UNIVERZITET U SRAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD
IZ PREDMETA EKONOMIKA U TRANSPORTU I
KOMUNIKACIJAMA
TEMA: Granini trokovi

STUDENTI:
Hilmo Curi 6819
Samira Kljaji 6687
eherzada Muhi 6694

PREDMETNI NASTAVNICI:
Red. prof. dr. efkija eki
Van. prof. dr. Alija Behmen

Sarajevo, novembar, 2013.

SADRAJ

UVOD.........................................................................................................................................2
TROKOVI DIFERENCIJE I GRANINI TROKOVI..........................................................3
POKUAJ RASLANJAVANJA UKUPNIH TROKOVA POMOU GRANINIH
TROKOVA.............................................................................................................................11
ANALIZA GRANINIH TROKOVA...................................................................................14
ZAKLJUAK...........................................................................................................................17
LITERATURA..........................................................................................................................18

UVOD
U savremenoj industriji, intenzivnoj osnovnim sredstvima, visina prosjenih trokova po
jedinici proizvoda zavisi u jakoj mjeri od stepena koritenja kapaciteta. Tano iznalaenje
prosjenih trokova po jednici proizvoda iziskuje kako poznavanje cjelokupnih trokova
preduzea, tako i ukupne koliine proizvedenih proizvoda u odreenom vremenskom periodu.
to je vei udio fiksnih trokova u ukupnim trokovima, to je za ekonominu proizvodnju
potrebno ostvariti intenzivnije koritenje kapaciteta, jer e tada trokovi po jedinici
proizvoda biti niski.
Savremena dinamina teorija trokova poklanja, pored iznalaenja i posmatranja ukupnih
trokova preduzea, kao i prosjenih trokova po jedinici proizvoda, jo i specijalnu panju
razvoju trokova od stepena do stepena zaposlenosti, od sloja proizvodnje do sloja
proizvodnje pri porastu stepena zaposlenosti. Pri posmatranju kakve trokove prouzrokuje
poveanje proizvodnje iznad dosadanje proizvodnje, odnosno dosadanjeg stepena
zaposlenosti, dolazi se do nove kategorije trokova koja je od velikog znaaja za kalkulaciju.
Ova kategorija obuhvata one trokove koji su prouzrokovani poveanjem proizvodnje, tj.
Onaj viak trokova koji se pojavljuje pri prelazu od jednog stepena koritenja kapaciteta na
drugi (vii) stepen, ili pri prelazu iz jednog sloja proizvodnje u slijedei, vii sloj proizvodnje.
Ova kategorija obuhvata trokove raznih slojeva proizvodnje, dakle, slojevne trokove.

TROKOVI DIFERENCIJE I GRANINI TROKOVI

U slojevne trokove spadaju: trokovi diferencije i granini trokovi.

Trokovi koji se pojavljuju pri poveanju obima proizvodnje u novom stepenu zaposlenosti,
ili sloju proizvodnje, nazivaju se trokovi diferencije. Oni predstavljaju viak ukupnih
trokova novog stepena zaposlenosti prema trokovima prethodnog nieg stepena
zaposlenosti. Prema tome, trokovi diferencije predstavljaju razliku ukupnih trokova dva
stepena zaposlenosti ili dva sloja proizvodnje. Oni se mogu prikazati slijedeom formulom:
TD = T- T
Pri emu su:
TD trokovi diferencije
T ukupni trokovi novog stepena zaposlenosti
T dosadanji ukupni trokovi (ukupni trokovi prethodnog, tj. nieg stepena zaposlenosti).
Stepen
zaposlenosti

Ukupni
trokovi

Trokovi
diferencije

Granini
trokovi

500 tona
600 tona

2.500.000
2.700.000

200.000

2.000

Prosjeni
trokovi po
jedinici
proizvoda
5.000
4.500

U gornjem primjeru trokovi diferencije iznose:

Oni predstavljaju razliku ukupnih trokova stepena zaposlenosti od 600 tona i stepen
zaposlenosti od 500 tona. Trokovi diferencije pojavljuju se u svakom novom, viem stepenu
zaposlenosti, ili sloju proizvodnje pri poveanju proizvodnje i nestaju u niem stepenu
zaposlenosti ili sloju proizvodnje pri smanjenju obima proizvodnje. Ukupni trokovi, kao i
prosjeni trokovi po jedinici proizvoda, odnose se na ukupnu proizvodnju preduzea, dok se
slojevni trokovi (trokovi diferencije) odnose samo na onaj viak proizvodnje u pojedinim
novim slojevima proizvodnje, koji je prouzrokovao porast ukupnih trokova preduzea.
Trokovi diferencije predstavljaju, prema tome, onaj viak trokova koji preduzee mora da
snosi ako povea proizvodnju, a koji ne bi moralo da snosi da nije povealo proizvodnju.
Ako se trokovi diferencije preraunaju na jedinicu vika proizvodnje novog stepena
zaposlenosti, dobivaju se granini trokovi dotinog stepena zaposlenosti ili sloja
proizvodnje. Prema tome, granini trokovi iznalaze se kada se trokovi diferencije podijele
sa vikom proizvodnje novog stepena zaposlenosti ili novog sloja proizvodnje. U gornjem
primjeru granini trokovi sloja proizvodnje koji se prostire od 500 do 600 tona iznose:

Granini trokovi su kolinik trokova diferencije i dopunske proizvodnje (vika

proizvodnje u novom sloju proizvodnje). Mellerowicz granine trokove naziva
diferencijalnim trokovima; on ih naziva jo i prosjenim trokovima pojedinih slojeva
proizvodnje ili jedininim diferencijalnim trokovima.
Granini trokovi su prosjeni trokovi pojedinih slojeva proizvodnje. Oni nisu
prosjeni trokovi posljednjeg proizvedenog proizvoda, tj. posljednje proizvedene jedinice
proizvoda, nego su granini prosjeni trokovi dotinog sloja proizvodnje (vika proizvodnje
u odnosu na prethodni sloj proizvodnje). Kod preduzea sa pojedinanom proizvodnjom
granini trokovi mogu biti trokovi posljednjeg proizvedenog komada, posljednje
proizvedene jedinice proizvoda , ali to dolazi do izraaja samo za ovakvu vrstu preduzea i
ako se proizvodnja poveava za jedan komad. Meutim, kod preduzea koja proizvode
serijski ili masovno, granini trokovi su prosjeni trokovi po jedinici proizvoda novog sloja
proizvodnje, dakle kolinik trokova diferencije i dodatne proizvodnje (vika proizvodnje u
novom sloju proizvodnje).
Kada se diferencijalni trokovi nekog stepena zaposlenosti pomnoe koliinom ukupne
proizvodnje dotinog stepena zaposlenosti, dolazi se do ukupnih diferencijalnih trokova toga
stepena zaposlenosti. U gornjem primjeru, pri stepenu zaposlenosti od 600 tona, ukupni
diferencijalni trokovi bi iznosili:
600 2.000 = 1.200.000 KM
Schmalenbach koji je prvi teoretski obradio kategoriju graninih trokova, definisao ih
je kao dodatne trokove koji su potrebni za proizvodnju nove jedinice proizvoda.
Mellerowicz, meutim, posmatra sukcesivno poveanje stepena koritenja kapaciteta kroz
razne slojeve proizvodnje. Po njemu su granini trokovi diferencijalni trokovi posljednjeg
sloja proizvodnje.
Slijedea tabela prikazuje ukupne trokove nekog industrijskog preduzea pri raznim
stepenima zaposlenosti, prosjene trokove po jedinici proizvoda, trokovi diferencije i
granine trokove. Naravno ovaj primjer pokazuje nelinearno degresivan razvojni tok
ukupnih trokova.
TD = 2.700.000 2.500.000 = 200.000 KM
Stepen
zaposlenosti

Ukupni
trokovi

200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800

1.000.000
1.380.000
1.620.000
1.760.000
1.850.000
1.980.000
2.240.000
2.800.000
3.780.000

Trokovi po
jedinici
proizvoda
5.000
3.450
2.700
2.200
1.850
1.650
1.600
1.750
2.100
5

Trokovi
diferencije

Granini
trokovi

380.000
240.000
140.000
90.000
130.000
260.000
560.000
980.000

1.900
1.200
700
450
650
1.300
2.800
4.900

Iz gornje tabele jasno se vide trokovi diferencije i granini trokovi. Na primjer, ako se
proizvodnja povea sa 400 na 600 tona, ukupni trokovi pokazat e porast od 1.380.000 na
1.620.000 KM. To znai da je ovdje viak proizvodnje od 200 tona prouzrokovao nove
trokove, trokove diferencije, u iznosu od 240.000 KM. Granini trokovi u ovom sloju
proizvodnje, koji se prostire od 400 do 600 tona, iznose 1.200 KM. Oni su prosjeni trokovi
ovog sloja proizvodnje, a ne posljednje proizvedene jedinice, posljednje proizvedene tone,
nego prosjeni trokovi po proizvodu, vika proizvodnje od 200 tona.
Kada se proizvodnja dalje povea, npr. sa 800 na 1.000 tona, onda e taj porast
proizvodnje usloviti usloviti i trokove diferencije od 90.000 KM to znai da je viak
proizvodnje od 200 tona iznad dosadanje proizvodnje od 800 tona prouzrokovao viak
trokova od 90.000 KM. Kada se ovi trokovi diferencije podjele sa vikom proizvodnje, tj. sa
200 tona, dobija se iznos od 450 KM koji predstavlja granine trokove sloja proizvodnje koji
se prostire od 800 do 1.000 tona.
Pored ovih graninih trokova, koji se pojavljuju kao jedna kategorija trokova i koji su
predmet prouavanja teorije trokova, postoji u ekonomskoj nauci jo jedna vrsta graninih
trokova. To su trokovi proizvodnje graninih preduzea, tj. onih preduzea koja proizvode
pod najnepovoljnijim uslovima, dakle sa najviim proizvodnim trokovima, ali su potrebna
radi podmirenja trinih potreba, jer ekonominija preduzea nisu u stanju da svojom
ukupnom proizvodnjom podmire trine potrebe. Granina preduzea mogu nekad biti u
stanju i da ostvare dobitak, ali esto od realizacije proizvedenih proizvoda pokrivaju samo
svoje proizvodne trokove.
U savremenoj teoriji trokova slojevni trokovi, koji se pojavljuju u novim slojevima
proizvodnje kao trokovi diferencije i granini trokovi, sainjavaju teoriju slojevnih ili
graninih trokova.
Prema mellerowiczu teorija slojevnih trokova je jezgro savremene teorije trokova i
ini podlogu za usavravanje industrijske kalkulacije i kalkulatorskog razmiljanja. Slojevni
trokovi su dinamian elemenat trokova i zbog toga odgovaraju dinaminom karakteru
savremene privrede. Ovi trokovi dolaze naroito do izraaja u mehanizovanim preduzeima
koa imaju visoke fiksne trokove.
Od izloenog shvatanja trokova diferencije kao razlike izmeu ukupnih trokova dva
uzastopna stepena zaposlenosti ili sloja proizvodnje, koje je potpuno usvojeno u savremenoj
teoriji trokova, razlikuje se shvatanje M. R. Lehmanna. Po Lehmannu trokovi diferencije
predstavljali bi razliku izmeu ukupnih trokova novog stepena zaposlenosti i ukupnih
apsolutno fiksnih trokova preduzea, koji postoje i pri stepenu zaposlenosti od 0, tj. kada
preduzee ne proizvodi, a koje on naziva odgovarajuim udjelom trokova proizvodne
pripravnosti. Lehmann trokove diferencije iznalazi na takav nain to od ukupnih trokova
odgovarajueg stepena zaposlenosti odbija ukupne apsolutno fiksne trokove. Na taj nain
pojavljuje se kod trokova diferencije razlika pri raznim stepenima zaposlenosti izmeu
shvatanja Lehmanna i savremene teorije trokova. Slijedei primjer pokazuje tu razliku.

Stepen
zaposlenosti

Ukupni trokovi

0
400
800
1.200
1.600
2.000
2.400
2.800
3.200

57.600
70.000
85.600
104.400
126.400
151.600
180.000
211.600
246.400

Trokovi po
jedinici
proizvoda
175,_
107,_
87,_
79,_
75,80
75,_
75,57
77,_

Trokovi diferencije
Po Lehmannu
Po svremenoj
teoriji trokova
12.400
28.000
46.800
68.800
94.000
122.400
154.000
188.800

12.400
15.600
18.800
22.000
25.200
28.400
31.600
34.800

Iz navedenog primjera vide se odstupanja koja se pojavljuju kod trokova diferencije po

Lehmannovom nainu obraunavanja ovih trokova od naina obraunavanja trokova
diferencije u teoriji slojevnih trokova. Kao to se iz gornjeg primjera vidi, apsolutno fiksni
trokovi iznose 57.600 KM. Od ukupnih trokova pojedinih stepena zaposlenosti, Lehmann
odbija ove apsolutno fiksne trokove i na taj nain dolazi do trokova diferencije za svaki
stepen zaposlenosti. Tako, na primjer, kod stepena zaposlenosti od 2.400, trokovi diferencije
po Lehmannu iznose 122.400 KM (180.000 57.600), dok po teoriji graninih trokova oni
iznose 28.400 KM (180.000 151.600).
Iz razlike u shvatanju kao i po nainu obraunavanja trokova diferencije dolazi i do
razlike kod graninih trokova. Dok po savremenoj teoriji slojevnih trokova granini
trokovi stepena zaposlenosti od 2.400 (odnosno sloja proizvodnje koji se prostire od 2.000
do 2.400) iznose 71,_ KM, dotle oni po Lehmannu iznose 51,_ KM, jer Lehmann do
graninih trokova dolazi dijeljenjem trokova diferencije dotinog stepena zaposlenosti
cjelokupnom proizvodnjom preduzea:

Trokovi diferencije, a sa njima i granini trokovi, pojavljuju se u svakom novom,

viem stepenu koritenja kapaciteta ili sloju proizvodnje pri poveanju obima proizvodnje i
opadaju na niim stepenima zaposlenosti pri smanjenju proizvodnje.
Uporedo sa posmatranjem razvoja ukupnih trokova kao i prosjenih trokova po
jedinici proizvoda od najniih do najviih stepena karitenja kapaciteta, vano je isto tako
posmatranje razvojnog toka graninih trokova. Pri istovremenom posmatranju kretanja
prosjenih trokova po jedinici proizvoda, od stepena do stepena zaposlenosti i razvojnog toka
graninih trokova od stepena do stepena zaposlenosti, opaa se da su u cijeloj zoni degresije
granini trokovi nii od prosjenih trokova po jedinici proizvoda, dok su, meutim, u zoni
progresije oni vii od prosjenih trokova po jedinici proizvoda.
Slijedei dijagram prikazuje razvojni tok kako prosjenih trokova po jedinici
proizvoda, tako i graninih trokova kroz sve tri zone. Krivulja t oznaava prosjene trokove
po jedinici proizvoda, a krivulja tgr granine trokove.Dijagram je konstruisan na bazi tabele
1.

Iz dijagrama uoavamo da granini trokovi u cijeloj zoni degresije lee ispod

prosjenih trokova. Poveanjem proizvodnje, poevi od najniih stepena koritenja
kapaciteta, prosjeni trokovi po proizvodu opadaju od stepena do stepena zaposlenosti zbog
degresije fiksnih trokova. Prosjeni trokovi po proizvodu dostiu svoj minimum u zoni
optimalnosti, a iznad ove zone oni poinju da rastu, dobivaju progresivni karakter.

Granini trokovi u zoni degresije takoe opadaju pri poveanju proizvodnje od stepena
do stepena zaposlenosti, ali dostiu svoj minimum prije minimuma prosjenih trokova.
Granini trokovi dostiu minimum pri onom stepenu koritenja kapaciteta pri kome dolazi do
prekretnice ukupnih trokova, tj. Od take odakle krivulja ukupnih trokova, koja je dotle
pokazivala degresivni razvojni tok, poinje da uzima razvojni tok proporcionalnih trokova.

Iz gornjeg dijagrama vidi se da prosjeni trokovi po jedinici proizvoda dostiu

minimum kod stepena zaposlenosti od 1.400 t, dakle u zoni optimalnosti, dok granini
trokovi dostiu svoj minimum pri stepenu zaposlenosti od 1.000 tona, znai jo u zoni
degresije. Od take minimalnih graninih trokova, granini trokovi poinju da rastu, dok
prosjeni trokovi i dalje opadaju, ali su granini trokovi jo uvijek nii od prosjenih
trokova i dostiu visinu prosjenih trokova pri stepenu zaposlenosti od 1.420 tona, tj u zoni
optimalnosti. Iznad tog stepena zaposlenosti, granini trokovi rastu u znatno jaoj mjeri od
prosjenih trokova.
U slijedeoj tabeli uporedo se vidi visina prosjenih trokova kao i graninih trokova pri
raznim stepenima zaposlenosti u sve tri zone.

Stepen zaposlenosti
400
600
800
1.000
1.200
1.400
1.600
1.800

Prosjeni trokovi
3.450
2.700
2.200
1.850
1.650
1.600 (min)
1.750
2.100

Granini trokovi
1.900
1.200
700
450 (min)
650
1.300
2.800
4.900

Taka pri kojoj granini trokovi dostiu minimum naziva se takom minimalnih graninih
trokova, ili minimum graninih trokova. U gornjem primjeru to je kod stepena
zaposlenosti od 1.000 tona, gdje granini trokovi iznose 450 KM. Taka u kojoj granini
trokovi dostiu visinu prosjenih trokova po jedinici proizvoda naziva se takom
optimalnih trokova. Tada preduzee najoptimalnije iskoriuje svoj produkcioni kapacitet.
Poveanjem proizvodnje iznad ove take, preduzee ulazi u progresiju trokova
Kod linearnog razvojnog toka trokova i kod linearne degresije, krivulja graninih
trokova nema minimuma.

U gornjem dijagramu oznauju:

krivulja t prosjene trokove po jedinici proizvoda,
krivulja (prava) tgr granine trokove i istovremeno proporcionalne trokove po
jedinici proizvoda.
krivulja tf fiksne trokove po jedinici proizvoda.
9

Iz gornjeg dijagrama se vidi da se krivulja t asimptotino pribliuje pravoj t gr i da

dostie svoj minimum na granici kapaciteta (pri stepenu zaposlenosti x max). Krivulja fiksnih
trokova (tf) po jedinici proizvoda asimptotino se pribliuje apscisi i dostie minimum takoe
na granici kapaciteta. Prava tgr paralelna sa apscisom ista je pri svim stepenima zaposlenosti
od 0 pa do granice kapaciteta i nema minimuma.

U gornjem dijagramu oznauju:

krivulja t prosjene trokove po jedinici proizvoda
krivulja tv prosjene varijabilne trokove po jedinici proizvoda
krivulja tf fiksne trokove po jedinici proizvoda
krivulja tgr granine trokove
Iz gornjeg dijagrama se vidi da svaka od etiri krivulje dostie najniu taku na granici
kapaciteta. I granini trokovi ovdje su najnii. Krivulja graninih trokova od ordinate do
granice kapaciteta stalno opada; ona nema minimuma niti rastueg dijela (iznad minimuma,
kao to je bio sluaj kod nelinearno degresivnog razvojnog toka ukupnih trokov, gdje iznad
minimuma graninih trokova u zoni degresije granini trokovi rastu).
U razvojnom toku graninih trokova ima i sluajeva gdje granini trokovi sa porastom
obima proizvodnje nemaju minimuma, nego od poetka, od nultog stepena zaposlenosti pa do
granice kapaciteta stalno rastu. E. Gutenberg navodi sluaj u kome ukupni trokovi rastu od
nultog stepena zaposlenosti do granice kapaciteta. Sa porastom proizvodnje trokovi
diferencije rastu od sloja do sloja proizvodnje. Takav razvojni tok ukupnih trokova ima
progresivan karakter. Ovo prikazuje sljedei dijagram:

10

U gornjoj slici krivulja T oznaava ukupne trokove, a prava F, paralelna sa apcisom, ukupne
fiksne trokove. U ovakvom sluaju u kome fiksni trokovi sainjavaju znatan udio u
ukupniom trokovima, pri porastu obima proizvodnje opadae prosjeni trokovi po jedinici
proizvoda. Opadanje prosjenih trokova po jedinici proizvoda ii e do take na krivulji
ukupnih trokova, pri kojoj je prava, povuena iz nulte take koordinatnog sistema tangenta
na krivulji ukupnih trokova. To je u gornjem dijagramu taka P, to odgovara stepenu
zaposlenosti X6.
Prosjeni trokovi po jedinici proizvoda opadae zbog degresije fiksnih trokova. Varijabilni
trokovi po jedinici proizvoda pokazuju od samog poetka progresivni razvojni tok. Prosjeni
trokovi po jedinici proizvoda, meutim, opadae sve dotle dok se ne izjednai dejstvo
degresije fiksnih trokova sa dejstvom progresije varijabilnih trokova, to je sluaj pri
stepenu zaposlenosti od X6. ovdje, iznad take optimalnih trokova , progresija varijabilnih
trokova je jaa od degresije fiksnih trokova, to dovodi do porasta, do progresije prosjenih
trokova po jedinici proizvoda. Ovo se moe uoiti iz sljedeeg dijarama:

11

U gornjem dijagramu oznauju:

krivulja t prosjene trokove po jedinici proizvoda
krivulja tv prosjene varijabilne trokove po jedinici proizvoda
krivulja tf prosjene fiksne trokove po jedinici proizvoda
krivulja tgr - granine trokove
Na gornjem dijagramu se vidi da je degresija fiksnih trokova sve do stepena zaposlenosti X6
izjednauje se degresija fiksnih sa progresijom varijabilnih trokova. Ovdje prosjeni trokovi
po jedinici proizvoda dostiu minimum. Iznad ove take prosjeni trokovi po jedinici
proizvoda poinju da rastu, jer je iznad take X6 progresija varijabilnih trokova intenzivnija
od degresije fiksnih trokova.
Iz dijagrama se takoe uoava da granini trokovi, od ordinate do granice kapaciteta stalno
rastu. U gornjem sluaju, u kome ukupni trokovi imaju progresivni razvojni tok od ordinate
do granice kapaciteta , krivulja graninih trokova takoe ima progresivni karakter. Ona od
ordinate stalno raste i do take minimalnih prosjenih trokova lei ispod krivulje prosjenih
trokova po jedinici proizvoda. U taki najniih prosjenih trokova ona odozdo sijee
krivulju prosjenih trokova po jedinici proizvoda, a odatle lei iznad krivulje prosjenih
trokova. Krivulja graninih trokova, prema tome, stalno raste. U svom razvojnom toku od
ordinate do granice kapaciteta, krivulja graninih trokova nema ni opadajueg dijela niti
minimuma.
U izloenom primjeru moda iznenauje injenica to kod progresivnog razvojnog toka
ukupnih trokova od ordinate do granice kapaciteta, prosjeni trokovi po jedinici proizvoda
opadaju, jer je u prednjim izlaganjima prikazano da do porasta prosjenih trokova po jedinici
proizvoda dolazi iznad optimalne zone, kada je progresija varijabilnih trokova jaa od
degresije fiksnih trokova. Tada je i degresija fiksnih trokova ve prilino iscrpljena i od
stepena do stepena zaposlenosti sve vie slabi, dok kod varijabilnih trokova dolazi do
promjene stepena reagibilnosti, do njihovog porasta. Meutim, iz izloenog primjera se moe
uoiti da su pri nultom i niskim stepenima zaposlenosti ukupni fiksni trokovi visoki i da su
neiskoriteni, te da poveanjem proizvodnje od nultog stepena zaposlenosti prema viim
stepenima koritenja kapaciteta dolazi do jake degresije fiksnih trokova, koja je mnogo
intenzivnija od progresije varijabilnih trokovam koja poinje ve od sam ordinate. Iz takve
dinamike prosjenih fiksnih i prosjenih varijabilnih trokova dolazi do opadanja prosjenih
(ukupnih) trokova po jedinici proizvoda, i to sve dotle dok su granini trokovi nii od njih.

12

POKUAJI RASLANJAVANJA UKUPNIH TROKOVA POMOU

GRANINIH TROKOVA
Schmalenbach, koji je u teoriji trokova prvi obradio slojevne trokove i granine trokove
uveo u kalkulaciju industrijskih preduze, nije pokuavao da analizira sastav ovih trokova.
On je polazio od pretpostavke da su trokovi diferencije proporcionalni trokovi novog
stepena zaposlenosti, odnosno sloja proizvodnje, a granini trokovi prosjeni propprcionalni
trokovi po jedinici proizvoda novog sloja proizvodnje.
Pri iznalaenju graninih trokova pojedinih slojeva proizvodnje Schmalenbach je
istovremeno pokuao da, primjenom graninih trokova, matematikim putem vri
ralanjavanje ukupnih (degresivnih i progresivnih) trokova preduzea na fiksne i
proporcionalne trokove, smatrajui da je matematika metoda jednostavnija od
knjigovodstvenog razdvajanja ukupnih trokova na fiksne i proporcionalnegrupe.
Schmalenbach je pri tome polazio od ukupnih trokova preduzea pri raznim stepenima
zaposlenosti. Odbijajui ukupne trokove nekog nieg stepena zaposlenosti od ukupnih
trokova vieg stepena zaposlenosti, on je dolazio do slojevitih trokova, koj eje smatrao
proporcionalnim trokovima vika proizvodnje. Djelei slojevne trokove ( trokove
diferencije) koliinom vika proizvodnje novog stepena zaposlenosti, iznalazio je granine
trokove sloja proizvodnje koji se nalazi izmeu posmatrana dva stepena zaposlenosti. Tako
iznaene garnine trokove on je smatrao proporcionalnim troskovima. Da bi iznaao ukupne
proporcionalne trokove preduzea, on j egranine trokove dotinog sloja proizvodnje
mnoio ukupnom koliinom proizvoda novog stepena zaposlenosti. Odbijajui ovako
iznaene proporcionalne trokove od ukupnih trokova dotinog stepena zaposlenosti, dolazio
je do ukupnih fiksnih trokova.
Schmalenbach to prikazuje sljedeim primjerom:
Proizvodnja (u jedinicama
proizvoda)
1000
1200
1600
2000

Ukupni trokovi
100000
108000
128000
150000

Prosjeni trokovi po
jedinici proizvoda
100
90
80
75

U gornjem primjeru trokovi diferencije sloja proizvodnje od 1000 do 1200 jedinica iznose:
108000-100000= 8000
Poveanje trokova pri proizvodnje novih 200 jedinica iznosi 8000 novanih jedinica. Prema
tome, granini trokovi toga sloja proizvodnje iznose : 8000/200=40 novanih jedinica po
jedinici vika proizvodnje. Ovi trokovi, predstavljaju proporcionalne trokove. Iz toga on
zakljuuje da ukupni proporcionalni trokovi iznose:
Pri proizvodnji od 1000 jedinica: 1000 x 40 = 40000 novanih jedinica
Pri proizvodnji od 1200 jedinica: 1200 x 40 = 48000 novanih jedinica

13

Odbijajui ove ukupne proporcionalne trokove od ukupnih trokova, on dolazi do fiksnih

trokova koji iznose:
Pri proizvodnji od 1000 jedinica: 100000 40000 = 60000 novanih jedinica
Pri proizvodnji od 1200 jedinica: 108000 48000 = 60000 novanih jedinica
Pri prelazu na vie stepene zaposlenosti, struktura trokova se mijenja. Na primjer:

VIAK

Proizvodnja
1600
2000
400

RAZLIKA

Ukupni trokovi
128000
150000
22000

Viak proizvodnje od 400 jedinica iznad stepena zaposlenosti od 1600 jedinica prouzrokovao
je poveanje ukupnih trokova od 22000 novanih jedinica. Granini trokovi ovog sloja
proizvodnje(od 1600-2000) iznose 55 novanih jedinica (22000/400).
Ako se ovi granini trokovi pomnoe ukupnom proizvodnjom od 200 jedinica, dobiju se
ukupni proporcionalni trokovi. Oni iznose:
Pri proizvodnji od 1600 jedinica: 1600 x 55 = 88000 novanih jedinica
Pri proizvodnji od 2000 jedinica: 2000 x 55 = 110000 novanih jedinica
Fiksni tropkovi, po ovoj raunic, treba da iznose:
Pri proizvodnji od 1600 jedinica: 128000 88000 = 40000 novanih jedinica
Pri proizvodnji od 2000 jedinica: 150000 110000 = 40000 novanih jedinica
Ovdje pada u oi i iznenauje da pri poveanju proizvodnje fiksni trokovi u apsolutnom
iznosu opadaju, i to od 60000 novanih jedinica, koliko su iznosili pri stepenima zaposlenosti
od 100 i 1200 jedinica, na 40000 novanih jedinaica pri stepenima zaposlenosti od 1600 i
2000. Schmalenbach i sam tvrdi da se ovakav nain rastavljana degresivnih trokova na fiksne
i proporcionalne trokove zasniva na pretpostavci da su dopunski trokovi posljednjeg sloja
proizvodnje mjerilo za proporcionalne trokove svih slojeva proizvodnje; dakle, cjelokupne
proizvodnje.To znai da dopunski trokovi, uslovljeni posljednim slojem proizvodnje, treba
da budu proporcionalni trokovi i onih slojeva koji su ispod posljednjeg sloja proizvodnje.
Meutim, s obzirom da diferencijalni trokovi mjenjaju svoju visinu u raznim slojevima
proizvodnje, znai da se oni ne mogu biti sastavljeni samo iz proporcionalnih trokova.
Pretpostavka da su granini trokovi proporcionalni trokovi tana je samo kod linearnog
razvojnog toka ukupnih trokova, tj. ako prava ukupnih trokova prolazi iz nulte take
koordinatnog sistema, ili kod linearne degresije. Meutim, kod pojave relativno fiksnih i
varijabilnih trokova , iji stepen reagibilnosti lei ispod 1, granini trokovi se ne sastoje
samo iz proporcionalnih trokova pa je matematika metoda ralanjavanja ukupnih trokova
tada neprimjenjiva.
Schmalenbach i dalje posmatra razvoj graninih trokova u zoni progresije, gdje su oni vii od
prosjenih trokova po jedinici proizvoda, pa dolazi ak i do negativnih fiksnih trokova to
nikako ne moe d aodgovara stvarnosti. Schmalenbach to prikazuje sljedeim primjerom:

14

Proizvodnja
2500
3200
400

Ukupni trokovi
210000
256000
46000

Trokovi po jed.proizvoda
75
80

Granini trokovi ovog sloja proizvodnje iznose: 46000/400 = 115

Smatrajui ove granine trokove proporcionalnim trokovima i mnoei ih ukupnom
proizvodnjom pri stepenu zaposlenosti od 2800 jedinica, on dobija ukupne proporcionalne
trokove u iznosu od: 2800 x 115 = 322000 novanih jedinica. Poto ukupni trokovi pri
stepenu zaposlenosti od 2800 jedinica iznose 210000 novanih jedinica, to bi fiksni trokovi
iznosili: 210000 322000 = -112000
Do negativnih fiksnih trokova dolazi se samo isto raunskim putem, tj. mehanikom
primjenom matematike metode ralanjavanja ukupnih trokova a pod pretpostavkom da su
svi granini trokovi proporcionalni trokovi. Negativni fiksni trokovi ne postoje. Oni ne
odgovaraju stvarnosti i zbog toga nisu ni od kakvog praktinog znaaja. I sam Schmalenbach
je to uvidio i u posljednjem izdanju svoga djela o trokovima konstatuje da nema nagativnih
fiksnih trokova. Negativnu razliku u zoni progresije on naziva, bez detaljnijeg tumaenja,
prihodima kojima se pokrivaju fiksni trokovi.
Kod ovakvog ralanjavanja trokova moe se konstataovati da je ovdje jedino tana metoda
za iznalaenje slojevnih i graninih trokova i da je ta metoda uobiajena u savremenoj
teroriji trokova. Ona tano iznalazi trokove diferencije i granine trokove, ali se ne moe
uspjeno primjeniti i za ralanjavanje ukupnih trokova na fiksne i proporcionalne na bazi
slojevnih trokova, jer granini trokovi nisu sastavljeni samo iz proporcionalnih trokova.
Ako se vri ralanjavanje ukupnih trokova i trokova diferencije na fiksne i varijabilne
trokove knjigovodstveno-statistikim putem, a pored toga i matematikim, koji je
primjenjivao Schmalenbach, dolazi se do razliitih rezultata koji mogu i vrlo znatno odstupiti
jedni od drugih.

ANALIZA GRANINIH TROKOVA

Pored iznalaenja slojevnih trokov, vano je i da se ustanovi iz kakvih se trokova oni
sastoje, jer se ne moe poi od pretpostavke da su oni samo proporcionalni trokovi i to
utoliko prije to oni znatno mijenjaju visinu pri raznim stepenima zaposlenosti, to meutim
nije svojstvo proporcionalnih trokova.
Granini trokovi mogu se sastojati samo iz proporcionalnih trokova, ali samo kod linearnog
razvitka ukupnih trokova kao i kod linearne degresije. Tada se trokovi diferencije sastoje
samo iz proporcionalnih trokova, a poto su granini trokovi kolinik trokova diferencije i
vika proizvodnje u novom sloju proizvodnje, i granini trokovi tada moraju biti isti
proporcionalni trokovi. U takvim sluajevima krivulja graninih trokova nama minimuma;
ona j eprava, paralelna sa apcisom od nultog stepana zaposlenosti do granice kapaciteta i
identina je sa pravom proporcionalnih trokova po jedinici proizvoda.
Kod nelinearne degresije, a pri postojeem neproirenom kapacitetu preduzea, gdje se pored
postojeih apsolutno fiksnih trokova pojavljuju pri znatnim poveanjima proizvodnje i
relativno fiksni trokova, a pored proporcionalnih i varijabilni trokovi s arazliitim stepenima
15

reagibilnosti, granini trokovi se ne sastoje samo iz proporcionalnih trokova. Tada se

granini trokovi sastoje, pored proporcionalnih, jo iz relativno fiksnih i varijabilnih
trokova. Sastav graninih trokova nije u svakom sloju proizvodnje isti, nego se mijenja od
niih prema viim slojevima proizvodnje. Ukoliko krivulja ukupnih nelinearno-degresivnih
trokova ima prekretnice sa progresivnim dijelom prema granici kapaciteta, tada e krivulja
graninih trokova imati minimum u zoni degresije, a zatim rastui dio koji e dostii visinu
prosjenih trokova po jedinici proizvoda u njihovoj najnioj taki, a odatle e dalje da raste
do granice kapaciteta.
U praksi industrijskih preduzea esta je pojava sa produkcioni kapacitet obino postepeno
proiruje povremenim nabavkama novih maina i agregata. Nove maine donose sobom i
nove apsolutno fiksne trokove, trokove kapaciteta, a time se mijenja i struktura trokova, to
znai da i granini trokovi dobivaju drugaiju trukturu. Postepenim proirenjima kapaciteta
nastaju novi apsolutno fiksni i ispodproporcionalni trokovi. Pri smanjenju obima proizvodnje
ovi trokovi izazivaju remanentnost trokova. Zbog toga nastaju i pri povaanjima
proizvodnje u svakom novom, viem sloju proizvodnje ne prosti, nego aditivni trokovi, tj.ona
mjeavina proporcionalnih, ispodproporcionalnih i fiksnih trokova, koja je za nove slojeve
proizvodnje tipina. I aditivni granini trokovi nastaju kao posljedica postepenog proirenja
kapaciteta i prouzrokuju ireverzibilnost krivulje trokova.
Kod znatnijih poveanja proizvodnje esto je potrebno izvijesno vee proirenje kapaciteta.
Ovo se odrava na znatnije poveanje fiksnih trokova kao i na skokovit porast slojevnih
(graninih) trokova.
I relativno fiksni trokovi, koji se pojavljuju u pojedinim, viim slojevima proizvodnje , utiu
na sastav graninih trokova.
Iz izloenog o strukturi graninih trokova moe se zakljuiti da se oni pojavljuju kao
proporcionalni trokovi samo u onim preduzeima koja, pored apsolutno fiksnih, imaju jo i
iste proporcionalne trokove (kod linearnih degresija). Ukoliko ona ak ni postepeno ne
proiruju svoje kapacitete, onda e svako poveanje proizvodnje prouzrokovati samo
proporcionalne trokove diferencije, pa, prema tome, i proporcionalne granine trokove.
Meutim, im se u nekom preduzeu, pored apsolutno fiksnih pojavljuju i relativno fiksni
trokovi u raznim zonama zaposlenosti, kao i trokovi koji ne rastu linearno ( ispod
proporcionalni trokovi), onda se granini trokovi sastoje iz sloenih trokova: iz relativno
fiksnih, varijabilnih i proporcionalnih trokova. Ako se preduzee proiruje, pojaviti e se jo
i novi apsolutno fiksni trokovi koji e promijeniti strukturu ukupnih trokova, to e uticati i
na sastav diferencijalnih trokova u pojedinim slojevima proizvodnje.
U vezi sa graninim trokovima treba jo napomenuti da je samo kod linearnog razvojnog
toka ukupnih trokova kao i kod linearne degresije krivulja trokova reverzibilna, to znai da
e se pri smanjenju obima proizvodnje i prosijeni i granini trokovi kretati po starim
krivuljama (prosijenih i graninih trokova). Kod aditvnih graninih trokova to vie nije
sluaj. Ve samim tim to se ovdje pojavljuju novi apsolutno fiksni trokovi, koji su
posljedica novih maina, a koje se nee odstraniti iz preduzea pri smanjenju obima
proizvodnje prosijeni trokovi po jedinici proizvoda i granini trokovi nee kretati unazad
na liniji stare krivulje.
U okviru slojevnih trokova ( trokova diferencije i graninih trokova ) Mellerowicz pominje
jo i razidualne trokove. Kod diferencijalnog razmatranja trokova polazi se od vika
proizvodnje i vika trokova, koji je uslovljen vikom proizvodnje. Nasuprot trokovima
diferencije, koji su uslovljeni vikom proizvodnje a koji se ne ponavljaju ako ne doe do
poveanja proizvodnje, sainjavaju rezidualni trokovi trokove dosadanje proizvodnje, ali
16

ne u punom iznosu, nego samo u visini fiksnih trokova, i to kako ukupnih, tako i po jedionici
proizvoda. Rezidualni trokovi su, dakle, fiksni trokovi dosadnje proizvodnje. Oni su
znaajni zbog toga to su ve ranije postojali kao trokovi pripravnosti i nisu uslovljeni novim
slojem proizvodnje, pa, prema tome, pod izvijesnim okolnostima (za vrijeme depresija) mogu
da budu zanemareni. Rezidualni (fiksni) trokovi su zbog toga elastian faktor industrijske
kalkulacije. Fiksni trokovi time dobivaju specifian karakter, naroito u odnosu na
formiranje cijena.
Rezidualni trokovi, koji fiksnim trokovima daju poseban karakter, postaju zbog mogunosti
njihovog zanemarivanja u kalkulaciji vaan dio teorije slojevnih trokova. Zanemarivanje
rezidualnih trokova naroito dolazi do izraaja pri diferenciranju prodajnih cijena.
Iznalaenje graninih trokova i njihova analiza su od velikog znaaja za ekonominost
poslovanja preduzea to naroito dolazi do izraaja u politici cijena, kada preduzea pod
izvjesnim okolnostima prodaju svoje proizvode po cijeni koja je ravna graninim trokovima.

17

ZAKLJUAK
Granini trokovi su prosjeni trokovi pojedinih slojeva proizvodnje. Oni nisu prosjeni
trokovi posljednjeg proizvedenog proizvoda, tj. posljednje proizvedene jedinice proizvoda,
nego su granini prosjeni trokovi dotinog sloja proizvodnje.
Kod preduzea sa pojedinanom proizvodnjom granini trokovi mogu biti trokovi
posljednjeg proizvedenog komada, posljednje proizvedene jedinice proizvoda , ali to dolazi
do izraaja samo za ovakvu vrstu preduzea i ako se proizvodnja poveava za jedan komad.
Meutim, kod preduzea koja proizvode serijski ili masovno, granini trokovi su prosjeni
trokovi po jedinici proizvoda novog sloja proizvodnje, dakle kolinik trokova diferencije i
dodatne proizvodnje.
Schmalenbach koji je prvi teoretski obradio kategoriju graninih trokova, definisao ih je
kao dodatne trokove koji su potrebni za proizvodnju nove jedinice proizvoda. Mellerowicz,
meutim, posmatra sukcesivno poveanje stepena koritenja kapaciteta kroz razne slojeve
proizvodnje. Po njemu su granini trokovi diferencijalni trokovi posljednjeg sloja
proizvodnje.
Takoe, iz izloenog se moe zakljuiti da se granini trokovi pojavljuju kao
proporcionalni trokovi samo u onim preduzeima koja, pored apsolutno fiksnih, imaju jo i
iste proporcionalne trokove. Ukoliko ona ak ni postepeno ne proiruju svoje kapacitete,
onda e svako poveanje proizvodnje prouzrokovati samo proporcionalne trokove
diferencije, pa, prema tome, i proporcionalne granine trokove. Meutim, im se u nekom
preduzeu, pored apsolutno fiksnih pojavljuju i relativno fiksni trokovi u raznim zonama
zaposlenosti, kao i trokovi koji ne rastu linearno ( ispod proporcionalni trokovi), onda se
granini trokovi sastoje iz sloenih trokova: iz relativno fiksnih, varijabilnih i
proporcionalnih trokova. Ako se preduzee proiruje, pojaviti e se jo i novi apsolutno
fiksni trokovi koji e promijeniti strukturu ukupnih trokova, to e uticati i na sastav
diferencijalnih trokova u pojedinim slojevima proizvodnje.

18

LITERATURA:

1.Dipl.in. Branko elendi,Vertikalni, kosi i horizontalni transport,delta pres

Beograd, 1973.
2. http://limun.hr
3. www.scribd.com
4. www.vus.hr

19