NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT


ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/ 2003), str. 09-13
9

D. Baji, G.M. lniuk, .F. Lupan, .. Savickij, . Blei
ZAVARIVANJE ELIKA TIPA 18.10 ATIG-POSTUPKOM
A TIG WELDING OF STEEL TYPE 18.10
Originalni nauni rad / Original scientific paper
UDK / UDC: 621.791. 75429:669.152624-194.3
Rad primljen: 22.04.2003.
Adresa autora / Author's addres:
Mr Darko Baji, Mainski fakultet, Podgorica;
In. G.. lniuk, in. .F. Lupan, dr .. Savickij,
Institut elektrozavarivanja E.O.Paton NAN Ukraina, Kiev;
Prof. dr arko Blei, Metalurko-tehnoloki fakultet,
Podgorica.
Kljune rei:
elektroluno zavarivanje, topitelj, slobodna kontrakcija,
hemijski sastav, mehanike osobine, postupak TIG,
postupak A TIG, zamor materijala
Keywords:
Arc Welding, Fluxes, Free Contraction, Chemical
Composition, Mechanical Properties, TIG Welding, ATIG
Welding, Fatigue
I zvod
Primjena konvencionalnog TIG-postupka
zavarivanja ne moe u potpunosti da odgovori
potrebama savremenog trita sa aspekta
proizvodnosti i ekonominosti. Koristei aktivaciju
oksidaciono-redukcionih procesa u zoni zavarivanja,
pomou povrinski aktivnih i elektronegativnih
elemenata (ATIG-postupak), poboljavaju se
tehnoloke karakteristike elektrinog luka.
Poboljanjem karakteristika elektrinog luka, u
kombinaciji sa metodom slobodne kontrakcije,
mogue je ostvariti visokokvalitetan i pouzdan
zavareni spoj.
Cilj rada je prikaz i uporedna analiza rezultata
ispitivanja mehanikih i radnih karakteristika
zavarenih spojeva elika tipa 18.10, izvedenih ATIG
i TIG-postupkom zavarivanja.
Abstract
The application of conventional TIG-welding process
in protection of inert gases is not able to fullfil needs
of modern market from the aspect of productivity and
economy. Using the activation behavior of oxidation-
reduction processes in zone of welding by surface
active and electronegative elements (ATIG-process)
the technological characterisctics of electric arc
become better. By improvement of the
characteristics of electric arc in combination with a
method of free contraction we are able to achieve
the high quality and reliable welded joint.
The aim of work is a description and comparative
analysis of testing results of mechanical and working
characteristics of welded joints of steel type 18.10
ATIG and TIG-welded.
UVOD
Visokolegirani koroziono postojani elici tipa 18.10
imaju iroku primjenu u razliitim oblastima privrede: od
prehrambene industrije do atomske energetike. Za
njihovo spajanje zavarivanjem tradicionalno se koristi
tehnologija zavarivanja netopljivom elektrodom u zatiti
inertnih gasova (TIG-postupak).
Sa aspekta proizvodnosti i ekonominosti TIG-
postupak ima svojih nedostataka. Naime, sa
poveanjem debljine elika (>3 mm) naglo se umanjuje
sposobnost penetracije elektrinog luka. Primjenom
zazora izmeu ivica ljeba i primjenom dodatnog
materijala poveava se cijena zavarenog spoja,
smanjuje proizvodnost, a takoe, poveava se
vjerovatnoa nastajanja neprovara, oksidnih
meuslojeva, pora i drugih greaka.
Mogue rjeenje ovih problema je primjenom
aktivirajuih topitelja (ATIG-postupak) koji je razraen u
Institutu elektrozavarivanja E.O. Paton iz Kieva,
Ukraina [1]. Specifinost ovog postupka je poboljanje
tehnolokih karakteristika elektrinog luka, koristei
pojavu aktivacije oksidaciono-redukcionih procesa u
zoni zavarivanja [2].
AKTIVACIJA ELEKTRINOG LUKA
Pod dejstvom aktivatora smanjuje se povrinski napon
tenog metala, stub elektrinog luka se saima, to
doprinosi poveanju gustine struje i koncentraciji
toplotnog i mehanikog dejstva elektrinog luka.
Elektrini luk se duboko potapa u rastop, gdje je,
vjerovatno, podvrgnut dopunskom saimanju pod
dejstvom hidrostatikog potiska rastopa metala. U ovim
uslovima raste pritisak i temperatura plazme, to
dovodi do prodiranja dna kratera i provarivanja metala
elemenata debljine do 12 mm. Osnovno sredstvo za
uvoenje aktivatora u zonu zavarivanja su aktivirajui
topitelji. Njihovo nanoenje na povrine spajanja moe
se izvriti na nekoliko naina. Za postizanje opisanog
efekta potronja aktivirajueg topitelja je 12 gr/m
duine ava.
Poetak intenzivne primjene ATIG-postupka pri
zavarivanju nerajuih austenitnih elika je 80-a godina
prolog vijeka, kada se u bivem Sovjetskom Savezu
naglo razvija primjena atomske energetike. Pri izradi
SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ


10
ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/ 2003), str. 09-13

reaktora atomskih centrala bilo je neophodno
realizovati stotine hiljada spojeva cijevi razliitih
prenika, ija je debljina zida do 12 mm. Primjera radi,
pri izradi samo jednog energetskog bloka atomske
centrale sa reaktorom 1000, zavareno je vie od
250.000 cijevnih spojeva, od kojih je polovina izraena
od nerajueg elika X18H10T (Cr18 Ni10 Ti). Izvodei
zavarivanje bez zazora ostvarena je velika finansijska
uteda, smanjeno vrijeme zavarivanja i ogromna
uteda visokolegirane ice kao dodatnog materijala.
Efekat utede visokolegirane ice posebno dolazi do
izraaja korienjem metode slobodne kontrakcije ili
"autopresovanja", u cilju formiranja ojaanog ava.
Primjenom ATIG-postupka zavarivanja bez zazora
ljeba, u kombinaciji s metodom slobodne kontrakcije,
omoguava se postizanje eljenog ojaanja ava, bez
dodatnog materijala. Osnovu ove metode ini efekat
plastine deformacije visoko zagrijanog metala ava,
(M), okruenog hladnijim metalom [3].
Primjena ove tehnologije zahtijevala je izradu
specijalizovane opreme koju ine jednomotorni
malogabaritni automati male teine, koji omoguuju
realizaciju orbitalnog zavarivanja cjevovoda u
radionikim i montanim uslovima. Primjenom ovih
automata, u kombinaciji sa ATIG-postupkom,
omogueno je veliko smanjenje obima radova, u
odnosu na primjenu konvencionalnog runog TIG-
postupka, i smanjenje obima greaka zavarenih
spojeva cijevi od 30 % na 3 %. Visoka sposobnost
penetracije elektrinog luka omoguila je ponovnim
pretapanjem ava otklanjanje nastalih unutranjih
greaka, bez razdvajanja elemenata spoja sa
grekama.
Paralelno sa ovim radovima u Institutu
elektrozavarivanja E.O. Paton intenzivirana su
istraivanja u oblasti razrade i primjene tehnologije i
opreme za rad u ekstremnim uslovima.
EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA I
ANALIZA REZULTATA
Ispitivanja su izvrena na spojevima cijevi prenika
32325 mm i debljine zida 212 mm, kao i na
spojevima ploa debljine do 14 mm, od elika
08X18H10T. Spojevi su izvedeni bez zazora i
primjenom aktivirajueg topitelja BC-31. Kao kontrolni
uzorci korieni su spojevi izvedeni konvencionalnom
tehnologijom sa zazorom i zakoenjem ivica ljeba, i
primjenom dodatnog materijala CB-04X18H11M3.
Utvreno je da se zavarivanjem pod istim uslovima,
primjenom aktivirajueg topitelja formira ui av sa
dubljim protapanjem, nego pri zavarivanju ugljeninih i
niskolegiranih elika. Vjerovatno objanjenje je u
injenici da austenitni elik ima nizak koeficijent
toplotne provodnosti. Koristei ovu osobinu, a takoe i
visoki koeficijent toplotnog irenja visokolegiranih
elika, stvoreni su uslovi za formiranje termikog
ciklusa u zavarenom spoju, pri kome su vremenska
naprezanja prevazila granicu teenja M, izazivajui
njegovu znaajnu plastinu deformaciju. Kako M ima
dvije slobodne povrine, korijen i lice ava, to se
plastina deformacija odvija u pravcu ovih povrina. Na
ovaj nain dio metala ("viak metala") koji se zagrijava
do visokih temperatura formira dimenziono ojaanje
lica i korijenske strane ava.
Ovim tehnolokim postupkom, koji se naziva postupak
slobodne kontrakcije ili autopresovanje, primjenom
aktivirajueg topitelja moe se postii ojaanje ava
bez dodatnog metala kod elika debljine do 12 mm pri
jednostranom, i do 20 mm pri dvostranom zavarivanju
(sl. 1 a, b, c), ne izlaui zavareni spoj pregrijavanju.
Hemijskom analizom je utvreno da se hemijski sastav
M praktino ne razlikuje od sastava osnovnog metala
(tab.1). Moe se primijetiti samo tendencija smanjenja
sadraja ugljenika, silicijuma i mangana i poveanje
sadraja hroma, nikla, titana i kiseonika.
Na taj nain, zahvaljujui povoljnim reimima ATIG-
postupka (iskljuuje mogunost pregrijavanja metala) i
postizanju ujednaenosti hemijskog sastava osnovnog
metala (OM) i M, spojevi imaju visoku korozionu
postojanost.


Slika 1. Makroizbrusak poprenog presjeka zavarenog spoja elika 08X18H10T:
a) d = 8 mm posle prvog prolaza (ATIG-postupak)
b) d = 8 mm posle drugog prolaza (postupak slobodne kontrakcije)
c) d = 16 mm dvostrano zavarivanje ATIG-postupkom

Tabela 1. Hemijski sastav OM i M elika 08X18H10T (ATIG-postupak)
a) b) c)
NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT


ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/ 2003), str. 09-13
11

Maseno uee (%)
Ispitivani
metal
C Si Mn Cr Ni Ti S P O N
OM 0.088 0.058 1.78 17.8 9.7 0.39 0.0070 0.015 0.0020 0.0069
M 0.086 0.050 1.75 18.0 9.9 0.5 0.0069 0.015 0.0023 0.0067

Ispitivanja otpornosti zavarenog spoja na meukristalnu
koroziju (MKK) po metodi AM pokazala su da pri
savijanju od 90 C i od 180 C ne postoje korozione
prsline (sl.2 a, b).


Slika 2. Izgled spoljanje povrine ava epruveta posle
ispitivanja na MKK ( 6032-84):
a) zavarivanje primjenom ATIG-postupka
b) zavarivanje primjenom TIG-postupka

Takoe, ispitivanja su pokazala da se sadraj feritne
faze u avu zavarenih spojeva realizovanih ATIG-
postupkom nalazi u granicama od 3.9 % do 4.5 %.
U cilju odreivanja mehanikih karakteristika, epruvete
su uzorkovane du i popreno na av. Rezultati
ispitivanja su prikazani u tabeli 2.
Tabela 2. Mehanike osobine M i zavarenog spoja elika
08X18H10T
Mehanike osobine Ispitivani
R
e

(Mpa)
R
m

(Mpa)
A
5

(%)
Z
5

(%)
M
TIG-postupak
346 543 44.5 68.5
Zavareni spoj
TIG-postupak
349 572 46.2 63.8
M
ATIG-postupak
347 565 49.3 69
Zavareni spoj
ATIG-postupak
347 571 48.2 65.4

Na osnovu rentgenskih i metalografskih ispitivanja,
utvreno je da avovi realizovani ATIG-postupkom
nemaju greke tipa pora, oksidnih meuslojeva, prslina,
a strukture M i ZUT se veoma malo razlikuju od
strukture vieslojnog ava pri konvencionalnom TIG-
postupku zavarivanja (sl.3 a, b, c, d), iako se uslovi
dobijanja ava sutinski razlikuju. Ovim se objanjava
zato se, prema koliini rastopljenog metala,
zavarivanje sa dubokim provarivanjem moe da smatra
najekonominijim postupkom. Na osnovu dobijenih
rezultata ispitivanja moe se izvesti zakljuak da su po
strukturi, hemijskom sastavu i mehanikim osobinama,
zavareni spojevi izvedeni ATIG- postupkom veoma
bliski OM i najbolje realizovanim varijantama
vieslojnog zavarivanja sa povoljnim reimima
zavarivanja. Postojanje razlike u vrijednostima njihovih
osobina moe se smatrati da je posledica tanosti
mjerne tehnike.


a) b) c) d)
Slika 3. Mikrostruktura zavarenog spoja: a) M ATIG-postupak, b) linija stapanja ATIG-postupak, c) M TIG-postupak, d)
linija stapanja TIG- postupak.
Ispitivanja vrstoe na zamor zavarenih spojeva elika
08X12H10T, u uslovima visoko- i niskociklinog
zamornog optereenja, izvrena su na temperaturama
20 C i 300 C.
a)
b)
SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT

NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ


12
ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/ 2003), str. 09-13

Ispitivanja su izvoena korienjem epruveta
prikazanih na slici 4. Prije poetka ovog ispitivanja
izvreno je odreivanje mehanikih katakteristika
zavarenih spojeva izvedenih ATIG i TIG-postupkom, pri
statikom dejstvu sile zatezanja na ureaju P-0
(kidalica) sa brzinom optereenja = 2.510
-3
.
100 120 100
5
0
2
0
R
2
5
t
320

Slika 4. Epruveta za zamorna ispitivanja zavarenih spojeva
elika 08X18H10T
Rezultati statikih ispitivanja i granice izdrljivosti
zavarenih spojeva prikazani su u tabeli 3.
Tabela 3. Mehanike osobine i granica izdrljivosti
zavarenih spojeva elika 08X18H10T
Postupak
Ispit.T
(C)
R
e

(MPa)
R
m

(MPa)

a
x10
-3
-1

(MPa)
+20 245 585 1.70 210
TIG
+300 210 430 1.50 155
+20 230 580 1.80 200
ATIG
+300 195 415 1.55 150

Ispitivanja na zamor su izvoena sa velikim
optereenjem pri simetrinom ciklusu srednje
deformacije, u saglasnosti sa literaturom [4, 5]. U
trenutku postavljanja epruveta u zahvat, srednja
deformacija je zadavana koristei ureaj za mjerenje
ugiba do vrijednosti 85 mm [6]. Pri visokociklinom
ispitivanju optereenje epruveta je vreno sa N=210
6

ciklusa. Krive zamora su konstruisane u koordinatnom
sistemu "
a
-lgN". Srednja deformacija
a
odreivana je
iz izraza:

2
a
l
hw 6
= (1)
gdje je:
h debljina epruvete;
w ugib
l poetno izmjereni ugib 85 mm.
Visokociklina ispitivanja su izvrena pri nekoliko
razliitih vrijednosti konstantne srednje deformacije,
poev od
a
= 2.410
3
do
a
= 1.410
-3
"odozgo-na dolje".
Kao granica nosivosti usvojen je nivo deformacije
a-1
,
pri kojoj je vjerovatnoa loma epruveta iznosila 50 %.
Rezultati ispitivanja su prikazani u tabeli 3 i na slici 5.
Na osnovu dobijenih rezuItata moe se zakljuiti da se
pri ispitivanju na +300 C, krive zamora zavarenih
uzoraka, pripremljenih sa zazorom ivica (TIG) i
korienjem aktivirajueg topitelja (ATIG), praktino
poklapaju, sve do vrijednosti srednje deformacije
a
=
1.5510
-3
. Pri manjim vrijednostima srednje deformacije
(
a
< 1.5010
-3
) kod 50 % epruveta iz uzoraka zavarenih
TIG-postupkom javlja se lom, dok kod uzoraka
zavarenih ATIG-postupkom do loma uopte ne dolazi.
Pri sobnoj temperaturi ispitivanja +20 C, a pri istim
vrijednostima srednje deformacije, epruvete iz uzoraka
zavarenih ATIG-postupkom do loma izdravaju vei
broj ciklusa optereenja. Razlika vrijednosti granice
nosivosti je izraenija nego to je to pri ispitivanju na
+300 C,
a-1
= 1.8010
-3
(TIG) i
a-1
= 1.7010
-3
(ATIG)
(sl. 5). Njihov lom po pravilu se javlja na rastojanju
1015 mm od granice stapanja, tj. po OM. Mjerenjem
tvrdoe M i ZUT, potvrena je ciklina stabilnost ove
dvije oblasti zavarenog spoja.
Rezultati ispitivanih epruveta iz uzoraka zavarenih
konvencionalnim TIG-postupkom (sa zazorom ivica i
dodatnim materijalom), imaju vee rasipanje rezultata,
a lom epruveta se deava kako po avu, tako i po
osnovnom metalu. Analizom preloma ovih uzoraka
uoeno je prisustvo pora.
Ispitivanja pri niskociklinom optereenju, frekvencijom
f = 11/c, izvrena su pri vrijednosti elastoplastinih
deformacija od 0.2 % do 0.6 % i trajne vrstoe od
210
3
do 510
4
. Pri najviim vrijednostima deformacija
uoeno je zagrijavanje epruveta. Ciklus promjene
elastoplastinih deformacija bio je simetrian, a
ispitivanja su zapoinjata s maksimalnom vrijednosti
deformacija, koja je kod svake sledee epruvete
smanjivana za istu vrijednost, za postizanje
ravnomjerne raspodjele eksperimentalno dobijenih
taaka na dijagramu "
a
-lgN".
Krive niskociklinog zamora (sl. 6) pri +20 C i +300 C
ispitivanih varijanti zavarenih spojeva pokazuju, da sa
poveanjem temperature u oba sluaja otpor na zamor
metala opada. Pri niskociklinom, kao i pri
visokociklinom zamoru, kod spojeva zavarenih ATIG-
postupkom lom se deava po OM i sa veoma velikim
otporom.
Za konstrukciju potpunog dijagrama "
a
-lgN" u
dijapazonu 110
3
210
6
ciklusa iskorieni su
istovremeno rezultati sa slike 5 i 6, koji su nakon
statistike obrade predstavljeni na slici 7.
U poreenju sa konvencionalnim TIG-postupkom
zavarivanja, pri ATIG-postupku obim pretopljenog
metala je manji ak do dva puta, to znaajno smanjuje
napone i deformacije koje se pojavljuju u zavarenom
spoju. Mjerenja poprenih deformacija, kod epruveta
iste debljine, kod primjene ATIG i TIG-postupka su
pokazala, da pri debljini uzoraka od 610 mm poprene
deformacije su kod prve grupe uzoraka dva puta
manje, a pravougaona forma ava praktino iskljuuje
pojavu ugaonih deformacija.
Sve napred reeno govori o visokom kvalitetu i
pouzdanosti ovakvih avova i zavarenih spojeva.
NAUKAISTRAIVANJERAZVOJ

SCIENCERESEARCHDEVELOPMENT


ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (1/ 2003), str. 09-13
13

2 4 10
5
6 8 2 10
6
10
6
N, ciklusa
2,4
2,3
2,2
2,1
2,0
1,9
1,8
1,7
1,6
1,5
1,4

Slika 5. Cikline krive zavarenih spojeva
, - epruvete sa TIG-postupkom zavarivanja
, - epruvete sa ATIG-postupkom zavarivanja
(, T = +20C ; , T = +300C)

Slika 6. Otpor niskociklinom zamoru zavarenih spojeva
AT - zavarivanje ATIG postupkom;
KP zavarivanje TIG postupkom

Slika 7. Uopteni dijagram otpora optereenju na zamor
AT - zavarivanje ATIG-postupkom;
KP - zavarivanje TIG-postupkom
Uporeujui rezultate statikih ispitivanja, moe se
zakljuiti da zavareni spojevi elika 18.10 izvedeni
ATIG-postupkom imaju istu vrstou kao osnovni metal
i mogu se primjenjivati u uslovima statikih i ciklinih
optereenja pri sobnoj i povienim temperaturama.
ATIG-postupak zavarivanja posjeduje niz tehnolokih i
ekonomskih prednosti.
ZAKLJUAK
Primjenom ATIG-postupka zavarivanja poveava se
proizvodnost zavarivakih radova uz istovremeno
smanjenje trokova za mehaniku obradu spojeva, za
dodatni materijal - icu i pripremu ivica, iskljuuje se
mogunost formiranja oksidnih meuslojeva, a pri
registrovanju pora i neprovara iste moemo odstraniti,
bez mehanikog razdvajanja defektnih elemenata,
putem ponovnog pretapanja sa aktivirajuim topiteljem.
Treba takoe naglasiti da se ATIG-postupak
zavarivanja moe primijeniti na standardnoj opremi za
zavarivanje volframovom elektrodom u zatiti inertnog
gasa. Izvoenje ava potrebne geometrije, bez
korienja dodatnog materijala ice, omoguuje
korienje malogabaritnih automata, to je veoma
vano za orbitalno zavarivanje tankozidnih cijevi.
Eksperiment je pokazao da se pri korienju ATIG-
postupka zavarivanja u montanim uslovima postiu
zavareni spojevi visokog kvaliteta u prvom prolazu, bez
greaka u do 97 % sluajeva.
LITERATURA
[1] , .., , .., M.. .:
,
, 1970., 272026.
[2] ; .., ..:

,
, 1980., 9, . 17-22.
[3] , .., , .., , .., ..:

, , 2000., 3, . 48-49.
[4] 2860-65 -
[5] 25.504-82 .

.
[6] , .., ..:
, .. 1982, 9, . 167.