisi neke kulturne epohe mogu se razliito tumaiti, ukquujui subjektivno rasu-
ivawe. Studije koje su bile primarne za ovu kwigu mogle bi se drugaije usmeriti,
moda doneti drugaije zakquke. Predmet je sam po sebi vaan i logino je da ukqu-
uje razliite naine obrade i zanimawe istraivaa koji stoje na najrazliitijim
stanovitima, jer upravo najvea tekoa u istoriji kulture je u tome to ona mora
razdeliti veliki duhovni sled u pojedine, prividno esto svojevoqne kategorije, da
ga nekako uzmogne prikazati". Kakve god primedbe stavqali ovoj kwizi, treba istai
wenu podsticajnu radikalnost i iwenicu da prua sasvim drugi ugao gledawa. Delo
zasluuje paqivo itawe. U wemu su znaajna razmiqawa na koja poznavaoci,
struwaci, ubudue treba da raunaju.
Miroslava Kosti
344
UDC 726.7(=163.41)(497.5)
271.222(497.11)-523.6(497.5)
73/75.046.3(=163.41)(497.5)
Branko olovi, Manastir Krka, SKD Prosvjeta",
Zagreb 2006; 206 stranica, crno-bele fotografije
i blok fotografija u boji, nacrti i planovi, rezime
na engleskom jeziku, izvori i literatura, indeksi,
ISBN 953-6627-83-3.
Trea kwiga u Prosvjetinoj biblio-
teci Batina" posveena manastiru Kr-
ka predstavqa rezultat istraivakih na-
pora istoriara umetnosti Branka o-
lovia i prvu modernu naunu monogra-
fiju posveenu najznaajnijem manasti-
ru u severnoj Dalmaciji. Struni ita-
lac e, prema sadraju izloenom na po-
etku studije, naslutiti metodoloki ras-
pored karakteristinih monografskih stu-
dija manastira, u prethodnim decenija-
ma u velikoj meri usvojen i razvijan u
domaoj naunoj sredini, prvenstveno me-
u prouavaocima srpske umetnosti sred-
weg veka.
Nakon kraeg uvodnog geografskog po-
zicionirawa manastira kojim se defi-
niu osnovni prirodni i klimatski uslo-
vi za wegov razvoj, autor pristupa de-
taqnom izlagawu izvora i istoriogra-
fije koji se odnose na manastir Krka.
Odabir kretawa kroz irok korpus dokumenata i napisa hronolokim principom
rezultirao je spretnim izlagawem podataka iz razliitih izvora: od najstarijih dati-
ranih u drugu polovinu H i u H vek, uglavnom italijanskih prepisa turskih doku-
menata u arhivu manastira i prvog pouzdanog pomena Krke u gramati dabro-bosanskog
mitropolita Gavrila 1578, do zapisa u ranim rukopisnim kwigama. Posebno znaajan
doprinos predstavqaju zakquci omogueni kartografskim izvorima, na prvom mestu
mletakim i rimskim kartama Dalmacije iz H i H veka. olovi, pored izvetaja
i spisa dalmatinskih providura iz H stolea, u irok spektar izvora koje treti-
ra ukquuje i beleke italijanskih i engleskih putopisaca H i HH veka. Moder-
na istoriografija o manastiru Krka, poev od episkopa Nikodima Milaa pa sve do
skorijih pokuaja sistematizacije osnovnih saznawa, tretirana je sumarno, ali efi-
kasno, uz, ini se, sasvim primeren kritiki ton s obzirom na veoma prisutnu ro-
mantiarsku mistifikaciju legendi o osnivau i najranijoj istoriji manastira.
345
Poznato predawe o sredwovekovnom poreklu monake naseobine u Krki i kti-
torstvu Jelene ubi, sestre cara Duana, u poglavqu posveenom istoriji manasti-
ra autor, iako ne iskquuje wenu utemeqenost na stvarnim istorijskim dogaajima,
stavqa pod kritiku lupu ukazujui na naunu neodrivost autoriteta izgubqenog Le-
topisa episkopa Simeona Konarevia introduciranog od strane episkopa Nikodi-
ma Milaa. S punim potovawem za Milaev doprinos saznawima o istoriji srp-
ske crkve u Dalmaciji, sloj predawa o osnivawu i starosti Krke olovi adekvatno
proputa kroz instrumentarij moderne istorijske nauke jasno ga odvajajui od kasni-
jih autentinih izvora. Iako proeta kritikim miqewem o rezultatima ranijih
istraivawa, razmatrawa o istoriji manastira uobliena su u kompaktan tekst pri
emu je lepeza spekulacija koje proizlaze iz nepostojawa ili nejasnosti izvora spret-
no sputena u promiqene fusnote. Pri tom nije izostalo jasno odslikavawe svih
faza istorijskog razvoja manastira obeleenih prvenstveno specifinim geopoli-
tikim poloajem dalmatinskog regiona i smenama turske, mletake, francuske i au-
strijske vlasti. Sposobnost krke monake zajednice da se odri u tim, pravoslav-
nim izmaticima" trajno nenaklowenim, uslovima obeleenim i dugotrajnim osu-
jeivawem postavqawa zvaninog pravoslavnog episkopa u Dalmaciji, postavila je
igumane Krke na isturen poloaj faktikih upraviteqa dalmatinske pravoslavne cr-
kve. Autoru nije promaklo da uoi i fiksira specifine statusno-hijerarhijske
aspekte recepcije uloge manastira proizale iz tako pozicioniranih istorijskih
uslova.
Na posebno sloen problemski splet, po svemu sudei i u ovom trenutku neraz-
reiv u potpunosti, bez obzira na visoku verovatnou tanosti odreenih pretpo-
stavki, olovi nailazi prilikom razmatrawa arhitektonskog habitusa kompleksa
manastira Krka, a posebno manastirske crkve. Pored pretresawa zakquaka proiza-
lih iz dosadawih istraivawa, a u svetlu iwenice da moderna arheoloka is-
traivawa u manastiru nisu obavqena, okree se neposrednoj opservaciji i prezen-
taciji dokazivih iwenica o strukturnoj raznolikosti i vieslojnosti prostornih
segmenata. Posebnu vrednost predstavqaju verodostojni prepisi mnogobrojnih kti-
torskih zapisa urezanih na samim graevinama koji su podrobno analizirani, kao i
opisi razliitih spolija u enterijeru ije prisustvo komplikuje zakquke o kompo-
zitnoj celini crkvene graevine. Opis i crtei podzemnih prostorija i kripte is-
pod crkve ine takoe dragocen doprinos olovievih razmatrawa, kao i povezivawe
wihove prvobitne namene sa utemeqewem i najranijim ivotom samog manastira. Po-
smatrawe neobinog arhitektonskog sklopa crkve, iji centralni deo oltarski
prostor i naos pripadaju, emu je i olovi apsolutno sklon, periodu obnove ra-
kih graditeqskih tradicija, dovodi ga do zakquka da drugaije koncipirana i neo-
bino orijentisana priprata predstavqa raniji, verovatno sredwovekovni sloj hra-
ma, dok su prvopomenuti delovi, postavqeni pod uglom u odnosu na narteks, rezultat
gradwe nastale u vremenima kada je pravoslavna crkvena organizacija u Dalmaciji
dobila vre obrise. Autor takoe argumentovano obrazlae svoje stavove o pripad-
nosti ovog dela graevine vremenu poleta nakon obnove patrijarije u H veku, kao
i tvrdwe da su wegovi graditeqi, u datom istorijskom trenutku, morali biti Srbi
vini podraavawu oblika srpskog sredwovekovnog graditeqstva.
Posebno poglavqe kwige posveeno je prezentaciji unutraweg prostora i opre-
me manastirske crkve, pri emu je najvea pawa usmerena na ikonostas kao domi-
nantan elemenat unutrawe dekoracije. Wegova heterogena struktura i specifino-
346
sti vezane kako za datovawe ikona, wihov stil i poreklo, tako i za tehniku izrade
delova i samu neobinu strukturu ikonostasa, navode autora na niz indirektnih za-
kquaka meu kojima bi najintrigantnija bila uslovna pretpostavka o Mihajlu Dama-
skinu kao autoru izvanrednih prestonih ikona u kasnijim reprezentativnim srebr-
nim okovima. Prisustvo ikona mawih dimenzija u gorwim zonama ikonostasa pore-
klom iz Rusije kao i naglaenu marijansku tematsku potku programa ikonostasa koja
je, bez obzira na razliito vreme nastanka ikona koje ga saiwavaju, izgleda bila do-
sledno sprovedena, autor tumai kao vid prilagoavawa pravoslavne duhovnosti i
vizuelnog religijskog konteksta baroknom vremenu. Jo jednom, sada ve kao elemenat
metodoloke doslednosti, olovi donosi prepise svih zapisa na ikonostasu i iko-
nama. Poglavqe je upotpuweno shematizovanim crteom oltarske pregrade sa raspo-
redom ikona omoguenim srenom okolnou wegove potpune ouvanosti.
Velik prostor kwige zauzela su autorova izlagawa o rezultatima istraivawa
riznice manastira Krka, koja je, s obzirom na stawe ouvanosti, kategorisana kao
jedna od najbogatijih u okviru Srpske pravoslavne crkve danas. Osvrui se na wenu,
takoe veoma heterogenu, strukturu, uzimajui u obzir ono to se moglo zakquiti o
isto tako mnogobrojnim prilonicima, olovi ocewuje status krke riznice kao
svojevrsnog kontinuiranog sabiralita dragocenih predmeta i ikona, prvenstveno
putem poklona, potkrepqujui takav stav iwenicom da je veoma mali broj riznikih
artefakta nastao u samom manastiru za wegove neposredne bogoslubene potrebe. Po-
sebnu pawu autor posveuje mnogobrojnim ikonama iz razliitih perioda. U pre-
zentaciji bogatog fundusa opredequje se za wegovu podelu po poreklu oformqujui
posebne celine sa ikonama zapadne provenijencije, italokritskim, grkim, srpskim
i ruskim ikonama. Ikonografske posebnosti i akcenti, pogotovu oni vezani za spe-
cifikume u Dalmaciji rasprostrawenih kultova, ali i poseban status samog manasti-
ra u vievekovnom inovernom okruewu, naroito su akcentovani. Istovremeno,
uloen je i znatan napor u prepoznavawe pojedinanih ikonopisakih rukopisa, da-
taciju i atribuciju ikona. Zajedno sa mnogobrojnim crno-belim ilustracijama i ko-
lor blokom posveenim iskquivo reprodukcijama krkih ikona, ovaj deo kwige
predstavqa wihovu prvu sveobuhvatnu prezentaciju i, s obzirom na dosadawe stawe
prouenosti, pravi istraivaki podvig. Slina se ocena moe staviti i uz pogla-
vqe posveeno bogoslubenim predmetima sauvanim u manastirskoj riznici ukoli-
ko bi se uzela u obzir opravdanost autorovog izbora samo onih artefakta koji, prema
uvreenim sistemima vrednovawa, zauzimaju najvii rang reprezentativnou mate-
rijala i tehnika izrade, odnosno istorijskom vrednou zapisa koje nose.
Kao posebna specifinost manastira Krka u izdvojenom poglavqu opisana je
srazmerno bogata galerija portreta wenih jeromonaha i arhimandrita nastajalih u pe-
riodu od H veka pa gotovo do danawih dana. Portreti, kao sasvim novovekovni
izrazi afirmacije linosti, uglavnom su vezani za kontekst arhijerejske veliajno-
sti, dok su u pravoslavnim manastirskim sredinama bili gotovo proskribovani.
Wihovo kontinuirano naruivawe od strane vienijih pripadnika krkog bratstva
autor je protumaio posebnim statusom manastira kojem je tokom dugog perioda pri-
padala predvodnika uloga u pravoslavnoj crkvi u Dalmaciji, ali i uticajima zapad-
ne sredine i obiaja koji svakako ne mogu biti zanemareni. Poglavqe funkcionie
kao inventar portreta sa kraim opisima i ocenama likovnih kvaliteta, a posebno
se moe uiniti korisnim zbog doprinosa poznavawu portretskih opusa slikara po-
put Aksentija Marodia i Vlahe Bukovca.
347
Inventarskim pristupom autor se zadovoqava i u odeqku teksta posveenom bi-
blioteci manastira Krka. Popis rukopisa i kwiga koje je ova zajednica sakupila to-
kom vremena posluie svakom istraivau zainteresovanom za strukturu biblioteka
srpskih manastira novog veka i wihove specifinosti proizale iz, kako duhovnih
i bogoslubenih potreba, tako i iz posebnih uslova koji su odreivali intelektual-
nu klimu pravoslavne monake zajednice u gotovo apsolutnom katolikom okruewu.
Zakquno poglavqe olovieve kwige donosi i koncizno napisan sintetiki
tekst koji efikasno istie sva dosadawa saznawa o manastiru Krka i podvlai naj-
boqe argumentovane teze oko kojih su se u ranijim istraivawima slamala mnoga ko-
pqa. Istovremeno, zakqukom je nadometeno na ponekim mestima u kwizi rasuto iz-
lagawe uzrokovano dominantnom tewom ka prezentaciji i tumaewu velikog broja
heterogenih i esto diskutabilnih izvora.
Upravo iz posledwe napomene proizlazi i zakquak o nezahvalnoj istraivakoj
poziciji koju Branko olovi prihvata. Iz tih napora proizala je svakako uzorna i
nepretenciozna nauna monografija koja svoju afirmaciju trai i dobija prvenstve-
no u akademskoj sredini. Wena apsolutna upotrebqivost i obiqe fakata sa lucidnim
tumaewima inie je nezaobilaznim tivom svakom buduem istraivau pravo-
slavnog naslea u Dalmaciji i Hrvatskoj. Izdavaka politika SKD Prosvjeta" je
kwigom o manastiru Krka u okviru edicije Batina", kao drugom monografijom
srpsko-pravoslavnog sakralnog kompleksa u Hrvatskoj, dala nove pozitivne rezultate
kroz podrku autorima koji nasleu sopstvenog zaviaja prilaze sa, u danawim i
buduim vremenima jedino funkcionalne i odrive, a koliko je god mogue nacio-
nalno i konfesionalno nezavedene, naune pozicije.
Aleksandra Kuekovi
348
Imenski registar
Abramovi, Marina 312
Agambena, oro (Agamben, Giorgo) 310
Adamovi, Ana 183
Adamovi, Filip 183
Adler, P. (Adler, P. J.) 200
Azriel, Isak 267, 275
Ajbl 197
Aleksievska, J. H. 224
Alembert, D. 218
Alati, Andreas (Alciatus, A.) 120
Aman, Jan (Aman, Jan) 298
Ambrozi, K. 110
Ambrozi, Katarina 335
Andervud, P. A. (Underwood, P. A.) 59
Anal, A. 112
Antonovi, Isaija, mitropolit 128, 169
Arijes, Filip 342, 343, 346
Aristotel 119
Arsewev, A. 278
Arsi, Irena 249
Aspiotis, Nikolaos 257
Babi, B. 54, 60
Babi, Boko 44, 49, 70
Babi, G. 5056, 60, 82, 87, 89, 237
Bajalovi, ura 267, 275
Bajalovi, Petar 292, 296
Bakalova, E. 63, 242, 243
Balabanovi, P. 153
Baranovi, Lazar 120
Barawi, Andrija 282, 295
Barber, . (Barber, Ch.) 63
Barii, F. 71
Baronijus, ezare 112
Barxieva-Trajkovska, D. 56
Basualdo, Karlos (Basualdo, Carlos) 310
Bauer, Ute Meta (Bauer, Ute Meta) 310
Baevi, Dimitrije 128, 161, 164168, 170,
173, 175, 177179, 192
Beldian, N. 45
Belorno-Netis, Franko (Belgiorno-Nettis, Fran-
co) 311, 312
Belini, ovani 333
Beli, V. 222
Belobrk, Momilo 267, 275
Belting, K. (Belting, H.) 10, 49, 55, 68
Bersa, Josip 250, 255
Bertini, uzepe 256
Bein, Arsenije 183
Bein, Luka 183
Bizanti, Tripo, biskup 12
Bilini, Pavao 260
Bils, D. (Beales, D.) 194, 204, 217
Biren, Danijel (Buren, Daniel) 312
Bikov, V. 49
Blening, T. (Blanning, T. C. W.) 195, 207
Blok, Rene (Block, Ren) 313
Bogdanovi, ivana 282, 283, 295
Bogojevi, Ratomir 267, 275
Bode, Arnold (Bode, Arnold) 307
Boidarovi, Nikola 259
Bojaxijev, S. (Boxiev, S.) 243
Bojs, Jozef (Beuys, Joseph) 309, 312
Bolica, Ivan (Ivan Bona de Boliris) 12
Boltanski, Kristijan (Boltanski, Christian) 312
Bon, Branko 292, 296
Bonami, Franesko (Bonami, Francesco) 298
Bonito, Oliva Akile (Bonito, Oliva Achile) 316
Bonifacije , papa 34
Bori, Egid fon 197
Bornr, R. (Bornert, R.) 51
Borozan, Igor 338341
Botuarov, L. 242
Bouman, Ole (Bouman, Ole) 298
349
Bokovi, Boo 252, 254
Bokovi, . 87
Bokovi, Niko 252
Bravai, Stijepa 262
Brajovi, Saa 127, 151, 331334
Brankovi, ore, grof 110, 114, 123
Brankovi, ura, despot srpski 90
Brankovii, despoti sremski 148, 149
Braovan, Dragia 291, 292, 296
Brdar, V. 292
Brener, Aleksandar (Brener, Aleksander) 325,
316
Broders, Marsel (Broodthaers, Marcel) 312
Broi, Berkof . (Brogi Bercoff, G.) 112
Brubaker, L. (Brubaker, L.) 49, 59, 78
Bugarin, Viktor (Burgin, Victor) 312
Bugon, Petar (Bugoni, Petrus) 10
Bukovac, Vlaho 258, 349
Buli, Frano 260
Bua, Mihailo (Buchie, Micho) 10
Bua, Nikola 10
Buhtal, H. (Buchthal, H.) 54
Vagner, H. (Wagner, H.) 299, 305
Vajgl, Hristofor 155
Vajola, Bil (Viola, Bill) 309
Vajcman, K. (Weitzmann, K.) 54, 55, 68
Valdvogel, Florijan (Waldvogel, Florian) 317
Valerijanus, Pjer (Pierius Valerianus) 120
Valov, Nikola 229, 241, 246
Valter, H. (Walter, Ch.) 74
Van-Sviten, Gerhard 197
Vasiliev, A. 228, 229, 231, 234236, 238, 243
Vasilijevi, Jov 147149, 151, 152, 156160,
167, 168, 175
Vasi, Pavle 81, 82, 110, 115, 118, 170, 171,
182
Vezili, Aleksije 207
Vekijeti, Emil 254, 260, 262, 264
Vesel, K. (Wessel, K.) 56
Veselinovi, R. 125, 126
Vigli, Mark (Wigley, Mark) 303
Vidovi, Emanuel 260
Vidokl, Antoan (Vidokl, Anton) 317
Vilkinson, X. (Wilkinson, J.) 63
Vilogorac, Inge 260
Vilson, V. D. (Wilson, W. D.) 206
Vita, fratar iz Kotora 11
Vitezovi, Pavle Riter 110
Viteleski, Lorenco 251
Vitkover, R. (Wittkower, R.) 114
Vladisavqevi, Sava 110, 250
Vojvodi, D. 20, 24, 26, 27, 29, 3234, 39, 59
Vojinovi, Milorad 265, 269
Vojinovi, S. 205
Volf, G. (Wolf, G.) 55
Volf, Kristijan 197
Vord, V. R. (Ward, W. R.) 197
Vos, J. (Voss, J.) 218
Votije, Ben (Vautier, Ben) 312
Voragine, Jacobus de 23, 28, 30, 35, 37, 38
Vujanovi, Josif 179, 192
Vujanovski, Stefan 199, 200, 203, 207
Vuji, J. 81, 86
Vuji, Joca 134, 161, 163
Vujii, R. 11
Vujovi, B. 81, 87, 277, 284
Vukanovi, Beta 335
Vukovi, Goran 251, 259
Vukomanovi, Radisav 249, 250, 252, 257, 260,
262
Vukosavqevi, Sreten 19
Vurmbaher-Bojs, Eva (Wurmbacher-Beuys, Eva)
309
Vurnik, Ivan 281
Vleva, C. 57
Gabeli, S. 76
Gavrilovi, Stefan 118
Galavaris, X. (Galavaris, G.) 54
Garidis, M. (Garidis, M.) 44
Gebler, Tobijas Filip 197
Genova, E. 236, 241, 243
Georije Grk 11
Georgijevi, Jovan, episkop vraki 152, 167
Georgitsoyanni, E. N. 48
Georgitsoyanni, M. 44, 69
Gergova, I. 225227, 242244
Gerstner, Jakob 185, 192
Gert, H. (Gerth, H. H.) 206
Gertel, S. E. (Gerstel, S. E. J.) 39
Gec, Suzana (Ghez, Susanne) 310
Glasmajer, M. (Glasmeier, M.) 307
Golubeva, M. (Goloubeva, M.) 207
Gravgard, A. M. (Gravgaard, A. M.) 52
Grdini, N. 117, 120
Grini, Marina 297, 298, 307, 310, 311, 316,
318
Grigorije Veliki, papa 21, 28
Grigorije Nazijanski 27
Grifin, D. H. (Griffin, D. H.) 204
Grozdanov, C. 71
Gruji, Nada 255
IMENSKI REGISTAR *
350
Gruji, R. 134, 135
Guma-Peterson, T. (Gouma-Peterson, T.) 233, 243
Dabronov, Ivan (Dabronis, Johannes) 10
David, Katrin (David, Catherine) 309, 310
David, mitropolit prilepski 4648
Davidov, D. 110, 116, 117, 126133, 135145,
169, 211
Daglas, Mari (Douglas, M.) 297, 320, 325
Damaskin, Mihajlo 349
Damjanov, Andreja 223, 224
Dandolo, Andrea 19
Danii, . 90
Darboven, Hane (Darboven, Hanne) 312
Demetrovi, Atanasije Sekere 121, 208, 216,
218, 219
Demus, O. (Demus, O.) 49
Deni, . 121, 210
Dereti, J. 114, 123
Dibets, Jan (Dibbets, Jan) 312
Dibi, or 342
Didro, Deni 212, 217, 218
Dimitrievski, A. A. 62
Dimitrijevi, Atanasije Sekere 203, 207
Dimitrijevi, Braco 312
Dimitrijevi, Dimitrije 281
Dimitrov, Hristo 228, 229, 241
Difren, S. (Dufrenne, S.) 51
Dia, zograf 236, 238
Dorenovi (Dorjanovi), Nikola 81, 8891,
108
Dospevski, Zaharija 229
Dospevski, Ivan 229
Drqevi, Marija 277296
Druer, L. (Drewer, L.) 23, 26
Drumjev, D. (Drumev, D.) 227
Duan, car srpski 19, 43, 45, 48, 75, 348
ordani, E. (Giordani, E.) 50
orevi, Dragutin 281
orevi, I. M. 19, 54, 60, 71, 75, 77
orevi, Jovan, mitropolit 202
uri, V. J. 11, 12, 16, 18
uri, S. 16, 240
uri-Zamolo, D. 278, 282
Evpraksija, monahiwa 44
Eksport, Vali (Export, Vali) 312
ElDahab, Maria Abu (ElDahab, Mai Abu) 317
Envezor, Okvui (Enwezor, Okwui) 309, 310
Erlih, Hugo 281
Ernest, Leopold, grof 197
Esterhazi, grof 207
Eftimija, monah treskaviki 48
Ee, ars (Esche, Charles) 314, 315, 319
drakov, Z. 44
ivkovi, B. 65, 85
ivojinovi, D. 156
ivojinovi, M. 45
itnik, Jasmina 261
oltovski, P. M. (oltovski, P. M.) 120
ukov, Andrej 252
Zamurovi, D. 171, 172
Zari, Irena 221247
Zari, R. 81
Zauer, grof 200
Zaharijev, J. (Zahariev, ) 221223, 243, 244
Zeman, Harald (Szeeman, Harald) 202, 298, 299,
308, 316
Zenakos, Avgustin (Zenakos, Augustine) 317
Zonenfels, Jozef fon 208
Zubriincki, Nikodim 129
Ibrajter-Gazibara, Bojana 125175
Ivanovi, Katarina 335
Ivakovi, Svetozar 267, 275
Ivekovi, iril 259
Ignac, Johan 200
Igwatovi, A. M. 278, 282
Izabela od Parme 217
Ilarion, svetenik treskaviki 48
Ili, Mihajlo 183
Inalxik, H. (nalck, H.) 45
Isajlovi, Jovan Stariji 179181, 185, 192
Javorski, Stefan 127, 132, 159
Janekovi, R. Z. (Janekovi, Rmer, Zdenka) 250
Jankovi Mirijevski, Teodor 199, 200, 202,
203, 207, 208, 213, 218, 219
Jankovi, Olivera 335
Jevri, Olga 335
Jezerac, Stefan 68
Job, Benevenuto 257
Jovan iz Draa 11
Jovanovi akabenta, Arsenije , patrijarh
srpski 125, 126, 128130, 132134, 148, 156
Jovanovi, Vikentije Vidak, mitropolit kar-
lovaki 129, 144, 166, 201, 202, 207210
Jovanovi, Danica 336
Jovanovi, Dionizije 147
Jovanovi, ore 338, 340
Jovanovi, Miodrag 132, 263
* IMENSKI REGISTAR
351
Jovanovi, Racko 148, 167
Jovanovi, Svetozar Stariji 267, 275
Jovanovi, Timotej, akon karlovaki 180
Joksi, Kosara 336
Jordan 109, 115
Josif (Joseph II), car austrijski 194, 197,
207, 217, 219
Johanes (Johanes), zidarski majstor 170
Julinac, P. 113, 114
Jurii, Dimitrije 282
Jurman-Karaman, D. 184
Kadijevi, Aleksandar 223, 259, 263, 265278,
280, 285, 288292
Kala, Zlatko 258
Kantor, Tadeu (Kantor, Tadeusz) 312
Kapici, K. (Capizzi, C.) 51
Karaorevi, Aleksandar , kraq 277, 292, 293,
296, 341
Karaorevi, Petar , kraq 336
Karaorevii, dinastija 258
Karalampidis, K. P. (Charalampidis, C. P.) 51
Karasko, M. E. (Carrasco, M. E.) 29
Karaxi, Vuk 112
Karlo , kraq 125
Karlovac, Milan 261
Kasapova, E. 224
Kaunic, kancelar 197, 198
Kaufman, T. (Kaufmann, T. Da Costa) 333
Kaftal, G. (Kaftal, G.) 21, 23, 30, 31, 37, 38
Kai, Duan 177, 182
Kenovi, Ademira 300
Kerman, I. (Cerman, I.) 194
Kesi-Risti, S. 29, 68
Kesler, H. L. (Kessler, H. L.) 55
Kekemet, Duko 260
Kirilovi, D. 200, 202, 203
Kirpinikov, A. I. 60
Kitaj, Ronald B. (Kitaj, Ronald B.) 312
Kicinger, E. (Kitzinger, E.) 55
Klajn, Naomi (Klein, Naomi) 302
Klark, Kenet (Clark, Kenneth) 306
Klement H, papa 198
Klements, R. J. (Clements, R. J.) 118, 121
Kneevi, Stefan 253
Kovaevi, Vidosava 336
Koji, Branislav 267, 275, 278
Kokoqa, Tripo 333
Kolendi. P. 129
Koler, Franc, grof 197, 201
Kolingvud, R. X. (Collingwood, R. G.) 111
Komnini, dinastija 10
Konor, K. L. (Connor, C. L.) 75
Konstantin Veliki, car 23
Konstantin Filozof 90
Konarevi, Simeon 348
Kowikui, V. 110, 115117
Koral, Marija de (Corral, Maria da) 319
Kora, V. 12
Kortun, Vasif (Kortun, Vasif) 314, 315
Korunovi, Momir 267, 275, 279, 280
Kosta Cincarin 170
Kostas (Kostis) 23
Kosteckaja, El. (Kostecka, El.) 59
Kosti, Miroslava 109124, 128, 142, 161
166, 169, 170, 197, 199203, 206, 208210,
212, 213, 346
Kosti, Mita 210, 211
Kosti, Strahiwa K. 203, 204, 210, 215, 216
Koh, G. (Koch, G.) 68
Kout, Xozef (Kosuth, Joseph) 304
Koevi, . 303
Krasnov, Nikolaj 288290
Kraus, Johan Urlih (Johann Ulrich Kraus) 132
Krausen 146
Kraun, Teodor 177180, 185, 192
Kulik, Oleg 298, 304
Kuli, B. 153, 154
Kurcbek, Josif 121, 202, 203, 207, 209, 216
Kuekovi, Aleksandra 349
Kuymdiev, A. 223, 228230, 240
Lazarevi, Anelija 336
Lazarevi, Stefan, despot srpski 81, 85, 88
90
Lazarini, Danijel 202
Lazi, Stefan 182
Lakroa, Kristijan (Lacroix, Christian) 298
Lambreht, K. (Lambrecht, K.) 196
Leko, Dimitrije M. 282, 291, 296
Lesek, Mirjana 109, 178
Leski, E. (Lesky, Erna) 204
Lidov, A. 55, 62
Lubarda, Petar 311
Lukezi-Pali, E. (Lucchesi-Palli, E.) 57, 59
Luki, Mara 336
Luti, Urs (Luthi, Urs) 312
Mavrodinov, N. 223, 228
Magvajer, H. (Maquire, H.) 56, 57
Madas, D. 89
Majendorf, X. (Majendorff, J.) 54, 57
Makvej, K. E. (McVey, K. E.) 50
Mako, V. 57
IMENSKI REGISTAR *
352
Maksimilijan, car meksiki 253
Maksimovi, J. 10, 12
Maksi, S. 291
Makuqevi, Nenad 221, 225, 228, 230, 235, 241,
242, 244, 334, 342
Manevi, Z. 269, 277, 280, 282, 285, 291, 292
Mano-Zisi, . 81, 86, 87
Manojlovi, Avram 183
Manojlovi, Mia 267, 275
Mansfeld, Johan Georg 110, 116
Mari, B. 300
Marija Terezija (Maria Theresia), carica au-
stijska 133, 135, 157, 169, 170, 194, 197,
199, 200, 203, 207, 210, 211, 213, 218, 219
Marija, Volter de (Maria, Walter de) 309
Marinesku, Marin (Marinescu Marin, C.) 57
Marinkovi, Ana 336
Maricki-Gaanski, K. 111
Marjanovi-Duani, Smiqa 342
Marko Aurelije, car rimski 32
Markovi, Arsenije 177, 183
Markovi, M. 44, 55, 56, 58, 59, 71, 74, 77, 232
Markovi, Slavica 259
Markovi, Sran 265
Marodi, Aksentije 349
Martines, Rosa (Martinez, Rosa) 299, 319
Martini 197
Martinovi, Jovo 262
Martran, Robert 45
Masenijus, Jakobus (Masenius, Jacobus) 120
Maskareli, D. 269
Masla, Dragutin 281
Matezen, komesar carski 201
Mati, S. 121
Matkovski, A. 45
Maharaj, Sarat (Maharaj, Sarat) 310
Mae, F. (Matche, F.) 117
Maijakini, Karlo 256
Mairevi, Atanasija 180
Mairevi, Sara 180
Mairevi, Teofan 180
Mani, M. 62
Medakovi, Dejan 81, 90, 109, 141, 153156,
256, 263
Mek Krej, Porter (McCray, Porter) 308
Meka, Marin (Marinus Mexe) 10
Mele, prior 9
Melton, J. H. V. (Melton, J. V. H.) 195198
Merenik, Lidija 335337
Merc, Mario (Merz, Mario) 312
Mesae, Anet (Messager, Annette) 312
Mesmer, Jozef 198
Mesmer, Tomas 130, 133, 145, 146, 175
Metju, T. F. (Mathews, T. F.) 51
Mercenier, R. P. E. 52, 53
Mehmed , sultan tuski 47
Metrovi, Ivan 260
Migacije, nadbiskup beki 197
Mijovi, P. 1518
Miki, O. 162, 164, 178
Miladinov, D. 184
Milanovi, Vesna 70, 75
Milanovi, M. 279
Milanovi, Rista 86
Mila, Nikodim 249, 250, 347, 348
Mile, G. (Millet, G.) 57, 67, 68
Milevska, Suzana 306
Mileusni, Slobodan 178, 182
Milo, knez srpski 279
Miloevi, . (Milossevich, Giorgio) 256
Miloevi, M. 13
Milutin, kraq srpski 17, 43, 52, 117
Miqkovi, Qubica 335
Mini, Oliver 277, 282, 284, 292
Mino, svetenik treskaviki 48
Mirkovi, L. 8, 57, 71, 244
Misijan, Viktor (Misiano, Viktor) 298
Mislavski, Atanasije 120
Mitrov, Stefan Qubia 253
Mitrovi, Boidar 249
Mitrovi, Katarina 341
Mitrofan, monah treskaviki 48
Mihail H 43
Mihailovi, Radmila 120122, 132, 141, 142,
225, 226
Mihailovi Androsov, Vasilije 267, 275, 277,
278, 282, 283285, 287290, 292, 293, 295
Mihajlo Astrapa 16
Mihaqi, R. 45
Mladenovi, A. 129
Mogila, Petar 127, 151
Momirovi, P. 180
Moskera, Gerardo (Mosquera, Gerardo) 304
Mocart, Amadeus 207
Moin, Vladimir 54
Mrazek, V. (Mrazek, W.) 120
Mrazovi 218
Mrazovi, Avram 199, 200, 207, 219
Muntadas, Antonio 300, 303, 304, 321
Murat , sultan turski 44
Muratori, Ludovik Antoni 197
Muriki, D. (Mouriki, D.) 57
Musladin, Baldo 257
Mutwakovi, Andrija 277, 281, 284, 292
Mui, Zoran 312
Muicki, Lukijan 121
* IMENSKI REGISTAR
353
Nedeqkovi, Milorad 281
Nelson, R. S. (Nelson, R. S.) 63, 306
Nemawa (Stefan Nemawa) 89
Nemawii, dinastija srpska 19, 149, 167, 258
Nenadovi, Pavle, mitropolit karlovaki 125
175, 180, 188, 199, 207, 214, 215
Nenadovi, S. M. 86
Nestorovi, Bogdan 277, 278, 282, 285, 290
292
Nestorovi, Uro 207
Ne, Mark (Nash, Mark) 310
Nekovi, J. 87
Nid, Linda (Nead, Linda) 306
Nikodim, arhiepiskop peki 18
Nikola , episkop dabarski 16
Nikola Grk 11
Nikola, svetenik treskaviki 48
Nikolajevi, Georgije 249, 250, 252
Nikoli, Vladimir 171, 267, 275
Nikoli, R. 85
Nikoli, R. T. 222
Nikolskii, A. D. 62, 63
Novakovi, Dionisije 151
Novakovi, Stojan 113
Nojman, Baltazar 171
Nordhagen, P. J. (Nordhagen, P. J.) 56
Obradovi, Dimitrije 129
Obradovi, Dositej 114, 115, 118, 123, 207, 208
Obrenovi, Jovan, knez srpski 86
Obrenovi, Qubica, knegiwa srpska 86
Obrenovi, Milo, knez srpski 86, 338, 340,
341
Obrenovi, Petrija 86
Obrenovi, Savka 86
Obrenovi, Tomanija, knegiwa srpska 86
Obrenovii, dinastija srpska 339
Obukovi, Marko 182
Oktavio, Zaja (Zaya, Octavio) 310
Orbino, Mavro 110, 112, 124
Orfelin, Zaharija 139146, 171, 173, 175, 193
219, 236
Orfelin, Jakov 109124
Ostoji, Vasilije 148, 160, 161, 166, 177179,
192
Ostoji, Tawa 144, 298, 299, 304307, 324, 325
Pavi, M. 111114, 123
Pavlovi Barili, Milena 335
Pavlovi, Visarion, episkop 129
Pavlovi, ivko 81
Pavlovi, L. 242
Paji, S. 232
Palas, D. J. (Pallas, D. J.) 62, 68
Paleolozi, dinastija vizantijska 75, 77
Panamarenko (Panamarenko) 312
Pano, svetenik treskaviki 48
Paraskevin, Nikola 180
Paineli, Filipo (Filippo Picinelli) 120
Paulinus, biskup 35
Pa, Antonije 180
Peji, Bogdan 303
Peji, S. 242
Penk, A. R. (Penck, A. R.) 312
Penone, uzepe (Penone, Giussepe) 312
Perii, Andrija 254, 255, 260, 264
Perjovi, Dan (Perjovschi, Dan) 318, 319
Perovi, Jovica 249, 257, 258
Perovi, Steva 260
Petar Veliki, car ruski 110, 120, 127, 173,
250
Petkovi, V. R. 81, 89
Petkovi, Sreten 54, 83, 105
Petranovi, Gerasim 253
Petridis, S. (Petrides, S.) 62, 63
Petrovi, K. 134
Petrovi, Mojsej 128, 134
Petrovi, Nadeda 335337
Petrovi, Petar Wego 252
Petrovi, Petar, episkop temivarski 205,
206
Petrovi, Radomir 81108
Petrovi Valov, Kostadin 228, 229
Petrovi, Pavel 203
Piev, A. 223
Piltaor, Marija 183
Piltaor, Marko 183
Piltaor, Petar 183
Piltaor, Sosana 183
Piplovi, Stanko 253, 259, 261
Pirs, G. (Peers, G.) 55, 62, 72
Piman, Josip 277, 281285, 289, 290, 292,
293, 295
Pievi, Simeon 113, 114
Plenik, Josip 281
Polok, Gizelda 335, 336
Polc, P. (Polz, P.) 204
Popova, E. 228, 231, 241, 243
Popovi, Atanasije 257
Popovi, Georgije, episkop temivarski 157,
167
Popovi, Georgije, slikar 182
Popovi, D. 244
Popovi, D. J. 180
Popovi, Danica 342
IMENSKI REGISTAR *
354
Popovi, Dimitrije 166
Popovi, J. 85
Popovi, Jovan 181, 182
Popovi, Q. D. 52, 53
Popovi, M. 277, 278, 289
Popovi, P. 87
Popovi, Petar 290
Popovi-Grgurevi, J. 1013
Popovska-Korobar, V. 228, 241
Poposki, D. 279
Prali, Jovan 180
Prakov, L. 242, 243
Premerl, T. 281, 284
Prim, Antoan (Prum, Antoine) 300
Prqevi, Miladin 292, 296
Proki, R. 89
Prokopovi, Teofan 127, 173
Prolovi, J. 55, 62
Prosen, Milan 292
Proti, Miodrag B. 335
Proti, Mihajlo 192
Puzovi, P. 203
Purkovi, M. Al. 89, 90
Putica, Niko 253
Putnik, Mojsej, episkop baki 203, 208
Radivojevi, Arsenije 134, 135
Radii, Simeona 180
Radii, Teodora 180
Radii, iril 180
Radovanovi, J. 34, 38, 39, 59
Radovi, A. 52
Radojevi, Aleksandar 267
Radojkov, Zaharije, pop 229, 230, 241, 246
Radoji, . Sp. 78
Radoji, N. 110113, 115
Radoji, Svetozar 10, 11, 16, 44, 4749, 54,
58, 62, 63, 66, 7577
Radulovi, E. 82
Raji, Jovan 109111, 113124, 203, 205, 207
Rajner, Arnulf (Reiner, Arnulf) 312
Raki, Z. 232
Rap, K. (Rapp, C.) 28
Rasolkoska-Nikolovska, Z. 48
Ratajac, Dobrosav 281
Rau, G. (Rauch, Georg von) 204
Renam, Orest 344
Riger 197
Rinke, Klaus (Rinke, Klaus) 312
Ripa, ezare (Cesare Ripa) 117119
Risti, V. 81, 110
Rodi, Gavrilo 253
Rozenbah, Urlike (Rosenbach, Ulrike) 312
Romanovi, V. 173
Romberg, V. (Romberg, W.) 195, 199
Romberg, Katrin (Rhomberg, Kathrin) 298
Romel, H. (Rommel, H.) 209
Ro, Mihael 202
Ruvarac, D. 144, 184
Rupec, Rudolf 281
Sava, monah treskaviki 48
Savin, Todor 11
Samarxi, Radovan 112
Samojlov, Georgije 267, 275
Samojlov, Grigorije 292, 293, 296
Saracenis, A. 21
Saski, Jan Tomka 110, 124
Sviten, Gotfrid van 198
Selim 47
Sera, Riard (Serra, Richard) 309
Serdanovi, Lazar 177192
Serdanovi, Marta 183
Sijera, Santjago (Sierra, Santtiago) 299, 304, 305,
322, 323
Simi, Vladimir 193219
Simi-Milovanovi, Z. 87
Simonovi, Radivoj 182
Simplicijanus, svetenik 37
Sinkevi, I. 56
Skavran, K. M. (Skawran, K. M.) 74
Skerli, J. 145
Sladi, Josip 254, 255
Smirnov, S. N. 86, 87, 89
Smirnova, . S. 55
Smit, B. (Smith, B.) 50
Smitson, Robert (Smithson, Robert) 312
Smoli Makuqevi, Svetlana 4379
Snegarov, I. 45, 49
Soki, Qubica 335
Sokolski, M. 44, 4648
Sonenfelds 197
Soranzo, ovani 19
Spasojevi, Stoja 123
Spatarakis, I. (Spatharakis, I.) 54
Spoeri, Danijel (Spoerri, Daniel) 312
Sr Greni 11
Staji, R. 242
Stajl, Kristin (Stiles, Kristine) 306
Stambolov, S. 222
Stanojevi, St. 85
Starodubcev, T. 51
Stevanovi, Julijana 942
Stevanovi, Momilo 335
* IMENSKI REGISTAR
355
Stepan, svetenik treskaviki 48
Stefan Deanski, kraq srpski 16, 43, 75
Stefan Duan, car srpski 10, 41
Stefanovi Venclovi, Gavril 112
Stefanovi, Vasilija 183
Stefanovi, Petar 183
Stefanu, P. (Stephanou, P.) 51
Stjepevi, I. 21, 25, 29, 31, 33, 39
Stoilov 46
Stoievi, Ilija 81
Stojanovi, Georgije 156
Stojanovski, A. 46, 47
Stojkova, M. (Stokova, M.) 241
Stoli, Ana 342
Stoi, Q. 185
Stratimirovi, Stefan, mitropolit karlova-
ki 210
Strahiwa, monah treskaviki 48
Strika, Boko 249
Suboti, G. 44, 47, 60, 71, 77, 78
Suboti, Irina 311
Suvera, Mark di (Suvero, Mark di) 312
Sui, O. S. 170
Tanazevi, Branko 279, 281
Tapies, Antoni (Tapies, Antoni) 312
Tasi, Branko 267, 275
Tati-uri, M. 231, 234, 236
Taft, R. (Taft, R.) 51, 52, 59, 60
Tejlor, B. (Taylor, B.) 307
Tenecki, Stefan 147, 153155, 157, 175
Teodosije, Dimitrije 145, 207
Teodosije, jeronomah iz Studenice 86
Teodosije, svetenik treskaviki 48
Tesli, T. 277, 280, 282, 183
Tieri, N. (Thierry, N.) 55
Timotijevi. M. 21, 109, 112, 114, 115, 117
119, 121, 122, 126130, 132, 137, 146148,
150156, 158165, 169171, 178, 207, 216,
221, 225, 226, 231, 233, 235238, 242, 243,
342346
Todi, B. 15, 17, 60
Todorovi, Velimir 290
Todorovi, J. 208
Toma Akvinski 170
Tomi, S. 85
Tomovi, G. 87, 89
Toeva, Sneana 277, 278, 280, 282, 285, 292
Trifunovi, Lazar 335
Trikovi, R. 68, 89
Turta, A. G. (Tourta, A. G.) 68
Tutek, Josip 281
irkovi, S. 45, 110
orovi, V. 10, 11
orovi-Qubinkovi, M. 226, 227
Urlih Krausen, J. (Urlich Kraussen, Johann) 141
Ursacije, biskup 9
Feketi, pukovnik 208
Felbiger, Johan Ignac (Felbinger, Johann Igna-
tius) 195, 196, 198203, 205, 212, 214, 215,
218, 219
Filomen, svetenik treskaviki 48
Firmijan, biskup od Pasaua 197
Fiskovi, Cvito 18, 255, 260
Flaar, M. 119
Foreti, Vinko 250
Foti, Aleksandar 4547, 331, 342
Frajnd, Marta 203, 205
Frajsleben fon 214
Frank, G. (Frank, G.) 63
Franc Jozef , car austrijski 253
Frederik , kraq pruski 195
Frend, A. M. (Friend, A. M.) 54
Fridberg, D. (Freedberg, D.) 332
Friman, R. (Freeman, R.) 122
Fuko, Miel (Foucault, M.) 306
Fuks, Rudi (Fuchs, Rudi) 309
Hajdn, Jozef 207
Hajne, L. (Hayne, L.) 27
Halkozovi, Janko 162
Han, V. 139
Han, K. (Hahn, C.) 36, 40
Hasanagi, Edib 201, 203
Haftman, Verner (Haftmann, Werner) 307
Haxi-Vasiqevi, J. 222
Heker, Johan Julijus 195
Held (Held, J.) 206
Hlavajova, Marija (Hlavajov, Mria) 298
Hokni, Dejvid (Hokney, David) 312
Hoqac, Janko 281
Horapolo (Horapollo) 120
Horvat Levaj, Katarina 251, 253, 254, 255, 259,
260
Hristov, Dimitrije 221, 228230, 236, 243,
245, 246
Hut, Jan (Hoet, Jan) 309
Cvetkovi, Natalija 335
Crni-Pejovi, Marija 261
IMENSKI REGISTAR *
356
aevi, Milica 336
anak Medi, M. 9
arnojevi, Arsenije , patrijarh srpski 137
etirevi Grabovan, Jovan 178, 182
ievski, D. 121
olovi, Branko 249264, 347349
orak, eqka 255
ubrilo, Jasmina 297325
upi, Simona 337
uri, L. 207
Xefarovi, Hristofor 129139, 145, 173, 175
Xefriz, E. (Jeffreys, E.) 78
Xurova, A. 69
akota, M. 242
aler 340
ari, Ivan 281
vandner, carski savetnik 214
viker, J. H. 199
elmi, Leposava 161, 162, 164, 177, 178, 185
iler, G. (Schiller, G.) 237
iler, Fridrih 207
if, R. (Shiff, R.) 306
kalamera, eqko 254, 256, 263
kori, Duan 177192
mucer, Jakob (Schmutzer, Jacob) 109, 110, 124,
142, 145, 146, 173, 175, 210
najders, V. (Schneiders, W.) 216
nekenburger, Manfred (Schneckenburger, Man-
fred) 309
neler, Jozef Anton (Schneller, Joseph Anton)
216
one, A. (Schne, A.) 121, 122
pagnut, Vladimir 281
tajnhauzer, Jozef 183
ubi, Jelena 348
uvakovi, M. 302
ulc, H. J. (Schulz, H. J.) 54
urc, Barbara (Schurz, Barbara) 298, 316, 325
* IMENSKI REGISTAR
357
Geografski registar
Abruc 18
Adelaida 312
Azija 310, 312, 314, 318
Akvileja 33, 36
Aleksandrija 23
Amerika 312
Antiohija 27
Apulija 10, 26, 32
Ariqe 234
Asizi 30, 31
Atina 48, 53, 233, 240, 243, 268, 276
Atos (Sveta Gora) 45, 47, 69, 227
Augsburg (Augsburg) 132, 141
Australija 312
Austrija 125, 126, 195199, 214, 215, 218, 261
Afrika 37, 310, 318
Bazel (Bassel) 204
Balkan 27, 44, 47, 69, 77, 79, 87, 112, 226, 241,
268, 331
Banat 200203, 208, 209, 219
Bawa kod Priboja 16
Baka 179, 180
Belgija 302
Beograd 913, 15, 16, 18, 20, 29, 34, 38, 44, 45,
49, 5155, 57, 59, 60, 69, 71, 7477, 81, 82,
8587, 89, 90, 109114, 118, 121, 123, 125,
126, 128, 132, 134, 139, 142, 144, 145, 147,
153, 156, 171, 177, 178, 182, 185, 197, 201,
203, 205, 207210, 221, 222, 224227, 231,
232, 234, 236, 240, 242, 244, 249, 259, 263,
268, 276, 277297, 303, 320, 331, 335, 336,
338, 342
Berlin 117, 195, 216
Bern 308
Be (Wien, Viennae) 50, 54, 55, 62, 109, 115,
120, 132134, 139, 140, 142, 171, 173, 194,
198, 199, 202204, 206, 208, 209, 214, 216,
310
Beka 180
Bijela 11
Biliani Gorwi 254, 256
Blagoevgrad 229
Bliski istok 27
Bobota 185
Bogorodica Qevika 17
Boica 223, 229
Bojnik 265, 274
Boka Kotorska 1012, 255, 331334
Bolivija 311
Bolowa (Bologna) 55
Boninovo 251
Bosilegrad 221247
Bosna 88
Bosna i Hercegovina 263
Boston (Boston) 23, 54
Brazil 311
Bratislava 121
Brqanac, manastir 177179, 181
Bugarska 57, 88, 130, 222, 228, 242
Budim 128, 140
Bujanovac 265, 274
Bukuret 268, 276
Vaington (Washington) 54
Vela Luka 260
Velika Britanija 302
Velika Pisanica 178, 179
Venecija (Venezia, Venice) 10, 11, 16, 23, 26,
37, 38, 41, 113, 120, 145, 208, 297302, 304,
305308, 310313, 316, 318, 321325, 332,
333
Venecuela 311
Veternica, reka 265, 274, 275
359
Vizantija 11, 17, 20, 23, 24, 29, 30, 33, 36, 39,
41, 4345, 49, 51, 57, 62, 259
Vinkovci 184
Visbaden (Wiesbaden) 68, 209
Vicsburg 171
Vlasotince 265, 274
Vlaka 134
Vojvodina 111, 180, 200, 202, 203, 274
Vrawe 221, 225, 241, 242, 244, 265, 274
Vukovar 139, 178, 179
Vukovo, manastir 57
Vuje 265, 274
Gvatemala 311
Getingen (Gttingen) 206
Gorwa atorwa 81108
Grac (Graz) 202
Graanica, manastir 17
Grdelica 265, 274
Grka 32, 310
Dalmacija 12, 26, 33, 130, 249, 253255, 259
261, 264, 347349
Daq 139, 161163, 169, 170
Darmtat (Darmstadt) 63
Debar 223
Despotovac 88
Deani, manastir 11, 16, 17, 29, 5153, 59, 75,
232, 240, 242
Dobri 260
Dobrota 260, 333
Dolgaec 47
Dominikanska republika 311
Dowa Qubata 229
Dowa atorwa 82, 83
Dra 11
Dubrovnik 11, 249264
Dunav, reka 126, 130
Evropa 23, 27, 2931, 112, 113, 156, 193, 195,
199, 217, 219, 223, 268, 277, 310312, 314
316, 318, 325, 334, 337, 340
El Salvador 311
Emilija (provincija) 35
Engleska 206
Ervenik 256
Efes 21
eneva 34
itomisli, manastir 242
Zagreb 178, 184, 207, 222, 249251, 253, 255,
258, 259, 268, 276, 277, 281, 297, 299, 303,
310, 347
Zadar 34, 252, 256
Zrewanin 268, 276
Zrze, manastir 48
Ivankovac 89
Izvor 221224, 227230, 241, 243246
Inija 210
Istambul 46, 268, 276, 297, 311, 313, 314316,
325
Italija 10, 11, 16, 18, 20, 26, 27, 2932, 36,
39, 41, 291, 292
Japan 312
Jelsa 260
Jerusalim 16, 19, 27, 41
Jovanovaka reka 89
Johanesburg 313
Jugoslavija 311
Kairo 317
Kapadokija 22
Karlovac 261
Kartagina 37
Kasel (Kassel) 297, 307, 309, 311, 313, 316
Katanija 28
Katel Kambelovac 260
Kvangxu 313
Kembrix (Cambridge) 49, 57, 63, 195, 204
Kijev 62, 120, 127, 147, 151, 205
Kilikija 27
Kipar 23, 27, 317
Koviq, manastir 205
Kolumbija 311
Konavli 250
Korula 255
Kosovo i Metohija 266, 274
Kosovska Mitrovica 268, 276
Kostarika 311
Kostur 44, 77
Kotor 912, 16, 18, 19, 21, 25, 2931, 39, 41,
42, 250
Kragujevac 57, 82, 89, 268, 276
Krajite 221, 222, 228, 229
Kraqevo 268, 276
Krit, 10
Krka, manastir 347350
Kruevac 51, 71, 82
Kruedol, manastir 125, 127, 128, 147153,
158, 160, 167170, 174
GEOGRAFSKI REGISTAR *
360
Kuba 311
Kupinovo 185
Lagos 310
Lajden (Leiden) 27
Lajpcig (Leipzig) 57, 193, 208
Latinska Amerika 311, 318
Lebane 265, 274
Lepavina, manastir 179, 182
Leskovac 265276
Lesnovo, manastir 76
Liverpul 316
Ligurija (provincija) 35
Lion 316
London (London) 19, 55, 75, 78, 122, 194, 195,
208, 216, 237, 301, 306, 307
Luksemburg 300, 315
Qubqana 268, 276, 281, 298, 315, 325
Maarska 302
Majnc (Mainz) 207
Makedonija 16, 45, 46, 55, 77, 136, 228, 241,
266, 274
Mala Azija 27
Mali Loiw 260
Manasija, manastir 81, 85, 90
Manastir Rilski 242
Markov manastir 77
Markovac 88
Melbrun 312
Meriamlik u Siriji 27
Meteori 44, 48, 69
Mikluevci 177192
Milano 3537, 55
Minhen (Mnchen) 49, 52, 63, 68, 121, 206, 209
Mqet 255
Monreal (Monreal) 24, 36, 37
Morava, reka 89
Moskva 49, 5457, 60, 63, 71, 316
Negoslavci 178, 179
Negotin 338, 339, 341
Nemaka 171, 219, 291, 292, 302, 307, 309
Nerezi, manastir 62
Nigerija 310
Nikozija 315, 317
Ni 44, 57, 62, 78, 259, 268, 275
Nova Pavlica 83
Novi Pazar 126
Novi Sad 12, 21, 75, 90, 109, 110, 117, 119,
126129, 132134, 136, 137, 139, 141, 142,
161, 183, 170, 177, 178, 180182, 185, 199,
206, 216, 225, 231, 235, 242, 254, 268, 276,
277, 291, 292, 305, 331
Wu Delhi 310
Wu Xersi (New Jersey) 23, 54, 59
Wujork (New York) 27, 51, 57, 68, 117, 195, 308
Obre 185
Odesa 60
Oksford (Oxford) 27, 51, 111, 207
Osijek 135
Ohrid 16, 26, 45, 77
Padova 119
Pakra 177179
Palermo 36
Panama 311
Paragvaj 311
Pariz (Paris) 32, 51, 54, 62, 63, 301
Pensilvanija (Pennsylvania) 55
Perast 127, 331, 333
Peru 311
Petruka oblast 89
Pe 1618, 5153, 126
Peewevac 267, 268, 275
Pivnice 179, 181
Pirot 268, 276
Pleven 243
Plovdiv 223
Poganovo, manastir 44
Podunavqe 88
Poarevac 268, 276
Poega 278
Pojiani 260
Poqska 147
Pore 39
Prag 303
Prevlaka 9
Pretorija (Pretoria) 74
Prizren 16, 34, 38, 268, 276
Prijepoqe 19
Prilep 4348, 54, 78
Primorje 130, 262
Prinston (Princeton) 50, 54, 59
Pritina 226, 268, 276, 290
Pruska (Prussia) 194, 195, 217, 219
Pustiwa, manastir 242
Ravanica, reka 89
Ravena 39
Rajilovci 223
* GEOGRAFSKI REGISTAR
361
Rakovac, manastir 71, 130, 131, 134, 135, 163
Raka 111, 266, 274
Resen 223
Rijeka 21
Rim (Roma) 28, 3234, 39, 51, 62, 112, 118
Rimnik 134
Roterdam 315
Rudnika oblast 90
Rusija 32, 57, 125, 134, 147, 172, 199, 204, 208,
218, 261, 277, 291, 303, 349
Sava, reka 89, 126
Sagan 195
Samokov 228, 229
San Sebastijan 315
Sankt Peterburg 51, 60, 250
Santa Lusija 310
Sao Paolo (Sao Paulo) 297, 301, 307, 311, 313,
325
Sarajevo 249, 255, 268, 276, 297, 310
Sarva 166, 167, 169, 170
Sveta Gora (Atos) 45, 47, 69, 227
Severin 178, 179
Senta 134, 161, 163
Sidnej (Sidney) 297, 311, 313, 325
Sijarinska bawa (Sijarinska Spa) 265, 274
Sinaj 23, 24
Singapur 313
Sirakuza 29, 30
Sirija 20, 27
Sirmijum (Sirmium) 33, 34
Sicilija 20, 26, 27, 29, 32, 36
Skaradin 254
Skopqe (Skopje) 16, 17, 4446, 56, 71, 87, 224,
228, 268, 275, 276
Slavonija 177, 178, 181
Smederevo 242
Smederevo 268, 276
Smirna 208
Solin 250
Solun 16, 17, 33, 223, 232, 268, 276
Sombor 177, 180, 182, 183, 192
Sofija (Sofi) 45, 46, 69, 221223, 225228,
231, 236, 241243, 268
Split 21, 253, 255, 259261, 276
Srbija 12, 18, 20, 41, 81, 57, 69, 81, 82, 86, 87,
125, 126, 130, 211, 228, 244, 245, 253, 253,
256, 266269, 274277, 279, 280, 291, 304,
337
Srem 110, 177180, 192, 221, 341
Sremska Mitrovica 110
Sremski Karlovci 112, 128, 134, 135, 136, 139,
140, 142, 143, 145, 147, 161, 163166, 169
172, 174, 175, 177, 179, 180, 184, 185, 192,
199, 200
Stara Pavlica 83
Staro Nagoriino, manastir 17
Studenica, manastir 86, 237
Tagasti 37
Tajland 312
Tvrdo, manastir 250
Temivar 117, 135, 139, 200, 208, 225, 226,
233, 242, 243
Tewa 185
Tibigen (Tbingen) 193
Tirana 313, 316
Titograd (Podgorica) 15
Topola 81
Trent 156
Treskavac, manastir (Treskavie) 4379
Trewevica 179, 181, 182
Tribwe 256
Trnovo 243
Trst (Trieste) 208, 256
Tula 62
Turekovac 267, 268, 275
Turska 126, 251, 268
ustendil (Kystendil) 221, 222
Ugarska 129, 173, 200, 209
Uice 268, 276, 278
Ukrajina 120, 147, 151, 164, 168, 172
Urugvaj 311
Utreht (Utrecht) 122
Filipini 312
Firenca (Florenze) 21, 30
Fos 18
Frajburg (Freiburg) 54
Frankfurt 315
Frankfurt na Majni 118
Francuska 18, 20, 22, 206, 261
Fruka gora 130, 133
Havana 313
Haiti 311
Hajdelberg (Heidelberg) 206, 218
Hamburg 216, 250
Herceg Novi 1012, 261
Hilandar, manastir 17, 45, 47, 232, 236
GEOGRAFSKI REGISTAR *
362
Hopovo, manastir 139
Hrvatska 181, 182
Carigrad 21, 26, 27, 29, 34, 37, 41
Cetiwe 13, 313, 316
Crna Gora 277, 280, 281, 304
Crna Reka, manastir 83, 242
Crnica, reka 89
akovec 250
aak 81, 268, 276
ividal 30
ikago (Chicago) 55, 59, 63, 306, 332, 333
ile 311
urug 181
abac 268, 276
atorwa, potok 86
vajcarska 310
vedska 303
iatovac, manastir 121, 236
lezija 195
panija 299323
tutgart (Stuttgart) 56, 204
umadija 81, 89
Registre sainila
Emica Miloevi
* GEOGRAFSKI REGISTAR
363

Likovna 37

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Likovna 37

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATICA SRPSKA

Odeqewe za likovne umetnosti

Urednitvo je Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti

Ikone prestonog reda rasporeene su u skladu sa utvrenom koncepci-

/udotvorec), sa bogato ornamentisanom ar-

hijerejskom odedom, mitrom i enkolpionom na grudima, blagosiqa i dri

dimitra), prikazan kao kowanik u sce-

idejnu celinu zarad isticawa svetiteqa kao potvrenog pomonika i za-

gewrga), posledwi u severnom delu prestonog reda.

wihovih figura zakquuje se da se apostol Pavle (ap

Ikona Krtewe (bgovlene hr

novene /stagw jwanna /pretea) predstavqeno je u uobiajenoj varijanti, sa akte-

otvorenog neba prikazanog u uglu. Na kraju, u formi dopojasnih figura na-

You might also like