Gjenetika si shkence fillon me punimet eksperimentale te Gregor Mendelit ne vitin 1865.

Duke
eksperimentuar me bimen e bizeles,ai zbuloi ligjet e trashegimise per tejcimin e tipareve nga nje brez ne
tjetrin.Me vone u zbulua se informacioni per tiparet trasheguese eshte I regjistruar ne gjenet e AND-
se.Gjenet jane dominante dhe recesive.Shpesh nje gjen I vetem ndikon njeherazi ne shume tipare,ashtu
si dhe shume gjene mund te bashkepunojne per te percaktuar nje tipar te vetem.
BIZELET E KOPSHTIT TE GREGOR MENDELIT
Gregor Mendeli u perqendrua ne shtrate tipare te vecante te bizeles.Ai zbuloi se secili tipar eshte I
trashegueshem dhe paraqitet ne dy forma alternative.Keshtu per shembull: tipari ngjyre I lules se
bizeles paraqitet ne fy forma: e bardhe dhe e purpurt.Te njejten gje edhe per tiparet e tjera.Mendeli u
nis nga ngjyra e luleve(te bardha,te purpurta) dhe pozicioni I tyre (ne maje te kercellit dhe anash
kercellit),nga ngjyra e kokrrave te bizeles(te blerta,te verdha) dhe forma e tyre(te lemuara,te
rridhosura),dhe nga forma e bishtajes(e lemuar ,kokrrizore),nga ngjyra e saj(e blerte,e verdhe),si dhe
nga shtati I bimes(I gjate,I shkurter).
METODA E PERDORUR NGA GREGOR MENDELI
Pjalmimi I luleve te bimeve realizohet ne dy menura: me vetepjalmim dhe pjalmim te kryqezuar.Gjate
vetepjalmimit ,kokrrizat e polenit te thekeve te lules bien mbi pistilin e se njejtes lule ose ten je luleje
tjeter,port e se njejtes bime.Ne rastin e pjalmimit te kryqezuar,kokrrizat e polenit bien mbi pistilin e lules
se nje bime tjeter.Gregor Mendeli studioi me imtesi menyren e pjalmimit te luleve te bizeles dhe zbatoi
eksperimentalisht pjalmimin e kryqezuar.
Fillimisht ai priste theket e lules se nje bime ne te cilen do te kryhej pjalmimi I kryqezuar.Pastaj,me ane
ten je peneli,merrte kokrrizat e polenit nga theket e lules se nje bime dhe I transportonte ne organin
femeror te lules,ku theket ishin prere paraprakisht.





GREGOR MENDELI,BABAI I GJENETIKES KLASIKE.
Njeriu qe shpjegoi per here te pare ligjesine e trashegimise se tipareve nga prinderit te pasardhesit ishte
prifti augustinian Gregor Mendel,I cili lindi me 22 qershor te vitit 1822 ne Heizendort te
Austrise.Prinderit e tij,Anton dhe Rosine Mendel,ishin fermere ne Brno te Moravise se Republikes
Ceke,qe ne ate kohe I ishte aneksuar Austrise.
Nisur nga veshtiresite ekonomike te familjes,Mendeli I filloi studimet prane manastirir St.Thomasit ne
Brno.Ne kete manastir,pervec mesimeve fetare,mesoheshin edhe matematika e shkencat.
Ne vitin 1851,Mendeli,hyri ne Universitetin e Vjenes,ne te cilin studio per matematike e biologji.Me
1854 u kthye serish ne Brno per te dhene mesim,por edhe per tu marre me kerkime.Dashuria e Mendelit
per kerkime rridhte nga dashuria qe kishte per natyren.Pas shtate vitesh pune kembengulese
eksperimentale me kultivimin dhe kryqezimin e 30 000 bimeve te bizeles(Pisum sativum),Gregor
Mendeli (1822-1884) hodhi bazat teorike te gjenetikes moderne.Ai I vuri vetes si detyre te zbulonte se si
trashegoheshin tiparet e ndryshme si ngjyra e luleve,gjatesia e bimes,forma e kokrres se fares atj.nga
prinderit te pasardhesit.Permes ketyre eksperimenteve,Mendeli zbuloi se trashegimia e tipareve I
nenshtrohej nje rregulle matematike dhe nuk ishte dicka e rastesishme.Ai kuptoi se nej tipar
trashegues,sic mund te jete ngjyra e lules apo forma e kokrres se fares,mund te ekzistonte ne dy forma
te ndyshme :njera dominante dhe tjetra recesive.
Fale kesaj pune eksperimentale,si dhe zbatimit per here te pare ne biologji te metodave
statistikore,MEndoli zbuloi tre ligje ,te cilat njihen me emrin Ligjet e trashegimise mendeliane.
Mendeli futi per here te pare nje sere konceptesh te reja,te cilat perdoren edhe sot e kesaj dite.Te tilla
jane konceptet:dominant,recesiv,homozigot,heterozigot,gjenotip,fenotip etj.
Mbit e gjitha,punimet e Mendelit shenojne pikenisjen e gjenetikes klasike si shkenca e trashegimise.Me
te drejte Mendeli konsiderohet si babai I gjenetikes,vleresim qe nuk e degjoi asnjehere sa qe
gjalle.Askush nuk e imagjinonte ne ate kohe se si ne nje manastir te humbur,nje prift I zakonshem: te
jepte nje kontribut kaq te jashtezakonshem per shkencat teorike dhe eksperimentale biologjike.Zbulimi I
Mendelit ishte gjenial,po I parakohshem per tu kuptuar nga bashkekohesit e vet.
Gregor Mendeli nderroi jete me 6 janar te vitit 1884,ne moshen 62 vjecare,pra 16 vjet para se ligjet e tij
te rizbuloheshin.




Historiku gjenetiks
Pak shkenca kan nj fillim kaq t prcaktuar si gjenetika edhe pse interesi i njerzve pr trashgimin
dhe ndryshueshmrin vjen q nga kohet e lashta, shum para s t vinte civilizimi . Gjenetika sht nj
shkenc m nj mosh t re. Historiku i saj fillon aty nga fundi shekullit XIX dhe vitet e para t shekullit
XX. Por pr her t pare termi gjenetik sht prdorur nga W. Beatson n vitin 1905, n nj letr q i
drgonte nj mikut t tij, ku ai shkruante : Gjenetika sht shkenca q studion trashgimin dhe
variacionin duke krkuar t zbuloj ligjet q administrojn ngjashmrit dhe ndryshimet n individt q
jan n raport m paraardhsit dhe pasardhsit , prkufizim q sht ende i vlefshm edhe pse sht
formuluar gati nj shekull m par . Gregor Mendel. Ishte themeluesi i gjenetiks moderne. Mendeli
zbuloi s pari parimet e trashgim duke kaluar varieteteve t ndryshme t bimve t bizeles dhe
analizimin e modelit t transmetimit t tipareve pasuese n brezat e ardhshme.
Rndsia gjenetiks
Gjenetika ka qen dhe do t mbetet nj nga nyje kye e biologjis dhe shkencave q lidhen m t. n 50
vitet, pas zbulimit t misterit t materialit trashgues, t deshifrimit t kodit gjenetik, gjenetika ka
njohur nj eksplozion t vrtet n drejtim t zgjerimit dhe t thellimit, t njohurive tdukurive q kjo
mbulon dhe t disiplinave q lidhen m ato. Nuk mund ta merrte m mend murgu austriak Gregor
Mendeli q m disa eksperimente t thjeshta, t kryqzimit m bizele, po hidhte themelet e nj shkence
t re, q sht nj nga mrekullit e shpikjeve t mahnitshme q ka mundur t bj mendja njerzore .
Rndsia gjenetiks sht mjaft e madhe, dhe kjo rndsi vetm sa vjen dhe rritet, gj q ka quar n
transformimin e bots s gjall, mbase edhe vet njeriun . Gjenetika ka dhn nj kontribut t pa
llogaritshm n prmirsimin e jets s njeriut, aq sa mund t thuhet s shoqria moderne varet nga
gjenetika. Pastaj gjenetika sht komponent i domosdoshm dhe vendimtar n studimin dhe praktikn
mjeksore, pastaj kontribut tjetr jep m an t klinikave ose konsultoret gjenetike t cilat ndihmojn
n lidhjet martesore t shndosha, duke mnjanuar defektet e lindjeve n pasardhs, gjithashtu n
farmaceutik, n prmirsimin e shtameve t antibiotikve t ndryshm, prdorimin e teknikave t
klonimit t gjeneve, si dhe n tipizimin e AND fingerprinting (shenjat e gishtrinjve).