1

REPUBLIKA E SHQIPRIS
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS
DEPARTAMENTI I GJUHS

Tel 0355 4 2378 536, Fax: +355 4 2369 987, www.fhf.edu.al
Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiran





E FOLMJA E DEVOLLIT
(Sprov etnosociolinguistike)
TEZ PR PUNIM DOKTORATURE



Prgatiti: Udhheqs shkencor:

Msc. ANYLA SARAI (MAXHE) Prof. Dr. ALI JASHARI


TIRAN, 2010

2

PARATHNIE
Qllimi dhe objektivat e studimit
Zhvillimi i studimeve etnosociolinguistike n shkencn gjuhsore shqiptare nuk jan as t
vonshme, as t pakta. Pavarsisht se n vitet e fundit ato kan marr nj fytyr t prcaktuar
mir, duke u prqndruar mirfilli n studimin e gjuhs si mjet komunikimi n gji t bashksis
shoqrore, ato jan paraprir nga nj shumsi studimesh t pjesshme a t plota n fushn e
dialektologjis. N kto punime gjejm trajtimin e veorive fonetiko-gramatikore t t folmeve,
por, njkohsisht, vihen re dhe shtjellime t veanta q lidhen me prdorimin e t folmeve n
varsi t ndryshorve sociolinguistik.
N panoramn e prgjithshme t harts t t folmeve t shqipes, e folmja e Devollit ka
tipare t veanta fonetike, gramatikore e leksiko-frazeologjike. Si e till, ajo ka ngjallur prej
kohsh interesin e gjuhtarve. Kshtu, mund t prmendim punimin e V. Xhaks Nj shikim
mbi t folmen e krahins s Devollit t vitit 1958 dhe at t J. Gjinarit Mbi t folmen e
Devollit t vitit 1960, t pasuara nga nj sr punimesh t mvonshme mbi leksikun,
frazeologjin dhe toponimin e ksaj krahine, t botuara n periodik t ndryshm. Pavarsisht
nga t arriturat e deritanishme, mund t vihet re se e folmja e Devollit nuk sht studiuar ende n
t gjith elementt dhe veorit e saj, pr m tepr, pr t nuk ka pasur studime t mirfillta
etnosociolinguistike.
Duke u nisur nga rndsia e studimeve t sotme n fushn e etnosociolinuististiks, n
punimin q po paraqesim n krkim t grads Doktor, jan br prpjekje pr nj studim t
plot e t thelluar t t folmes s Devollit, si nj e folme me karakteristika t caktuara, t
shqyrtuara n tri boshtet kryesore: n hapsir, n koh dhe n shoqri.
Qllimi kryesor i ktij punimi sht shqyrtimi i ksaj t folmeje ansore, e cila ka ruajtur
mjaft karakteristika t gjendjes s hershme t shqipes n trsi, por, gjithashtu, edhe si nj e
folme q ka dhn e ka marr me t folme t tjera t krahinave prreth. Kjo krahin, si pik
etnografike e veant, si krahin kufitare me dy shtete ballkanike, me histori t trazuar
pushtimesh, me lvizje t mdha t popullsis n periudha t ndryshme historike (lvizje q
vazhdojn dhe sot), me nj mendsi t caktuar shoqrore, me nj kultur t veant shpirtrore e
materiale, ka ln gjurmt e veta dhe n t folmen e saj.
Disa nga synimet q e kan paraprir kt punim jan: cilat jan kto gjurm, sa dhe si jan
br pjes e etnikumit shpirtror t bashksis q prdor kt t folme, cilat jan prbashksit
3

me mbar shqipen n trsi, cilat jan veorit q mund t bhen shum leht pjes e gjuhs n
komunikim etj.
Punimi prqendrohet n dy drejtime kryesore:
s pari, n nj analiz t thelluar t t folmes s Devollit q i prket nj mjedisi t kufizuar
nga pikpamja territoriale dhe shoqrore, duke vn n dukje veorit fonetiko-gramatikore e
fjalformuese t saj n gji t toskrishtes veriore dhe n marrdhnie me t folme t veanta q i
prkasin gegrishtes;
s dyti, n nj analiz sociolinguistike t t folmes mbi bazn e faktorve gjuhsor dhe
jashtgjuhsor q kan ndikuar dhe ndikojn n aspektin funksional t prdorimit t saj. Nga
kjo pikpamje, n t folmen e Devollit hasen element t veant gjuhsor, q lidhen me
situatat dhe prdoruesit e ksaj t folmeje n bashksin shoqrore prkatse. Pr t arritur kto
qllime u prcaktuan disa objektiva:
1. E folmja e Devollit t shqyrtohet si pjes prbrse e toskrishtes veriore me
karakteristika t dallueshme t grupit lindor t saj.
2. E folmja e Devollit t analizohet n vshtrim diakronik e sinkronik n veorit e saj
fonetiko-gramatikore mbi bazn e prqasjeve t dukurive t veanta gjuhsore.
3. T klasifikoj nga kriteri i forms s brendshme frazeologjin e t folmes, duke
krijuar nj fond frazeologjik si burim i prdorimit t saj n mbar shqipen dhe pr
hartimin e nj fjalori frazeologjik krahinor.
4. T analizohet e folmja e Devollit mbi bazn e ndryshorve sociolinguistik si nj e
folme q pasqyron mendsin, kulturn, historin dhe zhvillimin e krahins.
5. T plotsoj t dhnat e onomastiks shqiptare t shqyrtuara deri m sot me t dhna t
toponimis dhe antroponimis s krahins s Devollit pr tu prdorur si burime pr
shpjegime, shqyrtime dhe argumentime rreth historis s gjuhs shqipe dhe si burim pr
hartimin e nj fjalori onomastik t krahins s Devollit.

Metodologjia e krkimit
Duke u nisur nga qllimi i punimit, metodologjia e krkimit u mbshtet n shqyrtimin
sinkronik dhe diakronik t t folmes s Devollit, n prdorimin situativ t saj n kontekste t
prcaktuara nga pjesmarrsit n komunikim n vende dhe koh t ndryshme duke ndjekur dy
drejtime:
4

s pari, mbledhja e materialit gjuhsor t t folmes n terren duke hulumtuar konkretisht
prdorimin e saj n bashksin shoqrore prkatse. Pr kt u mbshtetm n pyetsort e
hartuar pr mbledhjen e materialit leksiko-frazeologjik, onomastik dhe pr veorit fonetike dhe
morfologjike t t folmes.
s dyti, shqyrtimi i materialit faktik mbi bazn e literaturs teorike pr t t dhn nj pamje
t plot fonetiko-gramatikore, leksiko-frazeologjike dhe etnolinguistike t t folmes.

Fazat e krkimit
Faza prgatitore
1. Studimi i literaturs.
2. Hartimi i pyetsorve.
3. Formulimi i platforms studimore E folmja e Devollit si nj e folme me tipare t veanta
fonetiko-gramatikore dhe etnosociolinguistike n gji t toskrishtes veriore dhe n
bashkmarrdhnie me t folme t tjera jasht dialektit.
Faza e mbledhjes t t dhnave
1. Pyetsort me studentt, ekspeditat gjuhsore.
2. Intervistat e drejtprdrejta.
3. Materialet leksiko-frazeologjike e folklorike n periodik t kohs.
Shqyrtimi i t dhnave dhe analiza e tyre
1. Prqasja me studime t mparshme, duke plotsuar analizn pr nj territor m t gjer q
prfshin mbi 20 pika t grumbullimit t t dhnave.
2. Analiza e veorive fonetiko-gramatikore dhe shqyrtimi sociolinguistik i frazeologjis,
duke e par n vshtrim prqass me punime t mparshme n kt fush.
3. Shqyrtime t thelluara dhe mbshtetse pr etnografin e t folurit n t folmen e
Devollit.
4. Prgjithsime dhe prfundime.




5

PASQYRA E LNDS
Parathnie
PRMBAJTJA
1. HYRJE
1.1 Krahina e Devollit.........................1
1.1.1 Pozita gjeografike1
1.1.2 Lashtsia e krahins dhe e banorve t saj..4
1.1.3 T dhna etnofolklorike pr krahinn7
1.2 Rreth prejardhjes s emrit Devoll .. ..12

2. E FOLMJA E DEVOLLIT BRENDA NDARJES DIALEKTORE T
SHQIPES
2.1 E folmja e Devollit si pjes e toskrishtes veriore.........20
2.2 E folmja e Devollit n grupin lindor t toskrishtes veriore........30
2.2.1 Dallimet n rrafshin fonetik...32
2.2.2 Dallimet n rrafshin morfologjik33
2.3 Bashkprkimet me gegrishten jugore.38

3. TIPARE DHE DUKURI FONETIKE T T FOLMES S DEVOLLIT
3.1 Vshtrim i prgjithshm pr sistemin tingullor t t folmes
s Devollit............................45
3.2 Sistemi zanor....52
3.2.1 Zanoret e theksuara .....52
6

3.2.2 Zanoret e patheksuara........53
3.2.3 Togjet e zanoreve dhe diftongjet..56
3.3 Sistemi i bashktinglloreve..59
3.3.1 Bashktingllore t veanta..59
3.3.2 Grupe bashktinglloresh.61
3.4 Modifikime t tingujve dhe ndrrime fonemore..64
3.4.1 Modifikimet e tingujve......64
3.4.2 Ndrrimet fonemore......68
3.5 Theksi i fjals n t folmen e Devollit..70

4. TIPARE MORFOSINTAKSORE T T FOLMES S DEVOLLIT
4.1 Veori t prgjithshme morfosintaksore.......72
4.2 Emri 74
4.2.1 Kategoria gramatikore e gjinis74
4.2.2 Kategoria gramatikore e numrit.75
4.2.3 Kategoria gramatikore e rass80
4.2.4 Kategoria gramatikore e shquarsis dhe e pashquarsis.83
4.3 Mbiemri dhe premri..84
4.3.1 Mbiemri ....84
4.3.2 Premrat .........85
4.4 Folja .............89
7

4.4.1 Kategorit gramatikore t mnyrs dhe kohs.....89
4.4.2 Format e pashtjelluara t foljes95
4.5 Pjest e pandryshueshme t ligjrats ......96
4.5.1 Ndajfoljet.....96
4.5.2 Lidhzat dhe parafjalt........97
4.5.2 Pjeszat dhe pasthirrmat..98
4.6 Dukuri sintaksore n t folmen e Devollit...99

5. DUKURI T FJALFORMIMIT DHE T FRAZEOLOGJIS N T
FOLMEN E DEVOLLIT
5.1 Fjalformimi...........101
5. 2 Prejardhja .103
5.2.1 Prejardhja parashtesore..103
5.2.2 Prejardhja prapashtesore104
5.2.3 Kompozimi dhe prngjitja.....115
5.3 Frazeologjia e t folmes t Devollit117

6. TOPONIMIA DHE VLERAT E SAJ ETNOLONGUISTIKE
6.1 Veori t prgjithshme t toponimis s Devollit133
6.2 Struktura leksiko-gramatikore e toponimis s Devollit.135
6.2.1 Toponimet sipas ndrtimit dhe kuptimit..136
8

6.2.2 Toponimia dygjuhshe........140
6.2.3 Faunotoponimia...141
6.2.4 Fitotoponimia......144
6.2.5 Toponime q lidhen me mite dhe besime fetare......147
6.2.6 Toponime onomatopeike.148
6.2.7 Toponime me numror.......149
6.3 Prbrja morfologjike e toponimeve..149
6.3.1 Toponime nga emra t prgjithshm..149
6.3.2 Toponime antonimike..150
6.3.3 Toponime me struktur togfjalshi dhe fjalie..151
6.4 Struktura fjalformuese e toponimeve.........153

7. SHQYRTIME ETNOSOCIOLINGUISTIKE N T FOLMEN
DEVOLLIT
7.1 Mnyra e jetess prmes t folmes s Devollit.155
7.1.1 Poeria dhe vlerat e saj etnolinguistike...155
7.1 Besimet dhe ritet n t folmen e Devollit161
7.2.1 Shqyrtime rreth dallimeve gjuhsore sipas prkatsis fetare........161
7.2.2 Urime pr festa e rite si shprehje e etnografis s t folurit........162
7.2.3 Etnografia e t folurit n ritet e fejesave dhe dasmave.......166
7.2.4 Lindja dhe prgimi......171
7.2 Etnografia e t folurit n ngushllimet......172
7.3 Mallkimet si pjes e t folurit grarisht......173
9

7.4 Rreth baby-talk-ut n t folmen e Devollit..176
7.5 Rreth antroponimis n t folmen e Devollit.....177
7.6.1 Vshtrim i prgjithshm mbi antroponimin..177
7.6.2 Emrat kalendarik fetar....179
7.6.3 Emrat jofetar.182
7.6.4 Zbunimet si karakteristik etnolinguistike e t folmes s Devollit...184
7.6.5 Patronimet .....186
7.6.6 Emrat e farefisnis n Devoll189

8. PRFUNDIME..........191

BIBLIOGRAFIA
SHTOJCA











10


1. HYRJE
Crede mihi, sacra populi lingua est (M beso, gjuha e popullit sht e shenjt)-Seneka
1.1 Krahina e Devollit
1.1.1 Pozita gjeografike

Krahina e Devollit, si njsi administrative, shtrihet prgjat brigjeve lindore dhe
perndimore t lumit me t njjtin emr, n skajin m juglindor t Shqipris. N pikn m
lindore t Shqipris, n fshatin Vrnik, shtrihet n gjatsin gjeografike 21
0
40
1
. Gjeografikisht,
territoret e ktij rrethi shtrihen n nnnjsin jugore t Krahins Malore Qendrore, pikrisht n
gropat juglindore. N veri, veriperndim dhe n perndim kufizohet me rrethin e Kors nga
lartsit q zbresin n liqenin e Presps dhe prgjat kurrizit t Moravs. N jugperndim
kufizohet me rrethin e Kolonjs nga pjerrsit verilindore t malit t Gramozit, ndrsa n
juglindje, lindje dhe verilindje kufizohet me Republikn e Greqis, prgjat nj vije kufitare prej
83 km, ku ngrihen lartsit mbi Nikolic, Arrz, Qytez, Vidohov, Kapshtic, Vrnik, Rakick
e deri n lartsin e Llapishtit. Gryka e Cangonjit e lidh kt krahin me fushn e Kors. N
lindje lidhet me shtetin fqinj, Greqin, nprmjet Gryks s Kapshtics.
Brenda ktyre kufijve, rrethi i Devollit ka nj siprfaqe
2
prej 429 m
2
.

Pr nga madhsia
Devolli grupohet n rrethet e vogla t vendit, duke u renditur i nnti n Shqipri
3
. Rrethi i
Devollit ka nj shtrirje gjatsore horizontale meridionale veri-jug prej rreth 60 km dhe gjersi
maksimale prej 16.5 km.
Kjo krahin rrethohet nga lartsit e vargmalit t Moravs n Perndim, nga malet
Vojskovar, Ruki, Pllashovec n lindje, nga mali i Golinit dhe i Qafashtics n veri dhe n jug nga
Paarovi, Bidoja dhe Kruki. Si pjes prbrse e Gropave Juglindore, krahina e Devollit
prfshihet tek albanidet e brendshme, ku mbizotrojn shkmbinjt sedimentar (terigjen n
vargun lindor t Moravs, glqeror n lindje, n malsin e Rakicks dhe t Llapishtit dhe n
kontakt me magmatikt n sektorin Tren-Kokogllav).
4


1
wwwINSTATgov.al Shqipria n shifra, 2007, f. 6.
2
Almanak i bashkive dhe komunave t Shqipris, Tiran, 2005, f. 96.
3
Instituto Geografico de Agostini, Calendario Atlante de Agostini, Rom, 2009, f. 271.
4
P. Qiriazi, Morfologjia dhe morfogjeneza e Gropave Juglindore dhe maleve prreth tyre, Tiran, QSGJ, 1985, f.
15.
11

Ndryshime e lartsis s shkojn nga 850 m mbi nivelin e detit n veri e deri n 1050 te
Maja e Lart n vargmalin e Moravs.
5

N pjesn qendrore t ksaj njsie administrative ndodhet lugina e Devollit t Siprm
6
, me
gjatsi prej 21 km dhe gjersi prej 7 km. Degt e lumit Devoll kan marr emrat e fshatrave ku
kalojn; lumi i Qytezs, i Ziishtit, i Vidohovs (Shagut), i Hoishtit, i Pilurit, i Gjyresit, i
Babanit, i Llofks etj. N pjesn qendrore shtrihet fusha e Bilishtit, e gjat 10 km dhe e gjer 7
km, e ndjekur prej fushs s Kurrils.
Pjesa m e ult e lugins s Devollit t Siprm mendohet se ka qen e mbuluar nga uji n
formn e nj liqeni q lidhej me liqenin e Kors nprmjet gryks s Cangonjit. M pas ai sht
thar nga lumi i Devollit, i cili bnte shkarkimin e ujrave n Fushgropn e Kors dhe ka
ndikuar n formimin e Gryks s Cangonjit. Kjo krahin laget nga ujrat e liqenit t Presps s
Vogl.
Klima e rrethit t Devollit sht mesdhetare paramalore juglindore, me nuanca t theksuara
kontinentale, pr shkak t pozicionit lindor dhe ndikimit m t madh t brendsis s Gadishullit
Ballkanik. Gjat vitit mbizotrojn rreshjet e shiut, ndrsa n dimr jan t zakonshme rreshjet e
bors.
Hidrografia e rrethit t Devollit mbizotrohet prej lumit Devoll, q e ka burimin e tij
pikrisht n malet e ksaj krahine dhe kalon mesprmes hapsirs gjeografike t ktij rrethi. Nj
element mjaft i rndsishm hidrografik i ktij rrethi sht prania e liqenit t Presps s Vogl, i
cili po zhduket pr shkak t derdhjeve t lumit Devoll, duke u kthyer m tepr n nj knet.
Prsa i prket bimsis dhe tokave, Devolli dallohet si nj krahin e pasur me pyje n
brezin e dushkut, ahut dhe haloreve, ndrsa n lartsit mbi 1000 m ka kullota alpine me
shumllojshmri barishtesh dhe lulesh. N pjesn perndimore t kreshts s Moravs, q
njherazi shrben dhe si kufi administrativ me rrethin e Kors, ngrihet monumenti natyror i
Gurit t Capit (shkmb n formn e gamiles i formuar si rrjedhim i veprimtaris eolitike mbi
shkmbinjt ranor). Po ashtu, n territorin e ksaj krahine shtrihet rezervati natyror i Cangonjit,
ndrsa n Nikolic gjendet nj peizazh i mbrojtur natyror me nj bukuri t rrall.
Kjo krahin prbn njsin administrative t rrethit t Devollit, me qendr qytetin e
Bilishtit. Si rreth m vete sht ndar n vitin 1992 dhe prmbledh bashkin e Bilishtit, komunat

5
Po aty, f. 118.
6
P. Qiriazi, Gjeografia fizike e Shqipris 2, QSGJ, Tiran, 1991, f. 228.
12

e Mirasit, Progrit, Bilishtit Qendr dhe at t Hoishtit. N kto komuna prfshihen rreth 45
fshatra, t vendosur prgjat brigjeve t lumit Devoll, n krahun e majt dhe t djatht t tij
(duke nisur nga burimet e tij n malet e fshatit Nikolic). Kjo krahin, n varsi t relievit t
fshatrave dhe vendndodhjes s tyre, ndahet n dy pjes: n Devollin e Siprm dhe n Devollin e
Poshtm, t cilat, duke shkuar drejt jugut t krahins, si ndarje gjeografike lidhen m tepr me
faktin e terrenit t thyer malor q vjen duke u ngritur.
Rrethi i Devollit ka nj popoullsi prej 42567 banorsh
7
, me dendsi t ult, 99. 2 banor/
km
2
. Kjo dendsi sht nn mesataren e dendsis s popullsis n Republikn e Shqipris
8
, ka
ka ardhur pr shkaqe q lidhen me pozicionin gjeografik t ksaj krahine, me mundsit natyrore
pr t siguruar jetesn, me kushtet historike t zhvillimit ekonomik, shoqror e kulturor t
krahins, si dhe me tradita t hershme t zons q jan mjaft t gjalla dhe sot (p. sh. emigrimi).
Nga ana tjetr, kjo krahin dallohet pr nivel t lart lindshmrie: rreth 12.2%, m e lart se
mesatarja e gjith qarkut
9
.
Popullsia e Devollit i ka pasur tradit lvizjet migratore, si sezonale ashtu dhe t
prhershme. Kryesisht migrimi sht drejtuar n Greqi, por dhe n Rumani e Bullgari, ndrsa nj
pjes e madhe kan emigruar n SHBA dhe Kanada. Prirje e sotme sht dhe lvizja drejt
qendrave kryesore qytetse t vendit, si n Kor, Durrs e Tiran. Megjithat, duhet theksuar se
prirja pr emigrim ka qen kryesisht e banorve t fshatrave t Devollit t Siprm (Dardh,
Sinic, Qytez, Ziisht, Bradvic etj.), pr shkak t mundsive t kufizuara pr t jetuar n kto
zona t thella malore. Ka pasur fshatra, si: Dardha, Grapshi, Ziishti, Hoishti etj., t cilat n
pjesn m t madhe t vitit mbeteshin pothuaj pa meshkuj t rritur, pasi kta shkonin n kurbet
stinor e m von n kurbet t gjat.
10
Disa fshatra jan zbrazur pothuajse plotsisht q n vitet
60 t shekullit t kaluar, pr shkak t terrenit t thyer malor (Bradvic, Nilkolic). Pr m tepr,
n gjysmn e dyt t shekullit t kaluar u kufizuan plotsisht dhe rrugt tregtare dhe mundsit e
banorve pr t punuar me pun stinore n Greqi.
Pas viteve 90 t shekullit XX, si n gjith vendin, edhe n Devoll u prhap gjersisht
emigracioni, si nga zonat malore drejt atyre fushore e sidomos drejt qendrave t mdha qytetse,
por, mbi t gjitha, u prhap gjersisht emigracioni n Greqi e SHBA. Vitet e fundit vihet re nj

7
Almanaku i bashkive dhe komunave t Shqipris, Tiran 2005.
8
Instituto Geografico de Agostini, Calendario atlante de Agostini, Rom, 2009, f. 272.
9
S. Meollari, Treguesit demografik (qarku Kor), n gazetn Kora, maj, 2007, f. 7.
10
P. Pepo, Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore (shek. XVIII-XX), Kodiku i Kors dhe Selasforit I,
Tiran, 1981, f. 15.
13

prirje e rindrtimit t shtpive t vjetra ose ripopullimi stinor i disa fshatrave t ksaj krahine nga
emigrantt ose nga banor t tjer me lidhje t vjetra me fshatrat e tyre. Kjo ndodh pr shkak t
kushteve klimatike q kan kto fshatra (sidomos Devolli i Siprm), si dhe nga nj prmirsim i
kushteve ekonomike t ktyre banorve t rinj. N nj far mnyre, ata po rigjallrojn jo vetm
jetn ekonomike t fshatit t tyre, por, njkohsisht, mbajn gjall dhe riprtrijn traditat dhe
kulturn e hershme t krahins.
Nga pikpamja ekonomike, n kt rreth peshn specifike ekonomike m t madhe e mban
bujqsia, blegtoria, bletaria e pylltaria. Pjesn tjetr e z tregtia, transporti, turizmi e shrbime t
tjera dhe shum pak industria. Kuptohet q, faktori natyror, prania e fushave pjellore dhe
kullotave t shumta, sidomos n pjesn qendrore dhe veriore t rrethit, n t dy ant e rrjedhs s
lumit, por dhe mendsia e theksuar e puns te devollinjt ka br q t mbizotrojn bujqsia dhe
blegtoria. N kt krahin ka prodhimtari t lart t kulturave bujqsore dhe t frutikulturs.
sht nj nga krahinat q, si n shekullin e kalur dhe sot, furnizon me prodhime bujqsore dhe
blegtorale me cilsi t lart nj pjes t mir t tregut vends dhe eksporton dhe n vendet fqinj.

1.1.2 Lashtsia e krahins dhe e banorve t saj

Nga gjetjet arkeologjike, kjo krahin dshmohet hershm si vendbanim, qysh n periudhn
e neolitit (shekujt XVI-XV p.e.s). Si vendbanim i hershm prehistorik ka shrbyer shpella n
fshatin Tren, prfund nj kodre shkmbore rreth 15 m pran bregut t liqenit t Presps s Vogl.
Ky vendbanim shpellor mendohet se i prket fundit t mijvjearit t katrt p.e.s., periudhs s
neolitit t von (eneolitit).
11
Ajo u zbulua pr her t par n vitin 1952 dhe nga fshatart njihet
si Shpella n Grykn e Ujkut, Shpella e Spiles, apo Shpella e Trenit. Ktu jan gjetur vegla
pune t gdhendura n kock, gur, strall, bri, e m pas, prej bronzi, hekuri e argjendi. Kalimi nga
vegla guri e stralli n ato t prpunuara prej metali tregon pr vijimsin e nj bashksie
shoqrore q nga periudha neolitike, n epokn e bronzit dhe t hekurit, n periudhn qytetare
ilire (shek. IV-I p.e.s.), duke vazhduar n periudhn romake (shek. I-III e.s.), Antikitetin e Von
(shek. V-VI e.s.) e deri n Mesjetn e zhvilluar.
12


11
Grup autorsh , Historia e popullit shqiptar, botim i ASH, Tiran, 2002, f. 27.
12
S. Aliu, Recent prehistoric research in southeast Albania: A review New direction in Albanian Archeology, Nr1,
QNASH, Tiran, 2005, f. 49.
14

Vlera t veanta kan dhe objektet prej qeramike q i prkasin neolitit t von dhe
periudhs s bronzit e t hekurit (shekujt XIII-XII p.e.s.). Kto en kan mure t holla, t pjekura
mir, me ngjyra t elta t kuqrreme, okr dhe gri n t blert, t zbukuruara me motive t
larmishme gjeometrike
13
. N literaturn arkeologjike ky tip qeramike sht quajtur qeramika
devollite
14
dhe gjurmt e punimit t saj vijn deri von, n gjysmn e par t shekullit t kaluar.
N fillimet e epoks s hekurit Shpella e Trenit u rrethua me mure n shpatet jugore.
Brenda s njjts koh, n afrsi t shpells, jan ndrtuar pran njra-tjetrs dhe disa kala t
tjera. Kshtu, ngjitur me kodrn, n ann lindore, ngrihet kreshta shkmbore e malit t Trajanit
(1245 m), e rrethuar me mure n jug dhe verilindje, q njihet nga banort vends si Kalaja e
Trajanit me siprfaqe rreh 20 ha. N ann jugore lartsohet nj kodr tjetr, e cila lidhet me t
parn nprmjet nj qafe q shrben si udh kalimi. N kt kodr ruhet nj mur rreth 50 m i
gjat dhe njihet si Kalaja e Mokut, q ka shrbyer si prit n raste rreziku. Kalaja e Trajanit
prmendet si nj nga qendrat m t rndsishme protourbane t vendit ton dhe pr t kan
shkruar autor antik grek e romak (Tit-Livi, Kurt Rufi, Ariani etj.).
Pran ksaj shpelle, rreth 300 m n perndim t saj, ndodhet Kalaja e Vntrokut, ndrsa
mbi nj kodr t vogl shkmbore, shpatet e s cils zbresin n deri n ujrat e liqenit t Presps
s Vogl, ngrihet nj kala tjetr, e quajtur Gradishta e Shyecit. Kto vendbanime me ledhe
rrethuese, t ndrtuara me gur t thyer t przier me dh, quheshin gradina, emrtim q sht
ende dhe sot n fjalorin aktiv t t folmes s Devollit. Kalaja e Vntrokut dhe Gradishta e
Shyecit prbjn t vetmet fortifikime t ktij lloji n Shqipri, t ngritura n pika strategjiike,
ndrsa gjith fortifikimet rreth liqenit t Presps dhe Gryks s Ujkut kan shrbyer si rrug
kalimi q lidhnin fushn e Devollit me pellgun e Kors, Pelagonin, Maqedonin, Thesalin dhe
gjith pellgun e qytetrimit t Egjeut.
15

Nga Rufi dhe Ariani
16
prmendet dhe nj qytet i fuqishm i Desaretis, me emrin Pelion.
Pelionin, disa studiues jan munduar ta lidhin me fshatin e sotm Pilur, i cili gjendet n perndim
t rrjedhs s Devollit. Por, n t vrtet, ende nuk dihet mir vendndodhja e ktij qyteti,
megjithse prmendet si rezidenc e mbretit ilir, Bardhylit. Gjat kryengritjeve ilire kundr

13
Grup autorsh, Historia e popullit shqiptar I, botim i ASh, Tiran 2002 f. 34.
14
Kt tip qeramike e prmendin dhe etnograft L. Mile e A. Onuzi si nj nga vlerat etnografike m t spikatura t
zons, e cila paraqiet ngjashmri dhe me tipe t tjera t qeramiks s lasht ballkanase.

15
S. Aliu, Recent prehistoric research in southeast Albania: A review, New direction in Albanian Archeology, n.1,
QNASH, Tiran, 2005, f.49.
16
Historian grek t shekullit II p.e.s. (Histori e popullit shqiptar I, Toena, Tiran, 2002, f. 70).
15

maqedonasve (pas vdekjes s Filipit, viti 355 p.e.s.), Kliti, i biri i mbretit Bardhyl, pushtoi
Pelionin, qytetin e fort buz lumit Eordai
17
(ndoshta lumi i sotm i Devollit).
Fakti q lugina e siprme e Devollit (zon ku shtrihet sot krahina e Devollit), ishte nj nga
arteriet kryesore t lvizjeve tregtare, bri q n kt krahin t deprtonte hershm krishtrimi,
duke u prmendur si nj nga qendrat episkopale pas shekullit VI (e.s.)
18
. N shekujt IX-XII qyteti
i Devollit lidhet historikisht me Mbretrin Bullgare dhe me Perandorin Bizantine. Kjo
periudh shtrihet q nga sundimi i mbretit t par bullgar, car Borisit I dhe deri n rnien e
Mbretris Bullgare dhe triumfin e Bizantit me Vasillin II, i njohur n histori si Vasil
Bullgarovrassi. Pavarsisht se kjo sht nj periudh me lvizje t mdha t popullsis, ka nj
prvijim kulturor-gjuhsor t dallueshm t t gjith zons. Mendohet q ktu dy nxnsit e
vllezrve shenjtor Kirilli dhe Metodi, q quheshin Klimenti dhe Naumi, punuan me vite t tra
pr prhapjen e shkollave dhe kishave sllave n zonn e Kors, Ohrit dhe Devollit
19
. Krahina
shqiptare q njihej me emrin Kumtievica prfshinte tri qendra kryesore: Ohrin, Devollin dhe
Gllavenicn (Ballshin e sotm)
20
. Pr lokalizimin e e Kutmievics dhe tri qendrave kryesore t
saj D. Obolenski
21
i referohet Biografis s gjat, e cila mendohet se sht nga shkruar
Teofilakti, kryepeshkopi bizantin i Ohrit i shek. XI- XII. Disa studiues bullgar, kt emrtim
(Kutmiivica) e nxjerrin me burim nga protobullgarishtja me kupimin tokat e reja t
pushtuara
22
, gj q t l t mendosh se ktu, n kto toka t huaja pr bullgart, u dyndn ushtri
dhe popullsi bullgare, t cilat solln me vete fen dhe gjuhn e tyre.
Nn ndikimin e Despotatit t Epirit (shek. XIII) disa peshkopata, midis tyre dhe peshkopata
e Devollit (ndoshta e njohur si Selasfor, emr me t cilin dokumentohet n shekullin IX) mori
lulzim si qytet mesjetar
23
.
Prfshirja e saj n Perandorin Bizantine t Rindrtuar ndikoi n forcimin e karakterit
ortodoks t besimit fetar
24
.

17
Grup autorsh, Historia e Shqipris I, Toena, Tiran, 2002, f. 70.
18
Po aty, f. 200-203.
19
Po aty, f. 218.
20
P. Pepo, Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore (shek. XVIII-XX), Kodiku i Kors dhe Selasforit I,
Tiran, 1981, f. 1.
21
D. Obolenski, Klementi i Ohrit dhe Shqipria, Etnogjeneza e popullit shqiptar, botim i ASH, Tiran, 1988, f. 69.
22
Dh. Bello, R. Damo, Mbi vendodhjen e Devollit nn dritn e toponimis, Takimi II, IAL, Tiran, 2008.
23
P. Pepo, Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore (shek.XVIII-XX), Kodiku i Kors dhe Selasforit I,
Tiran, 1981, f. 1.
24
Grup autorsh, Historia e Shqipris I, Toena, Tiran, 2002, f. 251.
16

Fuqizimi i feudalve shqiptar n shekullin XIII solli ndarjen e territoreve ndrmjet tyre.
N kronikat mbi historin dhe gjenealogjin e familjes s Muzakajve, t shkruar nga Gjon
Muzaka m 1510
25
, thuhet se Devolli ishte pronsi e ksaj familjeje. Despoti Andrea Muzaka
zgjeroi kufijt e zotrimeve t tij drejt Kors dhe Devollit. Ndrkoh, n tokat shqiptare kishin
filluar sulmet e perandoris osmane. Vdekja e Andrea Muzaks dhe ndarja e zotrimeve mes
bijve t tij (ku Devolli i kaloi n pronsi djalit m t vogl, Stojs), solln dobsimin e sundimit
t Muzakajve dhe shthurjen e principats, si rrjedhim, dhe osmant n kt koh ishin br zotr
real t viseve fushore t Devollit
26
. Kshtu popullsia e krishter u detyrua t konvertohet ose t
rrudhej n zonat malore. Kt e dshmon fakti q n fshatrat e Devollit t Poshtm, ku
mbizotron popullsia myslimane, ka mikrotoponime t tilla, si: Klisha, De klishka, Lisi i madh te
klisha, ose me emra shenjtorsh t krishter, si: Shinepremte (Vranisht), ndrsa fshatrat e
Devollit t Siprm kan qen ose vetm me popullsi t krishter, ose me shumic t krishter.
Nga regjistri i Kors dhe i Prmetit, m 1431-1432, fill pas pushtimit osman, Devolli bnte
pjes n kazan e Kors dhe Nikolica ishte nj qendr e rndsishme zejtaro-tregtare
27
.


1.1.3 T dhna etnofolklorike pr krahinn

Devolli sht nj nga krahinat m t veanta nga pikpamja etnokulturore. N t ndrthuren
larmi mikrokulturash, t cilat lidhen me rrethanat e historis s themelimit dhe vazhdimsis s
ksaj krahine, me larmin e bashksive fetare, por edhe me mnyrn e jetess s zonave t
ndryshme pr shkak t mundsive q u jepte natyra.
Megjithse n Devoll familjet jan ndrtuar dhe nj pjes e tyre vazhdojn t jen me m
shum se nj kuror n shtpi, nga pikpamja e marrdhnieve brenda familjes kan qen shum
m liberale se n krahina t tjera t Shqipris. Familjet e besimit t krishter, pr shkak t
rrethanave historiko-shoqrore, ishin prqndruar n zonat e larta malore, kryesisht n krahun e
majt t rrjedhs s Devollit. Te kto familje kishin deprtuar me koh element t jets n grupe
t vogla. Kjo ndodhi se pjesa m e madhe e ktyre banorve emigronin n vendet e Ballkanit, si:

25
Ch. Hopf, Chronique Greco-romane inedite ou peu connues , prkth. Robert Elsie, Berlin, 1873.
26
Grup autorsh, Historia e Shqipris I, Toena, Tiran, 2002, f. 295.
27
P. Pepo, Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore (shek.XVIII-XX), Kodiku i Kors dhe Selasforit II,
Tiran, 1981, f. 130.

17

Bullgari, Greqi e Rumani ku krijuan dhe koloni, por sidomos ata emigruan n SHBA, nga ku
solln me vete elemente t mnyrs s jetess dhe t kulturs evropiane dhe amerikane. Gjithsesi,
duhet theksuar se dhe familjet myslimane n kt krahin kan qen shum m liberale se n
krahina t tjera shqiptare dhe kjo dukej, pr shembull, n trajtimin q u bhej grave dhe n
mnyrn e veshjes s tyre. Grat myslimane n Devoll skan qen asnjher t mbyllura brenda
mureve t shtpis. Ato punonin n fush dhe nuk mbuloheshin me shami.
Pavarsisht se kjo krahin e ka mbshtetur historikisht ekonomin e saj n bujqsi dhe n
blegtori, Devolli prmendet pr lvrimin e nj sr zejesh q e bn at t njohur edhe n
Ballkan. Ushtrimi i zejeve dallohej sipas zonave dhe sipas feve. Zejtaria ishte e prqndruar
kryesisht n Devollin e Siprm, pr shkak t mungess s toks. N kt pjes t Devollit
ushtroheshin zeje industriale, si: poeri, prodhim qymyri, prpunim lkursh etj.
Popullsia e Devollit ruajti pr nj koh t gjat veshjen tradicionale t punuar me dor.
Mjaft i prmendur sht kostumi dardhar, i cili, me ndryshime fare t vogla, prfaqson gjith
kostumet e grave n Devollin e Siprm (Qytez, Sinic, Dardh, Nikolic). Etnografi A. Dojaka
shkruan se veshjet m t bukura u prkasin grave t t fshatrave t kurrizit lindor t Moravs q
zbret n Devoll, ku prfshihet kryesisht kostumi i Dardhs dhe Hoishtit.
28

Kostumi i fshatit Hoisht ka koh q sht zhdukur, por pjest e tij jan ndrtuar nprmjet
t dhnave gojore, si dhe nga disa pjes shum t vjetra t gjetura n fshat. Fustani, prej stofi t
lesht jo shum t trash, me baz jeshile t errt (ngjyr smeraldi) apo kafe t mbyllur n t
kuqrremt, ishte i gjat deri te nyjet e kmbve. N fund t fustanit kishte nj shirit t zi shum
t holl, n brendsi t tij ishte i ngjitur me qepje nj shirit tjetr po i zi, me qimza t holla q,
pr kt shkak, quhej fure. Kapakt e mngve ishin prej kadifeje t zez, pregai, i cili
prdorej nga t dy ant ishte blu ose jeshil me frutka t punuara prej astari mndafshi t zi apo
me tantella t punuara me grep dhe lidhej me dizga mbi fustan. Mbi t vihej brezi me ndrthurje
ngjyrash t bardha t verdha e jeshile dhe me pafta metalike t punuara me filigram dhe me gur
shumngjyrsh. Shamia e koks ishte zbukuruar me rrota t zeza ose trndafila, ndrsa shamia e
belit dhe e qafs kishte thek. orapet, pr grat e moshuara, thurreshin me fush vishnj t errt
apo blu t thell, ndrsa pr grat e reja motivet ishin me heqk, me ngjyra m t hapura.
N ndryshim nga kostumi i Hoishtit, ai i gruas qytezare prbhej nga xibuni i zi prej
shajaku, i qndisur n pjesn e prparme me fije ari, n pjesn e poshtme dhe ansore me gajtan

28
A. Dojaka, T njohim veshjet tona popullore 1, Tiran, f. 159-160.
18

t kuq, nga fustani prej stofi ngjyr vishnje me pafta metalike e pala, me brezka e dizga me
xhufka, nga kmisha me hoja anash, nga shami t ndryshme, nga pregai i kuq me gajtan t zi,
nga orapet me vija aliver n ngjyr vishnje. Deri n vitet 30 t shekullit XX grat mbanin
dhe flok. Grat qytezare nuk mbanin brez, ato vishnin fustane me klinda prej nj lloj kadifeje
q quhej manic. Vajzat e reja zakonisht vinin n kok dylbenka t bardha me hoja t zeza
29
.
N emrtimin e veshjeve, myslimant prdorin mintan kmish burrash, e bardh e me
mng t gjera, kryesisht pa jak, dolloma lloj fustani grash, i gjat deri te nyjet e kmbs,
setre xhaket burrash, tallaganet me lara ose siv veshje burrash n form jeleku, kallcat
pjesa e poshtme e ngusht e pantallonave degrme shami koke, kryesisht e prdorin grat e
moshuara, perushan tel i mbshtjell me pe t kuq q i vihet nuses n ball ditn e martess,
meste lepitka, sergi shall i holl q hidhet krahve.
Punimi i leshit bhet me razboj (avlmend), drug, furk, qerthull. Punohen kryesisht
qilima e levenxe leshi pr shtpin, si dhe veshje q merren n paj. Prsa i prket veshmbathjes,
n fshatrat e Devollit ka qen dhe sht e zhvilluar rrobaqepsia, qndistaria dhe puna me shtiza
e grep. Punimet e dors dallohen pr motivet dhe pr ngjyrat e prdorura. Punimet me grep dhe
qndismat shrbejn kryesisht pr zbukurim, n araf, veshje etj. Punt me grep e me sovalk
dallohen pr larmin e motiveve, sepse n pjesn m t madhe kan n baz ngjyrn e bardh,
ndrsa qndismat bien n sy pr larmin e motiveve dhe t ngjyrave.
Prpunimi i lkurve bhej kryesisht n Hoisht. Aty kishte punishte pr regjjen e lkurve,
e cila zotrohej nga familja e Tabakve (dhe patronimi i familjes lidhet me kt profesion). Sot
kjo mjeshtri nuk vazhdon.
Devolli i Poshtm merret kryesisht me bujqsi dhe blegtori, pr shkak t kushteve m t
prshtatshme natyrore, ndrkoh q fshatrat buz liqenit t Presps s Vogl (Shyec, Zagradec,
Tren) merreshin dhe vazhdojn t merren edhe me peshkim.
Urbanistika e fshatrave t Devollit sht mjaft moderne n raport me krahina t tjera t
Shqipris. Fshatrat, t vendosura n faqet e kodrave, jan n tipin e fshatrave t dendur, me
banesa afr njra-tjetrs n territore t kufizuara, me vendosje t rregullt t banesave t tyre, me
rrug t drejta me ezma e burime. Prgjithsisht fshatrat e Devollit i kan pasur rrugt t

29
T dhnat jan marr nga F. Progri, Motivet popullore n veshjet e grave t Hoishtit dhe Qytezs, Kora
Almanak 2, Tiran, 1980, f. 81-87.
19

shtruara me kalldrm (sepse ishin t vendosur kryesisht n shpatet e maleve ku e gjenin gurin me
lehtsi)
30
.
Tipi i baness ndryshon sipas fshatrave, por dhe sipas fuqis ekonomike t banorve. N
Devollin e Siprm mbizotron banesa prej guri (kryesisht prej shtufi) me dy kate, rrall dhe me
tri kate, e mbuluar me rasa guri, ndrsa n Devollin e Poshtm gjenden shtpi t ndrtuara me
gur dhe me plithar (tull balte e thar n diell), por q jan t mbuluara me qeramidhe
(tjegulla)
31
.
N kt krahin bie n sy arkitektura e kishave t vjetra (kryesisht t fundit t shek XIX
dhe fillimit t shek. XX), t cilat jan t ndrtura me blloqe guri t gdhendura, me shtylla guri e
me kapitele t zbukuruara me motive floreale dhe me afreske murale q kan nj bukuri t
veant. Nj nga m t bukurat sht kisha e Shn Kollit n fshatin Hoisht.



Kisha e Shn Kollit n fshatin Hoisht

Muzika e krahins e Devollit, si pjes e Toskris s Veriut, ka n baz muzikn polifonike
(me shum zra), por dhe kng homofone t shoqruara gjithmon me vegla muzikore.

30
Pr tipin e baness t dhnat jan mbledhur n terren nga banort, si dhe nga dshmit e ndrtimeve t vjetra q
ende ruhen. Megjithse nj pjes e banorve kan emigruar, ata po rindrtojn banesat e tyre duke ruajtur tiparet e
baness s vjetr (kjo vlen pr banesat e ndrtuara me gur).
31
Gjurmt e zejes s prodhimit t tjegullave dhe plitharve jan ruajtur deri von (shekulli XX). Familja e Talurve
n Hoisht prodhonte pr fshatin dhe pr fshatrat rreth e rrotull, por edhe n Menkulas gjendet toponimi
Qeramithana, sepse aty dikur ka pasur punishte t prodhimit t tullave.
20

Ndr vallet veohet devollija, si valle burrash, (megjithse ka pasur raste q sht krcyer
dhe nga grat), me ritm t shpejt dhe mjaft e gjall, ka lidhet ngusht me karakterin bujqsor
t krahins. Mnyra e trheqjes s kmbs n kt tip valleje mendohet se simbolizon punimin e
toks. N kt krahin mungojn vallet luftarake mjaft t njohura n zonn veriore t Shqipris.
Ktu bn prjashtim nj valle, q quhet kasape dhe krcehet pa arm (sht krcyer n
Kapshtic)
32
, q, m tepr se nj motiv luftarak, mund t prbj nj motiv flijimi n dobi t
ringjalljes (ajo lidhet m shum me ritet e flijimit). Po ashtu, sht e njohur vallja kaake q
krcehet n fshatrat Hoisht dhe Grac. Edhe kjo sht nj valle q krcehet pa arm, por n
lvizje t kujton veprimet e kaakve. Karakteristik e valleve t grave sht ritmi i qet dhe
mjaft i rregullt i lvizjeve t tyre. M e njohura nga vallet sht vallja dardhare ose vallja e Isuf
Arapit, e cila lidhet me historin e nj kapedani kaaksh, pr nder a frik t t cilit vajzat
dardhare krcyen nj valle t knduar pr t qetsuar trimin e artur, kapedan Isuf Arapin. N
trsin e vet, vallet e krahins s Devollit jan kryesisht me shum valltar q lidhen n varg,
ka dshmon pr karakterin miqsor dhe mjaft tolerant t banorve t ksaj krahine.
Veglat muzikore m t prdorura jan ato idiofone (grgrja, krcaka, xilkat), kordofone
(si ungari q sot nuk prdoret, por dshmit pr t i gjejm n kngt folklorike t mbledhura n
Devollin e Siprm: blidhuni o shok, ti bijem ungarit,/ t na mblidhen upkat/ si dhent pas
barit
33
; buzuku etj. Gjithashtu, n fshatrat e Devollit t Siprm, kndoheshin serenatat q nga
fundi i shekullit XIX t shoqruara me kitara dhe mandolina, vegla aerofone (si shtambushka
ose bardhaka, bilbilka, pizga, gajdja e mirfillt, grneta etj.).
34

N Devoll ende jan t gjalla kngt q lidhen me festa e rite t ndryshme fetare apo
pagane, si: Kolendrat, Rusicat, Llazore, T lidhurat, Sulltan Novruzi, Shn Vangjelizmoi, Shn
Gjergji, Shn Gjini, Pashkt, festat me t lusura (q lidhen me kremtimin e shenjtit q quhej si
mbrojts i familjes)
35
apo me rite pagane, si: Dita e Vers, Festa e Luleve, kngt pr shiun etj.
36





32
R. Sokoli, Gjurmime folklorike, Tiran, 1981, f. 223.
33
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987, f. 83.
34
Po aty.
35
V. Xhaka, Disa zakone n festa kalendarike popullore n Devoll, BUSSHT, SSHSH, nr. 3, 1956, si dhe nga
materialet e mbledhura prej nesh n Grapsh, Vrlen, Ziisht etj.
36
Po aty.
21

1.2 Rreth prejardhjes s emrit Devoll

Historia e emrit t Devollit sht mjaft e ndrlikuar. Nse vendodhja e tij si qytet ende nuk
sht prcaktuar saktsisht, po aq dyshime ka dhe pr etimologjin e emrit. Fakti q ky emr
haset si toponim i trefisht: si emr qyteti, lumi e rrethi, e bn t vshtir t dallohet nse ai
fillimisht ka qen hidronim apo oikonim.
N dritn e dshmive historike dhe arkeologjike, Devolli sht nj emr q dshmohet diku
nga shekulli II (e. s.). Si qytet pr her t par sht prmendur nga Ptolemeu, Deabolis
(). Sipas ktij gjeografi t njohur grek, ka ekzistuar nj qytet i fisit ilir t Eordejve, i
quajtur Divolia, buz lumit Eordakus (sipas t gjitha gjasave lumi Devoll i sotm).

Harta e Ptolemeut
37

Sipas ksaj harte, q mendohet se mund t jet nj riprodhim i harts s Ptolemeut, fisi i
eordejve shtrihet n nj territor mjaft t gjer, po t paprcaktuar qartsisht.

37
Pr variantin e plot t ksaj harte shih n fund t punimit.
22

Sipas K. Pait, eordejt banonin n Devollin e Poshtm dhe n Shkumbinin e Mesm, pak a
shum ku ndodhet sot fusha e Kors
38
. N Mesjet emri paraqitet n variante t ndryshme
fonetike. Qyteti i Devollit prmendet q n krisobuln e par t perandorit Vasil II, si qytet i
varur nga eparhia e Kosturit. N letrat e Theofillaktit
39
thuhet se deri n kohn e tij Devolli ishte
seli e eparhive t pavarura
40
. Nga vepra e Gjergj Kedrenit
41
, i cili kopjoi me besnikri veprn e
Jan Skilices, thuhet se perandori Vasil II, me gjith ushtrin e tij, pasi la Ohrin, kaloi n liqenin e
Presps. N malin ku kaloi ndrtoi nj kshtjell, t ciln e quajti mbretresh dhe nj tjetr n
po kt liqen: Prej Presps shkoi n t quajturin Deabol, ku mbi nj fron t lart, q u ngrit,
priti Prusianin dhe t barabartt e tij, t cilt i qetsoi me fjal t buta dhe t njerzishme.
42
Te
Vazhduesi i Jan Skilices
43
prmendet se Devolli ka qen nj qendr e rndsishme n shekullin
X (e. s.) dhe ka pasur patric dhe prokonsull Theognost Vurcin.
Po me kt emrtim e prmend dhe Pukvili, i cili, kur prshkruan rrugn e lumit Eribea,
thot se ky lum q buron nga malet Kandavian, pasi kalon nn fshatin Helms (fshat q ndodhet
dhe sot n rrethin e Skraparit), bashkohet me sumin q rrjedh pes lega n malin Slobokoe,
maja m e lart e maleve Deabolis, tani Devoll
44

Te Ana Komnena
45
prmendet shpesh si emrtim qyteti: Perandori (Aleksi I), duke ngritur
kampin e tij rrz ngushticave dhe n Deaboli, pengonte ata q kishin ndrmend t kalonin tek
oemundi (VII, Lib.XIII, 196-206). Po sipas Ana Komnens, ky qytet ndodhej rrz rrugve
t pakalueshme, gj q e vrtetojn dhe nj sr rrnojash me mure t larta q kan qen n
fshatra dhe vende t krahins s Devollit.

38
V. Kamsi, Gjurmime n toponimin mesjetare t Shqipris, Studime pr nder t A. Xhuvanit, ASH, Tiran, 1986,
f. 40.
39
K. Bozhori, F. Lio, Burime tregimtare bizantine pr historin e Shqipris, botim i ASH, Tiran, 1975, f. 36.
40
Po aty.
41
Murg, i cili jetoi n shek. XI. Vepra e tij Prmbledhje historish fillon me krijimin e bots dhe arrin deri te
perandori Isak Komneni (1057). Kjo vepr ka nj rndsi t veant se na jep t dhna interesante mbi gjendjen n
tokat shqiptare gjat konfliktit bizantino- bullgar n kohn e Vasilit II.
42
K. Bozhori, F. Lio, Burime tregimtare bizantine pr historin e Shqipris, botim i ASH, Tiran, 1975, f. 36.
43
Dokumenti q prmendet ktu sht nj nga dorshkrimet q pasqyron ngjarjet deri n vitin 1079, ndrkoh q
Skilice e mbyll kronikn e tij deri m 1057. Kshtu sht menduar se ka qen dikush tjetr, t cilin Moraviku e
quan Joannes Skylitzes Continuatus, q i ka vazhduar kronikat. (Byzantinoturcica, 340, n Burime tregimtare
bizantine pr historin e Shqipris, botim i ASH, Tiran, 1975, f. 63).
44
F. Pukvil, N oborrin e vezirit t Janins, Horizont, Tiran, 2000, f. 135.
45
Ana Komnena (1083-1148), vajza e perandorit Aleks I Komnenit, shkroi veprn e saj Aleksiada me dy vllime,
ku jep shum t dhna interesante pr krahinat, qytetet dhe fshatrat e Iliris s asaj periudhe (Burime tregimtare
bizantine pr historin e Shqipris, botim i ASH, Tiran, 1975, f. 125).
23

N fakt, problemi i prcaktimit t vendndodhjes s ktij qyteti sht mjaft i ndrlikuar.
Duke nisur q nga Ptolemeu, ky qytet mbetet i paprcaktuar, prderisa dhe shtrirja e fisit t
eordejve buz ktij lumi nuk dihet me saktsi. Dihet vetm q ky fis zinte vend n jug t
lynkestve, t cilt gjendeshin n lindje t enkelejve, prtej liqeneve t Ohrit dhe t Presps.
Duke iu referuar toponimis, disa studiues e vendosin kt qytet n fshatin e sotm Zvezd, n
juglindje t Kors. Ky fakt ka dal nga jetshkrimi i peshkopit Mihal t Devollit n fillim t
shekullit XII. N t thuhet se qyteti i Devollit sht quajtur Selasforos dritmbajts. Sipas
studimeve t Th. Kacorrit, kt e vrtetojn dhe disa mbishkrime bullgare t periudhs bizantine.
N librin e Jordan Ivanovit gjendet shnimi: u ndrtua dhe u pikturua ky tempulli i Zotit i
nderuar prej t gjith shenjtorve kryepeshkopit t Kostandinopojs, Grigorit, fols i zoti, me
ndihmn dhe shpenzimet e peshkopit t prndriturt Devollit- Selasforit
46


Fragment nga mbishkrimi
47


Ndrsa n librin Prespa, t botuar m 1923 n Sofie, shkruhet pr peshkopatn e
Selasforit si peshkopat m vete dhe n faqen 84 tregohet pr kishn e Shn Akilit, e cila kishte
marr kt emr nga Samuili, mbret bullgar n vitet 980-1014. Brenda absiss s kishs jan
shkruar n greqisht emrat e 18 peshkopatave, midis tyre dhe Selasfori
48
.

46
Th. Kacorri, Mbishkrime sllavo-bullgare n ndihm t historis shqiptare, Tempulli, I, Kor, 2000, f. 26.
47
Po aty.
48
Po aty, f. 23.
24


Fragment nga emrtimet e peshkopatave
49


Kt fakt e prmend dhe W. M. Liku, i cili thot: Peshkopi i Deabolisit (n pjesn e
Shqipris q sot quhet Devoll), i ftoi nga Italia frankt dhe ata prbnin nj pjes t po atyre
normanve, t cilt pas pak kohsh u solln shum shqetsime perandorve grek.
50

Burimet tregimtare nga studiuesi J. G. Hani tregojn se n shekullin IX, me prhapjen e
fiseve maqedono-bullgare, kjo trev ku lulzoi dhe qyteti i hershm mesjetar Selasfor-Devoll
prfshihej n krahinn e quajtur Kutmievica.
51
N Kodikun e Kors dhe Selasforit, n nj
dokument t vitit 1677, thuhet se: Kodiku i Mitropolis s Shenjt t Kors dhe Selasforit, n
kohn q ishte ekzark dhe patrik shum i lumturi dhe shum i dituri arkipeshkop i Justinians
Par t Ohrit zoti Partheni nga Kora; iu b dhurat shpirtrore prej tij mitropolis s shenjt.
Po ashtu, emrtimin Devoll i Siprm dhe dhe Devoll i Poshtm e hasim n testamentin e Andrea
Muzaks
52
.
Po cila mund t jet etimologjia e ktij emri? Pr kt duhet tu referohemi trajtave fonetike
q paraqet ky emr n rrjedhn e kohs dhe ligjsive q kan vepruar n gjuhn shqipe pr t
arritur n trajtn e sotme fonetike.

49
Po aty, f. 24.
50
W. Martin-Leak, Krkime pr shqiptart dhe gjuhn shqipe, Prkth. Xh. Lloshi, Bota shqiptare, Tiran, 2006, f.
134.
51
P. Pepo, Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore (shek. XVIII-XX), Kodiku i Kors dhe Selasforit,
Tiran I, 1981, f. 26.
52
Ch. Hopf, Chronique Greco-romane inedite ou peu connues , prkth. Robert Elsie, Berlin, 1873.
25

N hartn e Ptolemeut trajta fonetike e emrit sht dhe prmendet pr her t
par si qytet. Trajta fonetike e Ptolemeut sht mjaft e ngjashme nga prbrja tingullore me
trajtn e sotme. Jireek
53
thekson se ky sht nj emrtim qyteti, i cili, m pas i ka kaluar lumit,
por transkriptimi i emrtimit t Ptolemeut sht jo i sakt, prderisa n at koh // e greqishtes
ishte kthyer me koh n /v/.
54

Sipas Mlladenovit
55
toponimi fillimisht mund t ket qen substrat hidronimi me rrnj
trakase Dev-ula (dhe-ula), me kuptimin rrjedh. Por nga ana tjetr, sipas Vojnikovit
56
toponimi
mund t jet me burim nga protobullgarishtja (gjuh ugro-fine), duke e lidhur kt me semantik
paralele me iranishten deo-diol me kuptimin mur, pr analogji dhe me rrnjn indoevropiane
t trakishtes dava-deva (fortes, qytet). Studiuesi A. Majer, duke mbshtetur tezn e kalimit t
emrtimit t ktij qyteti q ndodhej n Ilirin Jugore, pran lumit me t njjtin emr (q sipas tij
e kishte marr nga qyteti i lartprmendur), pranon nj ndrmjetsi t sllavishtes s vjetr
Devolb
57
.
Selishevi
58
, po ashtu, pranon se emri i lumit vjen nga emri i qytetit t prmendur nga
Ptolemeu dhe e rendit at midis emrave t lumenjve t mdhenj t Shqipris q sllavt i morn
nga popullsia q gjetn aty ose n viset fqinj. Ai shton se n burimet bizantine lumi dhe
qyteti jepen kshtu: ; ; , pa prmendur ndonj ndrmjetsi
sllave lidhur me t. Ndrkoh, kur ai bn fjal pr reflektimin e // n disa toponime sllave si
Bellovoda, Gllava, ai prmend dhe Deoll-Deo, duke nnkuptuar kshtu kt ndrmjetsi
sllave. N dshmit e Ana Komnens hasim nj devijim semantik ku trajta fonetike (
) jepet si flumen Diaboli- lumi i Djallit.
Duke iu referuar historianit q ka jetuar n fund t shekullit XIX dhe fillim t shekullit
XX, Kostandin Jireek, Th. Kacorri v n dukje se n leksionet e tij t mbetura n dorshkrim
me titull Thema e Durrsit, vetm sa thot se Devolli i lartprmendur q n shekullin XII
(Selasfor) ndodhet n Kor q m 1490.
59
Nse e vrejm me kujdes emrtimin n dorshkrim,

53
Sh. Demiraj, Rreth disa hidronimeve t lashta, SF, nr. 4, 1999, f. 27.
54
Po aty.
55
Dh. Bello, R. Damo, Mbi vendndodhjen e Devollit nn dritn e toponimis, Takimi II IASH, sesioni i
Albanologjis, Tiran, 2008.
56
Po aty.
57
Sh. Demiraj, Rreth disa hidronimeve t lashta, SF, nr. 4, 1999, f. 27.
58
Po aty.
59
Th. Kacorri, Mbishkrime sllavo-bullgare n ndihm t historis shqiptare, Tempulli, I, Kor, 2000, f. 28.

26

Jireeku v shenjn e barazimit midis fjals Lucifer, q sht prkthimi latinisht i Selasfor, dhe
Diaboli dhe Debol, duke u bazuar ndoshta n kt lloj devijimi semantik q sht br qysh n
dshmit e Ana Komnens. Nj shpjegim i till do ti shkonte pr shtat karakterit t
rrmbyeshm t ktij lumi, i cili buronte nga malet dhe prmbyste tokat e krahins.

Fragment nga dorshkrimi i leksionit t Kostandin Jireek
60


Te V. Kamsi hasim nj sr trajtash fonetike t prmendura gjat Mesjets, si: Deaboli,
Deabolis, Deebu (1273), Deavois, Dievolis, Euali (1351, 1367), Drevale, Jevali (1360, 1363),

60
Fragmenti sht marr nga Th. Kacorri, Mbishkrime sllavo-bullgare n ndihm t historis shqiptare, Tempulli, I,
Kor, 2000, f. 30.
27

Dievali (1344, 1347, 1359), Devoli (1380)
61
. Ky studiues e vendos kt si emrtim t nj skele
tregtare n lumin Seman. Faktin q banort e sotm e prdorin emrtimin topik Dell pr shtratin
e thar t lumit, i cili ndodhet afr brigjeve t Semanit, e shpjegon si nj kalim fonetik
Deabolis>Deebolis>Deell>Dell, duke theksuar se ka nj rnie t mbylltores b, pra nj zgjatje t
zanores n trup t fjals, rrjedhim i natyrshm pr gjuhn shqipe.
62
Pr E. abejin emri Devoll i
prket shtress parasllave, bashk me emrat e Matit dhe t Buns.
63
Ai thekson se n gjuht e
lashta t Ballkanit, q vijn ngushtsisht t afrta me shqipen, ky toponim i trevs ilire jugore
lidhet me numrorin dy n trajtn fonetike di ( -me burim nga ilirishtja).
Nse shohim emrtimin si me burim vends, grek, latin apo sllav, s pari duhet gjetur
vjetrsia e ktij emrtimi pr t prcaktuar m pas se far ligjsish fonetike kan vepruar deri n
trajtn e sotme. Si qytet, Devolli prmendet q n shekullin II e. s., m pas krijohet nj shkputje
dhe ai prmendet rreth shekullit XIII. Pushtimi turk e ka gjetur plotsisht t shkatrruar kt
qytet. Lidhur me iden e emrtimit t Devollit si lumi i djallit, fjala djall sht me burim t
diskutuar. Fakti q Devolli sht nj qytet jo fort i lasht, sipas Thumbit, mund t lidhet me
futjen e ksij emri si huazim i greqishtes s vjetr i marr pas epoks latine, ndrkoh q G.
Majeri, Pederseni e Mikloshii jan pr nj rrjedhoj nga latinishtja.
64

Duke u nisur nga pohimi i Selishevit se sllavt e morn emrin nga popullsia q gjetn,
mund t arrihet n prfundimin se kjo popullsi duhet t ket folur ilirisht, latinisht ose greqisht.
Sipas Sh. Demirajt, nse do kishim nj popullsi q mund t ket folur greqisht, grupi /li/ vshtir
t ket dhn //.
Po sipas tij, po ti prmbaheshim tezs se n kto territore prdorej latinishtja, grupi /li/
smund t ket dhn //. Ndrkoh, n gjuht sllave, ky grup nuk mund t gjendet para zanoreve
t prparme /i/, /e/, /j/.
65

Gjithashtu, n gjuht sllavo-jugore, n pozicion fundor /l/ alveolare apikale ka dhn ose
bashktingllore t lngt /lj/, si tipar i protosllavishtes, ku /l/ para nj zanoreje t prparme
shqiptohet e but, ose bashktingllore t fort /l/, e ndjekur nga nj zanore e prapme. Sipas
ktij arsyetimi, ky emrtim nuk mund t jet me ndrmjetsi sllave, aq m tepr kur n fjalt e

61
V. Kamsi, Gjurmime n toponimin mesjetare t Shqipris, Studime pr nder t A. Xhuvanit, ASH, Tiran, 1986.
Ndrkoh ai thekson se mund t shtohej dhe emrtimi Leualli, si del n disa harta t shekullit XVI, ku ndihet
ndikimi i qart i italishtes Le valli-luginat. f. 464.
62
Po aty.
63
E. abej, Studime etimologjike n fush t shqipes III, botim i ASH, Tiran 1981, f. 369.
64
Po aty, f. 258.
65
Sh. Demiraj, Rreth disa hidronimeve t lashta, SF, nr. 4, 1999, f. 28.
28

trashguara dhe huazimet latine, /l/, n pozicion ndrzanor, ka dhn rregullisht // dhe kur sht
ndodhur para zanoreve t prparme (molinum>mulli, oliva>ulli)
66
.
Ruajtja e bashktingllores /v/ ndrmjet dy zanoreve prligjet nga fakti q ky emrtim ka
zvendsuar nj emrtim m t vjetr, por jo q ti prkas greqishtes s vjetr, si rrjedhim,
bashktinglloret e zshme ndrzanore jan ruajtur.
Gjithsesi, megjith prpjekjet e shumta q jan br pr shpjegimin e etimologjis s ktij
toponimi, si dhe faktit q trajta e vjetr ka ngjashmri t madhe fonetike me trajtn e sotme,
emrtimi Devoll tregon pr nj qndrueshmri t theksuar gjuhsore, e cila mund t ket ardhur
qoft si rrjedhim i nj vazhdimsie t s njjts popullsie n kto territore, qoft si rrjedhim i
ruajtjes s gjendjes s vjetr t t folmes, sidomos n zonat malore, t cilat kan prirje t theksuar
ndaj konservacionit gjuhsor, pavarsisht lvizjeve t mdha migratore.
Fakti q ende nuk dihet me saktsi vendndodhja e qytetit t vjetr t Devollit (afr qytetit t
Kors, n fshatin Mborje, n Zvezd apo n zonn ku sot shtrihet krahina e Devollit) l t hapur
mundsin e hulumtimeve t dshmive dhe burimeve historike. Megjithat, duhet vn n dukje
se e gjith krahina ka qen nga m t zhvilluarat n trojet shqiptare, si nga pikpamja ekonomike,
ashtu dhe nga pikpamja kulturore. Si e till, ajo ka ln gjurmt e saj n traditat dhe historin
shqiptare, sht studiuar pr veorit e saj etnofolklorike, por ende prbn nj krahin me interes
pr studimin e dukurive q lidhen me veorit e t folmes s saj.
Edhe punimi q po paraqesim si tez doktorate sht nj prpjekje pr t nxjerr m n pah
disa nga veorit gjuhsore dhe etnofolklorike q lidhen ngusht me historin, kulturn dhe
mnyrn e jetess t ksaj krahine.









66
Sh. Demiraj, Rreth disa hidronimeve t lashta , SF, nr. 4, 1999, f. 28.

29

2. E FOLMJA E DEVOLLIT BRENDA NDARJES
DIALEKTORE T SHQIPES

2.1 E folmja e Devollit si pjes e toskrishtes veriore

Dialektet, si kategori historike, kan lindur n kushte t caktuara t zhvillimit t shoqris.
Ato kan psuar dhe psojn ndryshime n rrjedh t kohs. Kto ndryshime kan qen t
pranishme qysh n koh t hershme, por gjurmt e tyre treten n vite. Ato mund t zbulohen
vetm n dshmi t shkruara t dialekteve, si dhe n veprimin e ligjsive t brendshme t
zhvillimit fonetik dhe gramatikor t tyre. Sot, n t folmet e shqipes, n nj vshtrim diakronik t
dialekteve n prgjithsi dhe t t folmeve n veanti, dallojm kryesisht tipare q kan lindur
gjat mesjets dhe nj numr t vogl tiparesh q vijn prej periudhs s von antike.
Tiparet dalluese m t hershme jan ato q ndajn dy dialektet dhe kan shtrirje t plot n
territoret prkatse t secilit dialekt.Vetm ndonj tipar i hershm haset n grupe t folmesh me
territore shum t kufizuara. Tiparet dalluese m t reja u prkasin dy, tre apo katr shekujve t
fundit dhe kan shtrirje t ndryshme gjeografike. Disa prej ktyre tipareve, duke u prhapur, jan
br tipare t nj dialekti duke iu mbishtresuar tipareve dalluese t hershme, por pa arritur t
marrin t gjitha t njjtn shtrirje t plot n truallin e dialektit t tyre. Disa prej tyre kan marr
nj shtrirje m t kufizuar, por njkohsisht kan kaprcyer kufijt gjeografik pr shkaqe t
ndryshme. Kshtu, kto tipare t veanta, jan br tipare dhe pr disa t folme t dialektit tjetr.
Dy sistemet e mdha dialektore shqipe ndahen n Veri dhe n Jug t Shqipris. Kufiri i
prafrt gjeografik i ndarjes s ktyre dialekteve sht lumi Shkumbin. N t djatht t ktij lumi
shtrihet dialekti geg, ndrsa n t majt ai tosk.
Theksojm se Shkumbini sht kufi i prafrt gjeografik, sepse midis dy dialekteve, m
tepr prgjat krahut t majt t Shkumbinit, jan formuar disa t folme kalimtare me przierje t
tipareve t qensishme t toskrishtes e t gegrishtes. N disa nga kto t folme, si shtrat sht
toskrishtja e, n disa t tjera, gegrishtja. E. abej thekson se: N pikpamje gjuhsore nuk
vihet re kurrkund ndonj kufi: midis dy dialekteve shtrihet nga perndimi n lindje, ku m i gjer
30

e ku m i ngusht, nj brez ligjrimesh kalimtare, n t cilat dalin krah pr krah tipare t
toskrishtes dhe t gegrishtes.
67

G. Hani
68
sht i pari q ka br nj ndarje t dialekteve mbi bazn e ndarjes territoriale t
Shqipris n antikitet, n mbretrin e Iliris dhe n at t Epirit. Duke iu referuar nj shnimi
t Strabonit
69
ai thekson se Shkumbini sht kufi territorial si pr ndarjen krahinore dhe pr at
dialektore. Kjo ndarje territoriale, e cila prkon me periudhn e von antike, shpie n
prfundimin se ndarja dialektore ka filluar t bhet n at koh. Sipas t dhnave historike, nj
shpjegim i till do ti binte ndesh faktit se Epiri arrinte n Veri deri te bregu i majt i Vjoss dhe
prfshinte nj territor tepr t ngush n krahasim me at t toskrishtes s sotme.













Harta 1. Shtrirja e territoreve ilire
70






67
E. abej, Pr historin e strukturs dialektore t shqipes, BSHSH, SSHSH, nr. 4, 1956, f. 429.
68
J. G. Hahn, Studime shqiptare, Bota shqiptare, Tiran, 2007, f. 27.
69
Shnimi i Strabonit, i cituar nga Hani, thekson se fiset epirote dhe ilire ndodhen prkatsisht n t dhjatht dhe n
t majt t rrugs Egnatia, q shkon prgjat rrjedhs s Shkumbinit (Studime shqiptare, f. 27).
70
Grup autorsh, ADGJSH I, LUniversita degli Studi di Napoli LOrientale, 2008, f. 57.
31

G. Majeri, duke pasur parasysh shqipen q flitet n Greqi, e sheh ndarjen dialektore n nj
periudh m t von.
71
Duke u shtyr prpara n koh, n shekujt I-IV t ers son, mund t
prqasen territoret e disa ndarjeve t tjera dialektore. Kshtu, t folmet e gegrishtes jugore dhe
ato t toskrishtes veriore shtrihen sot n territorin e provincs Makedonia (shek. I-III e.s.) dhe
Epiri i Ri (shek. IV-VI e.s.)
72
.
Dialektet, si degzime gjuhsore t lidhura me ndarjen territoriale, lidhen ngusht dhe me
nj sr faktorsh q kan t bjn me kulturn shpirtrore dhe materiale t ktyre territoreve. N
qoft se dialektet vshtrohen dhe trajtohen thjesht dhe vetm nga pikpamja gjuhsore, nuk
mund t prvijonim nj pamje t plot t ngjashmrive dhe dallimeve ndrmjet tyre. Jan kushtet
historike, shtrirja gjeografike e tyre, nj sr rrethanash etnografike q lidhen ngusht me
mnyrn e jetess, shijet, besimet pagane e fetare, marrdhniet me kulturat e fqinjve t s
njjts kombsi, por dhe t popujve q flasin gjuh t ndryshme n kufi me ta, t cilat kan
ndikuar n nj diferencim t dukshm t dialekteve t shqipes.
Duhet theksuar se dallimet dialektore n gjuhn shqipe jan t tilla q nuk ndikojn n t
kuptuarit e ndrsjell t prdoruesve t dialekteve prkatse, ndryshe nga mendimi i shprehur
nga J. G. Hani se: Tosk dhe geg nuk merren vesht shoq me shoq, ose me shum zor n qoft se
nuk e dijn dialektin e huej dhe u duhet disa koh sa ta msojn.
73

Sipas J. Gjinarit: Ndryshimet q ka psuar gjuha shqipe gjat zhvillimit t vet npr
territore t ndryshme nuk kan uar n krijimin e varianteve dialektore me dallime shum t
thella, ndryshe nga ajo q ka ndodhur n disa gjuh t tjera t Evrops.
74

Shkalla e madhe e njsis q prshkon tejendan dialektet e gjuhs shqipe nuk shfaqet
vetm nprmjet tipareve q jan krejtsisht t prbashkta nga forma dhe nga prmbajtja
(d.m.th. si nga shprehja tingullore dhe struktura ashtu dhe nga ana funksionale), por ajo duket
dhe m shum n tiparet dalluese q jan shfaqur n vijn e prejardhjes s gjuhs dhe n shfaqjet
e saj n planin sinkronik.
Duke e par t folmen e Devollit n lidhje me tiparet e prbashkta ndrmjet dy dialekteve,
vihet re se n kt t folme shfaqet, n rrafshin fonetik, sistemi i njjt i fonemave zanore t
shkurtra gojore dhe brthama e njj e sistemit t fonemave bashktingllore.

71
E. abej, Pr historin e strukturs dialektore t shqipes, BISH, SSHSH, nr. 4, 1956, f. 433.
72
Pr m gjer shih sythin 1.1.2. t ktij punimi.
73
J. G. Hahn, Studime shqiptare, Bota Shqiptare, Tiran, 2007, f. 27.
74
J. Gjinari, Struktura dialektore e shqipes e par n lidhje me historin e popullit, SF, nr. 3, 1976, f. 130.
32

N vij diakronike fondi i lasht, i trashguar nga indoevropianishtja, n rrafshin fonetik
shfaqet n reflekset th[], dh[] dhe d si dhe t grykoreve qiellzore k, g, n reflekset s, z t
grykoreve labiovelare k
w
g
w
t ndjekura nga i dhe e, n refleksin a t o-s s shkurtr, n
monoftongimin e diftongjeve si dhe n reduktimin e shum grupeve t bashktinglloreve.
75
Ky
njsim i prshkon dialektet edhe n zhvillimet e brendshme q ka psuar shqipja pas fazs
indoevropiane. Kjo duket te prirja e prbashkt e t dy dialekeve n reduktimin e zanoreve n
rrokje t patheksuar (n t folmen e Devollit vihet re n reduktimin e -s patheksuar n disa
pozicione), n theksin dinamik dhe rregullimin mekanik t theksit (i dallueshm n t folmen e
Devollit te disa huazime turke), n diftongimin e zanoreve n rrokje q mbyllen nga nj
bashktingllore e tingullt (fton>ftua, del>diell, fel>fyell), n ndrrimin fonetik a>e (metafonia)
(dal-del, mar-mer).
N rrafshin morfologjik, tiparet e prbashkta lidhen me krijimin e kundrvnies
gramatikore trajt e shquar//trajt e pashquar, strukturn e formimit t premrave pronor, e
ardhmja me do+lidhore, trajtimi i njjt i elementeve t huazuara nga greqishtja, latinishtja,
sllavishtja e turqishtja.
Dukuri m t reja si qiellzorzimi i grykoreve pas zanoreve i dhe e (miki>miq, zogi>zogj),
bashk me kto dhe zhvillimi i grupeve kl dhe gl n q dhe gj prfshihen n zhvillimet e
mvonshme q i prkasin kryesisht periudhs mesjetare. Gjithsesi, duhet vn n dukje se disa
shekuj m par (deri n shekullin XV kur u shfaqn shkrimet e para t shqipes), pavarsisht
ndarjes s dialekteve, nga studimi i autorve t vjetr shqiptar, n disa prej dukurive gjuhsore
vihen re m shum pika t prbashkta sesa dallime.
76
Kto pika t prbashkta pasqyrohen dhe
n gjendjen e sotme t dialektit, sidomos n t folmen e Devollit. Ky njsim gjuhsor ka shkuar
krah pr krah me njsimin shpirtror dhe kulturn materiale (guna, fustanella, vallja me
prmbajtje plastike, tipi asimetrik i valles, trehapshi i dyzuar). Megjith ndarjen territoriale t
mnyrs s t knduarit (homofonia n veri t Shkumbinit dhe polifonia n jug t tij), shtrirja e
polifonis n nj territor shum t gjer, si n Kalabri, Sicili e deri n Kaukaz, tregon pr nj
shtrirje t hershme t ksaj dukurie n t gjitha viset mesdhetare. I par n kto lidhje, veimi i
dialektit jugor t shqipes q n koh relativisht t hershme u shtohet t dhnave t toponimis,

75
J. Gjinari, Struktura dialektore e shqipes e par n lidhje me historin e popullit, SF, nr. 3, 1976, f. 130.
76
E. abej u referohet L. Matrngs n Jug (1592, Siili) dhe Gj. Buzukut (1555) n Veri (Pr historin e
strukturs dialektore t shqipes, BISH, SSHSH, nr. 4, 1956, f. 434).
33

arkeologjis, historis dhe etnografis pr nj shtreszim vends t shqiptarve dhe gjuhs s tyre
n trojet e sotme.
Gjithsesi, midis ligjrimeve toske dhe gege, ka nj varg dallimesh, t cilat, prfshijn, ku
m shum e ku m pak, t gjitha sistemet dhe nnsistemet e gjuhs. Sigurisht, dialektet dallohen
n nj sr tiparesh t qensishme, t cilat kan shtrirje t caktuar gjeografike. Kto tipare
shtrihen kryesisht n rrafshin fonetik dhe leksikor, por nuk mungojn dhe n sisteme t tjera t
gjuhs.
Prsa u prket dallimeve dialektore n rrafshin fonetik, e folmja e Devollit, si pjes e
toskrishtes, shfaq nj sr tiparesh q lidhen kryesisht me sistemin e fonemave zanore dhe m
pak me sistemin e fonemave bashktingllore. Kto tipare duken n:
1) Mungesn e seris s zanoreve hundore n kt t folme. Kshtu, n t folmen e
Devollit mungon kundrvnia zanore hundore//zanore gojore, q sht tipar
karakteristik i gegrishtes. E folmja e Devollit ka vetm shtat zanore gojore.
2) N t folmen e Devollit ruhet mjaft qart zanorja n serin e zanoreve t
theksuara, ndrkoh q n gegrishte asaj i prgjigjet nj hundore (bnj-bj, lm-
lmi, tnde-tne, lnd-l:n). Prania e zanores n gjuhn shqipe sht nj dukuri
ballkanike (ajo sht e pranishme dhe n rumanishte dhe bullgarishte), e cila
shfaqet n t dy dialektet, por me zhvillime t ndryshme.
77
Ndrkoh q n
dialektin geg ajo del vetm n rrokje t patheksuar ku pson reduktim deri n rnie
t plot, n dialektin tosk ajo del si n rrokje t patheksuar dhe n rrokje t theksuar.
N rrokje t patheksuar zanorja del n pozicion paratheksor (lpjet, loj, i
lmpit) dhe n pozicion pastheksor, kryesisht n pozicion fundor
78
. Rgjimi
zanores sht nj dukuri q ka prfshir dhe dialektin e jugut, prkatsisht dhe t
folmen e Devollit, ndrsa n rrokje t theksuar ajo gjendet vetm n toskrishte dhe
n kt t folme dallohet qart (bnj, llagm, gjilpr, tr). Gjuhsisht, lindja e
zanores t toskrishtes, sipas J. Gjinarit
79
, shpjegohet me shndrrimin e -s
hundore si nj zanore e prapme e buzorzuar nprmjet humbjes s tiparit t
hundorsis dhe buzorzimit, duke u ruajtur si nj zanore m qendrore se a-ja dhe

77
N analizn q i bn pranis s ksaj zanoreje n gjuhn shqipe Sh. Demiraj, duke iu referuar Mikloshiit, thekson
se ajo ka ardhur nprmjet substratit ilir n gjuht ballkanike (Gjuhsi Ballkanike, f. 89-90).
78
N pozicion fundor zanorja del si nj zanore fundore e tems e disa emrave femror t tipit: balt, vajz, te disa
emra burimisht asnjans t tipit: brum, gjalp etj.
79
J. Gjinari, Struktura dialektore e shqipes n lidhje me historin e popullit, SF , nr. 3, 1976, f. 133.
34

pak m e mbyllur. Vet fakti q sot areali i zanores shtrihet n jug t Shqipris
deri n lumin Shkumbin, ku fillon areali i -s hundore t gegrishtes, mund t na
oj n prfundimin se areali i ksaj zanoreje shtrihej n nj zon m t gjer se e
ajo e sotmja, q nga brigjet e Adriatikut dhe t Jonit e deri n brendsi t
Gadishullit t Ballkanit, ka vrtetohet dhe me faktin q nj e tipit t toskrishtes
gjendet dhe n rumanishte dhe bullgarishte, dy gjuh t degve t ndryshme, por me
nnshtrat t hershm nga gjuh dhe dialekte t Ballkanit.
3) N t folmen e Devollit mungon plotsisht kundrvnia zanore t gjata//zanore t
shkurtra, q sh tipar i t folmeve t dialektit geg. N kt t folme jan
karakteristike zanoret e shkurtra dhe t mesme.
4) Diftongut e t gegrishtes i prgjigjet a e toskrishtes (lej-lanj, e de-e da).
80

5) Grupit nistor vo- t gegrishtes, n toskrishte i prgjigjet grupi va- (vojin-vajn e
kandiles, votrn-e ndezi vatrn, vorr-var etj.).
6) N t folmen e Devolli, sht mjaft i dallueshm rotacizmi i n-s ndrzanore (freri,
vern, lakrat, vura, bra). N lidhje me rotacizmin, nyjtimi i labrguar i n-s
ndrzanore kaloi fillimisht si variant i bashktingllores n e m pas n dridhsen e
tingullt r
81
. Rotacizmi ka prfshir fjalt e vjetra anase (emr, zri), disa huazime
nga greqishja e vjetr (lakr), si dhe disa huazime nga latinishtja (mulliri)
82
. Fakti
q rotacizmi nuk ka vepruar m von duket n disa huazime turke, si: inat, iman,
lanet, kna etj.
7) N toskrishte, prkatsisht n t folmen e Devollit, ruhen mjaft qart grupet e
bashktinglloreve mb, nd, ng, ngj, ndrkoh q n gegrishte ato jan asimiluar n
bashktinglloren hundore prkatse
83
. Fakti q kto grupe n shqipen paraletrare
shfaqen n veprat e atyre q u quajtn shkrimtar t Veriut (Buzuku, Bogdani,
Budi), arsyetimi se ata i shkruan shprthyeset pas hundoreve jo thjesht duke ndjekur

80
Si dihet, n nj pjes foljesh, n trajta t caktuara gramatikore, ky diftong sht monoftonguar n o (t paguja-t
pagoj)
81
J. Gjinari, Struktura dialektore e shqipes n lidhje me historin e popullit, SF, nr. 3, 1976, f. 133.
82
Sh. Demiraj thekson se kjo dukuri prfundoi para deprtimit t sllavizmave, deri nga shek.VII-VIII (Gjuhsi
Ballkanike, 2004, f. 93-94), ndrsa abej dhe Jokli e shtyjn deri nga fundi shek. X, ndoshta dhe m von (abej
thekson shprehimisht: Me Norbert Joklin do t pranojm q m t vjetrat huazime sllave t shqipes i jan shtruar
n kt gjuh dhe nazalizimit dhe rotacizmit, Pr historin e strukturs dialektore t shqipes, BISH, SSHSH, nr.
4, 1956, f. 436).
83
N disa raste, n t folmen e Devollit, n kto grupe ka ndodhur asimilim, por n t kundrt, n disa parafjal
sht asimiluar plotsisht bashktingllorja hundore.
35

nj tradit shkrimi, por ato kan qen t pranishme dhe n t folmet e ktyre
krahinave q i prfshinte gegrishtja, sht logjik. Kjo na on n prfundimin e E.
abejt, q dallimet kryesore dialektore i prkasin kryesisht periudhs s Mesjets
84
.
8) Po ashtu, ruhet qart bashktingllorja nj, si n pozicion ndrzanor (lanja, fshinja),
ashtu dhe n pozicion fundor (ftonj, rminj), kurse n gegrishte ajo sh kthyer n
j.
85

9) N gegrishte, pr nj numr huazimesh, kryesisht nga turqishtja, ka ndodhur
rregullimi mekanik i theksit (pra nga fjal me theks fundor jan br me theks
parafundor), ndrsa n toskrishte ato kan ruajtur theksin fundor t gjuhs nga jan
huazuar.
86

Pr lashtsin e ktyre tipareve dalluese dialektore, t cilat ndajn dy dialektet, nisur nga
historia e brendshme e shqipes dhe nga gjurmt e marrdhnieve t saj me gjuh t tjera, mund t
vihet n dukje se procesi i kalimit t -s hundore n si dhe rotacizmi, ishin duke prfunduar
andej nga fundi i periudhs antike, duke u prcaktuar si dy nga dallimet m t hershme midis dy
dialekteve. Brenda shqipes kjo zbulohet nga fakti se kto procese kan prfshir fjal t fondit
vends t shqipes dhe fjal t huazuara nga greqishtja e vjetr dhe latinishtja, por nuk ndihet n
n fjalt e huazuara m von nga sllavishtja, greqishtja e mesme dhe e re, nga gjuht neolatine
dhe turqishtja. Kto dy veori thelbsore, tregojn diferencimin nga pikpamja etnografike
(kryesisht me dukurit q lidhen me mnyrn e t knduarit, polifonin dhe homofonin) t
ktyre zonave, Toskris dhe Gegris.
N sitemin morfologjik, n t folmen e Devollit, tiparet m t dallueshme prfshijn
kryesisht kategori t caktuara gramatikore t emrave dhe m tepr t foljeve. Te kto tipare
prfshihen si dallime t plota, ashtu dhe t pjesshme.
N lidhje me dallimet e plota, n inventarin e formave dhe kategorive gramatikore mund t
prmenden:
1) Kategoria gramatikore e numrit shums t disa emrave, t cilt n gegrishte dalin
me prapashtesn trajtformuese -a, n toskrishte dalin me - (doktora-doktor,
demela-dembel), me -e (aure, puse, zjare). Megjithat, mund t theksohet se kjo

84
E. abej, Pr historin e konsonatizmit t gjuhs shqiptare, Studime gjuhsore III, Prishtin, 1976. f. 35-37.
85
Kt dukuri e ka vn n dukje J. Gjinari, si dukuri t izoluar n Progr, por ne e kemi hasur dhe n fshatra t tjer
(Mbi t folmen e Devollit, BUSSH, nr. 4, 1960, f.109)
86
Megjithat n t folmen e Devollit vihen re t dyja dukurit, shih m gjer n sythin 3.3.1 t ktij punimi.
36

dukuri nuk prbn nj tipar binar mungesor pr kt dialekt, sepse, po n t folmen
e Devollit, gjenden emra q e formojn shumsin me -a.
2) Prdorimi i numrorit tre pr gjinin mashkullore dhe tri pr gjinin femrore,
form q gjendet dhe n gegrishten jugore (kam tri dit ktu).
3) N toskrishten veriore, prkatsisht n t folmen e Devollit, mungojn mbiemrat e
formuar me prapashtesn -shm t cilt tregojn mundsi, aftsi (t tipit i
punueshm, i lexueshm, i besueshm)
87
. Pr m tepr, n kt t folme edhe
mbiemrat e ktij tipi q kan hyr nprmjet ndikimit t gjuhs standarde, psojn
ndryshime fonetike q lidhen me tiparet fonetike karakteristike pr kt t folme,
duke shmangur shqiptimin e togut zanor ue apo ye (i besushm, i shklqyshm).
4) N toskrishten veriore, prkatsisht n t folmen e Devollit, mungojn premrat
dftor t prngjitur t tipit njai, qeky, karakteristik pr gegrishten.
5) Po ashtu, mungojn format e mbiprbra t foljeve, t cilat jan karakteristike pr
gegrishten (kam pas shkue).
Prsa u prket dallimeve t pjesshme, ato vihen re kryesisht n nj sr tiparesh
gramatikore, t cilat lidhen kryesisht me emrin dhe me foljen dhe m pak me pjest e tjera t
ligjrats. Kto dallime jan t pakta n numr dhe e folmja e Devollit paraqet disa forma
tepruese (pra n kt t folme ka nj form m tepr).
1) N lidhje me gjinin e emrave midis dy dialekteve nuk ka dallime strukturore, por
n toskrishte ruhet n forma t ngurosura (n frazeologji) ose jo gjinia asnjanse e
disa emrave q tregojn lnd (ngjesh brumt, u sos grurt, gjalpt d lakrort, ujt e
jazit), ndrsa n gegrishte kta emra paraqiten kryesisht si mashkullor (ujti, gjalpi
etj.).
2) Po ashtu, emrat q mbarojn me grykoret k, g, h, n gegrisht trajtn e shquar e
bjn me mbaresn -i, kurse n toskrishte ata marrin mbaresn -u (kra(h)-u, zog-u,
mik-u).

87
Duhet theksuar se n gjendjen e sotme t dialektit kta lloj mbiemrash kan zn vend si rrjedhim i ndikimit t
gjuhs standarde, mjeteve t informimit masiv dhe lvizjeve t mdha t popullsis. Megjithat, dhe n kt rast, n
t folmen e Devollit kemi forma fonetike t ndryshme nga ato t gegrishtes, q vijn si rrjedhim i proceseve t
caktuara fonetike.
37

3) N toskrishte ruhet mir prapashtesa e shumsit t emrave me -nj, (ullinj,
shkmbinj, stapinj, aganj, shkopinj etj.), ndrsa n gegrishte kjo dukuri shfaqet
kryesisht me prapashtesn -j ose me na.
4) Prsa i prket kategoris gramatikore t rass, n toskrishte, m saktsisht n t
folmen e Devollit, sht e pranishme ende e ashtuquajtura ras vendore me
parafjalt prkatse (b diellt, dpr lumt, daurt).
5) N rasn kallzore, mbaresa -n () i ngjitet drejtprdrejt tems (takova kushrin-
kushririn, mullin e kishn hapur-mullirin).
6) N toskrishte mungon premri pronor i vet, e vet i pranishm n gegrishte. Kt
funksion e mbulon pronori i vets s tret i tij, e saj dhe n format e emrzuara
(shkoj d pun t tij, e kishte t sajn).
7) Vihet re prdorimi i rass dhanore t premrave t vets s par dhe t dyt shums
pr rasn emrore dhe kallzore (ne-neve, ju-yve) (neve na krkuan, yve artht)
Q nga koha e formimit t dialekteve me tiparet e tyre t veanta (rreth shekujve V-VIII),
n territorin shqiptar ndodhn procese t ndryshme historike q lidhen kryesisht me shprbrjen
e rendit fisnor, madje dhe n brendsi t territorit. Kuptohet q, n zonat malore, ky proces
vazhdoi m gjat. Shthurja e ktij sistemi solli me vete zhvillimin e sistemeve t bashksive
fshatare. Zhvillimi ekonomik dhe administrimi i nj sr bashksive fshatare me afrsi
gjeografike oi n formimin e krahinave. Deri n shekullin X bashksit shqiptare bien n
kontakt me bashksit sllave. Dyndjet bullgare t shekujve V dhe VI solln ngushtime t
territoreve shqiptare, po ashtu dhe zhvendosje t mdha t popullsis. Ndrkoh kjo sht nj nga
periudhat kur n kto territore kemi lvizje t mdha t popullsis pr shkak t dyndjeve masive
sllave prgjat lugins s lumit Devoll. Diku andej nga shekulli VI, grupet t veanta sllavsh u
vendosn n lartsit prgjat ktij lumi, t cilat nuk u organizuan n bashksi kompakte.
88
Aty-
ktu, n zona t caktuara, u krijuan ishuj me banor q flisnin gjuh sllave, kryesisht n disa
fshatra t Kors e t Devollit. Nuk sht ende e qart nse n kta ishuj mbeti popullsi e ardhur,
nse kjo popullsi u asimilua nga ata q erdhn apo nga ata q ishin. Udhtari i famshm anglez
. Martin-Leak (Lik) i cili ka kaluar n krahinn e Devollit, thekson: N lindje t Kors sht
Devolli, q n historin bizantine prmendet me emrin Deabolis dhe si i banuar prej shqiptarve.

88
Grup autorsh, Historia e popullit shqiptar I, Botim i ASH, Tiran, 2002, f. 206
38

Aty sht qyteti Biklisht (Bilishti i sotm) i cili n zanafilln e vet ka qen nj koloni
bullgarsh.
89
.
E vrteta sht se n t folmen e Devollit ka mjaft huzime sllave, si: leksikore, gramatikore
dhe onomastike q u prkasin periudhave t ndryshme, shum syresh shum t vjetra e ende t
pashpjeguara
90
.
Kto fakte e bjn t vshtir t prcaktohet me saktsi periudha e sakt e ndarjes s
dialekteve, ndrkoh q lvizjet e mdha t popullsis i kan przier m tepr veorit gjuhsore.
Fakti q n shqipen paraletrare pasqyrohen dukuri q i kan veori si gegrishtja dhe
toskrishtja, tregon q kto dy dialekte, prvese kan nj baz t prbashkt, jan degzuar n
nj periudh pak a shum t von (n periudhn e Mesjets, shekulli XV).


2.2 E folmja e Devollit n grupin lindor t toskrishtes veriore

Nn termin historiko-gjeografik Toskri Veriore, prfshihen t folmet q fliten mbi
Vjos, ku hyjn t folmet e Beratit me rrethinat, Myzeqes, t krahins s Skraparit, t folmet e
qarkut t Kors (Gor-Opari, fusha e Kors, Devolli, Pogradeci, Kolonja, Leskoviku), t
krahins s Dangllis, t Shqeris, si dhe t Tepelens toske (q ndodhet n t djatht t
Vjoss)
91


89
W. M. Leak, Krkime pr shqiptart dhe gjuhn shqipe, prkth. Xh. Lloshi, Bota shqiptare, Tiran, 2006, f. 149.
90
Pr kto shih m gjer n kapitullin pr leksikun, fjalformimin dhe toponimin.
91
J. Gjinari, Toskrishtja veriore dhe grupimi i t folmeve t saj, Konferenca I e Studimeve Albanologjike, Tiran,
1965, f. 242.

39



Harta 2. Shtrirja gjeografike e Toskris Veriore

Emrtimi tosk ka shnuar qysh hert pjesn m veriore t shqiptarve t jugut, ndrsa
geg pjesn m jugore t shqiptarve t veriut.
92
Zgjerimi i emrtimit tosk pr nj territor
m t gjer n jug u krye shkall-shkall. Pikrisht, ktu merr rndsi fakti q n dokumentet
mesjetare dalin shum emra fisesh, por nuk dalin kto t dyja q sot jan kryesore.
Duke iu referuar J. G. Hanit, emrtimi tosk
93
, n dallim me geg, prdorej pr gjith
shqiptart e Jugut, por kjo vetm pr gegt dhe pr fqinjt e tjer t Shqipris s Jugut, sepse n
kt kahin ky emrtim kishte nj kuptim shum m t ngusht.
. M. Liku, n veprn e tij Researsh in Greece, toskt i prfshin n territoret q nga
kodrat e Durrsit deri n Berat dhe Vlor dhe n ann lindore, gjith malet deri n krahinn e
Kors. Kshtu, ai veon labt dhe amt.
94


92
E. abej, Pr historin e strukturs dialektore t shqipes, BISH, SSHSH, nr. 4, 1956, f. 438.
93
J. G. Hahn, Studime shqiptare, Bota shqiptare, Tiran, 2007, f. 31.
94
W. M. Leake, Krkime pr shqiptart dhe gjuhn shqipe, prkth. Xh. Lloshi, Bota shqiptare, Tiran, 2006, f. 147.
40

N ndarjen e t folmeve t toskrishtes veriore q ka br J. Gjinari, nn termin Toskri
ka prfshir gjith Jugun e Shqipris (nga Shkumbini drejt viseve jugore), por thekson se
Toskria Veriore dhe t folmet e saj prfshijn territoret midis lumenjve Shkumbin dhe Vjos,
at q dikur e quanin si Toskria e vrtet.
95
N ndonj krahin, toskrishtja veriore shtrihet dhe
m n jug t Toskris s vrtet, matan Vjoss, duke prfshir qytetin e Vlors si dhe fshatrat e
saj veriore dhe verilindore (deri te vija Radhim-Dukat).



Harta 3. Shtrirja gjeografike e toskrishtes veriore

Duke qen se t folmet e dialektit jugor kan qen m njsuara se ato t gegrishtes,
dallimet midis ktyre t folmeve kan q m t pakta.
N grupimin q u ka br J. Gjinari ktyre t folmeve, theksohet se ato jan studiuar
hershm dhe pr to sht mbledhur nj material i pasur dialektologjik. Kjo dshmohet sidomos
nga punimet e hershme n fushn e dialektologjis, duke prmendur punimet pr t folmen e

95
J. Gjinari, Toskrishtja veriore dhe grupimi i t folmeve t saj, Konferenca I e Studimeve Albanologjike, Tiran,
1965. f. 241.
41

Devollit t V. Xhaks dhe J. Gjinarit, e sidomos dhe lndn e shumt etnofolklorike e
frazeologjike t mbledhur nga studiues t folklorit dhe t gjuhsis. Pr m tepr, kjo e folme
dshmohet nprmjet toskrishtes letrare s shkruar.
Duke i par n trsin e tipareve t prgjithshme, t folmet e toskrishtes veriore paraqesin
dallimet m t mdha me toskrishten jugore n fushn e fonetiks dhe morfologjis.

2.2.1 Dallimet n rrafshin fonetik

1) N t gjitha t folmet e ktij nndialekti ka vetm zanore t gjatsis s shkurtr ose t
mesme. N t gjith t folmen e Devollit nyjtohen vetm zanore t shkurtra gojore. Ndrsa
n disa t folme t toskrishtes jugore (sidomos n t folmet e Bregdetit dhe t Kurveleshit)
dhe n amrishte, zanoret e gjata ndihen edhe sot.
2) -ja e theksuar (kmba, neprka, knga, mnga, lngu) ndryshon si timbr nga varianet e
saj n labrishte dhe n amrishte. Ajo i afrohet m tepr nj e-je t hapur (madje n fols
t veant, t cilt nuk kan lvizur nga fshati i tyre, ky tingull dgjohet plotsisht si // e
hapur)
96
. Zanorja e ksaj t folmeje sht gjegjse gojore e -s hundore t gegrishtes.
3) N sistemin vokalik jan t shtat zanoret themelore, d. m. th. prfshihet dhe zanorja y, e
cila n t folmet jugore t toskrishtes mungon fare. Megjithat, pr kt zanore vihen re
dukurit e prftimit t saj nprmjet qiellzorzimit t u-s apo buzorzimit t i-s (gjyrm,
pyperka, pyper).
4) Prve disa trevave ansore, diftongu a ruhet n t gjitha pozicionet, ndrkoh q n t
folme t tjera t toskrishte jugore sht zbrthyer n togzanor
97
, ndrsa n gegrishte
shfaqet me variantin e. Devolli, si nj trev skajshmrisht lindore, e ka t ruajtur mjaft
mir kt diftong dhe n pozicion fundor n rrokje t hapur (da-dan, fta-ftonjt etj.).
5) Po ashtu, n t folmet e toskrishtes veriore, posarisht n t folmen e Devollit, diftongjet
e mirfillta ose jo, i dhe y, q vijn nga zbrthimi i nj e-je t theksuar, jan ruajtur mjaft
mir (mjell, fyell), ndrkoh q n gegrishte ato jan monoftonguar.

96
Kjo dukuri sht vn re dhe n materialin dialektologjik t mbledhur nga banor t moshs s re n fshatrat Sul,
Vranisht, Braanj, t cilt ishin rreth moshs 18- vje dhe nuk kishin vazhduar shkolln e mesme. Gjithashtu, dhe
nga subjekte t tjer t ksaj moshe, t cilt shkolln e mesme e kishin kryer brenda krahins s tyre.
97
Kjo dukuri ka veori t caktuara n t folmen e Devollit, t cilat trajtohen n sythin 3.2.3 t ktij punimi.
42

6) Ruhet mir bashktingllorja hundore qiellzore -nj si mbares foljore e kohs s tashme
dhe t pakryer n foljet e zgjedhimit t par t tipit: lanj, bluanj, punonj, lronj.
98
N t
folmet e toskrishtes verore, dhe pikrisht n t folmen e Devollit, ku vazhdon t ruhet
forma foljore me -nj. Kjo duket sidomos n kohn e pakryer t dftores, ku pas nj s
tems vjen mbaresa e foljes (punonja, flinja, anja, rminja, lvrinja, nakatosnja).
7) Po n kto t folme t ktij grupimi vihet re shurdhimi i bashktinglloreve t zshme
fundore ose para t shurdhtave (zok, i math, bakti etj.).

2.2.2 Dallimet n rrafshin morfologjik

1) N t folmet e toskrishtes veriore sht e pranishme rregullisht e ashtuquajtura ras
vendore (d gropt, npr lumt, dpr Devollt, b diell), ras e cila gjendet dhe n disa t
folme t gegrishtes jugore.
2) N raport me labrishten dhe amrishten, q kan ruajtur format e vjetra t s pakryers,
me ndryshime t vogla fonetike, n t folmet e toskrishtes veriore ka nj larmi m t
madhe formash, si rrjedhim i ndryshimeve morfologjike n t folme t ndryshme (lanja,
por dhe laja).
3) N t pakryern e foljeve kam dhe jam t folmet e toskrishtes veriore dalin me variantet
kisha dhe isha, ndrsa n Jug jan ruajtur format e vjetra: kesh, jesh etj.
Pozicioni i krahins s Devollit n ann jugore t Shkumbinit, e bn t folmen e saj pjes t
dialektit tosk. Kjo e folme shtrihet n fshatrat prgjat dy krahve t lumit Devoll, duke filluar
nga burimet e tij n malin e fshatit Nikolic e deri n Cangonj, ku ndahet si kufi me rrethin e
Kors.
Kjo e folme, ashtu si dhe dialekti tosk n trsi, ka tipare t prbashkta me dialektin geg,
n veanti me t folme t veanta t saj, por, nga ana tjetr, paraqet tipare karakteristike q e
prfshijn n grupin lindor t t folmeve t toskrishtes veriore.

98
Duhet theksuar se kjo dukuri ka kufizimin e vet brenda toskrishtes veriore. Kshtu n Pogradec, fushn e Kors
si dhe n t folmet e Tepelens toske vihen re format foljore me j, madje dhe brenda t folmes s Devollit (p.sh. n
Progr, Vranisht, Pilur etj.).
43









Harta 4. Shtrirja territoriale e t
folmeve t toskrishtes veriore







N t folmet e toskrishtes veriore dallohen dy grupime t mdha t folmesh: grupi
perndimor dhe ai lindor. Pr shkak t pozicionit gjeografik, e folmja e Devollit bn pjes n
krahun lindor t t folmeve t toskrishtes veriore. Territoret ku shtrihen kto t folme kan qen
pjes e njsive administrative t ndyshme, pak a shum t veuara nga njra-tjetra. Kshtu, t
folmet perndimore, si kufij territorial, kan qen pjes e sanxhakut t Vlors dhe Beratit, kurse
t folmet lindore kan qen n varsin e sanxhakut e Ohrit dhe t Selasforit. Para pushtimit turk
kto grupime ndaheshin pikrisht aty ku mbaronin zotrimet e Muzakajve.
99
Sot, me ndarjet
administrative n qarqe, grupimi perndimor bn pjes n qarkun e Beratit dhe at t Fierit dhe t
folmet lindore prfshihen n qarkun e Kors. Megjithat, brenda ktij grupimi t folmesh
lindore, e folmja e Devollit sht m e veant dhe m interesante, si nga pikpamja e ruajtjes s
gjendjes s vjetr t gjuhs, ashtu dhe nga pikpamja e dukurive t veanta gjuhsore q jan
zhvilluar n kt t folme. Ajo paraqet karakteristika t dallueshme dhe pr faktin se ajo sht
skajore dhe nga pikpamja territoriale.

99
Ch. Hopf, Chronique Greco-romane inedite ou peu connues , prkth. Robert Elsie, Berlin, 1873.
44

N grupimin e t folmeve lindore, e folmja e Devollit ka karakteristika t prbashkta t t
gjith grupit n rrafshin fonetik dhe morfologjik. Kto karakteristika vihen re n disa drejtime:
1) Kshtu, sht karakteristike dukuria e pranis s nj eje t theksuar q n gegrishte i
prgjigjet nj e hundore (zemra, vendi, embri). Por kjo dukuri vihet re dhe n t folmet e
grupit perndimor
100
. Kjo nuk prjashton disa raste t rralla n t cilat e-ja hundore sht
zhvilluar n (na more mnt) si n pjesn m t madhe t t folmeve t grupit jugor.
2) Diftongu a ruhet n t gjitha pozicionet, madje dhe n rrokje fundore t hapur. Kjo
dukuri vihet re dhe n t folmet e grupit jugor dhe perndimor
101
. Megjithat,
karakteristikat e diftongjeve n kto t folme jan t ndryshme nga grupi lindor. Ndrsa
n grupin perndimor zanorja rrokjeformuese e diftongut a sht nj a e prapme e
buzorzuar (kryesisht n t folmet e Myzeqes, Beratit dhe Mallakastrs), n t folmen e
Devollit kjo zanore sht plotsisht e hapur, ndrkoh q, n dallim me t gjitha grupimet
e t folmeve t tjera t toskrishtes veriore, diftongjet gjenden edhe n rrokje fundore t
hapur.
3) Premrat pronor t vets s par n rasat e zhdrejta dalin me dy trajta, (djali tim-djali
tem, upa ime-upa teme). N kt rast dallohen prkimet dhe me t folmet gege pr t
cilat kjo form sht mbizotruese. N grupet e tjera t t folmeve t toskrishtes veriore
nuk hasen trajta t tilla pronori.
Po te premrat pronor t vets s par dhe t dyt (ku prona sht shums dhe pronari
njjs), trajtat e rasave t zhdrejta jan shtrir pr analogji dhe te pronort e vets s par
dhe t dyt, ku prona dhe pronari sht njjs (djali tim-djemt tim, upa time-upat time,
djali tnd-djemt tnd etj.).
4) Prermri vetor i vets s tret njjs dhe premri dftor njjs q tregon frymor ose send
n largsi ai paraqitet n trajtn ay. Kjo dukuri del n t folmen e Kors dhe rrethinave
t saj, si dhe n t folmen e Devollit.

100
J. Gjinari, Toskrishtja veriore dhe grupimi i t folmeve t saj, Konferenca I e Studimeve Albanologjike, Tiran,
1965, f. 241.
101
Po aty, f. 252.
45

5) Ndryshe nga t folme t jera t Jugut, foljet, n vetn e dyt njjs t kohs e tashme dhe
t pakryer, n diatezat psore dhe vetvetore dalin me mbaresat esh, -eshe (lodhesh-
lodhshe, ziresh-zireshe, laesh-lashe etj.)
102
.
6) Foljet me tem n zanore, n kohn e kryer t thjesht, n vetn e tret t numrit njjs
marrin bashktinglloren anihiatizuese v- n dy vetat e para (punovi, pivi, lavi, fshivi,
lrovi).
7) Foljet me tem n bashktingllore, n tri vetat e shumsit t kohs s kryer t thjesht,
dalin zakonisht me mbaresat -m, -t, -n (qepm, qept, qepn).
8) N kohn e pakryer, si foljet me tem n zanore dhe n ato me tem n bashktingllore,
n tri vetat e njjsit, kan mbaresat -nja, -nje, -te (nte). Ktu, prgjithsisht del n pah
karakteristika e t folmes s Devollit si e folme lindore e toskrishtes veriore, sepse n
kt t folme ruhet qart -nj, si pjes e mbaress foljore.
9) Foljet e zgjedhimit III, IV, n vetn e dyt t njjs t kohs s tashme t mnyrs lidhore,
dalin me mbaresn sh, n ndryshim nga t folmet e tjera t Jugut q mbarojn me
103

(t lash, t punosh, t ash).
10) Prgjithsisht, si parashtesa q u japin foljeve kuptim t kundrt, n t folmen e Devollit
dalin, x, dhe xh (xhvesh, karkon, kul, xbrthenj etj.). Shurdhimi i ktyre parashtesave
nuk prkon me asnj t folme t toskrishtes veriore.
104

11) Kan prhapje t madhe prapashtesat zvogluese dhe prkdhelse me burim nga
sllavishtja, si: -k,-k, -ck (upk, njck, jamak etj.). N t folmet e grupit
perndimor prapashtesa zvogluese sht -z() dhe shum m pak prapashtesa
zvogluese -th. Gjithsesi, dhe n t folmen e Devollit nuk mungojn dhe fjal me kto
lloj prapashtesash (caz, njz, atythi etj.).
Prkimet m t mdha ky grup i ka me t folmet juglindore, por, prsa i prket t folmes s
Devollit, mund t theksojm se ka veori t tilla q e karakterizojn at dhe brenda grupit lindor
t toskrishtes veriore. Ktu mund t vm n dukje tipare t tilla, si: ruajtja e -s paratheksore

102
N t folmen e Devolli kemi hasur dhe format lodhe, zire pr t cilat mendojm se jan rrjedhoj e afrikimit t
sh-s dhe jo mbares e veant.
103
N t folme si labrishtja dhe amrishtja kto forma jan t zakonshme (Q. Haxhihasani, Vshtrim i
prgjithshm mbi t folmen e banorve t amris, Dialektologjia shqiptare I, Tiran, 1971, f. 183; M. Totoni,
Vzhgime rreth t folmeve t Kurveleshit, Dialektologjia shqiptare I, Tiran, 1971, f. 73). Megjithat, dhe n t
folmen e banorve t brezit t vjetr t Devollit si dhe n materialin folklorik t mbledhur nga K. Zdruli n Devollin
e Siprm i kemi hasur trajta me , si: t la, t gje etj.
104
N t folmet jugore t toskrishtes veriore dalin format me zh.
46

n shum fjal (n dallim nga t folmet e Kors dhe rrethinave t saj
105
), ruajtja e diftongjeve n
t gjitha pozicionet (n t folmen e Strelcs t krahins s Gors dhe n fushn e Kors jan
zbrthyer n togzanor, sidomos n rrokje fundore t hapur
106
, ruajtja deri von i grupeve kl dhe
gl, vazhdimsia e grupeve lg dhe lk etj.).
Pavarsisht prkimeve dhe dallimeve me grupet e tjera t t folmeve t toskrishtes veriore,
e folmja e Devollit, pr shkak t pozits gjeografike, ka karakteristika t tilla q ndodhen vetm
n kt t folme dhe jo n t folme t tjera.
Studimi i t folmeve t toskrishtes veriore ka nj rndsi t veant sepse ato jan
pasqyruar gjersisht n toskrishten e shkruar, n raport me t folmet e tjera jugore.
107



2.3 Bashkprkimet me gegrishten jugore

T folmet e toskrishtes veriore kan nj sr prkimesh me gegrishten jugore. Pozicioni
gjeografik i territoreve ku fliten kto folme sht pran me territoret ku prdoret gegrishtja
jugore. Historia e zhvillimit t marrdhnieve midis dy bashksive gjuhsore t ndryshme lidhet
me marrdhniet tregtare, kulturore dhe afrsia territoriale me krahinat e Shqipris s Mesme.
Duhet theksuar se kto marrdhnie, n koh dhe territore t ndryshme, kan qen t ndryshme,
si rrjedhim dhe ndikimet gjuhsore jan me shtrirje t ndryshme.
Edhe pse krahina e Devollit, nga pikpamja e grupimit t t folmeve prbn veori brenda
grupit lindor t toskrishtes veriore, kjo nuk e ka penguar t ket ndikimet e saj n gegrishten
jugore dhe anasjelltas.
Nga pikpamja gjeografike, toskrishtja veriore dhe gegrishtja jugore shtrihen n nj zon
relativisht t gjer dhe t banuar qysh hert nga nj popullsi me dendsi t lart. Kto dy zona
shtrihen n brezin ndrmjet lumenjve Vjos dhe Shkumbin, brez q prfshin gjith Shqiprin e
Mesme dhe zonat veriore t Shqipris Jugore. Relievi i ksaj zone vjen duke u ngritur n lartsi
nga perndimi n lindje, nga ultsira deri n territore t thyera malore. Luginat e lumenjve u kan
dhn mundsi t mira komunikimi ktyre zonave q n antikitet, sepse prgjat tyre ka kaluar

105
V. Milkani, Vzhgime mbi t folmen e Bulgarecit, Dialektologjia shqiptare V, Tiran, 1987, f. 165.
106
. Petriti, Vzhgime mbi t folmen e Strelcs, Dialektologjia shqiptare V, Tiran, 1987, f. 214.
107
J. Gjinari thekson se kto t folme shrbejn pr t njohur bazn dialektore t toskrishtes letrare si dhe faktin q
kjo baz dialektore q nga Rilindja Kombtare ka ardhur duke u zgjeruar dhe duke u pasuruar (Toskrishtja veriore
dhe grupimi i t folmeve t saj f. 254).
47

rruga Egnatia me degt e saj q niseshin q nga Durrsi dhe Apollonia. Historikisht, n kto
territore ka pasur qendra t zhvilluara nga pikpamja ekonomike dhe social-kulturore. Nj pjes
e territoreve q shtihen n brigjet jugore t Shkumbinit, qysh para pushtimit turk bnin pjes n
pronat feudale q e kishin qendrn e tyre n veri t Shkumbinit
108
. Ngulimet e Arvanitasve
shtriheshin deri n Mokr.
Gjat pushtimit turk, pjesa m e madhe e qarkut t Kors bnte pjes n sanxhakun e
Ohrit. Devollin e prfshinte kazaja e Kors, ndrsa pjesa jugperndimore e tij n kazan e
Kosturit. T gjitha territoret t quajtuara Devolli i Poshtm dhe Devolli i Siprm ishin n
zotrim t Muzakajve. N testamentin e Muzakajve thuhet shprehimisht se zot Andrea Muzaka
gjithashtu zotron dhe qeveris gjith krahinn e Devollit t Eprm. Duhet shnuar q ktu
ndodhet nj vend q e quajn Voskop, i cili sht shkatrruar. Ai gjithashtu zotron dhe qeveris
gjith qytetin e Kors deri n fshatin e quajtur SovjanAi gjithashtu zotron dhe qeveris gjith
krahinn e Devollit t Poshtm deri n Nestramo, qytet i cili sht i shkatrruar.
109
Zotrimet e
Devollit deri n Kostur i mbetn trashgim djalit t tret t Muzakajve, Teodorit t Stojs.
Banort e Devollit, historikisht, kan pasur lidhje t hershme tregtare me krahinat e tjera t
Shqipris, sepse luginat e Devollit, Drinit, Shkumbinit, Osumit dhe Vjoss prbnin arteriet
kryesore t mallrave q n periudhn e shteteve ilire (shek. III-II p. e. s.), Kto rrug tregtare
vazhduan deri von. Lvizjet e mdha t popullsis, afrsia gjeografike, komunikimi midis
qendrave t rndsishme ekonomike dhe kulturore t prmendura m sipr solln si rrjedhim q
n t folmet e gegrishtes jugore dhe t toskrishtes veriore t ket prkime t plota apo t
pjesshme, t cilat shfaqen n rrafshe t ndryshme gjuhsore.
N t folmen e Devollit prkimet me gegrishten jugore vihen re m tepr n morfologji
dhe m pak n rrafshin fonetik. Prkimet m t shpeshta jan:
1) Dukuria e reduktimit t -s s theksuar. Kjo dukuri ka prkime t pjesshme dhe vihet re
n pozita paratheksore dhe pastheksore. Reduktimi sasior i -s s theksuar vihet re n
fjal proklitike t cilat mbarojn me zanoren dhe fjala e theksuar pas saj fillon me nj
zanore apo me bashktinglloren h (dart, daurt, i thiri mbembr); n fjal ku -ja
ndodhet n pozicion nj rrokje t hapur nistore (vllaj-vllai, ktu-ktu, kshu-kshtu); n

108
Dibra sht nj nga kto qendra.
109
Ch. Hopf, Chronique Greco-romane inedite ou peu connues , prkth. Robert Elsie, Berlin, 1873.
48

fjal ku -ja ndodhet n pozicion paratheksor (bakti, puntor, plotsoj). N raste t tjera
procesi i reduktimit t -s s theksuar sht n fillimet e veta.
2) Nj prkim i plot me gegrishten veriore sht ekzistenca e s ashtuquajturs ras
vendore, e cila sot haset vetm n toskrishten veriore, prkatsisht n t folmen e
Devollit (b diellt, dn t, disht);
3) Nj veori e prbashkt midis toskrishtes veriore dhe gegrishtes jugore q gjendet n t
folmen e Devollit sht dhe prdorimi i pronorve prkats pr gjinin mashkullore dhe
n gjinin femrore n rasat e zhdrejta (tat-tate, tnd-tnde). N t dy folmet mbaresa e
gjinis sht mjeti gramatikor i dallimit t dy formave;
4) Dukuri q mbulon pothuaj gjith Toskrin Veriore dhe Shqiprin e Mesme sht dhe
ajo e formimit t emrave abstrakt nga emrzimi i mbiemrave prejpjesor (e vrara-e
vramja, e lara-e lamja, e knduara-e knduemja);
5) N togfjalshat, t cilat si gjymtyr kryesore kan nj emr n rasn kallzore t paraprir
nga parafjalt n, mbi, npr, pr, me, dhe si gjymtyr t varur nj emr n rasn gjinore
ose nj mbiemr t nyjshm, si n gegrishten jugore dhe n toskrishten veriore,
prkatsisht n t folmen e Devollit, gjymtyra e varur e togfjalshit e ruan nyjn
prkatse (d fushn e lruar; vajtm b shtpin e Fotinis; pr bajramn e vogl; me
pogaen e dasms etj.). N toskrishten jugore nyja bie fare ose kthehet n t.
Por, n disa raste vihen re disa prkime q kan t bjn jo me t gjitha t folmet e
toskrishtes veriore, por vetm me disa prej tyre. Ktu mund t vm n dukje disa tipare t
prbashkta midis gegrishtes jugore dhe t folmes s Devollit n veanti.
1) N prgjithsi, n toskrishte, sht ruajtur theksi fundor i huazimeve turke, ndrsa n t
folmen e Devollit hasim si fjal me theks fundor (abll, xhaxh, par, kaf, ashllam,
mertep), ashtu dhe fjal turke me theks parafundor (xhzve, qfte, shamt, shshe);
2) N t folmen e Devollit vihet re dukuria e buzorzimit t i-s para ose pas tingujve
buzor, dukuri q sht e zakonshme n t folmet e Shqipris s Mesme (kryp-
krypenic, pyperk). N fakt, J. Gjinari kt dukuri e prmend vetm pr t folmet e
Beratit dhe t Myzeqes
110
, por kjo dukuri vihet re n t gjith fshatrat e Devollit ku sht
mbledhur materiali yn dialektologjik. Duhet theksuar se buzorzimi i i-s n y nuk sht

110
J. Gjinari, Tipare t t folmeve t toskrishtes veriore t njjt me t gegrishtes jugore, SF, nr. 2, 1965, f. 129-
137.
49

shtrir n t gjitha fjalt ku i ndodhet para ose pas nj tingulli buzor, si ndodh rndom n
t folmet e Shqipris s Mesme (fryk, qylym, krymb). Kshtu, mund t arrijm n
prfundimin se te kto fjal, procesi i buzorzimit mund t jet zhvilluar n mnyr t
pavarur dhe jo si nj ndikim i gegrishtes jugore.
3) Ashtu si n gegrishte, edhe n t folmen e Devollit vihet re dukuria e shndrrimit t -s
s patheksuar n i prpara nj rrokjeje t theksuar, megjithse sht dukuri m e kufizuar
n raport me t folmet perndimore t toskrishtes veriore (gjilpra, livezhga, ginjeshtr,
njindizaj, t trashigohesh etj.). Kjo dukuri ka ndodhur m tepr kur zanorja sht
ndodhur m tepr pran nj bashktinglloreje qiellzore.
4) N t folmen e Devollit, bashktingllorja laringale h nuk ndihet n asnj pozicion,
ndrkoh q n t folme t tjera (kryesisht n Shqiprin e Mesme, si dhe n disa t folme
t toskrishtes veriore si ajo e Myzeqes) kjo bashktingllore sht shndrruar n
buzore-dhmboren f (i ngroft, me vefte). N t folmen e Devollit, nj refleks i till haset
vetm te fjalt llaftari-llaftaris-i llaftarisur, atfernaj etj.
5) N t folmen e Devollit ndihet ndikimi i gegrishtes jugore n prdorimin e trajts s
pronorit tem-teme, krahas tim-time t premrit pronor t vets s par, ku prona dhe
pronari jan n numrin njjs n rasat gjinore, dhanore e kallzore (i djalit tem, djalit tem,
djaln tem-i ups teme, ups teme, upn teme etj.).
6) N t folmen e fshatit Progr, por dhe n fshatrat Vranisht e Bitinck, krahas mbaress
-nj pr foljet me tem n zanore, hasen dhe format me mbaresn -j (lanj-laj, lronj-lroj,
thanj-thaj).
7) Format psore-vetvetore t foljeve n vetn e par dhe t dyt njjs, si n t folmen e
Devollit dhe n gegrishten jugore, jan pa h (laesh, aesh), edhe ndrmjet dy zanoreve te
disa folje hyjn bashktinglloret j dhe r kundr hiatit (ziresh, krijesh).
8) N t folmen e Devollit hasen prkime dhe n format e shumsit t s kryers s thjesht,
n t cilat mbaresat -m, -t, -n t folmeve q mbarojn me bashktingllore u prgjigjen
mbaresat -me, -te, -ne t t folmeve t gegrishtes veriperndimore (khs. lithm-litht-
lithn me lidhme-lidhte-lidhne). Mbaresat -m, -t, -n n toskrishten veriore jan m t
hershme nga pikpamja kronologjike.
9) Nj dukuri interesante vihet re n prkimin e prdorimit t nyjs e dhe jo t n mbiemra
me funksion predikativ. Kjo dukuri sht shtrir n t gjitha t folmet e fshatrave t
50

Devollit, kryesisht n ligjrimin e brezit t mesm dhe t vjetr (e ka gjakn e mbl; e ka
vrn e ngusht; e ka vin e vogl).
Edhe toskrishtja veriore ka ndikuar te gegrishtja jugore. Kto ndikime duken n n disa
drejtime:
1) Grupet kl dhe gl, si n toskrishten veriore dhe n gegrishten jugore, kan dhn
prkatsisht q dhe gj
111
(qumsht, gjuh). E. abej sjell dshmi t shqipes s shkruar n t
cilat faktohet q kto grupe i ka folur gjith lma gjuhsore e shqipes
112
. Ruajtja e
ktyre grupeve n t folmet e amris dhe n t folmen e Devollit kan mbetur si
gjurm t fundit t nj gjendjeje fonetike t hershme t gjuhs. Te kto t folme ka
dallime thelbsore n zhvillimin e ktyre grupeve t bashktinglloreve. Ndrsa n
gegrishten veriore ka pasur nj zhvillim t shkallshkallshm nga kl>kj dhe gl>gi
(klumsht-kjumsht-qumsht, klaj-kjaj-qaj, gluri-giuri-gjuri), n toskrishten jugore
ruhen m tepr format e vjetra me gl dhe kl (amrishtja i ruan dhe sot grupet kl dhe gl,
gluri, glmp, klish etj.). N toskrishten veriore, kto grupe, n shembujt e prmendur
m sipr, jan zhvilluar drejt qiellzoreve mbylltore q dhe g. Por, n fjal tjera, si: klyi,
klisha, t cilat ruhen n t folmet lindore t toskrishtes veriore (t folmet e fshatrave
Sinic, Qytez, Bradvic, Grapshi etj. deri diku dhe n Hoisht) te grupi kl nuk ka
ndodhur asimilim i ansores sonante l n mesoren qiellzore j dhe m pas n qiellzoren
mbylltore t shurdht q. Kshtu, grupi kl nuk sht zhvilluar drejt qiellzores q, por ka
mbetur n grykoren k. Prsa u prket fjalve q kan pasur grupin gl, mund t vm n
dukje se n t folmen e Devoll kalimi gl>gj nuk dshmohet t jet br n mnyr t
shkallshkallshme nprmjet asimilimit, por format me mbylltoren qiellzore gj jan br
menjher.
113

2) N t folmen e Devollit ende ruhen grupet lk, lg, lj, t cilat jan m t pranishme
kryesisht n toskrishten jugore
114
(alk, ulk, balg-balgore), ndrkoh q n gegrishte
kto grupe u asimiliuan n j dhe rnie t plot t saj (ujk-uk, form q haset te
antroponimet gege). Asimilimi i ktyre grupeve, t cilat dikur kan qen t mbar

111
Pr rastet e prdorimit t ktyre grupeve n t folme t veanta t fshatrave t Devollit shih m gjer n sythin
3.3.2 t ktij punimi
112
E. abej, Pr historin e konsonatizmit n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, Rilindja, Prishtin, f. 54.
113
Pr m tepr shih n sythin 3.3.3 t ktij punimi.
114
Q. Haxhihasani, Nj vshtrim mbi t folmen e amris, Dialektologjia shqiptare I, Tiran, 1971, f. 118-194.
51

shqipes, u zhvillua n rrug t ndryshme dhe kjo solli dhe diferencimin dialektor nga
pikpamja fonetike.
3) Po ashtu, bashktinglloret qiellzore q dhe gj nuk afrikohen si n t folmet e gegrishtes
veriore (qaf, gjak), nj tipar mjaft i dallueshm n t folmet e gegrishtes n prgjithsi.
4) Nj dukuri mjaft e pranishme n gegrishten jugore q vjen si ndikim i toskrishtes
veriore sht dhe shurdhimi i bashktinglloreve t zshme n fund t fjalve (zok- zoq, i
math, i lik etj.).
5) N disa t folme lindore t gegrishte (Dibr) dhe n t folmen e Shestanit ruhen ende
format e vjetra me -nj t foljeve n t pakryern (dinja, lronja)
115
, ashtu si gjenden dhe
n t folmen e Devollit.
6) Te format e s kryers s thjesht, format sigmatike t foljeve n mnyrn lidhore e
dshirore q hasen pothuaj n t gjitha t folmet e toskrishtes veriore, jan t pranishme
dhe te t folmet e Shqipris s Mesme (por, n t folmen e Devollit, krahas prdorimit t
formave t formave sigmatike t s kryers s thjesht, hasen, madje, dhe format e vjetra
me , si: ar, lna, t puno, t mso etj.)
116
.
Pohimi i J. Gjinarit se n ann lindore pikat m t mdha t takimit vihen re n rrafshin
morfologjik, mund t vrtetohet me t dhnat dialektore nga e folmja e Devollit, pavarsisht se
n grupimin e t folmeve t toskrishtes veriore, kjo e folme dallon nga nj sr tiparesh q i ka
vetm ajo
117
.
Gjithashtu, duhet theksuar se e folmja e Devollit, nga pikpamja e ruajtjes s formave
fonetike dhe gramatikore sht konservative. N t ruhen nj sr tiparesh q dikur kan qen t
mbar shqipes, por n t folme t tjera kan psuar ndryshime t theksuara. Ndrkoh q format
m origjinale ruhen kryesisht n zonat m jugore dhe m lindore t vendit (grupet kl, gl, grupet
lg, lk, nj-ja fundore si mjet gramatikor) vrteton pohimin se ka nj njsi m t madhe t t
folmeve t toskrishtes.
Megjithat, duhet vn n dukje se rrethanat dhe kushtet historiko-shoqrore kan br nj
lloj przjerje t t folmeve apo ndryshime brenda vet t folmeve. Nrkaq, deri n periudhn e
Mesjets e dika m von mbaruan s vepruari nj sr ligjesh fonetike, ndikimet e dialekteve

115
J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tiran, 2003, f. 228.
116
Prgjithsisht kto forma jan hasur te banort e Devollit t Siprm.
117
Shih J. Gjinari, Tipare t t folmeve t toskrishtes veriore t njjt me t gegrishtes jugore, SF, nr. 2, 1965, f.
29-137.
52

dhe t folmeve te njra-tjetra vinin si rrjedhim i shprnguljeve t popullsis pr verimin dhe
dimrimin e bagtive, i lidhjeve tregtare t qendrave t zhvilluara, kryesisht vetm n disa qytete,
si rrjedhim i emigracionit dhe pushtimeve t gjata, ndrsa sot veprojn rrethana t tjera.
E folmja e Devollit ka psuar ndryshime nn veprimin e gjuhs standarde e sidomos asaj t
shkruar, e lvizjeve t mdha t popullsis pr shkak t punsimit n zona t tjera industriale apo
bujqsore, si n veri dhe n jug t Shqipris, e ndryshimeve t thella shoqrore n arsimimin e
popullsis. N kushtet e sotme lvizjet e mdha migratore, tashm jo n formn e kurbetit, por n
formn e lvizjeve familjare, zbrazja e pjesshme apo e plot e fshatrave t tr, trysnia e gjuhve
t mods etj., ka sjell me vete zhdukjen dhe reduktimin e disa tipareve t vjetra dialektore, si
dhe nj przierje t madhe t elementeve dialektore me forma t reja gjuhsore, shpesh dhe jo
fort t prshtatshme me shqipen. N kt mnyr, po bhet gjithmon e m i vshtir hulumtimi
dhe mbledhja e dshmive gjuhsore dialektore si dhe studimi i ktyre dshmive n mnyr t
izoluar. T dhnat e nj rindrtimi t brendshm t ksaj t folmeje n kuadrin e historis s
shqipes dhe dialekteve t saj tregojn se, prve nj substrati vends, n t folmen e Devollit nuk
kan munguar ndikimet nga gjuht fqinj me t cilat kjo krahin historikisht ka qen n kufi, por,
njkohsisht, dhe me ato gjuh t cilat kan ln gjurm n t pr shkak t rrethanave t caktuara
historike.














53

3. TIPARE DHE DUKURI FONETIKE T T FOLMES S
DEVOLLIT

3.1 Vshtrim i prgjithshm pr sistemin tingullor t t folmes s Devollit

Pr t paraqitur tiparet e prgjithshme fonetike t nj t folmeje, del e nevojshme q kto
dallime t shihen nga pikpamja strukturore dhe funksionale. Duke u bazuar n kto dy kritere,
dallimet n sistemin fonetik t t folmes s Devollit ndahen n tri grupe t mdha:
Dallimet fonologjike (dallime n inventarin e fonemave, n sistemin e fonemave dhe n
funksionin e tyre) q prekin sistemin fonologjik t t folmeve.
Dallimet fonetike q lidhen me realizimin e varianteve fonetike n kushte t caktuara
fonetike.
Dallimet n prbrjen fonematike t s njjts fjal, q lidhen me ndryshimet fonematike
q mund t ket psuar nj fjal n rrjedhn e kohs, ndryshime q pasqyrohen dhe sot
dhe dallon t folmet nga njra-tjetra.
Sistemi tingullor i t folmes s Devollit prbhet nga shtat zanore, ose fonema themelore:
/i/, /y/, /e/, //, /a/, /u/, /o/ dhe prej njzet e shtat bashktinglloreve /p/, /t/, /c/, //, /q/, /k/, /f/,
/th/, /s/, /sh/, /b/, /d/, /x/, /xh/, /gj/, /g/, /v/, /dh/, /z/, /zh/, /m/, /n/, /nj/, /l/, /ll/, /r/, /j/.
118

Prsa u prket fonemave zanore t t folmes s Devollit, si vihet n dukje dhe nga disa
gjuhtar, inventari i tyre sht i njjt me at t gjuhs letrare dhe t pjess m t madhe s
arealit kryesor t toskrishtes veriore. Duke u nisur nga klasifikimi i t dhnave dialektore,
zanoret e theksuara t ksaj t folmeje bjn pjes n arealin e dyt, i cili ka nj shtrirje mjaft t
gjer dhe prmbledh t folmet e Myzeqes, Mallakastrs, qytetit t Vlors, fshatrave prreth
Mifolit dhe Selenics, t folmen e Beratit dhe Skraparit, t Tepelens dhe t ans s djatht t
Vjoss, t zons s Oparit, Mokrs, Gors, Kors, t zons s Presps n Maqedoni, t
Kolonjs, Prmetit, Zagoris, Lunxhris, si dhe t folmet kalimtare t Lushnjs, Sulovs,
Vrs.
119
Kto zanore realizohen si fonema zanore t shkurtra gojore.

118
J.Gjinari, Gj Shkurtaj, Dialektologjia, shblu, Tiran, 2003, f. 114; f. 130-131.
119
N t folmet e arealeve t tjera numri i fonemave zanore sht m i madh, prjashtuar arealin e par q ka n
inventarin e vet gjasht zanore t shkurtra gojore ( J.Gjinari, Gj Shkurtaj, Dialektologjia, shblu, Tiran, 2003, f.
180.)
54

y i y u

o

a

Fig. 1. Zanoret patheksuara t t folmes s Devollit

Pr nga inventari i zanoreve t patheksuara, e folmja e Devollit bn pjes n arealin e par,
me inventar t plot prej shtat zanoresh, ku hyjn dhe pjesa m e madhe e t folmeve t t dy
dialekteve.
i y u

e o

a
Fig. 2. Zanoret e theksuara t t folmes s Devollit

Nga pikpamja e varianteve fonetike, dallojm variantet fonetike absolute dhe ato t
kushtzuara. T parat nuk varen nga kushtet fonetike t fonems n nj fjal, ndrsa t dytat jan
t kushtzuara, d.m.th., nyjtohen n variante t ndryshme pr shkak t ndikimit t tingujve
fqinj dhe pozicionit q zn n fjal.
Variantet fonetike absolute. N t folmen e Devollit zanoret e ngritjes s mesme (e, , o),
realizohen n variante m t mbyllura se n zona t tjera t toskrishtes. Fonema , nga bartsit e
vjetr t gjuhs, nyjtohet disi m e buzorzuar dhe m e prapme, ndrsa n raport me t folmet e
tjera t toskrishtes, ajo nyjtohet m e prparme (ashtu si dhe n Myzeqe dhe Berat). Kjo
zanore, si e theksuar, sht karakteristike vetm pr toskrishten
120
.

120
J. Gjinari thekson se kjo zanore shihet n raport me zanoren t patheksuar, e cila gjendet n t gjtha t folmet
(J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tiran, 2003, f. 184).
55

Variantet fonetike t kushtzuara. Prgjithsht kto variante dalin n t folmet e dialektit
verior, por, n t folmen e Devollit, dalin variante t kushtzuara te togjet e zanoreve ua, ye, ie.
Kto grupe zanoresh n kt t folme nyjtohen si diftongje n rrokje t mbyllur n do pozicion
t fjals (durt, djlln) apo n n rrokje t hapur vetm n mes t fjals (i przir, guck,
kuk) si n t gjitha t folmet e toskrishtes, por realizohen si diftongje dhe n rrokje t hapur
fundore (dj, kurska, u rrfy, agj etj.).
Po tu referohemi dallimeve n prbrjen fonematike t fjals, n ndryshim nga pjesa m e
madhe e t folmeve t toskrishtes si dhe n tr dialektin geg, -ja fundore e patheksuar ruhet
dhe shqiptohet mir (buk, pul, djath). Kjo zanore, kur ndodhet nj rrokje larg theksit, ka raste
q shndrrohet n i (ginjshtr, fingjll).
Po ashtu, ruhet qart dhe shqiptohet mir dhe zanorja y, duke u dalluar mir nga
toskrishtja jugore, ku kjo fonem sht kthyer n i. Por, njherazi, vihet re q kjo zanore, n
disa raste, sht prftuar si variant i kushtzuar fonematik, nga qiellzorzimi i zanores u
(lyes>lues>lves>vles).
I vetmi dallim i pakushtzuar n prbrjen fonematike t fjals vihet re n ruajtjen e e-s n
ato fjal ku n gegrishte kemi nj e-hundore (zemr, dhen, brenda etj.).
Duke u nisur nga veorit nyjtimore, akustike dhe funksionale t zanoreve t dialektit t
Devollit, mund t vihet n dukje se sistemi vokalik i ksaj t folmeje prbhet nga tri radh
fonemash n baz t tiparit t lokalizimit: radha e fonemave t prparme /i/, /y/ dhe /e/, radha e
fonemave t mesme // dhe radha e fonemave t prapme /a/, /u/, /o/. Nga pikpamja e tiparit t
shkalls s hapjes dallohen tri serit fonologjike: seria e t mbyllurave /i/, /y/, /u/, seria e gjysm
t mbyllurave /e/, //, /o/ dhe seria e t hapurave me fonemn /a/.
N sistemin zanor t ksaj t folmeje dallohen pes kundrvnie mungesore:
1) /i/-/e/, n baz t tiparit t hapjes, ndrkoh q /i/ dhe /e/ jan t radhs s prparme dhe
jobuzore, /i/ nyjtohet si zanore e mbyllur, ndrsa /e/ nyjtohet si zanore gjysm e mbyllur.
2) /u/-/o/, po n baz t tiparit t hapjes, ku zanorja /u/ nyjtohet si e mbyllur dhe /o/ si gjysm e
mbyllur.
3) /y/-/u/, krijohet si kundrvnie mbi bazn e tiparit t radhs, ku /y/ sht zanore e radhs s
prparme, ndrsa /u/ e radhs s prapme.
56

4) /e/-//, kjo kundrvnie mungesore krijohet te dy zanore jobuzore, gjysm t mbyllura, mbi
bazn e radhs. /e/ nyjtohet si zanore e radhs s prparme, ndrsa // si zanore e radhs s
mesme.
5) /i/-/y/ kundrvihen mbi bazn e tiparit t buzorzimit, ku /y/ nyjtohet si zanore buzore.
Pr kundrvnien /e/-// duhet t vm n pah q n t folmen e Devollit, // nyjtohet disi
m e prparme n raport me t folme t tjera t toskrishtes, por ky tipar nuk e neutralizon
kundrvnien. Kt e vrteton prania e ifteve minimale, si: ne-n, de-d (parafjal e emrores-
parafjal e kallzores). Ndrsa /i/ dhe /y/ dallohen qart, pavarsisht ndryshimeve fonemore t
kushtzuara q psojn n raport me tingujt fqinj. Kjo duket n iftet minimale n kt t folme,
si: tin (lloj balte)-tyn, mbill-mbyll, sit-syt etj.
Lidhur me inventarin e fonemave bashktingllore, kjo e folme bn pjes n arealin e dyt,
bashk me t folmen e Beratit dhe rrethinave t tij, si dhe me t folmen e Kors dhe fushs s
Kors
121
. N kt inventar, n dallim nga gjuha standarde, kan dal fare nga sistemi dy
fonema: bashktingllorja faringale /h/ dhe bashktingllorja dridhse /rr/, duke e kufizuar kt
inventar me 27 fonema bashktingllore. Kto fonema nuk ndihen si n fondin e trashguar t
indoevropianishtes apo huazimet e vjetra nga greqishtja e vjetr (kallojer, lakr, kor,
bendevrek etj.); nga latinishtja (krqele, ljepur, fjeshtr, fembr, kulloshtr etj.); po ashtu dhe n
huazimet e reja nga sllavishtja (brok, rosnic, darovis, riz, bran etj.) apo nga turqishtja
(anxhar, asullde, amame, araf, rape, ambar etj.).
p t c k
b d g
f s
v z
m n
j
l

Fig. 3. Bashktinglloret e t folmes s Devollit

121
J.Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tiran, 2003, f. 195-196.
57

Bashktinglloret n t folmen e Devollit kundrvihen n baz tiparit binar t zshmris,
pra seria e t shurdhtave me serin e t zshmeve.

/p/, /t/, /c/, //, /q/, /k/, /f/, /th/, /s/, /sh/
/b/, /d/, /x/, /xh/, /gj/, /g/, /v/, /dh/, /z/, /zh/

N kt bashklidhje, mbi bazn e tiparit t zshmris, nuk merr pjes fonema /h/, jo pr
faktin se nuk ka gjegjse t zshme, po, si nj fonem skajore e sistemit bashktingllor, ajo nuk
ndihet fare n kt t folme. Duke u mbshtetur n tiparin e mnyrs s formimit, seria e
bashktinglloreve mbylltore kundrvihet me serin e bashktinglloreve shtegore t ksaj t
folmeje.

/p/, /t/, /c/, //, /b/, /d/, /x/, /xh/, /q/, /k/
122

/f/, /th/, /s/, /sh/, /v/, /dh/, /z/, /zh/, /j/,

Dhe ktu, fonema mbylltore /k/ nuk ka gjegjse shtegore, sepse shtegorja glotale /h/ ka dal
nga sistemi bashktingllor i ksaj t folmeje.
Duke u nisur nga kto dy tipare vm n dukje se brthama e sistemit bashktingllor t s
folmes s Devollit prbhet nga 24 bashktingllore n bashklidhjet prkatse t vendosura
prgjat brinjve t kuboidit (fig. 5). T gjitha bashktinglloret e brthams s sistemit jan t
njjtat me brthamn e sistemit bashktingllor t shqipes standarde. N sistemin e
bashktinglloreve t t folmes s Devollit vihen re katr seri fonemash dhe pes radh t tilla.
N kt t folme ekzistojn dallime me gjuhn standarde prsa i prket numrit t tufave
korrelative trigjymtyrshe pr shkak t mungess s dy fonemave /h/ dhe /rr/. Kshtu jan
neutralizuar kundrvniet: l dhe k g
r rr h
Fonemat hundore m, n, nj n t folmen e Devollit jan t njjta me gjuhn standarde dhe
gjenden t shqiptuara mir n do pozicion t fjals. Ato bjn pjes n brthamn e sistemit,
megjithse ato nuk mund t hyjn n korrelacion me mbylltoret e zshme dhe t shurdhta. Por,

122
Krahasimi me gjuhn standarde sht br duke u bazuar n sistemin e vokalik dhe konsonatik t shqipes
standarde, t dhn nga R. Memushaj n Fonetika e shqipes standarde , Toena, Tiran, 2009.
58

ato formojn tufa trigjymtyrshe me mbylltoret buzore dhe qiellzore prkatse. Kjo vrtetohet
dhe nga fakti q n pozicione t caktuara kto bashktingllore asimilohen plotsisht (kjo dukuri
ndodh n disa parafjal t s ashtuquajturs ras vendore, si: bi, d, dn, dpr). Megjithat,
kjo nuk ndodh n do rast, rrall ndodh q asimilohet bashktingllorja buzore njlloj si n t
folmet gege (p.sh., mbi>mi, ta gjezdis mal e mi mal; hipi macja mi Starov,
123
). Si rrjedhim, ato
ruajn lidhje m t forta me brthamn e sistemit t bashktinglloreve se sa bashktinglloret rr
dhe h q nuk bjn pjes fare n inventarin e fonemave bashktingllore t ksaj t folmeje.
Kshtu n brthamn e sistemit fonetik mund t futen dhe tri bashktinglloret e tingullta
hundore.
f th s sh
v dh z zh j
p t c q k
b d x xh gj g
m n nj

Fig. 4. Bashktinglloret e brthams t sistemit




m n nj
p t c q k

f th s sh

b d x xh gj g

v dh z zh j
Fig. 5. Kuboidi i bashklidhjeve t bashktinglloreve t t folmes s Devollit


123
K. Zdruli: Folklor nga Devolli i Siprm, Botim i ASH, Tiran, 1987, f. 398.
59

Po kshtu, ruhen n inventarin e bashktinglloreve, grupet mb, nd, ng, n do pozicion: n
fillim, n mes dhe n fund t fjals dhe bjn prjashtim vetm disa parafjal vendore
124
te t
cilat asimilohen plotsisht bashktinglloret hundore m dhe n. Ndrkaq, grupit kl, ka koh q
sht asimiluar dhe te folsit e sotm pothuaj nuk ndihet. Pranin e ktij grupi e hasim vetm n
disa toponime
125
dhe n disa banor t moshuar t krahins. Por prania e ktij grupi dshmohet
edhe n materialet folklorike e gjuhsore t mbledhura nga nj sr dialektologsh.
Ndr dallimet fonologjike, m karakteristike sht shurdhimi i bashktinglloreve t
zshme fundore (i math, urofn, plump, qymes), por nuk bjn prjashtim dhe shurdhimet e t
zshmeve brenda fjals apo n fillim t saj (dhntrin, xbres, i barthk, lun), ndrsa si nj
dallim i kushtzuar n prbrjen fonematike t fjalve sht kalimi j>nj si mbares foljore n t
tashmen dhe t pakryern e foljeve t zgjedhimit t par dhe t tret (punonj-punonja, shkonj-
shkonja, vinj-vinja, a-anja, fleflinja, ri-rinja). Kto tipare t prgjithshme bjn t mundur q
nga veorit fonetike karakteristike t ksaj t folmeje, ajo t dallohet si nj e folme q ka ruajtur
mjaft tipare t vjetra, t cilat e veojn n grupimin lindor t toskrishtes veriore. Nj pjes e
ktyre tipareve prbjn dukuri t konservacionit gjuhsor dhe vijn prej gjendjeve t hershme
fonetike t shqipes (ruajtja deri von e grupeve kl, gl, ruajtja dhe sot e grupeve lg, lk,
bashktingllorja -nj e pazhvilluar n -j, si mjet gramatikor sidomos si mbares foljore pr trajtat
gramatikore t disa foljeve.
Nga ana tjetr, n kt t folme ka disa dukuri q lidhen me zhvillime fonetike t pavarura,
t cilat nuk ruhen nga gjendja e vjetr e gjuhs. N t folme t tjera, kto dukuri, jan zhvilluar
n tjetr mnyr, gj q tregon inovacion gjuhsor, i cili ka ndodhur vetm n kt t folme dhe
q, pr nj arsye ose nj tjetr, sot sht ndrprer (p.sh. asimilimi i hundoreve n parafjalt e s
ashtuquajturs ras vendore).





124
I quajm t tilla sepse, n kt t folme, mund t themi se ekziston ende nj ras e till, q sa vjen dhe po
zvendsohet me rasn kallzore.
125
Kto toponime lidhen kryesisht me emra vendesh ku diku ka pasur kisha, n strukturn gramatikore t ktyre
toponimeve hasen ndrtimet parafjal +emr (D klisht, Ngaj klishka) ose togfjalsh emr +emr, ku emri i par i
referohet ndonj objekti q ndodhet aty (Lisi i madh de klisha).
60

3.2 Sistemi zanor

3.2.1 Zanoret e theksuara

Zanorja []. Kjo zanore, si n t gjith toskrishten, i prgjigjet nj a-je q ndodhet para
bashktinglloreve hundore m, n, nj. Ky proces kthimi ka ndodhur dhe kur kto bashktingllore
kan rn historikisht dhe kur mbi hundoren n ka vepruar dukuria e rotacizmit (shkmp, dhmp,
dhntret, i mngjr etj.).
V. Xhaka thekson se: edhe ktu, si n t gjith toskrishten, kemi -n tonike n ato
pozita q ndodhet a-ja e gegrishtes.
126
. Kjo a prpara bashktinglloreve hundore sht kthyer
vetm n disa fjal turke, si: musndr, nallne, allm, por n t tjera ka mbetur, si: ashllama,
Osman, Hasan, aksham, amame, ajvan etj. Te banort e vjetr t Devollit, sipas J. Gjinarit, kjo
sht m pasme dhe m e buzorzuar se n t folmet e Beratit, Skraparit, Myzeqes dhe
Mallakastrs
127
. Megjithat, mund t theksojm se sot kjo zanore, pavarsisht se shqiptohet si
zanore e radhs s mesme n fjal, si: kng, kmb, dhmb etj. ajo nyjtohet disi m e prparme
se n t folmet e tjera duke iu prafruar zanores e.
128

Zanorja [e]. Si n t gjith trevat e Kors, zanorja e para hundoreve nuk sht kthyer n
(zembr, pend, gjembi, i shtrembr, u trempm). Kjo e, s cils n gegrishte i prgjigjet nj
hundore, sipas Gjinarit
129
sht shndrruar n vetm n disa fjal, si: mnt, vnt, mnde, t z,
ta l (te dy foljet kjo dukuri ndodh kur ato jan n lidhore ose dshirore, n trajta t tjera
gramatikore ato shqiptohen me e: zere, lere). N t folmen Devollit zanorja e prafron m tepr
me nj [] t hapur.
Zanorja [y]. N ndryshim nga t folmet jugore t toskrishtes, y-ja e theksuar shqiptohet
qart si zanore e prparme e buzorzuar, n t gjitha pozicionet n fjal (yll, sy, tym, qymyr, tyn,
atyreve etj.). Por, n disa raste, kjo zanore ka ardhur nga qiellzorzimi i u-s n fjal ku ky
tingull gjendet para ose pas nj tingulli alveo-dhmbor, alveolar, alveo-qiellzor apo qiellzor (j, t,
sh, q), si: yve (juve), flytyron (fluturon), yshqimn (ushqimin), sndyqk (snduqk) etj.

126
V. Xhaka, Nj shikim mbi t folmen e krahins s Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 2, 1956, f. 108.
127
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 105.
128
Nse do t ndrtonim fushat e prndarjes t ktyre zanoreve, ato priten dhe n t folmen e Devollit zanoja ka
vlera m t larta t formantit F
2
se n t folmet e tjera t toskrishtes, duke u shqiptuar si nj zanore midis -s dhe
e-s. N labrishte dhe n amrishte zanorja sht e qart n do pozicion.
129
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 105.
61

N punimin e V. Xhaks
130
prmendet se n disa fshatra fjala krip shqiptohet me y.
Mendojm se duhet t jet nj dukuri e vjetr, ngaq kjo dshmohet dhe nga fjala e prejardhur
krypenic mbajtse kripe, e cila gjendet dhe si toponim (Kodra e Krypenics n fshatin
Kapshtic), po kshtu, dhe n fjaln mbruj-mbryj (kam nj jav e kam nj muaj,/ q po mbryj e
po gatuaj)
131
.

3.2.2 Zanoret e patheksuara

Zanorja []. N t folmen e Devollit kjo zanore sht ruajtur mir dhe shqiptohet qart n
t gjitha pozicionet.
1) Ruhet dhe shqiptohet qart si fundore n fjalt me theks parafundor, pavarsisht
nga numri i rrokjeve (p.sh. n emra, si: far, dizg, zembr, shiz; n mbiemra, si: i
but, i lmpit, i fort; n pjesoret e foljeve, si: vluar, rfyer, gdhir; n
numror, si: tet, dhjet; n vetn e par dhe t tret shums t disa foljeve n t
tashmen e dftores, si: erthm-erthn, xbritm-xbritn, folm-foln, katandism-
katandisn, kanshtis- kanshtisn).
N ndryshim nga disa folme t toskrishtes jugore (p.sh. n amrishte ku ruhet -ja
pastheksore n trajtat burit-burn, djalin-djaln,)
132
kjo fundore ka rn te
emrat n rasn gjinore dhe kallzore (burit-burn, djalit-djaln, fushs-fushn,
malin-maln, lmin-lmn), te disa mbiemra t emrzuar me theks parafundor, si: t
mirit- t mirin, t keqes- t keqen. Po ashtu, kjo fundore ka rn dhe te pjesoret e
foljeve q mbarojn me -ur (ardhur, ikur, vajtur, mbodhisur, inandisur), si dhe te
disa ndajfolje (lark, ans, afr). Zanorja e patheksuar gjendet dhe n mes t fjals
kur ndodhet menjher pas rrokjes s theksuar (kopsht, upz, qumsh, pe s
vjetrve etj.).
2) Pr -n e patheksuar para nj rrokjeje t theksuar jan shfaqur dy mendime t
ndryshme. V. Xhaka thekson se kjo bie (vlla-vllezr, njerzija, ndronj, baktija,

130
Shih V. Xhaka, Nj shikim mbi t folmen e krahins s Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 2, 1956.
131
Kng popullore t rrethit t Kors, ASH, 1982, f. 427.
132
Shih Q. Haxhihasani, Vshtrim i prgjithshm mbi t folmen e banorve t amris, Dialektologjia shqiptare I,
Tiran, 1971.
62

xvoglonj etj.)
133
. Ndrsa J. Gjinari e kundrshton kt prfundim, duke theksuar se
kjo nuk sht dukuri e prgjithshme, kjo e patheksuar, para nj rrokjeje t
theksuar gjendet n shum fjal, pavarsisht nga numri i rrokjeve (grshr,
lagshtir, gdhent, misrishtat, pe drase)
134
. Duke u nisur nga materiali i
mbledhur n terren, vrejm se zanorja -e patheksuar paraqitet n disa variante:
Ajo ndihet e qart, e parrgjuar n fjal, si: dbor, kteja-ktezajn; si dhe n
disa fjal ku ajo ndrfutet si zanore q lehtson shqiptimin e nj grupi
bashktinglloresh, si: gdhent, d t gdhir, ushtrija etj.
sht rrgjuar n gjatsi n fjal, si: prua, prvlaqe, spat etj.
Ka rn pothuaj plotsisht n fjal, si: bakti, vlla-vllazri-vllam, misrok, ktu,
kshu, t dorzonj etj.
3) -ja e patheksuar ka rn n rastet kur sht ndodhur n rrokjen fundore t disa
fjalve me theks tejfundor, si: kumbull(), uthull(), ups(), krushks() etj.
Megjithse n variantet e kngve popullore ruhen, kjo bhet pr efekt t ruajtjes s
numrit t rrokjeve n varg.
4) Kur n fund t fjalve me theks parafundor, ndodhet nj bashktingllore e tingullt
(m, n, l, r) q ka prpara nj ose dy bashktingllore t tjera, -ja e patheksuar
gjendet pas t tingullts (vegl, pjepr, embr, kulloshtr, fjeshtr, ksmetn,
dyshekn, mjelln, pyetm, tatn, zbritn etj.).
5) N disa raste t veanta -ja e patheksuar sht kthyer n i (ginjeshtr, fingjillos,
gjilpr). Kjo dukuri ka ndodhur sepse kjo zanore sht gjendur para nj
bashktinglloreje qiellzore, si rrjedhim sht kthyer n zanore t mbyllur pr shkak
t afrimit t trupit t gjuhs drejt qiellzs s forte, nn ndikimin e nyjtimit t
bashktingllores prkatse qiellzore pran saj.
6) Lidhur me fjalt lmnj dhe lmnj, mund t themi se n to ka ndodhur zhvendosja
gramatikore e theksit n shums, pra ktu nuk kemi kalim >i, por kalim t theksit
n prapashtesn trajtformuese -nj t shumsit t pashquar t emrave prkats, e cila
sht zgjeruar me zanoren fundore i t tems s ktyre emrave.

133
Shih V. Xhaka, Nj shikim mbi t folmen e krahins s Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 2, 1958.
134
Shih J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960.
63

7) Prsa i prket fjalve t tjerit (t tjert), tonit (tont) erthn t parit (erdhn t
part), J. Gjinari thekson se i ka mundsi t ket lindur si zanore mbshtetse dhe jo
t jet prftuar nga -ja
135
. sht fakt q n kto fjal i nuk sht pjes e tems s
fjals, ajo prdoret kur kta mbiemra dhe premra emrzohen. Nga emrzimi,
krijohen emra n rasn emrore dhe kallzore te t cilat i ndrfutet n grupin
bashktingllor t krijuar nga takimi i fundores s tems me nyjen shquese (t
tjer()-i-t, ton()-i-t)
136
.
Zanorja [i]. Kjo zanore, pran nj zanoreje t theksuar bhet pjes e diftongut. Kjo dukuri
haset n rrokje t hapur fundore (puno, marto, baba, aga, etj.). N diftongjet, t cilat gjenden
n mes t fjals i-ja shqiptohet e qiellzorzuar, duke iu prafruar shum nyjtimit t
bashktingllores j (mbjellm, mjelln, djelli etj.). Por, ka fjal ku kjo i e patheksuar ka rn
(qell). Kjo dukuri, e vn re nga V. Xhaka, haset dhe sot, sidomos nga folsit e vjetr (flytyronte
d qellt). sht e kuptueshme se kjo ndodh meqnse theksi bie n elementin e dyt t diftongut,
aq sa element i par i tij rrgjohet pothuaj plotsisht.
N disa fjal zanorja i- e patheksuar sht buzorzuar pr shkak t rrethimit fonetik nga
bashktinglloret buzore (varianti pyperka, pyper gjendet n t gjith zonn e Devollit t
Poshtm, ku i, e ndodhur pas nj mbylltoreje dybuzore, sht asimiluar n y).
Zanorja [u]. Kjo zanore sht pjes e diftongut a, si n mes dhe n fund t fjals. N
rastet kur kjo zanore shrben si mjet gramatikor pr formimin e disa trajtave t fjalve, vm re
se:
1) Kur u shrben si mbares e trajts s shquar t emrave mashkullor ajo sht kthyer
n f (u>f dhef; m ngre dhef m ngre dheu, e hngri dhef- e hngri dheu).
2) Kjo dukuri vihet re sidomos kur kta emra vihen n rasat e zhdrejta dhe n rasn
kallzore apo vendore (m futi d dheft, shkoi de kadif, i thash dyqanxhift, djali i
Nazmift, takova daifn, e ndreft - e drerit etj.).
3) Po kshtu kemi kalim u>f, kur u shrben si mbares e vets s tret t foljeve n
kohn e kryer t thjesht, n formn veprore dhe joveprore (e fitof at dit, u kthef
b t gdhir, shkof e vate, arrif dimri etj.).

135
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 106.
136
K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, Shtpia Botuese Enciklopedike, Tiran, 1995, f. 301.
64

Ndryshe nga J. Gjinari q e kufizon kt dukuri vetm n fshatin Bitinck duke theksuar se
kjo dukuri nuk vihet re n katunde t tjera
137
, mund t vihet n dukje se nga materiali
dialektologjik i mbledhur n terren, kthimin u>f gjendet pothuaj n t gjith fshatrat me popullsi
myslimane
138
.
J. Gjinari shkruan se kjo dukuri shfaqet n t folmen e fshatrave Hoisht dhe Sinic si nj
proces q duket n ndrtimet sintaksore t tipit dheu i zi, ku nyja shquese u sht kthyer n v pr
t shmangur shqiptimin e dy zanoreve, po ktu ka mbetur deri n kt faz. N folklorin e
Devollit t Siprm kjo dukuri sht e pranishme n disa nga kngt e katundeve Ziisht, Miras,
Arrz, te foljet q mbarojn me eu, zanorja fundore u dgjohet si bashktingllorja buzore-
dhmbore f. sht me vend t besohet se n t folmet e fshatrave ku gjenden rndom fjalt ku
ndodh kalimi u>f ka ndodhur procesi i msiprm dhe m tej kemi dukurin e shurdhimit t t
zshmeve n pozicion fundor.
Megjithat, n kngt e Devollit t Siprm sht hasur u>v, si pjes e diftongut: Dvall
andart po lftojn,../ po ne vendin nuk va dham, dvam Voriepiron.
139
Pavarsisht se sht
pjes e diftongut, zanorja u pson t njjtat ndryshime. Dhe E. abej e quan kt si nj
gjysmzanore, e cila, n prbrje t diftongjeve me kt zanore, prfaqson nj v dybuzore q
prbn nj rrokje t vetme me zanoren q vjen para ose pas saj.
140


3.2.3 Togjet e zanoreve dhe diftongjet

N prgjithsi, n zonn e Devollit, n ndryshim nga t folmet e tjera t toskrishtes, vihet
re ruajtje e mir e diftongjeve. Ato gjenden n do pozicion, megjithat n diftongje t caktura
vm re disa dukuri fonetike.
Diftongu a. Ky diftong gjendet n t gjitha pozicionet n fjal:
1) n rrokje t hapur n mes t fjals (graja, ballic, kak, i msar, i kollar,
lam etj.);
2) n rrokje t mbyllur n mes t fjals (blajm, dallm, sallm, prcalln etj.);

137
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 107.
138
Shembujt e prmendur jan mbledhur n fshatrat Bitinck, Vranisht, Pilur, Baban, Stropan, Braanj etj.
139
Kng popullore t rrethit t Kors, botim i ASH, Tiran, 1982, f. 126.
140
Shih E. abej, Diftongje e grupe zanoresh t gjuhs shqipe, BUSHT, SSHSH, nr. 3, 1958, f. 82.

65

3) n rrokje fundore t hapur (duket sidomos n antroponimet dhe n kohn e kryer t
thjesht t foljeve me tem n o, si: Jorga, u marta, u pa, kuriska, u ndra,
u la etj.);
Te foljet martohem, fejohem, pohem, t cilat, n formn veprore, mbarojn me tem n o
t patheksuar, n t kryern e thjesht o-ja kalon n diftongun a. Ky diftong, ashtu si dhe t
gjitha diftongjet e tjera t ksaj t folmeje, shqiptohet i shkurtr dhe ngjits, ngaq n
toskrishten veriore, n trsi, nuk u ruajtn zanoret e gjata, pr rrjedhoj dhe diftongjet e
gjata.
141

Por, nse n foljet e msiprme, diftongu a ruhet dhe shqiptohet qart n pozicion fundor
n rrokje t hapur, kjo nuk ndodh te foljet q kan kt grup si togzanor, si: paguaj, them-thuaj,
bluaj. Te kto folje ky togzanor ka kaluar n o (ku t pagojm, thoji t vij, vajti t bloj) dhe kjo
vihet re te t gjith folsit, si t brezit t vjetr, atij t mesm dhe t ri, ndrkoh q pjesoren e po
ktyre foljeve e gjejm me diftong (pagar, blar).
Ky diftong ruhet te emrat femror me o t patheksuar n tem. Kjo o e tems n trajtn e
shquar t ktyre emrave kalon n difongun a, i cili, shqiptohet si i till, edhe pse ndodhet n
pozicion fundor n rrokje t hapur. Nj dukuri e till vihet re sidomos te emrat vetjak t tipit
Niko-Nika, Maqo-Maqa, Mio-Mia, t cilt n gjuhn standarde paraqiten Maqoja, Nikoja,
Mioja. Po ashtu, kjo dukuri ndodh dhe n emra t prgjithshm, si kurizo-kuriska, mapo-
mapa. Sipas J. Gjinarit
142
te emrat e ktij tipi kemi takim t dy zanoreve t ndryshme, ku
zanorja o e shkurtr e patheksuar e tems sht takuar me nyjen e prapme shquese femrore a.
Bashkimi i tyre ka dhn nj diftong jo t gjat oa i cili, m pas u kthye n a. Ky kthim lidhet
me faktin q diftongu ndodhej n fjal t tjera, n t cilat vinte nga zbrthimi i o-s s
patheksuar.
Te emrat luadh, grua, bualli, mua grupi i zanoreve ua ndihet m tepr si togzanor sesa si
diftong, ngaq te kto fjal nuk kemi zbrthim t nj o-je t patheksuar. Elementi u (zanorja e
mbyllur) n kt grup zanor bart theksin e fjals. Mund t thuhet se ktu grupi ua ruhet si
togzanor, sepse kjo folje vjen si rrjedhim i prapashtesimit nga tema e foljes bluaj q e
prmendm m sipr. Gjithashtu, n disa raste, n t folmen e Devollit t Siprm jan hasur dhe

141
Shih J. Gjinari, Diftongjet ua/ue, ie dhe ye n t folmet e gjuhs shqipe, SF, nr. 1, 1968.
142
Po aty, f. 103.
66

format muva, duva, ku nj v epentetike hyn n mes t togzanorit ua dhe theksin e bart zanorja u
(Ty o plak un st dva, se je plak e e sbn pr mva.)
143
,
Pr fjalt kllok-kak, far-ar, xbathur-xathur, J. Gjinari thekson se diftongu vjen
si rrjedhim i nj gjysmzanore v(u) dybuzore e prftuar nga zhvillimi i bashktinglloreve f, b, ll,
t cilat fillimisht kaluan n buzore-dhmboren v, e m pas u zhvilluan m tej duke prfunduar n
u
144
. Ai, duke iu referuar Mirevit, e lidh kt me veorin e dikurshme t bullgarishtes pr
kthimin e v-s n v dybuzore, e cila m von sht zhdukur.
145
Peshn e diftongut, dhe ktu, e
mban elementi i dyt, aq sa, te folsit e brezit t ri, fjala ar ndihet m tepr ar, sesa me
diftong.
Diftongu a dshmohet qysh n n shekullin XIV edhe n dokumentet e shkruara, si te
Perikopeja e Ungjillit t Pashkve, q vlersohet si monumenti m i lasht i toskrishtes, por
ndrkoh sht mbshtetur dhe n onomastikn historike (emri i princit Gjin Ba Shpata, i cili
gjallon dhe sot si patronim Ba n Dhrmi.
146
) Fakti q ua n t fomen e Devollit u ruajt si
diftong dhe nuk u zbrthye n togzanor, tregon pr nj dukuri t konservacionit gjuhsor.
Diftognu i. Ky diftong haset n t gjitha pozicionet:
1) n rrokje t hapur n mes t fjals (dilln, qilln, mjlln etj.);
2) n rrokje t mbyllur n mes t fjals (mbjllm, pshtjllm-fshtjllm, mjlm etj.);
3) n rrokje fundore t hapur (dj, bj, atj etj.);
Diftongu i, n kt t folme sht i shkurtr dhe ngjits dhe zanorja e e shkurter mban
theksin e diftongut, meqnse nga pikpamja nyjtimore zanorja e sht me e hapur se zanorja i.
Prsa i prket ktij diftongu, n fjal, si: mbjll, pshtjlln, vjlm, kthimi i i-s n j ka ndodhur
n t gjitha t folmet e shqipes, si n gjuhn standarde. N toskrishten veriore nuk u ruajtn
zanoret e gjata, pr pasoj as diftongjet e gjata. Kjo solli q kto diftongje t shkurtra t ruheshin
fillimisht n rrokje t mbyllura n trup t fjals. M pas, pr analogji ose, ngaq ndoshta dhe m
par kto diftongje nuk shqiptoheshin t gjata n kt pozicion, ky proces prfshiu dhe diftongjet
n rrokje t hapur n trup t fjals.
147
Ndrsa fakti q ky diftong u ruajt edhe n rrokje t hapur
fundore vetm n disa t folme t toskrishtes veriore, ku prfshihet dhe e folmja e Devollit,

143
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, botim i ASH, Tiran, 1987, f. 368.
144
J. Gjinari, Mbi disa elemente sllave n t folmet veriore t Shqipris jugore, Studime mbi leksikun dhe formimin
e fjalve II, Tiran, 1972, f. 270.
145
Po aty.
146
Shih E. abej, Diftongje e grupe zanoresh t gjuhs shqipe, BUSHT, SSHSH, nr. 3, 1958, f. 71-85.
147
Shih J. Gjinari, Diftongjet ua/ue, ie dhe ye n t folmet e gjuhs shqipe, SF, nr. 1, 1968, f.102.

67

ende nuk mund t shpjegohet. Mbase, duhet t vshtrohet si nj dukuri e inovacionit t pavarur
gjuhsor n kt t folme.
Emrat qill, mill, dill etj. shqiptohen rndom me diftongun ie, por te emri qiell kemi
hasur dhe rastet t shqiptimit pa diftong (flytyronte d qellt), kryesisht nga barts t vjetr t
dialektit. Sot, sidomos nga folsit e brezit t mesm dhe t ri, nuk ndihet si rrjedhim i ndikimit t
arsimimit dhe i przjerjeve a lvizjeve t mdha t popullsis.
Diftongu y. Ashtu si diftongu i, ai haset n t gjitha pozicionet dhe n rrokje fundore t
hapur (lryr, me t pytur, rfyr, rmbyr). Vlen t vihet n dukje q ky diftong, n
pozicione t caktuara, ka kaluar n e (jan kther-jan kthyer, nd kre-n krye, m ka rmber-
m ka rrmbyer). N disa raste, ky diftong vjen si rrjedhim i buzorzimit m t prparm t u-s,
duke u shndrruar n y, pr shkak t bashktinglloreve alveo-qiellzore para saj (lyes, Shyec).
Gjithashtu, diftongu zbrthehet, por jo nga fakti se zanoret prbrse ndahen n rrokje t
ndryshme, por sepse n mes t diftongut ndrfutet nj v (Shyec-Shyvec), q mund t jet kundr
hiatit.
Nga materiali dialektologjik i mbledhur n fshatrat Vishocic, Hoisht, Ziisht, Vrlen etj.
sht hasur forma byj (shumsi i emrit buall), t shqiptuar me diftong. Shndrrimi i diftongut a
n y ka marr vler gramatikore
148
dhe sht nj trajt q gjendet e n format e vjetra po me
kt vler gramatikore.
149



3.3 Sistemi bashktingllor

3.3.1 Bashktingllore t veanta

Bashktingllorja [h]. Bashktingllorja glotale h nuk ndihet dhe nuk shqiptohet n do
pozicion: n pozicion fundor, si: kra(h), tin na nje(h), ple(h)), n mes t fjals (t shom-t
shohim, kthesha- kthehesha, njer-njher, ater,atfere, atfernaj-ather) dhe as n pozicion
nistor (ekurin, und, ajdutn, al). Kjo bashktingllore glotale nuk ndihet as te huazimet turke
q e kan kt bashktingllore n trup t fjals (muabet, reat, muamedan), apo n pozicion

148
Shpreh shumsin e emrit nprmjet metafonis.
149
Shih E. abej, Diftongje e grupe zanoresh t gjuhs shqipe, BUSHT, SSHSH, nr. 3, 1958.
68

nistor (alldup, auz, d aurt, arabat, asullde, ebe, etj). Kjo dukuri ndihet m tepr te emrat vetjak
t, q e kan kt bashktingllore n trup t fjals (Muamet, Muamerali, Memetali).
Sipas J. Gjinarit, bashktingllorja h ndihet disi n t folmen e banorve t besimit
mysliman
150
. Nga materiali dialektologjik i mbledhur n fshatrat Bitinck, Vishocic, Vranisht
etj. t banuara me popullsi myslimane u vu re se kjo bashktingllore nuk ndihej te bartsit e
vjetr t gjuhs, m tepr ajo shqiptohej e qllimshme (dukuri q ndodh m shum te fmijt n
shkolla, n njerz t arsimuar ose q kan nj lloj pozicioni shoqror).
Ndrkoh, n antroponimin Mihal, rndom haset forma Mikail (Bradvic, Hoisht, Ziisht).
Pra n kt antroponim kemi procesin fonetik t velarizimit t h-s.
Te folja z n formn joveprore zihem (me fjal, me grushta), ky tingull glotal nuk ndihet,
por ndoshta pr t shmangur hiatin midis grupit prej dy zanoresh hyn bashktingllorja r (zirem
kos, ziren bash a bash).
Bashktingllorja [rr]. Bashktingllorja dridhse rr nuk bn pjes n inventarin e
bashktinglloreve t ksaj t folmeje. Ajo nyjtohet si r n do pozicion. Si rrjedhim i mungess
s kundrvnies rr//r, n kt t folme nuk kemi formim t ifteve minimale t fjalve: ara-arra,
var-varr, ra- rra(h), t rin(t riun)-t rrin, por ato paraqiten si homonime gramatikore, t cilat
dallohen ose nga konteksti, ose kur vendosen n trajta t ndryshme gramatikore.
J. Gjinari thekson se kjo bashktingllore dridhse, n fshatin Sinic nyjtohet si nj r e
ndrmjetme midis r-s dhe rr-s
151
. Mendojm se kjo dukuri sht m tepr nj veori e individit
fols, sesa dukuri e veant e t folmes s ktij fshati.
Bashktingllorja [nj]. Bashktingllorja e tingullt qiellzore nj sht ruajtur mir n do
pozicion. Ajo ruhet n rrnj t fjalve (nj, njeri, rrnja, dllinja, nje(h), njzet), n prapashtesat
e shumsit t emrave dhe mbiemrave (ullinj, hunj, gjarpinj, lminj, lminj), si dhe n mbaresat e
s tashmes dhe t s pakryers t foljeve (lanj-a, punonj-a, pinja, lyenj-a, shkonj-a). Sipas J.
Gjinarit, n t folmen e Progrit, vihet re zhvillimi i nj-s n j te mbaresat foljore t s tashmes
152
.
Ky zhvillim sht hasur dhe n fshatrat Vranisht e Pilur te foljet punoj-punoja, duroj-duroja, por
krahas tyre dhe vinj- vinja, bnj-bnja). Mesa duket, zhvillimi i nj>j sht nj proces q vazhdon
dhe n ditt e sotme.

150
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 109.
151
Po aty.
152
N fakt kjo dukuri sht vn re dhe n fshatra t tjer t krahut t majt t lumit Devoll dhe mund t mendohet
se sht m tepr ndikim nga standardi i shkruar.
69

Bashktingllorja [th]. Bashktingllorja ndrdhmbore e shurdht th, n pjesn m t
madhe t t folmeve t ksaj krahine, sht shndrruar n buzore-dhmboren e shurdht f n
pozicion nistor t fjalve: i fell, fingjill, fllz, fel. N trup t fjals ajo ka mbetur th (uthull, d
Athint). V. Xhaka ka vn n dukje dhe dukurin e kundrt n t folmen e Ziishtit, te fjala
femr-thembr n barts t vjetr t gjuhs, ndrsa ne e kemi hasur edhe n t folmen e Hoishtit
Bashktinglloret [l], [ll]. Kto bashktingllore nuk psojn shndrrime n pozicione t
caktuara n fjal. Bn prjashtim folja dal n tri vetat e shumsit t kohs s kryer t thjesht ku
l>ll (duallm, duallt, dualln). Po ashtu, kjo dukuri haset dhe n disa fjal t huaja, si: llogjik,
pllani vegl pune e mekanizuar me t ciln priten drrasat duke ruajtur siprfaqen e drejt t
saj, Sollomoni etj. Gjithashtu ll vjen dhe si rrjedhim i asimilimit n distanc t dh-s n fjaln
dhall>llall e n fjalt e prejardhura nga kjo tem (llallanik), apo edhe n foljen
mbodhis>mbollis.

3.3.2 Grupe bashktinglloresh

Grupet mb, nd, ng. N t folmen e Devollit, grupet mb, nd, ng, ngj ruhen mir dhe
shqiptohen qart:
1) n fillim t fjals (mbush, u mbyt, mp(b)rojts, ndanj, ndenja, ngre, ngas, ngjevi
etj.);
2) n mes t fjals (pllmb, jamballi, kndje, kandil, tundurashk shtllung,
engel, lengjer, mallngjenjs, e mashngjyer etj.);
3) n fund t fjals (shkmp, pllumb, vent, munt, mnd, deng, lnk etj.);
Kto grupe, si dhe n t folme t tjera t toskrishtes, nuk jan zhvilluar si n
gegrishte. Por, n kt t folme, vihen re dy dukuri:
S pari, n parafjalt pr rasn vendore kto grupe e kan asimiluar pothuaj plotsisht
bashktinglloren hundore (shkoi d malt, e ndeu b djellt, dn sergjen, batan). Ky asimilim,
sipas J. Gjinarit, ka ndodhur pikrisht te kto parafjal dhe jo te fjal t tjera q i kan kto grupe
sepse, duke qen se parafjalt jan fjal proklitike, t ndodhura larg theksit, u thjeshtuan n
shqiptim.
153


153
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 110.
70

S dyti, sot kjo dukuri vihet re m tepr te folsit e brezit t vjetr dhe deri diku tek ata t
brezit t mesm. Te folsit e brezit t ri, kto parafjal paraqiten si n mbar shqipen t
zhvilluara drejt ruajtjes s hundores, duke u prdorur si parafjal t rass kallzore. Ky zhvillim
ka ardhur si rrjedhim i ndikimit t gjuhs standarde nprmjet shkollimit, por dhe si rrjedhim i
lvizjeve t mdha t popullsis.
Grupet nk, njk. N fakt kto grupe jan pranishme m shum si raste t shurdhimit t
grupit ng, sidomos n rrokje fundore, megjithat, ka fjal te t cilat gjendet n prbrjen
fonemore t fjalve (banjk, llaink, fink, stank etj.). Kto bashktingllore hasen kryesisht tek
ato fjal q kan n tem bashktingllore hundore dhe marrin prapashtesn zvogluese k.
Grupet kl, gl. Kto grupe bashktinglloresh t vjetra hasen shum rrall sot, kryesisht n
fols mbi 60 vje dhe q banojn n fshatrat e Devollit t Siprm (Grapsh, Qytez, Sinic,
Gjyres). Ato jan zhvilluar drejt qiellzoreve q dhe gj.
Prania e tyre n kt t folme dshmohet vetm nga barts t vjetr t gjuhs (klisha, klyi,
klinda, zglidh, zgledh, glemp, gluri). J. Gjinari thekson se kto grupe jan hasur vetm n fols t
krishter (duke u mbshtetur dhe n materialin e mbledhur nga V. Xhaka).
154
. Ai thekson se kjo
mund t prgjithsohet pr fshatra si: Sinica, Hoishti, e Ziishti, q jan n krahun e majt t
Devollit dhe kan pasur vetm popullsi t krishter. Megjithat, duhet t vihet n dukje se kjo
dukuri dshmohet dhe n Bitinck me toponimin Varet e Klishs (varre q sot nuk jan m), n
Kuril me toponimin Klishka (vend ku m par ka pasur kish), n Emenik me toponimin
Klisha, n Stropan me toponimin Lisi i madh de Klisha (dikur ka pasur nj lis 150-vjear). Kto
fshatra, ndodhen n an t ndryshme t lumit Devoll. Fakti q emri i prgjthshm klish-a
dshmohet si toponim n formn e vjetr, prforcon mendimin q ky grup bashktingllor sht i
hershm n kt krahin, si n krahun e majt dhe n t djatht t lumit Devoll.
Tashm procesi i kthimit t grupeve kl dhe gl, prkatsisht n q dhe gj, ka mbaruar. Pr m
tepr ky kalim nuk sht br i shkallshkallshm, si n disa t folme t gegrishtes kl>kj, gl>gi
(kian, giuri).
155
J. Gjinari v n dukje se pleqt e Sinics e ndryshuan shqiptimin e ktij grupi q
t mos ndiheshin t veuar nga bashksia territoriale ku bnin pjes.
156
Megjithat, duhet
theksuar se, prderisa kto grupe jan hasur deri von n barts t vjetr t gjuhs, kjo tregon pr
nj dukuri t konservacionit gjuhsor. Pr m tepr, ruajtja e grupit kl u b te fjalt ku ajo u

154
Po aty, f. 110.
155
E. abej, Studime gjuhsore III, Rilindja, Prishtin, 1977, f. 107.
156
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 110.
71

shndrrua n velaren k dhe jo n qiellzoren q (klisha, klyi, klinda, ndrsa sot kemi kisha, kyi,
kinda). Ndrkoh, grupet kl dhe gl jan ruajtur n huazimet e mvonshme, t cilat kan hyr pas
zhvillimit t ktyre grupeve, si, p.sh., nga lat. glas, sll. klek, glet apo n disa toponime si
Kokogllav.
Grupet lk, lg. Kto grupe jan hasur vetm n fols t brezit t vjetr dhe deri diku dhe atij
t mesm (alk, sovlk, balg-balgor-balguce, ulku). Duhet theksuar se gjiithmon e m tepr po
vihet re kalimi i alveolares sonante ansore l n qiellzoren mesore j.
Grupi sht. Ky grup bashktinglloresh sht mjaft i veant n nyjtim te banort e ksaj
krahine. Ai paraqitet n disa variante ku, mbylltorja alveo-dhmbore t, duke u paraprir nga
shtegorja alveo-qiellzore sh, nyjtohet me nj ulje t leht t shpins s gjuhs dhe i prafrohet
shum afrikates , n disa raste duke u shqiptuar si vet ajo (shat, shiz, shytk, shjere
jash). Asimilimi i t n diku sht i plot, diku i pjesshm e diku nuk ndihet fare. N barts t
vjetr t gjuhs ky grup sht m i qart n variantin sh (n fshatrat Hoisht, Bradvic, Sinic,
Ziisht), n fols t arsimuar ose q kan lvizur prej kohsh nga vendlindja t nuk ka kaluar
plotsisht n , ajo ndihet m tepr si nj t e qiellzorzuar (pak a shum si t e anglishtes), ndrsa
te folsit e brezit t ri sht shum e reduktuar. J. Gjinari v n dukje se kemi t bjm nj
inovacion regresiv, si rrjedhim i ndikimit t gjuhs s shkruar.
157

J. Gjinari thekson se shndrrimi sht>sh sht rrjedhoj e ndikimit sllav n kt krahin
dhe gjendet vetm n banort e krishter t ksaj zone.
158
Pavarsisht se sot, sipas Mirevit,
159

nuk vepron si rregull fonetik n gjuhn bullgaro-maqedone, ky kalim ka qen karakteristik pr
mjaft dialekte t bullgarishtes s vjetr.
Grupet psh, fsh. Grupi fsh haset n pozicion nistor si te: fshes, fshat, fshinj, fshe(h),
ndrsa grupi psh te fjalt: pshtjell, kopsht, pshtetem, kapshore. Te grupi psh ndrfutet nj
mbshtetse pr t lehtsuar shqiptimin. N disa raste ndodh q t prdoret grupi bashktingllor
psh (kapshore-kapshat), ndrkoh haset dhe dukuria e prdorimit t grupit bashktingllor fsh
pr grupin psh (pshtjell-fshtjell, pshtetem- fshtetem). Prsa i prket kthimit t grupit psh n fsh
te kto fjal ka ndodhur procesi i asimilimit n kontakt, ku bashktingllorja mbylltore p, e
pasuar nga nj bashktingllore shtegore, asimilohet n bashktinglloren shtegore f, m e afrt

157
Po aty.
158
J. Gjinari, Mbi disa element sllav n t folmet veriore t Shqipris jugore, Studime mbi leksikun dhe formimin
e fjalve II, Tiran, 1972, f. 267.
159
Po aty.
72

n nyjtim me sh. Ndrkaq, n disa fshatra, aty ku sht ruajtur nj gjendje m e vjetr e dialektit
(Sinic, Ziisht, Qytez, Bradvic), grupi psh nuk ka psuar ndryshime (e rite me copkat, me
kapshorkat e dynjas)
160
.


3.4 Modifikime t tingujve dhe ndrrime fonemore

E folmja e Devollit karakterizohet nga nj sr procesesh fonetike dhe ndrrimesh
fonemore, t cilat e bjn t dallueshme kt variant brenda t folmeve t toskrishtes veriore.

3.4.1 Modifikimet e tingujve
161


Modifikimet, duke qen dallime jofonematike t tingujve n rrjedhn e ligjrimit, paraqiten
si variante t realizimit t nj foneme brenda s njjts morfeme, n varsi t ndikimit t
pozicionit q z fonema n fjal dhe rrethimit fonetik t saj. Kshtu, modifikimet e tingujve
klasifikohen n ndryshime kombinatore dhe pozicionale.

Ndryshimet kombinatore
Akomodime. Ky lloj procesi ka ndodhur n shoqrimet e tipit BZ (bashktingllore/
zanore) ose ZB (zanore/ bashktingllore). N kt t folme dallohen:
a) buzorzimi i zanores i nn ndikimin e bashktinglloreve buzore pran saj (kryp, pyper,
pyperka, ypa-kam ypur,). N kt rast bashktingllorja mbylltore buzore p dhe ndikon n
zanoren pasardhse i duke i dhn tiparet e nj zanoreje buzore y.
b) qiellzorzimi i zanores nn ndikimin e bashktinglloreve qiellzore para ose pas tyre
(ginjeshtr, gjilpr, fingjill). N kt rast, bashktinglloret qiellzore nj, gj, ndikojn n
ngushtimin e zons palatale (pjesa e prparme e gjuhs ngrihet pak lart), duke prftuar nj
nyjtim t prparm t -s deri n i.

160
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Botim i ASH, Tiran, 1987, f. 441.
161
Pr prcaktimin e modifikimeve fonetike dhe ndrrimeve fonemore jan marr si baz klasifikimet e ktyre
dukurive sipas A. Dodit, Fonetika she fonologjia e gjuhs shqipe, Tiran, 2004, R. Memushajt, Hyrje n gjuhsi
Tiran , 2007 dhe Fonetika e shqipes standarde Tiran, 2009.
73

c) qiellzorzimi i zanores e>i po nn ndikimin e bashktinglloreve qiellzore pran saj (u fijua,
bn cilibrimn, matirjali, iliktrikn etj.).
d) kalimi i u>y, sepse para ose pas saj ndodhet nj tingull palatal (flytyron, yshqimn, lyes, yve,
dyke etj.).
Asimilime. Procesi i asimilimit sht ai proces i fonetiks kombinatore gjat t cilit dy
tinguj t ndryshm prafrohen n tipare ose bhen krejtsisht t njjt. N t folmen e Devollit
ky proces sht mjaft i ndjeshm si te zanoret dhe te bashktinglloret.
a) Asimilimet t plota jan t pakta dhe kryesisht vokalike (nuku<nuk, shimitri<shnmitri,
bukuvale<bukvale, cilibrimn<celebrimn, iliktrikn<elektrikun, bylyri<brryli) dhe, si
vrehen, jan asimilime n distanc, po nuk mungojn dhe asimilime t plota konsonantike, si:
llallanik<dhallanik.
b) Asimilimet e pjesshme jan zakonisht konsonantike dhe lidhen me zshmimin e
bashktinglloreve t caktuara n kontakt me bashktingllore m t tingullta se vetja apo me
zanore (kaprxej, grba, grafic, zdua, xbath, xhvesh, xvor (Ixvor), mbrdhe, vasule, mezi etj.).
c) Asimilimi i plot i hundoreve ndodh te grupet mb, nd t parafjalve n t ashtuquajturn ras
vendore (de kta t dy, de kuzhin, e solli b shpit, d bark, dpr do vdekje, dn kmb, dn
buz, d trem t kishs etj.). Po n kt t folme, n raste t rralla, te parafjala mbi asimilohet
dubuzorja b, si n t folmet e veriut (pal mi pal, ta hipje mal mi mal).
d) Asimilimi i pjesshm n kontakt ka ndodhur dhe n grupin sht, ku t sht asimiluar n nj
tingull me afrikim deri n nj afrikate t mirfillt (e shun, jash, shat).
Disimilime. N kt dukuri t fonetiks kombinatore ndodh procesi i kundrt i asimilimit,
kur dy tinguj t njjt ose t ngjashm bhen t ndryshm n tipare pr t lehtsuar shqiptimin.
Disimilimet jan vokalike dhe konsonantike.
a) Si disimilime vokalike mund t prmenden rastet: alurin (ulrin), okullat (okollat),
mndjelarsk (mndjelarask), qrton (qorton), frtun (furtun), bylezik (byzylyk), frtom
(fortom) etj.
b) Disimilime konsonantike hasen te fjalt: gjalpr (gjarpr), Xvezd (Zvezd), arthrit (artrit),
orthodhoks (ortodoks) etj.
Metateza. Metateza haset n fjal, si: velenx>levenc, Rolandi>Lorandi,
ligavec>gilavec, glqere>krqele, portokall>protokall, trahan>tran, sprkat>prskat,
74

karfic>grafic, trotuar>tortuar, minjoll>millonj (shkarp e holl), byzylyk>bylezik,
brryl>bylyr etj.
sht interesante t shqyrtojm rastin e emrit lyes. N t kan ndodhur nj sr procesesh
fonetike, nga trajta mbles>vles>lves>lues>lyes. Grupi mb sht asimiluar n v, q me an t
metatezs ka kaluar pas sonantes l. Kjo e ka br t vshtir shqiptimin e grupit bashktingllor
lv, si rrjedhim kemi shndrrimet v>u>y. Duhet vn n dukje se, nga materiali dialektologjik i
mbledhur n terren, forma lyes prdoret nga fols mbi 60-vje, folsit e brezit t mesm dhe atij
t ri gjithmon e m tepr prdorin trajtn vles dhe mbles. Fonemat q ndrrojn shpesh vendin e
tyre me an t metatezs jan lngzorja l me dridhsen r apo dridhsja r me buzoret apo velaret.
Shtesa tingujsh. Shtesat e tingujve jan nj proces i zakonshm q ndodh n t folmen e
Devollit. Si tinguj joburimor q shfaqen n pozicione t ndryshme n fjal pa ndonj funksion
t caktuar, jan:
a) protetik, kur ata shtohen n fillim t fjals (mburimn, ntrashem, mbeso, ngjallavitem,
ndra, ndardhar, nqasni, javash, javitem). Kryesisht si tinguj protetik ndihen hundoret
m dhe n dhe j
162
.
b) epentetik, kur shtohen n mes t fjals (lmpjet, thembr, embr, andre, merselera,
mejtonesha, xbukuronem, shprlaj, burxhak, afrzali). Si tinguj epetentik shrbejn
kryesisht bashktinglloret e tingulltat m, n, r, por n disa raste dhe qiellzorja j (lejmon,
xhejnem, ljepur).
c) epitetik, kur shtohen n fund t fjals (tyn, ayn, ngaj, e mij, andezaj, ktezaj, atfernaj,
nashtin). Si tingull epitetik m i zakonshm sht qiellzorja e tingullt j, por n shum
raste epiteza prbhet dhe nga rrokje q shtohen n fund t fjals pa ndonj funksion t
caktuar. Rrokja epitetike, n t folmen e Devollit, prbhet nga hundorja n n variantin n
te premrat vetor (tin, ayn), n disa ndajfolje (ktun, nashtin). N kt rast rrokja
fundore n mund t ket qen mbares e kallzores, e cila sht prdorur m pas dhe n
raste t tjera. Dukuria e prhapjes s ksaj mbarese edhe n pjest e pandryshueshme t
ligjrats tregon se kjo mbares e ka humbur vlern gramatikore dhe ka mbetur n kto
fjal si rrokje epitetike
163
. Prsa u prket ndajfoljeve andezaj, ktezaj kemi nj bashkim t

162
Mikloshii thekson se shqipja ka nj paraplqim t veant pr sonantet hundore (cituar sipas K. Topalli, Dukuri
fonetike t sistemit bashktingllor t shqipes, Tiran 2004, f. 94).
163
K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, Shtpia Botuese Enciklopedike, Tiran, 1995, f. 111-112.
75

nj rrokjeje epitetike q mund t jet prdorur si prapashtes zvogluese me tingullin
epitetik j.
d) tingujt antihiatizues (j baktija, palareja, ngrijem, kriju; v n kohn e kryer t thjesht t
foljeve t zgjedhimit t par dhe n vetn e tret njjs shkovi, lrovi, povi, krevi,
rmivi). E. abej e quan tingullin j si shtes kundr hiatit dhe tek emrat i jati, e jma
164
.
A. Dodi
165
, K. Topalli
166
jan t t njjtit mendim, duke e par si dukuri t sandhit t
jashtm q ka lindur pr t shmangur takimin e nyjs s prparme me emrin q fillonte
me zanore. E njjta gj ndodh dhe te folja avitem (afrohem), e cila n t folmen e Devollit
del javitem. Po ashtu, kundr hiatit del dhe dridhsja r te folja joveprore zihem n t
gjitha vetat e s tashmes (zirem-ziremi), duke zvendsuar glotalen h, q mungon n
inventarin e fonemave t ksaj t folmeje.
Rnie tingujsh. Rniet e tingujve n gjuhn shqipe jan mjaft t shpeshta dhe n t folmet
e dialektore ato shfaqen m dendur. Disa bashktingllore kan rn n do pozicion, pavarsisht
se jan fjal t burimit vends apo t huazuara (p.sh., bashktingllorja h), disa tinguj kan rn
pr shkak t pozicionit t tyre n lidhje me theksin (sa m tepr t ndodhen larg theksit aq m
shum rritet mundsia e rnies s tingullit), si dhe n rastet kur sht gjendur nj grup
bashktinglloresh ndrmjet dy zanoresh, aq m tepr kur kto bashktingllore kan qen t
ngjashme n nyjtim (i ergjendt- i ergjend).
a) Afereza sht rnia e nj tingulli n fillim t fjals dhe ndodh shpesh si dukuri e
ligjrimit bisedor pr zvoglimin e numrit t rrokjeve (kjo ndodh m shpesh n
antroponimet, m tepr si dukuri e shkurtimit apo zbunimit t emrit, sesa si proces
fonetik). Nj nga bashktinglloret q i sht nnshtruar ktij procesi sht h-ja, e cila ka
rn n ball t fjalve q fillojn me kt bashktingllore, kjo duket sidomos n
huazimet turke, si: i, amme, allo, ajde, elbete, anko etj.
b) Sinkopa, si nj dukuri e rnies s nj tingulli apo grupi tingujsh n trup t fjals, vihet re
n ligjrimin bisedor n fjal, si: kthesha, zisha, shpi, aher, kshu, ktu etj.
c) Apokopa ndodh rndom n t folmet dialektore duke qen se tingujt n pozicion fundor
jan m t prirur q t bien (kish-kishn, ish-ishn, erth t shun, zu t binte, po dhe tek
emrat prindrit-prindt, grindje-grind, smundje- smund etj.

164
E. abej, Studime gjuhsore III, Rilindja, Prishtin, f.144.
165
A. Dodi, Fonetik dhe fonologji e gjuhs shqipe,Tiran, 2004. f. 153.
166
K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, Shtpia Botuese Enciklopedike, Tiran, 1995, f. 314.
76

d) Elizioni ndodh n ato fjal q mbarojn me zanore fundore dhe ndodhen para fjalve, t
cilat fillojn po me zanore. N kto raste zanorja fundore elidohet (tkurret derisa bie).
Elidimi n t folmen e Devollit ndodh kryesisht te parafjalt q mbarojn me zanoren (i
thash bemr, kaloi batan, daurt, dat vollt, qi dha, shkovi mbudh etj.).

Ndryshimet pozicionale
Nj nga ndryshimet pozicionale m t dallueshme sht reduktimi i -s s patheksuar n
rrokje fundore, n fjal me theks tejfundor (flytyr, kumbull), n kallzoren dhe gjinoren e emrave
mashkullor me theks parafundor (burit-burn), n pjesoret e foljeve q mbarojn me -ur
(ardhur, vajtur etj.)
167
.
Po ashtu, sht mjaft e ndjeshme dukuria e shurdhimit t bashktinglloreve t zshme q
ndodh kryesisht n rrokje fundore, por nuk prjashtohen dhe rastet dhe n rrokje t mbyllyra
brenda fjals apo n pozicion nistor. Rastet kryesore t shurdhimeve jan:
a) b>p: elp, plump, shkmp, prm, mproj;
b) d>t : mnt e saja, u gjent, dhntret, rente, mejtonem;
c) dh>th: m ngorthn kmbt, m erthn, lithshim b trupt, i barthk, trathtar;
d) g>k: i lik, krqele, zokn, bakti;
e) v>f: sikur ka ngrn urof, shkof (shkovi) e vate, shtif;
f) z>s: mngjesn, d qymest, e thern kndesn, t zest;
g) gj>q: i squat, e sqovi, t liqt, i doq;

3.4.2 Ndrrimet fonemore

Kto ndrrime paraqiten si kmbime fonemash gjat eptimit t fjalve ose gjat
fjalformimit. Morfemat, t cilat shprehin kategori t caktuara gramatikore, duke u prdorur n
kushte t caktuara fonetike, paraqiten n formn e alomorfeve.
Ndrrimet fonemore historike jan kryesisht vokalike dhe lidhen si me ndrrimet me
metafoni, ashtu dhe me apofoni.
a) Ndrrime eptimore metafonike jan ato lloj ndrrimesh historike t zanoreve nga t cilat
prftohet nj zanore e prparme. N t folmen e Devolli ndrrimet metafonike prfshihen

167
Pr kt dukuri shih rastet e prmendura n sythin 3.2.2 t punimit pr zanoren t patheksuar.
77

n nj sr emrash dhe mbiemrash kur vendosen n numrin shums, si dhe gjat
zgjedhimit t disa foljeve.
Rastet m t prgjithshme me ndrrime metafonike dallohen n:
a//e: plak-pleq, mashkull-meshkuj, nat-net, dal-del;
o//e: i vogl- t veck;
a//i: heq-hiqnja, dreth-drithnja, mbleth- mblithnja, mer-mirnje bares-barisnja;
je// i: pshtjell- pshtillnja, sjell-sillnja;
ua// y: buall-bynj;
a//e: kal-kej;
168

b) Ndrrimet apofonike lidhen me ndrrrime historike t zanoreve, si proces i prftimit t
nj zanoreje t prapme, por n kuptimin m t gjer t termit ktu hyjn t gjitha
ndrrimet q vihen re n alomorfet e nj morfeme, me prjashtim t rasteve me metafoni.
Kshtu, apofonia n kto raste vepron si eptim i brendshm. Rastet kryesore t
ndrrimeve apofonike jan:
je//o: pshtjell-pshtolla, pjek-poqa;
a //o: mar-mora, nxjer-nxora;
o //a: dolla-dallm, solla-sallm, prcolla-prcallm, mora-marm;
a//ua: kal- kanjt, dor- duar-dart;
c) Ndrrime n fjalformim me zanore mbshtetse ndodhin n rastet kur tema
fjalformuese mbaron me bashktingllore dhe morfema fjalformuese fillon po me
bashktingllore. Pr shkak t vshtirsis s shqiptimit t grupit prej dy a tri
bashktinglloresh ndrfutet nj zanore mbshtetse. Kjo dukuri haset te disa mbiemra
dhe premra kur prdoren si t emrzuar, si: t tjer-t tjerit, ton-tonit, t par- t parit,
t veck-t veckit, etj.
Ndrrimet historike t bashktinglloreve lidhen kryesisht me format eptimore t emrave dhe
me ato t foljeve. Kshtu mund t vihen re:
a) Qiellzorzime gjat shumsit t emrave dhe mbiemrave
k//q mik-miq, fik-fiq, ulk-ulq, xverk-xverqe, bark-barqe;
ll//j buall-byj, kal- kej (por dhe bynj dhe kanj);
r//nj kushriri-kushrinjt, ulliri-ullinjt;

168
Kt trajt shumsi e kemi hasur n fshatin Qytez.
78

g//gj sllog-sllogje, breg-brigje, strg-strgje;
b) Qiellzorzime gjat vendosjes s disa foljeve n t pakryern dhe n t kryern e thjesht,
t mnyrs dftore, si:
g//gj djeg-digjnja-dogja;
k//q pjek- piqnja-poqa;


3.5 Theksi i fjals n t folmen e Devollit

Theksi i fjals n t folmet e shqipes ka pak ndryshime nga gjuha standarde. N t folmen e
Devollit, ashtu si n gjuhn standarde, mbizotrojn fjalt me theks parafundor. Problemin
kryesor e prbjn huazimet nga gjuh t tjera, t cilat kan theksin t ndryshm nga shqipja.
S pari, te huazimet turke me theks parafundor, t cilat n gegrishte kan psuar rregullim
mekanik t theksit, n kt t folme paraqiten si fjal me theks fundor, si: teneq, pash, kar,
par, mertep, asulld, ashllam, anxhr, esp, inshall, ndrsa n huazime t tjera theksi ka
kaluar parafundor (xhzve, shshe, qshe, penxhre, prde, gjle, qfte, nt, brde etj.).
S dyti, te huazimet e reja nga gjuht perndimore prirja sht drejt theksimit parafundor t
tyre, kryesisht nga brezi i ri, i ndikuar dhe nga gjuha e shkruar dhe ajo e mediave (kompjter,
trno, traktr).
S treti, antroponimet femrore me prejardhje nga greqishtja kan ruajtur theksin fundor t
tyre (Fotin, Athin, Viktor, Gliqir), por n format e shkurtuara t tyre kalojn me theks
parafundor (teto Na, Thna, Vka, Grqe).
S katrti, fjal, t cilat jan formuar me prapashtesat sllave zvogluese k, me
pratashtesn turke -e apo me prapashtesn thirrmore o, shqiptohen me theks parafundor,
sidomos kur mbi to bie theksi ngulmues, si: pkn, shqrkn, fshe, dre, hllo. Sipas
K. Topallit, kto prapashtesa t huaja, q prbhen nga rrokje t hapura, kan qen t
patheksuara n gjuht huazuese dhe t tilla dalin dhe n shqipe, duke iu prshtatur fjalve me
fundore t njjt.
169

S pesti, dukuria e lvizjes s theksit pr shkak t ndryshimeve morfologjike sht e
pranishme edhe n kt t folme. Kshtu, kemi lm-lmnj, lm-lmnj, i keq-t kqnj, i math-

169
K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, Shtpia Botuese Enciklopedike, Tiran, 1995, f. 70.
79

t mbdhnj. N kto raste theksi shrben si mjet gramatikor pr formimin e shumsit t emrave
bashk me prapashtesn prkatse. Nj dukuri e till ndodh dhe n fjal q n shumsin e nj
sr huazimesh turke t tipit bab-baballr, bj-bejlr, ku theksi bie mbi prapashtesn e
shumsit. Kjo dukuri sht huazuar nga turqishtja, duke i shtuar prapashtess turke prapashtesn
shqipe -: baba-llar- pr analogji me shumsin bullar-, mullar-.
170

Si prfundim, mund t themi se e folmja e Devollit, pikrisht pr shkak t ktyre tipareve
fonetike t veanta, prbn nj variant dialektor t dallueshm n grupimin e t folmeve t
toskrishtes veriore. N t ruhen ende disa dukuri fonetike, si n nyjtimin e tingujve dhe n
proceset fonetike, q ndodhin n leksikun e ksaj t folmeje, duke mbartur nj sr tiparesh t
vjetra si dshmi q pasqyrojn nj gjendje t hershme fonetike t shqipes.
















170
A. Dodi, Fonetika dhe fonologjia e gjuhs shqipe, Tiran, 2004, f. 176.
80

4. TIPARE MORFOSINTAKSORE T T FOLMES S
DEVOLLIT

4.1 Veori t prgjithshme morfosintaksore

Ndryshimet dialektore midis t folmeve kan prekur dhe sistemin gramatikor. N raport me
dallimet fonetike, dallimet n sistemin gramatikor jan m t pakta. Ndrsa n sistemin fonetik
kriteri baz i dallimeve sht shkalla e prekjes s sistemit fonologjik t t folmeve, pr sistemin
gramatikor si baz merren dallimet morfologjike q prekin strukturn gramatikore t t folmeve
nga variantet morfologjike dialektore. Kuptohet q edhe tiparet dalluese morfologjike nuk kan
t njjtn vler nga pikpamja e prekjes s struktures. Ka dallime t tilla q prekin pjesrisht
strukturn grmatikore dhe disa q e prekin n mnyr t ndjeshme kt sistem. Kshtu, n
klasifikimin e dallimeve morfologjike t t folmeve, dallojm ato q prekin strukturn
morfologjike dhe q mund t jen dy llojesh: ato q prekin inventarin e strukturave morfologjike
dhe variantet e tyre, si dhe dallimet q lidhen me funksionin e morfemave: me shprndarjen e
varianteve t strukturave ose morfemave dhe me variantet fonetike t formave gramatikore.
171

Dallimet q prekin strukturn gramatikore jan mjaft t rndsishme, sepse ato jan
treguesi kryesor i ndarjes s dialekteve pa e copzuar truallin dialektor. Si rrjedhim, vlera e
dallimeve shihet si brenda nj dialekti t caktuar, ashtu dhe brenda t folmeve n unitet me
dialektin q e prfshin.
172

N t folmen e Devollit dallimet e grupit t par prbjn nj sr dallimesh t mirfillta q
prfshijn gjith dialektin tosk. Kshtu, n t folmen e Devollit mungon premri pronor i vet /e
vet. Po ashtu, mungojn format e mbiprbra t foljeve t tipit kam pas shkuar. Prsa u prket
formave t mbiemrave t prejardhura nga pjesoret e foljeve me prapashtesn shm, t cilat kan
ue dhe ye, n t folmen e Devollit kan filluar t hyjn nprmjet ndikimit t standardit, por duke
psuar ndryshime fonetike (i shklqyeshm- i shklqyshm; i mrekullueshm-i mbrekullushm).
Dallimet n inventarin e strukturave gramatikore q lidhen me forma t veanta t nj
paradigme prfshijn:

171
J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, shblu, Tiran, 2003, f. 207.
172
Po aty, f. 207.
81

a) Nj form rasore m tepr se n t folmet e tjera toske dhe gege (prjashto disa zona t
gegrishtes jugore), si sht rasa vendore me parafjalt prkatse.
b) Trajtat rasore n rrjedhore t pashquar shums q dalin me -ve dhe jo me -sh (pe
maleve, ulicave, pe ca kuakave na doln kaqe veka). Kjo form e njjt me gjinoren
dhe dhanoren e l me nj form m pak paradigmn e lakimit t emrave femror n t
pashquarn.
c) Po ashtu, me nj form m pak paraqitet lakimi i premrave vetor t vets s par dhe
t dyt shums (neve pr ne, yve pr ju).
Nj vend t veant n t folmen e Devollit zn dallimet strukturore q prfshijn variante
strukturash gramatikore. N format gramatikore t pjesve t ligjrats, dallimet prfshijn
kryesisht foljen. Konkretisht, e ardhmja e foljeve paraqitet me formn do+lidhore (do t shkoj),
por n ligjrimin bisedor, pr shkak t ritmit t t folurit, pjesza t e lidhores bie, duke ln
formn do shkoj (do t shkoj q pa gdhir//to shkonj pa gdhir). Po ashtu, format psore-
vetvetore t foljeve n kohn e pakryer dalin me forma sintetike, si: lasha, lodhsha (lodha),
mersha. Paskajorja e foljeve del me pjeszn trajtformuese pr t (pr t shkuar, pr t lar, pr
t lruar, pr t rmir etj.).
Variantet strukturore t morfemave kan nj sr veorish q lidhen me dallime pr gjith
dialektin, si mbaresa e shquarsis s emrave mashkullor q mbarojn me velaret k, g dhe
grykoren -h. N gjith toskrishten kta emra dalin me -u n t shquarn (mik-u, kra-u, zog-u).
N t folmen e Devollit, foljet t cilat kohn e kryer t thjesht e formojn nprmjet
apofonis (nxjerr-nxora, marr-mora), n vetn e par shums dalin me diftong (marm,
nxarm).
Dallimet q prfshihen n grupin e dyt, pra q bazohen n kriterin funksional, nuk prekin
mirfilli strukturn gramatikore t t folmes. N kt grup dallimesh hyn prania e gjinis
asnjanse te disa emra q tregojn lnd, tek emra prejpjesor, si dhe tek ata q e kan
prejardhjen nga mbiemrat prkats. Megjithat, pavarsisht se dallohen qart emrat e ksaj
gjinie, rrudhja e gjinis asnjanse po vepron ndjeshm dhe n kt t folme.
Prapashtesa e shumsit t disa emrave mashkullor del n dy variante fonetike: - dhe -a
(doktor-doktora). Po ashtu, n kohn e kryer t thjesht, n vetn e tret, foljet e zgjedhimit t
par mbarojn me vi (lavi, ponovi, shkovi).
82

Variantet fonetike t formave gramatikore jan t pranishme te premri i vets s tret
njjs: ai-ay, po ashtu, dhe premri i vets s dyt njjs e shums del: y-yve.
N kt t folme sht e dukshme prapashtesa -nj pr shumsin e emrave t tipit: ullinj,
lminj, gjarprinj dhe si mbares foljore te foljet e zgjedhimit t par: lanj, pastronj, rminj,
lvrinj, q n disa fshatra t Devollit t Poshtm dalin me prapashtesn variante j.
Pr pjesn m t madhe t foljeve, n vetn e par shums t s pakryers, ndodh metateza
(vishnim-vishmin), ndrsa n t kryern e thjesht t psore-vetvetores mbaresat vetore t tri
vetave t shumsit jan m, - t, -n.

4.2 Emri

4.2.1 Kategoria gramatikore e gjinis

N t folmen e Devollit emrat kan nj sr veorish dialektore q lidhen me kategorin
gramatikore t gjinis. N t nuk ka dallime strukturore q e prekin ndjeshm kt kategori.
Dallimet m t shpeshta gjenden n grupe t veant emrash, te t cilt vendosja n shums u
sjell ndryshime.
a) Disa emra, t cilt dalin me tem n o, kan mosprputhje t gjinis natyrore me at
gramatikore (pr nga gjinia natyrore jan mashkullor, ndrsa nga gjinia gramatikore
jan femror). Kta emra n t shquarn nuk dalin me ja
173
, por zanoren o t tems e
zbrthejn n diftong (kryesisht vihet re si dukuri tek antroponimet, si: MioMia,
LytoLyta, NdrekoNdreka, por dhe n disa emra t prgjithshm, si: kurisko-
kuriska, fndo- fnda, alo-ala, gramatiko-gramatika etj.
174
).
b) Disa emra mashkullor, t formuar me prapashtesat tar, -tor, -or, n trajtn e shquar
nuk e zbrthejn o-n e prapashtess n diftong (lakror-i, puntor-i, gjahtar-i)
175
Emrat
mashkullor, q n trajtn e pashquar mbarojn me velaret -k, -g, si dhe disa nga

173
Kta emra, meqense mbarojn me o, te t folmet e tjera t toskrishtes dalin me mbaresn -ja, ku j, n fakt,
sht nj tingull kundr hiatit.
172
Sipas K.Topallit (Theksi n gjuhn shqipe, Tiran, 1995, f. 335), kjo dukuri ka ardhur si rrjedhim i
prapavendosjes s nyjs shquese te kto fjal q n t shquarn dalin me tem daktilike.
173
Kta emra, t cilt mbarojn me bashktinglloren r, nuk e zbrthejn zanoren o t tems n diftong, sepse vjen si
rrjedhim i prapavendosjes s nyjs shquese (K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, f. 336).


83

huazimet turke q mbarojn me -h, por q nuk shqiptohet n t folmen e Devollit, n t
shquarn marrin mbaresn -u, ndryshe nga t folmet e veriut q mbarojn me i, si:
krau, saba-u, guak-u, karabatak-u, porpollog-u, sivok-u , targaxhik-u , umjak-u, etj.
c) Gjinia asnjanse ruhet mir n t folmen e Devollit. Ajo sht e pranishme te mjaft
emra q shnojn lnd, si: ujt e jazit, gjalpt d lakror; tu marr dhjamt; qymyr e
bnin d Greqit; se tret plumb e tret barun; ja ka ngrn derri brumt etj.; te disa
emra q tregojn pjes t trupit, si: ballt me sedef; misht e kish t kolitur; kta lesht
skuqruar; tua bsh hundt prshesh; etj.; te disa emra prejpjesor, si: erth me t
rendur; me t taksur ikte; e kishte t ndenjur; t ecurit kshu e kam; un ta njoh zn q
n t llafosur, t na vij me t fal t na vij me dhurat; pogaet e turuarit, kulaet
e t ftuarit; si dhe disa emra t prejardhur nga mbiemrat prkats, si: i harxhon pr t
kuq e pr t bardh; pa t mirit e tij; t parit ishn m t zot.
Megjithat, duhet theksuar se edhe n kt t folme kjo gjini po rrudhet, ngaq
emrat q i prkasin ksaj gjinie po kalojn n gjinin mashkullore apo femrore. Disa
prej emrave q shnojn lnd po kthehen n gjinin mashkullore, si: Evlat i evlatit
mjalta e mjaltit; pe nj mjelli; u b mishi; gjalpi d lakrort sht; disa nga emrat
prejpjesor kan kaluar n gjinin femrore, si: e pira, e para bilbil, e dyta mbret, e
treta derr; e dhna e bots, e gnjyera e gojs
176
; po ashtu, dhe disa emra t formuar
nga emrzimi i mbiemrave me paranyjzim kan kaluar n femror, si: e keqja e ka
gjithmone psein afr.
d) N lidhje me gjinin e disa emrave t huazuar nga turqishtja apo sllavishtja q lidhen
me emrtimet pr lidhjet farefisnore, n ndryshim nga t folmet gege, n t folmen e
Devollit jan t gjinis mashkullore (babai, xhaxhai, daiu).

4.2.2 Kategoria gramatikore e numrit

Kategoria gramatikore e numrit n t folmen e Devollit ka veori q lidhen kryesisht dhe
me t folmet e tjera t toskrishtes, por, ndrkoh, ka dhe forma karakteristike, t cilat hasen
vetm n kt t folme.

176
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Botim i ASh, Tiran, 1987.
84

1) N t folmen e Devollit pjesa m e madhe e emrave t t tri gjinive e formojn shumsin
me prapashtes trajtformuese. N baz t ktyre prapashtesave emrat do t klasifikohen:
a) Emra, q marrin n trajtn e shumsit prapashtesn trajtformuese , si nj nga
prapashtesat m t zakonshme pr formimin e shumsit t emrave. N kt grup
hyjn:
Emra mashkullor (t parm a t prejadhur, vends a t huazuar), q n t shquarn
njjs mbarojn me i, si: tigan, qilar, kallauz, gallanoz lloj qypi prej balte,
evlat, qymez, kastravec, begun lepur motak, cingun, gjelemen njeri pa
shtpi, njeri iardhur nga nj fshat tjetr, kular, litar, ajdut, bandill, erep,
kopan, kavall, urup, prega, doktor, infermier, oficer, rogoz.
Disa emra mashkullor, q n t shquarn njjs mbarojn me u, si: krak lepur
motak, lisnik, llallanik lloj gatese me dhall, fasulnik, motak, muslluk,
porpollak lloj shpendi shtegtar, pojak, gjizanik lloj gatese me gjiz, vandak,
shinik, vrsnik, umjak lloj shpend uji.
b) Emra, q trajtn e shumsit e bjn me prapashtesn trajtformuese -a. N kt gup
hyjn:
Emra mashkullor, q n t shquarn njjs mbarojn me -i, si: plisa, klena lloj
peshku i ujrave t mbla, cfinqa lloj zogu me gush t verdh, kaptella, plepa,
qilima, rogoza, doktora, oficera, leka
177
etj.
Emra femror, q n trajtn e pashquar t numrit njjs mbarojn me - t
patheksuar, si: jarik-a, kukumjak-a, kosork-a, roshk-a, rshetk-a, latoshk-a,
mlek-a bim barishtore me lule t verdha, llozenk-a, vastangark-a, lloznic-a,
petullnic-a,
178
les-a, bran-a, lektyr-a, mrezhd-a, msall-a, mjarauzhg-a,
nap-a, osht-a, ost-a, zog-a, dizg-a, shushr-a shkop i holl dhe i gjat etj.
c) Emra, q trajtn e shumsit e formojn me prapashtesn trajtformuese nj. N kt
bjn pjes:
Emra mashkullor, q gjat lakimit n t shquarn njjs, dalin me bashktinglloren
r para mbaress i, si: huri-hunj, ulliri-ullinj, krcuri-krcunj, krciri-krcinj, druri-
drunj, mulliri-mullinj, turiri- turinj, gjiri-gjinj etj.

177
Kto trajta ka shum mundsi t jen ndikim i gegrishtes.
178
Emrat, t cilt kan marr prapashtesat zvogluese prkdhelse -k, -k, - ic, pavarsisht nga gjinia e tems
fjalformuese (nse ka qen nj emr), jan t gjinis femrore.
85

Emra mashkullor, q n t shquar njjs, dalin me -u, si: avxhinj, afrzalinj
varietet rrushi, minj, zanatinj, barinj, baltaxhinj, dyqanxhinj, stambollinj,
lakraxhinj etj.
Pas ktij rregulli shkojn dhe disa emra mashkullor q n t pashquar njjs dalin
me diftongun -a, si: fta-ftonj, tha-thonj, potka- potkonj, langa- langonj (emri
kra haset me trajtn e shumsit kror
179
).
Emra mashkullor, t cilt n shums ndryshojn vendin e theksit n rrokjen
fundore, ndryshim q shrben dhe si mjet gramatikor bashk me prapashtesn.
Prapashtesa del n variantet r+inj, si: prift-pritrnj, gjisht-gjishtrnj, apo inj, si:
lm-lmnj, lm-lmnj (po dhe lme), pr-prnj (por dhe pra), shkop-
shkopnj, stap-stapnj, drapr- drapnj
180
.
Me -enj dalin pak emra mashkullor, si: lumenj, maskarenj, budallenj etj.
d) Emra, q trajtn e shumsit e formojn me prapashtesn trajtformuese -e
181
. N t
folmen e Devollit kjo prapashtes sht mjaft prodhimtare. Me t formohet shumsi i
emrave mashkullor q tregojn frymor: cape (po dhe cepinj
182
), vie, kre
krri, iriqe, dhntre; sende dhe dukuri: puse, sae, gjolle siprfaqe e ngritur toke
ku mbillen bim bujqsore, qype, llagape, llome, tele, llafe, bashe, ape, derte,
habere etj.
Po ktu hyjn dhe emrat e veprimit t prejadhur me prapashtesn -im nga foljet
prkatse, por kta emra jan futur von n dialekt si rrjedhimi ligjrimit libror dhe
gjuhs s mediave.
e) Emra, q formojn trajtn e shumsit me prapashtesn trajtformuese ra.
Prgjithsisht kjo prapashtes shrben pr formimin e shumsit tek emrat femror,
kryesisht tek emrat e lnds: lyra (lyrra), lymra, shurra, glikora. T prdorur n
numrin shums ata shnojn lloje lndsh ose sasi t ndar n pjes q mund t
numrohet.

179
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987.
180
Dukuria e formimit t shumsit me ndryshim t theksit ka hyr dhe n gjuhn standarde n nj numr m t
kufizuar fjalsh t trashguara nga fond i vjetr i shqipes, ku prapashtesa e shumsit del e theksuar (shih K.Topalli,
Theksi n gjuhn shqipe, Tiran, 1995).
181
N ndryshim me gjuhn standarde ku prcaktohet se kt lloj prapashtese e marrin vetm emrat abstrakt t
prejardhur (Grup autorsh, Gramatika e gjuhs shqipe1, botim i ASH, Tiran 2002, f. 97-98), n t folmen e
Devollit -e shrben si prapashtes e shumsit pr nj numr t madh emrash frymorsh e sendesh.
182
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987, f. 507.
86

Kt prapashtes n t folmen e Devollit e gjejm edhe n shumsin e disa emrave
mashkullor q shnojn frymor, si: nipra, priftra, apo emra mashkullor q e
formojn shumsin me prapashtesa t tjera, si: detra, lumra.
183

f) Emra, q e formojn shumsin me prapashtesn re. Kjo prapashtes gjendet n nj
numr shum t kufizuar emra frymorsh dhe duhet theksuar se sht nj prapashtes
q gjendet vetm n kt dialekt (gjyshre, bujqre, dhntre, alre)
184
.
g) Emra, q e formojn shumsin me prapashtesn r. Ktu hyjn emra, si: kecr,
evlatr, ajdutr, qenr, ulqr. Prdorimi i ktyre emrave n kt trajt shumsi merr
m tepr kuptim t figurshm (san dy qenr d nj govat; jan br si ulqr etj.).
2) Numri shums n kt t folme formohet dhe me ndryshim tingujsh t tems. N fakt, n
shum emra kjo dukuri vepron bashk me prapashtesn trajtformuese t shumsit duke u
paraqitur si nj mjet i vetm gramatikor. Emrat q e formojn shumsin n kt mnyr
mund t klasifikohen:
a) Emra, q e formojn shumsin me metafoni:
a//e: kunat-kunetr, nat-net, kova-kove, kopa-kope;
o//e: i vocki- t veckit;
ua//ue: kal-kej ( por dhe kal- kanj);
a//ye: buall-bynj, shuall-shynj, (por edhe ballre, shallre) (ndrkoh n kto
fjal ka vepruar dhe qiellzorzimi ll>nj);
b) Emra, q e formojn shumsin me apofoni. N fakt, n kt grup klasifikohen emrat
q u prmendn n pikn 1/c t ktiij sythi pr emrat me prapashtesn nj (fta-ftonj,
tha-thonj, potka- potkonj, langa- langonj). Por, gjithashtu ka dhe emra t tipit
dordar, der-dyr ku apofonia ka sjell zbrthimin e nj zanoreje n diftong si
rrjedhim i eptimit.
c) Ndrrimi m i shpesht konsonantik pr formimin e shumsit t emrave sht
qiellzorzimi i bashktinglloreve fundore, si: mik-miq, fik-fiq, zog-zoq (zogj),
kungull-kunguj, turtull-turtuj, akall-akaj, fyell-fyej, (por qerthull-qerthulla), ljepur-
ljepuj (por dhe ljepura).

183
Kt prapashtes trajtformuese Gj. Shkurtaj e ka hasur n t folmet e arbreshve t Italis dhe e shpjegon si nj
hibrid t t prapashtess r t toskrishtes me prapashtesn a t gegrishtes (Vendi i t folmeve t arbreshve t
Italis n izoglosat e ADGJSH-s, Studime albanologjike, nr. 1, 1997, f. 110) ka na bn t mendojm se sht nj
prapashtes e hershme.
184
Te materiali i mbledhur nga V. Xhaka gjejm dhe shuallre, buallre etj.
87

d) Po ktu hyjn dhe disa emrash, q shumsin e ndrtojn me ndrrim zanoresh dhe me
ndrrim bashktinglloresh, si: mashkull-meshkuj, plak-pleq (ktu vepron si ndrrimi
apofonik a//e dhe qiellzorzimi i bashktingllores fundore).
3) Nj nga mnyrat e formimit t shumsit t emrave sht dhe me ndryshim tingujsh dhe
prapashtes trajtformuese. Ktu bjn pjes:
a) Emra mashkullor, q kan n tem bashktinglloret velare k, g. Te kta emra
bashktingllorja velare kthehet n qiellzore dhe njkohsisht marrin dhe
prapashtesn e t shumsit. Kshtu mund t prmendim emra, si: breg-brigje, sllog-
sllogje, tog-togje, xverk-xverqe, strg-strgje lejlek, dyfek-dyfegje, potis/k-potiqe
mjet peshkimi etj.
b) Disa emra mashkullor, q mbarojn me -ll, t cilat e kthejn at n qiellzoren j si:
yll-yje, pyll- pyje (po dhe pylle, Y o male,/ y o pylle)
185
.
4) N t folmen e Devollit, shumsi i emrave formohet edhe pa ndryshime t emrit, si n
njjs dhe n shums. Ky grup sht m i kufizuar dhe n t hyjn:
a) Kryesisht emra femror q n njjs t pashquar mbarojn me e, si: feste, faqore,
ebe hejbe, gugue, kae, kanape, kndje fundi i dhoms, kurubishte krbishte,
koshere, milore, poe, setre xhaket, shemshie adr shiu etj.
b) Emra femror q mbarojn n tem me -o t theksuar, si: shpirto shkrepse,
kondo kmish etj.
c) Emra mashkullor q mbarojn n tem me -i t theksuar, si: hardhi, parashkndi
xixllonj, mrzi, lajthi. Bn prjashtim emri njeri, i cili n numrin shums pson
nj sr ndryshimesh, merr prapashtesn z, ndrron rrokjen n t ciln bie theksi
(duke u kthyer n nj fjal me theks parafundor) dhe n n kt t folme ndodh dhe
dukuria e asimilimit t plot n distanc: njeri-njrz (po njerzija kur prdoret si
emr prmbledhs).

Emra q prdoren vetm n njjs. Nj sr emrash n prdorimet e tyre nuk kan
forma t shumsit pr shkak t kuptimit t tyre. N kt grup emrash dallojm:
1) Emra prmbledhs, t cilt shnojn shumsi frymorsh e m pak sendesh, si:
njerzija, djemuria, upria (trsi vajzash dhe jo mosha), kallaballku etj.

185
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1986, f. 418.
88

2) Emra, q shnojn lnd n formn e nj trsie t pandashme e t panumrueshme,
si: brum, gjiz, tin lloj balte, tran, ufull etj.
3) Emra, q shnojn tuf t pandar (t prafrt nga kuptimi me emrat prmbledhs)
allaji tuf peshqish, grunc tuf peshqish t vegjl.
4) Emra, t cilt shnojn disa lloje bimsh, si: elb, thekr, burxhak.
5) Emra dukurish atmosferike, si: sinjak, brym, llo, llapavec, meglenik po fryn
megleniku
6) Emra smundjesh, si; dalldi, damblla, zali, plasje, syrybat, naitok etj.
7) Emra abstrakt, si: mukaet, takat, xhan etj.
8) Emra procesesh unike: po bn nr (pocesi i hedhjes s vezve t peshkut), e lidhi
llainkn (proces i lidhjes s nj peshe n shpin).

Emra q prdoren vetm n shums. N kt grup emrash hyjn ata emra q
prfshijn kuptime prmbledhse, sepse tregojn jo nj shumsi t thjesht si sasi, por
si nj trsi. Duke u mbshtetur n kuptimin e tyre, emrat q prdoren vetm n numrin
shums mund ti grupojm n:
1) Emra, q shnojn mas t nj lnde, sende t mbrujtura prej nj lnde, mbeturina,
shuma a grumbuj t hollash, si: krunde, petka, rosnica, t lnat, zarzavate, t mbjellat,
tollturat hijetetj.
2) Emra t prbr nga dy a m shum pjes t njjta: bollkat, qillotat, gjyslyqet
benevrekt, kryqet, ejbet, leqet, mestet etj.
3) Emra, q shnojn shumsi qeniesh (frymor, njerz): shqera, dhen, saze, etj.
4) Emra q shnojn veprime ose gjendje abstrakte, si: plakat periudh kohe n mbarim
t marsit t palarat; emra lojrash, festash pagane dhe fetare, si: cinglat, llazoret,
rusicat etj.
5) Emra t prvem ose t prgjithshm, q shnojn vende (toponime), si: Llngat,
Pikot, Muzgat, Krekat, Cicat, Vreshtt, Raht etj.




89

4.2.3 Kategoria gramatikore e rass

Kategoria e rass s emrave n t folmen e Devollit ka veori t tilla q e bjn kt t
folme t dallueshme si t folme t toskrishtes veriore, por njkohsisht dhe si e folme me tipare
t veanta brenda ktij grupi. Karakteristikat m t dallueshme lidhen me trajtat rasore t emrave
n disa prej rasave, si dhe me pdorimin e disa parafjalve t veanta.
1) N rasn emrore parafjalt q prdoren jan ne dhe de (ne plepi i Bilishtit; mu ne
hani i Sterjos; shkova de lumi; m prit de ytat; erdhi de mua etj.), ndrsa parafjala
nga ka formn fonetike ngaj (ku j sht tingull epitetik) (p.sh. shkova ngaj lumi,
mbante vesht pr ngaj Izvori, etj) edhe kur prdoret si premr pyets (Ngaj to
veni?; Pe ngaj jeni?).
2) Disa emra, t cilt n emrore t pashquar mbarojn me ditongun a, ndrsa n
emroren e shquar kt grup e kthejn n o, n rasn kallzore e shfaqin prsri
diftongun: ftoi-ftan, kroi-kran, thoi-than.
3) N rasn gjinore kemi nj dukuri t veant n raport me gjuhn standarde. Nyjet
para emrave n rasn gjinore ruajn trajtat e vjetra q, dikur, sipas J. Gjinarit kan
prbr inovacion n kt t folme
186
. Kshtu nyja s e gjinis femrore (u tha s
motrave; d mes t s mirave; i ven s motrs; djali vdiq pe kulaes s sms)
sht shtrir edhe n njjsin dhe shumsin e gjinis mashkullore (u rrit pe s
lpirit; yxhym t shoh pe s afri; pe s Qafulit; t marr pjes pe s vllezrve; s
vllait i hipi etje pr uj;
187
pe vndi s tij etj.).
4) N rasn kallzore mbaresa -n i ngjitet menjher tems s emrave mashkullor
nj a shumrroksh njjs, t cilt mbarojn n tem n zanore, si: dhe-n, pti-n,
turi-n, ka-n, dolloma-n. Tek emrat, t cilt mbarojn me tem n zanore,
mbaresa ngjitet dhe shqiptohet qart. Te nj pjes emrash q mbarojn me
bashktingllore, n tem ndodh procesi i asimilimit t plot t hundores s
mbaress, si: maln (mal), brezn (brez), bullgarn (bullgar), bandilln
(bandill), avazn (avaz), kaptelln (kaptell), pallamarn (pallamar). N disa
prej emrave mashkullor, t cilt mbarojn me -t, grupi tn, i formuar nga prngjitja

186
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 114.
187
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987.
90

e mbaress -n e rass kallzore asimilohet n bashktinglloren hundore n
(fshatn>fshan, suratn>suran, syretn>syren fotografi, qytetn>qyten,
trmetn>trmen, etj.)
188
. Po kshtu, asimilohet dhe grupi me dy nn q formohet si
rrjedhim i takimit t fonems -n t emrave q mbarojn me kt bashktingllore
me mbresn -n t kallzores, duke shmangur nyjtimin e bashktinglloreve
dyfishe, si: kllapodan, tallagan, xibun, mintan
189
(por fustanen). Tek emrat
mashkullor a femror me theks parafundor, q mbarojn me zanore t
patheksuar, zanorja e mbaress -n e rass kallzores, e ndodhur larg theksit, bie,
si te fjalt: maln, kaln, djaln, shaln, pllotnicn lloj peshku gjoli, xhllirn,
perpelugn larv bretkoce, pisrngn salamandr etj. Emrat, q mbarojn me
grup prej dy a m shum bashktinglloresh, midis grupit dhe fonems n-s s
mbaress t kallzores lind zanorja mbshtetse i, si: dhntrin, ekurin, gjishtin,
bishtin, prin, boshtin, cfinqin lloj zogu gushverdh, pr t shmangur
vshtirsin e nyjtimit t ktyre grupeve. Zanorja mbshtetse i sht m e
pranishme se zanoret e tjera pikrisht n sistemin rasor t emrave.
5) N t folmen e Devollit sht mjaft e gjall e ashtuquajtura ras vendore. Ajo
dshmohet hert, qysh n shkrimin e Buzukut (nd bark t peshkut), apo te
Matrnga (Kush vete nd t t dhemburat t kathartirit; mb t anastisurit t
kurmit)
190
. Rasa vendore, si n t gjitha t folmet e toskrishtes veriore, ka trajt t
veant gramatikore. Emrat n rasn vendore dallohen se marrin mbaresn -t dhe
shoqrohen me parafjal t veanta, si: dpr lumt; dn t; gjer t pjek b ndonj
hundlesh; san dy qenr d nj govat; b pemt me moll hedhin gur; sbie
rufeja d halet; skursehet pyperi b dasmt etj. N disa emra, t cilt mbarojn me
grup bashktinglloresh, midis grupit t bashktinglloreve dhe mbaress t() t
rass vendore ndrfutet nj zanore mbshtetse, si b grazhdit, d vreshtt etj.

188
Rnia e bashktingllores, qoft e tems, qoft e mbaress, ka ndodhur pr shkak t dukuris s sandhit t
brendshm n lakimin e emrave ( shih K.Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, f. 306-308).
189
Asimilimi ka vepruar n gjuh q n periudhat m t hershme e deri m sot, duke br t mundur thjeshtimin e
grupeve t bashktinglloreve, qoft n fjalt e huazuara, qoft n zhvillimet e trajtave fonetike dhe gamatikore t
shqipes. Kjo dukuri haset q n format e hershme t shqipes t dshmuara te Buzuku (ashtu dhe Jakobn e Gjon,
dhe te Bogdani; tue shkuom Gjordan prmbi 12 gur) (vep. cit. K. Topalli, Dukurit fonetike t sistemit
bashktingllor t gjuhs shqipe, f. 57).
190
Shembujt jan cituar sipas K. Topallit, Theksi n gjuhn shqipe, Tiran, 1995, f. 239.
91

Kshtu, paradigma e lakimit n kt t folme del me nj form rasore m tepr, e
cila sht e dallueshme mjaft mir edhe n gjendjen e sotme t ksaj t folmeje.
Gjallimi i ksaj rase edhe sot tregon pr prirjen e fort t ksaj t folmeje ndaj
konservacionit gjuhsor. Si rrjedhim i prhapjes s gjuhs standarde dhe kjo form
po zvendsohet dalngadal me rasn kallzore.
6) N rasn rrjedhore t pashquar shums, n t folmen e Devollit nuk ka form t
veant, q t jet e dallueshme nga trajta e s njjts ras n trajtn e shquar
shums (prej malesh-pe maleve), si: vinte pe maleve; fitiln e nxirte pe penjrave; i
pikonte pe leshrave etj. Po n rasn rrjedhore sht karakeristik prdorimi i emrit
pa parafjal, si: m rzohej rahut; pranverave/kur hapin lulet q xbardhin
kumbullat
191
; shkova prm asaj rrugice etj.

4.2.4 Kategoria gramatikore e shquarsis dhe pashquarsis

Prsa i pket ksaj kategorie, e folmja e Devollit ka pak ndryshime nga gjuha standarde.
Megjithat, ktu mund t prmendim emrat, q n trajtn e pashquar dalin me diftongun a, si:
fta, kra, tha, lima, n trajtn e shquar diftongu a kthehet n o: ftoi, kroi, thoi, lejmoi,
ndrkoh kto fjal n trajtn e shquar n rasn kallzore e shfaqin prsri diftongun: ftan,
liman, than etj.
Po ashtu, disa emra (kjo vlen dhe pr mbiemrat), t cilt mbarojn me -r, -l, -m n t
pashquarn njjs, n t shquarn u bie -ja fundore (sikurse n gjuhn standarde), si: dhntr-
dhntri-dhntret, vegl-vegla-veglat, popl-popla-poplat, kanistr-kanistra-kanistrat, qiqr-
qiqra- qiqrat, etj. -ja fundore e ktyre fjalve, pavarsisht reduktimit q ka psuar pr shkak t
pozicionimit t saj larg theksit, nuk ka rn, por sht reduktuar n rrokjen parafundore.
192

Prsa u prket antroponimeve, q pr nga gjinia natyrore jan mashkullor, por kan form
gramatikore t gjinis femrore, t cilt mbarojn me tem n -o t patheksuar, n trajtn e
shquar njjs dalin me diftongun -a, si: Lyto-Lyta, Jorgo-Jorga, Kio-Kia, Gaqo-Gaqa
dhe jo mbaresn ja si n gjuhn standarde.

191
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987.
192
K. Topalli, Theksi n gjuhn shqipe, Shtpia Botuese Enciklopedike, Tiran, 1995, f. 238.
92

Kjo dukuri vihet re dhe n disa emra t prgjithshm t gjinis femrore q mbarojn po
me -o t patheksuar, si: shpirto-shpirta, kondo-konda,


4.3 Mbiemri dhe premri

4.3.1 Mbiemri

N t folmen e Devollit klasa e mbiemrave, n prgjithsi, ka pak dallime nga gjuha
standarde. Kryesisht, dallimet nuk lidhen me kategorit gramatikore t mbiemrave, sesa me
trajtat e tyre fonetike, t cilat marrin formante t caktuara fjalformuese (kryesisht prapashtesa
fjalformuese).
1) Disa mbiemra q formohen nga tema foljore me an t prapashtesave -shm, (ue)shm, -
(ye)shm, pas togzanorit ue dhe ye, e rrzojn zanoren e t togut dhe, njkohsisht, n
prapashtes ndodh procesi i metatezs, si: i mrekullueshm-i mrekullushm, i
shklqyeshm-i klqyshm, i plqyeshm-i plqyshm etj.
2) Mbiemrat, t cilt formohen me prapashtes nga ndajfolje kohe ose vendi, psojn
metatez, si: i sotm - i sotm - i som, i largt- i larkm, i mom - i mom, i
athershm - i aerm (pr m tepr n kt mbiemr pr shkak rrgjimit -s
paratheksore, mosnyjtimit t h-s dhe, si rrjedhim i metatezs s dridhses r me
mbylltoren t, sht krijuar grupi tsh, q sot ndihet plotsisht i afrikuar n , si te mbiemri
i ndrim).
3) Mbiemrat e formuar nga pjesoret e foljeve q zbrthejn o-n e tems n togzanorin ua, n t
folmen e Devollit dalin me diftong dhe me fundore, si: i besuar-i besuar, i afruar-i
anfrar, i kkuar-i krkar , i lvruar-i lvrar, i lvduar-i lvdar, i lruar- i
lrar, i harruar i harar.
4) Mbiemri i tashm, n ligjrimin e brezit t vjetr del i tashishm, si rrjedhim i prejardhjes
nga ndajfolja tani, e cila n t folmen e Devollit del n variantin fonetik tashi (lezeti i
tashishm ssht njlloj si lezeti e aerm).
93

5) Mbiemrat prejpjesor (kryesisht nga folje q formojn pjesoren me -r()) si mjet
gramatikor pr dallimin e gjinis kan vetm nyjn e prparme (i lar - e lar, Guri i
Shpuar - vr e puar, i mashngjyer - e mashngjyer etj.).

4.3.2 Premrat

Premri vetor. Premri vetor n t folmen e Devollit ka forma t veanta, q e dallojn nga
t folmet e tjera t toskrishtes veriore. N kt t folme karakteristik e veant sht prdorimi
i vets s tret mashkullore njjs n formn ay. Kjo trajt fonetike, ku ka ndodhur buzorzimi i
zanores i, gjendet n t gjith zonn e qarkut t Kors, si: ay erth; ay do ta ket mar pr
grua
193
, Mybeja solli kaln e ay shkoj; vajta e m tha ay etj.
Po ashtu premri i vets s dyt shums del n formn y-yve (y zoga q rrotulloni, y o male,
y o pylle
194
).
Premri i vets s dyt dhe t tret n rasn kallzore bjn tin-tyn, ayn. Kto forma,
mesa duket, dalin pr analogji me trajtat e emrave t shquar n rasn kallzore.
195
N disa raste
kta premra prdoren dhe pr rasn emrore p.sh.: ja tin, ja Anila ta mbani ment; ngatrroje si
di tin; nga tyn qen t futur; tin n od, shoqet n knd; ay baba q ke tin etj.
N rasat emrore dhe kallzore, premri i vets s par dhe t dyt shums kan nj trajt
m pak, prdoret neve pr ne dhe yve pr ju, si p.sh.: o po jeni yve yve t tra mi muart etj.
Premri i pacaktuar. N t folmen e Devollit hasim disa tipe premrash t pacaktuar, si ata
q tregojn send t pacaktuar ose grupe sendesh n mnyr t pacaktuar, si: gjkafsh,
asgjkafsh, gjsend, xhe (xhe mori), ndrsa pr t treguar frymor t pacaktuar premrat njeri,
ndonjeri, ndonj etj.
Si premr mjaft i prdorshm pr t treguar sasi t kufizuar t dikaje del xhesa (variant
esa), p.sh.: muarn xhesa pale; ju bn xhesa vjet Greqi etj.

193
K Zdruli: Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987, f. 464.
194
Po aty. f. 33.
195
Mbaresa -n e kallzores i sht ngjiur premrit ti, njlloj si emrave q prmendm n sythin 4.2.3. Fakti q kjo
mbares prdoret te kta premra apo n rasa t tjera si dhe n pjes t pandryshueshme t ligjrats, tregon q, m
tepr se nj trajt gramatikore t premrit vetor, kemi nj rrokje epitetike (pr m tepr shih K. Topalli, Theksi n
gjuhn shqipe, f. 111).
94

Premri tjetr, tjetra del n variantin tjatr, tjatra, si: vall mua m pritnje, apo ndonj
tjatr/ un ty t pritnja, nuk pritnja tjatr
196
etj. Variantet me e>a jan rrjedhim i disimilimit.
Premri i pacaktuar ca del me dy variante me prapashtes zvogluese: caz dhe cack. Kjo
e dyta del n ligjrimin fminor, por sht shtrir si form dhe n ligjrimin e moshave m t
mdha, si: b caz shtie syt jasht njri; o nn ce sm le t fle dhe cack etj. Po kshtu me
prapashtes zvgluese del dhe premri nja dy (nja dyck).
Premri pronor. N lidhje me premrin pronor, e folmja e Devollit ka forma t njjta me t
folmet e tjera t toskrishtes veriore, por gjithashtu paraqet dhe disa forma t dyta, t cilat n
kt t folme jan m t shpeshta pr nga denduria e prdorimit
197
.
M posht jan paraqitur tabelat e lakimit t premrave pronor t vets s par dhe t dyt
si njjs dhe shums.

Prona-njjs
Pronari-njjs
Veta I Veta II
Mashkullore Femrore Mashkullore Femrore
Emrore Vllaj jem upa jeme Vllaj yt, jot upa jote,
jnde
Rasat e zhdrejta Vllajt tem, sem ups teme, sime,
seme
Vllajt tnt ups tnde
Kallzore Vllan tem upn time Vllan tnt upn tnde


Prona-shums
Pronari-njjs
Veta I Veta II
Mashkullore Femrore Mashkullore Femrore
Emrore Vllezrit tim, tem upat time, teme Vllezrit tent,
tem
upat tnde
Rasat e zhdrejta Vllezrve tem upave time, teme Vllezrve tnt upave tnde,
snde
Kallzore Vllezrve tem upat time, teme Vllezrve tnt upat tnde


196
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987, f. 144.
197
Larmia e formave t pronorve n disa t folme sht e madhe, sepse n to veprimi i analogjis ka qen aq i
madh, sa dhe sot n to gjllijn disa variante pr nj pronor (J. Gjinari, Gj. Shkurtaj, Dialektologjia, 2003, f. 219).
95


Prona-njjs
Pronari-shums
Veta I Veta II
Mashkullore Femrore Mashkullore Femrore
Emrore Sinori jon, ton Gradina jon, ton Sinori juaj, tuaj Gradin juaj,
tuaj
Rasat e zhdrejta Sinorit ton Gradins ton Sinorit tuaj,
suaj
Gradins tuaj,
suaj
Kallzore Sinor ton Gradinn ton Sinor tuaj Gradinn tuaj


Prona-shums
Pronari-shums
Veta I Veta II
Mashkullore Femrore Mashkullore Femrore
Emrore Sinort ton Gradinat tona Sinort tuaj Gradinat tuaja
Rasat e zhdrejta Sinorve ton Gradinave tona Sinorve tuaj Gradinave
tuaja
Kallzore Sinort ton Gradinat tona Sinort tuaj Gradinat tuaja


Nga tabela ku paraqiten paradigmat e lakimit t premrave pronor t vets s par dhe t
dyt n njj dhe shums vm re disa dukuri:
S pari, n disa rasa premri pronor paraqitet me m shum se nj trajt fonetike (yt/jot,
jot/jnde, tnde/snde, tuaj/suaj)
S dyti, vlen t vihet n dukje se disa prej formave mjaft t dendura n prdorim prkojn
me format e pronorve t prdorura n t folmet e gegrishtes jugore apo t folmet kalimtare.
Kshtu trajta tem/teme, jem/jeme, tem/seme gjenden dhe n t folmen kalimtare t Polisit
198
, por
dhe n t folmet gege t veriut
199
. N fshatrat Ziisht, Vishocic, Vranisht Progr, Sul, Qytez
jan hasur shum shpesh kto forma: erdhur buri e thn babajt tem q do bluanin (Progr),
babaj jem u kthe (Ziisht), i erdhn nns teme (Vranisht). Prdorimi i dendur i ktyre formave

198
Q. Haxhihasani, Vzhgime rreth t folmes s Polisit, n Dialektologjia Shqiptare V, 1987, f. 109.
199
B. Beci, E folmja e Shkrelit, Dialektologjia Shqiptare I, 1971; J. Gjinari, Vzhgime mbi t folmen e Bregut t
Buns, f. 331.
96

tregon piktakimet me gegrishten, duke ln t kuptohet se kto dialekte dikur kan qen shum
t prafrta.
S treti, trajta e premrit pronor t vets s par (kur prona dhe pronari jan n numrin
njjs), trajta tim/e-tem/e, q u prket rasave t zhdrejta, sht shtrir dhe n rasn emrore (n
vend t formave analitike e mi, e mia). E njjta dukuri duhet t ket ndodhur dhe me trajtn tnd
pr yt, jon pr yn, p.sh.: vajtm Selenik de nipi jon (Ziisht) dhe ton pr tan, si p.sh.: djemt
ton si ka njeri.
S katrti, varianti i premrit t vets s dyt seme (dors seme), i gjinis femrore sht
shtrir dhe pr gjinin mashkullore (djalit sem, megjithse jo fort e prhapur), po kshtu ka
ndodhur dhe me djalit suaj nga shtrirja e forms femrore ups suaj.
S pesti, n shembullin ups snde kemi nj trajt t derivuar: sht przier morfema s e
forms sate t rasave t zhdrejta (dikur nyj e gjinores para pronorit), me formn tnde t
emrores (ku t sht nyj e gjinores pr pronorin). I njjti proces mund t ket ndodhur dhe te
forma jnde (j(ote) e emrores+(t)nde e kallzores), por haset dhe forma sate, si: penxherene
zotris sate/ e zuri pema jeshile
200
.
S gjashti, te premrat pronor t vets s par (prona e pronari njjs), pr gjinin
mashkullore kemi zhvendosje t trajts s gjinis femrore dhe pr gjinin mashkullore,
ndrkoh pr gjinin femrore kemi zhvendoje t trajts s gjinis mashkullore pr femroren
(upat time pr teme).
S shtati, trajta e kallzores pr pronorin e vets s par (prona dhe pronari njjs) sht e
njjt me emroren (prona shums, pronari njjs: djalin tim-djemt tim, djalin tnd-djemt
tnd). Kjo vlen dhe pr gjinin femrore
Ndrkoh, n t folmen e Devollit sht mjaft e prdorur paravendosja e pronorve,
sidomos para emrave q shnojn emra farefisnie. Kta premra, kur paravendosen, e humbasin
zanoren fundore edhe n rastet kur emri pas fillon me bashktingllore, si: jotm, jotkunat, tit
biri, titeti. N prermrin e vets s dyt, ku prona dhe pronari jan njjs, ndodh shurdhimi i
grupit bashktingllor fundor nd dhe qiellzorzimi i zanores , si rrjedhim i rrethimit fonetik me
bashktingllore qiellzore (tnd>tt>tit).

200
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987, f. 89.
97

Premri pronor i vets s pare, ku prona dhe pronari jan njjs, dallohen n gjini me forma
t veanta, n gjinin femrore premri merr mbaresn e, si p.sh: im kunat/ ime kunat; tim
xhaxha/ time teto.


4.4 Folja

4.4.1 Kategorit gramatikore t mnyrs dhe t kohs
Mnyra dftore
Koha e tashme. Foljet e zgjedhimit t par n kohn e tashme t tipit punoj, pilloj, pulloj
ndjek, kndoj, rmij grmoj, lvrij, fshij dalin me -nj. J. Gjinari thekson se prhapja e ksaj
dukurie n Devoll sht e ndyshme. Ka zona q kto folje i kan me -j (Progr).
201
Ai thekson se
t dhnat pr kt dukuri jan t pamjaftueshme, por sht fakt q format me j t ktyre foljeve
shtrihen n nj pjes t Oparit (q ndodhet n t djatht t lumit Devoll), si dhe n Gor,
Pogradec e fshatrat prqark, deri n rrav, t cilat ndodhen po n t djatht t lumit Devoll.
Progri, si pozicion gjeografik, ndodhet po n t djatht t Devollit, n grykn e lugins. Si
rrjedhim, ky fshat dhe fshatra t tjer afr me t (Cangonji, Maurishti), q prdorin kt form,
prbjn kufirin m t largt juglindor t izogloss s prmendur. Duke i mshuar faktit q kjo
dukuri duhet marr me rezerva nga materiali i mbledhur n terren, jan hasur dy dukuri:
S pari, sht e vrtet q n format foljore me -j hasen n t folmen e Progrit, por ato jan
t kufizuara prgjithsisht n vetn e par t kohs s tashme t mnyrs dftore, ku pas j-s nuk
ka tingull tjetr (zanore), si: i shikoj lulkat; mos e aroj; bj esap; por, kur kto folje prdoren n
mnyra dhe koh t tjera, formanti -nj i mbaress sht mbizotrues (smbanja mend; vajta ta
regjistronja; i shinja zonjat etj.).
S dyti, kjo dukuri haset dhe n fshatra n t majt t lugins s Devollit. Nga i njjti fols
prdoren t dy format (pr kt mund t prmendim materialin e mbledhur n Vranisht nga nj
folse e brezit t mesm, me katr klas shkoll si dhe nga vajza e saj q vazhdonte arsimin e
lart. T dyja prdornin pothuaj me t njjtn denduri, si foljet me formantin nj ashtu dhe me
-j).

201
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f. 116-117.
98

Kto dy veori na shtyjn t mendojm se format me -j sht nj dukuri e re, q sht
prhapur n ndikimin e arsimimit t popullsis
202
. Pr m tepr, gjallimi i formave me -j krahas
atyre me nj, sht ndikim i fuqishm i gjuhs s librave dhe mediave.
N lidhje me foljet e zgjedhimit t dyt, klasa e par
203
, t cilat dalin me t njjtn tem n
tri vetat e njjsit n t tashmen e dftores, nj pjes e madhe e tyre mbarojn me -t (vjasit,
branovit, krastit, qerosit, luspit, ronit, babovit, kobet, prskat (po dhe prskas).
Disa prej foljeve t zgjedhimit t dyt, klasa e dyt, nnklasa e par, t cilat n t kryern e
thjesht psojn ndrrimin apofonik e//o, mbaresat -m, -t, -n u ngjiten drejtprdrejt temave t
tyre (dreth-drothm-drotht-drothn, flas-folm- foln etj.).
Foljet e zgjedhimit t dyt, klasa e dyt, q bjn pjes n nnklasn e dyt, n vetn e dyt
njjs psojn ndrrimin metafonik a//e, ndrsa foljet e nnklass s tret, t cilat n vetn e dyt
njjs t s tashmes dftore psojn ndrrimin metafonik a//e dhe n vetn e dyt shums e//i, n
vetn e par dhe t tret shums marrin mbaresat -m, -n (presm-presn, dalm-daln, ngasm-
ngasn, flasm-flasn, katos-katosm, baras-barasm, nagas-nagasm etj.).
Foljet e parregullta josupletive dua, them n vetn e dyt shums bjn duani, thuani, si:
duani pa thuani; po, kjo q thuani ju; e kshu q thuani ju. Po ashtu, te folja dua, n vetn e
par shums, sht hasur forma dvam, ku zanorja e mbyllur u e diftongut ruhet ende si nj v
dybuzore
204
refleks i gjysmzanores indoevropiane q gjendet rndom n foljet e s folmes t
Devollit t Siprm.
Folja e parregullt supletive vij (vij-erdha-ardhur) n vetn e par njjs nuk del me
mbaresn -j (ja de vi), si rrjedhim, n vetn e par dhe t tret shums, tems s ksaj vete i
ngjiten mbaresat -m, -n (vi-m; vi-n).
Foljet joveprore ruhem, kruhem, quhem n vetn e tret njjs bhen raet, kraet, qajet
duke ruajtur diftogun e forms veprore t foljes (ruaj, kruaj, quaj).
Nj pjes foljesh, t cilat mbarojn me tem n zanore, n kohn e tashme t ksaj forme,
n vend t bashktingllores h marrin hundoren n (martonem, fejonem, bnet, sqonem,
rgjonesh): lan e qan e po mendonet/ kurbeti i largm t shkretonet/ m vete buri m aronet; le
t apen t lulzonen/ pas dhntrit ton t maronen, por te foljet krihem, ndrrohem, hahem dalin

202
Progri shquhet si nj fshat ku arsimi sht prhapur m shpejt dhe m shum se n fshatrat rrotull tij. Aty sht
hapur dhe shkolla e par shqipe pr krahinn e Devollit n vitin 1908.
203
Pr ndarjen e foljeve n zgjedhime, klasa dhe nnklasa, sht marr pr baz klasifikimi i br n Gramatikn e
gjuhs shqipe 1, botim i ASH, Tiran, 2002.
204
Pr m tepr pr kt dukuri shih n sythin 3.2.2 t ktij punimi.
99

me j antihiatizuese: do t lajet, do t ndrojet/ pa do t na pispilojet
205
; njeriut si ajet, misht i
ajet fjala.
Koha e pakryer. Foljet e zgjedhimit t dyt, t cilat mbarojn me- t dhe -s n vetn e par
dhe t dyt t s pakryers, e ruajn bashktinglloren fundore t tems dhe marrin mbaresat e s
pakryers -nja, -nje, si: bastisnje, barisnje, vaditnje, branovitnje, babovitnje, kobashitnje,
donatisnje, lekovasnje; po a vall vinje ti m mot, ti harronje e mnonje, un ngordhnja.
Karakteristik sht edhe veta e par shums e foljeve n mbaresn e t cilave ndodh procesi
fonetik i metatezs dhe asimilimi i bashktinglloreve n distanc, si: lonim>lomin>lomim,
flinim>flimin>flimim, krasitnim>krastitmi>-krastitmim, shkarkonim>karkomin>karkomim,
bnim>bmin>bmim, hanim>amim>amim etj.
Foljet e parregullta josupletive dua them, nuk dalin me o n vetn e tret njjs, por me e
(deshte, theshte dhe jo donte, thoshte). Ato ruajn temn e vets s par njjs dhe gjat
zgjedhimit t tyre nuk ndodh procesi i apofonis. Po kshtu, dhe folja dal n vetn e tret t s
pakryers s dftores ruan trajtn delte dhe jo dilte.
Foljet kam dhe jam n t pakryern paraqiten me forma t shkurtuara kish dhe ish, pr
analogji dhe folja them (thosh). N tri vetat e shumsit mbaresat u ngjiten formave t shkurtra:
kishm, kisht, kishn/ ishm, isht, ishn/ thoshm, thosht, thoshn. N disa variante t vjetra t
kngve popullore t mbledhura n krahinn e Devollit sht hasur dhe trajta kesh, e cila sht
karakteristik pr t folmet e toskrishtes jugore, por sot nuk ndeshet.
Foljet n formn joveprore, n vetn e par t ksaj kohe, bjn: lodhsha, shtrisha, lasha,
roptosha dhe pr analogji, forma me sh shtrihet dhe pr vetn e tret njjs: lashe, krishe,
shtrishe, roptoshe dhe jo me (h)ej. N tri vetat e shumsit jan format: lodhshi, lodhshit, lothshin.
Pra, vihet re q n kohn e pakryer foljet e zgjedhimit jovepror nuk dalin me mbaresat -(h)em, -
(h)esh, -(h)ej, -(h)eshim, -(h)eshit, -(h)eshin. N kt t folme, mungesa e glotales h dhe
reduktimi i e-s s patheksuar, sjell format e siprmendura.
Koha e kryer e thjesht. N kohn e kryer t thjesht foljet e ksaj t folmeje kan disa
karakteristika t veanta. N vetn e tret foljet e zgjedhimit t par marrin nj v antihiatizuese
pr analogji me dy vetat e para (punovi, lrovi, rmivi), si: t lavi t levi, bishtin ta krevi, hap syt
t gnjevi.

205
N kt rast folja pispillosem, e cila n formn joveprore mbaron me tem n bashktingllore, merr trajtn me j
pr analogji me foljet e siprprmendura.
100

Foljet e parregullta shtie, shpie, z, v, e zgjerojn temn me r-n e vjetr t tems s ktyre
foljeve: shtiri, shpuri, zuri, vuri. Folja z, kur prdoret si gjysmndihmse pr t treguar fillim
veprimi, rndom prdoret n trajtn zu, si: u ap sabau, zu zbardhllon. Kjo ndodh edhe kur
prdoret me kuptim t plot leksikor: se u err na zu nj shi; n maj t malit m zu nj furtun
etj.
N disa fshatra, n t kryern e thjesht t foljeve t zgjedhimit t par, n vetn e tret v-ja
kundr hiatit kthehet n f: punof, fitof, shkof (me se t gnjef beqari; e pref spata; e thef guri; e
vraf dyfeku). Ky variant mund t lidhet me dukurin e prftimit t v-s dybuzore nga -vi si
mbares e kohs s kryer t thjesht e foljeve n mnyrn dftore, e cila n pozicion fundor
shurdhohet.
J. Gjinari thekson se kto forma jan m pak t prdorura n kt t folme
206
. Hulumtimet
tona n terren kan br t mundur q t vrejm se kto forma kan qen gjersisht t
prhapura. Edhe sot ato prdoren lehtsisht nga folsit e brezit t mesm, pavarsisht nga trysnia
e gjuhs standarde. Folsit e brezit t ri priren ti prdorin m pak, po ndrkoh prdorin format
me vi: punovi, shkovi, gnjevi. N nj pjes t kngve popullore t vjela n kt krahin jan
hasur format me jti, si: vjeshta erdhi edhe shkojti,/ shoqi-shoqin se bashkojti.
Foljet dal, marr, prcjell, sjell, t zgjedhimit t dyt, klasa e dyt, nnklasa e par, n tri
vetat e shumsit t kohs s kryer t thjesht dalin me diftongun a, si: dallm, dallt, dalln,
marm, prcallm, mart, marn, si p.sh.: dallm gjer te urka; mir ia bm krushks/ i
marmt bijn.
Pr format psore-vetvetore t foljeve dalin mbaresat -m, -t, -n, q i ngjiten tems s
foljes, si: u trempm, u trempt, u trempn. N disa folje n asimilohet, p.sh.: u er malet u er.
N kto raste ka rn bashktingllorja e rrnjs, si rrjedhim i takimit t dy bashktinglloreve
gjat sandhit t brendshm, ndrsa -ja fundore pastheksore nuk ka rn
207
(por gjithashtu haset
dhe forma u ngri).
Koha e ardhme. N prgjithsi, n t folmet toske lindore, n veanti n t folmen e
Devollit, n kohn e ardhme pjesza do del me bashktingllore t shurdht, to. Si n shumicn e
t folemeve t toskrishtesh, pjesza t e lidhores nuk shqiptohet kur pas saj nuk vjen ndonj

206
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f.117.
207
Dukuria e rnies s -s fundore dhe futja e nj zanoreje mbshtetse midis bashktingllores fundore t tems
dhe n-s sw mbaress, sht nj proces q ka ndodhur n gjuh pas periudhs paraletrare t saj, kjo dukuri haset n
t folme dialekore si n veri dhe n jug. (K. Topalli Theksi n gjuhn shqipe, f. 306-309).
101

trajt e shkurtr e premrave vetor, sidomos i vets s tret (to mar gj po do ta mar kt).
Pjesza t nuk vihet dhe kur folja merr pjeszn mohuese mos, si: do ta prcjell, po do mos e
pres. Folja e parregullt josupletive them, n t ardhmen ndrtohet me metafoni: pa dhe vjers do
ti thomi.

Mnyra lidhore

Koha e tashme. N vetn e dyt, foljet q mbarojn me zanore, zakonisht dalin me
mbaresn -sh, po krahas tyre prdoren dendur dhe format me mbaresn , si: t vesh-t ve, t
shash-t sha, t gjezdis Shqiprin, mos m pre me trsllim. Forma me - shfaqet te foljet e
zgjedhimit t dyt q mbarojn me t. Formimi i grupit tsh, si rrjedhim i takimit t
bashktingllores fundore -t me prapashtesn sh t lidhores, ka ndikuar n nyjtimin e afrikuar
t tij, si: t prashit. M pas, kjo form sht shtrir pr analogji dhe n foljet e zgjedhimeve t
tjera.
Foljet n vetn e tret njjs, q u prkasin zgjedhimeve t par, t dyt dhe t tret (klasa
II), t cilat nxjerrin bashktinglloren r t tems s vjetr, dalin: t lr, t vr, t zer, t ver,
pr analogji me foljet, t cilat n tem e kan aktualisht kt bashktingllore (t mar, t
nxjer).
Koha e pakryer. Foljet e zgjedhimit tret, klasa I, si dhe foljet e zgjedhimit t katrt: t
shkoj, t bluaj, t punoj, t bj, t luaj, n disa fshatra dalin me mbaresn j n kohn e tashme t
dftores, ndrsa n disa t tjera me mbaresn nj. Sipas J. Gjinarit, forma me -nj sht e rrall
208
,
n fakt kjo form sht mjaft e prhapur, sidomos kur nj nuk sht fonem e vetme e mbaress
(t bnja, t rrfenj, t luanj, t blvanj bluaj etj.)
N kohn e pakryer t mnyrs lidhore foljet marr, jap etj. dalin me forma apofonike t
mar-t mirrnja, t mirnje, t mirte, t mirmin, t mirnit, t mirnin; t jap-t jipnja, t jipnje, t
jipte, t jipmin, t jipnit, t jipnin.

208
J. Gjinari, Mbi t folmen e Devollit, BUSHT, SSHSH, nr. 4, 1960, f.118.
102

N fshatin Bradvic sht prdorur nj trajt e veant e foljeve n lidhore, kur folja
paraprihej nga pjesza lejore le. N kt rast pjesza gramatikore e lidhores ka rn (le vinj, le
qanj, le venj)
209

Foljet, t cilat prdoren n mnyrn lidhore me kuptimin e urdhrores, marrin form t
veant, si: t vish-i, t la(h)-i, t ndro(h)-i. Ktu ka ndodhur procesi i rnies s tingujve
(sinkopa
210
). Kjo dukuri dallohet edhe kur kto folje prdoren n vetn e dyt shums t s
tashmes t dftores me kuptimin e habitores, si: na mbai kaq me sqim po mos m b(h)i
kurban; moj gjoska, moj dardharka,/ q ngarkoi me litarka.

Mnyra habitore

Prdorimi i habitores dallohet pr nj sr formash, t cilat i prkasin kryesisht kohs s
kryer t thjesht. Foljet, q n t kryern e thjesht dhe n pjesore dalin me tem n -t dhe me jt,
e ruajn at edhe n mnyrn habitore: di-ditur-ditka, rroj-rojtur-rojtka, vij-vajtur-vajtka.
N mnyrn habitore shfaqen trajtat me sinkop, n kohn e tashme, veta e dyt shums, si:
qnki kaq gojkllopashka; lnki, paski (lnkeni, qnkeni, paskeni)
211

Ndryshe nga gjuha standarde, ku n kohn e pakryer foljet e vetn s par dhe t dyt dalin
me mbaresat -ksha, -kshe, n Devoll dalin me mbaresat -krka, -krke, si: qnkrka, qnkrke,
bkrke, mbajtkrke etj.
N vetn e tret njjs n kohn e pakryer t ksaj mnyre bie -j-ja fundore, si: qnke nat
fush/ qnke nj kull; se t rnke er buza; mbike, dalke, ndrkoh dalin dhe format me
mbaresn sh, si: qnkshe, lojtkesh, pasksh ato mnde.
Foljet, t cilat n pjesore dalin me diftong (rfyr, gnjyr), e ruajn diftongun dhe n
pakryern e habitores, si: babajn se gnjykrke/nns i rfykrke.
Trajta habitore e foljes kam n kohn e pakryer shrben dhe si folje ndihmse pr formimin
e s kryers s plot t habitores (paske zn vend; at pel e paske futur d damaluk; halli e
ka zn/ firar paska ikur; manushaqe lule e bearit/paske mbir n maj t malit etj.).
N t folmen e Devollit hasen dhe trajta t lidhore-habitores, si: se t rnke er syri.

209
Tashm ky fshat sht pothuajse plotsisht i pabanuar. Banort e tij jan shprngulur n qyete dhe fshatra t tjer,
si rrjedhim sht e vshtir t gjesh forma t pakontaminuara t ksaj trajte.
210
K. Topalli: Dukurit fonetike t sistemit bashktingllor t shqipes, f. 117-1120.
211
N kto trajta ka ndodhur rnia e tingujve n trup t fjals.
103

Mnyra dshirore

N mnyrn dshirore foljet e ksaj t folmeje ruajn n nj pjes t tyre gjendjen e
hershme t gjuhs.
Koha e tashme. N foljet e zgjedhimi t dyt, formanti sh n vetn e tret bie, sepse futet
n grup prej tri bashktinglloresh, si: pa n qaft o berber; hap-sha, hapsh, hap-t
212
, po kshtu
dhe n folje t zgjedhimit t par: shkofsha-shkofsh-shkoft.
N kt t folme shpesh hasen format e vjetra me , t cilat fillimisht duhet t jen shfaqur
n foljet e zgjedhimit t dyt q mbarojn me -t. Takimi i bashktingllores t me formantin sh t
dshirores ka krijuar grupin tsh, i cili sht afrikuar plotsisht n , si: vaj e mos arth; u
gjeim gzuar; mbe me shndet; mos u ngopi; do t dal; n da etj.
Gjithashtu, n kt t folme gjenden dhe forma t lidhore-dshirores, si: o bilbil ta bra
ben/ n ta gjea dot folen; a n t zna etj.

4.4.2 Format e pashtjelluara t foljeve

Pjesorja e foljeve, e cila merr pjes n ndrtimin e trajtave t tjera foljore t prbra, n t
folmen e Devollit gjendet e pareduktuar. Ajo paraqitet n variante t ndryshme pr kategori t
ndryshme foljesh.
Pjesoren me ur e formojn ato folje q n t kryern e thjesht, n vetn e par, njjs,
dalin me a, si: vdiqa-vdekur, kumandara-kumandarur, xbraza-xbrazur, blojta-blojtur, kruaj-
kruajtur, prashit-prashitur etj.
Pjesoren me r e formojn foljet, t cilat n t kryern e thjesht, n dy vetat e para t
njjsit, dalin me -va, -ve, si: refeva-refer, ktheva-kther, leva-lyer, thava-thar, lesoj-lesuar,
rmbeva-rmber etj. Disa prej ktyre foljeve, t cilat n gjuhn letrare kan formn e pjesores
me diftongun ye, n kt t folme e monoftongojn n e.
Me mbaresn n() e formojn pjesoren disa folje t parregullta, supletive dhe josupletive,
si: qn, zn, vn, thn, rn etj. Por, n disa raste, folja bie, si folje e parregullt supletive, n
pjesore del me formn rar: rar pe qiellit/ nga ke rar.

212
K. Topalli, (Dukurit fonetike t sistemit bashktingllor t shqipes, f. 145-146), i quan si rnie e grupeve t
bashktinglloreve.
104

Me mbaresn e formojn pjesoren folje, t cilat n kohn e tashme t mnyrs dftore
mbarojn me bashktinglloret lngzore -l, -ll, -r, si: mjel, dal, mbjell, pjell, mar, nxjer
etj.
Paskjorja, si form foljore perifrazike, e krijuar brenda shqipes gjat zhvillimit historik t
saj, n t folmen e Devollit del si n t gjith toskrishten dhe n gjuhn letrare me strukturn
pr+emr foljor asnjans i pashquar: erdhi pr t punuar.
Prcjellorja, si form foljore e pashtjelluar, ndrtohet me pjeszn gramatikore duke n
trajtn fonetike dyke (pr shkak t rrethimit fonetik t zanores u-ja qiellzorzohet n y).
N t folmen e Devollit prdoret nj form e veant e prcjellores, e cila tregon nj
veprim t zgjatur, por q kufizohet brenda nj kohe t caktuar, si: erdhi dyke me ndenjur, u
smur dyke me qn mir e bukur etj.


4.5 Pjest e pandryshueshme t ligjrats

4.5.1 Ndajfoljet
Prsa u prket ndajfoljeve n t folmen e Devollit, hasim trajta t veanta fonemore dhe
morfologjike t tyre. Kto trajta t veanta kan ardhur si rrjedhim i veorive fonetike
karakteristike pr t folmen e Devollit, t cilat kan sjell ndryshime morfologjike t trajtave t
tyre.
1) Te ndajfoljet q kan grupin sht n trup t fjals, n disa fshatra nyjtohen me sh, si:
jash, prjash etj.
2) N t folmen e Devollit hasen ndajfolje me rrokje epitetike, si: pastazaj, njdizaj,
njnazaj etj
3) Prapashtesat zvogluese shfaqen dhe n ndajfolje t veanta vendi apo sasie, si
ktuck, cack.
4) Po me rrokje epitetike, por pr analogji me kallzoren e emrave, dalin ndajfolje, si
ktun, atyn, tashtin, si p. sh.; si smu ndodh vllai ktun; n mos artht e tashtin.
N t folmen e Devollit t Poshtm ndajfolja e kohs haset n variantin mbrm, n
Devollin e Siprm, e sidomos nga fols t brezit t vjetr dhe t mesm, del me
105

variantin prm, ku grupi mb sht shurdhuar n pozicion nistor. Po ashtu, po n kt
t folme ka dhe ndajfolje kohe t prngjitura t tipit mbrmanet (p.sh. buri ardhi
mbrmanet), apo vendi, si p.sh. prmatan.
5) Nn veprimin e sandhit t jashtm, ndajfolja me prejardhje turke avash apo n form
lokucioni avash-avash, del n trajn javash
213
si tek emrat: i jati, e jma.
6) N t folmen e Devollit n vend t ndajfoljes prsri, prap, prdoret ndajfolja gjende
dhe me variantin gjene.

4.5.2 Lidhzat dhe parafjalt
Prsa u prket lidhzave sht pr tu shnuar q n t folmen e Devollit prdoren disa
lidhza q nuk gjenden n t folme t tjera. Kshtu, shrbejn si lidhza nnrenditse shkakore
qynq meqense, madam q meqense, si p. sh.: E po qynq thnke kshtu, mir po sht e
vogl; E po, madam q sma jep shamin, un do vinj me ty.
Lidhza nnrenditse gjer, e cila n t folme t tjera del e prngjitur gjersa, n t folmen e
Devollit prdoret kryesisht si fjal e parme, si p.sh.: prite gjer t vij; gjer t vij ai kam mbaruar
pun.
Lidhza nnrenditse kushtore n del n variantin fonetik d, si p.sh.: d mos kor, mblidh
urof; d qaft, tunde; d thnin se jan tan,/ sihariq do jap gjerdan, d thnin se ja po
vin, sihariq do jap florin,/ pa d thnin se jan t bots,/ mur m mur do ti bie koks
214
.
Klasa e parafjalve n t folmen Devollit sht mjafte larmishme nga kuptimet q shprehin
dhe nga trajtat fonetiko-gramatikore:
1) Parafjalt n rasn emrore jan: ngaj, ne, de. Parafjala nga del pothuaj n t gjith
zonn me tingullin epitetik j. Kjo form ruhet dhe n toponimet q kan n struktur
kt parafjal (Ngaj klishka).
2) Parafjalt ne dhe de shprehin t njjtat kuptime dhe jan variante t parafjals te
(te>nte>nde>ne, de). Gjymtyrt e paraprira nga kto parafjal tregojn vendin ku
ndodhet a bhet dika apo sendin a njeriun drejt t cilit shkon nj lvizje a veprim; de
Plepi i Bilishtit; erthn ne mua; dolla de porta; un e Nexhmija vajtm ne Anila.

213
Ndodh e njjta dukuri si te emrat i jati; e jma, apo te folja javitu ku tingulli j ndrfutet pr t shmangur hiatin.
214
Kng popullore t rrethit t Kors, Botim i A Sh, Tiran, 1982.
106

3) Parafjala nga(j) mund t tregoj vend nga niset a prfundon nj veprim: to shkojm
ngaj Arat e Shuma; mund t tregoj prejardhjen a vendin nga vjen dikush: jam ngaj
Devolli; u rzua posht, ngaj shkallt; mund t tregoj shkak: ngaj punt e shumta u
lodh; por ajo prdoret dhe me kuptimin e parafjals pr, si: vinte ngaj nat.
4) Parafjala d, q n t folme t tjera i prgjigjet parafjala e rass kallzore n, n t
folmen e Devollit tregon vend: gjer d Kor, d hundt kishte lesh; e vu d xhept kt
llaf; apo koh: u ngrit d mngjest.
5) Parafjala b (mb) prdoret me kuptimin e parafjals m (b tresh); me kuptimin e
parafjals n (e ndejm b djellt; ai ri b vndit; si b vakt t baktis; n zemrher);
me kuptimin e parafjals me: m ngjan b motrn; e nxjer inatn b mua etj.
6) Parafjala pe, (prej) tregon koh (pe vitesh sish dukur); prejardhje (pe Devolli; nj bur
pe s Poros); vend (zbriti pe klishs); shkak (si duroej pe gazit).
7) Parafjalt e s ashtuquajturs ras vendore dalin me asimilim t hundores dhe
vazhdojn t prdoren dhe sot: d, mb, dpr, dn etj.

4.5.3 Pjeszat dhe pasthirrmat
N t folmen e Devollit, hasim pjesza me kuptim t prforcues, si pjesza mu e cila n
shum raste del dhe e prngjitur me parafjaln te (munte). N kt pjesz, n shrben si tingull
epetentik (prngjitja mund t ket ardhur si rrjedhimi prdorimit t ksaj pjesze me parafjaln e
kallzores n dhe pr analogji t jet shtrir dhe n parafjaln e rass emrore te).
Fjala de prdoret si pjesz gramatikore pr t shprehur veprimin e foljes n kohn e
tashme, q po ndodh pikrisht n astin e ligjrimit, e barazvlefshme me pjeszn po, si: ja de
vjen, de vinte etj.
Pjesza deri (deri ktu) del n formn gjer, si: erthn gjer d fshat; zbritn gjer Bilisht; etj.
Pjesza dyshuese ndoshta del n variantin ndofta, ku n shum raste asimilohet bashktingllorja
hundore, si p. sh.: dofta vjen sot.





107

4.6 Dukuri sintaksore n t folmen e Devollit

Rrafshi sintaksor n t folmet dhe dialektet e gjuhs shqipe ka dallime m t pakta,
megjithat, n t folmen e Devollit, hasen disa struktura sintaksore t veanta, q lidhen
kryesisht me prshtatjen rasore t emrave me parafjalt, prshtatjen kryefjal-kallzues apo
prdorimet si gjymtyr fjalie t formave t caktuara rasore.
Kshtu, gjejm prdorimin e shpesht t parafjals pe (t rass rrjedhore) me gjith
kuptimet q tregon kjo ras (origjin, lnd etj.). Por, n disa raste, kjo parafjal merr pas nj
emr ose premr n rasn kallzore: u nis pe ktu; e ke pe mua; kishte pe mishn tim; mori pe
at q m the tin.
N disa raste, pas parafjals de t rass emrore, premri i vets s par un prdoret n
trajtn e rass kallzore mua, si: qefil le ti de mua. Po kshtu, dhe parafjala pas mund t ndiqet
nga nj emr, premr apo numror n rasn kallzore (ay pas tre vjet u nis pr d fshat, erdhi
pas mua).
Kur nj rrethanor vendi shprehet me emr n kallzore t pashquar me parafjal, vihet re q
emri vjen menjher pas foljes (vajta Kor; dolli Arz; tr dot gunat Popoven i lan; dole
ngaj Shngjergji/ vajte Potgori; Ponar u zu dyfek). Po kshtu ndodh dhe kur n fjali ka nj
kundrinor t zhdrejt me parafjal (mbushur pamport shqiptar; mbushi nj gomar fshesa; q
n Dardh e Allasonj/ u mbushn mali evzon; shtiri syt nga Marjani/ mbushur zabit t
Junanit).
N disa raste, pas parafjals pr t kallzores, emri vendoset n ras t zhdrejt: e mer dhe
e ngul pr mishi; ay mer pr xhades.
N togfjalshat, ku si gjymtyr kryesore shrben nj emr n rasn kallzore i paraprir nga
parafjalt n, mbi, npr, pr, me dhe si gjymtyr t varur nj emr n rasn gjinore ose nj
mbiemr t nyjshm, si n gegrishten jugore dhe n toskrishten veriore, prkatsisht n t
folmen e Devollit, gjymtyra e varur e togfjalshit e ruan nyjn prkatse, si: d fushn e lruar,
vajtm b shtpin e Fotinis, pr bajramn e vogl, me pogaen e dasms etj.
Nj dukuri interesante vihet re n prdorimin t nyjs e dhe jo t te mbiemrat, q shrbejn
si prcaktor kallzuesor i kundrinorit t drejt, si: e ka gjakn e mbl; e ka vrn e ngusht; e ka
vin e vogl; kush e pat krahun e that; e ka kripn e that etj.
108

Rrethanori i vendit shprehet kryesisht me emr n rasn vendore me parafjalt prkatse t
ksaj rase, si: fustanin e bardh dn glut; kalon dpr lumt; e ndevi b djellt etj.
N disa raste, rrethanori i mnyrs apo i kohs shprehet me form foljore t pashtjelluar t
tipit me+ emr prejpjesor, si: e mori me t lehur; me t pyetur gjen Stamboll; me t thn
kshtu, fshati shkau n nj vend m t mir e m t bukur etj.
Kur kryefjala sht emr kolektiv, kallzuesi vihet n shums, si: bn fshati qarje; duall
Manastiri tr; kishn t drejt bota, duall pe klishe dynjallku; tr malla e tr fshati ardh;
ndren e sulmuan ushtria dhe iku
215
.
N ndrtimet sintaksore t disa rrethanorve t shprehur me emra n rasn rrjedhore me
parafjaln pe vihet re prdorimi i dy a m shum parafjalve, si: dolli pe prapa gardhit t
kalives; u nis pe ngaj xhadeja etj.
N fjalit me pjes t nnrenditur kushtore, folja e pjess kryesore vihet kryesisht n
mnyrn urdhrore: d mos past lumi/ ap i mbush d ezm; de kishe t vogl mos i jepnje
burr
216
; d mos kor, mblidh urof; d t shaft vjera.
Po n fjalit me pjes t nnrenditur kushtore, folja e pjess s nnrenditur nuk vihet n
mnyrn kushtore, por n mnyrn dftore ose habitore, si: po si ardhka vakti, se gjen gj.














215
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987.
216
Kng popullore t rrethit t Kors, Botim i ASh, Tiran, 1982.
109

5. DUKURI T FJALFORMIMIT DHE T
FRAZEOLOGJIS N T FOLMEN E DEVOLLIT

5.1 Fjalformimi

Veorit dialektore, t cilat kan br t mundur prvijimin e dialekteve, nndialekteve
apo dhe t folmeve t veanta, lidhen dhe me mnyrat e fomimit t fjalve.
Studimet dialektore n fush t shqipes kan sjell shum formante e formime dialektore,
t cilat e ndrlikojn natyrn dialektore t leksikut prkats me elementt gramatikore a
fjalformuese prkatse
217
. Kjo ka sjell q, n literaturn gjuhsore, t pranohet tashm
karakteri dialektor edhe i klasave t veanta leksiko-gramatikore t fjalve.
Q n gramatikat e para pr gjuhn shqipe, duke nisur me at t J. G. Hanit, m tej me Dh.
Kamardn
218
jan prcaktuar si nj element fjalformues disa prapashtesa bashk me funksionet
e tyre. Studime t plota pr numrin, llojin, prejardhjen, funksionin, variantet sipas dialekteve etj.
t parashtesave dhe t prapashtesave t gjuhs shqipe, jan punimet e E. abejt dhe A. Xhuvanit
Parashtesat e gjuhs shqipe dhe Prapashtesat n gjuhn shqipe, si nj nga burimet kryesore
t referimit pr veorit e dhe prhapjen e ndajshtesave n dialekte dhe t folme.
E folmja e Devollit, n kuadrin e ndarjes dialektore t shqipes, sht klasifikuar n t
folmet ansore lindore t grupit t t folmeve t toskrishtes veriore edhe pr faktin q n kt t
folme ndajshtesat dallojn pr veori fonetike dhe funksione t caktuara
219
. N radh t par, kjo
e folme dallohet pr ndajshtesat me funksion zvoglues e prkdhels. Brenda t folmeve t
toskrishtes veriore, me kt funksion, kto ndajshtesa nuk kan t njjtn pesh, madje dhe
brenda t folmes s Devollit ka dallime. Pr shembull, prapashtesa z, q luan t njjtin rol me
prapashtesa -k n formimin e fjalve, ka nj denduri shum t ult se ajo
220
. Po ashtu,
prapashtesa -k ka larmi formash pr shkak t prngjitjes s saj me prapashtesa t tjera.
J. Gjinari ka shkruar se: Sot, ndr t t folmet e shqipes, shihen dallime dhe pr shkak t
fjalve t prejardhura t formuara me prapashtesa zvogluese dhe prkdhelse n t ciln

217
J. Thomaj, Leksiku dialektor dhe krahinor n shqipen e sotme, PEGI, Tiran, 2001, f. 72.
218
Po aty.
219
Shih n pjesn 2.2 t ktij punimi.
220
J. Thomaj, Leksiku dialektor dhe krahinor n shqipen e sotme, PEGI, Tiran, 2001, f. 72.
110

dallohen qart t folmet e toskrishtes veriore, por ndrkoh q n t folmen e Devollit sht e
prhapur kryesisht prapashtesa k dhe e prngjitur me prapashtesa t tjera, prapashteza -z()
ka prdorim m t kufizuar.
221
.
Kto prapashtesa sinonimike kan dallime se u shtohen temave fjalformuese sipas
prkatsis leksiko-gramatikore, por dhe se kan nuanca kuptimore t ndryshme brenda
kuptimeve t veanta. Njkohsisht, mund t theksohet se disa prapashtesa t huaja q kan hyr
bashk me fjalt nga gjuha huajtse, sot jan br prodhimtare me tema t shqipes.
Te fjalformat e t folmes s Devollit bien n sy ndajshtesat q n fjal dalin si variante
fonetike dilaektore. Kto parashtesa kan ardhur si rrjedhim i proceseve t caktuara fonetike
(kryesisht nga zshmimimi, shurdhimi dhe afrikimi t tingujve bashktingllor q funksionojn
si parashtesa apo jan tinguj fundor t prapashtesave t caktuara), si: zh/vesh-xh/vesh, sh/kul-
kul, z/bath-x/bath, dem/ush-dem/u etj.
N t folmen e Devollit dallojm dy grupe kompozitash. Nj grup mjaft t larmishm n
forma dhe kuptime e prbjn kompozitat e prdorura n poezin dhe kngn popullore dhe n
grupin tjetr t kompozitave prfshihen ato t leksikut aktiv t prditshm. Ndrsa t parat jan
formime q lidhen kryesisht me emrtimin e tipareve t dikujt a dikaje pr efekt stilistik,
kompozitat e grupit t dyt jan t qndrueshme, m t vjetra dhe n to shpesh kan ndodhur
ndryshime t tilla fonetike q shpesh vshtirsojn dallimin e gjymtyrve t kompozits.
Fjalt e prngjitura, si n mbar shqipen, jan t kufizuara kryesisht n klasn e premrave,
ndajfoljeve, parafjalve dhe lidhzave, por nga pikpamja e formave dialektore t gjymtyrve t
fjals s prngjitur kan tipare t dallueshme nga t folmet e tjera. Kjo lidhet kryesisht me temat
fjalformuese kuptimplota dhe jokuptimplota q jan prngjitur, t cilat jan t ndryshme n
varsi t dialektit, por dhe me variante fonetike t ndryshme n varsi t t folmes (gjkafsh,
gjsendi, dpr, ndoshta-ndofta, matan). Por disa prej tyre dallohen edhe nga fakti se jan
karakteristike vetm pr kt t folme dhe nuk gjenden n t folme t tjera (madam, qynq etj.).





221
J. Gjinari, Mbi disa elemente sllave n t folmet e toskrishtes veriore, Studime mbi leksikun dhe formimin e
fjalve n gjuhn shqipe II, Tiran, 1972, f. 271.
111

5.2 Prejardhja

Prejardhja sht nj nga mnyrat kryesore t formimit t fjalve n gjuhn shqipe. Me an
t ndajshtesave, si mjete kryesore fjalformuese, dhe nyjs, si mjet gramatikor, krijohet nj
shtres shum e gjer fjalsh me kuptime t reja. N formimet parashtesore, prgjithsisht, nuk
ndryshon kategoria leksiko-gramatikore e fjalve dhe kjo dallohet dhe n t folmen e Devollit
(kryesisht parashtesat krijojn fjal me kuptim t kundrt ose prforcues, si: kul, xbath,
xhdmtoj, quaj etj.), ndrsa prejardhja prapashtesore paraqitet m e larmishme. Duhet theksuar
se kto prapashtesa, pavarsisht burimit, n shum raste jan br mjaft prodhimtare dhe kan
hyr, n disa raste, dhe n gjuhn standarde.

5.2.1 Prejardhja parashtesore

N krahinn e Devollit dallohen nj sr parashtesash, t cilat kan nj prdorim t kufizuar
brenda ksaj t folmeje. Pjesa m e madhe e tyre paraqiten si variante fonetike dialektore t
parashtesave me funksione t caktuara:
1) Parashtesa - gjendet rndom n t folmen e Devollit. Ajo u ngjitet temave foljore me
funksionin t ndryshme:
a) Disa foljeve pr tu dhn kuptim t kundrt, pa ndryshuaar kategorin e tyre leksiko-
gramatikore, si: karkoj, u kujdes, sht katruar, kallmoj, qep, morit, klepsit etj.
b) Po me kt funksion ajo u ngjitet disa emrave pr t formuar folje, si: koq (koqe), faq
(faqe) etj.
c) U ngjitet disa foljeve pr tu dhn kuptim prforcues ose faktik, si: kpus, kmbej
quaj etj.
N t tri grupet e msiprme, ajo paraqitet si nj variant i afrikuar i parashtess sh- q, si
dihet, vendoset para fjalve q fillojn me bashktingllore t shurdht. Kjo dukuri vihet
re sidomos n pjesn e Devollit t Siprm dhe kryesisht te folsit e brezit t vjetr. Si nj
parashtes e burimit t shqipes
222
ajo sht e pranishme dhe n fjal q gjenden dhe te

222
E. abej dhe A. Xhuvani, duke iu referuar Pedersenit, vn n dukje se kjo parashtes sht nj refleks i
parashtess s indoevropianishtes dis-, shum e afrt me geq. e vjetr -. (Parashtesat n gjuhn shqipe,
BUSSHT, SSHSH, nr. 4,. 1956, f. 71).
112

shkrimtart e vjetr t Veriut, si: i pejt, krepem, por sht mjaft prodhimtare n kt
vaiant fonetik dhe te fjal t reja, q n gjuhn standarde dalin me sh-, si: prdoroj,
prngul, prlaj etj.
2) Me parashtesn kollo- n t folmen e Devollit hasen fjal, si: kolloface, gollozdrum njeri
i madh n trup, q nuk sht i shkatht, Kollovoz (toponim), kollozhek janar. Kjo
parashtes mund t jet nj refleks i nj parashtese sllave dhe n kt t folme del me
variantin me nistore t zshmuar gollo-, si: gollogash lakuriq, gollogung arr e
zhveshur nga lvorja ose mund t jet ndikim nga greqishtja kollo-.
223

3) Me funksionin e parashtess del dhe lidhza nnrenditse kohore q, e cila u vihet disa
temave ndajfoljore pr t formuar kryesisht ndajfolje kohe, si: qkuri, qmoti, qpari etj.
4) Parashtesa s- n t folmen e Devollit u vihet disa fjalve me kuptim mungesor, si:
smund (smund), skamje (skam) smir (mir) (variant fonetik dialektor cmir) apo me
funksion prgjasimi, si: sfurk (furk) (variant fonetik cfurk). Te fjalt smund dhe
skamje del mjaft qart burimi i parashtess nga pjesza mohuese s. Por, n fjal t tilla si
ckuq (i ckuqur), burimi dhe funksioni i ksaj parashtese sht i mjegullt
224
.
5) Parashtesa x- nuk sht gj tjetr ve nj variant dialekor i parashtess z-, q u ngjitet
fjalve q fillojn me nj bashktinglllore t zshme, kryesisht pr t krijuar fjal t reja
me kuptim t kundrt, si: xbath, xbuluan, xbrthej, apo dhe pa ndonj funksion t
caktuar, si: xbritm, u xvarrisn, ju xvordhit, xvogloj etj.
6) Parashtesa xh- sht variant dialektor i parashtess zh-, e cila u ngjitet fjalve q fillojn
me bashktingllore t zshme. Ajo shrben si parashtes pr krijimin e fjalve t reja me
kuptim t kundrt, si: xhdukshe, xhvishe, e xhdmtuan etj.

5.2.2 Prejardhja prapashtesore

N t folmen e Devollit ka nj larmi prapashtesash shqipe dhe t huazuara, t cilat
formojn grupe fjalsh dhe fjalformash karkteristike pr t folmen e krahins. Midis tyre zn

223
E.abej dhe A. Xhuvani nuk japin nj mendim prfundimtar dhe pr faktin se kjo parashtes ka funksione t
paqarta, pavarsisht se n pjesn m t madhe t rasteve ka ngjyrim keqsues, ironik. Pr m tepr, disa fjalve, si:
kollomaqe, kollovar, q e prmbajn kt formant, nuk u dihet ende etimologjia (Parashtesat n gjuhn shqipe,
Studime gjuhsore III, 1977, f. 77).
224
Prsa i prket mbiemrit prejpjesor i squat mund t vihet n dukje se n temn fjalformuese kemi shurdhimin e
grupit t nistoreve t zshme nga varianti themelor i zgjuar dhe jo nj parashtes t veant.
113

vend prapashtesa t thjeshta dhe kombinime, prbrje apo pngjitje formantesh prapashtesore.
Disa formante t truallit vends jan przier me ato t huazuara (kryesisht greke, sllave e turke),
duke u br burim i formave analoge n kt t folme dhe n gjuh t tjera ballkanike.
Prapashtesat zvogluese zn pjesn m t madhe t prapashtesave, sidomos n fjalformimin e
emrave.
N formimet prapashtesore t t folmes s Devollit dallohen kto formante kryesore
prapashtesore:
1) Me prapashtesn ac formohen pak fjal nga tema emrore t cilat marrin kuptim
keqsues, si: gojac, hundac, pordhac, tullac etj.
2) Prapashtesa -a/-ak sht me burim sllav
225
. Ajo shrben pr t formuar emra me
funksion prngjasimi ose dhe pa funksion, duke shnuar nj send a nj vegl, si: kutull/a-
k, furk/a-k, llok/a-k pellg i vogl me uj, prokova lloj mbulese e punuar me lesh
t trash dhije (nga prokof mbules pr t vdekurit), vanda(k)-k etj. N variantin a
ajo gjendet te fjalt t huazuara nga bullgarishtja, si: prega prparse, kula, sandra
vegl pune q shtrngon hundn e kuajve kur i mbathin etj. Me funksionin e formimit t
emrave t sendeve, pr analogji, ajo mund t ket kaluar si formant dhe n formimin e
emrave q shnojn vegla pune, si kruak lloj thike q prdorej n prodhimin e enve
prej balte, furkae-furkak etj. Gjithashtu, formohen emra a mbiemra nga emra me
funksion keqsues apo q shnojn cilsi (kryesisht t keqe), si gag-a, gung-a, hund-
a/k. Prapashtesa -ak del si variant i prngjitur i prapashtess -a me prapashtesn
zvogluese k, duke u dhn fjalve kuptim zvoglues.
3) Pavarsisht se formanti -alk/-ajk si prapashtes n t folmen e Devollit ka hyr bashk
me fjalt e huazuara nga burimi sllav, si: sovalk-sovajk, shajk gozhd e vogl, alk
pr analogji, ajo sht ngjitur dhe disa tema shqipe, si: drug-alk, kmb-alk kmbalec
druri q prdoret n festaetj.
4) Prapashtesa -ak gjendet n nj sr emrash q shnojn nj shpend, bim apo jan emra
banorsh si pilurak. Sipas Vaigandit
226
, kjo prapashtes n fjal t veanta ka funksion
keqsues, nga i cili ka rrjedhur dhe kuptimi i shtazve meshkuj, si: ftujak, gjosak mushk
mashkull me qime ngjyr gshtenj e buz t bardha (nga gjos cjap i zi me vija rreth

225
A. Xhuvani, E. abej, Parashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, Rilindja, Prishtin,1977, f. 196.
226
Po aty, f. 199.
114

syve), krak lepur motak, rosak, shytak etj. apo te disa ndajfolje me prejardhje nga
tingullimitime, si: bubulak, ulak q sht ul, pa qime, tallambak stomaku i bagtive;
fshikza e tmthit te peshqit, si dhe n disa emra sendesh, si: bythak, dorak etj.
5) Prapashtesa -all/-allk gjendet n pak fjal, si: preshallk, peshtemall (picet, prparse).
Fjala peshtemall mund t jet formuar me kt prapashtes nga tema fjalformuese
mbshtjell (variant dialektor i Devollit pshtjell). Fjalt partall, krepall jan t huazuara
si t tilla prkatsisht nga rumanishtja dhe sllaviashtja.
227

6) Prapashtesa -an gjendet n pak fjal q shojn emrtime t prgjithshme apo t prveme
t kafshve sipas tipareve t lkurs, si: laragan, larushan, zeshkan etj.
7) Me prapashtesn -aq/k, ka fjal si: gollomaqk buk ose llokume e mbshtjell n nj
cop nape n vend t biberonit, kocaqe, kollomaqe, llullumaq/e e papjekur mir,
prvlaqe lloj gatimi me brum t zier e t pjekur n sa etj. Kjo prapashtes mund t
jet me burim nga greqishtja, sot nuk sh shum prodhimtare. Ajo ka mbetur n nj varg
antroponimesh q i prkasin besimit ortodoks, si: Ligoraq, Mihallaq, Vasillaq etj. N
emrat e prgjithshm prdoret kryesisht pr t shprehur nuanc zmadhuese e keqsuese,
ndrsa te emrat vetjak kjo prashtes e ka humbur funksionin e saj zvoglues q e ka n
gjuhn greke.
8) Prapashtesa ar/-are formon emra prej temash emrore q shnojn dika ose vendin ku
gjendet dika, si: bullar lloj gjarpri, bolla e shtpis, gozhdare euf. prapanic,
guzhunjar thembra e kmbs, kashtar/e grumbull me purteka, kasht e dllinja q i
vihet zjarri pr Ditn e Vers, kokark qep me kokrr t vogl q prdoret si far pr
mbjellje, kukumark lloj perustie prej argjile t pjekur, pishtar, shtupar/k cop leshi
pr pastrimin e enve apo frkimin e trupit gjat larjes, strumbullar etj. Po ashtu,
formohen emra prej temsh emrore q shnojn prejardhje, si: babanar, bitinar,
bradvicar, dardhar, grapshar, oishtar, qytezar, sinicar, ziishtar etj. Me prapashtesn
trajtformuese e apo prapashtesn zvogluese -k, prapashtesa ar shrben pr t formuar
shumicn e emrave q tregojn banoret femra t nj vendi, si: bickallark (nga bickalli),
bilishtare, bitinare, kapshticare, oishtare, progark, shyecark, vishoshicare, ziishtare.
Sipas E. abejt dhe A. Xhuvanit, kjo prapashtes mund t jet me burim latin, nga

227
A. Xhuvani, E. abej, Prapashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore II, 1977, f. 201.
115

prapashtesa arius n t gjitha gjuht ballkanike
228
. Ndrsa sipas M. Domit prapashtesa
ar sht e burimit t lasht indoevropian q ka si funksion kryesor shenjimin e banorve
t nj vendi.
229

9) Prapashtesa ashk, e cila sht prngjitje e papashess -ash me prapashtesn zvogluese
k, formon emra zvoglues sendesh nga tema fjalformuese emrore, si: dorashk,
dredhashk, enashk, farashk, gjyrmashk, grykashk, kryqashk veshje e brendshme
pr fmij me rripa q i lidheshin kryq n trup, ligashk prparse e vogl q u lidhet n
qaf fmijve, lugashk mjet metali a plastike q shrben pr t veshur kpuct,
qypashk etj. N disa raste, me t njjtin funksion, ajo shrben pr t formuar t njjtin tip
fjalsh nga tema mbiemrore apo foljore, si: fellashk lug e madhe dhe e thell,
tundurashk nap pr t mbajtur gjiz etj. Te disa fjal t tjera kjo prapashtes shrben
pr t formuar fjal q shnon cilsi, si: balashk, barashk, kobashk, larashk,
murmashk, verdhashk etj. E. abej dhe A. Xhuvani theksojn se fjalve barashk,
bluashk nuk u dihet kuptimi
230
. Nj mundsi sht q kto fjal ta ken prejardhjen nga
foljet prkatse bluaj dhe baras. N rastin e par kalimi i kuptimit mund t jet br me
metonimi (nga bluaj drithin n procesin e lmimit t t drurit me an t zdrukthit), ndrsa
e dyta sht folje e huazuar nga greqishtja me kuptimin ec (barashk grua q ec shum,
vete sa ktej-andej). Fjala kllopashk flet e holl q mbyll dhe hap vrimn ku del mielli
i bluar n mulli (me variantet kllepashk, kllapashk) mund t jet formuar me
prapashtesn ashk nga tema kllap.
10) Me prapashtesa avec jan formuar pak emra dhe mbiemra me kuptim keqsues, si:
gilavec (variant me metatez i ligavec), grindavec, llapavecbor gjysm e shkrir etj. E.
abej dhe A. Xhuvani theksojn se kjo prapashtes sht m e prhapur n toskrishten
lindore, si rrjedhim i burimit t saj nga bullgarishtja, dhe q ka hyr n shqipe nprmjet
fjalsh sllave, si: kastravec.
231

11) Prapashtesa ck, m fort e prhapur n toskrishten lindore me funksion zvoglues, n t
folmen e Devollit gjendet te numror, si: njck, dyck, treck; n disa premra e
ndajfolje, si: cack, ktuck; n disa emra, si: gomarick mjet druri q shrben pr t

228
Po aty, f. 207.
229
M. Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe prkime e paralelizma, Kuvendi i Studimeve Ilire II, 1965, f. 115.
230
A. Xhuvani, E. abej, Prapashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore II, 1977, f. 210
231
Po aty, f. 213. N t folmen e Devollit, fjala kastravec prdoret rrall, ajo ka sinonimin sallat/or ( ku or sht
me formant fjalformues me burim nga shqipja).
116

vendosur drurin kur e sharrojm apo govatn e larjes s rrobave, morick mor i vogl,
thrij, grafick (variant me metatez i karfic/k) etj.
12) Me prapashtesn -e jan formuar ndajfolje mnyre prej emrash, si: berae lloj valleje,
bire, dere, frne/k pjes e fundit e mngs s kmishs n form t rrudhosur,
fshae, hake, kaake lloj valleje, kasape lloj valleje, por nuk mungojn dhe emra
t formuar me kt prapashtes nga tema emrore, si: amame, gjyme, jorgane, kre
krri, apo nga tingullimitime, si: gugue.
13) Me prapashtesn k jan formuar emra me kuptim zvoglues, prkdhels a keqsues,
si: endek, fek, flok veshje siprme e grave, korik, mastrapak, pllok, tazek
etj. A. Xhuvani dhe E. abej theksojn faktin q kjo prapashtes prdoret m shum n
toskrishten verilindore (Devoll, Kor), si nj prngjitje e prapashtesave - dhe k, gj
q e v n dukje dhe J. Gjinari.
232

14) Me prapashtesn -ec/-eck, ka pak fjal me funksion keqsues, por m tepr prdoret pr
t shnuar lloje t dikaje, si: gomareck lloj kumblle me kokrr t madhe, t gjat e t
verdh, kopanec mnyr lidhjeje e foshnjs, kukulec grumbull, maj mali ose kodre
(nga kukul vend i ngritur), kumbulleck kumbull kokrrmadhe e gjat dhe kuqe,
kungullec q e ka kokn kungull, nuk merr vesh, lvreck krhr pr t krehur bashkat
e leshit, shtypec druri q lidh reznishtn me shtratin e qerres, Kjo prapashtes, sipas
Joklit e Mlladenovit, mbshtetur dhe nga E. abej e A. Xhuvani, mendohet t ket hyr n
shqipe nga bullgarishtja.
233

15) Me prapashtesn ell, n t folmen e Devollit gjenden pak emra q shnojn vegla a sende
prdorimi, si: kaptell pjesa e prparme e samarit (khs. lat. Caput; it. capitello),
kaprcell, krcell, ckrfyell dikush a dika shum e gjat (nga fyell sipas ngjashmris).
16) Me prapashtesn es formohen kryesisht emra nga tema foljore, si: lyes (variant dialektor i
vles/mbles), mbules, shtres etj.
17) Me prapashtesn esh jan formuar emra q shnojn gruan a femrn prkundrejt
mashkullit si profesion a bashkshort, si: agdesh gruaja q prgatit agdn dhe nis nuse,
bejleresh, priftesh, Dinesh, Donesh, Kolesh etj. Kjo prapashtes gjendet e zgjeruar

232
J. Gjinari, Mbi disa elemente sllave n t folmet veriore t Shqipris Jugore, Studime mbi leksikun dhe
formimin e fjalve n gjuhn shqipe II, Tiran 1972, f. 272.
233
A. Xhuvani, E. abej, Prapashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, f. 220.
117

me prapashtesn zvgluese k, si: arapeshk, arixheshk, kungulleshk dhe mendohet t
jet refleks i prapashtess latine issa.
234

18) Prapashtesa -()ri shrben pr formimin e nj numri emrash prmbledhs, si: djemuri,
upria, graria, lyesri, evgjitri etj.
19) Prapashtesa ()sir shrben pr t formuar emra nga tema mbiemrore a foljore me
kuptim vendi ose me kuptim konkret a abstrakt, si: fellsir (variant fonetik i thellsir),
kalbsir, lagsir, ngordhsir, rafshtir etj.
20) Me prapashtesn -ic formohen emra femror nga tema emrore, si: aric/ashic
gruaja q gatuan gjellt n dasm, uklic (toponim), enduric fije leshi q shrbejn
pr t endur qilima, katranic en pr t mbajtur katranin, lidhuric mnyr lidhjeje,
skobuznic lloj rrjete peshkimi q prdoret pr t peshkuar skobuz, telegjic grua q nis
nusen n dasm (tema fjalformuese tel), lugenic kuti druri ku vendosen lugt,
zhabic menteshe etj. Gjithashtu formohen emra femror prkundrejt mashkullit apo
emri i gruas si prkatsi ndaj bashkshortit me emr t prvem, si: buallic, gomaric,
Kiovic, Vasilic etj. Ajo gjendet si formant dhe n disa emra vendesh, si: Sinic,
Kapshtic, Bradvic, Nikolic. Fjalt si: goric, grafic (variant me metatez i fjals
karfic), plevic, ponic, pllotnic jan t huazuara nga sllavishtja
235
. Sipas J. Gjinarit kjo
prapashtes sht karakteristik vetm pr ant lindore t toskrishes, e sidomos pr
Devollin
236
.
21) Me prapashtesn ik formohen emra nga tema emrore me funksion zvoglues, si:
gurik, korik, turik etj. dhe sht nj formant i prngjitur.
22) N t folmen e Devollit, me prapashtesn ig, ka shum pak fjal, si: shurig vend me
rr a zhavor, shavarig vend ku rritet a ka grumbull shavari (edhe si toponim), t cilat
e kan prejardhjen nga tema emrore dhe shnojn vend me shumsi t sendeve t atij
lloji.
23) Prapashtesa im sht mjaft e re. Kjo prapashtes, nn ndikimin i gjuhs s shkruar,
prdoret gjersisht n formimin e emrave t veprimit nga foljet prkatse. Kryesisht prej
saj jan formuar emra veprimi nga tema foljore prkatse, t cilat shnojn procese pune

234
Po aty, f. 226.
235
Po aty, f. 237.
236
J. Gjinari, Mbi disa elemente sllave n t folmet veriore t Shqipris jugore, Studime mbi leksikun dhe formimin
e fjalve n gjuhn shqipe II, Tiran 1972, f. 273.
118

n bujqsi, si: lrim, lesim, lvrim, plerim, plugim etj., por dhe emra t tjer veprimi nga
foljet prkatse, si: frkim, fellim (thellim), trbim etj.
24) Prapashtesa inj ka funksion gramatikor pr formimin e shumsit t disa emrave ku ndodh
dhe dukuria e lvizshmris fonetike e theksit, si: lminj, drapinj, thelpinj, mullinj,
lminj, bashtinj etj. Jokli dhe imohovski e lidhin me prapashtesn ilire inium
237
.
25) Prapashtesa is merr pjes n formimin e foljeve nga emra, si: ballajdis (ballajdi) velem,
m vjen pr t vjell, bukaris (buk) fryhet dika, enjtet, cimbis (cimbi), dajandis
(dajanda) duroj, prballoj, drmonis (drmon) shosh grurin me drrmon, katandis
(katandi), konduris (kondur) procesi i nxjerrjes s kondurit nga trungu i prer, kuptis
(kup) m vjen mir, plqej, teleis (tel) nis nuse, apo dhe nga tingullimitime, si:
bubutis (bu-bu) thrres kot, bj bu-bu pr do pun, buis (bu-u-u) derdh, i shprthen
gjak nga hundt, akllais (ak) e luaj nga mendt dik, cingaris (cr-cr) skuq,
frgoj, okullis (ok) mrzit dik me fjal, tororis (to-ro-ro) i kndoj fmijs,
xhugulis (xhu-gu). Ky formant ka kaluar si prapashtes prodhimtare pr analogji me foljet
kolis, kullandris, kandis me burim nga greqishtja.
26) Prapashtesa isk, si formant i prngjitur, gjendet te disa emrtime t prveme t
kafshve, si: Balisk, Larisk, Murisk etj.
27) Me prapashtesn isht () formohen emra q shnojn vendin ku gjendet a rritet dika, si:
cingarisht, elbisht, fierisht, gurisht, hollovisht pjes e liqenit e me gur t vegjl pr
t zn peshq me perzevul, lajthisht, misrisht, plepisht, plerisht, etj.
28) Me prapashtesn it formohen nj sr foljesh, si: afkit lviz shum, punon tr ditn,
apit, darovit i jap nj dhurat dikujt, grgrit zjen dika ngadal e pr nj koh t
gjat, fig. mrzit dik vazhdimisht, grebashit punoj me grebashk, kallauzit, krmit ha
me copka t vogla, kopait thyej plisa n ar; shpyllzoj; fig. lodhem shum duke
punuar, kosorit korr me kosor, kuait ndjell pulat, kulit prkdhel, e marr me t
mir, laryshit bj lara-lara, lyspit zhvesh kallinjt e misrit, qanit, qerosit e zhvesh, i
heq puplat a qimet, tretit bj punimin e tret t toks, troshit, etj. Kjo prapashtes mund
t jet me burim nga greqishtja
238
, kur prdoret pr t treguar banor t nj vendi, si:
ajnoritt q vijn nga Agion Oros, mal i shenjt n Greqi.

237
A. Xhuvani, E. abej, Parashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, f. 244-245.
238
Po aty, f. 249
119

29) Me prapashtesn je, m e vjetr se im, (pavarsisht se n pjesn m t madhe kan t
njjtin funksion), formohen emra veprimi nga pjesoret e foljeve, si: apje, ardhje
hardhuc, dredhje, kndje fundi i dhoms, krisje, qarje, rojtje, shkuarje, sosje, vojtje
etj. Po ashtu, shrben pr t formuar dhe emra t disa poceseve t puns n bujqsi e
blegtori nga temat foljore prkatse, si: luspitje, prskatje (variant me metatez i
sprkatje), grebashitje, krastitje, mjelje, vaditje etj. Ndrkaq, ka emra topik t cilt jan
formuar nga ndajfolje, si: Trthorje (Vranisht). Mesa duket, duhet t jet nj prapashtes e
vjetr nga trajta l e toskrishtes jugore me t njjtin funksion t sotm
239
.
30) N t folmen e Devollit prapashtesa -k sht nga m prodhimtaret. Ajo shrben pr t
formuar: 1. emra zvoglues femror nga tema emrore, si: copk, ulk, dromk lloj
gatese si makarona t vogla, upk, dack, dremk, eqka (heqka) lepitka, shapka,
eshk, gllomk gropa e fytit, gojk, gruk top i vogl balte q prpunohet pr en
balte, krcak, krk, kllngjk vez q lihet n furrik pr t nxjerr zogj, krepallk,
lopk, lotk, lulk, myshqerk, trirk der e vogl me shkopinj, vastangark, xipk
thumb i hostenit, zhapk etj. 2. emra hipokoristik grash dhe burrash, si: Dhork, Lisk,
Marik, Mitk, Vask, etj. 3. emra q tregojn profesion a gjendje, si: evgjitk, fshatark,
shoshark etj. ku hyjn dhe disa emra kafshsh, si: mack, pulk, sork, shqerk, vik etj.
N shumicn e rasteve ajo del si bashkim me prapashtesa t tjera. sht nj nga
prapashtesat m prodhimtare n toskrishten lindore dhe gegrishten lindore, sidomos me
funksion zvoglues.
31) Me prapashtesn li formohen nj sr emrash me kuptim pozitiv a negativ, kryesisht nga
tema emrore me burim nga turqishtja, si: airli, borli, sojli etj.
32) Prapashtesa llari gjendet si formant fjalformues n emra q tregojn pjestar t nj fisi
nga patronimet prkatse, si: Kambollart, Manellart, Xhemollart etj.
33) Prapashtesa turke llk prdoret pr t formuar fjal me kuptim konkret, si: arallk,
kallaballk, apo dhe me kuptim abstakt, si: budallallk, gomarllk, jagallk mot me
lagshtir, kurakllk mot i that, pa rreshje, nikoqirllk, qyqllk mot i vrenjtur e i
nxeht, zagushi, zadullk zagushi, vap e madhe etj. Kjo prapashtes ka hyr bashk
me fjalt turke prkatse dhe sht br prodhimtare edhe me tema nga shqipja.

239
Kt argumentim e kan br Pederseni dhe Jokli. Po ashtu, kjo prapashtes gjendet dhe n disa autor t vjetr t
Jugut, si: Kavalioti e Grigor Gjirokastriti n trajtn j. (Po aty, f. 250).
120

34) Prapashtesa lli u ngjitet temave t huazura nga turqishtja pr t formuar mbiemra t
panyjshm, si: bojalli, kimetlli, nishanlli, sevdalli, si dhe pr disa emra banorsh t nj
fshati apo pjestarsh t nj fisi, si: bickalli, poloskalli, Buzollinj, Canollinj, Hyskallinj,
(emrat q tregojn fiset pdoren vetm n numrin shums, prandaj kan dhe prapashtesn
trajtformuese t shumsit nj).
35) Prapashtesa m() n krahinn e Devollit shrben kryesisht n formimin e mbiemrave nga
emra, si: i fism, i sojm dhe sidomos prej ndajfoljesh, si: i aerm, i andejm, i jashtm, i
pastajm,i sivjem i sotm, i tashishm. Ajo quhet si nj prapashtes me burim vends, si
refleksi prapashtess indoevropiane mo.
240

36) Me prapashtesn -nik gjenden nj sr emrash q shnojn gatime t ndryshme (kryesisht
brumi), si: fasulnik, gjalpanik, gjizanik, groshanik, kokoshnik, kripanik, krundanik,
kulloshtranik, kungullnik, llallanik, palanik, petanik, vezanik, etj., e cila n shum raste
kan nj a protetike. Po ashtu, kjo prapashtes shrben pr t formuar emra sendesh q
mbajn dika, si: ajnik, lisnik mullar me deg lisi, vajnik. sht nj prapashtes me
burim sllav, q gjendet dhe n disa toponime, si: Trestenik, Emenik, t cilat e kan kt
formant prapashtesor nga gjuha q jan huazuar.
37) Prapashtesa o u ngjitet emrave t prgjithshm a t prvem grash a burrash kur
prdoren si thirror, si: nno, hallo, xhaxho, Mio, Kio, Bardho, si dhe disa e mbiemrave
t emrzuar q shnojn t meta fizike, si: buko, bythko, eo, cmingo i vogl, i dobt,
fndo q ka frik, grnxho i plakur, kllngjo njeri i but, i pazoti, q smuret
shpesh, kurisko, leshko, murxho q rri gjithmon i mrzitur e buzvarur, pordho,
shpirto etj. N thelb, kjo prapashtes duhet t jet mbetje e mbaress s rass thirrore q
gjendet shpesh n poezin popullore.
38) Prapashtesa ojc shrben pr formimin e emrave t prkatsis s gruas kundrejt
bashkshortit, si: Gaqojc,Kiojc, Mitojc, Petrojc, Sofojc, por sht dukuri shum e
kufizuar (emra t ktij tipi gjenden vetm n fshatin Dardh).
39) Me prapashtesn -ok ka pak emra t formuar nga tema emrore a mbiemrore, si: bardhok,
becok dashi larm, apok, epirok njsi matse duke shtrir gishtin e madh e at

240
A. Xhuvani, E. abej, Parashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, f. 256.
121

tregues, misrok, rinok etj. Kjo prapashtes gjendet n disa gjuh ballkanike (shqip,
rumanisht e bullgarisht me etimologji t ndryshme n seciln prej tyre)
241
.
40) Prapashtesa om haset n fjal, si: firom (frym), mballom, sterom, vrom e pist, e
keqe, dhe e ka burimin nga greqishtja e re
242
.
41) Prapashtesa or/-tor sht nj nga prapashtesat m prodhimtare. Me t formohen disa
emra gatimesh nga tema emrore (q tregojn prbrsit kryesor t tyre), si: lakror,
qumshtor, sallator. Po ashtu, shrben pr t formuar emra q lidhen me tregues
etnografik t krahins, si: javtor njerzit e nuses q bujtin n shtpin e t shoqit javn
e par t martess, sinitor ata q shpien rrobat e nuses n dasm.
42) Prapashtesa os, me burim nga greqishtja
243
, sht br mjaft prodhimtare me tema t
burimeve t tjera dhe shrben kryesisht pr t formuar folje, si: farmakos,
astretos(em)prgjrohem, azros bj gati, bukos ia mbush gojn plot, ibllos fle,
ciknos, uknos, faros, fingjillos, kaparos, kromos bj pis, kuptos puthis, lipistros bj
pis, bhet lipistri, mallos, stapinjos rri drejt e i ngurosur, tartaros ngrin, trokos e
djeg a e thaj dika etj.
43) Me prapashtesn ore formohen emra q shnojn nj vegl, nj en a send konkret, si:
balgore hambar me balt e bajga lope ku mbahej grurui a misri, faqore, kashtore,
kuptore havan balte, verore thurje fijesh t kuqe e t bardha q vihet n dor pr ditn
e vers, ndrsa emri kafshore (dhe varianti kapshore) vjen nga folja kafshoj.
44) Prapashtesat ushk dhe -oshk jan prapashtesa sinonime q paparaqiten si variante t
prngjitura me kuptim zvoglues, si: ardhushk hardhuc e vogl, arnushk, bibilushk,
kadushk, kajkushk lloj dardhe e vogl e rrumbullakt, e mbl vjeshtake, larushk,
lavrushk e shkatht, e shpejt, mangjushk mangall, vetullushk // avulloshe/k q
avullon, e porsa pjekur, aparoshk mjet pr matjen e toks, latoshk, qeleposhe lloj
kapelej q e mbanin grat etj.
45) Me prapashtesn ovin jan formuar pak emra femror q kan kuptim abstrakt ose q
shnojn vendin ku ka nj shumsi sendesh a sasi t nj lnde, si: baltovin, barovin,
batakovin, djalovin, gjatovin, gjrkovina trsi gjrash q gjenden n nj vend,

241
R. Bello, Gjedhi diminuitiv me sufiksin-ok n gjuht ballkanike, Buletin Shkencor i UK, nr. 4, 2002, f. 38.
242
A. Xhuvani, E. abej, Parashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, f. 262.
243
A. Xhuvani dhe E. abej i referohen Mikloshiit, q e ka par kt prapashtes me burim nga prapashtesa e
greqishtes (Parashtesat n gjuhn shqipe, Studime gjuhsore III, 1977, f. 267).
122

gjingjrovin mot i nxeht me re t holla, krndovina shkarpa t holla pr t ndezur
zjarr, rrnjovin, tavovina, zhigrovin vend me shkurre e ferra t larta, etj. Kjo
prapashtes e burimit sllav sht mjaft e kufizuar n toskrishten lindore, ku bn pjes e
folmja e Devollit.
244

46) Prapashtesa sz, me kuptim keqsues, u ngjitet kryesisht temave t huazuara nga
turqishja, si: airsz, biimsz, dinsz, sojsz, vaktsz, po dhe temave t tjera, si:
propkopisz.
47) Prapashtesa uck prdoret me kuptim zvoglues dhe gjendet n pak fjal t prejardhura
nga tema emrore, si: balguck kakrdhi, derkuck, grdhuck e vogl, e parritur,
majuck etj.
48) Prapashtesa ush/ushk/u (si variant me afrikim i prapashtess-ush) gjendet kryesisht n
fjal me kuptim zvoglues, si: ar-arushk, demush- demu, der-derush/k etj.
49) Prapashtesa ulk, me kuptim zvoglues e prkdhels, u ngjitet kryesisht temave
emrore, si: baculk, bishtulk, bixhulk, ezmulk, ciculk, gjoksulk, perdhulk etj.
50) Me prapashtesn vit formohen folje nga tema emrore, si: branovit, babovit, uknavit
nga ok, bie me ok, garravit zvarrit nj pun, apo nga tema foljore, si: elevit (el) e
mori veten, lagavit (lag), ngjallavit (ngjall) etj.
51) Prapashtesa xhi, me burim nga turqishtja, shrben pr t formuar emra nga tema emrore
q shnojn profesion, si: dyqanxhi, gajdexhi, qilarxhi, a cilsi, si: aengxhi, aprxhi,
qelepirxhi, qylaxhi etj.
52) Prapashtesa z/-z sht m e kufizuar n prdorim n raport me t folmet perndimore t
t toskrishtes veriore. Ajo shrben si prapashtes zvogluese prkdhelse n pak emra,
si: farz, ftujkz, korbz, lulz, mjaltz, si dhe n disa mikrotoponime, si: Fushz,
Gurz, Shkallz dhe sht shtrir m tepr n me funksion zvoglues n ndajfolje e
numror q shpesh gjenden me dy forma, si: cack-caz, ktck- ktz, njck- njz,
dyck-dyz etj.
Kto jan ndjashtesat m prodhimtare n t folmen e Devollit, nj pjes prej t cilave hasen
vetm ktu. Por n kt t folme gjenden dhe ndajshtesa t mbar shqipes, q dallojn nga t
folmet e tjera kryesisht nga trajta fonetike.

244
Po aty, f. 270. J. Gjinari, Mbi disa elemente sllave n t folmet veriore t Shqipris Jugore, Studime mbi
leksikun dhe formimin e fjalve n gjuhn shqipe II, Tiran 1972, f. 273.
123

5.2.3 Kompozimi dhe prngjitja

Kompozimi
N t folmen e Devollit kompozitat prbjn nj shtres t gjer t fjalve q prdoren n
leksikun e prditshm. Kompozitat jan prdorur gjersisht edhe n kngt popullore t ksaj t
folmeje, ka tregon burimin e shum fjalve n ligjrimin popullor, e njherazi, burimin
dialektor a krahinor t ktyre fjalve. Fakti q t folmet fshatare jan baz e ligjrimeve
dialektore pr shkak t ruajtjes pak a shum t popullsis dhe zhvillimit t zejeve kryesore
familjare, krijon mundsin q n kto t folme t kemi dhe larmi fjalsh dhe fjalformimesh, t
cilat, m shum se kudo morn udh fillimisht n krijimet popullore. Kshtu, n t folmen e
Devollit, gjenden dhe prdoren kompozita, t cilat mund t klasifikohen n:
1) Kompozita me ngjyrime stilistike pr t shnuar cilsi fizike emrave t frymorve.
Prgjithsisht ato jan kompozita prcaktore me struktur emr+mbiemr, si:
balukeprerat, leshprdredhur, luleverdh, mnggjra, mjekrzin, mustaqeverdh,
syzezn, etj., dhe m pak me struktur ndrtimore emr+emr, si: bajamsheqer,
buzkarafilit, eqimbash, gojmjalt, gurmermer
245
, gurmuhyr, gushlejmua,
leshkakuror, nuselule, qafgjym
246
, rrethunaza, veshklyshe, vetullgaze etj.
2) N grupin e dyt hyjn ato kompozita q prdoren n leksikun e prditshm t s folmes
pr t shnuar sende a frymor. Kto tipe kompozitash nuk funksionojn m si pjes e
leksikut poetik t folklorit, pra t krijuara aty pr aty me efekte stilistike t caktuara, por
kan fituar statusin e fjalve me kuptim t drejtprdrejt q shnojn realie konkrete dhe
abstrakte. Nj pjes e tyre ruajn ende nj pjes t ngjyrimit t figurshm, por n baz t
tropeve gjuhsore nga jan krijuar, kto kompozita sillen si njsi t leksikalizuara
plotsisht. Kjo dukuri dallohet sidomos te kompozitat q shnojn emrtime kafshsh ose
bimsh, si: babagjel xixllonj, dosbal 1.baldos, 2.rrip lkure me lara q vihej si
zbukurim n ballin e kuajve, kakrdhi, kazil ka i zi, kromobythk frutat e trndafilit t
egr (variant kyrymbythk, kyrymbyllica), parashkndi xixllonj, qimegjall lloj
krimbi uji sa nj fije floku, thundrmushk lloj bime mjeksore, zhabkuac lloj
bretkoce me trup t madh, q nuk rri n uj.

245
Kng popullore t rrethit t Kors, Tiran, 1982.
246
K. Zdruli, Folklor nga Devolli i Siprm, Tiran, 1987.
124

Kompozita prbjn dhe disa fjal q shnojn realie konkrete apo abstrakte, si: babamall
malli trashguar nga babai, bishtagjel lloj loje pr fmij, upadjal kosk n form
V-je e gjoksit t puls; te disa fjal q shnojn emra farefisnie n shenj respekti, si:
agabe, xhabe; disa eufemizma me vler emrore, si: gojqepuri gjarpri, dambllamadhi
i vdekuri, dixiu/dixif ditziu, i shkreti
3) Disa kompozita jan formuar pr t shnuar cilsi fizike apo t karakterit, nofka dhe kan
n baz t tyre tema q shnojn pjes t trupit dhe tema emrore q shnojn vegla pune
t cilat dallohen nga prbrja, fortsia, qndrueshmria apo forma e veant. Kto
kompozita prdoren me vler mbiemrore, si: barkder, barkstumb, bollkgrisur,
bollkrn, byshkdere, byshkkosh, dobromir q nuk prish qejf me asnj, faqedollm,
hundlesh, kmbzheglin me kmb t shtrembra, n form o-je, kmboreshk me
kmb t holla, kokder, kokgllavin i trash, kokfort, kokmollin q e ka kokn
t vogl e t rrumbullakt, koksandra, kokshepin q e ka kokn t gjat e me
maj, kokshikll, leshlshuar, leshpalar, leshprg me flok t rrall e si t djegur,
leshprl, leshrapaka, leshrn, mndjelarsk, pendllosk, shermullag q sht gati
pr t nisur nj sherr n do koh, sybut me temperament t qet, q nuk kundrshton
e rebelohet, turiulluveqk, vetullapar etj.

Prngjitja
1) N shtresn e fjalve t prngjitura hyjn kryesisht fjalt shrbyese, si lidhza: qynq
meqnse, madam meqnse, dykmeqn meqnse
247
; pjesza: ndoshta-ndofta,
sindozot si, e ngjashme me; parafjal: batan, dpr; pasthirrma: miserdhe, punambar
etj.
2) Megjithat, n kt t folme ka formime t prngjitura dhe n pak fjal shnuese, si
emra: gjeder (gj e derit), shtyrlish lloj-lloj, inandi bes, besim; mbiemra, si: allasoj
i uditshm, shojshojdodole i raskapitur, i cfilitur, allallexhan; ndajfolje, si: batan,
datpjet (tatpjet), prmatan, ngajdo, ngaera, menat qmenat, aer/
atfernaj/ahernaj, namta n at ast, ndajnat, ngadit, njdiz, njnazaj, qmoti,

247
Prdorimi i trajts s veant t prcjellores t trajtuar n sythin 4.4.2 t ktij punimi ka sjell kt form t
prngjitur q prdoret si lidhz nnrnditse shkakore.
125

njlotk shum pak, kaliki mnyr e mbajtjes s fmijve n qaf, paraqende shkel
e shko; premra, si: xhanxhin askush, asnjeri, gjkafsh, gjsendi, ndoca, njadyck etj.
3) Disa prej ktyre fjalve jan formuar nga prngjitja e dy gjymtyrve me kuptim t plot
leksikor, si: gjsendi, gjkafsh, gjeder (gj e derit), inandi (iman dhe din), etj.
4) Pjesa m e madhe e ktyre fjalve jan formuar si rrjedhim i elizionit n togjet
parafjal+emr, si: batane (b at an), prmatan (pr m at an), ngajdo (ngaj do),
ngaera, paraqende, menat/q menat etj. Po ashtu, jan formuar fjal t prngjitura dhe
nga ngjitja e togjeve t tjera (premr+emr; pjesz + emr), si: ndoshta-ndofta, aer/
atfernaj, miserdhe, qynq, madam, dykmeqn (duke me qen)
248
etj.


5.3 Frazeologjia e t folmes s Devollit
Frazeologjia e gjuhs shqipe sht nj pasuri e madhe mjetesh emrtuese dhe shprehse n
etapa historike t ndryshme dhe n stile t ndryshme. Shum njsi frazeologjike shprehin
nocione e realie q nuk kan emrtim tjetr, prmbajn nuanca t veanta kuptimore
emocionuese q nuk i kan prgjegjset e tyre sinonimike, njsit njfjalshe.
249

Njsit frazeologjike mund t identifikohen n rrjedhn e ligjrimit e t veohen, sikundr
dhe fjala. Megjith tiparet e veanta t formimit dhe t prdorimit, frazeologjia ka rregullsi t
brendshme, lvizje t ndryshme tipologjike, shtresime hiponimike. Nga vet natyra, frazeologjia
gjuhsore nuk mund t trajtohet jasht lidhjeve me kategorit leksikore e gramatikore, jasht
dukurive t zhvillimit semantik t mjeteve gjuhsore e sidomos jasht ligjrimit t gjall.
250

Gjithashtu, n lndn frazeologjike gjejm jo thjesht dshmi t gjendjes s hershme t
dialektit a t folmes s nj krahine, por dhe dshmi t mendsis, kulturs, mnyrs s jetess t
banorve t saj.
E folmja e Devollit sht nj mjaft e pasur me njsi frazeologjike. Kto shprehje lidhen
ngusht me jetn ekonomike dhe shoqrore t krahins. Nj pjes e madhe e ktyre shprehjeve

248
sht nj form e prngjitur e veant q ka n thelb prdorimin e forms s veant t prcjellores t trajtuar n
sythin 4.4.2 t ktij punimi.
249
J. Thomaj, shtje t frazeologjis shqipe, n Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalve n gjuhn shqipe I,
Tiran, 1972, f. 382.
250
J. Thomaj, Frazeologjia e gjuhs shqipe, n Fjalor frazeologjik i gjuhs shqipe, Shkenca, Tiran, 1999, f. 9.
126

kan gjetur vend n gjuhn letrare kombtare shqipe, edhe n veprat e shkrimtarve me
prejardhje nga Devolli, si D. Agolli, T. Lao, S. Andoni etj.
Frazeologjia sht nj nga elementt m t rndsishm q prcaktojn tiparet e nj gjuh
dhe ruajn m gjat gjurmt e mvetsis e t tradits.
251

Forma e brendshme e ktyre njsive lidhet m s shumti me jetn shoqrore, me zakonet,
doket, me mendsin e njerzve, me mnyrn e jetess etj. Si rrjedhim, nprmjet frazeologjis,
mund t shqyrtohen shum karakteristika t ksaj apo asaj krahine, ngaq visari frazeologjik i nj
krahine, megjith ndrthurjen q ka me frazeologjin e gjuhs letrare shqipe, mund t kundrohet
dhe nga pikpamja e forms s brendshme. Kshtu, prmes saj mund t prshenjen shum
pamje t bots krahinore. Kjo form e brendshme sendrtohet n gjymtyrt prbrse t njsive
frazeologjike q lidhen ngushtsisht me histori, personazhe, vende q prfaqsojn krahinn, me
fjal karakteristike t krahins q lidhen ngusht me mjetet, zejet, banesn dhe prbrsit e saj,
me tradita, rite, po ashtu dhe me prdorimin e trajtave fonetike e morfologjike t hershme t
fjalve q gjallojn dhe sot n t folmen e krahins.
Duke u mbshtetur n materialin frazeologjik q kemi mbledhur e vjel nga vepra t
ndryshme mund t bhet klasifikimi i mposhtm:

1) Nga pikpamja e gjymtyrve prbrse t ktyre njsive dallojm:
Njsi frazeologjike q kan prbrje t tyre gjymtyr t shprehura me toponime dhe
mikrotoponime krahinore. Ka t tilla q hyjn n visarin frazeologjik t mbar shqipes
duke ln vuln e tyre krahinore, si: pr nj kock gjer Polosk, por nj pjes e madhe e
tyre prdoren brenda krahins dhe rreth saj, si: i ka mnt maj Ivanit sht i leht nga
mendja, i papjekur; (mbaet) si mllenja n maj t Krasts kapardiset shum; (sht
br) si damazi i Rakicks mendjemadh; u mbyt Rakicka nuk ndodh kurr, asnjher;
akoma d lakrat e Cangonjit q nuk di gj pr nj problem, q nuk e di si ka ndodhur;
sdo pragu dhi, do nuse pe Treni duhet pun dhe jo gjra t kota; (flet) si hoxha i
Bicks flet gjepura, flet kot; (bn) prska me uj Todoreci bn gjra t kota; e vrau
Muken e Stropanit nuk punon fare, sht dembel; sikur je pe Otojake nuk di gj, nuk
kupton; na i kthen dhent mbi Bick mburret kot; do tja dij Ivani ce bie dbor

251
J. Thomaj, Xh. Lloshi, Paralele frazeologjike t shqipes me gjuh t tjera t Ballkanit, Studime mbi leksikun dhe
formimin e fjalve n gjuhn shqipe II, Tiran, 1972, f. 223.
127

sht i zoti, q nuk pyet pr fjalt e t tjerve; pyet Vranishti pr Bick sht i pari,
nuk do tia dij pr t tjer; doli Borshi bi Polosk sht mendjemadh, shet mend etj.

Njsi frazeologjike t cilat kan si gjymtyr emra njerzish q jan prdorur ose
prdoren n krahinn e Devollit. Nj pjes e tyre jan t mbar gjuhs, si: (u zun) pr
mustaqet e elos kot; si Kolja me Deden bashk, t pandar, por shumica e tyre
dallohen si devollite qoft nga trajtat fonetike e antroponimeve (Cank, Ximk, Kole,
Hysenk), qoft nga gjymtyrt e tjera prbrse q lidhen me Devollin (emrat e fshatrave
q tregojn vendbanimin e dikujt q prmendet n njsi, p.sh. si Hysenka Trenit), qoft
edhe nga fjal, t cilat jan karakteristike pr t folmen e Devollit, si: ledhi, revani,
oping, lm, dem, lakra, lesht, djathn etj., si: se ha anka revanin bn sikur se
plqen dika; (sht) lagu Kole t t ruaj dika pa shije, shum e lngshme; spyet
Muoja pr gjela deti hiqet bujar, nuk ka frik nga shpenzimet; ku kput ai se ngjit as
Ramo kovai merret me thashetheme, u prish pun t tjerve; sht si lopa e Sheqeres
i padurueshm, fut hundt kudo; ia bri kufirin (sinor) de ledhi i Tasit e qortoi, nuk e
la t bnte si t donte; si qeni i Ramos pa vler, i plakur; de lmi i Telos prap do t
vish do t shihemi prsri, nuk ke ku t vesh; kush t pyet pr Sali bejn i thuhet dikujt
q hiqet kapadai, q nuk pyet pr t tjert; i dha opingat e Sherros nuk i dha asgj;
mbjell Zaloja, korr Maloja punn e bn dikush, por nj tjetr korr frutet e saj; e krkon
Zeqoja dhin bn nj pun me vones, jo n kohn e duhur; si Ximka me Nadiren
bashk, t pandar; spunoj pr eqir e azes Nuk punoj kot, nuk punoj pr t
tjert; shtrihet si demi i Zalos nuk punon, sht dembel; kur t shij Ajdini urov
kurr, asnjher; e hngri djathn e Koles vdiq; hesapi i Zylalit sa lakra i v kalit
nuk t duhet gj ty, secili e di punn e vet; si bn krraba Mihalit nuk sht m i zoti;
(mbeti) si Kasua d vreshtt i trembur, i pafajshm; mori lesht e Curres nuk mori
asgj; e bri si Demir efendiu shpenzoi shum, pa hesap; bn moj Shaqe, prvlaqe
thuhet pr dik q punon kot, kalon kohn pa pun t dobishme; je br si Abedini i
Shagut thuhet pr dik q sht i prap, ters etj.

Njsi frazeologjike q kan si gjymtyr emra q kan kuptim t prgjithshm
karakteristike pr t folmen e Devollit, p.sh., njsit pr matjen e masave t drithit apo
128

prodhimeve t tjera, si: tagar, shinik, gobell, kill, kandar, ok, torb, thes etj. T tilla
jan: e bri tagar e rrahu keq; e kam kokn tagar jam n telash t madh; u b
tagarik u shndosh e u mbush n fytyr; (ha) si derat n gobell thuhet pr dik q
ha pa kujdes, me nxitim; foli hak kandar foli pak, po mir e drejt; aq i peshon kandari
nuk ka mend, aq ia pret; ia bri kill e priti me gjith t mirat; un qaj nj torb, ti
po m qan nj thes ankohet m tepr sesa duhet; erdhi me torb, iku me thes doli me
fitime; e ka b okt e solli n barazpesh etj.

Nj pjes e njsive frazeologjike lidhen me dukurit atmosferike, t cilat kan qen dhe
jan prcaktuese pr jetn agrare t devolliut, si: sht si shi behari nxehet shpejt; bie
dbor me sitn e mir bie bor shum e imt; sht si dbor prilli nxehet shpejt dhe
i del inati shpejt; u shkri si dbora n prill u zhduk shpejt sa hap e mbyll syt; kur t
zr dbora krimba kurr, asnjher; ra dbora, mbuloi gjurmt kaloi koha dhe u
harrua do gj; dbora sdimron n qiell do ket dimr t madh; t kam par dhe n
behar o dhndr thuhet pr dik q prpiqet t mbuloj nj t met a dobsi; si dielli
pas qindie tepr von, ather kur nuk duhet m etj.

2) N t folmen e Devollit, mjaft njsi frazeologjike lidhen me tradita dhe rite fetare a
pagane, me figurat e kleerikve, me vende t shenjta e mitologjin q kan t bjn
me mendsin, kulturn shpirtrore dhe materiale, me besimet, duke sendrtuar,
nprmjet frazeologjis, element t ktyre besimeve n tipare t njerzve. T tilla jan:
sht br si dhjak sht br i paqethur, i parruar; su prish fshati pr nj prift thuhet
pr dik a pr dika pa vler q sprish pun kur na mungon; e bri si prifti hosten e
prishi dika, e prishi punn fare; del si prifti me kusik thuhet pr dik q sht msuar
vetm t lyp e t krkoj nga t tjert; gjeti shtpin e priftit u msua keq, krkon
gjithmon t prfitoj; (flet) si hoxha i Bicks flet gjepura, flet kot; kur se ke zanat,
mos dil hoxh n fshat mos u mburr kot me dika q nuk e di a nuk e zotron si aftsi;
ssht ksmet t haj dervishi ljepur sht e pamundur t ndodh a t kryhet dika;
sikur ha n vakf shum i dobt; sikur u jep uj t vdekurve shum i dobt, pr t
ardhur keq; gjeti kish t falet nuk di a nuk sht i zoti t zgjedh njeriun e duhur pr t
gjetur prkrahje; prmjer d der t xhamis bn a thot gjra t rrezikshme; st jep
129

as gjynahet sht shum dorshtrnguar; rri q rri bj nj hajmali i thuhet dikujt q rri
kot pa pun; ndez kandilin pa zn nata sht njeri i rregullt, q merr masat n kohn e
duhur; st l derri t bsh pashk prish pun, sht ngatrrestar; ia ndez kandilin
sht duke vdekur; vuri kambann vuri tellallin, e prfoli dika me shum njerz; e
ka zrin kmban ka z t fort e t vrazhd; sbn vez t kuqe nuk sht kaq i mir
sa ta trajtojm n mnyr t veant; (hngri)ha dullja pr Ramazan e rrahn
shum; (rri) si Arifegjyni para Bajramit thuhet pr dik q i jep rndsi vetes m
shum se duhet; sht lindur ditn e Xhumas sht njeri me fat; t lidha buzn me
shami mallk. vdeksh; i bj duva i lutem, i prgjrohem dikujt; mbi daulla nj zurna
(karadyzen) thuhet kur fillon nj pun pa mbaruar t tjerat ose q nuk vlen para tyre; ta
thnt prifti (hoxha) prapa veshit mallk. vdeksh; t zna pr peri mallk. vdeksh;
sikur ia ha lugati d bark thuhet pr nj fmij, q edhe pse ushqehet mir, sht i dobt
e shndetlig; ngrihet si lugati ngrihet hert n mngjes; u zhduk si flaka e lugatit u
zhduk shum shpejt; e ka frik si lugati dritn sht shum frikacak; doli si shejtani
nga temjani doli papritur e pakujtuar; di dhe shejtan ku rri di shum gjra t
fshehta; sht si shejtani i prroit sht shum i djallzuar dhe zemrlig; shejtani as
kor, as kopait njeriu i keq sbn kurr pun t dobishme; u djegsh lugat
mallk.vdeksh e u zhduksh; atje i qoft thuhet pr dik q i ka ndodhur nj fatkeqsi;
sikur t m ngjallet babaj n asnj mnyr; vajti n xhenem t gomerve iku e su
kthye m, mbaroi me turp etj.;

3) Disa njsi frazeologjike t pamotivueshme e kan burimin nga historit, anekdotat apo
ngjarjeve t tjera nga krijimtaria gojore popullore e krahins, si: e krkon si Zeqoja
dhin (dikush) iu hyri telasheve; spyet uua pr gjela deti sht i fort, i pasur, si
bn prshtypje; kur t shij Ajdini urov kurr, asnjher; se ha anka (hoxha)
revanin bn sikur nuk i plqen dika; e bri si Demir efendiu shpenzoi shum; e
bri si prifti hosten e prishi punn fare; badjava peshqit me mjell iron. thuhet pr
dika q sht shum e shtrenjt pr cilsin q ka etj.

130

4) Shum prej njsive frazeologjike lidhen ngusht me zeje e pun karakteristike t
krahins. Ato i prkasin sfers s bujqsis, blegtoris, artizanatit etj. Kto njsi mund ti
klasifikonim:
Njsi frazeologjike q lidhen bim bujqsore, procese pune n bujqsi, almise etj.
Kto njsi jan m t shumta n numr, sepse krahina e Devollit dallohet pr nj tradit t
lasht t punve n bujqsi, si dhe pr nj mendsi t lidhur fort me tokn dhe punn me
t. Kshtu mund t prmenden: u bfsh si ara me grur urim. pa shum fmij; ara e
mir nuk mban gjemba thuhet pr dik q sht i ndershme nuk i duron padrejtsit;
ara e mban farn thuhet kur gjat puns dika mund t shkoj dm; e ka lshuar ujin
n ar i ka marr masat e duhura, e ka vn punn n vij; i bn t lara npr ara flet
si ti vij pr mbar, shpif e trillon; i mbeti opinga n ar nuk ia arriti qllimit; pyet
ara me thekr ce bjn fmija pizga nuk pyet pr shpenzime, i prballon t gjitha; ndrit
si bari me ves sht shum i pastr n trup e veshje; e la si deng me bar e la
palvizur; si ha barin, an ugarin sht i mir dhe i ndershm; e ngul gjilprn n
qesen me bar punon kot, bn pun pa vler; mbeti si beli d gurt mbeti pa rrugdalje,
nuk e kryen dot dika; pret bostan dhe ha pjepr sht hutaq i madh, flet prart; ta
ngresh n bostan, tremb gogot tall. thuhet pr dik q sht i veshur keq e pa shije;
gogol bostani tall. njeri qesharak, dordolec; e do si drithin n lm e ka shum pr
zemr, e do shum; to t fut draprin d thest prpiqet m kot t mbuloj a t fsheh
dika q smund t fshihet; ua fsheh drapinjt argatve u nxjerr pengesa n pun t
tjerve; sht si grur rapcall thuhet pr nj fmij t shndetshm e t bukur; sht
br si grur i zjer keq. sht fryr e enjtur n fytyr; sht si grur ugari sht
puntor, i zoti dhe kokulur; kur kishte grur fukarai, spunonte mulliri nuk i ka ecur n
jet, ska patur fat; l grurin dhe merr egjrn thuhet pr dik q nuk di t vlersoj t
mirn dhe t keqen; gruri q piqet, korret arriti moshn e pleqris, do t vdes; del si
klysht e grurit prdoret pr nj njeri q ndrhyn e flet pa vend dhe para m t
mdhenjve; e do si kokrrn e grurit e do shum; E vari kokn si elb i pjekur u lodh aq
shum sa nuk ka m fuqi; e shpon elbi thuhet pr dik q sht pjekur seksualisht,
krkon t zr t dashur; sikur ka ngrn egjr sht i dobt dhe i pafuqishm; krcen
si gjeli n thekrr zemrohet shpejt; sht br si lektyr thekri sht dobsuar
shum; nuk t pyet me sa e ka thekrn nuk t prfill fare; e kemi far d ar e presh d
131

kosht thuhet pr dik me t cilin nuk kmi lidhje gjaku, miqsie; fshihet si fara n ugar
ka frik e qndron larg pr t mos u zbuluar; ja ka ngrn fara bostanin sht plakur
shum, nuk ka m fuqi; i ka vn si farat d kungull i ka vn sendet me radh; mbin
si fara n ar keq. thuhet pr nj njeri t padshiruar, q t bezdis; si grosh i zjer
njeri q nuk mbaron dot nj pun, i qullt, i plogsht; ziejn fasulet n diell bn shum
vap; prdridhet si fasulja n shkop vepron me dredhi; zjen si fasulja n kusi sht
shum i shqetsuar, e mundon dika; mbeti si fasule e ciknosur thuhet pr dik q i
kan dal t palarat sheshit; sht si fasulja n lule sht ende i vogl e naiv; aq i
thon fasulet sht pa mend; ti bluan brinjt me hudhra thuhet pr dik q sht i
fort e trim; sht br si hudhr e shurdhuar po i mbarohen fuqit; shtyp hudhra n
kokn e vet i bn keq vetes me veprimet e tij; sht br pr me hudhra thuhet pr nj
njeri ose kafsh q ka mbatur kock e lkur; sht lndin (ugar) nga mendja sht
shum mendjeleht; sht br si kasht e kalbur sht br pa vler; e pengoi kashta
qerren sajon dika t paqen; (sht br) si kashta pas shiut ka rn shpirtrisht, e ka
lshuar veten; ra kungulli nga polica iron.dmtohet dika pa vler; (u b) si kungulli
kur e z bryma u dobsua shum; i shpoi kungulli fundin e kusis ka qn i varfr gjith
jetn; pjerdhin n nj kungull i bjn t gjitha gjrat bashk, nuk ndahen; i mbin
lakrat d bark thuhet pr dik q ha do dit t njjtn gj; sht rritur me flet lakre
ka qn i varfr e sht rritur me skamje; flet pr presh e lakra n bostan flet prart,
thot fjal boshe; e ka ujt d misrit sht shum i zn, ka shum pun; misr d
thest e tenxheret bosh sht koprac i madh, aq sa nuk harxhon dhe pr tu ushqyer;
sht br si kallp misri sht veshur me rroba t reja; kishte mbetur si kallp i
luspitur kishte mbetur pa rroba n trup e pa gj n shtpi; e bri lmazhd punon pa
kujdes, bn shum rrmuj; sbhet mielli i misrit pet iron. sht gj e pamundur, nuk
mund t bhet; (rri) sikur i ka prvluar zjarri mullaret shum i mrzitur, i
dshpruar; hedh pleh n shkmb bn pun pa dobi; sht br si presh i zjer sht
lodhur shum; ju b preshi me mustaqe d barkt ha gjithmon t njjtn gj; sht si
presh mashkull sht i trash nga mendja; mbeti si plori n muzg sht n gjendje t
vshtir; i kan mbir qept nga maja i ka punt keq; i ra si bastra qeps thuhet pr
dik q i ka rn nj smundje e rnd; i mbeti qafa si bisht qepe u dobsua shum; e
ka mendjen qiqr ka gjykim e kthjell, megjithse i moshuar; rri si qiqra d tagart rri
132

urt se e ndien veten fajtor; sht si qiqr d tagart sht i pastr n shpirt, pa djallzi
etj.

Njsit frazeologjike q lidhen me blegtorin dhe prodhimet blegtorale jan shum t
pasura sepse me blegtorin sht lidhur ngusht ekonomia e krahins s Devollit, si: flet
atje ku i digjen bajgat flet aty ku e dgjojn; e dija buall, por m doli miz nuk sht
ashtu si e prisja, si e mendoja; se heqin dot as dyzet buaj thuhet pr dik q mbahet
rnd, sht mendjemadh; krkon t heq buallin pr bishti merr prsipr nj pun q
se bn dot; rri si bualli d baltt rri pa pun; e do me hosten si bualli kryen nj pun
me zor, sht dembel; smilet buallica me dru nuk bhen punt me inat, me forc;
mjel buallicn b drek i bn punt me shum vones; sht cjap pr zile sht rritur
e burrruar, sht br i zoti pr t drejtuar nj pun; ta shet cjapin pr ka sht
mashtrues e dinak i madh; e la si cjapk t parrjepur e braktisi, e la n mes t rrugs;
e bn shelegun dash e zmadhon s teprmi dika; pes dhen e dashi nnt e bn punn
shkel e shko; t tredh si dashin thuhet pr dik q sht shum i forte; (e shikon) si
dashi kasapin e sheh dik me frik e ndrojtje; dashi nj lkur ka krkon dika t
teprt, krkon m shum; sht br si dele marsi sht dobsuar shum; sbhet
baxho me nj dele thuhet pr dik q prpiqet t bj dika pa pasur mjetet e duhura;
delen, grshra e plak njeriun e plakin vuajtjet; i mban dhmbt jasht, si delja kur ha
kasht thuhet pr dik q qesh vazhdimisht; ruhet si delja nga grshra prpiqet ti
shmanget dikaje; to t jepja lesh, po si shita delet shtiret si zemrgjer e dashamirs;
krkon t nxjerr dyzet lkur nga nj dele lakmon tepr aty ku ska mundsi; sht
br si dele e prvjel sht qethur pa kujdes; dele drek, dele dark, dele shtro, dele
mbulo thuhet pr dik q nuk ka mjete jetese t mjaftueshme ose prdor gjithmon t
njjtn gj; sht br si sheleg i purthosur sht dobsuar shum e sht br i
neveritshm; vjen si shqera pas kmbors sillet e vepron urt, i bindet gjithnj dikujt;
peshon leshin pa qethur dhent sht shum i nxituar; t pret bishtat e dhive t
krcnon kot, vetm sa pr t t friksuar, hidhet si dhia d stapt t obanit lviz e
krcen sa andejktj; i kan ikur dhit i ka ikur mendja; si dhia dhe kakrdhia
thuhet pr dik q nuk respekton m t mdhenjt; qesh dhia delen se e ka bishtin e
shkurtr thuhet pr dik q qesh me t metat e tjetrit dhe nuk sheh t tijat; rri si dhia n
133

maj t drizs nuk rri i qet, nuk ndihet mir n at vend; thirru dhive! mblidh
mendt, eja n vete; u b si qimja e dhis u inatos, u egrsua; sht shakull dhie me
lesh brenda sht njeri me shpirt t keq; sht i drejt si bishti i derrit hiqet si njeri i
mir e i drejt, por n t vrtet sht dredharak; sht br si derr i mbyllur sht
shndoshur shum; i ditka derri prrenjt thuhet pr nj njeri q sht i shkatht, i
zgjuar; sikur ka qn me derrat sht br shum pis; sht br si derri d koekt
sht i inatosur; krkon t heq derrin pr bishti prpiqet t bj dika t pamundur,
punon pa mend n kok; jan mbledhur derrat n nj gobell thuhet pr nj grup
njerzish q shtyhen e bjn rrmuj; (i plqen) si derrit lndina e trheq dhe i plqen
shum dika; prija derrit hundn, gjene do rrmoj thuhet pr dik q nuk v mend,
ndrhyn n punt e t tjerve; sikur kan shir derrat thuhet pr nj mjedis t papastr
ose t mbajtur keq; vete si derri (buallica) pas llucs i plqen shum dika e keqe, e
pist; i shkrin dhjamt derrit bn shum vap; punon sikur i shkul qimet derrit punon
ngadal e keq; mbahet si ftuj shyt mburret pa merit; sikur i kan ardhur ftujat
sht shum i gzuar; t dihej e mira e kaut, nuk vihej dn kmb thuhet pr dik q
nuk vlersohet ashtu si e meriton; sht br si kau n pranver sht dobsuar e sht
tretur shum; u msua si lopa d lakrat u msua t haj t pij n bollk; e mjel lopn
nga prapa e kryen nj pun s prapthi; i v lops samar bn pun pa mend; t
duhen ato tre qe? przihet n nj shtje a pun t ngatrruar; ska kush ia nget qet
thuhet pr dik q nuk e prfill njeri; sna rrojn qet (viet) i thuhet dikujt q krkon
gjithmon t haj a t shpenzoj pa mas; ha tr viin dhe l bishtin punon shum, po
pa cilsi; t nxjerr vien pe barkut t lops sht shum i shkatht; sht as vi, as
krri sht i papjekur dhe pa prvoj; i erdh viet erdhn mendt, u rrit; iku djathi,
mbeti hira thuhet kur humbet dika me vler e mbetet ajo q svlen; e ka kripur djathin
e ka do gj n rregull; e l djathn pa shllir e l punn n mes; atij iu prish
djatht, tin pyet pr hirn thuhet pr dik q pson a humbet dika t madhe dhe t
tjert e pyesin pr gjra pa rndsi; sht si gombolk djathi thuhet pr nj fmij t
shendetshm; pret kulai djathn pret nj mik a nj shok me t cilin t hahet
muhabeti; doli dhallngjyer punoi shum e fitoi pak; dava dhalli shtje pa vler e pa
rndsi; krkon dhall t thart d kollozheg krkon dika t pamundur; u b si luga
d dhallt u b i bezdisshm; krcen si pleshti n dhall ndrhyn pa vend n bised; e
134

bri pr gjalp t skuqur e rrahu keq, i foli ashpr; t pjek pa vaj e pa gjalp thuhet
pr dik q nuk i vjen keq pr t tjert, i mundon; gjej oban e krko gjiz gjej njeriun
e duhur pr t br nj pun; sht br si sapllak me gjiz sht shndoshur shum
etj.

Njsi frazeologjike q lidhen me kafsh pune, shpend t buta apo insekte q jan t
rndsishme n jetn e fshatit si dhe me vegla pune e pjes t tyre q prdoren me
kto kafsh, si: fshiji buzt me torbn e gomarit nuk ka pr t ngrn ose pr t pir m
si m par; pse e ftojn gomarin d dasmt? thuhet pr dik q e ftojn pr ta ngarkuar
me pun t rnda; e ha si gomari gjembin ha me shum shije; e hip gomarin pa samar
nuk mendohet shum pr t br nj pun, punon shkel e shko; e hipi b dyzet gomer
e talli, e vuri n loj; nuk hip dot gomar e tij thuhet pr nj njeri q sht i paaft, i
pazoti pr veten e vet; t hip b njqind gomer t premton shum, por st mbaron
pun; gomar t ish do kish ngordhur thuhet pr dik q e rrahin vazhdimisht, po ai nuk
merr vesh; sht gomar me zile sht shum budalla; (mendohet) si gomari d
trahanat mendohet shum pr dika; e gjet si gomari d duhant sht qortuar e rrahur
kot; kur t pllas gomari i zi asnjher, kurr; gomar plak, palldm i kuq thuhet pr
dik q bn dika q nuk i prshtatet moshs q ka; sikur shpon gomari punon keq e
pa merak; e trheq gomarin ngaj bishti nuk di t bj nj pun, nuk ia di radhn nj
pune; gomar e vn, gomar e ngren sht budalla, jo i zgjuar; sht veshur si gomar
me lecka sht veshur trash; thot gomarka prej balti thot gjr q nuk qndrojn, q
nuk mund t besohen; e z gjumi b gomart sht i qullt dhe i plogt; shkoi t bj
pazar e solli prap gomar u lodh kot pr nj pun, nuk bri asgj; ka vajtur balta
gjer n bark t kalit ka rn shum shi, ka shum balt; e ka br si dhmbt e kalit ka
punuar rrall, jo dendur, ka br pun pa kujdes; do kal me shal lakmon shum;
sht si kal pa fre sht i paprmbajtur; mos e gjett kali budh thuhet pr nj njeri
q sht i keq dhe i prap (prdoret sidomos pr fmijt); u hap si kali d vrat mori
prsipr shum pun q si kryen dot; sht br si kali i cironjve thuhet pr nj njeri
q e urdhrojn shpesh, e prdorin dhe pr gjra q nuk i takojn; sht si kal revani
sht i shpejt dhe i shkatht; u b pr b kalt u b pr tu martuar; kalit t bots i
kputet palldmi b t prpjet nuk bhet dika me gjn e tjetrit; pordhi kali n der t
135

hanit ndodhi dika e parndsishme; t rrzon ngaj kali thuhet pr nj vajz q sht
shum e bukur; si kal i suvariut mbahet m t madh, i plqen vetja; sikur i erthi kali
te dera nxiton e ngutet shum; i rreh kmbn e kalit prpiqet shum, bn mos t
arrij dika; u dhje nusja b kalt papritur ndodhi dika e paplqyer, dshtoi nj pun;
flet si nusja n maj t kalit nxitohet e flet para kohe; sikur b pere t kalit t hidhet
le t prpiqet sa t doj, nuk do ta arrij at q do; t jep nj thel e t krkon nj pel
shtiret sikur t ndihmon, por t merr m shum; kalbet druri n samar t mushks nj
vend q ka shum lagshtir; iu shtuan huqet si mushks plak thuhet pr nj njeri q
kan filluar ti shtohen veset e grindet pr himosgj; flet nj nga mushka, nj nga
krushka thot gjra t kota, pa kuptim; sht mushk, ssht dhi sht shum i sert
dhe kokfort; ssht mushk ta heqsh pe kapistalli sht njeri q sbindet leht;
Me kafsh t ulta q kan karakteristika unike: e ka gjumn si t lepurit e ka
gjumin shum t leht; ra si lepuri n lakr ra n bollk; fle si lepuri n dllinja fle
me shum frik; e humbi si lepuri n thekra u hutua; i jep lepurit qep nuk di bn,
punon pa mend; e mbajn si lepurin n bae e mbajn m tr t mirat; rri si lepuri
n krast rri i mnjanuar; i nxori brirt si ligaveci n maj e zbuloi veten se kush
sht;
Me kafsh shtpiake: sht br si lngu i qenit thuhet pr nj njeri t flliqur, t
pshtir; sht br si qen pa er e ka humbur mprehtsin; kur t han qent dark
shum von; ia hngri qeni petullat prfundoi shum keq dikush; sikur i han
mishrat qent ka dhimbje t padurueshme; sht qen q ha t zon sht i pabes e
mosmirnjohs; ngordhi si qeni n zinxhir prfundoi keq; e qeshin dhe qent thuhet
pr dik me vese q qeshet e tallet nga t tjert; ka br rrojtk pe qeni ka kaluar nj
jete me shum mundime e vuajtje; ri si langori pas ers s gjahut rri n prgjim e gati
pr t vepruar; sht klysh i pagoditur sht tepr i prkdhelur, nuk i jan vendosur
kufizime; se pin buet de! iron. nuk e gjeti gj; rit kutn t t haj pulpn thuhet
pr dik q sht mosmirnjohs, nuk ti njeh dhe vlerson t mirat q i ke br (thuhet
kryesisht pr fmijt prkundrejt prindrve
Pr vet ngarkesn negative q ka, fjala mi sht vatr semantikepr nj numr t madh
njsish frazeologjike t t folmes s Devollit, disa prej t cilave prdoren dhe n krahina
t tjera, si: u fsheh si miu n ograd sht shum frikacak, nuk ka guxim t prballet me
136

dika; (jan) njri mi, tjetri kaci jan t ndryshm, q nuk ngjajn fare e nuk puqen n
mendime; skish ku ta lpinte miu shum i varfr, i kputur; i ngordhte miu n magje
sht shum i varfr; nj mi n kusi shum pak, n sasi t paprfillshme; rri si miu
prapa poes rri i fshehur e me frik; svete miu n hambar bosh mendohet mir para
se t bj nj pun, pr t arritur aty ku do; i dha sa pr shpirt t miut i dha fare pak,
sa pr ti zn syt;
Me emra insektesh. Emrat e insekteve si gjymtyr t njsive frazeologjike t ksaj
krahine jan kryesisht ato q prdoren me ngjyrime keqsuese: iu b morri me bisht
sht shum i papastr; i ra morri n pjat i doln t palarat n shesh; st jep nj
morr t kruash kokn sht shum dorshtrnguar; skish nj morr t kruej ishte shum
i varfr; t kreh dhe ti le morrat brenda t lvdon e t frkon kraht, por nuk t v n
dukje t metat e dobsit; iu dogjn pleshtat u dmtua shum ekonomikisht, ka
shpenzuar shum; e ka plesht d vesht e ka hal n sy, e ka inat; do t lidh pleshtin b
litar krkon t bj dika t pamundur; iu ngjall pleshtat mori fuqi e guxim; u b si
miz kali u b i bezdisshm, i padurueshm; fshihet si miza n bisht t kalit sht
frikacak i madh; mbahet si miza n vithe t kalit mburret e kapardiset kot.
Me emra shpendsh: bufi di t bj bu-bu prsrit gjithnj t njtn gj; (ka rn) si
pula n mulli ka rn n mes t t mirave; kakaris si pula n vap sht llafazan i
madh; rri si pula e hatullave rri i mnjanuar dhe i fshehur; ri si pula maj
vastangarks (hurit) rri si mbi gjmba, nuk ndihet rehat; ai t ha si qelbsi puln ta
bn t keqen fshehurazi; sht si gush pule e mban do gj pr vete, sht koprac;
sht zier si n gush t puls nuk sht zier mir; ka ngrn katk pule sht llafazan
i madh; iu b misht si t puls a shum ftoht, i doln mornica n trup; e do si pula
rasatin e do shum dik ose dika; ra kuak n vjesht e nis nj pun me vones; e
hngri qafn e pats e psoi ashtu si e meritonte; sdi kndesi t mbaj brek bhet
shum pis, i gris rrobat shum shpejt; ecn si kndes allmaxhuk ec duke u kapardisur;
sot sbn as zogu fole sht fatkeqsi shum e madhe; sht zog i papendosur sht i
vogl, i parrahur me jetn;
Njsi frazeologjike q kan si vatr kuptimore emra kafshsh t egra q jetojn n
krahinn e Devollit. N pjesn m t madhe kto njsi lidhen me kafsh t tilla, si: ariu,
ujku, dhelpra etj. si simbol i forcs, dinakris apo gryksis, si: ra si ariu n mjalt uk
137

kish t ngopuar; ariu fle, vete e zgjon thuhet pr dik ngacmon pa marr parasysh
pasojat; si grera n hundn e ariut thuhet pr dik q t shqetson vazhdimisht, aq sa
bhet i padurueshm; lpin potilln (putrn) e ariut rri, e kalon kohn kot; harron si
arusha shpelln thuhet pr dik q sht harraq i madh; sht veshur si ariu n qyrk
sht veshur shum trash; pin arinjt, pin dhe minjt thuhet pr dik nuk e mban
pijen, dehet shpejt; e luajti si ariun e vuri n loj dhe e mundoi shum; ia pret
dhelprs me grshr sht shum i zoti e dinak; u zu dhelpra n leqe u kap n faj; e
ka ern si t ujkut nuk i kap gjrat shpejt; e aft ujku pa dhmb mallk. past nj
vdekje me shum mundime; nuk ha ujku mish me porosi thuhet kur e do dikush do gj
t gatshme; strembet ujku nga kmbort nuk trembet njeriu i keq vetm me fjal; ka
zanatin e ujkut sht grabits e zhvats i madh;
Me emra shpendsh t egra. Bien n sy njsi frazeologjike ku krahasimi bhet me emra
shpendsh, t cilt, n mendsin devollite, kan cilsi t kqija. Kshtu mund t
prmendim njsi t tilla, si: si laraska hu m hu sht i lvizshm dhe i
paqndrueshm; sht si gal e zez sht shum i keq e shpirtzi; tremb galat nuk
bn asnj pun pr t qen; sht gallof pa pend sht i madh n trup, por i trash nga
mendja; mbeti si qyqja pa fole mbeti vetm; ishte rrush e qyqe ishte shum i varfr;
e hngri si strgu zhabn ha shpejt e shpejt pa e prtypur mir; e hodhi si lejleku e
flaku tej si gj pa vler.
Me emra peshqish: si cironk n pe sht shum i dobt; si cironk e thar b tym
sht shum i dobt; (mbeti) si cironk b t that mbeti si peshku pa uj, pa
rrugdalje.
Njsi frazeologjike q lidhen me zeje t ndryshme si zdrukthtaria, poeria,
artizanati, kuzhina dhe veglat e tyre t puns, si: e dredh si petn n astraga sht
dredharak; mjel me shosh e mbledh me astraga bn pun pa mend e pa dobi; e
haron san mbi lakror sht hutaq i madh; i ka rn n kok sai i prvluar e kan
zn halle shum t mdha; mbeti si rrushi pa furk mbeti i vetm e pa prkrahje; u b
si leshi n furk u dobsua shum; do dredhur n furk do ndshkuar rnd; ssht
as pr furk, as pr orap nuk sht i zoti pr asgj; ngrihet me furk n dor do dit
e nis punn hert; e ka si plaka furkn punon mir e me kujdes, kryen me lehtsi nj
pun; baret si n katr lisa lkundet shum, ec sa ktej-andej; si ta marr goneja si
138

t qlloj, si ta sjell puna; e vuri n gone rregulloi nj pun, e vuri n vij; i bie
bilbilit m t kthjellt e ka punn n vij; mbeti si gjym pa vegl mbeti i vetm, pa
ndihm e prkrahje; sht trokashk (kllopashk) mulliri sht llafazan, flet shum;
me nj gisht uj i mbluante mulliri ishte i varfr; pret dhe skrasit punon pa kujdes;
sht shtruar si sharrxhinjt ha me oreks e shije; iu duk qielli sa nj shosh u trullos,
u hutua; ia zdrugoi mendjen (kokn)e qortoi q t vr mend; tjerr me nj bosht
mban t njjtin ritm, punon me t njjtat gjra pr nj koh t gjat; i humbi fija e
kallamit u hutua, e humbi toruan; (m la) gur b leckt m braktisi, m la vetm; u
rrit si hardhi e krasitur (bim) u rrit shpejt e hodhi shtat; sht klek e katranit i
dobt n trup, por shum i fort; i do shtypur (vn) koka n mngene do ndshkuar
rnd; sht i drejt si tevlig sht shum dredharak; vareja e thyen gurin thuhet pr
dik q sht i pabindur e duhet prdorur forca; sht br si lim e ngrn ka rn
shum nga shndeti e nga fuqit; e l poen pa veg e l punn prgjysm, njer agaj,
njer ustaj drejt, pa mbajtur ansi
Njsi frazeologjike q lidhen me emrtime gatimesh. Ky grup njsish lidhet me gatime
q jan karakteristike pr krahinn, me prmbajtje brumi, mishi, si dhe me zahiret e
dimrit, si: skish nj grusht miell pr mmlig nuk kishte asgj pr t ngrn; e ka
gojn pr mmliqe nuk e kthen fjaln, nuk sht i zoti t kundrshtoj; prit t skuqet
dhallaniku prit gomar t mbij bar; nuk gnjehet plaku me kulae njeriu me prvoj
n jet nuk gnjehet leht; sht si lakror i pjekur n diell i pazier, i papjekur mire;
lakrorin q se ha vet le t digjet megjith sa; thuhet pr dik q priret gjithmon nga
interesi vetjak e spyet pr t tjert; e nis lakrorin nga mesi e nis jo mbar nj pun, jo
q nga fillimi; gjeti mana pr trahana gjeti arsye pr tu justifikuar, gjeti sebep t
ankohet; na e zjeu trahanin na e kaloi e na la n balt; u b ujt narden u zgjat
shum nj pun; del si ujt d armet thuhet pr dik q do t duket mbi t tjert.
Njsi frazeologjike q lidhen me emrtime veshjesh. N kt grup njsish hyjn ato q
kan si gjymtyr fjal q emrtojn veshje t plota dhe pjes t tyre. Vihet re se n njsit
frazeologjike me emrtime veshjesh mbizotrojn veshjet karakteristike, si: guna, opinga
etj.; t duhet ajo kap e gjelbr? pse u hyn telasheve kot; sia nx kapa kokn ka
shum halle; iku pa kap iku shpejt, me shum nxitim; i rndon kapa b kokt sht
dembel i madh; t ngresh paet sht shum pis, thuhet pr nj shtpi shum t