Univerzitet u Tuzli

PMF Matematika
Nelinearna analiza
Izvod Freea (Frshe) i Gata (Gteaux) nelinearnih operatora
s
e
a
Mirnes Smajilovi
c
smajilovic@gmail.com
8. oktobar 2008.

Izvod Freea nelinearnog operatora

s

Posmatrajmo nelinearni operator s oblau denisanosti D(F ) u Banachovom prostoru X sa

sc
vrijednostima u Banachovom prostoru Y . Pretpostavimo da je operator F (x) denisan u
nekoj okolini S take x0 , tj. S D(F ).
c
Denicija 1.1 Operator F (x) nazivmo diferencijabilnim u taki x0 (u smislu Freea), ako
c
s
postoji linearni ogranieni operator A (A L(X, Y )) takav da vrijedi
c
(x S)

F (x) F (x0 ) = A(x x0 ) + (x x0 )

(1)

gdje je (x x0 ) = o( x x0 ) kad x x0 .
Operator A u formuli (1) zovemo izvod (Freea) operatora F u taki x0 i oznaavamo
s
c
c
dF (x0 )
sa F (x0 ) ili dx .
Ako uzmemo h = x x0 , tada (1) moemo zapisati u obliku
z
F (h + x0 ) F (x0 ) = F (x0 )h + (h)

(2)

gdje je (h) = o( h ) kad h 0.

Denicija 1.2 Ako je operator F (x) diferencijabilan u taki x0 , tada izraz
c
dF (x0 ; h) F (x0 )h
nazivamo diferencijal (Freea) operatora F u taki x0 pri prirataju h.
s
c
s
Na taj nain diferencijal dF (x0 ; h) ima znaenje linearnog operatora F (x0 ) na elementu h.
c
c
Primjetimo da iz diferencijabilnosti operatora u taki slijedi njegova neprekidnost u toj taki.
c
c
Doista, ako x x0 , to iz (1) slijedi F (x) F (x0 ).
Primjedba 1.1 Ako je F (x) Ax, gdje je A L(X, Y ), to je F (x) diferencijabilan u svakoj
taki x0 X i njegov je izvod jednak A, tj. izvod linearnog operatora A jednak je samom sebi.
c

URL adresa dokumenta: http://math.eknjige.org | http://math.untz.info


1 IZVOD FRESEA NELINEARNOG OPERATORA

Razmotrimo sada pitanje o diferenciranju superpozicije operatora. Neka su X, Y, Z Banachovi

prostori. Neka je operator F : X Y diferencijabilan u taki x0 X, a operator G : Z X
c
diferencijabilan u z0 , pri emu je G(z0 ) = x0 .
c

z0

x0

y0

Iz neprekidnosti F u taki x0 i neprekidnosti G u taki z0 proizilazi i neprekidnost u taki

c
c
c
z0 superpozicije operatora
F [G(z)] = (F G)(z).
Pokaimo da je F G fdiferencijabilan u taki z0 .
z
c
Diferencijabilnost operatora F znai da vrijedi (1). Diferencijabilnost operatora G u taki z0
c
c
znai da je
c
G(z) = G(z0 ) + B(z z0 ) + (z z0 )
(3)
gdje je (z z0 ) = o( z z0 ) kad z z0 .
Uvratavanjem (3) u (1) dobijamo
s
F [G(z)] F [G(z0 )] = A[G(z) G(z0 )] + [G(z) G(z0 )]
= A[B(z z0 ) + (z z0 )] + [B(z z0 ) + (z z0 )]
= AB(z z0 ) + A(z z0 ) + [B(z z0 ) + (z z0 )]
= AB(z z0 ) + (z z0 )

(4)

gdje je
(z z0 ) = A(z z0 ) + [B(z z0 ) + (z z0 )].
Ostaje jo da pokaemo da vrijedi (z z0 ) = o( z z0 ) kad z z0 .
s
z
Vrijedi
A(z z0 ) = o( z z0 ) kad z z0 .
Medutim, vrijedi
[B(z z0 ) + (z z0 )] = o ( B(z z0 ) + (z z0 ) = o( z z0 ) kad z z0 .
Iz prethodne dvije jednakosti slijedi
(z z0 ) = o( z z0 ) kad z z0 .
Na ovaj nain smo dokazali da je superpozicija diferencijabilnih operatora diferencijabilan
c
operator i da je
(F G) (z0 ) = AB = F (x0 )G (z0 ).
(5)


1 IZVOD FRESEA NELINEARNOG OPERATORA

1.1

Izvod nelinearnog operatora u konano-dimenzionalnom prostoru

c

Neka je F : E k E l . Tada je jednakost y = F (x) ekvivalentna sa sistemom jednakosti

y1 = f1 (x1 , x2 , . . . , xk )
y2 = f2 (x1 , x2 , . . . , xk )
.
.
.
yl = fl (x1 , x2 , . . . , xk ).
koji denie preslikavanje iz E k u E l . Ako je F denisan u okolini take x0 = (x0 , x0 , . . . , x0 ),
s
c
1 2
k
c
to su i koordinatne funkcije fi takoder denisane u okolini te take x0 .
Neka je F diferencijabilan u okolini take x0 . Tada za svako i = 1, 2, . . . , l vrijedi
c
fi (x0 + h) fi (x0 ) = fi (x0 + h1 , x0 + h2 , . . . , x0 + hk ) fi (x0 , x0 , . . . , x0 )
1
2
k
1 2
k
= ai1 h1 + ai2 h2 + + aik hk + i (h1 , h2 , . . . , hk )
gdje je (h) = o( h ) kad h 0. Ovdje je = (1 , 2 , . . . , l ), a h = (h1 , h2 , . . . , hk ).
Operator A L(E k , E l ) je izvod Freea operatora F u taki x0 , tj. A = F (x0 ). Iz difers
c
encijabilnosti operatora F u x0 proizilazi postojanje u toj taki parcijalnih izvoda i tanost
c
c
jednakosti
fi
aij =
(x0 ),
i = 1, . . . , l, j = 1, . . . , k.
xj
U matematikoj analiza, matrica
c
A=

fi
(x0 )
xj

(6)
(i,j){1,...,l}{1,...,k}

zove se Jakobijeva matrica operatora F u taki x0 ili matrica izvoda operatora F u taki x0 .
c
c
Dakle, vidimo da se izvod Freea u konano dimenzinalnom prostoru poklapa sa Jakobijevom
s
c
matricom.
Pogledajmo jo kako izgleda izvod superpozicije preslikavanja. Neka je G : E m E k , G(z)
s
preslikavanje diferencijabilno u tako z0 . Tada je
c
G (z0 ) =

gj
(z0 )
zs

(j,s){1,...,k}{1,...,m}

Formula izvoda superpozicije (5) dobija sada oblik

(F

G) (z0 ) =

fi
(x0 )
xj

gj
(z0 )
zs

(7)

a to je operator iz L(E m , E l ). Dobili smo u optem sluaju pravilo za raunanje izvoda pri
s
c
c
smjeni promjenljivih.

2 PRVA VARIJACIJA I IZVOD PO GATU NELINEARNOG OPERATORA

Prva varijacija i izvod po Gatu nelinearnog operatora

U primjenama esto se javlja potreba za drugaijim denisanjem diferencijabilnosti nelinc

c
earnog operatora.
Posmatrajmo nelinearni operator s oblau denisanosti D(F ) u Banachovom prostoru X sa
sc
vrijednostima u Banachovom prostoru Y . Pretpostavimo da je operator F (x) denisan u
nekoj okolini S take x0 , tj. S D(F ).
c
Denicija 2.1 (Prva varijacija) Ako za svako h X postoji granina vrijednost
c
lim

t0

F (x0 + th) F (x0 )

= F (x0 ; h)
t

(8)

onda tu granicu zovemo prva varijacija operatora F u taki x0 .

c
Razumije se, u formuli (8), za svako h X izraz x0 + th pripada okolini S za dovoljno malo
|t|.
Primjetimo da pri ksiranom x0 , prva varijacija F (x0 ; h) predstavlja, uopte govorei, nelins
c
earni operator koji preslikava prostor X (pri emu je h promjenljiva) u prostor Y .
c
Denicija 2.2 (Izvod po Gatu) Neka operator F ima u taki x0 varijaciju sljedeeg oblika
c
c
F (x0 ; h) Ah
gdje je A linearni ogranieni operator (A L(X, Y )). Tada kaemo da je operator F diferenc
z
cijabilan u taki x0 u smislu Gata. Pri tome, operator A nazivamo izvod Gata operatora
c
F u taki x0 i oznaavamo sa A = F (x0 ).
c
c
Samu prvu varijaciju
F (x0 ; h) = F (x0 )h
(9)
zovemo diferencijal Gata operatora F u taki x0 po pravcu h.
c
Primjetimo da iz diferencijabilnosti operatora F u taki x0 u smislu Freea slijedi njegova
c
s
diferencijabilnost u taki x0 u smislu Gata.
c
Naime, diferencijabilnost operatora F u taki x0 u smislu Freea znai da za sve dovoljno male
c
s
c
h vrijedi
F (x0 + h) F (x0 ) = F (x0 )h + (h)
gdje je (h) = o( h ) kad h 0, a F (x0 ) izvod Freea. Tada, za t (1, 1) i t = 0 vrijedi
s
F (x0 + th) F (x0 ) = F (x0 )th + (th)

(10)

gdje je (th) = o(|t|) kad t 0. Dijelei prethodnu jednakost (10) sa t i prelazei na

c
c
graninu vrijednost kad t 0, dobijamo
c
F (x0 + th) F (x0 )
= F (x0 )h.
t0
t
lim

Saglasno sa (8) i (9), prethodno znai diferencijabilnost operatora F u taki x0 u smislu Gata.
c
c
Sljedei primjer pokazuje da obrnuto ne vrijedi, tj. da iz diferencijabilnosti operatora po Gatu
c
ne slijedi diferencijabilnost operatora po Freeu.
s
Primjer 2.1 Posmatrajmo funkciju f : E 2 E 1 promjenljivih (x, y), denisanu formulom
f (x, y) =

1 , ako je y = x2 x = 0,
0 , u svim ostalim sluajevima.
c

2 PRVA VARIJACIJA I IZVOD PO GATU NELINEARNOG OPERATORA

Funkcija nije neprekidna u taki (0, 0), pa time nije ni diferencijabilna u taki (0, 0) u smislu
c
c
Freea. Medutim, u isto vrijeme je
s
f (th, tg) f (0, 0)
=0
t
jer je f (0, 0) = 0 i f (th, tg) = 0 za svko (h, g) i dovoljno malo t. Slijedi da je funkcija f
diferencijabilna u smislu Gata i da joj je diferencijal u toj taki jednak 0.
c