ENTELEKTEL

SrgnMarjinalYabanc!
EdwardW.Said

Ayr!nt!:119
ncelemedizisi:41

Entelektel
Srgn,Marjinal,Yabanc!
EdwardW.Said

eviren
TuncayBirkan

Yay!mahaz!rlayan
Asl!Bien

Kitab!nzgnad!
RepresentationsofThelntellectual
The1993ReithLectures

Vintage/1994bas!m!ndanevrilmitir.
Akal!TunaAjans

Bukitab!ntmyay!mhaklar!Ayr!nt!Yay!nlar!'naaittir.

Kapakfotoraf!
GregHeisler

Kapakdzeni
Ersinal!kan

Dzelti
SezarAtmaca

Bas!mahaz!rl!k
RenkYap!mevi(0212)5169415

Bask!vecilt
MartMatbaac!l!kSanatlar!Ltd.ti.(0212)2120339-40

Birincibas!mAustos1995
lSBN975-539-094-4

AYRlNTlYAYlNLARl
PiyerLotiCad.17/234400emberlita-stanbulTel:(0212)5187619Fax:(0212)5166477

EDWARDW.SAlD

FilistinliH!ristiyanbiraileninocuuolarak1935'teKuds'tedoanSaid,KudsveKahire'de
eitimgrd.Onbeya!ndaailesiylebirlikteABD'yegetti.HalenNewYork'taya!yorve
buradakiColumbianiversitesi'nde ngilizEdebiyat!veKar!lat!rmal!EdebiyatBlm'nde
profesrlkyap!yor.

Uzun y!llar srgndeki Filistin Ulusal Konseyi'nin yesi olarak kald!. Bat!'da Filistin'in kendi
kaderini tayin hakk!n! savunan hareketin szcln yapt! ve FK'y terrizmle
zdeletiren Bat! bas!n!n! yazd!! birok makale ve kitapla eletirdi. Filistin sorunuyla ilgili
kitaplar! unlard!r: The Question of Palestine (1979; Filistin Sorunu, ev. A. Alath, P!nar Y.,
1985),AfterTheLastSky:PalestinianLives(1986;JeanMohr'unfotoraflar!ylabirlikte;Son
GkyzndenSonra:FilistinliHayatlar),BlamingtheVictims:SpuriousScholarshipandthe
PalestinianQuestion(1988;Kurbanlar!Sulamak:DzmeceBilimveFilistinSorunu)veThe
PoliticsofDispossession:TheStruggleforPalestinianSelf-Determination1969-1994(1994;
MlkszletirmeSiyaseti:Filistin'inKendiKaderiniTayinHakk!inVerilenMcadele).

Said edebiyat eletirisi ve kuram! konusunda da nemli kitaplar yazmas!na ramen, daha
ok Orientalism (1978; Oryantalizm, ev. S. Ayaz, P!nar Y., 1991) kitab!n!n yazan olarak
nlendi. Said bu kitapta zc bir anlay! olarak grd Dou-Bat! kar!tl!!na kar! !k!yor,
FoucaultveGramsci'denyola!karakDouhakk!nda"bilgi"edinmesrecininDouzerinde
"iktidar" kurma srecine nas!l eklemlendiini gsteriyor ve Oryantalizmin ipliini pazara
!kar!yordu. slam toplumlar!n!n karma!k tarihlerinin salt baz! metinlerin (Kuran gibi)
yorumlanmas!yla kavranmaya al!!lmas!n!n masum bir metodolojik hata olmad!!n!
gsteriyordu. Daha sonra yazd!! Covering lslam (1981; Haberlerin A!nda slam, ev. A.
Alath, P!nar Y., 1984) kitab!nda ise Bat! medyas!n!n slam konusunda tak!nd!! nyarg!l! ve
ikiyzl bak!! rnekleriyle eletirir. Culture and lmperialism (1994; Kltr ve
Emperyalizm)'debukanalgeniletilereka!rbiremperyalizmeletirisiyap!l!r.JosephConrad
and the Fiction of Autobiography (Joseph Conrad ve Otobiyografik Kurmaca), Beginnings:
lntention and Method (1975; Balang!lar: Niyet ve Yntem), Literature and Society
(Edebiyat ve Toplum) ve The World, The Text and The Critic (1984; Dnya, Metin ve
Eletirmen) Said'in edebiyat eletirisinin sekin rneklerini verdii yap!tlar!d!r. Ayr!ca eitli
derlemelere de yaz!lar!yla katk!da bulunan Said'in ok nemli iki yaz!s! da Trkeye
evrilmitir: "YeatsveSmrgesizleme", Milliyetilik, SmrgecilikveYaz!n iinde, der. S.
Deane, ev. . Kaya, Kabalc! Y., 1993 ve "Muhalifler, Okurlar, Taraftarlar ve Toplum", ev.
E.Ak!n,EdebiyatEletiri2/3.

Auerbach, Spitzer ve Curtius'un temsil ettii hmanist filoloji gelenei, talyan tarihi
Vico'nun, Gramsci'nin ve Lukac'!n tarihselcilii, Foucault'nun "arkeolojisi", Fanon'un
antiemperyalizmi, Marx'!n radikalizmi, Jonathan Swift'in h!r!n polemikilii ve Yeni Eletiri
okulunun ayk!r! ismi R.P. Blackmur'un eletirel keskinlii birleerek Said'in tm yap!tlar!na
damgas!n! vuran zgn ve gerilimli bir doku olutururlar. Said, sadece metin zerinde
odaklanan eletiri anlay!lar!n! ve Derrida kkenli yap!zmcl, uzmanlam!
profesyonel kltnn bu alandaki yans!malar!, dinsel ar!!mlar! olan bir hermetizm olarak
grpreddeder.Laikvednyevieletiriad!n!verdiibiranlay!!savunur.Onagremetinler
kendi ilerine kapal! birer mikrokozmos deil; toplumsal ve kltrel dnya, yani bu dnya
iindegerekleenveonamdahaleedenolaylard!r.Budnyan!nsomutgilikilerinikaale
almadanbirmetnianlamakmmkndeildir.Saidbugilikilerinekar!solradikalbirtav!r
al!r. Etkili bir sosyalist partinin veya hareketin olmad!! ABD'de kendine Marksist ad!n!
takanlar!npolitikdeil;akademikbirbal!l!kbeyanettiklerini,bununnetsonucunundahibir
etkisiolmayanbirmarjinalliesrklenmekolduunudnr.

Amatr bir mzisyen olan ve 1986'dan beri The Nation dergisinde mzik hakk!nda dzenli
olarak yazan Said'in bu konudaki yaz!lar!, Musical Elaborations (1990) adl! kitab!nda
toplanm!t!r.

BenSonnenbergiin

NDEKLER

SUNU9

1993ReithKonferanslar!

l.ENTELEKTELNTEMSLETTKLER:21

ll.MLLETLEREVEGELENEKLEREPESETMEMEK:37

lll.ENTELEKTELSRGN:
GMENLERVEMARJNALLER:53

lV.PROFESYONELLERVEAMATRLER:67

V.KTDARAHAKKATSYLEMEK:82

Vl.TANRlLARHEPFLASEDER:96

SUNU

1948'deBertrandRussell'!nbalatt!!ReithKonferanslar!naRobertOppenheimer,John
KennethGalbraith,JohnSearlegibibirokAmerikal!dakat!lmas!naramenAmerika'dabu
konferanslar!nbirbenzeriyok.Arapdnyas!ndayetienbirocukkenbunlardanbaz!lar!n!
radyodandinlemitim.

Toynbee'nin1950'deverdiikonferanslar!hat!rl!yorummesela;ozamanlarBBChayat!m!z!n
oknemlibirparas!n!oluturuyordu;bugnbile"busabahLondraradyosunda..."
nakarat!n!Ortadou'daoks!kduyars!n!z.Buszlerherzaman"Londraradyosu"nun
doruyusylediivarsay!m!ylasarfedilir.BBC'yeynelikbubak!!nsmrgeciliinb!rakt!!
birizdenibaretolupolmad!!ndanemindeilim,amaBBC'ninisterngiltere'deisterngiltere
d!!ndaolsunkamusalhayattaAmerika'n!nSesigibidevletkurulular!n!nveyaCNNgibi
Amerikantelevizyonlar!n!nsahipolamad!!itibarl!birkonumuolduudoru.

Buitibar!nnedenlerindenbirideBBC'ninReithKonferanslar!'n!veyerverdiidiertart!ma
programlar!ylabelgeselleri,resmi makamlar!nonaylad!!programlarolarakdeil, izleyicive
dinleyicilerine ciddi, ou zaman da sekin dncelerle tan!ma imkan! veren vesileler
olaraksunmas!.

Bu yzden BBC'den Anne Winder 1993 Reith Konferanslar!'n! benim vermemi teklif edince
bykbironurduydum.Zamanlamakonusunda!kanbaz!sorunlaryzndenkonferanslar!
detolduuzreOcakay!ndadeildeHaziranay!ndavermemekararverildi.BBC1992'nin
sonlar!ndakonferanslar!nduyurusunuyapmayabalarbalamaz,kurumal!anlar!ncelikle
beni davet ettikleri iin tek tk de olsa !srarl! eletirilere maruz kald!lar. Daha ok Filistin'in
ba!ms!zl!ksava!ndaaktifolarakyeralmaklasulan!yordum,bunedenledeciddivesayg!n
bir platformda sz almam!n uygun dmeyecei syleniyordu. leri srlen dpedz
antientelektel ve antirasyonel bir dizi argman!n ilkiydi bu; iin ilgin taraf! btn bu
argmanlar!n, entelektelin bir yabanc!, bir "amatr", statkoyu rahats!z eden biri olarak
oynad!!kamusalrolkonuedinenkonferanslar!mdadilegetirdiimtezidesteklemeleriydi.

Asl!nda bu eletiriler ngilizlerin entelektele kar! tak!nd!klar! tutumlar hakk!nda birok eyi
gzlernneseriyor.phesizngilizhalk!nagazetecilerinatfettiitutumlarbunlar,amas!k
s!k tekrar edilmeleri bu anlay!lar!n toplumda halihaz!rda belli bir kar!l!! olduunu
gsteriyor. Vereceim Reith Konferanslar!'n!n temas -Entelektelin Temsil Ettikleri-
duyurulduunda, bana sempatiyle bakan bir gazeteci bunun son derece "gayri ngiliz" bir
konu olduunu belirtti. "Entelektel" szc akla hemen "fildii kule", "burnubyklk" gibi
ar!!mlar getiriyordu. Raymond Williams da son kitaplar!ndan Keywords'te bu ikapat!c!
dnceyi vurgular. "Yirminci yzy!l!n ortalar!na kadar entelektel, entelektalizm ve
entelijansiya gibi szckler" der, "ngilizcede byk lde olumsuz t!nlamalarla
kullan!lm!t!r;buolumsuztutumunhlsrmekteolduudaa!kt!r."(1)

______________
1.RaymondWilliams,Keywords:AVocabularyofCultureandSociety(Londra:Fontana,1988)

10

Entelektelin bir grevi de insan dncesini ve insanlar aras! iletiimi k!skac! alt!na alan
klieleri ve indirgeyici kategorileri k!rmakt!r. Konferanslar! vermeden nce kar!ma
!kabilecek s!n!rlar konusunda hibir fikrim yoktu. tirazc! gazeteci ve yorumcular s!k s!k
benim Filistinli olduumu, bunun da herkesin bildii gibi iddet, fanatizm ve Yahudilerin
ldrlmesi demek olduunu sylyorlard!. Yazm!, sylemi olduum hibir eyden
bahsedilmiyor, her nas!lsa bunun cmlelemin malumu olduu varsay!l!yordu. The Sunday
Telegraphgazetesideotumturakl! slubuylabeniBat!kar!t!diyetan!mlay!pyazd!klar!mda
dnyan!n, zellikle de nc Dnya'n!n btn ktlklerinden Bat!'y! sorumlu tuttuumu
yazd!.

GrnenoydukiOryantalizmveKltrveEmperyalizmdahilbirdizikitaptagerekteyazm!
olduum hibir eye dikkat edilmemiti. (Kltr ve Emperyalizm'de affedilmez bir gnah
ileyip Jane Austen'!n Mansfield Park adl! roman!n!n -asl!nda tm yap!tlar! gibi bunu da
beenirim- bir ynyle de klelikle ve ngilizlerin Antigua'daki ekerkam!! tarlalar!yla ilgili
olduunuilerisrmtm;halbukiJaneAusten'!nkendisidebunlardanzelliklebahsetmiti.
unu demek istiyordum: nas!l Austen Britanya'da ve Britanya'n!n deniza!r! topraklar!nda
olup bitenlerden sz ediyorsa, uzun sredir birincisi zerinde odaklan!p ikincisini tamamen
gzard!etmiolanyirminciyzy!ldakiokurlar!veeletirmenleridebunlardanbahsetmelidir.)
Ben kitaplar!mda "Dou" ve "Bat!" gibi hayali yap!lar, hele hele ikincil !rklar, Doulular,
Zencilervs.tr!rk!zlerkurulmas!ylamcadeleetmeyeal!t!m.

Smrgeciliin tekrar tekrar yamalad!! lkelerin asl!nda masum olup madur edildiklerini
filan iddia etmek yle dursun, bu tr mitik soyutlamalar!n da bunlardan kaynaklanan
sulama edebiyat!n!n da yalan olduunu alt!n! izerek belirttim; kltrler cerrahi
mdahalelerle Dou ve Bat! gibi geni ve ounlukla ideolojik kar!tl!klar halinde
ayr!lamayacak kadar i ie gemilerdir, ierikleri ve tarihleri birbirine ba!ml! ve melez bir
niteliksergiler.

11

Verdiim Reith Konferanslar!'n! iyi niyetle eletirenler -ne dediimden gerekten haberdar
gibi grnen yorumcular- bile, toplumda entelektelin rol hakk!ndaki iddialar!m!n rtk
olarakotobiyografikbirmesajierdiinidndler.WyndhamLewisyadaWilliamBuckley
gibi sac! entelektelleri nereye koyuyordum? Neden btn entelektellerin solcu olmas!
gerektiinidnyordum?Konferanslarda(belkideparadoksaldenebileceklde)s!ks!k
zikrettiim Julian Benda'n!n basbaya! sac! olduu fark edilmemiti. Asl!nda bu
konferanslarda entelektellerden tam da, kamusal alanda belli bir reeteye, slogana,
Ortodoks parti izgisine ya da kat! bir dogmaya uygun bir biimde davranmaya
zorlanamayan, davran!lar! hakk!nda ngrde bulunulamayan kiiler olarak bahsedilmeye
al!!l!yor.

Entelektel bireyin hangi partiye yak!nl!k duyarsa duysun, hangi lkeden gelirse gelsin ve
kendini aslen neye bal! hissederse hissetsin, insanlar!n ektii ac!lar ve yaad!! bask!lar
konusundabellidorulukstandartlar!ndanamamas!gerektiinisylemeyeal!t!m.Nabza
greerbetvermek,konuulmas!gerekenyerdesusmak,ovenistkabaday!l!klara,tantanal!
dneklikvegnah!karmatrenlerinerabetetmekbirentelektelinkamusalrolneenok
glgedrentav!rlard!r.

Evrensel, tek bir standarda bal! kalmak bir tema olarak entelektellerle ilgili tesbitlerimde
ok nemli bir rol oynuyor. Daha dorusu evrensellik ile blgesel, znel olan, burada ve
imdi olan aras!ndaki etkileim. John Carey'nin ilgin kitab! Entelekteller ve Kitleler: 1880-
1939 Aras!nda Edebiyat Entelijansiyas!nda Gurur ve nyarg! (2) Amerika'da, ben
konferanslar! yazd!ktan sonra yay!mland!, ama kitaptaki genelde ikapat!c! bulgular!n
benimkileri tamamlad!!n! dnyorum. Carey'e gre Gissing, Wells ve Wyndham Lewis
gibi ngiliz entelektelleri modern kitle toplumunun douuna tiksintiyle bak!yor, "ortalama
insan", varolar, orta-s!n!f beenisi gibi eyleri horgryorlard!; bunlar!n yerine doal bir
aristokrasiyi, "daha iyi" olduunu dndkleri eski gnleri, st s!n!f kltrn vyorlard!.
Oysa bence entelektel mmkn olduunca geni bir halk kesimine seslenir (onlar!
kmsemez),bukesimonundoalmuhatab!d!r.Carey'nindediigibi,birbtnolarakkitle
toplumu deildir entelektelin meselesi; kamuoyunu (bu yzy!l!n balar!nda allame Walter
Lippman'!n tarif ettii ekillerde) biimlendiren, onu konformistletiren, iktidardaki bir avu
ok bilmie gvenmeye tevik eden uzmanlar, edost gruplar!, profesyoneller, dzen
adamlar!d!r.

_____________
2.JohnCarey,ThelntellectualsandtheMasses:PrideandPrejudiceAmongtheLiterarylntelligensia
1880-1939(Londra:FaberandFaber,1992)

12

Dzenin adamlar! belli !karlar! gzetirler, oysa entelekteller ovenist milliyetilii,

irketlemidncemsvettelerinives!n!fsal,!rksalvecinselimtiyazlar!sorgulayankiiler
olmal!d!rlar.

ounlukla bakalar!n!n gerekliini grmemizi engelleyen birer perde ilevi gren,

yetitiimiz ortam!n, sahip olduumuz dilin ve milliyetin salad!! ucuz kesinliklerin tesine
geebilme riskini gze alabilmek demektir evrensellik. Ayn! zamanda d! politika, toplumsal
politikagibimeselelerszkonusuolduundainsandavran!lar!iintekbirstandartaramave
buna uyma abas! demektir. Szgelimi bir dman!n durup dururken bir iddet eylemine
girimesini k!n!yorsak,hkmetimizkendisindendahazay!fbirlkeyiigalettiindedeayn!
eyiyapabilmeliyiz.Entelektellerinnesylemeleriyadaneyapmalar!gerektiinibelirleyen
hibir kural yoktur; gerekten laik bir entelektel iin tap!lacak ve yan!lmaz k!lavuzluuna
gvenilecekherhangibirtanr!dayoktur.

Bylesi bir ortamda toplumsal alan byk bir eitlilik sergiledii gibi, hakk!nda hkm
vermek de iyice gleir. Mesela Ernest Gellner, Benda'n!n eletirellikten uzak platonizmini
yerdii "La trahison de la trahison des clercs" adl! yaz!s!nda bizi tam bir bolukta,
Benda'n!nkinden dahabelirsiz, eletirdii Sartre'inkinden daha az cretkr, kat! bir dogmay!
izleyenlerinki kadar bile yarar! olmayan bir yerde b!rak!yor: "Benim sylediim u:
entelekteliniikonusundakirktcldebasitmodellerinbiziinand!rmayaal!t!!ndan
ok, ok daha g bir grevdir balanmamak (la trahison des clercs)."[3] T!pk! Paul
Johnson'!n btn entelektellere ynelttii mitsiz denecek lde kinik, kabasaba sald!r!s!
gibi ("Sokakta rasgele bir dzine insan! evirip ahlki ve siyasi meseleler hakk!ndaki
grlerini soracak olsan!z en az ortalama bir entelektel kadar dikkate deer eyler
syleyeceklerdir."[4])Gellner'iniibouyar!s!da"entelektelingrevidiyebireyyokturve
budahay!rl!bireydir"sonucuna!kart!rbizi.

________________
3.ThePoliticalResponsibilityoflntellectualsiinde,der.lanMaclean,AlanMontefiorevePeterWinch
(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1990),s.27.
4.PaulJohnson,lntellectuals(Londra:WeidenfeldandNicolson,1988),s.342.

13

Kat!lm!yorum, hem de sadece bu grev tutarl! bir biimde tan!mlanabilecei iin deil, ayn!
zamanda dnya daha nce hibir zaman olmad!! kadar profesyonellerle, uzmanlarla,
dan!manlarla-as!lrolleriotoriteyeemekleriylehizmetetmekolan,bununkar!l!!olarakda
ceplerini dolduran entelektellerle dolu olduu iin. Entelektelin nnde bir dizi somut
seenekvar,konferanslardabunlar!belirtiyorum.

ster bir akademisyen olun, ister bohem bir denemeci ya da Savunma Bakanl!! dan!man!;
ne yaparsan!z kafan!zda, o ii yapan kendinize ilikin bir fikir ya da tasar!m gelitirerek, o
fikre ya da tasar!ma gre yapars!n!z: cret kar!l!! "nesnel" tavsiyeler verdiinizi mi
dnyorsunuz, yoksa rencilere rettiklerinizin doruluk deeri olduuna m!
inan!yorsunuz, ya da kendinizi egzantrik ama tutarl! bir perspektifi savunan biri olarak m!
gryorsunuz?

Hepimizbirtoplumdaya!yoruz;kendidili,geleneivetarihiolanbirmilliyetinmensuplar!y!z.

Entelekteller bu fiili durumlar!n ne lde klesi, ne lde dman!d!rlar? Ayn! ey

entelektellerin kurumlarla (akademi, kilise, mesleki rgt) ve zaman!m!zda entelijansiyay!
olaanst lde kendi saflar!na katan dnyevi iktidarlarla olan ilikisi iin de geerlidir.
Sonu,WilfredOwen'!nbelirttiigibi"mrekkepyalam!lar!ntmhalk!birkenaraitip/devlete
bal!l!klar!n! ilan etmeleri" olmutur. Nitekim entelektelin asli grevi bence bu tr bask!lar
kar!s!nda grece ba!ms!zl!!n! koruma aray!!na girmektir. Entelekteli srgn ve marjinal
olarak, amatr olarak, iktidara kar! hakikati sylemeye al!an biri olarak nitelememin
nedenidebudur.

ReithKonferanslar!'n!verirkenotuzdakikal!k(alt!haftaboyuncahaftadabirkonferans)yay!n
format!n!nkat!l!!ylas!n!rlan!yorolmakinsanabelliglkler!kar!yorsadaasl!ndaiyibirey.
Muazzam bir dinleyici kitlesine, entelektellerle akademisyenlerin normalde kar!lar!nda
grmeye al!t!klar!ndan ok daha fazla insana dorudan sesleniyorsunuz. Ele ald!!m
konunun karma!kl!! ve neredeyse bilimsizlii de dnldnde, btn bunlar net ve
anla!l!rbirdilkullanmakvemmknolduuncalf!uzatmaktanka!nmakiinzelbirdikkat
sarfetmemeyolat!.

14

Konferanslar!yay!mahaz!rlarkenufaktefekbirikidipnotyadarnekeklemekd!!ndabyk
ldeolduklar!gibib!rakt!m;byleceorijinalmetinlerindolays!zl!!n!veazamazanlatma
gayretini korumaya, temelde sylemek istediklerimi kar!t!r!p suland!rmaktan ya da uzun
uzuna!klamaktanka!nmayaabalad!m.

zetle burada ileri srlen dnceleri deitirecek bir ey eklemesem de bu sunuun

konuyabirazdahagenibirbalamkazand!rmas!n!istiyorum.

Entelektelin yabanc!l!!n! vurgularken, bir eyleri deitirme imknlar!na set eken

olaanstgltoplumsalotoritelerin-medya,hkmetler,bykirketlervs.-oluturduu
akar!s!ndakiininkendisinigenelliklenedenligszhissettiinibelirtmekistiyordum.Bu
otoritelere bilerek, kasten ait olmamak ou kez, dolays!z bir deiim yaratamama ve ne
ac!d!rkibazenkimseninfark!ndaolmad!!birdeheteahadetedenbirtan!krolnemahkm
olmak anlam!na geliyor. Peter Dailey'nin yetenekli Afro-Amerikal! denemeci ve romanc!
James Baldwin hakk!ndaki, geenlerde yay!mlanan ok etkileyici bir yaz!s!, btn
dokunakl!l!!na ve biraz mulak belagatine ramen bu "tan!k" olma durumunu son derece
gzelanlat!yor.(5)

Fakat Baldwin ve Malcolm X gibi kiilerin entelektelin bilinci konusundaki tasar!mlar!m! en

ok etkileyen al!ma tarz!n! rneklediklerine phe yok. Birilerinin suyuna gitmeye deil
muhalefete adanan bu ruh beni etkiliyor; seslerini duyuramayan, hibir imtiyazlar! olmayan
gruplar ad!na yrtlen mcadele giderek etinleirken entelektel hayat!n romans! da, ilgi
ekicilii de, meydan okuyuu da ancak muhalefet etmekte bulunabiliyor nk. Filistin
siyasetiyle uzun y!llar aktif olarak ilgilenmi olmam bu duyguyu daha da younlat!r!yor.
Bat!'da da Arap dnyas!nda da sahip olanlarla olmayanlar aras!ndaki uurum gn getike
derinleiyor;budaiktidarkonumundakientelektelleraras!ndagerektenrktcboyutlara
varantuzukurubirumursamazl!kyarat!yor.Sonbirkay!ld!rpekrabetgrenFukuyama'n!n
"tarihin sonu" tezi ya da Lyotard'!n "byk anlat!lar!n ortadan kalkt!!" iddias! kadar
doruluktanveekiciliktenuzakneolabilir?

________
5.PeterDailey,"Jimmy",TheAmericanScholar(K!1994),102-110.

15

Ayn!eyYeniDnyaDzeniyada"uygarl!klar!nat!mas!"gibiak!lalmazkurgularuyduran
kal!nkafal!pragmatistlerveszmonagerekileriindesylenebilir.

Yanl! anla!lmas!n. Entelektellerin glme zrl, srekli ikayet halinde insanlar olmas!
falangerekmiyor.NoamChomskyyadaGoreVidalgibinlveenerjikmuhalifleridnmek
bununnekadaryanl!olduunugstermeyeyeter.Kiinindeitirmegcnesahipolmad!!
zc bir duruma tan!kl!k etmesi hi de monoton, renksiz bir faaliyet deildir. Foucault'nun
deyimiyle "amans!z bir vukufu" alternatif kaynaklar!n taranmas!n!, gmlm belgelerin gn
!!!na !kar!lmas!n!, unutulmu (ya da terk edilmi) tarihlerin diriltilmesini gerektirir tan!kl!k
etmek.Dramatikliktenveisyankrl!ktannasibinialm!olmay!,oknadirelegeenkonuma
f!rsatlar!n! ok iyi kullan!p dinleyicinin dikkatini ekebilmeyi, has!mlar!ndan daha iyi espriler
yap!p daha iyi tart!may! ierir. Ne koruyacak makamlar! ne de ba!nda nbet tutup gcne
gkatacaklar!topraklar!olanentelektellerdebaz!lar!n!okrahats!zedenbireylervard!r;
kendini beenenleri de yok deildir ama daha ok kendileriyle dalga geerler mesela, laf!
eveleyip gevelemektense dobra dobra konuurlar. Ama u gerekten ka! yoktur:
kendilerini byle gren entelektellerin ne yksek mevkilerde e dostlar!, ne de resmi
makamlarda itibarlar! olur. nsan yaln!z kal!r, doru; ama her zaman srye uyup mevcut
durumahogrgstermekteniyidiryaln!zl!k.

16

BBC'denAnneWinder'laasistan!SarahFerguson'aokeyborluyum.Bukonferanslardan
sorumluyap!mc!olanBayanWinderzekicenerileriylebanak!lavuzluketti.Amageridehata
kalm!saeersorumluluktamamenbanaaittir.FrancesCoadymanskriyibykbirincelikle
yay!mahaz!rlad!.

Kendisine kran borluyum. New York'taki Pantheon yay!nevinden Shelley Wanger'a da

editrlkiinibaar!ylayrttiinokteekkrediyorum.Bukonferanslarlailgilenipkimi
paralar!n! yay!mlama inceliini gsterdikleri iin de sevgili dostlar!m, Raritan Review' un
editr Richard Poirier'la Grand Street'in editr Jean Stein'a minnettar!m. Birok gerek
entelektelvedostdavarl!klar!ylabusayfalardaanlat!laneylerisahicik!ld!lar;burdaadlar!n!
tek tek saymam onlar! mahcup edebilir, ayr!ca kimilerinin adlar!n! anmay! unutup hat!rlar!n!
k!rmak istemem. Zaten konferanslarda baz!lar!n!n adlar! geiyor. Onlar! selaml!yor,
gsterdikleri dayan!ma ve bana rettikleri eyler iin hepsine teekkr ediyorum. Dr.
Zaineb lstrabadi bu konferanslar! haz!rlama iinin btn aamalar!nda bana yard!mc! oldu.
Buyetenekliasistan!maokteekkrediyorum.

EdwardW.SaidNewYork,ubat1994

17-18

1993RElTH
KONFERANSLARl

19-20

l.ENTELEKTELNTEMSLETTKLER

Entelekteller ok geni bir grup mudurlar, yoksa had safhada kk ve olduka sekin bir
grupmuolutururlar?Entelektellerle ilgiliolarakyirminciyzy!ldayap!lanennl ikitan!m
bu noktada tam anlam!yla z!t konumlardad!r. Mussolini'nin 1926 ile 1937 y!llar! aras!nda
hapiste tuttuu talyan Marksist, eylemci, gazeteci ve olaanst siyaset felsefecisi Antonio
Gramsci Hapishane Defterleri adl! kitab!nda, "btn insanlar entelekteldir, ama toplumda
herkes entelektel ilevini grmez"1 diye yaz!yor. Gramsci'nin kendi hayat! entelektele
bitii rol rnekler: Mektepli bir filolog olan Gramsci hem talyan ii s!n!f! hareketinin
rgtleyicilerindenbiriydihemdeeitligazete vedergilereyazd!!yaz!larla,amac!sadece
bir toplumsal hareket deil, ayn! zamanda bu hareketle balant!l! bir kltrel formasyon
oluturmakolantoplumzmleyicilerininenbilinlilerindenbiriolduunugstermiti.

1.AntonioGramsci,ThePrisonNotebooks:Selections,lng.ev.OuintinHoareveGeoffreyNovvell-
Smith(Londra:LavvrenceandWishart,1973)[HapishaneDefterleri,ev.KenanSomer,SolY.,1986].

21

Gramsci toplumda entelektel ilevi grenlerin ikiye ayr!labileceini gstermeye al!!r:

bunlardan birincisi, nesilden nesile ayn! eyi yapmay! srdren retmenler, papazlar ve
idareciler gibi geleneksel entelekteller, ikincisi ise entelektelleri !karlar!n! rgtlemek,
daha fazla iktidar, daha fazla denetim gc elde etmek iin kullanan s!n!flarla ya da
kurulularla dorudan balant!l! olduklar!n! dnd organik entelektellerdir. Nitekim,
Gramsci organik entelektele ilikin olarak yle der: "Kapitalist giriimci kendisiyle birlikte
sanayi teknisyenini, ekonomi politik uzman!n!, yeni bir kltrn, yeni bir hukuk sisteminin
oluturucular!n! vb. yarat!r." Bir deterjan ya da havayolu irketinin pazardan daha fazla pay
kapmas!n!salamakiintekniklergelitirengnmzreklamc!s!yadahalklailikileruzman!,
demokratik bir toplumda mterilerin r!zas!n! kazanmaya, tketicinin ya da semenin
dnceleriniynlendirmeyeal!anbiriGramsci'yegrebirorganikentelekteldir.Gramsci
organikentelektellerintoplumaaktifolarakkat!ld!klar!nainan!r;yanibuentelektellersrekli
insanlar!nzihinlerinideitirippiyasalar!geniletmemcadelesiiindedirler;ounluklaayn!
yerde kalan, y!llar y!l! ayn! tr iler yapan retmenlerle papazlar!n tersine organik
entelektellerherzamanharekethalinde,oluumhalindedirler.

Dier uta Julien Benda'n!n, entelektelleri, insanl!!n vicdan! olan sper yetenekli, ahlki
donan!mlar! gelikin filozof-krallardan oluan bir avu insan olarak gsteren nl tan!m!
vard!r. Benda'n!n kitab! La trahison des clercs'in ileriki kuaklar!n belleinde entelektel
hayat!nsistematikbiranaliziolarakdeil,grevlerinibiryanab!rak!pilkelerindendnveren
entelektellere ynelik zehir zemberek bir sald!n olarak kald!! doruysa da, Benda gerek
entelekteller olduklar!n! dnd birka kiinin ad!n! zikredip nemli zelliklerini s!ralar.
Sokratesvesa'n!nad!s!ks!kgeer;dahayak!nzamanlardandaSpinoza,VoltaireveErnest
Renanrnekleriverilir.

22

Gerekentelektellerbirtrruhbans!n!f!olutururlar,peknadirbulunanyarat!klard!r;nk
bu dnyaya ait olmayan ebedi hakikat ve adalet standartlar!n!n bayraktarl!!n! yaparlar.
Benda'n!nbuinsanlariinruhbangibidinibirterimkullanmas!n!n,onlaraherzamanbus!n!fa
aitolmayan,yanimaddiavantajlaredinme,kendinigelitirmevemmknsednyeviglerle
yak!n ilikiler kurma gibi dertleri olan s!radan insanlar!nkine kar!t bir stat vedavran! tarz!
atfetmesinin nedeni budur. Gerek entelekteller, der Benda, "znde pratik amalar
gtmeyen faaliyetler yrten," bir sanat ya da bir bilimle ya da metafizik speklasyonla
ilgilenmekten keyif alan, zetle manevi avantajlara sahip olan, yani bir bak!ma yle diyen
kiilerdir:"Benimkrall!!mbudnyan!nkrall!!deil.(2)

BununlabirlikteBenda'n!nverdiirnekler,entelektellerindnyadantamamenelinieteini
ekip fildii kulesine kapanm!, kendini son derece zel, apra!k, hatta belki de karanl!k
denecekldeesrarl!meselelereadam!dnrlerolduuanlay!!n!savunmad!!n!gayet
netbirbiimdegsterir.Gerekentelektellerenok,metafiziktutkunun,!kargzetmeyen
adalet ve hakikat ilkelerinin etkisiyle yozlamay! mahkm ettikleri, zay!flar! savunduklar!,
hatal! ya da bask!c! otoriteye meydan okuduklar! zaman kendileri olurlar. "Fenelon ve
Massillon'un XlV. Louis'nin baz! savalar!na nas!l kar! !kt!klar!m hat!rlatmam gerekli mi?"
der, "Voltaire'in Palatinlik'in y!k!lmas!n! nas!l mahkm ettiini? Renan'!n Napoleon'un
vahetini nas!l k!nad!!n!? Buckle'!n, Frans!z Devrimi'ne kar! ngiltere'nin tak!nd!!
hogrsz tutumu; zaman!m!zda Nietzsche'nin Almanya'n!n Fransa'ya yapt!! gaddarl!klar!
nas!l iddetle eletirdiklerini?"(3) Benda'ya gre bugnk entelektellerin sorunu, sahip
olduklar!ahlkiotoriteyi,sekterlik,kitledalkavukluu,milliyeti!!rtkanl!k,s!n!f!karlar!gibi
"kolektifduygular"!nrgtlenmesiad!n!verdiieye(budeyimBenda'n!nilerigrllnn
iaretidir)devretmiolmalar!d!r.

2. Julien Benda, The Treason of the lntellectuals, ng. ev. Richard Aldington (Londra: Norton,
1980),s.43.
3. a.g.y.,s.52.

23

Benda btn bunlar! kitle iletiim a!ndan ok nce, 1927'de yaz!yordu; ama hkmetler
iin, gerektiinde kendi politikalar!n! pekitirmeleri; resmi dmanlara kar! propaganda
yapmalar!; kurumsal "menfaatler" ya da "ulusal onur" ad!na gerekte neler olup bittiini
gizleyecek hsntabirler, hatta daha geni bir lekte Orwellvari Yenikonu sistemleri
retmeleri iin bavurabilecekleri, kendilerine uak yapabilecekleri entelektellerin ne kadar
nemliolduunusezmiti.

Benda'n!nentelektellerinihanetikar!s!ndakiyan!pyak!nmalar!n!ngcak!lyrtmesindeki
inceliktenyadaentelektelingrevininneolduukonusundakisonderecekat!,dnvermez
mutlak!l!!ndan kaynaklanmaz. Benda'n!n tan!m!na gre gerek entelekteller kaz!a
balan!p yak!lma, srgne gnderilme, arm!ha gerilme riskine girmek durumundad!rlar.
Baat zellikleri dnyevi kayg!larla aralar!ndaki gevemez mesafe olan simgesel
ahsiyetlerdironlar.Buyzdendesay!lar!okolamaz,geliimleribellirutinlerebal!olamaz.
Gl kiiliklere sahip, su kat!lmad!k bireyler olmak zorundad!rlar; her eyden nce de
statko kar!s!nda daimi bir muhalefet durumunda olmalar! gerekir: Btn bu nedenlerden
tr Benda'n!n entelektelleri ka!n!lmaz olarak, ycelerden gkgrlts gibi bir sesle
insanl!a kaba beddualar yad!ran, grnrlk derecesi yksek kk bir grup adamdan
oluur (Benda kad!nlar! entelektelden saymaz hi). Benda bu adamlar!n nas!l olup da
hakikati bildikleri, ya da ebedi ilkeler konusundaki gz kamat!r!c! grlerinin Don
Kiot'unkiler gibi ham hayallerden baka bir ey olup olmad!! konusunda hibir ey
sylemez.

Yine de Benda'n!n kavrad!! biimiyle gerek entelektel imgesinin ekici ve gl bir imge
olduuna benim phem yok. Verdii pozitif rneklerin de negatif rneklerin de ou ikna
edici:MeselaVoltaire'inCalasailesinikamuhuzurundasavunmas!;yada-z!tuta-Benda'ya
gre Frans!z ulusal onuru ad!na "ac!mas!z ve aa!lay!c! bir romantizm"e kap!lan, Maurice
BarresgibiFrans!zyazarlar!nrktcmilliyetilikleri?

4. 1762'de Protestan bir tccar, Toulouse'lu Jean Calas, Katoliklie dnmek zere olan olunu
ldrd iddias!yla yarg!land! ve idam edildi. Doru drst bir kan!t yoktu, ama byle h!zl! bir karar
al!nmas!nayolaaney,Protestanlar!ndindeitirmekisteyenherhangibirbakaProtestan!hemen
ldrenfanatiklerolduuyolundakiyayg!ninant!.Voltaire,Calasailesininitibar!n!ngeriiadeedilmesi
iinbaar!l!birkampanyayrtt(amaimdionundabaz!kan!tlar!kendisininuydurduunubiliyoruz).
Maurice Barres ise Alfred Dreyfus'un nde gelen has!mlar!ndan biriydi. On dokuzuncu yzy!l sonlar!
ve yirminci yzy!l balar!nda yaayan proto-faist ve anti-entelektel bir Frans!z romanc!s! olan
Barres, bir btn olarak !rklar!n ve milletlerin dnce ve eilimleri kolektif bir biimde ta!d!! bir
siyasalbilind!!anlay!!n!savunuyordu.

24

Benda'n!n ruhu, her ikisi de entelekteller iin ciddi birer s!nav ilevi grm olan Dreyfus
Olay! ve Birinci Dnya Sava!'yla biimlenmitir. Burada entelekteller ya ordudaki
antisemitiknyarg!lardankaynaklananbiradaletsizlievemilliyetitak!nl!acesaretlekar!
!kmay! seeceklerdi ya da koyun gibi srye uyup, haks!z yere mahkm edilen Yahudi
subayAlfredDreyfus'usavunmay!reddedecek,Almanolanher'eyekar!olansavaateini
hararetlendirmek iin ovenist sloganlar hayk!racaklard!. Benda kinci Dnya Sava!'ndan
sonrakitab!n!tekraryay!mlad!;(5)kitababukezNazilerleibirliiyapm!olanentelektellerle
Komnistleri gz kapal! desteklemi olanlara sald!ran birka yaz! eklemiti. Benda'n!n
znde son derece muhafazakr bir ierik ta!yan yap!t!nda kulland!! mcadeleci retoriin
alt!nda, derinde bir yerlerde, ayr! bir varl!k; iktidar!n yzne kar! dorular! syleyen biri;
hibir dnyevi gc eletirilemeyecek ve sorgusuz sualsiz itaat edilecek denli byk ve
nfuzlu grmeyen hain, uz-dilli, olaanst cesur ve fkeli bir birey olan bu entelektel
figrvard!r.

Gramsci'nin entelekteli toplumda belli ilevleri yerine getiren bir kii olarak deerlendiren
toplumsal zmlemesi, Benda'n!n bize sunduu her eyden ok daha fazla yak!nd!r
geree. zellikle yirminci yzy!l!n sonlar!nda ortaya !kan birok yeni meslek -radyo
televizyoncular, profesyonel akademisyenler, bilgisayar analistleri, spor ve medya alan!nda
uzmanlam! hukukular, iletme dan!manlar!, siyasa uzmanlar!, hkmet dan!manlar!,
zel pazarlar hakk!nda raporlar haz!rlayanlar, hatta btn bir modern kitle gazeteciliinin
kendisi-Gramsci'ninbak!a!s!n!hakl!!kartm!t!r.

Gnmzde bilginin retilmesiyle ya da da!t!lmas!yla balant!l! herhangi bir alanda al!an

herkes,szceGramsci'ninverdiianlamda,birentelekteldir.

5.LaTrahison1946'daBernardGrassetyay!nlar!taraf!ndantekraryay!mland!.

25

EndstriyelBat!toplumlar!n!noundabilgiendstrileridenenendstrilerlefiiliolarakfiziksel
retim yapanlar aras!ndaki orant!, bilgi endstrileri lehine h!zla deimektedir. Amerikal!
sosyolog Alvin Gouldner epey bir zaman nce entelektellerin yeni bir s!n!f halini
ald!klar!ndanveeskiparababas!,mlksahibis!n!flar!nyeriniart!kbykldeentelektel
yneticilerinald!!ndanbahsetmiti.AmaGouldnerayr!caentelektellerinart!kgenibirhalk
kesimine seslenen insanlar olmad!klar!n! (ykselileri bunu ieren bir sretir), eletirel
sylem kltr ad!n! verdii bir kltrn yeleri haline geldiklerini de belirtmiti.(6) ster
yay!nc!, yazar, askeri strateji uzman! ister uluslararas! hukuku olsun, btn entelekteller
uzmanlam! ve ancak ayn! alan!n dier yeleri taraf!ndan kullan!labilen bir dili konuur,
ilerinibudillegrrler;uzmanlamam!halk!nounluklaanlayamad!!birlinguafrancaile
dieruzmanlarahitapedenuzmanlarhalinegelirler.

Frans!zfilozofMichelFoucaultda ayn!ekilde evrenselentelektelin(bununla muhtemelen

Jean-Paul Sartre'! kasteder) yerini, "zgl" entelektelin,(7) belli bir disiplinin iinde al!an
amauzmanl!!n!herbiimdekullanabilenentelektelinald!!n!sylemitir.BuradaFoucault
zellikle, uzmanl!k alan! d!!na !k!p 1942-45 y!llar! aras!nda Los Alamos'ta atom bombas!
projesi zerinde al!an ve sonralar! ABD'de bir tr bilim komiseri haline gelen Amerikal!
fizikiRobertOppenheimer'!dnmektedir.

Entelektellerinsay!s!ndakioalma,entelektellerinincelemekonusuolduklar!oksay!daki
alanadayans!m!t!r;neredeyseilkkezmoderntoplumunileyiindetoplumsals!n!flar!ndeil
entelektellerin merkezi bir ilev grdn ileri srm olan Gramsci'nin Hapishane
Defterleri'ndekiiddialar!ncniteliindedir."Entelektellerin...s!"veya"Entelektellerve..."
bal!klar! alt!nda toplanabilecek, kapsam! gz korkutucu boyutlara ulaan ve son derece
ayr!nt!l!neredeysebirktphanedolusual!mavard!r.

6. Alvin W. Gouldner, The Future of lntellectuals and the Rise of the New Class (New York:
SeaburyPress,1979),s.28-43.
7. Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected lnterviews and Other Writings 1972-1977, der.
ColinGordon(HemelHempstead:HarvesterPress,1981).

26

Entelektellerin tarihi ve sosyolojisi konusunda binlerce kitap; entelekteller ve milliyetilik

(ve iktidar, ve gelenek, ve devrim, vs. vs.) hakk!nda sonsuz say!da inceleme var elimizin
alt!nda. Dnyan!n her blgesi kendi entelektellerini yaratm!, bu oluumlar!n her biri ateli,
tutkulu tart!malara konu olmutur. Modern tarihte entelektellerin iin iine kar!mad!! ne
nemli bir devrim ne de nemli bir kar!devrim olmutur. Entelekteller hareketlerin ana-
babalar!vetabiikievlatlar!,hattayeenleriolmulard!r.

Entelektel figrnn ya da imgesinin bir ayr!nt! y!!n! aras!nda ortadan kaybolmas!,

entelektelin sadece bir baka profesyonel, toplumsal trendin iinde yer alan bir ahsiyet
haline gelmesi gibi bir tehlike sz konusudur. Bu konferanslarda, ilk olarak Gramsci'nin
dikkat ektii, yirminci yzy!l!n sonlar!na ilikin bu gereklikleri peinen doru kabul edecek
olsamda;entelektelintoplumda,sadecekimliksizbirprofesyonel,saltkendiiinebakanbir
s!n!f!n yetenekli bir yesi olmaya indirgenemeyecek zgl bir kamusal role sahip bir birey
olduunda !srar etmek istiyorum. Bence merkezi nem ta!yan olgu udur: entelektel belli
bir kamu iin ve o kamu ad!na bir mesaj!, gr, tavr!, felsefeyi ya da kan!y! temsil etme,
cisimletirme, ifade etme yetisine sahip olan bireydir. Bu roln zel, ayr!cal!kl! bir boyutu
vard!r ve kamunun gndemine s!k!nt! verici sorular getiren, ortodoksi ve dogma
retmektense bunlara kar! !kan, kolay kolay hkmetlerin veya byk irketlerin adam!
yap!lamayan,devaml!unutulanyadasumenalt!edileninsanlar!vemeseleleritemsiletmek
iinvarolanbiriolmaduygusuhissedilmedenoynanamaz.Entelektelbunuevrenselilkeler
temelinde yapar: Tm insanlar!n dnyevi glerden ve lkelerden zgrlk ve adalet
konusundadorudrstdavran!standartlar!beklemeyehakk!vard!r;bustandartlar!nkasti
veyagayriihtiyariihlallerinetan!kl!kedilmelivecesaretlekar!konulmal!d!r.

Bunudahakiiselbirdzeydea!klayay!m:Birentelektelolarakkayg!lar!m!birdinleyiciya
da izleyici kitlesi nnde sunar!m; ama mesele sadece bu kayg!lar! nas!l ifade ettiimde
deil, ayn! zamanda zgrlk ve adalet davas!n! savunmaya al!an biri olarak benim neyi
temsilettiimdedir.Btnbunlar!syleryadayazar!m,nkuzunuzundndktensonra
bunlarainanm!!md!r,bakalar!n!dabugrdorultusundaiknaetmekisterim.

27

Buyzdendezelolanlakamusalolan!noluturduuhaylikarma!kbirkar!!m!karortaya;
bir yanda kendi tarihim, deneyimlerimin sonucu olan deerlerim, yaz!lar!m ve tav!r al!lar!m
vard!r, bir yanda da tm bunlar!n insanlar!n sava, zgrlk ve adalet hakk!nda tart!!p
kararlar verdikleri toplumsal dnyaya girme biimleri. nsan salt zel alanda kalarak
entelektel olamaz, zira szckleri k!da dkp yay!mlad!!n!z anda kamusal dnyaya
girmisiniz demektir. Salt kamusal alana ait, sadece bir hareket, dava ya da konumun
szcsveyasimgesiolanbirentelekteldeolamaz.ahsit!n!,kiiyezgduyarl!l!kdiyebir
ey vard!r; sylenen ya da yaz!lan eylere de bu anlam verir. Hele bir entelektelin
dinleyicilerinimutluetmesidiyebireyszkonusuolamaz;iinzs!k!nt!verici,ayk!r!,hatta
keyifka!r!c!olmakt!r.

Yanisonutatemsiledicibirkiiolarakentelekteldirnemliolan;uyadabubak!a!s!n!
grnr olarak temsil eden, her trl engele ramen bu temsili muhatap ald!! kamu ad!na
yapan kiidir. Sav!m u ki entelekteller temsil etme sanat!n! (ki bu konuma, yazma,
retmenlik, televizyona !kma gibi biimler alabilir) grev edinmi bireylerdir. Ve bu grev
kamunun gzleri nnde cereyan ettii ve hem balan!m! hem riski, hem creti hem de
k!r!lganl!! ierdii lde nemlidir; Jean-Paul Sartre'! ya da Bertrand Russell'! okuduum
zamanbenietkileyensylediklerieylerdenokzgl,bireyselseslerivemevcudiyetleridir;
nkinand!klar!eyleridilegetirmektedirler.simsizbirmemurlayadaihtiyatl!birbrokratla
kar!t!r!lmalar!mmkndeildir.

Entelektellerle ilgili al!malar saanak halinde, birbiri ard!na !kmaya devam ettii halde,
bunlarda entelektelin tan!m! zerinde gereinden ok durulurken, imgesi, imzas!, fiili
mdahalesi ve performans! yeterince deerlendirilmemitir; oysa tm bunlar her gerek
entelektelin yaam suyunu oluturur. lsaiah Berlin, ondokuzuncu yzy!l Rus yazarlar!n!n
okurlar!n!n, k!smen Alman romantizminin etkisiyle "yazar!n kamusal bir sahnede, tan!kl!k
yapmaktaolduununbilincindeolduklar!n!"sylemiti.(8)Benimanlad!!mbiimiylemodern
entelektelinkamusalrolhlbuniteliktebireylerierir.

8.lsaiahBerlin,RussianThinkers,der.HenryHardyveAileenKelly(Londra:Penguin,1980).

28

Bu yzdendir ki mesela Sartre gibi bir entelekteli an!msad!!m!zda, onun kendine zg

davran!lar!, tm benliiyle kendini savunduu davaya adamas!, gsterdii saf aba, gze
ald!! riskler, iradesi, smrgecilikle, balanmayla ya da toplumsal at!malarla ilgili szleri,
has!mlar!n! kplere bindiren, dostlar!n! heyecanland!ran ve hatta belki de sonradan
dndnde mahcubiyet duymas!na bile yol am! olabilecek tm bu zellikleri gelir
akl!m!za. Sartre'!n Simone de Beauvoir'la olan ilikisi, Camus'yle yapt!! tart!ma, Jean
Genet'yle aras!ndaki s!k! balant!yla ilgili bir eyler okuduumuzda onu ortam! iinde
konumlar!z (Sartre'!n kendi terimidir bu); Sartre ite bu ortamda, ve bir lde bu ortam
sayesinde Sartre olmutur, Fransa'n!n Cezayir politikas!na da, Vietnam'a da kar! !kan kii
olmutur. Tm bu ayr!nt!lar onun bir entelektel olarak deerini azaltmak yle dursun,
aksine sylediklerine younluk ve gerilim kazand!r!r, onun is!k!c! ve ahlk! bir vaiz deil
herkesgibiyan!labilenbirinsanolduunugsterir.

Modernkamusalhayat,biriletmeyadasosyolojikbiral!man!nhammaddesiolarakdeil
de ancak bir roman ya da dram olarak grld takdirde, entelektellerin nas!l olup da
sadece gizli ya da byk bir toplumsal hareketi deil, ayn! zamanda salt kendilerine zg,
biraztuhaf,hattay!prat!c!birhayattarz!n!vetoplumsalperformans!datemsiledebildiklerini
anlayabilmemiz mmkn olur. Bu rol de en iyi ve ilk kez olarak on dokuzuncu yzy!lda ve
yirminci yzy!l balar!nda yaz!lm! baz! s!rad!! romanlarda -Turgenyev'in Babalar ve
Oullar'!nda, Flaubert'in Duygusal Eitim'inde, Joyce'un Sanat!n!n Bir Gen Adam Olarak
Portresi'nde - betimlenmitir; bu romanlarda toplumsal gerekliin temsil edilme biimi yeni
bir aktrn, modern gen entelektelin aniden sahneye !k!!ndan derinlemesine etkilenir,
hattatayinedicibirtarzdadeiir.

Turgenyev'in 1860'lardaki Rusya taras! portresi k!r hayat!n! anlatan metinlerde olduu
gibidir, burada olay olmaz: Varl!kl! genler hayat tarzlar!n! ana babalar!ndan miras al!r,
evlenir,ocuksahibiolurlar,hayatdakrtopalgider.Bazarovdiyebozguncu,amaolduka
glbiribuinsanlar!nhayat!nabirdenbiregirenedekdurumbyledir.

29

Bazarov'da ilk fark ettiimiz ey ailesiyle balar!n! koparm! olduudur; hi ana babas!
olmam! gibi, kendi kendini yaratm! biri gibi grnr; detlere kafa tutar, vasatl!a ve
klielere sald!r!r, ak!lc! ve ilerici nitelikte olduunu dnd yeni, bilimsel, duygusall!ktan
uzak deerleri savunur. Turgenyev Bazarov'u sevimli gstermeyi reddettiini sylemitir; o
"kaba, kalpsiz, ac!mas!z denecek lde kuru ve hain" biri olacakt!r. Bazarov Kirsanov
ailesiylealayeder;ortayal!babaSchubertald!!ndaonagler.Almanmateryalistbiliminin
dncelerini savunur: Ona gre doa bir tap!nak deil, bir atlyedir. Anna Sergeyevna'ya
!k olduunda o da Bazarov'a yak!nla!r, ama rker de: Bazarov'un engel tan!mayan,
ounluklaanarikentelektelenerjisionakaosuar!t!r!r.Onunlaolmak,derbiryerde,bir
uurumunkenar!ndayaananbadnmesiniveririnsana.

Romana gzelliini ve pathosunu veren ey, Turgenyev'in ailelerin, ak ve akraba

sevgisindekisrekliliklerin,eski,doalsay!landavran!tarzlar!n!nhkmsrdbirRusya
ile romandaki tm dier karakterlerin aksine hikye edilmesi imkns!z bir tarihi olan
Bazarov'un nihilist denebilecek lde bozguncu gc aras!ndaki uyumazl!!
betimlemesidir.Bazarovbirdenbireortaya!kar,hereyekafatutarvetedaviettiihastabir
kylden hastal!k kaparak ayn! birdenbirelikle lr. Bazarov'u amans!z sorgulama gc ve
son derece muhalif zeks!yla hat!rlar!z, Turgenyev Bazarov'un en sempatik karakteri
olduunainand!!n!iddiaetmesineramen,onunbileBazarov'unpervas!zentelektelgc
kar!s!nda kafas! kar!m!, okurlar!n!n gsterdii hayret edilecek lde iddetli tepkilerden
nutkututulmutur.Baz!okurlarBazarovtipiylegenleresald!r!ld!!n!dnr,baz!lar!daonu
gerek bir kahraman olarak grp verken baz!lar! da tehlikeli olduunu dnyordu.
Kiilii hakk!nda ne dnrsek dnelim, Babalar ve Oullar'da. Bazarov'u bir anlat!
karakteriolarakhibiryereyerletirenleyiz;dostlar!Kirsanovailesi,hattaamas!babalar!bile
hayatlar!n! srdrrken Bazarov'un bir entelektel olarak sergiledii mutlak!l!k ve meydan
okuma onu hikyenin d!!na ta!r!r, evcilletirilmeye msait olmad!! iin hikyeye de
uydurulamaz.

30

Joyce'un gen adam!, Stephen Dedalus'un durumu da budur, hatta daha a!r!s!; Dedalus
hayata at!ld!! ilk y!llar! kilise, retmenlik meslei, rlanda milliyetilii gibi kurumlar!n
ayart!lar! ileeytaninonserviam[hizmetetmeyeceksin-.n.]sznkendinedsturedinen
birentelektelolarakyavayavagelieninat!benliiaras!ndasrekligidipgelerekgeirir.
Seamus Deane, Joyce'un Sanat!n!n...Portresi roman! hakk!nda mkemmel bir gzlemde
bulunur:Buroman,der,"ngilizdilindebirdncetutkusununtamanlam!ylasergilendiiilk
romand!r".(9)NeDickens'!n,neThackeray'!n,neAusten'!n,neHardy'nin,hattanedeGeorge
Eliot'!n kahramanlar!, temel meseleleri toplumda bir dnce hayat! srdrmek olan gen
insanlard!r; oysa gen Dedalus iin "dnme bir tr dnya deneyimidir". Deane,
Dedalus'tan nce ngiliz edebiyat!nda entelektelin yaln!zca "grotesk biimlerde temsil
edildiini" sylemekte hakl!. Ama k!smen de olsa, gen bir taral!, bir smrge ortam!n!n
rn olduu iin Stephen'!n sanat! olabilmek iin nce entelektel bir direni bilinci
gelitirmesigerekir.

Roman!n sonuna gelindiinde Stephen, sonuta kendi bireyselliinden ve genelde pek ho

say!lamayacak kiiliinden dn vermesini gerektirecek btn ideolojik tasar!mlara olduu
kadar aileye ve Fenianlara da eletirel ve uzak bakar. Turgenyev gibi Joyce da gen
entelektelileinsanhayat!n!nnormalak!!aras!ndakiuyumazl!!inelibirdillesergiler.Bir
ailede byyen, sonra da okula ve niversiteye giden bir gen adam! anlatan klasik bir
hikyeolarakbalayanroman!nkompozisyonusonlardaStephen'!ndefterindenaktar!lanbir
dizi eksiltili [elliptical] notla zlr. Entelektel evcillemeyecek, tekdzelie teslim
olmayacakt!r. Roman!n en nl blmlerinden birinde Stephen entelektelin zgrlk
amentsn yle dile getirir: "Ne yapaca!m! ve ne yapmayaca!m! anlatay!m sana. ster
evim, ister yurdum, ister kilisem olsun, inanmad!!m eye hizmet etmeyeceim: ve kendimi
olabildiikadarzgrceveolabildiikadarbtnlkledilegetireceimbirhayatyadasanat
tarz! bulmaya al!aca!m, kendimi savunmak iin de kullanmas!n! bildiim silahlar!
kullanaca!m:sessizlik,,srgnvekurnazl!k."[MuratBelgeevirisi-.n.]Joycebuszlerdeki
melodramatikeday!Stephen'!ntumturakl!l!!n!nalt!n!izmekiinkullan!r.

9. Seamus Deane, Celtic Revivals: Essays in Modem lrish Literature 1880-1980 (Londra: Faber and
Faber,1985),s.75-6.

31

Ama Ulysses'de bile Stephen inat! ve ayk!r! bir gen adamdan baka bir biimde
gsterilmez bize. Amentsnn en arp!c! yan! entelektel zgrl olumlamas!d!r.
Entelektelin yap!p ettiklerinde canal!c! nem ta!yan mesele budur, abus suratl!l!k ve
oyunbozanl!! ama edinmek deil. Entelektelin faaliyetinin amac! insan!n zgrln
ve bilgisini artt!rmakt!r. Ben bu amac!n hl doru olduuna inan!yorum; hem de ada
Frans!zfilozofLyotard'!ngemitekalm!"modern"alabalant!l!olduudnlenbutr
kahramanca abalar iin kulland!! deyile "byk zgrleme ve ayd!nlanma anlat!lar!n!n,
postmodernizm a!nda art!k esamisinin okunmad!! yolundaki s!k s!k tekrar edilen
sulamayaramen.Szkonusutesbitiyapanlaragrebykanlat!lar!nyeriniyereldurumlar
ve dil oyunlar! alm!t!r; gnmzn postmodern entelektelleri doruluk ya da zgrlk gibi
evrensel deerleri deil yeterlilii nemserler. Oysa ben, Lyotard ve takipilerinin,
postmodernizme ramen hl entelektelin elinin alt!nda olan usuz bucaks!z imknlar!
doru bir biimde deerlendirmekten ok kendi tembelliklerinden kaynaklanan
yetersizliklerini, hatta kay!ts!zl!klar!n! itiraf ettiklerini dnmmdr hep. Zira hkmetler
hl halklar!n! a!k a!k ezmekte, adalet hl ciddi bir biimde zedelenmekte ve iktidar
entelektelleri hl kendi saflar!na kat!p seslerini gayet gzel k!sabilmektedir; entelekteller
hls!ks!kgrevlerindenyanizmektedirler.

Duygusal Eitim'de Flaubert entelektellerin kendisinde yaratt!! hayal k!r!kl!!n! anlatm!,

entelektellere yneltilebilecek belki de en ac!mas!z eletiriyi yapm!t!r. nl ngiliz tarihi
Lewis Namier'nin entelektellerin devrimi ad!n! verdii bir dnemde, 1848-1851 y!llar!
aras!ndaki Paris ayaklanmas!nda geen roman, "on dokuzuncu yzy!l!n bakenti"ndeki
bohem hayat!n!n ve siyasal ortam!n geni kapsaml! bir panoramas!d!r. Kitab!n merkezini iki
gentaral!,FredericMoreauveCharlesDeslauriersoluturur;Flaubertbuikigencinkentte
yap!p ettiklerini anlat!rken onlar!n entelektel olarak istikrarl! bir yol tutturamamalar!na
duyduufkeyidegizlemez.

32

Flaubert'in bu genlere gsterdii horgr byk lde onlar!n olmalar! gerektiini

dnd eye ynelik, belki de biraz abart!l! beklentisinin rndr. Fakat romanda,
ak!nt!ya kap!lm! srklenen entelektelin en parlak anlat!m!yla kar!la!r!z. Roman!n
ba!nda iki gen toplumun refah!n! ama edinmi hukukular, eletirmenler, tarihiler,
denemeciler, filozoflar ve toplum kuramc!lar! olma sevdas!ndad!rlar. Oysa sonuta
Moreau'nun "entelektel h!rslar! tkendi. Y!llar getike zihninin aylakl!!na ve yreinin
ataletineteslimoldu."Deslauriersises!ras!yla"Cezayir'dekikolonininyneticisi,birpaan!n
sekreteri, bir gazetenin ve bir reklam ajans!n!n mdr oldu; ...u anda da bir sanayi
irketindemaviravukatolarakal!!yor."

Flaubert'e gre 1848'in baar!s!zl!klar! kendi kua!n!n baar!s!zl!klar!d!r. Moreau ve

Delauriers'in kaderleri, hem iradelerini belli bir noktaya ynlendirememelerinin sonucu
olarak,hemdeinsan!nzihninielensonsuzsay!daey,badndrchazlarierenmodern
topluma denen bir bedel olarak betimlenir (Flaubert sanki bir kehanette bulunuyor gibidir
burada). Bu toplum gazeteciliin, reklamc!l!!n douuna sahne olan, insanlar!n bir gnde
nl olabildikleri, tm dncelerin pazarlanabilir, tm deerlerin deitirilebilir hale geldii,
tmmesleklerinkolayparakazanmaveabucakbaar!l!olmaaray!!naindirgendiisrekli
bir dola!m alan!na dnm bir toplumdur. Bu yzden roman!n en nemli sahneleri
simgesel bir biimde at yar!lar!, kafe ve genelevlerde dzenlenen danslar, ayaklanmalar,
geit trenleri ve gsterilerde geer; Moreau buralarda durmaks!z!n sevgiyi ve entelektel
doyumubulmayaal!!r,amaarayahepbakaeylergirer.

Bazarov, Dedalus ve Moreau u rnekler phesiz; ama biz entelektelleri eylem halinde,
etraf! eit eit glkler ve ayart!larla kuat!lm! bir biimde; basit bir elkitab!ndan bir
seferde renilebilecek sabit bir grev deil, bizzat modern hayat taraf!ndan srekli tehdit
edilen somut bir deneyim olan ilerimizi srdrrken ya da buna ihanet ederken gsterme
amac!nahizmetediyorlarkibu,ondokuzuncuyzy!l!npanoramikgerekiromanlar!n!nson
dereceiyiyapt!!birey.

33

Entelektelingerekletirdiitemsiledimlerinin,toplumabirdavayadafikriifadeetmesinin
as!l amac! egosunu glendirmek ya da statsnn keyfini !kartmak deildir. ktidar!n
brokrasilerinde hizmet vermek, cmert hizmetkrlar olarak al!mak da deildir bu temsil
edimlerinin amac!. Entelektel temsil edimleri, kukucu, kendini dur durak bilmeksizin ak!lc!
sorgulamaya ve ahlki yarg!ya adayan bir tr bilince yaslanan faaliyetlerdir; bu da insan!
sreklitetikteolmayazorlar.Diliiyikullanmay!bilmekvedilenezamanmdahaleedileceini
bilmekentelekteleyleminikitemelzelliidir.

Entelektel bugn neyi temsil ediyor peki? Bence bu soruya verilen en iyi ve en drst
cevaplardan biri, tutkulu bir toplum anlay!!na ve dncelerini laf! doland!rmadan, son
dereceetkileyicibirbiimdeifadeetmeyeteneinesahip,ba!ms!zl!!na!lg!ncadknbir
entelektel olan Amerikal! sosyolog C. Wright Mills'e aittir. Mills 1944'te, ba!ms!z
entelektellerinnndeyamarjinalliklerininsonucuolarakumutsuzbirgszlkduygusuna
kap!lma ya da kendi balar!na sorumsuzca kararlar veren dzen adamlar!ndan oluan
grece kk bir gruba mensup olup kurumlar!n, irketlerin ya da hkmetlerin saflar!na
kat!lmaseenekleriolduunuyazm!t!.Birenformasyonsanayiinin"kiral!k"al!an!olmakda
zm deildir, nk o zaman sana kulak verenlerle, Tom Paine'in kendisini dinleyenlerle
kurduu trden bir iliki kurabilmen imkans!zlaacakt!r. zetle entelektelin tedavle dahil
olabilmesini salayan "etkili iletiim aralar!" gasp edilmitir; bu durumda entelektelin
nndeoknemlibirgrevvard!r.Millsbunuyleifadeediyor:

Ba!ms!zsanat!veentelektelsahidenyaayaneylerinbasmakal!plat!r!lmas!navesonu
olarak cans!zlat!r!lmas!na kar! direnebilecek ve mcadele edebilecek donan!ma sahip,
say!lar!gittike azalanbirkakiiden biridir. Art!k gerektenyeni dnceler gelitirmek iin
moderniletiimaralar!n!n(yani,moderntemsilsistemlerinin)bizigmdklerikliegrve
dnce bata!n!n maskesini indirme, srekli olarak bunlar!n etkisini k!rma kapasitesi
gerekir. Bu kitle-sanat! ve kitle-dncesi dnyalar! giderek daha fazla siyasetin taleplerine
maruzkalmaktad!r.tebuyzdenentelekteldayan!maveabalar!nodaknoktas!siyaset
olmal!d!r. Dnr siyasal mcadele iinde hakikatin deeri ile bizzat iliki kurmazsa,
yaanandeneyimlerinbtnnsorumlubirbiimdeelealamaz."(10)

10.C.WrightMills,Power,Politics,andPeople:TheCollectedEssaysofC.WrightMills,der.lrving
LouisHorowitz(NewYork:Ballantine,1963),s.299.

34

Buparagrafylenemlitespitlervevurgulariermektedirkitekrartekrarokunmay!hakeder.
Siyaset her yerdedir; saf sanat ve dnce alanlar!na ya da tarafs!z nesnellik veya ak!n
teori alan!na kamak mmkn deildir. Entelekteller zamanlar!na ait insanlard!r;
enformasyon ya da medya sanayiinin cisimletirdii kitlesel temsil siyasetine herkes gibi
onlardatabidirler;bunadirenmelerinintekyolugiderekglenenmedyan!n-tabiikisadece
medyan!n deil, statkoyu koruyan, her eyi kabul edilebilir ve onaylanm! bir aktellik
perspektifi iinde tutan btn dnce ynelimlerinin- yayd!! imgeleri, resmi anlat!lar!,
iktidar! hakl! !karma abalar!n! tart!maya amalar!, Mill'in "maske indirme" dedii eyi
yaparak mmkn olduunca hakikati anlatmaya al!t!klar! alternatif versiyonlar
gelitirmeleridir.

Buhidekolaybirideildir:Entelektelherzamanyaln!zl!kilesaftutmaaras!ndabiryerde
durur.Getiimizy!llardalrak'akar!giriilenKrfezSava!'ndayurttalara,ABD'ninmasum
yadatarafs!zbirgolmad!!n!(VietnamvePanamaigalleriniunutmaksiyasetileriniine
geliyordutabii),kimsenindeonadnyajandarmal!!gibibirgrevvermediinihat!rlatmakne
kadarzorolmutu.Fakatozamanentelektelleringreviunutulanlar!suyzne!kartmak,
grmezden gelinen balant!lar! gstermek, savatan ve insanlar!n ldrlmesinden
ka!nacakalternatifeylemtarzlar!nermekti.

C. Wright Mills esas olarak kitle ile birey aras!ndaki kar!tl!! vurgular. Hkmetlerden
irketlere byk rgtlenmelerin gleri ile hem bireylerin hem de aa! bir statye sahip
olduudnleninsanlar!n,az!nl!klar!n,kkdevletlervehalklar!n,kmsenenkltrve
!rklar!ngrelizay!fl!!aras!ndaiselbiruyumazl!kvard!r.Benentelektelinzay!folanlar!nve
temsil edilmeyenlerin saf!na ait olduundan eminim. Robin Hood, diyenler olacakt!r. Ama o
kadarbasitbirroldeildirbu,dolay!s!yladaromantikidealizmdenipbirkenaraat!lamaz.

35

Szce benim verdiim anlamda entelektel, ne insanlar! teskin etme ne de konsenss

oluturma derdindedir; ok ciddi bir anlamda, ucuz formlleri, haz!r klieleri ya da iktidar
sahiplerinin ve uzla!mc!lar!n sylediklerinde, yap!p ettiklerinde gzlenen sorunsuz,
uzlat!r!c!olumlamalar!kabullenmeyiistememeanlam!ndatmvarl!!n!ortayakoyanbiridir.
Hatta sadece bir eyleri pasif olarak istememekle yetinmez, bunu aktif olarak kamuoyuna
sylerde.

Salt hkmet politikalar!n! eletirme meselesi deildir bu, daha ok entelektelin yar!m-
dorulara ya da basmakal!p fikirlere pabu b!rakmamak iin srekli tetikte olmay! grev
edinmesi meselesidir. stikrarl! bir gerekilik, neredeyse atletik bir ak!l enerjisi ve kamusal
alanda yaz!lar yay!mlat!p konuman!n gerekleriyle kiinin kendi sorunlar!n! dengelemek iin
karma!k bir mcadele gerektiren bu grev, gerektirdikleri yznden hep sregiden, yap!s!
itibar!ylabitmemivezorunluolarakeksiklibirabahalinegelir.Amainsan!peksevilenbiri
yapmasa da ben bu grevin karma!kl!!n!, insan! diri tutuunu, zenginletirmesini
seviyorum.

36

ll.MLLETLEREVEGELENEKLEREPESETMEMEK

Julien Benda'n!n nl kitab! Entelektellerin haneti, entelektellerin ulusal s!n!rlardan da

etnikkimliklerdendeetkilenmeyenbirtrevrenselalandayaad!klar!izleniminiverir.Benda
1927'de entelektellerle ilgilenmenin sadece Avrupal!lar! kaale almak demek olduundan
emindi(Avrupal!olmad!!haldeolumlubirbiimdeszettiitekkiisa'd!r).

O zamandan beri durum bir hayli deiti. Bir kere Avrupa ve Bat! dnyan!n geri kalan! iin
sorgusuz sualsiz kabul edilen standartlar koyma durumunda deildir art!k. kinci Dnya
Sava!'ndan sonra byk smrgeci imparatorluklar!n zlmesi Avrupa'n!n eskiden
dnyan!nkaranl!kblgeleridenenyerlerientelektelvesiyasia!danayd!nlatmakapasitesini
zay!flatt!. Souk Sava ortam!n!n gelimesiyle, nc Dnya'n!n ortaya !kmas!yla ve
Birlemi Milletler tekilat!n!n varl!!n!n, hayata geiremese bile en az!ndan vaadettii
evrensel zgrlemeyle birlikte Avrupal! olmayan millet ve gelenekler de art!k ciddi bir
biimdeilgilenilmeyedeerbulunuyor.

37

kinciolarak,seyahatveiletiimimknlar!ndakiinan!lmazh!zlanma"farkl!l!k"ve"tekilik"ad!
verilmi olan eylerin daha bir fark!na var!lmas!na yol at!; daha basit ifade edersek,
entelektellerden sz etmeye balad!!n!zda eskiden olduu kadar genel
konuamayaca!n!z anlam!na geliyor bu; zira mesela Frans!z entelektellerin slup ve
tarihleria!s!ndaninlimuadillerindentamamenfarkl!olduudnlyor.Birbakadeyile,
gnmzdeentelektellerdenszetmekayn!zamandazelliklekonununmilli,dinivehatta
k!tasal eitlemelerinden sz etmek demek; ki bu eitlemelerden her biri de ayr! ayr! ele
al!nmay! gerektiriyor. Szgelimi Afrikal! entelekteller ya da Arap entelekteller, kendine
zg sorunlar!, patolojileri, basanlar! ve tuhafl!klar! olan son derece zel bir tarihsel
balamdayeral!rlar.

Entelektellere bak! tarz!m!zdaki bu a! daralmas! ve yerelleme bir lde, uzmanlam!

al!ma alanlar!n!n olaanst oalmas!ndan da kaynaklan!r; entelektellerin modern
hayatta oynad!klar! roln genilemesine yol aan faktrlerden birinin bu oalma olduu
sylenebilir. Bat!'daki doru drst ou niversite ya da arat!rma ktphanesinde eitli
lkelerde entelekteller hakk!nda yaz!lm! binlerce kitap bulunabilir, bu kitaplar!n belli bir
grubunu bile hakk!yla incelemek y!llar al!r. Tabii ayr!ca entelekteller bir ok farkl! dil
kullan!rlarkibunlardanbaz!lar!,rneinArapaveince,modernentelektelsylemleeski
vegenelliklesonderecezengingelenekleraras!ndaokzelbirilikikurulmas!n!gerektirir.
Bu farkl! geleneklerdeki entelektelleri cidden anlamaya al!an Bat!l! bir tarihinin onlar!n
dillerini renmek iin de y!llar!n! vermesi gerekir. Ama btn bu bakal!k ve farkl!l!klara
ramen, evrensel entelektel kavram!ndaki ka!n!lmaz a!nmaya ramen, entelektel birey
hakk!nda baz! fikirler gelitirilebilir -ki burada benim yapmaya al!t!!m da budur- ve bu
fikirlerblgeseluygulamalar!ndantebirgeerliliesahipolabilir.

38

Bu fikirler aras!nda nce milliyet fikrini ve onun serada bytlm hali olan milliyetilii
tart!mak istiyorum. Modern entelektellerin hibiri -bu tesbit Noam Chomsky ve Bertrand
Russellgibitan!nm!ahsiyetleriinolduukadaronlarkadarnlolmayanbireyleriinde
dorudur-Esperantodilinde,yanibtndnyayaaitolmas!iinyadahibirlkevegelenee
aitolmamas!amac!ylatasarlanm!birdildeyazmaz.Herentelektelbirdiliniinedoarve
hayat!n!n geri kalan!n! da ounlukla o dilin iinde geirir ki bu dil onun entelektel
faaliyetlerinin ana arac!d!r. Diller elbette millidir -Yunanca, Frans!zca, Arapa, ngilizce,
Almancavb.-,amabenimburadavurgulamakistediimtemelnoktalardanbiri,entelektelin
salt anla!l!rl!k ve tan!!kl!k gibi bariz nedenlerden deil ayn! zamanda dile zel bir ses,
kendinezgbirvurguvenihayetkendisineaitbirperspektifgetirmeyiumduuiindemilli
birdilkullanmakdurumundaolduudur.

Bununla birlikte entelektelin problemi, her toplumda belli ifade al!kanl!klar!n!n egemenlii
alt!nda olan bir dil topluluunun zaten var olmas!, bunun temel ilevlerinden birinin de
statkoyu korumak, ilerin herhangi bir deiim ve meydan okumaya uramadan yolunda
gitmesinisalamakolmas!d!r.GeorgeOrwell,"SiyasetvengilizDili"adl!denemesindebunu
gayetiknaedicibirbiimdeanlat!r.Klieler,a!nm!metaforlar,bayatkullan!mlar,derOrwell,
"dilin rmesi"nin rnekleridir. Sonuta zihin uyuup pasifleirken bir spermarketteki fon
mzii etkisi yaratan dil, bilincin zerini kaplay!p onu basmakal!p dnce ve duygular!,
incelemeden,edilginbirbiimdekabuletmeyeayart!r.

Orwell'in 1946'da yazd!! sz konusu denemedeki kayg!s! ngilizlerin zihinlerinin siyasi

demagoglar taraf!ndan ad!m ad!m taciz edilmesiydi. "Siyasal dil" diyordu, " yalanlar! doru,
cinayetleri sayg!n gstermek ve ii tamamen bo szlere doluymu grnts vermek
amac!ylatasarlanm!t!r-bellifarkl!l!klarlamuhafazakrlardananaristleretmsiyasaltaraflar
iin dorudur bu.-"(1) Ancak sorunun bundan hem daha geni hem de daha s!radan bir
nitelikta!d!!,dilingnmzdedahagenel,dahakolektifbiimleralmaeilimindeolmas!na
ylebirbak!ld!!ndabileanla!lacakt!r.

1.GeorgeOrwell,CollectedEssays(Londra:SeckerandWarburg,1970).

39

rneingazeteciliebakal!m.AmerikaBirleikDevletleri'ndebirgazeteninsat!!vegcne
kadarfazlaysa,okadarotoritehavas!nagirer,profesyonelyazarlardanveokurlardanoluan
bir gruptan ok daha byk bir toplulukla zdeletii duygusunu o kadar fazla verir. Bir
bulvar gazetesiyle New York Times aras!ndaki fark udur: Times, sadece bir avu insan!n
grlerinideil,ayn!zamandabtnbirulusunhakikatinioulusad!nayans!tt!!varsay!lan
keyaz!lar!yla,ulusalgazeteolmazlemindedir(vegenellikleyleolduudnlr);oysa
bir bulvar gazetesinin amac! sansasyonel yaz!lar ve arp!c! manetlerle hemen dikkat
ekmektir. New York Times'da yay!mlanan btn yaz!lar uzun arat!rmalara, ciddi
deerlendirmelere ve dikkatli yarg!lara dayand!! izlenimini veren a!rbal! bir otorite havas!
ta!rlar.Yay!nkurulununyazd!!yaz!lardakullan!lan"biz"szcdorudanyay!nkuruluna
gnderme yapar elbette, ama ayn! zamanda da ,"biz Amerikan halk!" tr ifadelerden
anla!laca! gibi tek bir ulusal kimlii ar!t!r!r. Krfez sava! s!ras!nda, krizle ilgili olarak
zellikletelevizyonda,amaayn!zamandabas!ndadayap!lankamusaltart!malarbuulusal
"biz"i,varsay!yor,"karasava!nanezamanbalayaca!z?",yada"bizdezayiatvarm!?"gibi
cmlelerde olduu gibi, muhabirler, askeri personel ve s!radan yurttalar bir "biz"dir
tutturmugidiyorlard!.

Gazetecilik,ngilizcegibiulusalbirdilinsaltvarolmas!ylabileimaettiieyi,yaniulusalbir
topluluu,ulusalbirkimlikyadabenliinetletiripsabitlersadece.MatthewArnold,Kltrve
Anari(1869)adl!kitab!ndaiyiceilerigiderekDevlet'inulusunesasbenlii,ulusalbirkltrn
desylenmiyadadnlmolaneylerineniyi ifadesi olduunusylemiti. Arnold,bu
esasbenlikveeniyidncelerincmleleminmalmuolmakyledursun,tamda"kltr
adamlar!"n!n ifade ve temsil etmeleri gereken eyler olduklar!n! belirtiyordu. Arnold "kltr
adamlar!" derken, benim entelektel dediim kiileri, dnme ve yarg! verme yetileri
sayesinde en iyi dnceleri -kltrn kendisini-temsil etmeye ve yayg!nlat!rmaya yetkili
k!l!nan bireyleri kastediyor gibi. Arnold btn bunlar!n sadece belli s!n!flar!n ya. da kk
insan gruplar!n!n deil btn toplumun yarar!na yap!lmas! gerektii konusunda pheye yer
b!rakmaz.

40

Modern gazetecilikte olduu gibi burada da entelektellerin rolnn ulusal topluluun ortak
(ve son derece yceltilmi) bir kimlie sahip olma duygusunu yaamas!na yard!mc! olmak
olduuvarsay!l!r.

Arnold'!nbutezlerininalt!nda,dahaokinsan!nsemeveistediieyleriyapmahakk!n!talep
etmesisonucutoplumundahademokratikbirhalegelmesivebyleceynetilmesidahag,
daha blnm bir nitelik alaca! korkusu vard!r. Bu da st kapal! olarak u anlama
geliyordu: Halk! sakinletirmek; onlara ulusal kltre ait olma yolunun dncelerin ve
edebiyat yap!tlar!n!n en iyilerine sahip olmaktan getiini, bunun da Arnold'!n deyimiyle
"insan!n akl!na estii gibi davranmas!n!" engellediini gstermek iin entelektellere ihtiya
duyulur.Arnoldtmbunlar!1860'lardasylyordu.

1920'lerdeki Benda'ya greyse, entelekteller Arnold'!n reetelerini ok iyi takip etme

tehlikesiyle kar! kar!yayd!lar. Entelekteller Frans!zlara Frans!z bilimi ve edebiyat!n!n ne
denli byk olduunu gsterirken ayn! zamanda yurttalara ulusal bir toplulua (hele bir de
bu topluluk Fransa gibi byk bir ulusa aitse) ait olman!n kendi iinde bir ama olduunu
retiyorlard!. Oysa Benda entelektellerin kolektif tutkular dzeyinde dnmeyi b!rak!p
dikkatlerinitmuluslarvehalklara,evrenselolarakuygulanabilecekak!ndeerlerzerinde
younlat!rmalar! gerektiini iddia ediyordu. Ama biraz nce belirttiim gibi, Benda bu
deerlerin Hindistan ya da in'e deil, Avrupa'ya zg olduu gibi bir pein kabulden yola
!k!yordu.OnaylayarakbahsettiientelektellerdeAvrupal!yd!.

Uluslar!n ya da ortak bir dile, bir dizi mterek zellie, nyarg!ya, belli dnce
al!kanl!klar!na sahip baka trl topluluklar!n (Avrupa, Afrika, Bat! ya da Asya gibi)
etraf!m!zda ina ettikleri s!n!rlardan ve duvarlardan kaman!n yolu yokmu gibi grnyor.
Halk dilinde "ngilizler", "Araplar", "Amerikal!lar" ya da "Afrikal!lar" gibi szckler ok s!k
kullan!l!r ve bu szcklerle sadece btn bir kltr deil zgl bir zihin yap!s! anlat!lmak
istenir.

41

Bir milyar insan! ieren, dnyan!n te birine yay!lm! olan dzinelerce farkl! toplumdan
oluan, iinde Arapa, Farsa, Trke gibi yar!m dzine nemli dil konuulan Mslman
dnyayla ilgilenen Amerikal! ya da ngiliz akademik entelekteller bugn indirgemeci ve,
bence, sorumsuz bir biimde "slam" diye bir eyden bahsetmektedirler. Bu tek szc
kullanarak, hakk!nda bin y!ll!k bir dnemi ve Mslmanl!k tarihinin yar!s!n! kapsayan byk
genellemeler yap!labilecek, slamla demokrasinin, insan haklar!n!n, ilerlemenin uyuabilirlii
konular!ndautan!ps!k!lmaks!z!nyarg!larverilebilecekbasitbirnesnegzylebakmaktad!rlar
slam'a.(2)

Bu tart!malar, George Eliot'!n Bay Casaubon'u gibi tm Mitolojilerin Anahtar!'n! arayan tek
tekbaz!akademisyenlerinalimneekitirmelerindenibaretolsayd!,mneccimenayiliider
geerdik. Ama btn bunlar ABD'nin hkim olduu Bat! ittifak!n!n dirilen fundamentalist
slam'!n komnizmin yerine geen yeni tehdit unsuru olduu konusunda bir konsensse
vard!! Souk Sava sonras! ortamda cereyan etmektedir. Burada entelekteller deminden
beri anlatt!!m sorgulay!c! ve pheci kafalara sahip bireyler, konsenss temsil etmek
yerine ak!lc!, ahlki, siyasal gerekelerle (metodolojik gerekelerden hi sz etmiyorum) bu
konsensseilikinphelerinidilegetirenbireylerolmaktan!km!,hkimpolitikagrn
yank!layan koroya, genelgeer dnceleri ve giderek daha ak!ld!! bir hal alan "onlar"
taraf!ndan tehdit edildiimiz duygusunu iyice pekitirerek kat!lm!lard!r. Sonu bilgi ve
dayan!madeilhogrszlkvekorkuolmutur.

Ama salt (baka bir alternatifi olmad!! iin) ulusal bir dili kullanmak bile, el alt!nda
bulunuveren haz!r kal!p szlere, gazetecilik, akademik profesyonelizm ve herkes taraf!ndan
kolaycaanla!lmatasas!gibibirokfailveunsuruntedavldetuttuupopler"biz"ve"onlar"
metaforlar!na bavurmaya meyilli k!lar insan!. Tm bunlar ulusal bir kimlii koruman!n
paras!d!r.MeselaRuslar!nlkemiziistilaedeceklerini,Japonlar!nekonomimiziigaletmeye
haz!rland!klar!n! ya da militan slam'!n gleniyor olduunu dnnce kolektif bir panik
duygusuyaamaklakalmay!z,ayn!zamandasahipolduumuzkimliinmuhasaraalt!ndave
risklekar!kar!yaolduuduygusunudapekitiririz.

2.BupratiiOrientalism(Londra:Penguin,1991)[Oryantalizm,ev.SelahaddinAyaz,P!narY.,1991]
ve Covering islam (New York: Pantheon, 1981) [Haberlerin A!nda slam, ev. Alev Alatl!, P!nar Y.,
1984] adl! kitaplar!mda ve daha yak!nlarda da Atevv York Times Sunday Magazine'de 21 Kas!m
1993'teyay!mlanan"ThePhoneylslamicThreat"adl!makalemdetart!t!m.

42

Bununla nas!l baa !k!laca! bugn entelektelin kar!s!ndaki en nemli sorulardan biridir.
Milliyet olgusu, burada ilgi merkezimizi igal eden entelektel bireyi dayan!ma, asli bal!l!k
ya da vatanseverlik gerekeleriyle halk korosuna kat!lmaya zorlar m!? Yoksa entelektele
genelemuhalifolmakgibidahaiyibirpayeverilebilirmi?

Kestirme cevap eletirmeden dayan!ma olmayaca!d!r. Entelektel her zaman ya daha

zay!f olanlar!n, daha az temsil edilen, unutulan veya umursanmayanlar!n ya da daha gl
olanlar!nyan!ndayeralmaseenekleriylekar!kar!yad!r.Buradaulusaldillerinkendilerinin
de bir kede oturup kullan!lmay! beklemediklerini, kullan!lmalar! iin temellk edilmeleri
gerektiini hat!rlatmak yerinde olur. rnein Vietnam sava! s!ras!nda Amerika'da ke
yaz!lar! yazanlar "biz" ve "bizim" szcklerini kullan!rken asl!nda deer iermeyen bu
zamirleritemellkedipbilinliolarakyauzaklardakibirGneydouAsyalkesininzorbal!kla
igaledilmesiyleyada(okdahagolanalternatifiseip)busava!nhemak!ls!zcahemde
adaletsiz olduunu dnen muhaliflerin o yaln!z sesleriyle balant!l! olarak kullanm!lard!.
Bu,muhalefetolsundiyemuhalefetetmekdemekdeildir.Sorularsormak,ayr!mlaryapmak,
alelacele toplu yarg!lar verip harekete geilirken ihmal edilen ya da inenip geilen btn
her eyi haf!zalara yeniden yerletirmek demektir. Grup ya da millet kimlii zerindeki
konsensskonusundaysaentelektelingrevigrubundoalyadatanr!vergisibireydeil,
ard!ndamcadelelerledolubirtarihyatan,ina,imal,hattakimizamandaicatedilmi,temsil
edilmesibazennemlideolabilenbirnesneolduunugstermektir.ABD'deNoamChomsky
ileGoreVidalbugrevis!ks!kyerinegetirmilerdir.

Anlatmak istediim eyin en gzel rneklerinden biri, modern feminist entelektel iin
canal!c!nemta!yanbirmetinolan,VirginiaWoolfunKendineAitBirOdaadl!denemesinde
bulunabilir.

43

Kendisinden kad!nlar ve edebiyat konusunda bir konferans vermesi istenen Woolf daha en
bata u karar! verir: Bu ii, !kard!! sonucu - bir kad!n!n edebi bir eser yazabilmesi iin
paras!vekendineaitbirodas!olmal!d!r-ifadeetmenintesindeyapabilmekiinszkonusu
nermeyi rasyonel bir tez haline getirmesi gerekmektedir. Bu sreci u szcklerle anlat!r:
"Kiibenimsediigrherneyse,onunas!lbenimsemeyebalad!!n!gsterebilirsadece."
Tezini a!mlamak, der Woolf, gerei dorudan sylemenin alternatifidir, nk cinsiyetin
szkonusuolduuyerdetart!madanokihtilaf!kmas!olas!d!r:"Dinleyicilerekonumac!n!n
s!n!rlar!n!,nyarg!lar!n!,kendinezgzelliklerinigzleyerekkendisonular!n!!karmaans!
verilebilir." phesiz taktik olarak insan! silahs!z b!rakan bir eydir bu, ama kiisel olarak
riske girmeyi de ierir. Z!rhlar!ndan soyunmayla rasyonel tart!may! bu ekilde birletirmesi
Woolf'un konuya ipsissima verba reten dogmatik bir ses olarak deil, unutulmu "zay!f
cinsi"buietamanlam!ylauyanbirdilletemsiledenbirentelektelolarakgirmesinisalar.
YaniKendineAitBirOda,Woolfunbabaerkidediieyindilindenveiktidar!ndan,kad!nlar!n
(hem ikincil hem de zerinde genellikle pek dnlmeyen, gizli kalm!) konumuna ynelik
yeni bir duyarl!k !kart!r sonu olarak. Yazd!klar!n! saklayan Jane Austen'!, Charlotte
Bronte'nin pek yzeye !kmayan fkesini ya da kitab!n en etkileyici blm olan, egemen
erkekdeerleriylekad!n!nikincil,d!lanm!deerleriaras!ndakiilikiyikonualanmuhteem
sayfalarbuduyarl!!nrndr.

Woolf bir kad!n!n yazmak iin eline kalemi ald!!nda nas!l bu erkek deerleriyle her zaman
kar!kar!yakald!!n!anlat!rken,ayn!zamandaentelektelbireyyazmayayadakonumaya
balad!!ndagndemegelenilikiyideanlat!rasl!nda.Ortadaherzamanbiriktidarvenfuz
yap!s!, nceden ifade edilmi deer ve dncelerle dolu bir tarih ve (entelektel iin en
nemli olan! da budur) sz konusu tarihle yap! taraf!ndan st rtlen, Woolfun bahsettii
kad!n yazarlar gibi kendilerine ait bir odalar! olmas!na izin verilmemi dnceler, deerler,
insanlar vard!r. Walter Benjamin'in dedii gibi,"bugne dein zafer kazanm! kim varsa,
bugniktidardaolanlar!bugnyereserilmiolanlar!nstndengeirenzaferalay!ylabirlikte
yrmektedirler."

44

Bu biraz dramatik tarih gr, toplumsal gerekliin kendisinin, ynetenlerle ynettikleri

aras!nda blnm olduunu dnen Gramsci'ninkiyle ak!!r. Bence entelektelin
nndekitemelseenekleryagaliplerveynetenlerinistikrar!ylaittifakkurmak;yada-daha
zoru- bu istikrar!, brleri kadar talihli olmayanlar! tamamen yok olma tehlikesiyle kar!
kar!yab!rakanbirolaansthalolarakgrphemmaruzkalmadeneyimininkendisinihem
de unutulmu seslerle kiilerin an!s!n! hesaba katmakt!r. Benjamin'in dedii gibi, "gemii
tarihselolarakkurmak'onugerektenolmuolduugibi'tan!makdeil,tehlikean!ndabirden
parlay!verenan!y!elegeirmektir."(3)

SosyologEdwardShilsmodernentelektelinklasiklemibirtan!m!n!yleyapm!t!r:

Her toplumda...kutsal olana ynelik s!rad!! bir duyarl!a sahip, iinde bulunduklar! evrenin
doas! ve toplumlar!n! ynlendiren kurallar hakk!nda birok insandan daha fazla dnen
baz! kiiler vard!r. Her toplumda, ayn! toplumu paylat!!, ounluu oluturan s!radan
insanlardandahasorgulay!c!;gndelikhayat!ndolay!ms!z,somutdurumlar!ndandahagenel
birnitelikta!yanvezamanlamekndakigndermeleridahauzakolansimgelerleilikiiinde
olmay! daha s!k arzulayan bir az!nl!k vard!r. Bu az!nl!kta, aray!lar!n! szl ve yaz!l! sylem,
iirsel ya da plastik ifade, tarih yaz!m!, trenler ve tap!nma edimleri yoluyla d!sallat!rma
ihtiyac! hissedilir. Btn toplumlarda entelektellerin varoluuna, dolay!ms!z somut deneyim
perdesinintesinegemeyolundakibuiselihtiyadamgas!n!vurur.(4)

K!smenBenda'n!nyenidenifadeedilmesi-entelektellerbirtrruhaniaz!nl!kt!rlar-k!smende
genelbirsosyolojikbetimlemedirbu.

3.WalterBenjamin,llluminations,der.HannahArendt,ing.ev.HarryZohn(Londra:Fontana,1973)
[Benjamin'in metinde yap!lan al!nt!lar!n bulunduu yaz!s! "Tarih Kavram! zerine" Trkede u iki
derlemede yer al!r: Son Bak!ta Ak, der. Nurdan Grbilek, ev. N. Grbilek ve dierleri, Metis Y.,
1993 ve Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, Yap! Kredi Y., 1993. ilk al!nt!da Ahmet Cemal evirisi, ikinci
al!nt!daNurdanGrbilek-Sab!rYcesoyevirisikullan!ld!.].
4. Edward Shils, "The lntellectuals and the Powers: Some Perspectives for Comparative Analysis",
ComparativeStudiesinSocietyandHistory,C.1(1958-59),5-22.

45

Shilsbunasonradanentelektellerinikiutadurduklar!n!ekler:yahkimnormlarakar!d!rlar
yada"kamusalhayattadzenvesreklilik"salamakiinvard!rlar.Bencebuikiseenekten
sadecebirincisi(yanihkimnormlar!nkar!s!ndaolmak)modernentelektelinesasroldr,
nk gnmzde egemen olan normlar millete s!k! s!k!ya bal!d!r (nk onun taraf!ndan
ynlendirilirler); millet de her zaman zafer kazanma peinde, her zaman otorite
konumundad!r, her zaman Woolfla Walter Benjamin'in bahsettikleri trden entelektel
sorgulamaveyenidenincelemeyideilsadakatveitaatiister.

Dahas!, bugn birok kltrde entelekteller Shils'in sz ettii genel simgelerle dolays!z bir
iletiim kurmak yerine ncelikle o simgeleri sorgulamaktad!rlar. Dolay!s!yla vatanperver
uzla!mver!zadan,phecilikveat!maynndebirkaymaolmutur.SzgelimiAmerikal!
entelektel Kirkpatrick Sale'e.gre, 1992'de trenlerle an!lan ve Amerika'n!n yeni bir
cumhuriyetieibenzeriolmayanbirbiimdekurmas!n!salad!!nainan!lanomthikeifve
s!n!rs!z f!rsatlar anlat!s!n!n tamam! kabul edilemez lde sakatt!r, nk k!tadaki eski
durumuortadankald!ranyamavesoyk!r!mokyksekbirbedeldir.(5)Birzamanlarkutsal
gzylebak!langeleneklervedeerlerinhem ikiyzlhemde!rk!olduklar!a!a!km!t!r.
Amerika'n!n birok niversitesinin kam-pslerinde mfredat [canon]* hakk!nda srdrlen
tart!ma-zamanzamantaraflaraptalcabirinat!l!aveyabeyhudebirkendinibeenmilie
kap!lsalar da- milli simgeler, kutsanm! gelenekler ve tart!ma kabul etmez san!lan soylu
dnceler kar!s!nda ok daha kukucu bir entelektel tav!r tak!n!lmaya baland!!n!
gstermitir.

5. Kirkpatrick Sale, The Conquest of Paradise: Christopher Columbus and the Columbian Legacy
(NewYork:Knopf,1992)adl!kitab!ndabunuiknaedicibirbiimdegsterir.
* "Canon" asl!nda H!ristiyanl!kta Kutsal Kitap'!n bir blm olarak kabul edilen kitaplar!n btnne
verilen add!r. Burada niversitede okutulmaya deer, "klasiklemi" ya da "klasiklemeye aday"
yap!tlar!n tm anlam!nda kullan!l!yor. 80'li y!llarda bu yap!tlar!n seiminin ideolojik boyutu ok
tart!!ld!,(.n.)

46

Efsanevi sreklilikleri ve ok salam temel simgeleri olduu dnlen slam ve in

kltrlerinde de benzer gelimeler olmu; ilkinde Ali eriati, Adonis, Kemal Ebu Dib gibi
entelekteller, ikincisinde 4 May!s Hareketi'ne kat!lan entelekteller gelenein an!tsal
sknetinivedokunulmazuzakl!!n!k!k!rt!c!birbiimdebozmulard!r.(6)

Bence bu, milli kimlik dncesinin kendisinin ierdii yetersizlikler yznden sadece
entelekteller taraf!ndan deil, ayn! zamanda giderek cil bir durum alan demografik
gerekler yznden yak!n tarihlerde birok kii taraf!ndan da tart!!l!r bulunmaya baland!!
ABD,ngiltere,Fransa,Almanyagibilkeleriindekesinlikledorudur.Art!kAvrupa'daeski
smrge topraklar!ndan gelen insanlar!n oluturduu gmen topluluklar! vard!r; 1800 ile
1950 aras!ndaki dnemde oluturulmu biimleriyle "Fransa", "ngiltere" ve "Almanya"
dnceleri bu topluluklar! a!ka d!lamaktad!r. Ayr!ca btn bu lkelerde yenilerde
canlananfeministvegayhareketlerdeuanakadartoplumudzenlemiolanbabaerkilve
esasenerilnormlar!tart!mayaamaktad!rlar.BirleikDevletler'deseslerigiderekdahaok
!kmaya balayan ve grnrlkleri artan yerli nfusun -palazlanmakta olan cumhuriyet
taraf!ndan topraklar!n!n gasp edildii, doal ortamlar!n!n ya tamamen yok edildii ya da
btnyle deitirildii unutulmu k!z!lderililerin- yan! s!ra say!lar! giderek artan yeni
gmenler de tan!kl!klar!n! kad!nlar!n, Afrika kkenli Amerikal!lar!n ve cinsel az!nl!klar!nkine
katarak, iki yzy!ld!r New Englandl! pritenlere ve gneyli kle ve toprak sahiplerine
dayanm! olan gelenee meydan okumaktad!rlar. Btn bunlara tepki olarak gelenee,
yurtseverlie ve temel deerlere (Bakan Yard!mc!s! Dan Quayle'nin deyiiyle aile
deerlerine) gsterilen rabet artm!t!r; oysa tm bu deerler, Aime Cesaire'nin mthi
sznanacakolursak,(7)"zaferrandevusundayeralmakisteyenler"inhalihaz!rdakiyaam
deneyimlerini yads!maks!z!n ya da bir biimde aa!lamaks!z!n tekrar canland!r!lmas! art!k
mmknolmayanbirgemilebalant!l!d!r.

6. in'deki 4 May!s 1919 renci hareketi, ayn! y!l toplanan ve antung'daki Japon mevcudiyetini
onaylayan Versailles Konferans!'na verilen dolays!z bir tepki olarak, 3000 rencinin Tiananmen
Meydan!'ndatoplanmas!ylaortaya!kt!.in'dekibuilkrenciprotestosuyirminciyzy!ldadierlke
ap!ndakirgtlrencihareketlerininbalang!c!naiareteder.Otuzikirencitutuklan!ncabukez
hemhkmetinantungmeselesihakk!ndadorudrstbireylemegemesihemdeburencilerin
sal!verilmesi iin tekrar seferber olundu. Hareket in'in, Japon rekabetinin tehdidi alt!ndaki ve yeni
yeni serpilmekte olan giriimci s!n!f! taraf!ndan desteklendii iin hkmetin renci hareketini
bast!rma abas! baar!s!z oldu. Bkz. John lsrael, Student Nationalism in China, 7927-7937(Stanford:
StanfordUniversityPress).
7. Aime Cesaire, The Collected Poetry, ing. ev. Clayton Eshelman ve Annette Smith (Berkeley:
UniversityofCaliforniaPress).

47

ncDnya'dakioksay!dalkedebile,millidevletinstatkoyanl!s!gleriilebudevletin
iinde hapsettii, ama temsil etmedii hatta bast!rd!! imtiyazs!z halk kitleleri aras!ndaki
grltl antagonizma, galiplerin ilerlemesine direnmek iin gerek bir f!rsat salar
entelektele.Arap-slamdnyas!ndadahadakarma!kbirdurumvard!r.M!s!rveTunusgibi,
ba!ms!zl!klar!n! kazanmalar!ndan beri, hizipler ve mahfeller yznden art!k iyice yozlam!
laik milliyeti partiler taraf!ndan ynetilen lkeler birdenbire slami gruplar taraf!ndan
sars!lmaya balam!lard!r; bu gruplar ezilenlerin, kentli yoksullar!n, taradaki topraks!z
kyllerin, slami gemiin restorasyonundan ya da yeniden inas!ndan baka umutlan
kalmam!btnherkesinvekiliolduklar!msylemektedirlerkibundaoldukahakl!d!rlar.

Amanedeolsaounluundinidirslam;ierdiioksay!dakifarkl!l!!vegrayr!l!!n!yok
sayarak "Tek yol slam" demek, slam'!n byk farkl!l!klar gsteren yorumlar!ndan hi sz
etmemek entelektelin rol deildir bence. Tekbiimli olmaktan ok uzak, karma nitelik
ta!yan bir din ve bir kltrdr ne de olsa slam. Ama slam byk ounluun inanc! ve
kimlii olduu lde entelektele den grev slam'a vgler dzen koroya kat!lmak
olamaz. Btn bu grlt pat!rt! aras!nda entelektele den grev, ilkin slam'!n karma!k,
heterodoks yap!s!n! vurgulayan bir yorum getirmek -ynetenlerin slami m!, yoksa btini
airlerlemezheplerinslamim!,diyesoruyorSuriyeliairveentelektelAdonis-;ikinciolarak
da slami otoritelerin Mslman-olmayan az!nl!klar!n, kad!n haklar!n!n ve modernliin
kendisinin meydan okumalar!yla dogmatik ya da szde poplist nameler okuyarak deil,
insani bir duyarl!l!kla, drst deerlendirmeler yaparak yzlemesini istemektir. slam'da
entelektel iin bunun yolu, meydan! kuzu kuzu siyasal h!rslar! olan ulemya ya da
karizmatik demogoglara b!rakmaktan deil, ahsi tefsirin, yani itihatt!n canland!r!lmas!ndan
geer.

Ancak entelektel her zaman bal!l!k sorununun amans!z meydan okumas! ile kuat!lm!
durumdad!r.

48

stisnas!z hepimiz bir tr milli, dinsel ya da etnik toplulua aitizdir: Ne kadar yksek sesle
kar!!k!l!rsa!k!ls!nhikimse,bireyiaileye,topluluavetabiiki milliyetebalayanorganik
balar!nstndedeildir.Palazlanmaktaolanvedrtbiryandankuat!lm!birgrup-mesela
gnmznBosnal!lar!yadaFilistinlileri- iinhalk!n!nsiyasalanlamda,bazendefiili olarak
fiziksel anlamda yok olma tehdidi alt!nda bulunduunu hissetmek sz konusu grubun
kendisini onu savunmaya, onu korumak iin gcnn yettii her eyi yapmaya, milli
dmanlara kar! savamaya adamas!na yol aar. phesiz savunma konumundaki bir
milliyetilikszkonusudurburada;fakatFrantzFanon'unCezayir'inFrans!zlarakar!verdii
kurtulusava!n!n(1954-1962)eniddetlignlerindedurumanaliziyaparkensylediigibi,
partide ve lider kadrolarda cisimleen smrgecilik kar!t! milliyetilii onaylayan koroya
dahilolmakyetmez.Sava!nencivcivlizaman!ndabileseeneklerianalizetmeyigerektiren,
hangi amaca hizmet edildii sorusu vard!r ortada her zaman. Sadece, gerekletirilmesi
zorunlubiramaolan,smrgeciliktenkurtulmakiinmisava!yoruz,yoksasonbeyazpolis
deekipgittiindeneyapaca!m!z!m!dnyoruz?

Fanon'agre,Cezayirlientelektelinamac!sadece,beyazpolisinyerineyerlipolisikoymak
olamaz; Aime Cesaire'den dn ald!! bir deyile, "yeni ruhlar icat etmek" der bu amaca
Fanon. Bir baka deyile, lke ap!nda a!n olaanst bir durumun ortaya !kt!!
dnemlerde topluluun hayatta kalmas!n! salamak iin entelektelin yapt!klar!n!n paha
biilmez deeri olsa bile, grubun hayatta kalmak iin verdii kavgaya duyduu bal!l!k onu,
eletiri duyusunu uyuturacak, bu duyunun gereklerinden dn verecek kadar ileriye
gtremez. Ne midir bu gerekler? Her zaman, hayatta kalma meselesinin tesine geip
siyasal zgrleme sorunlar!n! gndeme getirmek, lider kadroyu eletirmek, esas savala
ilgisiz grlp genellikle marjinalize edilen ya da bir kenara at!lan alternatifleri sunmak.
Ezilenler aras!nda bile kazananlar ve kaybedenler vard!r; entelektelin bal!l!! kolektif
yrye kat!lmakla s!n!rl! olamaz: Hintli Tagore ya da Kbal! Jose Marti gibi byk
entelekteller bu a!dan rnek tav!rlar sergilemiler, milliyeti olmay! srdrseler bile
milliyetilikyzndeneletirilerindenvazgememilerdir.

49

Kolektif buyruklar ile entelektelin saf tutma sorunu aras!ndaki etkileim hibir lkede
Japonya'daolduukadartrajikdenecekldesorunluvegerginolmam!t!r.mparatorugeri
getiren1868'dekiMeijiRestorasyonu'nufeodalizminy!k!lmas!izlediveyenibirkarmaideoloji
oluturmay! amalayan bir mecraya girildi. Bu da 1945'te Japon imparatorluunun bozguna
uramas!ylasonulananfaistmilitarizmfelaketinevemillimahvoluayolat!.TarihiCarol
Gluck'n iddias!na gre, tennosei ideorogii (imparatorluk ideolojisi), Meiji dnemi s!ras!nda
entelektellerin yaratt!! bir eydi; balang!ta ulusal bir savunmac!l!k, hatta aa!lanm!l!k
duygusundan besleniyorduysa da 1915'te ayn! zamanda hem a!r! bir militarizmi ve
imparatorunyceltilmesinihemdebireyidevletetabik!lanbirtryerlilikanlay!!n!ierebilen
palazlanm! bir milliyetilik halini alm!t!.(8) Bu ideoloji dier !rklar! ylesine aa!l!yordu ki
shidominzeku,yaniJaponlar!nlider!rkolduklar!dncesiad!na1930'lardainlilerinkasten
katledilmelerinimazurgsterebiliyordumesela.

Entelektellerinmoderntarihindekienutanvericiolaylardanbiri,JohnDower'!nbetimledii
gibi,JaponveAmerikal!entelektellerinbirbirlerininlkelerineve!rklar!nakfretmesava!na
irkin, hatta rezilne denebilecek bir lde kat!ld!klar! kinci Dnya Sava! s!ras!nda
gereklemitir.(9) Masao Miyoshi'ye gre savatan sonra birok Japon entelektel, yeni
grevlerinin zn tennosei ideolojisini zmenin yan! s!ra Bat!'yla rekabet edecek liberal
bireyci bir znellik -shutaisei- ina etmenin oluturduuna inan!yordu. Fakat bu ina abas!
maalesef, "bireylerin olumlanmas! ve garantiye al!nmas!n! sadece sat!n alma ediminin
salad!!,nihaiolaraktketimedayananbirboluadmeye"mahkmdu,diyorMiyoshi.

8. Bkz. Carol Gluck, Japan's Modern Myths: ldeology in the Late Meiji Period (Princeton:
PrincetonUniversityPress,1985).
9. John Dower, War VVithout Mercy: Race and Power in the Pacific War (Londra: Faberand
Faber,1986).

50

Ancak Miyoshi savatan sonra entelektellerin znellik sorunu zerinde dururken, ayn!
zamanda (etkileyici bir biimde entelektel bir "pimanl!k cemaati"nden bahseden yazar
Maruyama Masao'nun yap!tlar!nda olduu gibi) sava!n sorumlusunun ne ve kim olduuyla
ilgilisorulandayksekseslesormuolduklar!n!hat!rlat!r.(10)

Karanl!k zamanlarda entelektelin mensup olduu milletin dier yeleri ondan, o milletin
yaad!!ac!laratan!kl!ketmesini,onunad!nakonuuponutemsiletmesiniisterlergenellikle.
OscarWilde'!nkendisiiinkulland!!tan!m!dnal!rsak,tan!nm!entelektelleryaad!klar!
dnemle simgesel bir iliki iindedirler her zaman: halk!n kafas!nda srmekte olan bir
mcadeleyadasavamaktaolantoplulukyarar!naseferberedilebilecekbirbaar!y!,nve
hreti temsil ederler. te yandan, toplum iindeki baz! hizipler entelekteli yanl! olan
tarafta grdkleri zaman (buna mesela rlanda'da s!k rastlanm!t!r; ama komnistlerle
antikomnistlerinbirbirinegirdiiSoukSavay!llar!ndaBat!'n!nbykkentlerindedebutr
bireyolmutur)yadadiergruplar:-sald!r!yagemekiinseferberolduklar!zaman,iinde
bulunduklar! toplumun rezaletlerinin ceremesi genellikle yine bu tan!nm! entelektellere
!kart!lm!t!r. Tabii ki Wilde'!n kendisi de orta s!n!f toplumunun kurallar!na meydan okumaya
cretetmibtnavangarddnrlerinyaad!!sululukduygusundanmustaripolduunu
dnmt. Gnmzde ise Elie Wiesel Nazi soyk!r!m!nda ldrlen alt! milyon Yahudinin
ac!lar!n!nsimgesihalinegelmitir.

Kendi halk!n!n kolektif ac!lar!n! temsil etme, ektiklerine tan!kl!k etme, hl ayakta olduunu
gsterme, belleini pekitirme yolundaki bu olaanst nemli greve bir ey daha
eklenmelidirkibunugerekletirmeykmllyaln!zcaentelekteleaittirbence.Manzoni,
Picasso, Neruda gibi birok romanc!, ressam ve air kendi halklar!n!n yaad!! tarihsel
deneyimiestetikyap!tlardacisimletirmiler,bunlarbykbayap!tlarolaraktan!n!rolmutur.
Demek istediim u: Bence entelektelin grevi krizi evrenselletirmek, belli bir !rk!n ya da
ulusun ektii ac!lar! daha geni bir insani balama oturtup bu deneyimi bakalar!n!n
a!lar!ylailikilendirmektir.

10. Masao Miyoshi, Off Center: Power and Culture Relations Between Japan and the United States
(Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1991), s. 125, 108. Maruyama Masao sava sonras!
dnemdernvermibiryazarveJaponimparatorluktarihininveimparatorluksistemininndegelen
eletiricilerinden biridir; Miyoshi onun da Bat!'n!n estetik ve entelektel stnln kabul ettiini
belirtir.

51

Fanon'un Cezayir sava!nda yapt!!n! yapmaks!z!n, yani kendi yaad!! deheti baka
halklar!n yaad!! dehetle ilikilendirmeksizin, bir halk!n mlksz b!rak!ld!!n!, ezildiini ya
dakatledildiini,haklar!n!nvepolitikvarl!!n!nelindenal!nd!!n!sylemekbeyhudedir.Hide
tarihsel zglln kaybedilmesi anlam!na gelmez bu, daha ok bir yerde bask! konusunda
al!nan dersin baka bir yer veya zamanda unutulmas! ya da dikkate al!nmamas! olas!l!!na
kar! tetikte olmak anlam!na gelir. Hem sadece halk!n!n (hatta belki bizzat kendinin de)
yaad!! ac!lar! temsil ettin diye imdi de kendi halk!n!n kendi kurbanlar! zerinde
ileyebileceibenzersular!ortayasermegrevindenkurtulmuolmazs!n.

rnein Gney Afrikal! Boerler kendilerini ngiliz emperyalizminin kurbanlar! olarak

gryorlard!;amaBoerSava!s!ras!ndakar!lat!klar!ngiliz"sald!rganl!!n!atlatt!ktansonra
Daniel Franois Malan taraf!ndan temsil edilen Boerler Ulusal Parti doktrinleri arac!l!!yla
apartheiddiyebilinen!rkayr!mc!l!!politikas!n!olutururkenkenditarihseldeneyimlerinine
!karabildiler. Entelektellerin kendi etnik ya da ulusal topluluklar! ad!na yap!lan ktlklere
kr kalmalar!na yol aan kendini stn grme ve hakl! !karma tarz! tuzaklara dp daha
fazla popler olmalar! da kolayd!r. Olaanst hal ya da kriz dnemlerinde bu daha da
geerlidir; mesela Falkland ya da Vietnam savalar! s!ras!nda bir bayrak alt!nda toplanma
ar!s!, sava!n ne lde adil olduunu tart!man!n vatana ihanetle bir tutulmas! anlam!na
gelmiti.Fakathibireyonubudenligzdendremeyecekolsadabirentelektelbunun
kendisinekiiselolarakneleremalolaca!n!umursamadanbutrsrdavran!lar!naa!ka
kar!!kmal!d!r.

52

lll.ENTELEKTELSRGN:
GMENLERVEMARJNALLER

Enhznlyazg!lardanbiridirsrgn.Modernlikncesidnemlerdesrgniyicekorkunbir
cezayd!;nksadeceailedenveainameknlardanuzaktaamas!zcadolamaktantebir
eydi, ayn! zamanda kendini hibir zaman evinde hissetmeyen, etraf!na hi uyum
salayamayan, gemie yat!t!r!lamaz bir ac!yla, bugne ve gelecee ise buruklukla bakan
biri, srekli toplumd!! olan biri olmak anlam!na da geliyordu. Srgn fikri bir czzaml!,
toplumsal ve ahlki anlamda bir parya olmaktan duyulan korku ile balant!l! olmutur her
zaman. Yirminci yzy!lda srgn baz! bireylere -Roma'dan Karadeniz k!y!s!ndaki cra bir
kasabaya srlen byk Latin air Ovidius gibi- ynelik iddetli, mnhas!r bir cezadan,
ounlukla sava, k!tl!k ve hastal!k gibi gayri ahsi glerin istenmeyen bir sonucu olarak
btnbirtopluluuyadahalk!etkileyenac!mas!zbircezayadnmtr.

53

Dou Akdeniz'in drt bir yan!nda (zellikle de Anadolu'da) byk gruplar halinde yaarken
Trklerin kendilerine ynelik soyk!r!m boyutlar!na varan sald!r!lar!ndan sonra Beyrut, Halep,
Kuds ve Kahire gibi civar ehirlere doluan, ama kinci Dnya Sava! sonras! dnemin
devrimlerle dolu hercmerci iinde buralardan da uzaklat!r!lan becerikli, ama hayatlar!
yersiz yurtsuz b!rak!lma tecrbeleriyle geen bir halk olan Ermeniler bu kategoriye girer.
Filistin ve M!s!r'da geen genliimin insan manzaras!n! oluturan byk srgn
topluluklar!na derin bir yak!nl!k duyard!m. Bu topluluklarda tabii ki birok Ermeni vard!, ama
birok Yahudi, talyan ve Yunanl! da vard!; bunlar Yak!n Dou'ya yerletikten sonra burada
bereketli kkler salm!lard! -Edmond Jabes, Giuseppe Ungaretti, Konstantin Kavafis gibi
nde gelen yazarlar bu topluluklarda yetimilerdi mesela- ama 1948'de srail'in
kurulmas!ndan ve 1956'daki Svey sava!ndan sonra bu kkler ac!mas!zca sklp at!ld!.
M!s!r ve lrak'ta olduu gibi Arap dnyas!n!n eitli yerlerinde baa geen yeni milliyeti
hkmetlerin gznde Avrupa'n!n sava-sonras! emperyalizminin sald!rganl!!n! simgeleyen
yabanc!lar bulunduklar! yerleri terk etmeye zorland!lar; birok eski topluluk iin son derece
a!rbiryazg!yd!bu.Baz!lar!yeniyerleimblgelerineal!t!,amaousrgnolmahissinden
kurtulamad!.

Srgn olman!n btnyle kopuk, yal!t!lm!, doduunuz yerden umutsuzca ayr!lm! olmak
demek olduu yolunda yayg!n ama tamamen yanl! bir varsay!m vard!r. Bu yal!nkat ayr!m
keke doru olsayd!, nk o zaman arkada b!rakt!!n!z eyin, bir bak!ma, dnlemez ve
hibir biimde geri getirilemez olduunu bilmek gibi bir teselliniz olurdu. in asl! u ki
srgnlerin ou iin glk sadece yuvadan uzakta yaamak zorunda b!rak!lmaktan
kaynaklanmaz;dahaokgnmzdnyas!ndasrgndeolduunuzu,yuvan!z!nasl!ndapek
de uzakta olmad!!n! hat!rlatan birok eyle birlikte yaamaktan, ada gnlk hayat!n
normal ak!!n!n sizi eski yerinizle srekli ona ulaacak gibi olduunuz ama bir trl
ulaamad!!n!zbirtemashalindetutmas!ndankaynaklan!r.

54

Buyzdensrgnbiraradakalmadurumundad!r,neyeniortam!ylatamamenbirleebilirne
de eskisinden tamamen kopabilir, ne balanm!l!klar! tamd!r ne de kopmuluklar!, bir
dzeydenostaljikveduygusalsabirbakadzeydebeceriklibirtaklitiyadagizlicetoplum
d!!na at!lm! biridir. Hayatta kalmay! becermek as!l ura haline gelince srekli tetikte
durulmas!gerekenbirtehdit!karortaya:fazlarahatvegvenlikliolmatehlikesi.

V. S. Naipaul'un A Bend in the River (Nehrin Dnemeci) adl! roman!n!n bakiisi Salim,
srgndeki modern entelektelin etkileyici bir rneidir; Dou Afrikal!, yerli kkenli bir
Mslman olan Salim doup byd sahili terk edip Afrika'n!n ortalar!na gitmi, orada
Mobuto'nun Zaire'sini rnek alan yeni bir devlette yaam!n! gbela srdrmektedir.
Naipaul'un olaanst bir romanc!ya zg duyargalar! Salim'in "nehrin dnemeci"nde
srdrd hayat! bir tr "no-man's-land"* olarak betimlemesini salar; buraya gelen
(smrgecilik dneminin idealist misyonerlerinin yerini alan) Avrupal! entelektel
dan!manlar, paral! askerler, vurguncular ve nc Dnya'n!n eitli yerlerinden gelen
ayaktak!m!n!n oluturduu bir ortam iinde yaamak zorunda kalan Salim giderek artan
kargaa iinde nce mal!n! mlkn, sonra da drstln kaybeder. Roman!n sonuna
gelindiinde, -yazar!n buradaki ideolojik amac! phesiz tart!!labilir- Naipaul'un tm
smrgecilik-sonras! rejimlerin simgesi olmas!n! amalad!! hkmdar Byk Adam'!n
kaprisleri ylesine abesleir, ylesine ivisinden !kar ki lkenin yerlileri bile kendi
memleketlerindesrgnhalinegelirler.

kinci Dnya Sava! sonras!ndaki geni kapsaml! toprak dzenlemeleri muazzam nfus
hareketlerine yol at!; rnein Hintli Mslmanlar 1947'deki blnmeden sonra Pakistan'a
g ettiler, Filistinliler srail'in kurulmas! s!ras!nda Avrupa ve Asya'dan gelen Yahudilere yer
a!lmas! iin byk lde da!ld!lar; bu dnmler de melez politik formlar!n domas!na
neden oldu. srail'in siyasal hayat!na Yahudi diasporas!" siyasetinin yan! s!ra srgndeki
Filistin halk!na ilikin siyaset de yn verdi; bu iki siyaset birbirleriyle i ie, rekabet halinde
varoldu.

*Bo.Sahipsizyadasahipliitart!mal!olanalan.(.n.)
**SrgndensonraYahudilerindnyan!ndrtbiryan!nada!lmas!,(.n.)

55

Yeni kurulan Pakistan ve srail lkelerinde yeni gmenler bir nfus mbadelesi srecinin
paras!olarakgrlyorlard!,amasiyasalolarakbugmenlereeskidenezilenaz!nl!klarken
yeni devletlerinde ounluk mensuplar! olarak yaamaya tevik edilen kiiler gzyle
bak!l!yordu. Fakat blnme ve yeni devletlerin ayr!l!k! deolojileri banaz bir tarafgirlikten
kaynaklanansorunlar!zmekyledursungenellikledahadaalevlendirdi.Amabenburada
daha ok Filistinliler gibi; varl!klar! yaad!klar! yeni toplumlar!n homojen olduu varsay!m!n!
su gtrr k!lan k!ta Avrupas!'ndaki yeni Mslman gmenler gibi ya da ngiltere'deki Bat!
Hindistan'danveAfrika'dangelensiyahlargibibulunduklar!yerlereounluklayerleememi
srgnler zerinde durmak istiyorum. Kendisini, yerinden edilmi ulusal topluluu etkileyen
dahagenelbirdurumunparas!olarakgrenentelektel,buyzden,birkltrta!y!c!s!,bir
uyumland!rma kayna! deil de geicilik duygusu ve istikrars!zl!k yaratan biri olma
eilimindedir.

Srgn olup da geldii topluma uyum salama konusunda inan!lmaz bir beceri gsteren
kimseyokturanlam!nagelmezbu.BugnBirleikDevletler,yak!ntarihlerdebaagemiiki
bakan!n ynetimi s!ras!nda lkelerinden srgn edilmi iki entelektele (bu kiilerin hl
srgn entelekteller say!l!p say!lamayaca! gzlemcinin bak! a!s!na gre deiir), Nazi
Almanyas!'ndanHenryKissinger'lakomnistPolonya'danZbigniewBrzezinski'yesonderece
yksek kademede resmi grevler vermi olmak gibi s!rad!! bir konumdad!r. Dahas!
Kissinger'!n Yahudi olmas! da onu, srail'in Temel Dn Yasas!'na gre istedii zaman
srail'e g edebilmesi gibi tuhaf bir konuma oturtmaktad!r. Fakat en az!ndan yzeyde
Kissinger da Brzezinski de yeteneklerini tamamen iltica ettikleri lkeye adam! gibi
grnmektedirler; bunun sonucu da bugn Avrupa'da ya da ABD'de yaayan nc
Dnyal! srgn entelektellerin iinde bulunduklar! marjinal karanl!k konumundan fersah
fersah uzakta bir n, maddi dller ve hem lke hem de dnya ap!nda byk bir nfuz
kazanmalar! olmutur. Uzun y!llar hkmete hizmet etmi olan bu iki nl entelektel u
s!ralardabykirketlerevebakalkelerinhkmetlerinedan!manl!kyapmaktad!rlar.

56

Thomas Mann gibi baka srgnlerin kinci Dnya Sava! s!ras!nda Avrupa'da srdrlen
mcadeleyi Bat!'n!n kaderi, Bat!'n!n ruhu ad!na yap!lan bir sava olarak grdkleri
an!msan!rsa, Brzezinski ile Kissinger'!n toplumsal konumlar!n!n san!labilecei kadar istisnai
olmad!! anla!l!r. Bu "iyi sava"ta ABD kurtar!c! rol oynam!, Bat! faizminden yeni Bat!
imperiumunun metropolisine kaan bilimadamlar!, sanat!lar ve akademisyenlerden oluan
bir kua!n s!!na! olmutu. Beeri bjlimler ve toplum bilimleri gibi alanlarda son derece
sekinakademisyenlerdenoluanbykbirgrupAmerika'yagitmiti.Bunlardan,LatinDilleri
ve Edebiyat! ile kar!lat!rmal! edebiyat alanlar!n!n byk isimleri Leo Spitzer ve Erich
Auerbach gibi baz!lar! Amerikan niversitelerini yetenekleri ve Eski Dnya deneyimleriyle
zenginletirirlerken, aralar!nda Edward Teller ve Werner von Braun gibi bilimadamlar!n!n da
bulunduubirdiergrupkendileriniSovyetlerBirlii'nekar!silahlanmaveuzayalanlar!nda
srdrlen yar!! kazanmaya adayan yeni Amerikal!lar olarak Souk Sava listelerine
girmilerdi. Yenilerde ortaya !kt!! zere, bu byk hal! seferi savatan sonra yle abart!l!
bir hal alm! ki toplum bilimleri alan!nda nemli yerlere gelmi Amerikal! entelekteller eski
Nazileris!rfantikomnistolduklar!iinniversitelerealabilmiler.

Siyasetteki hayli aibeli nabza gre erbet verme sanat!n!n, bir baka deyile net bir tav!r
almadan ilerini t!k!r!nda gtrme tekniinin yan! s!ra bir entelektelin yeni ya da
palazlanmakta olan egemen iktidar yap!s! iinde yerini nas!l ald!! zerinde sonraki iki
konferansta duraca!m. Burada bunun tam tersi bir durum zerinde; srgnl yznden
uyumgsteremeyen,dahadorusugstermeyen,bununyerineounluund!!ndakalmay!,
iktidarda yer edinmemeyi, onunla ibirlii yapmay!p direnmeyi tercih eden entelektel
zerinde odaklanmak istiyorum: Ama nce girizgh kabilinden birka tesbitte bulunmam
gerek.

lk olarak, asl!nda fiili bir durum olmakla birlikte srgn burada kendi amalar!m a!s!ndan
metaforik bir durum olarak ele alaca!m. unu kastediyorum: Srgndeki entelektel
hakk!ndaki tehisim konferans!n ba!nda anlatt!!m glerin ve yerinden edilmelerin
toplumsalvesiyasaltarihindenkaynaklan!yorolsadabutarihles!n!rl!deil.

57

Hayatlar!boyuncabirtoplumunmensubuolmuentelektellerbile,birbak!ma,ierdekilerve
yabanc!lar diye ikiye ayr!labilirler: Bir yanda toplumun mevcut haline tamamen ait olanlar,
onun iinde youn bir ayk!r!l!k ya da uyumsuzluk duygusu hissetmeksizin bar!nanlar ki
bunlaraevet-diyicilerdiyebiliriz;teyandahay!r-diyenler,toplumlar!ylay!ld!z!bar!mayan,bu
yzdendeimtiyaz,gveanhretedinmemeanlam!ndayabanc!vesrgnolanbireyler.
Yabanc!olarakentelektelinizlediimecray!belirleyenkal!b!eniyianlatanszsrgnlktr.
Yaniaslatamamenuyumluolmama;kendiniherzaman,deyimyerindeyse,"yerliler"inigal
ettiiainamuhabbetdnyas!n!nd!!ndahissetme;ounluaintibaketmekvemilli!karlar!
gzetmek gibi tuzaklardan uzak durma eiliminde olma, hatta bu tr tuzaklardan hi
hazzetmeme durumu. Bu metafizik anlam!yla srgn entelektel iin huzursuzluk,
hareketlilik,devaml!tedirginolupbakalar!n!datedirginetmekdemektir.Gemitekalm!ve
herhaldedahaistikrarl!birnitelikarzedenevdeolmadurumunageridnemezsiniz;maalesef
yenievinizedeaslavaramazs!n!z,yenievinizyadadurumunuzlaaslazdeleemezsiniz.

kinci olarak -bu gzlemi biraz hayret ederek yapt!!m! gryorum u anda- srgn olarak
entelektel mutsuzluk fikriyle mutlu olma eilimindedir, yle ki haz!ms!zl!a yaklaan bir
memnuniyetsizlik,abusluavaranbirnaletlikonuniinbirdncetarz!olmaktantegeici
deolsayenimeskenisay!labilir.lerigerikonuanbirThersites*olarakentelekteldenebilir
belki. On sekizinci yzy!ldan gl bir ahsiyet, Jonathan Swift, anlatmak istediim kiinin
tarihteki iyi bir rnei. Swift 1714'te ngiltere'de Torylerin iktidar! devretmelerinden sonra
urad!! nfuz ve prestij kayb!n!n etkisini asla atlatamam!, hayat!n!n geri kalan blmn
rlanda'da srgn olarak geirmiti. Zehir zemberek szleri ve fkesi neredeyse dillere
destan olan Swift -mezar ta!nda kendisi iin syledii saeve indignatio'* szleri yaz!l!d!r-
rlanda'yabiryandanatepskryorbiryandandaonungiliztiranl!!nakar!savunuyordu;
rlanda edebiyat!n!n doruklar!nda gezinen Gliver'in Seyahatleri ve Kuma!n!n Mektuplar!
adl!yap!tlar!bykbirkafan!nyaad!!!st!rab!nas!lverimlibirhalegetirebildiinigsterir.

*Truva'y!kuatanAkhaordusunda,krallar!k!zd!ranilerigerilaflaredenbirasker,(.n.)
**(Lat.)fkelikfrbaz,k!zg!nveetraf!nahorgrylebakanbiri.(.n.)

58

ngiltere'de oturduu halde srekli hareket halinde olan, Karayipler ve Hindistan'daki

kklerinitekrartekrarziyaretedipsmrgeciliinvesmrgeciliksonras!dneminburalarda
b!rakt!! enkaz! elekten geiren, ba!ms!z devletlerin ve bu devletlerin yeni mritlerinin
yan!lsamalar!n!vezulmnac!mas!zcayarg!layanV.S.Naipauldadenemecivegeziyazar!
kimliininne!kt!!ilkdnemindemodernentelektelsrgnnnemlibirrneisay!labilir
birlde.

TheodorWiesengrundAdornosrgnkimliiniNaipaul'danbiledahakat!vedahakararl!bir
biimde ta!m!t!. Sert ama son derece ilgin biri olan Adorno, hayat! boyunca faizm,
komnizm ve Bat! kitle tketimcilii tehlikeleriyle mcadele etmi ve bence yirminci yzy!l
ortalar!n!nentelektelvicdan!olmutu.ncDnya'dakieskilkelerinesrekligidipgelen
Naipaul'un tersine Adorno felsefe, mzik (Berg ve Schoenberg'in rencisi ve hayran!yd!),
sosyoloji, edebiyat, tarih ve kltr analizi alanlar!nda profesyonellik lsnde, a!rt!c! bir
ehliyete, zetle yksek kltrlerin en ykseine sahip, kuma! salt bu kltrle dokunmu,
tamamen Avrupal! bir adamd!. K!smen Yahudi kkenli bir aileden gelen Adorno doup
byd Almanya'y! Nazilerin iktidar! ele geirmelerinden k!sa bir sre sonra, 1930'lar!n
ortalar!ndaterketti:nceOxford'afelsefeokumayagidiporadaHusserlzerinesonderece
etin bir kitap yazd!. Etraf! pozitivistlerle ve ana kayg!lar! gndelik dil olan felsefecilerle
evriliyken Adorno, o Spenglervari kasveti ve Hegelciliin ls! denebilecek metafizik
diyalektiiyleoralardaiyicemutsuzolmuturherhalde.Almanya'yageridnpbirsrekald!,
fakat Frankfurt niversitesi Toplumsal Arat!rmalar Enstits'nn dier yeleriyle birlikte,
gvenliknedeniyle, istemeyerekdeolsaBirleikDevletler'egetmek zorundakald!. nce
birsreNewYork'ta(1938-41),sonradagneyKaliforniya'daoturdu.

Adorno 1949'da Frankfurt'a dnp oradaki profesrlne kald!! yerden devam ettiyse de
Amerika'da geirdii y!llar ona sonsuza kadar !kmayacak bir srgn damgas! vurmutu.
Cazdanvepoplerkltrleilgilihereydentiksiniyordu;doamanzaralar!ylahiaras!yoktu;
hep bir mandarin gibi davranmaya devam etti; bu yzden ve Marksist-Hegelci bir felsefe
geleneinde yetimi olduu iin, Amerikan filmlerinin, sanayiinin, gnlk yaam
al!kanl!klar!n!n,olgua!rl!kl!retimsistemininvepragmatizmininbtndnyay!etkisialt!na
almas!tylerinidikendikenediyordu.

59

Asl!nda Adorno Amerika'ya gitmeden nce de metafizik bir srgn olmaya son derece
yatk!nd!: Avrupa'dayken de burjuva beenisi deen eye a!n eletirel bir biimde
yakla!yordu, mesela mziin ne olmas! gerektiine ilikin standartlar! Schoenberg'in
olaanst zor, bizzat Adorno'nun dinlenmeme onuruna yazg!l! olduunu gsterdii
dinlenmesiimkns!zyap!tlar!taraf!ndanbelirlenmiti.Paradoksal,ironik,ac!mas!zcaeletirel:
ster kendi taraf!na ait olsun ister bakalar!na btn sistemlerden eit lde nefret eden
Adorno tam bir entelekteldi. Ona gre hayat en ok bir btn halini ald!! zaman
sahteleiyordu -bir keresinde, btn her zaman yanl!t!r, demiti-; bu da znelliin, bireyin
bilincinin,tamamengdmlenentoplumiindetasnifedilemeyeneylerindahadabykbir
deerkazanmalar!nayola!yordu.

AmaAdorno153fragmandanoluan,1953'teyay!mlananvealtbal!!rselenmiHayattan
Dnceler olan olaanst bayap!t! Minima Moralia'y! Amerika'da srgnken yazm!t!.
Kitab!n ne belli bir s!ra takip eden bir otobiyografi, ne izleksel bir ak!l yrtme hatta ne de
yazar!n dnya grnn sistemli bir biimde a!mlan!! olarak tan!mlanabilecek, paral! ve
kafa buland!r!c! lde egzantrik biimi bize yine Turgenyev'in 1860'lann ortalar!nda
Rusya'dakihayat!anlatanBabalar veOullarroman!n!nkahraman! Bazarov'untuhafl!klar!n!
hat!rlat!yor. Turgenyev modern nihilist entelektelin prototipi olan Bazarov'u anlat!sal bir
balam iinde sunmaz; Bazarov k!sa bir sre grnr ve sonra ortadan kaybolur. Onu k!sa
bir sre yal! ana babas!yla birlikte grrz, ama kendisini bile isteye onlardan kopartm!
olduu ok a!kt!r. Bundan, entelektelin hayat!n! farkl! normlara gre yaad!! iin bir
hikyeye deil, sadece bir tr istikrars!zlat!r!c! etkiye sahip olduu sonucunu !kart!r!z;
entelektel sismik oklar yarat!r, insanlar! sarsar, ama ne gemiine ne de arkadalar!na
bak!laraka!klanabilir.

60

Turgenyev'in kendisi bundan hi bahsetmez: Sanki entelektelin ebeveynlerinden ve

ocuklar!ndan ayr! bir varl!k olmakla kalmay!p yaam tarz!n!n ve onu hayata geirme
biimlerinin de zorunlu olarak ele avuca s!maz bir nitelik arzettiini ve sadece bir dizi
balant!s!z,kopukedimlegerekibirbiimdetemsiledilebileceklerinisylemekistercesine
gzmzn nne serer. Adorno'nun Minima Moralia's! da ayn! mant!! izler gibi
grnmektedir, ama Auschwitz'den, Hiroima'dan, Souk Sava'!n balamas!ndan ve
Amerika'n!n kazand!! zaferden sonra entelekteli drst bir biimde temsil etmek,
Turgenyev'inyzy!lnceBazarov'ayapt!klar!n!yapmaktanokdahazahmetlibireydir.

Adorno'nun entelekteli hem eskiyi hem de yeniyi ayn! ustal!kla bertaraf eden daimi bir
srgn olarak temsil ediinin znde a!r! lde ilenmi bir yaz!m slubu vard!r. Bir kere
blkprktrbuslup,aniini!k!larladoludur,sreksizdir;izlenecekbiranlat!rgsya
da nceden belirlenmi bir dzen yoktur. Bu slup entelektelin bilincini hibir yerde
dinlenemeyen, baar!n!n yaltaklanmalar!na kar! srekli tetikte duran bir bilin olarak temsil
eder; bu da sapk!n eilimleri olan Adorno iin kasten hemen, kolayca anla!lmamaya
al!mak demektir. Tam bir mahremiyete ekilmek de mmkn deildir, zira Adorno'nun
yaam!n!nsony!llar!ndasylediigibientelekteldnyazerindebiretkiyaratmay!deil,bir
gn,biryerdebirilerininonunyazd!klar!n!tamdaonunyazd!!gibiokuyaca!n!umar.

Minima Moralia'daki 18 numaral! fragman srgnn anlam!n! ok iyi yakalar. "Szcn

bilinen anlam!yla bir yere yerlemek" der Adorno, "art!k imkns!zd!r, inde bydmz
geleneksel meskenler tahamml edilemez bir hale gelmilerdir: Bunlardaki her bir konforun
bedelibilgiyeihanetetmek,herbar!nakizininbedeliaile!karlar!ylakfkokuluanlamalara
girmektir." nsanlar!n savatan, Nazizmden nce srdrdkleri hayat iin bunlar! diyor
Adorno. Sosyalizm ve Amerikan tketim ideolojisi de daha matah say!lmaz: Buralarda
"insanlar kenar mahallelerde deilse bile, her an sazdan kulbelere, rmorklara, arabalara,
kamplara ya da a!k havaya dnebilecek bungalovlarda yaarlar." Nitekim, der Adorno,
"ev bitmitir...Btn bunlar kar!s!nda en iyi davran! tarz! balanmam!, arada kalm!
davran!t!r hl...Bugn insan!n evindeyken kendini evinde hissetmemesi bir ahlk
sorunudur."

61

Ama Adorno a!k bir sonuca ula!r gibi grnd anda onu tersine evirir: "Fakat bu
paradoksunteziy!k!ma,eylereynelikvezorunluolarakinsanlaradakar!dnensevgisiz
bir umursamazl!a yol aar; antitezi ise, daha dile getirildii andan itibaren, vicdan azab!
ekerekdeolsaellerindekinikorumay!isteyenlerinideolojisiolur!kar.Yanl!birhayatdoru
yaanmaz."1

Bakabirdeyile,ask!dakalmayaal!ansrgniinbilegerekbirka!yoluyoktur,nk
bu arada olma durumunun kendisi de, sahteliinin zeri zamanla rtlen, insan!n kolayca
al!abilecei kat! bir ideolojik konum, bir tr mesken haline gelebilir. Adorno yine de !srar
eder. "pheci yoklamalar yapmakta her zaman fayda vard!r", zellikle de entelektelin
yazmas! sz konusuysa. "Art!k bir anavatan! olmayan biri iin yaz! yaanacak bir yer halini
al!r", ama yine de -Adorno son bir rtu daha yapar- kendini analiz ederken kat! tutumun
gevetilmesidiyebireyszkonusuedilemez:

Kiininkendisinikendisineac!mayakar!kat!lat!rmas!talebi,dnselgeriliminherhangibir
biimde gevemesini sonuna kadar tetikte olarak engellemek ve yap!t!n zerinde kabuk
balamaya ya da her yne ekilebilir hale gelmeye balayan her eyi, nceki aamalardan
birinde,gelimeyisalamaa!s!ndanfaydal!olans!cakatmosferiyaratmailevigrmbile
olsa art!k yavanla!p bayatlad!! iin geride b!rak!lan dedikodu kabilinden her eyi !karmak
gibiteknikbirzorunluluuierir.Sonutayazar!nyaz!s!iindeyaamas!naizinverilmez.2

Tam Adorno'ya zg kasvetli ve anlam!n! kolay ele vermeyen bir para bu. Srgn
entelektel Adorno, yap!t!n!n insana belli bir tatmin verebilecei, hibir yerde "yerlememi"
olman!ngetirdiiendievemarjinalliibirazolsunerteleyebilecekalternatifbiryaamatarz!
salayabileceidncesiylealayediyor.Adorno'nunbahsetmediieysesrgnnverdii
hazlar; srgnn bazen entelektele, belki endielerini ya da ac! yaln!zl!k duygusunu
yat!t!rmadan da olsa yapt!klar!na can katan farkl! hayat dzenlemeleri ve egzantrik bak!
a!lar!sunabilmesi.

1. Theodor Adorno, Mirama Moralia: Reflections from Damaged Life, ing. ev. E. F. N. Jephcott
(Londra:NewLeftBooks,1951),s.38-9.
2.Adorno,MinimaMoralia,s.87.

62

Srgnayr!cal!!n,iktidar!nve(deyimyerindeyse)evdeolman!nsalad!!konforlar!nd!!nda
marjinalbirfigrolarakduranentelektelikarakterizeedendurumdurdemekdoruolsada,
budurumunkendisiylebirliktebellidllervehattaayr!cal!klargetirdiinivurgulamakdaok
nemli. Yani ne dller kazan!yor ne de parti izgisine ayak uydurmayan cans!k!c!
babelalar!n! d!lamay! det haline getirmi btn o kendinden memnun paye da!t!m
cemiyetlerinde ho kar!lan!yor olsan!z da srgn ve marjinal olmak size olumlu bir eyler
kazand!r!r.Bunlardanbiria!rman!n,hibireyipeindorusaymaman!n,ouinsan!kafa
kar!!kl!!na ya da dehete srkleyecek istikrars!z ortamlarda ayakta kalmay! renmenin
verdii hazd!r phesiz. Entelektel bir hayat temelinde bilgi ve zgrlkle ilgili bir hayatt!r.
Ama bu szckler -u bildik "iyi bir hayat yaayabilmek iin iyi bir eitim almal!s!n"
cmlesinde olduu gibi -soyutlamalar olarak deil, fiilen yaanan deneyimler olarak
grldklerinde anlaml!d!rlar. Bir entelektel gemisi batt!ktan sonra karada deil karayla
birlikte yaamay! renen birine benzer; amac! kk adas!n! smrgeletirmek olan
Robinson Crusoe deil, olaanst eyler yaad!! duygusunu hi kaybetmeyen ve bir
bedavac!, fatih ya da yamac! deil de her zaman bir gezgin, geici bir misafir olan Marko
Polo'dur.

Srgn,eylerehemgerideb!rak!lan!nhemdeimdiveburadaolan!na!s!ndanbakt!!iin
onlar! hibir zaman tecrit edilmi bir biimde grmeyen bir ifte perspektife sahiptir. Yeni
lkedeki her sahne ya da durum eskisindeki muadilini kendine eker zorunlu olarak.
Entelektel a!dan bu, bir fikir ya da deneyimin her zaman bir bakas!yla kar! kar!ya
konduu ve bylece her ikisine de yeni ve nceden tahmin edilemeyen bir !!kta bak!lmaya
baland!! anlam!na gelir: Bu kar! kar!ya koyma ilemi sayesinde bir durumda bir
bakas!na oranla, szgelimi insan haklar!yla ilgili bir sorun hakk!nda nas!l dnmek
gerektiinedair,dahaiyi,hattabelkidedahaevrenselbirfikirgelitirilebilir.

63

rnein Bat!'da slami fundamentalizm hakk!nda yap!lan telal! ve temelden sakat

tart!malar!n ounun, tam da Yahudi ve H!ristiyan fundamentalizmleriyle k!yaslama
yapmad!klar! iin entelektel anlamda haks!z olduklar!n! dnyorum ki bu iki
fundamentalizm de benim Ortadou'ya ilikin kendi deneyimlerimde eit lde yayg!n ve
eletirilmeye a!k bir yer tutuyorlar. Genelde onaylanm! bir dmana kar! hkm verme
gibi basit bir konu olarak grlen ey, srgnn ifte perspektifi iinde, Bat!l! entelekteli
olaya ok daha geni bir a!dan bakmaya, sadece geleneksel olarak alt! izilenlere kar!
deil,btnteokratikeilimlerekar!laik(yadadeil)birkonumalmayaitmektedirart!k.

Srgnnbak!a!s!diyebileceimizeyinentelektelesalad!!ikincibiravantajiseeyleri
sadece u an olduklar! gibi deil, nas!l o hale geldikleri a!s!ndan grme eiliminde
olman!zd!r.Kar!n!zdakidurumlaraka!n!lmazdeildeolumsal;doalyadatanr!vergisi,bu
yzdendedeitirilemez,gerievrilemezvekal!c!eylerolarakdeildeinsanlartaraf!ndan
yap!lanbirdizitarihselseiminsonular!olarak,yineinsanlartaraf!ndanyarat!lantoplumsal
olgularolarakbakmam!zd!r.

Uzunca bir sredir benim kahramanlar!m aras!nda yer alan, on sekizinci yzy!l talyan
filozofuGiambattistaVicobuentelektelkonumunmuhteemprototipinioluturur.Vico'nun,
k!smen hayat!n! gbela srdrebilen, Kilise'yle de yak!n evresindekilerle de uyuamayan,
neidbelirsizNapolilibirprofesrolarakyaad!!yaln!zl!!nrnolanbykkefiudur:
Toplumsalgerekliianlaman!ndoruyoluonu,herzamansonderecemtevaz!ortamlarda
tesbit edilebilen bir balang! noktas!ndan doan bir sre olarak anlamakt!r. Vico'nun
muhteem yap!t! Yeni Bilim'de dedii gibi, yetikin insan nas!l yar!m yamalak konuan
ocuktangeliyorsa,eylerindebelirlibalang!lardanevrimletiianlam!nagelirbu.

Vico dind!! dnya konusunda benimsenebilecek tek bak! a!s!n!n bu olduunu iddia eder
vebudnyan!nvahyedilmibirdnyadeil,kendinezgyasalar!vesreleriolantarihsel
bir dnya olduunu tekrar tekrar belirtir. Bu da insan toplumunun yceltilmesini olmasa bile
onasayg!duyulmas!n!getirirberaberinde.

64

Enbykiktidarlarabilenerelerdenbalad!!venereleregidebileceia!s!ndanbakars!n!z;
o yce ahsiyet ya da mthi kurum kar!s!nda siz hya kap!lmazs!n!z, oysa bir yerli,
azametiniherzamangrd(buyzdendehrmetettii)buiktidar!nkayna!ndakiokadar
daazametliolmayaninsanikkenlerigremediiiingenelliklesuskunluaveonasersemce
itaat etmeye itilir. Srgn entelektel zorunlu olarak ironik, kukucu ve hatta oyunculdur,
amakinikdeildir.

Son olarak, btn gerek srgnlerin dorulayaca! gibi, bir kere yurdunuzdan ayr!ld!ktan
sonranereyegidersenizgidinoradahayatakald!!n!zyerdendevamedemez,oyeniyerinbir
baka yurtta! olup !kamazs!n!z. Ya da bunu yapsan!z bile, her eyi yle yznze
gznze bulat!r!rs!n!z ki harcad!!n!z abaya demez. Zaman!n!z!n byk bir blmn
yitirdiklerinize yanarak, etraf!n!zdaki, hep yurdunda, sevdiklerinin yan!nda olmu, ne bir
zamanlar kendilerine ait olan bir eyi kaybetme deneyimini ne de, daha nemlisi, asla geri
dnemeyecekleri bir hayat!n kavurucu hat!ralar!n! yaamak zorunda kalm! insanlara g!pta
ederek geirebilirsiniz. te yandan, Rilke'nin bir zamanlar dedii gibi, her eye yeniden
balayanbirihalinegelebilirsinizkibudas!rad!!birhayattarz!n!zolmas!n!,hereydennce
de,farkl!vegenellikledesondereceegzantrikbirmrsrmenizisalar.

Entelektel iin srgnle yerinden olma, asli yap!talar!n! "idare etme"nin ve izilmi
yollardan gitmenin oluturduu bildik bir hayat yaamaktan kurtulmak demektir. Srgn her
zaman bir marjinal olaca!n!z ve nceden belirlenmi bir yolu izleyemediiniz iin bir
entelektel olarak yapt!!n!z her eyi kendi kendinize yapman!z gerektii anlam!na gelir. Bu
yazg!y! bir mahrumiyet, hay!flan!lacak bir ey olarak deil de bir tr zgrlk; her eyi
nnzekoyduunuzbellibiramataraf!ndanbelirlenen,kendikendinizeoluturduunuzbir
modele gre yapt!!n!z, hangi konu ilginizi ekiyorsa onunla urat!!n!z bir keif sreci
olarak yaayabilirseniz ei benzeri olmayan bir haz al!rs!n!z. Bunu ngiltere'ye iki Dnya
Sava! aras!nda kriket oyuncusu olarak gelmi olan, Trinidadl! denemeci ve tarihi C.L.R.
James'in maceras!nda grmek mmkn; James, S!n!rlar!n tesinde adl! entelektel
otobiyografisindekriketoynayarakgeenhayat!n!vesmrgecilikdnemindekriketsporunu
anlat!r.

65

James'indieral!malar!aras!ndaonsekizinciyzy!l!nsonlar!ndaToussaintL'Ouverture'nin
nderliinde gerekleen Haiti'deki siyah klelerin ayaklanmas!n! konu alan heyecan verici
bir tarih kitab!, Siyah Jakobenler de var; Amerika'da hatiplik yapm!, eitli rgtlerin
kurulmas!na katk!da bulunmu; Herman Melville hakk!nda Denizciler, Firariler ve
Kazazedeler adl! bir inceleme, Panafrikac!l!k hakk!nda eitli yap!tlar, popler kltr ve
edebiyat hakk!nda dzinelerce deneme yazm!. Egzantrik, gebe bir hayat; gnmzde
oturmuprofesyonelbirkariyerdediimizeyleuzaktanyak!ndanhibirbenzerliiyok,ama
mthibirtak!nl!k,bitimsizbirkendinikefetmesrecibar!nd!r!yoriinde.

Hibirimiz Adorno ya da C.L.R. James gibi srgnlerin yazg!s!n! aynen yaayacak deiliz
elbette, yine de ada entelektelin iinde bulunduu durumla ok yak!ndan ilgisi var bu
isimlerin. Yerlemenin, evet-demenin, uyum salaman!n sunduu dller taraf!ndan
ayart!lan,hattadrtbiryandankuat!lanentelekteliinbirmodeldirsrgn.Kiiningerek
bir gmen ya da srgn olmasa bile, yleymi gibi dnmesi, her trl engele ramen
hayal kurup sorgulamas! ve merkezi otoritelerden uzakla!p daima ulara ekilmesi
mmkndr hl. Bu ularda al!!lm! ve rahat olan!n tesine hibir zaman gememi
kafalar!ngremediieylergrrinsan.

Sorumsuzca ya da uar! gibi grnebilen marjinallik durumu, ad!mlar!n! her zaman dikkatli
atmak zorunda olmaktan, pimi aa su katmaktan korkmaktan, sizinle ayn! gruba dahil
arkadalar!n!z! k!rma endiesinden kurtar!r sizi. Kimse bal!l!klardan ve duygulardan
kurtulamaz elbette. Teknik ehliyetini kiraya veren ve nne gelene satan o szde yzer-
gezerentelekteldedeilkafamdaki.Dediimu:Birentelekteliingerektensrgnolan
birikadarmarjinalveyabanc!olmak,otoritevegsahibinedeilgezgine,al!kanl!adeil
geicilie ve rizikoya, otoritenin belirledii statkoya deil yenilie ve deneye duyarl! olmak
demektir. Srgnsoylu entelektel cret ve kstahl!a a!kt!r, al!!lm!!n mant!!na deil,
deiimiveharekethalindeolmay!temsileder,olduuyerdesaymay!deil.

66

lVPROFESYONELLERVEAMATRLER

1979'da okynl ve becerikli bir Frans!z entelekteli, Regis Debray'!n, Frans!z kltr
hayat!nailikinderinliklibirincelemeolanretmenler,Yazarlar,nller:ModernFransa'n!n
Entelektelleri bal!kl! bir kitab! yay!mlad!.1 1958'deki Kba Devrimi'nden sonra Havana
niversitesi'nde dersler veren Debray'!n kendisi de bir zamanlar ciddi bir sol eylemciydi.
Birkay!lsonraBolivyamahkemeleriChe Guevera'ylabirlikteal!t!! iinDebray'a otuzy!l
hapis cezas! verdiler, ama sadece y!l yatt!. Debray, Fransa'ya dndkten sonra yar!-
akademik bir siyaset bilimci, sonra da Bakan Mitterand'!n dan!manlar!ndan biri oldu. Yani
entelekteller ile kurumlar aras!ndaki, hibir zaman statik olmayan, daima harekethalindeki
ve kimi zaman a!rt!c! lde karma!klaan ilikiyi anlamak iin benzersiz konumda olan
biriydiDebray.

1. Regis Debray, Teachers, Writers, Celebrities: The lntellectuals of Modern France, ing. ev. David
Macey(Londra:NewLeftBooks,1981).

67

Debray'!nkitaptakiteziu:1880ile1930aras!ndaesasenSorbonne'labalant!l!olanParisli
entelekteller hem kiliseden hem de Bonapartizmden buraya s!!nan laik mltecilerdi;
laboratuvarlar,ktphanelerves!n!flardaentelektel,profesrs!fat!ylakorumaalt!naal!n!yor,
bilgialan!ndanemliilerlemelersalayabiliyordu.1930'dansonraSorbonneotoritesiniyava
yava kaybedip yerini Nouvelle Revue Franaise gibi yeni yay!nevlerine b!rakt!; Debray'a
gre entelijansiyadan ve editrlerinden oluan "manevi aile" bu yay!nevlerinde ba!n!
sokacakdahakonukseverbirat!bulmutu.Yakla!k1960y!l!nakadarSartre,deBeauvoir,
Camus, Mauriac, Gide ve Malraux gibi yazarlar geni kapsaml! yap!tlar!, zgrle
duyduklar! inan ve "kendilerinden nceki ruhani ciddiyet ile kendilerinden sonraki
reklamc!l!!n !!rtkanl!! aras!ndaki orta yolu"(2) oluturan sylemleri sayesinde onlardan
ncegelenprofesrlerkua!n!am!olanentelijansiyay!meydanagetiriyorlard!.

1968 y!l!na varmadan entelekteller, yay!nc!lardan oluan cemaatlerini byk lde terk
etmi; bunun yerine gazeteci,talk-showkonuuyadadzenleyicisi,dan!man,yneticivs.
olarak kitle iletiim aralar!na dolumulard!. Art!k muazzam bir izleyici kitlesine sahip
olduklar!gibi,mrleriboyuentelektelolarakyapt!klar!al!malardaseyircilerine,oralarda
biryerdebulunanveehreleriseilmeyentketicilerhalinegelmiolan"tekiler"inonaylay!p
onaylamamas!na veya unutulua terk edip terk etmemesine bal! olmaya balam!t!. "Kitle
iletiim aralar! al!mlama sahas!n! genileterek entelektel meruiyetin kaynaklar!n!
azaltm!lar; klasik meruiyet kayna! olan profesyonel entelijansiyan!n etraf!n! onun kadar
talepkr olmayan ve bu yzden de daha kolay kazan!lan daha geni emerkezli dairelerle
kuatm!lard!r...Kitle iletiim aralar! geleneksel entelijansiyan!n kapal!l!!n! k!rarken, sahip
olduudeerlendirmenormlar!n!vedeerlerskalas!n!datahripetmilerdir."(3)

2. Debray,Teachers,VVriters,Celebrities,s.71.
3. a.g.y.,s.81.

68

Debray'!n betimledii durum hemen hemen tamamen Fransa'ya zg; laik, emperyal ve
ruhani gler aras!nda Napolyon dneminden beri sregelen mcadelenin sonucu olan bir
durumdur. Bu yzden de Fransa'ya ilikin olarak sunduu resmin baka lkeler iin geerli
olabilmesi pek mmkn deildir. Szgelimi, Britanya'da kinci Dnya Sava! ncesinde
bykniversitelerDebray'!nterimleriylenitelenemezler. OxfordveCambridge'dekiretim
yeleri bile kamusal alanda ncelikle (Frans!zlar!n ykledii anlamda) entelektel
kimlikleriyle tan!n!yor deillerdi; ngiltere'deki yay!nevleri de, her ne kadar iki dnya sava!
aras!nda g ve nfuz sahibi kurumlar olmu olsalar da, yazarlar!yla birlikte Debray'!n
szn ettii trden bir manevi aile oluturduklar! sylenemezdi. Yine de genel olarak
vurgulanmak istenen nokta geerlidir: Birey gruplar! kurumlarla ittifak kurar ve bu kurumlar
sayesindegveotoritekazan!rlar.Kurumlar!na!rl!!artt!kayadaazald!ka,onlarabal!
(Antonio Gramsci'nin yerinde nitelemesiyle) "organik entelektellerin nemi de artar ya da
azal!r.

Gene de maa ald!klar! niversitelerle, parti izgisine bal!l!k talep eden siyasi partilerle,
kiiye bir yandan arat!rma yapma zgrl salarken belki de bir yandan da ok daha
incelikli yollardan onun yarg!lama yetisini budayan ve eletirel keskinliini krelten "think
tank"lerle girdii ilikiler yznden onlara minnettar ve bu yzden de k!s!tlanm! olmayan
ba!ms!z,zerkentelekteldiyebireyolupolmad!!yadaolupolmayabileceisorusuhl
ortadad!r. Debray'!n belirttii gibi, bir entelektelin evresi, kendisine benzer
entelektellerdenoluanbirgrubuntesinegenilediizaman-birdierdeyile,tart!mave
yarg!dabulunmakonusundaentelektellereduyulanba!ml!l!!nyerinibirizleyicikitlesiniya
dabiriverenimemnunetmekayg!s!ald!!zaman-entelektelinyapt!!ite,verdiiurata
bireyler,yrrlktenkalkmasabile,kesinlikleketlenmiolur.

teyineeleald!!manatemaya,entelektelintemsilettiklerine,dnmolduk.Entelektel
bir bireyi dndmz zaman -ki burada as!l derdim bireyledir-, portresini izdiimiz
kiinin bireyselliini mi vurguluyoruz, yoksa bireyin mensup olduu grubu ya da s!n!f! m!
merkezal!yoruz?

69

Bu soruya verilecek cevap entelektelin bize nas!l hitap edeceine ilikin beklentilerimizi
barizbirekildeetkiler:udinlediimizyadaokuduumuzba!ms!zbirgrmyoksabir
hkmeti, rgtl bir siyasi davay!, bir lobi grubunu mu temsil ediyor? On dokuzuncu
yzy!lda entelektele ilikin temsiller bireysellii vurgulama eilimindeydi; entelektel
genellikle Turgenyev'in Bazarov'u ya da James Joyce'un Stepnen Dedalus'u gibi topluma
hibirbiimdeuyumgstermeyenvebuyzdendeyerleikkan!lar!ntamamend!!ndabirasi
olan yaln!z, insanlara sokulmayan bir figrd. Yirminci yzy!lda entelekteller ya da
entelijansiya -fikirleri kar!l!! para alan yneticiler, profesrler, gazeteciler, bilgisayar ya da
hkmet uzmanlar!, lobiciler, allmeler, sendikal! ke yazarlar!, dan!manlar- ad! verilen
genel bir gruba ait olan insanlar!n say!s!ndaki art!la birlikte, insan art!k ba!ms!z bir ses
olarakentelektelbireyvarolabilirmidiyesormakzorundakal!yor.

Bu son derece nemli soru tabii ki kinizmle deil, gerekilikle idealizmi birletirerek ele
al!nmal!. Oscar Wilde'!n dedii gibi, kinik her eyin bedelini bilen, ama hibir eyin deerini
bilmeyen biridir. Btn entelektelleri sadece hayatlar!n! bir niversitede ya da gazetede
al!arak kazand!klar! iin sat!lm! olmakla sulamak kaba ve son kertede anlams!z bir
ithamd!r. "Dnya ylesine yozlam! ki eninde sonunda herkes para denen puta teslim
oluyor" demek tam bir kinizm rneidir. te yandan entelektel bireyi bir ideal, maddi
!karlarlahibiralakas!olmayacakldesafvesoylubirtrvalyeolarakgrmekdeciddi
bir tutum say!lamaz. Byle bir s!navdan kimse geemez, Joyce'un Stephen Dedalus'u bile;
Dedalusokadarsaf,okadarh!r!nbiridealliktedirkisonundahibireyyapamazhalegelir
ve,dahabeteri,susar.

in z, entelektel ne salt yumuak yzl bir teknisyen olup !kacak denli tart!ma ve
huzursuzluk !karmaktan ka!nan biri olmal!d!r ne de tm zaman!n! naletlik yapmakta hakl!
amasznekimsekulakvermeyenbirCassandra*olmayaal!arakgeirmelidir.

* Truva kral! Priamos'un k!z!. Tanr! Apollon, Cassandra'ya a!k olur ve kendisini verirse ona kehanet
yetenei vereceini syler. Cassandra kabul eder, ama bu yetenei ald!ktan sonra ona kendini
vermeyinceApollonfkelenirveverdiiarmaan!netkisinibozar;Cassandra'n!nsylediklerinekimse
inanmayacakt!r.

70

Toplum ne kadar zgr ve a!k olursa olsun, birey ne kadar bohem olursa olsun herkes bir
toplumun zapt! alt!ndad!r. Her halkrda entelektelin sesini duyurmas! ve pratikte
tart!malara, hatta mmknse ihtilaflara yol amas! gerekir. Ama yegne seenekler
topyeknataletyadatopyeknisyandeildir.

ReaganynetimisondemlerinisrerkenRussellJacobyad!ndaAmerikal!,muhalif,solcubir
entelektelin ok tart!ma yaratan bir kitab yay!mland!; szkonusu tart!malarda kitab!n
tezleri ounlukla onaylan!yordu. Son Entelekteller ad!n! ta!yan kitapta, doruluu su
gtrmezmi gibi grnen u tez savunuluyordu: ABD'de "akademik olmayan entelektel"
tamamen ortadan kalkm!, onun yerini de kendilerinden baka kimsenin anlamad!! bir
jargonlakonuupyazanrkekniversitemensuplar!ndanoluanbirgrupalm!t!rkionlar!da
toplumda kimse pek umursamamaktad!r.(4) Jacoby'nin gemite kald!!n! belirttii
entelekteliinizdiimodel,buyzy!l!nilkyar!s!ndaounluklaGreenwichVillage'da(Latin
Quarter'!nABD'dekikar!l!!)oturanveNewYorkluentelektellerdiyebilinenbirkaisimden
ibaret. Bunlar ounlukla Yahudi, solcu (ama ou antikomnist) ve kalemleriyle geinmeyi
baarabilenentelektellerdi.lkkuakEdmundWilson,JaneJacobs,LewisMumford,Dwight
McDonald gibi kiilerden oluuyordu; onlardan k!sa bir sre sonra yerlerini alanlar aras!nda
ise Philip Rahv, Alfred Kazin, lrving Howe, Susan Sontag, Daniel Bell, William Barrett ve
Lionel Trilling bulunuyordu. Jacoby'ye gre, bu tr insanlar!n benzerleri sava sonras!nda
ortaya!kaneitlitoplumsalvesiyasaletkenlerdendolay! iyiceazald!. Jacobybuetkenleri
yle s!ral!yor: Varolara ka! (ona gre entelektel kentli bir yarat!kt!r nk); saflar! terk
edip hayattaki nceden tayin edilmi mevzilerden ekilmenin ncln yapan Beat
kua!n!n sorumsuzluklar!; niversitenin genilemesi ve eskiden ba!ms!z olan Amerikan
solununkampsleresrklenmesi.

Bunlar!n sonucunda gnmz entelekteli, garantili bir kazanc! olan ve dershane d!!ndaki
dnyaylaalkas!olmayan,kabuunaekilmibiredebiyatprofesrolup!km!t!r.

4.RussellJacoby,TheLastlntellectuals:AmericanCultureintheAgeofAcademe(NewYork:Basic
Books,1987).

71

Jacoby'ye gre bu tr insanlar, as!l amac! toplumu deitirmek deil akademik kariyer
yapmak olan irek ve barbarca bir slupla yazmaktad!rlar. Bu arada yeni muhafazakr
hareket ad! verilen hareketin -bu hareket ounlukla toplumsal analist lrving Kristol ve
felsefeci Sidney Hook gibi eskiden solcu ve ba!ms!z entelektellerken Reagan dneminde
pekitibarkazananisimlerdenoluuyordu-ykseliiylebirliktea!kagericiyadaenaz!ndan
muhafazakr bir gndem neren birok yeni dergi !kmaya balad! (Jacoby zellikle a!r!
sac!TheNewCriteriondergisinizikreder).Bugler,derJacoby,genyazarlar!,eskilerden
bayra! teslim alabilecek olas! entelektel liderleri kendi saflar!na ekme konusunda ok
daha gayretlidirler. Oysa Amerika'n!n liberal dnceleri savunan, en prestijli dergisi ol'an
NewYorkReviewofBooksbirzamanlaryeniveradikalyazarlaracretlifikirleriniifadeetme
olana! tan!rken, art!k bayatlamaya balayan ngilizperverlii ile "New York tatl!s!ndan ok
Oxford ay!na" benzeyen "esef verici" bir sicil sergilemektedir. Jacoby'nin vard!! sonu
udur:NewYorkReview"genAmerikal!entelektelleribesleyenbirkaynakolmaktan!kt!!
gibi onlar! umursamamaktad!r da. eyrek yzy!ld!r hibir yeni yat!r!m yapmaks!z!n kltr
bankas!ndaki hesab!n! tketmektedir. Bugn yeni bir ilem yapabilmesi iin d!ar!dan, daha
ok da ngiltere'den entelektel sermaye ithal etmesi gerekmektedir." Tm bunlar k!smen
"eskikentselkltrmerkezlerininlokavtagitmesinin,dahadorusuiflasedipkapanmas!n!n"
sonucudur.5

Jacobyentelekteli"kimsedenmedetummayan,iflaholmazldeba!ms!zbirruh"olarak
tan!mlay!p, bu tan!ma s!k s!k geri dner. Art!k elimizdeki tek ey, der Jacoby, kay!p bir
kuakt!r; bu kua!n yerini ise belli kurumlar!n kiralad!! ceketlerinin n ilikli, sylediklerini
kimsenin anlamad!!, as!l kayg!s! patronlar!n! ve al!t!! ajanslar! memnun etmek olan,
tart!malara nclk etmektense kendi nlerini pekitiren ve uzman olmayanlar! rkten bir
toplumsalotoriteyevebirsrakademikunvanasahipolandershaneteknisyenlerialm!t!r.
Son derece ruh karart!c! bir manzara bu, ama doru mu acaba? Jacoby'nin entelektellerin
yokoluunun nedeni olduunu syledii ey doru mu, yoksa daha doru bir tehiste
bulunabilirmiyiz?

5.Jacoby,TheLastlntellectuals,s.219-20.

72

BirkereniversitedenyadahattaABD'dengocunmakyanl!bence.Fransa'da,kinciDnya
Sava!'ndan k!sa bir sre sonra, Sartre, Carm!s, Aron, de Beauvoir gibi bir avu sekin,
ba!ms!zentelektelin;ondokuzuncuyzy!ldakiErnestRenanveWilhelmvonHumboldtgibi
byk (ama maalesef ounlukla mitik) prototiplerinin miras! olan klasik entelektel fikrini -
ama fikir gereklik demek deildir ille de- temsil eder gibi grndkleri k!sa bir dnem
olmutu. Ama Jacoby bir eyden bahsetmiyor ki o da yirminci yzy!lda entelektellerin
al!malar!n!n sadece, Julien Benda'n!n savunduu ve belki de Bertrand Russell'la New
Yorklu birka bohem entelektelin rnekledii trden kamusal tart!malarla ve ateli
polemiklerle deil, ayn! zamanda ve daha ok, eletiri ve bybozumuyla, sahte
peygamberlerinifaedilmesiyle,eskigeleneklerinvekutsalsay!lanisimlerinipliininpazara
!kar!lmas!ylailgilendiidir.

Ayr!ca entelektel olmak hi de akademisyen olmakla ya da, szgelimi, piyanist olmakla

badamazbireydeildir.OlaanstKanadal!piyanistGlennGould(1932-1982)meslek
hayat!boyuncabykirketlerleszlemeyapm!birsanat!yd!;amabuonunklasikmzie
putk!r!c! denebilecek lde s!rad!! yorumlar getirmesini ve klasik mzik eserlerinin icra
edilmevedeerlendirilmetarzlar!zerindemuazzambiretkiyaratmas!n!engellemedi.Keza
akademik entelekteller de -mesela tarihiler-tarihyaz!m!, geleneklerin istikrar!, dilin
toplumdaki rol hakk!ndaki dncelerimizi topyekn yeniden biimlendirmilerdir.
ngiltere'denEricHobsbawm,E.P.Thompson,yadaAmerika'danHaydenWhitegeliyorakla
hemen. Bu tarihilerin al!malar! akademi iinde doup gelimesine ramen akademi
d!!ndadaetkilerioldu.

Entelektel hayat!n doall!!n! yitirmesinin ba sulusunun ABD olduu da su gtrr bir

iddia; nk bugn nereye bakarsan!z bak!n (hatta Fransa'da bile) bir bohem, bir cafe-
filozofuolmaktan!km!t!rart!kentelektel;birokfarkl!kayg!y!,arp!c!birbiimdedeimi,
sonderecefarkl!yollarlatemsiledenbambakabiriolmutur.

73

Bu konferanslar!n ba!ndan beri belirttiim gibi, entelektelin temsilettiieyheykelimsi bir

put deil, bireysel bir i, bir enerji, kendi dili ve toplumu iinde bir dizi meseleyi bir taraf
alarak,netvea!kbirbiimdekendisinedertedineninat!birgtrkibumeselelerinhepsi
de son kertede ayd!nlanma ve zgrlemeyle, yani zgrlkle balant!l!d!r. ster Bat!'da
olsunisterBat!d!!nda,entelekteleynelikas!ltehditneakademidennevarolardannede
bas!n!nveyay!nevlerinininsan!nkan!n!donduracakldeticarilemiolmas!ndangelir;ben
as!l tehdidi profesyonelizm dediim bir tutumda gryorum. Profesyonelizmle kastettiim
ey, bir entelektel olarak yapt!!n!z ii geim kayg!s!yla, sabah saat dokuz ila akam saat
bearas!nda(birgznzsaattenay!rmadan,brgznzdevaml!profesyoneldavran!
standartlar!na uygun davran!p davranmad!!n!z zerinde) yapt!!n!z bir ey diye
dnmenizdir-denizibuland!rmaman!z,kabuledilmiparadigmalar!nyadas!n!rlar!nd!!na
!kmaman!z, pazarlanabilir ve ncelikle de "prezentabl" olmak uruna kendinizi "aman bir
tats!zl!k!kmas!nda"diyednen,apolitikve"nesnel"birihalinegetirmenizdir.

Sartre'a dnelim. Sartre tam insan!n (eril "man" szcn kullan!r; kad!nlardan bahsetmez
hi) kendi yazg!s!n! semekte zgr olduunu savunur gibi grnrken, bu zgrln tam
olarak hayata geirilmesini "durum"un -Sartre'!n gzde szcklerinden biridir bu-
engelleyebileceini de belirtir. Ama, diye ekler, yazar! ya da entelekteli tek ynl olarak
ortam!nyadadurumunbelirlediinisylemekyanl!olur:Dahaokyazarlaortam!aras!nda
srekli olarak gidip gelen bir hareket olduu sylenebilir. Sartre 1947'de yay!mlanan ve bir
entelektel olarak aments olduu sylenebilecek Edebiyat Nedir? adl! kitab!nda
entelektel yerine yazar szcn kullan!r; ama u pasajda olduu gibi, entelektelin
toplumdakirolndenszettiia!kt!r:

ncelikle yazmay! zgr bir biimde, kendim amalad!!m iin ya-zar!md!r. Ama bunun
dolays!z sonucu olarak, baka insanlar!n bir yazar olduunu dndkleri, yani belli bir
talebe cevap vermek zorunda olan ve kendisine belli bir toplumsal ilev yklenen bir insan
haline gelirim. Yazar hangi oyunu oynamak isterse istesin bakalar!n!n onun hakk!ndaki
tasar!m!temelindeoynamakdurumundad!r.

74

Belirlibirtoplumdaedebiyatadam!na[entelektele]atfedilenkarakterideitirmekisteyebilir;
ama deitirebilmesi iin nce bu karaktere brnmesi gerekir. Yani kamu, detleriyle,
dnya gryle, toplum ve edebiyat!n bu toplum iindeki yerine ilikin anlay!!yla,
mdahalede bulunur. Yazar!n etraf!n! kuat!r ve yazara ynelttii buyurgan ya da sinsi
talepler,reddettiivegrmezdengeldiieyler,biryap!t!ninaedilebileceitemelisalayan
veriliolgular!olutururlar".(6)

Entelektelin dnyadan elini eteini ekmi ve bu yzden de idealize edilmesi ve tap!lmas!

gerekenbirtrfilozof-kralolduunusylemiyorSartre.Tamtersineentelektelsadeceiinde
bulunduu toplumun taleplerine deil ayn! zamanda ayr! bir grubun mensuplar! olarak
entelektellerin statsndeki tzsel deiimlere de tbi durumdad!r -bugnlerde
entelektellerin yokoluuna a!t yakanlar!n gzden ka!rd!klar! bir ey bu-. Gnmzdeki
ortam!eletirenler,entelektelintoplumunahlkivezihinsel hayat!zerindebiregemenlie
ya da bir tr s!n!rs!z otoriteye sahip olmas! gerektiini varsayarlarken, son dnemlerde
entelektellerin kendi kendilerini temsil edi tarzlar!nda meydana gelen kkl deiikliklerle
birlikte, sz konusu otorite konumuna kar! koymak, hatta sald!rmak yolunda ne kadar ok
enerjisarfedildiinigrmezdengeliyorlar.

Gnmz toplumu da, bazen dller vererek, s!kl!kla entelektellerin al!malar!n! hor
grerek, hatta bunlarla alay ederek, daha da s!kl!kla entelektelin sadece kendi sahas!nda
uzman olan bir profesyonel olmas! gerektiini syleyerek yazar!n etraf!n! kuatmay!
srdrmektedir. Ben Sartre'!n entelektelin ille de niversite d!!nda kalmas! gerektiini
sylediini hat!rlam!yorum. Entelektelin en ok yle ya da byle olmas! iin toplum
taraf!ndan drtbir yandan kuat!ld!!, tatl! szlerle kand!r!lmaya al!!ld!!, gzda! verildii
zaman entelektel olduu, nk entelektel al!malar!n ancak o zaman ve bu temel
zerinde ina edilebileceini syler Sartre. 1964'te Nobel dl'n reddettiinde tam da bu
ilkeleregrehareketetmitir.

6. Jean-Paul Sartre, What is Literature? (Londra: Methuen, 1967) [Edebiyat Nedir?, ev. Bertan
Onaran,PayelY.,1982].

75

Bugn entelektelin kar!lat!! bask!lar nelerdir? Ve benim profesyonelizm dediim eyle

nas!l uyuurlar? imdi bana gre, entelektelin yarat!c!l!!na ve iradesine meydan okuyan
drt bask!y! tart!mak istiyorum. Bunlardan hibirisi sadece tek bir topluma zg deildir.
Olduka yayg!n olmalar!na ramen amatrizm ad!n! vereceim tutumla her birine kar!
!kmakmmkndr.Nediramatrizm?Kryadadlbeklentisiyledeil,tabloyudahageni
izmeye, belli izgiler ve engeller aras!nda balant!lar kurmaya duyulan ak ve dinmek
bilmez merakla; bir uzmanl!k alan!na kapat!lmay! reddederek, belli bir meslekten olman!n
insana getirdii her trl k!s!tlamaya ramen dncelere ve deerlere zen gstererek
hareketetmeisteidir.

Bubask!lar!nilkiuzmanlamad!r[specialization].Gnmzdeinsaneitimsistemiiindene
kadar yukar!lara !karsa o kadar dar bir bilgi alan!yla s!n!rlanmaktad!r. mdi, yeterlilie
kimsenin bir diyecei olmaz olmas!na da, yeterlilik kiinin kendi dolays!z alan! -mesela
Viktorya dnemi ba! ak iirleri- d!!ndaki her eyle iliiini kesmesi ve kendi genel
kltrnbirdiziotoriteyevekuralsay!landncelerefedaetmesianlam!nageldiizaman
urunadenenbilgiyedemeyeceia!kt!r.

rnein, benim zel ilgi alan!m olan edebiyat eletirisinde, uzmanlama, teknik bir
biimciliin giderek artmas! ve bir edebiyat yap!t!n!n oluumuna fiilen hangi gerek
deneyimlerin dahil olduuna ilikin tarihsel anlay!!n giderek yitirilmesi anlam!na geldi.
Uzmanlama sanat yap!l!rken ya da bilgi retilirken harcanan kat!ks!z abay! gzden
ka!rmak demektir: Bunun sonucunda bilgiye ve sanata seimler ve kararlar, bal!l!klar ve
ittifaklar dzeyinde bakamaz, bunlar! salt gayri ahsi teoriler ya da metodolojiler dzeyinde
grrsnz.Edebiyatalan!ndauzmanolmakouzamantarihi,mziiyadasiyasetidevre
d!! b!rakmak anlam!na gelir. En sonunda edebiyat alan!nda tamamen uzmanlam! bir
entelektel olarak alan!n!zda szde liderlerin her dediini kabul eden, ehliletirilmi biri olur
!kars!n!z. Uzmanlama heyecan duyma ve bir eyler kefetme duygusunu da ldrr ki
bunlar!n her ikisi de bir entelektelde mutlaka bulunmas! gereken duygulard!r. Son tahlilde
bana yle geliyor ki uzmanlamaya teslim olmak tembelliktir; nk uzmanl!k alan!n!z!n
gereklerineuyarakbakalar!n!nsizdenyapman!z!istediieyleriyapars!n!z.

76

Uzmanlamaheryerdekibtneitimsistemlerindebulunangenelveetkilibirtrbask!iken,
bilirkiilik [expertise] ve diplomal! bilirkii klt daha ok sava sonras! dnyaya zg bir
bask!d!r.Bilirkiiolabilmekiinuygunotoritelerdentasdiknamealmakzorundas!n!zd!r;bunlar
size doru dili konumay!, doru otoriteleri zikretmeyi, doru sahada bulunmay! retirler.
Hassas ve/veya krl! bilgi alanlar! sz konusu olduunda bu daha da geerlidir. Yak!n
tarihlerde "siyasal doruculuk" [political correctness] ad! verilen bir tutum hakk!nda pek ok
tart!ma yap!ld!. Akademideki hmanistler iin kullan!lan sinsi bir tamlamayd! bu; bu
hmanistler,deniyordus!ks!k,kendibalar!naba!ms!zbirbiimdedeil,solcubirkumpas
komitesininbelirlediinormlaragrednyorlar;bunormlar!ndainsanlar!ngya"a!k"bir
biimde tart!mas!n! salamaktansa, !rk!l!k, cinsiyetilik gibi konularda a!r! hassas
davranmalar!nayolat!!syleniyordu.

in asl!, siyasal doruculuk kar!t! kampanya esasen eitli muhafazakr kesimler ve aile
deerlerinin dier savunucular! taraf!ndan dzenlendi. Syledikleri baz! eyler bir lde
yerindeyse de -bilhassa dnmeden konuup yazma aptall!!n! rneklerle gz nne
sermelerindenbahsediyorum-yrttklerikampanyada,szgelimiaskeriulusalgvenlik,d!
politika ve ekonomik politika alanlar!nda hkm sren hayret verici uyumculuk ve siyasal
doruculuk rneklerini tamamen grmezden geldiler. rnein savatan hemen sonraki
y!llarda,SovyetlerBirliiszkonusuolduundaSoukSava'!nncllerini("SovyetlerBirlii
denen fesat yuvas!" vs. vs.) sorgusuz sualsiz kabul etmeniz bekleniyordu. Daha da uzun
sren bir dnem boyunca (kabaca 1940'lar!n ortalar!ndan 1970'lerin ortalar!na kadar) resmi
Amerikan dncesine gre nc Dnya'da zgrlk demek komnizmden kurtulmak
demekti; bu dnceye pek fazla kar! !k!lmad!! gibi buna bir alay sosyolog, antropolog,
siyaset bilimci ve iktisat!n!n durmak bilmeden gelitirdikleri bir baka dnce daha elik
etti. Buna gre "gelime" Bat!'dan kaynaklanan, ideoloji-d!! bir eydi ve ekonomik
kalk!nmay!, modernlemeyi, antikomnizmi ve baz! siyasi liderlerin ABD ile resmi ittifaklar
kurmakistemeleriniieriyordu.

77

ABDveonunBritanya,Fransagibibaz!mttefikleri,savunmavegvenlikleilgilibugrleri
genellikleemperyalistpolitikalarizlemelerigerektiianlam!ndayorumlad!lar.Bupolitikalarda
nemli bir yer tutan kar!ayaklanmac!l!k [counterinsurgency] ve (daima komnizme ve
SovyetlerBirlii'nemeyledenbireyolarakgrlen)yerlimilliyetilieac!mas!zcakar!!k!,
(Vietnam'da olduu gibi) maliyeti ok yksek savalar ve igaller, (Bat!'n!n Endonezya, El
Salvador ve srail gibi mttefiklerinin yapt!! trden) igallere ve katliamlara dolayl! olarak
destek verilmesi, ekonomileri inan!lmaz derecede bozulmu kukla rejimlerin desteklenmesi
gibi muazzam felaketlere yol am!t!r. Btn bunlara kar! !kmak, sonu olarak, ulusal
giriimleri ilerletme amac!yla biimlendirilmi olan bir bilirkiiler grubunun denetimindeki bir
piyasaya mdahale etmek anlam!na geliyordu. rnein Amerikan niversite sistemi iinde
yetitirilmi, gelime kuram!na ve ulusal gvenlie sal!kl! bir sayg! besleyen bir siyaset
bilimci deilseniz, sylediklerinize kulak verilmiyor, hatta bilirkii olmad!!n!z gerekesiyle
kimizamankonuman!zabileizinverilmiyordu.

nk "bilirkiilik"in bilgiyle pek alkas! yoktu iin asl!na bakarsan!z. Noam Chomsky'nin
Vietnam sava! ile ilgili olarak toplad!! malzemenin kapsam! ve doruluu, tasdiknameli
bilirkiilerin ayn! konudaki yaz!lar!ndakilerden ok daha fazlad!r. Ama Chomsky o bildik
oven-"biz"immttefiklerimizinyard!m!nakotuumuzyahutMoskovayadainkkenlibir
darbeye kar! zgrl savunduumuz trnden- anlay!lar!n tesine geip ABD
ynetiminin davran!lar!n!n alt!nda yatan gerek gdleri gsterirken, D!ileri Bakanl!!'n!n
kendilerine dan!mas!n! ya da Rand Corporation iin al!may! arzulayan tasdiknameli
bilirkiiler bu alana hi girmediler. Chomsky, matematikiler taraf!ndan, dilbilimci s!fat!yla
kenditeorilerihakk!ndakonumas!iins!ks!kdavetald!!n!vematematikjargonunupekiyi
bilmemesineramensylediklerininsayg!veilgiyledinlendiinianlatm!t!r.AmaABD'nind!
politikas!n! muhalif bir bak! a!s!ndan anlatmaya al!t!!nda, d! politika alan!nda nde
gelen bilirkiiler onun konumas!n! bu konunun uzman! olmad!! gerekesiyle engellemeye
al!m!lard!r. Chomsky'nin tezlerini rtme yolunda pek bir ey nerilmezken, sadece
kabuledilebilirbirtart!mayadauzlaman!nmuhatab!n!nChomskyolmad!!sylenir.

78

Profesyonelizmin getirdii nc bask! ise taraftarlar!n!n ka!n!lmaz olarak iktidar ve

otoriteyedoru,iktidar!ngerekleriveimtiyazlar!nadoru,ayanbeyaniktidarad!naal!maya
doru srklenmeleridir. ABD'nin dnya zerinde hegemonya kurmak iin Sovyetler
Birlii'yle yar!t!! dnemde, Birleik Devletler'de ulusal gvenlik gndemi akademik
arat!rmalar!n zihniyetini ve nceliklerini insan! afallatacak llerde belirlemitir. Sovyetler
Birlii'ndedebenzerbirdurumvard!,amaBat!'dakimseoradazgrcearat!rmayap!ld!!n!
dnmyordu zaten. Btn bunlar!n ne anlama geldiine daha yeni yeni uyan!yoruz:
niversitelerin bilim ve teknoloji arat!rmalar!na en ok ba!ta bulunan kurumlar Amerikan
Savunma ve D!ileri Bakanl!klar! olmutur. Otuz k!rk y!ld!r en fazla ba!! alan
niversitelerseMTveStanfordolmutur.

Hkmetin ayn! dnemde niversitelerin insan bilimleri blmlerine ayn! genel gndemi
gzeterek yard!mda bulunduu da bir vak!ad!r. Btn toplumlarda buna benzer eyler olur
elbette,amaABD'dekidurumdikkatedeerboyutlardayd!nkABD'ninncDnya'da-
ncelikledeGneydouAsya,LatinAmerikaveOrtadou'da-izlediipolitikay!desteklemek
iin yap!lan baz! arat!rmalar dorudan doruya gizli faaliyetlere, sabotajlara ve hatta
dpedz savaa tahvil ediliyordu. Baz! toplum bilimcilerin sadece dnya zerindeki eitli
toplumlar!n nas!lzldndeil,ayn!zamandabuzlmeninnas!l nlenebileceini de
arat!rmak iin Ordu ad!na yrttkleri, 1964'te balayan o meum Camelot Projesi'nde
olduu gibi szlemenin gereklerinin yerine getirilebilmesi iin ahlk ve adalet gibi sorunlar
birkenarab!rak!labiliyordu.

Hepsi bu kadarla da kalm!yor. Cumhuriyeti ve Demokrat partiler gibi Amerikan sivil

toplumunun merkezi gleri; silah imal eden irketlerin, petrol ve ttn irketlerinin yaratt!!
ya da finanse ettii endstriyel zel !kar lobileri; Rockefeller'lar!n, Ford'lar!n, Mellor'lar!n
kurduu byk vak!flar: te bu kurum ve kurulular!n hepsi de hem ticari hem de siyasi
gndemleri belirleyen arat!rma ve inceleme programlar!n! yrtmeleri iin bnyelerinde
akademikuzmanlaral!t!rmaktad!rlar.

79

Bir serbest piyasa sisteminde normal kar!lanan bir davran! bu elbette; Avrupa'n!n her
yerindeveUzakDou'dadaolanbirey.Think-tank'lerdenal!nanburslar,akademikizinler,
bas!mparas!n!devletinverdiikitaplar;meslekteilerlemeans!veitibardacabas!.

Bu sistemde her ey gzler nnde ve, demin de belirttiim gibi, liberal ve demokratik
toplumlardaki ileri kapitalizm ortam!nda insan davran!lar!na hkmeden rekabet ve piyasa
standartlar!na gre de kabul edilebilir nitelikte. Ama totaliter ynetim sistemlerinde
dnceye ve entelektel zgrle getirilen k!s!tlamalar hakk!nda kayg!lanarak bir sr
zaman harcad!!m!z halde; entelektel uyumculuu dllendiren, kiiyi bilimin deil
hkmetinkoyduuamalaraulamayatevikeden,arat!rmalar!nveteviklerinpiyasadan
daha byk pay kapmak amac!yla denetlendii bir sistemin entelektel bireye ynelttii
tehditleridikkatealmakonusundapektitizdavrand!!m!zsylenemez.

Bir baka deyile, bireysel ve znel entelektel temsile; sorular sormaya ve insanlara
payeler, dller da!tan devasa bir toplumsal program!n ya da bir sava!n ne kadar ak!ll!ca
olduunu sorgulamaya ayr!lan mekn, Stephen Dedalus'un bir entelektel olarak grevinin
hibiriktidarayadaotoriteyehizmetetmemekolduunusyleyebildiiyzy!lncesindenbu
yana arp!c! bir biimde klmtr. Baz!lar!n!n -bence biraz fazla duygusal davranarak-
sylediigibi,niversitelerinbukadarbykolmad!!,sunduklar!f!rsatlar!nbukadarmebzul
miktardaolmad!!zamanlaradnelimdemekistemiyorum.Banagre,Bat!niversitesi(tabii
kiAmerika'dakilerde)entelektele,yenibask!vek!s!tlamalaralt!ndadaolsa,dnmeyive
arat!rmay!srdrebileceiyar!-topikbirmeknsunabilmektedirhl.

Bu yzden entelektelin sorunu, modern profesyonellemenin sald!r!lar!yla onlar! yok

sayarakyadanfuzlar!n!yads!yarakdeil,farkl!birdizideervenceliitemsilederekba
etmeye al!makt!r. Ben bu temsil edimine amatrizm diyorum, yani krla ve bencil, dar
uzmanlamayladeil,zenlevesevgiylebeslenenbiretkinlik.

80

Bugnentelektelbiramatrolmal!d!r;toplumundnenveilgilibiryesiolmakiinkiinin,
lkesineveiktidar!na;lkesininkendiyurttalar!vediertoplumlarlailikikurmatarz!nadair
en teknik ve profesyonellemi faaliyetlerin bile znde yatan ahlki meseleleri gndeme
getirmeye ykml olduunu dnen biri. Dahas!, entelektelin amatr ruhu, oumuzun
yaad!! kat!ks!z profesyonel rutinin iine girip onu ok daha hayati ve radikal bir eye
dntrebilir;insankendisindenyapmas!bekleneneyiyapmakyerinebununiyeyapt!!n!,
bundan kimin yarar salad!!n! ve kendi kiisel projesiyle ve orijinal dncelerle bunun
aras!ndanas!lyenidenirtibatkuraca!n!sorabilir.

Herentelektelinbirdinleyicisivebirmuhatab!vard!r.Meseleodinleyicininoradamemnun
edilmesi gereken bir mteri konumunda m! durduu yoksa entelektelin meydan okuyup
dorudan muhalefete ve topluma daha demokratik bir biimde daha fazla kat!lmaya tevik
edebilecei biri mi olduudur. Ama her iki durumda da otorite ve iktidar!, entelektelin bu
otorite ve iktidarla ilikisini es gemenin yolu yoktur. Entelektel otoriteye nas!l hitap eder:
Profesyonelbirricac!olarakm!yoksaonunitibargrmeyenamatrvicdan!olarakm!?

81

V.KTDARAHAKKATSYLEMEK

Uzmanlama, profesyonelizm ve entelektelin iktidar ve otorite sorunuyla nas!l yzletii

meseleleri zerinde biraz daha durmak istiyorum. 1960'lar!n ortalar!nda, Vietnam sava!
kar!t!hareketinsesiningrlemesindenveyayg!nlamas!ndank!sabirsrence,Columbia
niversitesi'nde yal!ca grnml bir renci bana gelip s!n!rl! say!da renciyi kabul
ettiim bir dersi almak istediini syledi. Savata hava kuvvetlerinde grev ald!!n! anlatt!.
Lf aras!nda bir an profesyonel zihniyetin rktcln kavray!verdim; iini anlat!rken -
yetimibirpilotmu-ancak"meslekten"birininkullanabileceikelimelersarfediyordu.lsrarl!
bir biimde sorduum, "Hava kuvvetlerinde tam olarak ne yap!yordunuz?" sorusuna, "hedef
iktisab!" diye cevap verince yaad!!m oku asla unutamam. inin asl!nda bombard!man
pilotluu olduunu neden sonra anlayabildim, ama s!radan bir yabanc!n!n dolays!z
sorgular!n!bertarafetmeyiamalayanprofesyonelbirdilkullanarakrtbasediyorduas!liini.

82

Bu arada onu derse kabul ettim; herhalde hem gzm zerinde olsun diye hem de onu
insan!n kan!n! donduran o jargonla konumaktan vazgemeye ikna ederim diye
dnyordum."Hedefiktisab!"ym!,nelfama!

Siyasi kararlar!n al!nd!! evrelere yak!n olan ve i, maa, terfi indirimi ya da artt!r!m!
yapabilen bir patronaj konumunda olan entelekteller, profesyonel anlamda hizaya
gelmeyen ve stlerinin gznde ibirliine yanamay!p mesele !kartan tipler olan bireyleri
gzetleme iini ok daha tutarl! ve istikrarl! bir biimde yapmaktad!rlar. Bir ii yapt!rmak
istiyorsan!z-diyelimkiiindeyerald!!n!zekipgelecekhaftaD!ileriBakanl!!'naBosna'yla
ilgilipolitikbirraporsunacaksa-,yan!n!zabakanl!kevresinebal!,onlarlaayn!varsay!mlar!
payla!p ayn! dili konuan insanlar ekmeniz gerektii bellidir. Bense her zaman, bu
konumalarda anlatt!!m trden eyleri temsil eden bir entelektel iin, temelde iktidara
hizmet edip ondan payeler ald!! bylesi profesyonel bir konumda olman!n, o eletirel ve
nispeten ba!ms!z zmleme ve yarg!lama ruhunu hayata geirmeye (ki bana gre
entelektelin ii budur) hibir yarar! olmad!!n! dnmmdr. Bir baka deyile, szn
gerek anlam!yla entelektel, kendini tamamen bir hkmetin siyasi hedeflerine, byk bir
irketeyadakafalar!ayn!biimdeal!anprofesyonellerdenoluanbirloncayateslimetmi
bir memur ya da ii deildir. Bu tr durumlarda kiiyi ahlki vicdan!n! unutmaya, sadece
uzmanl!k alan! iinden dnmeye ya da bakalar!na ayak uydurmak iin phecilii rafa
kald!rmaya iten ayart!lar ok gldr. Birok entelektel bu ayart!lara tamamen teslim
olurlar; asl!nda bir lde hepimiz teslim oluruz. Kimse, en zgr ruhlu kii bile, tek ba!na
ayaktaduramaz,kendineyetemez.

Nispi entelektel ba!ms!zl!! korumak iin bir profesyonel deil de bir amatr tutumu
tak!nman!n daha iyi olduunu belirtmitim. Ama izin verin, imdi daha pratik ve kiisel
rnekler vereyim. Bir kere, bilirkiilerin ve profesyonellerin denetimindeki d!a kapal! bir
lonca alan!ndansa kamusal alan!n rizikolar!n! ve belirsiz sonular!n! -geni ve s!n!rs!z bir
dola!m! olacak bir konferans vermeyi, bir kitap ya da makale yazmay!- tercih etmek
demektiramatrizm.

83

Geen iki y!l iinde birka kere medyadan cretli dan!manl!k yapma teklifi ald!m. Bunu
reddettim, bir televizyon kanal! ya da gazeteyle ve bu piyasan!n kaypak siyasal dili ve
kavramsal erevesiyle s!n!rl! kalmak istemedim. Keza, dncelerinizin sonralar! nas!l
kullan!laca! konusunda hibir fikrinizin olmad!! bir i olan, ynetim makamlar! iin
dan!manl!k yapmakla da hi ilgilenmedim. Hem dorudan cret kar!l!! bilgi vermek, bir
niversite sizden halka a!k bir konferans vermenizi istediinde baka, sadece az say!da
memurdan oluan kapal! bir evreye konuman!z istendiinde baka bir anlama geliyor. Bu
ayr!m bana ok bariz grndnden niversite konferanslar!n! her zaman kabul ederken
dierlerini her zaman reddettim. Son olarak, siyasi dzeyde de Filistinli bir grup benden ne
zamanyard!mistese,yadabirGneyAfrikaniversitesinezamanlkeleriniziyaretedip!rk
ayr!mc!l!!na kar! ve akademik zgrlkten yana bir konuma yapmam! talep etse istinas!z
kabulettim.

Sonu olarak inand!!m deer ve ilkelerle uyumlu olduklar! iin fiilen desteklemeyi setiim
davalar ve fikirler bana byk bir heyecan veriyorlar. Bu yzden de kendimi edebiyat
konusundaki profesyonel eitimimle s!n!rl! grmediim gibi, sadece modern Avrupa ve
Amerikan edebiyat! retme ehliyetim olduu iin de kamusal siyaset meselelerine
bulamamam gerektiini dnmedim. Geni kapsaml! meseleler hakk!nda hem
konuuyorum hem de yaz!yorum nk dar profesyonel kariyerimin tesinde yer alan
bal!l!klar, halis bir amatr olarak beni tahrik ediyor. phesiz ders verirken rencilerime
hibir zaman aktarmad!!m bu grlerimi yeni ve daha geni bir-dinleyici kitlesine
iletebilmekiinbilinlibirgayretsarfediyorum.

Fakat kamusal alana yap!lan bu amatr bask!nlar gerekte neyle ilgilidirler? Entelekteli,
entelekteleylemeiteneyasli,blgesel,igdselbal!l!klar!m!d!r-!rk!,halk!,dini-;yoksa
kiinin nas!l konuup yazd!!n! belirleyebilecek ve belki de fiilen belirlemekte olan daha
evrenselveak!lc!birilkelermanzumesivarm!d!r?Asl!ndaentelektelintemelsorusudurbu
sorduum:Kiihakikatinas!lsyler?Hangihakikati?Kiminiinvenerede?

84

Maalesef entelektelin bu sorulara dolays!z cevaplar vermesini salayacak denli geni ve

kesin hibir sistem ya da yntemin olmad!!n! daha en batan sylememiz gerekiyor. Laik
dnyada -bizim dnyam!zda, insanlar!n abalar!yla oluturulmu tarihsel ve toplumsal
dnyada-entelektelsadecelaikaralarlaal!abilir;vahiyveilhamzelhayattagayetiyii
grebilen kavray! tarzlar! olabilseler de teorik kafal! insanlar taraf!ndan kullan!ld!klar!nda
feci,hattabarbarcasonulardoururlar.Hattabendahadailerigiderekentelektelin,kutsal
metinlerin ve inanlar!n (say!lamayacak kadar ok tahribata yol aan ve herhangi bir gr
ayr!l!!na ve eitlilie tahamml edemeyecek kadar kat! olan) btn gardiyanlar!yla mr
boyu sren bir mcadele iine girmesi gerektiini syleyeceim. Entelektelin tek dayana!
dnsz dnce ve ifade zgrldr: Bu zgrl savunma hatt!n! gevetmek veya
dayand!! temellerden herhangi birinin kurcalanmas!na gz yummak entelektelin iine
ihanet etmesi demektir. Salman Rushdie'nin eytan Ayetleri roman!n!n savunulmas!, hem
kitab!n kendisi iin hem de gazetecilerin, romanc!lar!n, denemecilerin, airlerin, tarihilerin
dncelerini ifade etme hakk!na kar! giriilebilecek tm dier sald!r!lara kar! koyabilmek
iisonderecehayatinemta!yanbirmeseleolmutur.

Ayr!ca bu sadece slam dnyas!ndakiler iin deil, Yahudi ve H!ristiyan dnyas!ndakiler iin
degeerlibirmeseledir.Dnceve.ifadezgrlhaks!zbirbiimdesadecebirblgede
istenirkendierbirblgedesavsaklanabilecekbireydeildir.nkilahiferman!savunma
yolunda laik bir hakka sahip olduklar!n! ne sren otoriteler iin tart!ma diye bir ey sz
konusu olamaz; oysa entelektelin yapt!! faaliyetin zn oluturan ve s!k! bir aray!a
dayanan tart!ma, kendine vahiy inmeyen entelektelin gerekte yapt!! eyin sahnesini ve
ortam!n! oluturur. Fakat yine birinci maddeye dnm olduk: Kii hangi hakikati ve ilkeleri
savunmal!,benimsemelivetemsiletmelidir?Gbirdurumdanyakay!s!y!rmakiinsorulan
tumturakl! bir soru deil, bugn entelektelin nerede durduunu ve etraf!n!n nas!l haritas!
!kar!lmam!, hain bir may!n tarlas!yla kuat!ld!!n! konu alan bir arat!rman!n zorunlu
balang!c!d!rbu.

85

Olgular!n nesnellii ya da doruluu denen, a!r! ihtilafl! konuyla balayal!m isterseniz:

1988'deAmerikal!tarihiPeterNovick'in,bal!!bukonudakitereddtlerisonderecearp!c!
bir biimde rnekleyen hacimli bir al!mas! yay!mland!. Kitab!n bal!! u Soylu D,
altbal!! ise "Nesnellik Sorunu" ve Amerikan Tarihilii idi. Novick ABD'deki tarihilerin bir
yzy!l iinde yazd!klar! metinlerden al!nan malzemeye dayanarak, tarihsel arat!rman!n
znn (yani, bir tarihinin olgular! olabildiince gereki ve doru bir biimde aktarmas!na
f!rsat tan!yan nesnellik idealinin) nas!l yava yava birbirleriyle rekabet eden iddia ve
kar!iddialardan oluan bir batakl!a dntn; tm bu iddialar!n tarihilerin nesnelliin
ne olduu konusunda uzlam! olduklar! grntsn nas!l darmada!n ettiini gstermiti.
Nesnellik,savas!ras!nda"bizim"-yanifaistAlmanya'yakar!Amerika'n!n-hakikatimiz
olarakigrmt;savatansonrakibar!dnemindeysebirbirleriylemcadeleedenherbir
ayr!grubun-kad!nlar!n,Afroamerikal!lar!n,Asyal!Amerikal!lar!n,ecinsellerin,beyazlar!nvs.-
ve her bir okulun (Marksist, yap!zmc, ortodoks, kltrel) kendi nesnel hakikati vard!.
Novick bylesi bir bilgiler karmaas!n!n ard!ndan bir yndeme salanmas! mmkn m,
diye sorup szlerini zntl bir tonla yle bal!yor: "Geni bir sylem topluluu olarak;
ortak amalar!, ortak standartlar! ve ortak hedefleri arac!l!!yla birleen
bilimadamlar!ndan oluan bir topluluk olarak tarih disiplini ortadan kalkm!t!r...[Tarih]
profesrEskiAhit'tekiHakimlerKitab!'n!nsoncmlesindeanlat!landurumdad!r:Ognlerde
srail'dekralyoktu;herkeskendisineyidorubuluyorsaonuyap!yordu."(1)

Bundan nceki konferansta belirttiim gibi, yzy!l!m!z!n bal!ca entelektel faaliyetlerinden

biri otoritenin, y!k!lmas! demesek bile, sorgulanmas! olmutur. Yani Novick'in bulgular!na bir
ek yapacak olursak, nesnel gereklii oluturan eyin ne olduu konusunda bir konsenss
kalmad!!gibi,Tanr!dahilgelenekselotoritelerinoudabykldesilinipsprlmtr.

1.PeterNovick,ThatNobleDream:The'ObjectivityOuestion'andtheAmericanHistoricalProfession
(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1988),s.628.

86

Hattaaralar!ndaMichelFoucault'nundancbiryerigalettiifilozoflardanoluanglbir
okul,ortadabirotorite/yazar[author]*olduundanszetmeninsonderecemaksatl!,dahas!
ideolojikbirabartmaolduunuilerisrmtr.

Bu dikkate deer sald!r! kar!s!nda mitsizlikten doan bir iktidars!zl!k da, global yeni-
muhafazakr hareketin yapt!! gibi, kaba kuvvetle geleneksel deerleri yeniden
benimsetmeye al!mak da ie yaramaz. Bence, nesnellie ve otoriteye ynelik eletirinin
laik dnyada insanlar!n kendi hakikatlerini nas!l ina ettiklerini ve mesela, beyaz adam!n
stn olduu yolundaki (klasik smrge imparatorluklar!n!n kurduu ve koruduu) szde
nesnel hakikatin de Afrika ve Asya halklar!n!n zerindeki iddetli bask!ya dayand!!n!
vurgulad!! iin olumlu bir hizmet vermi olduu sylenebilir. Afrika ve Asya halklar!n!n
kendilerine zg ba!ms!z bir dzen kurmak iin kendilerine dayat!lan bu "hakikat'le
mcadele ettikleri de ayn! lde dorudur. Yani art!k herkes dnya hakk!nda yeni ve
genellikle birbirleriyle elien grlerle ortaya !kmaktad!r: Her biri dierlerini d!layan
tamamlanm! bir program sunan Yahudi-H!ristiyan deerleri, Afrika-merkezli deerler,
Mslman hakikatleri, Dou hakikatleri, Bat! hakikatleri hakk!nda bitmez tkenmez lflar
ediliyor.Bugnheryerde,tekbirsisteminbaa!kabileceindendahafazlatahammlszlk
vekulakt!rmalay!c!biriddiac!l!kvar.

Bunun sonucunda, her ne kadar lfta "bizim" deerlerimizin (art!k neyin nesiyse bunlar)
asl!nda evrensel olduu sylense de, evrenselliin neredeyse tamamen ortadan kalkt!!
sylenebilir. Btn entelektel hilelerin en baya!lar!ndan biri, bir bakas!n!n kltrndeki
bozukluklar hakk!nda ahkm keserken kendi kltrndeki tam tam!na ayn! uygulamalara
mazeretler bulmakt!r. Klasik liberal ve Bat!l! demokratik deerlere inanmak zere eitilmi
olanoumuziinszkonusudeerlerineredeyseharfiharfinecisimletirenolaanston
dokuzuncu yzy!l Frans!z entelekteli Alexis de Tocqueville, bunun en klasik rneidir
bence. Tocqueville Amerika'daki demokrasiyle ilgili deerlendirmesini yaz!p Amerikal!lar!n
k!z!lderililerevesiyahklelererevagrdkleriktmuameleyieletirdiktensonra,1830lar!n
sonlar!yla1840'lardaFrans!zlar!nCezayir'deizledikleripolitikayladailgilibireyleryazm!t!r.

* ngilizcede "yazar" anlam!na gelen "author" ile "otorite, yetkili kii" anlam!na gelen "authority"
aras!ndaki kkdelik Trkede verilemiyor. Foucault'nun ve Barthes'!n lmnden sz ettikleri ve
sorgulad!klar!eydzanlamda"yazar"deil,"otoriteolarakyazar"d!r.(.n.)

87

Bu dnemde Mareal Bugeaud'nun komutas! alt!ndaki Frans!z igal ordusu Cezayirli

Mslmanlarakar!vahicebirsindirmesava!yrtmt.Tocqueville'inCezayirhakk!nda
yazd!klar!n! okurken, Amerikal!lar!n ktlklerine insani bir biimde itiraz ederken kulland!!
normlar! Frans!zlar!n eylemleri kar!s!nda ask!ya ald!!n! grrz birdenbire. Birtak!m
gerekelers!ralamad!!sylenemez;s!ralars!ralamas!nadabunlar,Tocqueville'inmilligurur
dedii ey ad!na Frans!z smrgeciliini hakl! gstermeyi amalayan sudan mazeretlerden
baka bir ey deildirler. Katliamlar kar!s!nda k!l! k!p!rdamaz; Mslmanlar, der, aa! bir
dine inan!rlar ve disiplin alt!na al!nmalar! gerekir. K!sacas!, Amerika hakk!nda yazarken
kulland!! dilin grnteki evrenselciliini kendi lkesine kasten uygulamaz; hem de kendi
lkesiFransadabenzerinsanl!kd!!politikalarizlediihalde.(2)

Bununla birlikte, Tocqueville'in (ve, mesela, ngiltere'deki demokratik zgrlkler hakk!ndaki

takdire ayan fikirlerinin Hindistan iin geerli olmad!!n! syleyen John Stuart Mill'in)
uluslararas! davran!larailikinevrenselbirnormkonusundakidncelerinesasenAvrupa
iktidar!n!n ve Avrupa'n!n dier halklar hakk!ndaki tasar!mlar!n!n hkm srmesi anlam!na
geldii bir dnemde yaad!! da unutulmamal!. Dahas! on dokuzuncu yzy!lda yaayan
Bat!l!lara gre, smrgeci ordular!n kara ya da kahverengi derili !rklara hibir ayr!m
gzetmeksizin uygulad!klar! yasalar!n olaanst gaddarl!!na kar! !kabilecek gte hibir
Afrika ya da Asya halk! yoktu. Onlar!n yazg!s! ynetilmekti. Frantz Fanon, Aime Cesaire ve
C.L.R. James - byk, siyah, antiemperyalist entelektel- yirminci yzy!lda yaayacak ve
yazacaklard!; yani onlar!n ve birer paras! olduklar! kurtulu hareketlerinin, smrge
halklar!n!n eit muamele grme hakk!n! tesis ederek kltrel ve politik anlamda salad!klar!
kazan!mlardanTocqueville'indeMill'indehaberiyoktu.

2. Culture and lmperialism (Londra: Vintage, 1994), s. 204-224'te bu konuyu emperyalizm balam!
iindeayr!nt!l!olarakeleald!m.

88

Ama bu perspektif deiikliklerinden ada entelektellerin haberleri olmas!na ramen

ounluklabundanoka!n!lmazsonucu,yanitemeldeinsanadaletinisavunmakistiyorsan!z
bunusadecekenditaraf!n!z!n,kendikltrnznvekendimilletinizinonaylad!klar!iindeil
herkesiinyapman!zgerektiisonucunu!karm!yorlar.

Buyzdentemelsorunkiininkendikimliinivekendikltrne,toplumunavetarihineilikin
gerekleridierkimlikler,kltrlervehalklar!ngerekliiylenas!luzlat!raca!d!r.Bu,kiinin
tercihinizatenkendisininolandanyanayapmas!ylaaslazlemeyecekbirsorundur:"Bizim"
kltrmzn ihtiam! ya da "bizim" tarihimizdeki zaferler yznden iinmek entelektelin
enerji harcamas!na demez; hele birok toplumun hibir formle indirgenemeyecek lde
farkl! !rklardan ve tarihlerden olutuu gnmzde hi demez. Burada gstermeye
al!t!!m gibi, entelektellerin temsil eylemlerini gerekletirdikleri kamusal alan a!r!
karma!k bir niteliktedir ve rahats!z edici zellikler ierir; fakat, ancak entelektelin, milletler
vebireyleraras!ndafarklarolmas!naizinverirkenayn!zamandabufarklar!gizlihiyerarilere,
tercihlerevedeerlendirmeleretbitutmayanbiradaletvehakkaniyetkavray!!nasars!lmaz
bir inan duymas! halinde, bu alana etkili bir mdahalede bulunman!n bir anlam! olabilir.
Bugn herkes iin eitlikten ve uyumdan dem vuran liberal dili kullanmayan yok.
Entelektelin sorunu ise bu kavramlar!, eitlik ve adalet lflar! ile o kadar da ho olmayan
gereklikaras!ndakiuurumunsonderecebykolduufiilidurumlarlailikilendirmektir.

Budurumeniyi,uluslararas!ilikileralan!ndagrlr;bukonferanslardauluslararas!ilikiler
konusunubudenlivurgulamam!nnedenidebudurzaten.Neyikastettiimisonzamanlardan
birkarneklegstereyim.lrak'!nuluslararas!hukukuhiesayarakKuveyt'iigaletmesinden
hemen sonraki dnemde Bat!'da kamusal platformda yap!lan tart!malar hakl! olarak,
inan!lmaz bir vahetle Kuveyt'in varl!!n! ortadan kald!rmay! amalayan sald!r!n!n kabul
edilemezlii zerinde odakland!. Amerika'n!n asl!nda lrak'a kar! askeri g kullanma
niyetinde olduu a!kl!a kavutuka, bu tart!malarda -BM Anayasas!'na dayanarak- BM
taraf!ndan lrak'a kar! eitli yapt!r!mlar uygulanmas!n! ve gerekirse g kullan!lmas!n! talep
edenkararlaral!nmas!istendi.

89

Hem lrak'!nigalindehem desonras!ndal F!rt!nas!Harekat!'ndabykldeAmerikan

kuvvetlerinin kullan!lmas!na kar! !kan az say!da entelektel aras!ndan, benim bildiim
kadar!ylahikimselrakigalinimazurgstermeyeal!mad!.

Fakat Bush ynetimi kar!sald!r!n!n balad!! 15 Ocak tarihinden nce igale mzakereler
yoluylasonverilmesiyolundakisay!s!zolana!grmezdengelipBM'inbizzatABD'ninyada
onunbaz!yak!nmttefiklerininkar!t!!dieryasad!!toprakigaliolaylar!ndaald!!kararlan
tart!may!reddederek,sahipolduuomuazzamgleBM'yesavaagirilmesiynndebask!
yapt!! andan itibaren Amerika'n!n lrak'a kar! savunduu davan!n gcn byk lde
yitirdii hakl! olarak belirtilmiti. Tabii ki ABD a!s!ndan Krfez'deki as!l mesele Bush
ynetiminin beyan ettii ilkeler deil, petrol ve stratejik g hesaplar!yd!; lke ap!nda, g
kullanarak toprak elde etmenin kabul edilemez bir ey olduunu tekrar tekrar vurgulayan
entelektel tart!malar bu dnceyi evrensel olarak geerli grmeme gibi bir hatayla
maluld.Sava!destekleyenbirokAmerikal!entelektel,ABD'ninkendisinindahayenilerde
egemenbirdevletolanPanama'y!igaletmiolmas!n!meseleylealakal!grmyorgibiydiler.
EerlrakeletiriliyorsaABD'nindeayn!eletiriyihakettiia!kdeilmiydi?Amayo:"Bizim"
dahaycegerekelerimizvard!,SaddamHitler'denfarks!zd!,oysa"biz"bykldezgeci
ve!kargzetmeyengerekelerlehareketediyorduk;buyzdendehakl!birsavat!bu.

Ya da Sovyetler'in ayn! lde yanl! ve ayn! lde mahkm edilmesi gereken bir biimde
Afganistan'! igal etmesi olay!n! dnelim. Fakat Ruslar Afganistan'a girmeden nce
ABD'nin srail ve Trkiye gibi mttefikleri de uluslaras! hukuku hie sayarak baka lkelerin
topraklar!n!igaletmilerdi.

90

Keza ABD'nin bir baka mttefii, Endonezya 1970'lerin ortalar!nda Dou Timor adalar!n!
igal ederek yzbinlerce Timorluyu katliamdan geirmiti; ABD'nin Dou Timor sava!
dehetini bildiini ve desteklediini gsteren yeterince kan!t vard!r, ama her zamanki gibi
SovyetlerBirlii'ninsular!ylamegulolanAmerikal!entelektellerinokazbirk!sm!bundan
sz etmitir. (3) ABD'nin Hindiin'i igal edip zaten kt durumda olan kk, ounlukla
kyllerden oluan toplumlara y!k!mdan baka bir ey gtrmediini de kimse unutmad!.
Burada eer bir ilkeden sz edilebilecekse tek ilkenin u olduu grlyor: ABD'nin d! ve
askeripolitikas!zerindeal!anprofesyoneluzmanlar!ndikkatlerinibrspergceveonun
Vietnam'daki ya da Afganistan'daki vekillerine kar! yrtlen sava! kazanmakla
s!n!rlamalar! ve bizim yediimiz herzelerin aza al!nmamas! gerektii. Realpolitik alan!nda
ilerbyleyryor,deniyor.

Herhaldeyleyryordurdabenburadabakabirkonuzerindedurmakistiyorum:Eskiden
nesnelahlkinormlarvemaklotoritediyebilineneylerinortadankalkmas!ylakafas!zaten
kar!m!olanbirdnemdeyaayanadaentelektelinkendilkesinindavran!lar!n!kr
krne desteklemesi ve iledii sular! grmezden gelmesi ya da lakayt bir tav!rla "Btn
lkeler byle yap!yor herhalde, dnyan!n kanunu bu" demesi kabul edilebilir eyler midir?
Oysaburadasylememiz,syleyebilmemizgerekeney,entelektellerina!r!hatalaryapan
iktidarayaltaklanarakhizmetettikleriiinentelektelvas!flar!n!yitirmiprofesyonellerdeil,-
yinelersek- sonu olarak iktidara hakikati sylemelerini salayan alternatif ve daha ilkeli bir
duruuolanentelektellerolduklar!d!r.

BununlaherkesingnahkrveaslenktolduunubeyanedenTevratvari,gkgrltsn
and!ransulamalaryad!rmay!kastetmiyorum.okdahamtevaz!Veokdahaetkilibireyi
kastediyorum. Uluslararas! davran!lara ve insan haklar!n!n desteklenmesine ilikin
standartlar!nbenimsenmesindetutarl!l!ktanszetmek,esinyadavahiyyoluylainsanadoru
yolu gsterecek bir !!k bulmak iin kendi iimize bakmak anlam!na gelmiyor. Dnya
zerindeki lkelerin hepsi deilse bile ou, 1948'de beyan ve kabul edilen, BM'e ye olan
her yeni devletin onaylad!! Evrensel nsan Haklan Bildirgesi'ne imza atm! durumdalar.
Sava kurallar!, tutsaklara nas!l davran!lmas! gerektii, iilerin, kad!nlar!n, ocuklar!n,
gmenlerinvemltecilerinhaklankonular!ndaciddiszlemelervar.

3.Bupheuyand!r!c!entelektel ileyilerinanlat!m! iinbkz.NoamChomsky,Necessarylllusions:

ThoughtControlinDemocraticSocieties(Londra:PlutoPress,1989).

91

Bubelgelerinhibirinde niteliksizyadadahaazeit!rklarveyahalklarolduusylenmiyor.
Btn !rklar ve halklar!n ayn! zgrlklerden yararlanmaya haklar! vard!r.(4) Bugn
Bosna'daki soyk!r!m!n gsterdii gibi, bu haklar her gn ineniyor phesiz. Amerikal!,
M!s!rl!yadainlibirhkmetgrevlisibuhaklaratutarl!deil"pratik"bira!danbakarolsa
olsa.Ama iktidar!nnormlar!d!rbunugerektiren;bunormlartamdaentelekteleaitolmayan
normlard!r,nkonunrol,enaz!ndan,art!kuluslararas!topluluuntamam!taraf!ndank!t
zerinde zaten kabul edilmi olan standartlar! ve davran! normlar!n! ayr!m gzetmeksizin
uygulamakt!r.

Yurtseverliklevekiininhalk!naduyduubal!l!klailgilisorunlarvarphesiz.Entelektelde
matematikselbirbiimdeinaedilmiyasavekurallar!krkrneizleyendzayakbirrobot
deildir phesiz. Ve yine phesiz, korku ve tek bir kiinin zerindeki zaman, dikkat ve
kapasite s!n!rlar! da ok etkilidirler. Ama nesnellii salayan eyin ne olduu zerindeki
konsenssn ortadan kaybolmu olmas!na hay!flanmakta hakl! olsak bile bu, tamamen
kendinegmlmbirznelliinsular!ndasrklendiimizanlam!nagelmez.Birmesleeya
damilliyetes!!nmak(dahancedesylediimgibi)enindesonundabireyleres!!nmakt!r
sadece; hepimizin salt sabah haberlerini okuyarak bile olsa sinirlendiimiz eylere yan!t
deildir.

Kimsehayat!n!nheran!ndaherkonuhakk!ndaszalamaz.Amainsan!nkenditoplumunun,
yurttalar!na hesap vermek zorunda olan yerleik ve yetkili g odaklar!na seslenme
konusundazelbirgreviolduunainan!yorumben;zellikledebuglerapa!kahlakd!!
ve kendisinden ok daha gsz bir tarafa kar! yrtlen bir savata ya da kasten
ayr!mc!l!!, bask! yapmay! ve toplu zulm hedefleyen programlar iin kullan!ld!!nda. kinci
konferanstasylediimgibi,hepimizulusals!n!rlariindeyaar!z,ulusaldillerimizikullan!r!z,
(ounlukla)ulusaltopluluklar!m!zasesleniriz.

4. Bu sav!n daha gelitirilmi bir versiyonu u yaz!mda bulunabilir: "Nationalism, Human Rights and
lnterpretation", Freedom and lnterpretation: The Oxford Amnesty Lectures 1992 iinde, der. Barbara
Johnson(NewYork:BasicBooks,1993),s.175-205.

92

Amerika'da yaayan bir entelektelin yzlemesi gereken bir gereklik vard!r ki o da udur:
lkemiz her eyden nce inan!lmaz kaynaklara ve baar!lara sahip olan ve ok zengin bir
eitlilikarzedenbirgmentoplumudur,amaayn!zamandagrmezdengelinemeyeceki
eitsizliklerden ve d! mdahalelerden oluan korkun bir yan! da vard!r. Geri baka
yerlerdeki entelekteller ad!na konuamam ama vurgulamak istediim noktan!n genelde
geerliolduusylenebilirherhalde.Birfarkla:BakalkelerdeszkonusudevletABDgibi
kreselbirgdeildir.

Btn bu rneklerde bir durumun entelektel anlam!na eldeki bilinen olgular!, yine eldeki
bilinen bir normla k!yaslayarak ula!l!r. Bu kolay bir i deildir, zira bilginin genellikle blk
prk, parampara ve zorunlu olarak kusurlu bir biimde sunulduu gz nnde
bulundurulursa bunun tesine gemek iin belgeler, arat!rmalar, sondajlar gerekir. Ama
birok durumda bir katliam yap!l!p yap!lmad!!n! ya da resmi bir k!l!f uydurulup uy-
durulmad!!n! belirlemek mmkndr bence. Yap!lacak ilk i, mnferit bir olay olarak deil
(s!n!r izgileri aras!na bir aktr olarak kiinin kendi lkesinin de dahil olduu) sregelen
tarihin bir paras! olarak neyin, niin olduunu bulmakt!r. Apolojistlerin, stratejisyenlerin ve
planlamac!lar!n yapt!! standart d! politika analizlerindeki tutars!zl!k bir durumun nesneleri
olarakbakalar!zerindeodaklan!rken"bizim" mdahalemizveyolat!!sonular zerinde
nadirendurmalar!d!r.iniineahlkibirnormunkar!t!r!ld!!dahadanadirdir.

Bizimki gibi son derece gdml bir kitle toplumunda hakikati sylemenin amac! esasen,
bilinen olgulara uygulanm! bir dizi ahlaki ilkeye -bar!, uzlama, ac!lar!n azalt!lmas! gibi-
daha ok tekabl eden, daha iyi bir durumun ortaya !kar!lmas!d!r. Amerikal! pragmatist
filozof C. S. Peirce buna olas! k!lma [abduction]* ad!n! vermi ve bu tas!m gnmzde nl
entelektelNoamChomskytaraf!ndanustal!klakullan!lm!t!r.(5)

*Mant!kta,ikincinclvedolay!s!ylasonucusadecebirolas!l!kifadeedentas!m,(.n.)
5.NoamChomsky,LanguageandMind(NewYork:HarcourtBraceJo-vanovich,1972),90-99.

93

nsan!nkonuupyazmas!n!namac!tabiikicmlealemenekadarhakl!olduunugstermek
deil; ahlki iklimde, sald!rganl!!n ad!n!n sald!rganl!k konulmas!n!, halklar!n ya da kiilerin
haks!z yere cezaland!r!lmas!ndan vazgeilmesini ya da bunun nlenmesini, haklar!n ve
demokratik zgrlklerin bir norm olarak sadece seilmi bir az!nl!k iin deil herkes iin
tan!nmas!n! salayacak bir deiiklik yapmaya al!makt!r. Ancak kabul etmek gerekir ki
bunlar idealiste ve genellikle gerekletirilmesi imkns!z amalard!r; ve bir anlamda, hep
sylediim gibi, ounlukla geri ekilme ya da hizaya gelme eiliminin hkm srd bir
zamanda burada ele ald!!m konuyla entelektelin bireysel performans! kadar alkal!
deildirler.

Bence hibir ey entelekteli sak!nganl!a, doru olduunu bildii ama benimsememeye

kararverdiigveilkelibirkonumatipikbirbiimdes!rtevirmeyeitenzihinselal!kanl!klar
kadar tekdire lay!k deildir. Fazla politik grnmek istemezsiniz; ad!n!z!n oyunbozana
!kmas!ndan korkars!n!z; patronunuzdan ya da bir otoriteden onay alman!z gerekir; dengeli,
nesnel,!l!ml!biriolarakkazand!!n!znkorumakistersiniz;kendisinefikirsorulan,dan!!lan
biri, bir ynetim kurulu ya da prestijli bir komiteye ye olmak, sorumlu vasatlar aras!ndan
ayr!lmamak gibi bir umudunuz vard!r; gnn birinde bir eref payesi, byk bir dl, hatta
belkidebirelilikkapmapeindesinizdir.

Bir entelektel iin bu zihinsel al!kanl!klar par excellence* yozlat!r!c!d!r. Tutkulu bir
entelektelhayat!biimsizletirebilecek,sourabilecek,venihayetindeldrebilecekbirey
varsaodabual!kanl!klar!n iselletirilmesidir. Benahsenbtngncelsorunlar aras!nda
enetinlerindenbiriolanFilistinsorunuetraf!ndabual!kanl!klarlakar!lat!m;moderntarihin
en byk haks!zl!klar!ndan biri olan bu konu hakk!nda a!k a!k konumaktan duyduklar!
korku,hakikatibilenveonahizmetedebilecekbirmevkideolanbirokkiiningzlerineba,
ayaklar!nakstek,a!zlar!nat!kaoldu.AmaFilistinlilerinkendikaderlerinitayinetmehakk!m
a!ka!kdestekleyenherkesktmuameleyeveiftirayamaruzkalsadaortadakorkusuzve
insafsahibibirentelekteltaraf!ndansylenmeyi,temsiledilmeyihakedenbirhakikatvar.

*(Lat.)Enstdzeyde,(.n.)

94

13Eyll1993'teFKilesrailaras!ndaimzalananOslolkeAntlamas!'ndansonrabudurum
dahadageerli.Busondereces!n!rl!ilkad!m!nyaratt!!byksevin,szkonusuanlama
metninin Filistinlilerin haklar!n! garanti alt!na almak yle dursun, asl!nda srail'in gal
Alt!ndaki Topraklardaki denetiminin srmesini garantilediinin gzden ka!r!lmas!na yol at!.
Bunueletirmek,sonuitibar!yla"umut"ve"bar!"akar!tav!ralmakanlam!nageliyordu.(6)

Sonolarakentelektelmdahaleninyap!l!tarz!nailikinbirkasz.Entelektelbirdaaya
da krsye t!rman!p ycelerden at!p tutmaz. Tabii ki syleyeceklerinizi en iyi nereden
duyulacaksa oradan sylemek istersiniz; ayr!ca sylediklerinizi sregelen, fiili bir sreci,
szgelimibar!veadaletdavas!n!etkileyecekbirbiimdetemsiletmekistersiniz.Evet,yaln!z
ba!na konuur entelektel, ama ancak kendisini bir hareketin gerekliiyle, bir halk!n
zlemleriyle,mterekbiridealinpeindeortakolarakkoanlarlabirletirdiindeyank!bulur
sesi. Filistin terrn ve lszln uzun uzad!ya eletirmeye pek dkn olan Bat!'da,
oportnizm sizin de Filistinlileri bir gzel k!nay!p srail demokrasisine vgler dzmenizi
gerektirir. Sonra bar! hakk!nda birka gzel lf etmeniz de !k olur. Entelektel sorumluluk
ise Filistinlilere btn bunlar! sylemenizi, ama as!l derdinizi en etkili olabileceiniz New
York,ParisveLondragibiyerlerdeanlat!rkenFilistin'ezgrlkfikrinivesadeceenzay!fve
en kolay ezilebilecek taraf!n deil btn taraflar!n terrnden ve a!r!l!!ndan kurtulmak
gerektiidncesinidevurgulaman!z!gerektirirelbette.

ktidarahakikatisylemekPanglosvaribiridealizmdeildir:Seenekleridikkatletart!yavurup
doru olan! semek ve onu en yararl! olabilecei, doru ynde deimeye yol aabilecei
yerdezekicetemsiletmektir.

6. u yaz!ma bkz. "The Morning After", Landon Review of Books, 21 Ekim 1993, C. 15, No. 20, 3-5
[Said'inFK-srailanlamas!nailikinbiryaz!s!Trk-ededeyay!mland!:"FK'nnYahudiPazarl!!",
Almancadanev.Tan!lBora,Birikim,54,Ekim1993].

95

Vl.TANRlLARHEPFLASEDER

1978 y!l!nda Bat!'da tan!t!!m, ok gzel konuan, karizmatik, ranl! bir entelekteldi. Hat!r!
say!l!rbaar!lar!olan,iyirenimgrmbiryazarveretmenolarak,ahynetimininhalk
nez-dinde hi itibar! kalmad!!na dair ve ayn! y!l!n son dnemlerinde de ok yak!nda
Tahran'da iktidara gelecek olan yeni isimlere dair bilgilerin yay!lmas!nda nemli bir rol
oynad!. O s!ralarda mam Humeyni'den sayg!yla bahsediyordu; k!sa bir sre sonra da
Humeyni'nin etraf!ndaki, Ebl Hasan Beni Sadr ve Sad!k Gotbazade gibi grece gen,
phesiz Mslman olan ama kesinlikle militan slamc! say!lamayacak insanlarla a!ktan
a!ailikiyegirdi.

ranslamdevrimininlkeiindeiktidar!n!salamlat!rmas!ndanbirkahaftasonra,yeni
hkmetin kurulmas!nda al!mak zere ran'a gitmi olan ahbab!m nemli bir metropoliten
merkezebykeliolarakBat!'yageridnd.

96

ah'!ndndensonraonunlabirlikteOrtadouhakk!ndakipanellereounlukladinleyici,
bir iki kere de konumac! olarak kat!ld!!m!z! hat!rl!yorum. Onu o ok uzun sren
(Amerika'daki ad!yla) rehine krizi s!ras!nda grdm; eliliin ele geirilip elli civar!nda sivilin
rehine al!nmas!n! planlay!p gerekletirmi olan apulcular!n yapt!klar!ndan duyduu
znty ve hatta fkeyi s!k s!k dile getiriyordu. Kendisini yeni dzene, onu d! lkelerde
savunacak, hatta sad!k bir eli olarak ona hizmet edecek lde adam! drst bir adam
izlenimi vermiti bana. Onu dininin gereklerini yerine getiren, ama hibir biimde fanatik
olmayan biri olarak tan!yordum. Hkmetine ynelik phe ifadelerini ve sald!r!lar! ustal!kla
savuturuyor ve bunu da bence inanarak ve gerekli ayr!mlar! koyarak yap!yordu; ama ran
hkmetindeki baz! arkadalar!yla aras!nda fikir ayr!l!klar! olmas!na ve bu dzeyde olaylar!n
ok h!zl! gelitiini dnmesine ramen ran'da tek otoritenin mam Humeyni olduuna ve
olmas!dagerektiineherkesi-amabenideil-iknaediyordu.Humeyni'yeylesinebal!yd!ki
birkeresindeBeyrut'ageldiindebana,"mam!eletirdiiiin"Filistinlibirliderleels!k!may!
reddettiini(FKileslamDevrimi'ninmttefikolduubirdnemdeoluyordubu)sylemiti.

San!r!m 1981 y!l!n!n balar!nda rehinelerin sal!verilmesinden birka ay nce elilik

grevinden istifa edip, bu kez Cumhurbakan! Beni Sadr'!n zel asistan! olmak zere ran'a
dnd. Ancak daha o zamanlar bile Cumhurbakan! ile mam aras!ndaki husumet iyice
belirginlemiti ve tabii ki kaybeden Cumhurbakan! oldu. Humeyni'nin kendisine yol
vermesinden, yani azletmesinden k!sa bir sre sonra Beni Sadr srgne gitti; ran'dan
!kmak iin akla karay! semesine ramen arkada!m da onun ard!na dt. Bir y!l kadar
sonra Humeyni ran!'n!n ok grlt koparan ba eletiricisi olup !km!t!; hkmete de
Humeyni'nin ahs!na da New York ve Londra'da, bir zamanlar bu ikisini de savunmak iin
!kt!! platformlardan sald!rmaya balam!t!. Ama Amerika'n!n oynad!! role eletirel
bakmaktan vazgememiti ve tutarl! bir biimde ABD emperyalizminden sz etmeyi
srdryordu: Daha ncelerden, ah rejimine ve Amerika'n!n bu rejime verdii destee
ilikinhat!rlad!klar!iineilemiti.

97

Buyzden,1991'dekiKrfezSava!'ndanbirkaaysonra,Amerika'n!nlrak'akar!giritiibu
sava!desteklerbiimdekonutuunuduyduumdadahadazldm.Avrupal!birkasolcu
entelektel gibi o da emperyalizm ile faizm aras!ndaki bir at!mada her zaman
emperyalizmden yana olmak gerektiini sylyordu. Bana gre gereksiz yere suland!r!lm!
bu alternatifleri formle edenlerden hibirinin, hem entelektel hem de politik gerekelerle
faizmi de emperyalizmi de reddetmenin mmkn ve arzu edilir bir seenek olaca!n!
kavrayamam!olmalar!naa!rm!t!m.

Her neyse, bu kk hikye, kamusal alan dediim alana duyduu ilgi sadece teorik ve
akademik bir dzeyde kalmay!p dorudan kat!l!m! da ieren ada bir entelektelin
kar!s!ndakiamazlardanbirinigayetzlbirbiimdeifadeediyor.Birentelektelbukat!l!m!
nereye kadar srdrmelidir? Bir partiye kat!lmal!, fiili siyasal sreler, ahsiyetler ve ilerde
cisimletii biimiyle bir fikre hizmet edip, bylece gerek bir mmin haline gelmeli midir?
Yoksa sonradan ihanetin ve hsran!n ac!s!n! yaamadan kat!l!mda bulunman!n daha farkl! -
amadahalakaytvegevekdeil-biryoluvarm!d!r?Kiininbirdavayaduyduubal!l!konu
davaya tutarl! bir biimde sad!k olma yolunda nereye kadar gtrmelidir? Kii kafa
ba!ms!zl!!n!korurkenayn!zamandaherkesinnndemezhebindendnpgnah!karma
!st!rab!n!yaamayabilirmi?

ranl! arkada!m!n slami teokrasiye girip !kt!! hac yolculuunun hikyesinin yar! yar!ya bir
dindeitirmesrecinin,akabindeokarp!c!birbiimdeinanlar!ntersineevrilmesininve
yinegeridnnhikyesiolmas!tamanlam!ylarastlant!salsay!lamaz.Ziraonuisterslami
devrimin nce savunucusu sonra da devrim saflar!nda yerini alan entelektel bir asker
olarak, ister bu devrimi neredeyse darmada!n olarak, tiksintiyle terk eden ve onu szn
sak!nmadan eletiren biri olarak grm olay!m arkada!m!n samimiyetinden asla phe
etmedim. kinci rolnde de ilkinde olduu kadarinand!r!c!yd! -tutkulu, net ve gz kamat!r!c!
ldeetkilibirtart!mac!yd!hep.

98

Arkada!m!n bu ateten gmlei s!rt!nda ta!d!! sre boyunca ben uzak bir yabanc! olarak
kalm!!m gibi davranamam. Yetmili y!llarda Filistinli bir milliyeti olarak, ah'a destek
!kt!!n! ve srail'i adaletsiz ve anakronik bir biimde teskin edip desteklediini
dndmzABD'ninoynad!!a!r!mdahalecirolekar!onunlaortakbirdavay!gttm.
kimiz de kendi halk!m!z! zulme varacak lde duyars!z politikalar!n kurbanlar! olarak
gryorduk: Bask!, mlkszletirme, yoksullat!rma politikalar!n!n kurbanlar!. kimiz de
srgndk elbette, ama itiraf etmeliyim ki ben daha o zaman bile mrm boyunca srgn
kalmayahaz!rlam!t!mkendimi.Deyimyerindeyse,arkada!m!ntuttuutak!mkazan!ncaok
sevindim, hem de yaln!zca nihayet yurduna dnebilecei iin deil. Araplar!n 1967'deki
yenilgisinden beri, -en sofistike Marksist Ortadou uzmanlar!n!n bile ak!l s!r erdiremedii
olanaks!zgrnenbirittifak!n,ruhbans!n!f!ylas!radanhalk!nittifak!n!n,sayesindebaar!lan-
randevrimiBat!'n!nblgedekihegemonyas!naindirilenilkbykdarbeydi.kimizdebunabir
zafergzylebak!yorduk.

Ama belki de aptalca laik kalmakta inat eden bir entelektel olduum iin, Humeyni'nin
kendisinehibirzaman,lkesinintekhkimiolarakokaranl!k,zorbavedediidedikkiiliini
gzler nne sermesinden nceki dnemlerde bile, zel bir yak!nl!k duymad!m. Tabiat!m
gerei parti gibi oluumlara kat!lmaya itibar etmediim iin hibir zaman resmi bir grevli
olarakhizmetvermemitim.K!y!larda,iktidarhalkas!n!nd!!ndakalmayakesinlikleal!m!t!m
ve belki de bu byl halkan!n iinde bir mevki sahibi olacak yetenekten yoksun olduum
iind!ar!dakalman!nerdemlerinirasyonalizeettim.eitliglerekomutaeden,partilereve
lkelere nclk eden, kimsenin kar! !kamad!! bir otoritesi olan insanlara -zira eninde
sonunda onlar da sadece insand!rlar- hibir zaman tamamen inanamad!m. Kahramanlara
tap!nmaya, hatta siyasal liderler iin kullan!ld!! zaman kahramanl!k kavram!n!n kendisine
bile hep souk bakt!m. Arkada!m!n, ounlukla tantanal! bal!l!k ve red trenleri yaparak
(Bat!l! bir lkeye ait pasaportunu geri vermek ve sonra tekrar almak gibi), taraf deitirip
durmas!n! seyrederken, muhtemelen tek yazg!m!n Amerikan yurtta! olan bir Filistinli olarak
kalmak olmas!ndan, hayat!m!n geri kalan blmn art!k ona eni katacak daha ekici
alternatiflerdenyoksunolarakgeirecekolmaktangaripbirhonutlukduydum.

99

Ondrty!lboyuncasrgndekiFilistinparlamentosuFilistinUlusalKonseyi'ndeba!ms!zye
olarak yer ald!m, ama benim kat!ld!!m konsey toplant!lar!n!n say!s! toplasan bir haftay!
gemez.Birdayan!ma,hattameydanokumaedimiolarakkald!mKonsey'de,nkBat!'da
kiinin kendisinin Filistinli olduunu bu ekilde, kendini kamu nezdinde srail politikalar!na
direnmeveFilistin'ekendikaderinitayinhakk!vermemcadelesineadayanbiriolarakbeyan
etmesininsimgeselanlamdanemliolduunudnyordum.Resmimevkileregememiin
yap!lan btn teklifleri reddettim; hibir partiye ya da hizibe kat!lmad!m. ntifada'n!n nc
y!l!ndaABD'dekiresmiFilistinpolitikalar!ndanrahats!zolduumzamangrlerimiAraplara
ynelik birok forumda a!klad!m. Mcadeleyi asla terk etmediim gibi tabii ki srail ya da
Amerika taraf!na da gemedim; hl halk!m!z!n ektii ac!lar!n ba msebbibi olarak
grdm glerle ibirlii yapmay! reddettim. Keza Arap devletlerinin politikalar!n! asla
onaylamad!m,onlardangelenresmidavetleribilekabuletmedim.

Benimsediim belki de fazla protestocu kaan bu konumlar!n, asl!nda imkns!z ve genelde

insana hibir kazan getirmeyen bir eyin, yani Filistinli olman!n sonular! olduunu kabul
etmeye haz!r!m: zerinde egemenlik kurduumuz bir topra!m!z yok, kazand!klar!m!z ufak
zaferler ve bu ufak zaferleri kutlayacak bir yer bulmakta bile zorlan!yoruz. Belki baka
insanlar gibi kendimi bir davaya ya da partiye tamamen adamak, inan ve bal!l!k yolunda
gidilebilecek en son uca kadar gitmek konusunda duyduum isteksizliin nedeni de budur.
Bunu yapmak gelmedi elimden bir trl; yabanc! ve kukucu kalman!n getirdii zerklii,
gerek mminlerin ve yeni din deitirmilerin duyduklar! evkin -bence- belli belirsiz dini
havas!na tercih ettim. Austos 1993'te srail - FK antlamas! imzaland!ktan sonra bu
eletirel uzakl!!n bana yarar! dokunmu olduunu anlad!m (geri buna yarar denip
denemeyeceinden hl pek emin deilim ama). Mutluluk ve tatmin olmuluk beyan eden
resmi a!klamalar da, medyan!n zorlamas!yla yarat!lan sevin havas! da gerein irkin
yzn,yaniFKliderlerininsadecesrail'eteslimolduklar!n!gizliyorgibigeliyordubana.

100

Ozamanbyleeylersylemekinsan!kkbiraz!nl!ktakalmayaitiyordu,amaentelektel
ve ahlki gerekelerle bunun yap!lmas! gerektiini dnyordum. Biraz nce anlatt!!m
ranl! arkada!n deneyimleri, yirminci yzy!l!n entelektel deneyiminde s!k s!k grlen dier
saf deitirme ve kamu nezdinde pimanl!k beyan etme olaylar!yla dorudan doruya
balant!l!d!r; imdi burada en iyi bildiim yerler olan Bat!'da ve Ortadou'da grlen bu tr
olaylarzerindedurmakistiyorum.

Lf! gevelemeden hemen syleyeyim: Herhangi bir trden siyasi tanr!ya inanmaya ve o
tanr!n!n saflar!na kat!lmaya kar!y!m. kisinin de entelektel iin yak!!ks!z davran!lar
olduunu dnyorum. Entelektelin suyun kenar!nda kalmas!, suya ara s!ra ayaklar!n!
soksa da ounlukla kuru kalmas! gerektii anlam!na gelmiyor bu. Bu konumalar!n her
sat!r!nda tutkuyla mdahale etmenin, risk alman!n, kendini ortaya koyman!n, belli ilkelere
balanman!n, tart!mada yara almaktan korkmaman!n ve dnyevi davalar gtmenin bir
entelektel iin ta!d!! nem vurgulan!yor. rnein, daha nce profesyonel entelektelle
amatr entelektel aras!nda yapt!!m ayr!m tam da buna dayan!yor: Profesyonel meslei
yzndenbtnbunlardanuzakdurmakgerektiinisavunurvenesnellikk!l!f!nabrnrken;
amatrheyecanland!raneyalaca!dlleryadakariyerindebirstbasamaat!rmanacak
olmas! deil, kamusal alanda belli fikirler ve deerleri kendini adayarak savunmakt!r.
Entelektel zaman iinde doal olarak siyasal dnyaya ynelir, nk akademinin ya da
laboratuvar!ntersine,budnyaya,tmbirtoplumuyadamilletiynlendirenveMarx'!ndedii
gibi, entelekteli yorumlamayla ilgili grece kopuk sorunlardan toplumsal deiim ve
dnmleilgiliokdahanemlisorunlaragtren(bykharflerleyaz!lm!)iktidarve!kar
kayg!lar!hayatiyetverir.

Belli grleri, fikirleri ve ideolojileri dile getirip temsil etmeyi kendine i edinmi her
entelektel,mant!ksalolarakbunlar!ntoplumdayeredinmesinideister.Sadecekendisiiin,
ya da saf bilgi, soyut bilim ak! uruna yazd!!n! iddia eden entelektele inanmak mmkn
deildir ve inanmamak gerekir. Yzy!l!m!z!n byk yazan Jean Genet'nin dedii gibi, bir
toplumda yazd!klar!n!z! yay!mlatt!!n!z anda siyasal hayata girmisiniz demektir; bu yzden
eer siyasetten uzak durmak istiyorsan!z yazd!klar!n!z! yay!mlatmay!n ya da dncelerinizi
hibirplatformdaa!klamay!n.

101

Saf deitirme olgusunun znde yaln!zca ittifak kurma deil, geilen safa hizmet etme ve
insan!n kullanmak bile istemedii bir szck olan, ibirlikilik yatar. Bunun genelde Bat!'da,
zelde de ABD'de en yak!!ks!z ve naho rnei herhalde Souk Sava s!ras!nda, bir alay
entelektelin btn dnyadaki insanlar!n gnllerini ve ak!llar!n! elmeyi amalad!!
dnlen savaa kat!lmas!yla yaand!. 1949'da Richard Crossman taraf!ndan yay!ma
haz!rlanan ve entelektel Souk Sava'!n o tuhaf, Mani dinini and!ran vehesini zl bir
biimdeifadeedenoknlbirkitab!nbal!!flasEdenTanr!idi;kitab!nneleriierdiinipek
kimseler hat!rlamasa bile bu cmle ve ta!d!! a!ka dini eda haf!zalarda yer etti. eriini
ylek!sacabirhat!rlatmaktafaydavar.

nde gelen Bat!l! entelektellerin -bunlar aras!nda gnazio Silone, Andre Gide, Arthur
Koestler ve Stephen Spender da vard!-nas!l aldanabildiklerini gzler nne sermeyi
amalayan flas Eden Tanr! z her yazar Moskova'ya giden yoldaki deneyimlerini, buraya
vard!klar!nda ka!n!lmaz olarak ortaya !kan hayal k!r!kl!klar!n! ve sonra da antikomnizm
ynnde iman tazelemelerini anlat!yordu. Crossman kitaba yazd!! sunuu yle teolojik bir
dille bitiriyordu: "eytan da bir zamanlar Cennet'te otururdu, bu yzden onu daha nce
grmemi olanlar!n ilk grdklerinde meleklerle kar!t!rmalar! mmkndr."(1) Sadece
siyasetdeilruhanibirpiyesbutabiiki.Aklahitapedensava!nruhahitapedenbirsavaa
dntrlmesinin entelektel hayat iin ok zararl! sonular! oldu. Sovyetler Birlii ve
uydular!ndaki durum da buydu phesiz; gstermelik mahkemeler, kitlesel temizlik
hareketleri ve devasa bir cezaland!rma sistemi demir perdenin br taraf!nda yaanan
!st!rab!ndehetvericirnekleriydi.

Bat!'da eski yoldalar!n ounun s!k s!k halka a!k nedamet getirme trenleri yapmalar!
gerekti; flas Eden Tanr! kitab!nda bir araya gelen nl isimler iin bile yeterince yak!!ks!z
olanbutrenler-zelliklemahutbirrnekolarakBirleikDevletler'de-kitleselbiristeriyeyol
at!klar!ndaiyiceberbatbirhalald!lar.

1.TheGodThatFailed,der.RichardCrossman(Washington,D.C.:RegneryGateway,1987),s.vii.

102

Benim gibi, McCarthyciliin gemi az!ya ald!! 1950'lerde okul a!nda bir ocuk olarak
Ortadou'dan ABD'ye giden birinin gzlemlerini dikkate alacak olursan!z, bugne dek son
derece abart!l! bir i ve d! tehdit edebiyat!ndan beslenmi ve her nedense gzn kan
brm olan entelijansiyay! biimlendiren etken de bu oldu. Dnmekten aciz bir
Maniciliin ak!lc! ve zeletirel zmlemeyi yenilgiye uratt!!n! gsteren, can s!k!c! bir
biimde kendi kendini doldurua getirmekten kaynaklanan bir krizden baka bir ey deildi
btnbunlar.

nsanlar entelektel baar!lar!na gre deil, komnizmin ktlklerini kan!tlad!klar!, piman

olduklar!, dostlar!na veya al!ma arkadalar!na istihbari bilgiler verdikleri yahut da eski
dostlar!n dmanlar!yla tekrar ibirlii yapt!klar! iin kariyer yapar oldular. Antikomnizm,
"ideolojinin sonu" okulunun szde pragmatizminden onun son y!llardaki mr k!sa srm
varisi "tarihin sonu" okuluna kadar bir dizi sylem sistemine kaynak oluturdu. ABD'deki
rgtl antikomnizm pasif bir zgrlk savunucusu olmak yle dursun, ClA'in -flas Eden
Tanr!'n!ndnyan!neitliyerlerindebas!lmas!n!salayanveEncountergibidergilerifinanse
eden- Kltrel zgrlk Kongresi gibi pek fazla itiraz edilemeyecek gruplara rtl destek
vermesinin yan! s!ra ii sendikalar!na, renci derneklerine, kiliselere ve niversitelere de
s!zmas!nazeminhaz!rlad!.

Bir hareket olarak antikomnizm ad!na yap!lan birok baar!l! ey destekileri taraf!ndan
kay!tlarageirilditabiiki.Amapekdehayranolunacakeylerolmayandierzelliklerifazla
Vurgulanmad!. Neydi bunlar? Birincisi, sofuca ve son kertede ak!ld!! bir "unu yap, bunu
yapma"talimatlar!(bugnk"siyasaldoruculuunatalar!)sistemiyzndena!kentelektel
tart!malar!nvesal!kl!kltrelmzakerelerinortadankalkmas!;ikincisikamunndekendi
gemiini reddetme detinin bugne dek uzanan eitli biimleri. Bu ikisi yetmiyormu gibi,
ayn!bireyinbirtaraftaneitlipayelerveimtiyazlarkazand!ktansonrabrtarafageipyeni
hamisindendepayeleralmas!trndenaa!l!kal!kanl!klardayerleti.

103

Burada saf deitirme ve mezhebinden dnmenin irkinlii, estetikd!!l!! zerinde zellikle

durmakistiyorum;kamunndencer!zasonradadneklikgsterileriyapmak,gyahizmet
ettii insanlar ve srelerle balant!s! kopmu entelektelde bir tr narsisizm ve tehircilik
eilimi yarat!r. Bu konumalarda birka kere entelektelin ideal olarak zgrlemeyi ve
ayd!nlanmay!temsilettiini,amabunlar!birersoyutlamayadahizmetedeceikans!zcans!z,
nerede olduu bilinmeyen tanr!lar olarak grmemesi gerektiini syledim. Entelektelin
temsilleri-neyitemsilettiivebudncelerinbirdinleyicikitlesinenas!ltemsiledildii-her
zaman toplumda srmekte olan bir deneyime (yoksullar!n, imtiyazs!zlar!n, sesi
!kmayanlar!n, temsil edilmeyenlerin, gszlerin deneyimlerine) bal!d!r ve bu deneyimin
organik bir paras! olarak kalmal!d!r. Bunlar somut ve devam etmekte olan eylerdir; bir
reti,dinifetva,profesyonelyntemhalineevrilipdondurulurlarsayaayamazlar.

Bu tr evrimler entelektel ile bir paras! olduu hareket ya da sre aras!ndaki canl!
balant!y! kopar!rlar. rktc bir tehlike daha vard!r ki o da insan!n kendisini, kendi
grlerini, kendi istikametini ve duruunu ok nemli sanmas!d!r. flas Eden Tanr!'daki
tan!kl!klar!okumakiimes!k!nt!veriyor.unusormakistiyorum:Birentelektelolduunhalde
niin bir tanr!ya inand!n ki zaten? Hem, eski inanc!n!n ve sonra ondan duyduun hayal
k!r!kl!!n!n bu kadar nemli olduunu dnme hakk!n! kim verdi sana? Dini inan kendi
iindehemanla!l!rhemdesonderecekiiselgrdmbirey:Laikentelektel,biralan!n
bir baka alan! naho ve istenmeyen bir biimde istila ettiini; bir sre, canl! bir al!veri
yerine, bir taraf!n tamamen masum ve iyi, br taraf!nsa iflah olmaz lde kt olduu
btncl,dogmatikbirsistemkonduuzamandnr.teozamansiyasetdinseltak!nl!k
haline gelir -bugn eski Yugoslavya'da olduu gibi-, bunun sonucu da dnmesi bile
korkunetniktemizlikler,topluk!y!mlarvebitmeztkenmezat!malard!r.

in komik yan! eski dnekle yeni mminin genellikle ayn! lde hogrsz, ayn! lde
dogmatik ve sald!rgan olmalar!d!r. Getiimiz y!llarda a!r! soldan a!r! saa kay!, szde
ba!ms!zl!! ve ayd!nlanmay! savunan ama, zellikle ABD'de, asl!nda sadece Reaganc!l!!n
veThatcherc!l!!nykseliiniyans!tancans!k!c!birgayretkelieyolat!maalesef.

104

Kendi kendilerinin reklam!n! yapan bu gruhun Amerikan kolu kendine kinci Dnceler
ad!n! takm!t!; o asi 60'larda savunduklar! ilk dncelerin hem radikal hem de yanl!
olduunu belirtiyorlard! ak!llar!nca. 1980'lerin sonlar!nda, kinci Dnceler grubu sadece
birkaayiinde,BradleyveOlinVak!flar!gibisac!hamilerinsondereceiyifinanseettikleri
birharekethalinegelmiti.Birbiriard!na,hepsibirbirinebenzeyenveounlukla!!!grp,
onlardanbirininszleriyle,"kat!birAmerikanc!veantikomnist"halinegeleneskiradikallerin
ifaatlar!ndan oluan kitaplar kaleme alan David Horowitz ve Peter Collier grubun
emprezaryolar!yd!.(2)

Altm!lar!nradikalleri,Vietnamsava!veAmerikakar!t!polemikleriylekendilerinenekadar
fazla gveniyor ve inanlar!n! ne kadar fazla dramatikletiriyor idiyseler kinci Dnceciler
de kendilerine o kadar gveniyor, o kadar pat!rt! kopar!yorlard!. Tabii tek sorun art!k ortada
komnist dnya, er imparatorluu diye bir ey kalmam! olmas!yd!, ama gemite
sylediklerini iine geldii gibi budama ve sofuca pimanl!k dualar! okuma fasl!n!n sonu
gelmeyecekgibiydi.Asl!ndabirtanr!danyenibirtanr!yagemektenbakabireyikutlad!klar!
yoktu. Bir zamanlar k!smen de olsa heveskr bir idealizme ve statkodan duyulan
honutsuzlua dayanarak ortaya !km! olan bir hareket, sonradan kinci Dnceciler
taraf!ndan, Amerika'n!n dmanlar! kar!s!nda alalmak ve komnist vaheti grmezden
gelip onlarla su ortakl!! yapmak olarak grlp basitletirildi ve olduundan ok farkl! bir
halesokuldu.(3)

Arap dnyas!nda ise 1970'lerde etkisini yitiren Nas!r dneminin genellikle ayaklar! yere
basmayan ve zaman zaman da y!k!c!laabilen ama cesur Panarap milliyetiliinin yerini,
ou halk taraf!ndan sevilmeyen, silik az!nl!k rejimlerinin ac!mas!z ynetimi alt!nda olan bir
diziyerelveblgeselitikatald!.

2. Christopher Hitchens, Far the Sake of Argument: Essays and Minority Reports (Londra: Verso,
1993),s.111-14'tebirikinciDncekonferans!n!zekiceveelendiricisluplaanlat!r.
3. Kendini inkr etmenin deiik biimleri hakk!nda nemli bir melin iin bkz. E. P. Thompson,
"DisenchantmentrApostasy?ALaySermon",PowefandConsciousnessiinde,der.ConorCruise
O'Brien(NewYork:NewYorkUniversityPress,1969),.149-182.

105

u anda bunlar eitli slamc! hareketlerin tehdidi alt!ndalar. Yine de tek tek btn Arap
lkelerinde laik, kltrel bir muhalefetin de srd sylenebilir; en yetenekli yazarlar,
sanat!lar, siyasi yorumcular ve entelekteller, ou sessizlie ve srgne itilen bir az!nl!k
olutursalardabumuhalefetinbirparas!durumundalar.

Petrol zengini devletlerin gc ve serveti daha da uursuz ierimleri olan bir olgu.
SansasyonelBat!medyas!ndaSuriyevelrak'!nBaasrejimleriikidebirhaberkonusuolurken,
harcayacakbirsrparas!olanveakademisyenler,yazarlarvesanat!laracmertehmilik
eden hkmetlerin uygulad!! sessiz ve sinsi bask!dan pek sz edildii sylenemez. Krfez
krizi ve sava! s!ras!nda bu bask! zellikle hissedildi. Krizden nce Ns!rizm davas!n! ve
Bandung Konferans!'yla balant!s!zlar hareketinin antiemperyalist ve ba!ms!zl!k taraftan
tutumunu srdrdklerine inanan ilerici entelekteller Arabizmi eletirellikten uzak bir
biimde destekleyip savunmulard!. lrak'!n Kuveyt'i igal etmesinin hemen ard!ndan
entelekteller dramatik bir biimde yeni saflar oluturdular. M!s!r yay!nc!l!k endstrisinin
tamam!n!n ve birok gazetecinin yz seksen derecelik bir dn yapt!klar! sylendi. Eski
Arapmilliyetileri,gemitenefretettikleridmanlar!,imdiyseyenidostlar!vehamileriolan
SuudiArabistanveKuveyt'ivenark!larsylemeyebalad!larbirdenbire.

Buyzseksenderecelikdnsalamakiinepeydldeda!t!lm!olsagerek,amaArap
kinci Dncecileri yine birdenbire slam'a tutkuyla bal! olduklar!n! ve u ya da bu Krfez
hanedan!n!n benzersiz erdemlerini de kefettiler. Daha bir iki y!l nce ou (Saddam
Hseyin'e para yard!m! yapan Krfez rejimleri dahil) Arabizmin kadim dman! "Farslar"la
savat!!iinlrak'aark!lardzyor,ad!naenliklerdzenliyorlard!.Ognlerdekullan!landil
eletirellikten uzak, tumturakl! ve duygusal bir dildi ve fena halde kahraman tap!nmas!
kokuyor, yan-dinsel bir hava ta!yordu. Suudi Arabistan George Bush'u ve ordular!n! davet
edince bu sesler tam tersine dnd. Bu kez mevcut yneticilere yine eletirellikten uzak bir
biimde destek veriyor ve kaba bir pastie indirgedikleri Arap milliyetiliini ok kullan!lm!,
resmibirdillereddediyorlard!.

106

Birleik Devletler'in bugn Ortadou'daki en byk yabanc! g olarak ne !kmas! Arap

entelektellerinin ilerini daha da karma!klat!rd!. Bir zamanlar!n otomatik olarak, hi
dnmedendilegetirilen-dogmatik,klielerledolu,glndenecekldebasit-Amerikan
aleyhtarl!!, bir emirle Amerikanc!l!a dnverdi. Arap dnyas!ndaki birok gazete ve
dergide,amazellikledeyard!maheranhaz!rKrfezlkelerindenparaald!klar!bilinenlerde,
ABD'ye ynelik eletiriler arp!c! bir biimde yumuat!ld!, hatta bazen ortadan kalkt!; buna
art!k neredeyse tanr!sallat!r!lan malum rejimleri eletirmeye ynelik bildik yasaklar da elik
etti.

Bir avu Arap entelektel de aniden Avrupa ve ABD'de kendilerine uygun yeni bir rol
olduunukefettiler.Bunlarbirzamanlar!n,ounluklaTrokist,militanMarksistleriveFilistin
hareketinin destekleyicisiydiler. ran devriminden sonra baz!lar! slamc! olmulard!. Tanr!lar!
uup giden ya da ellerinden al!nan bu entelekteller suspus olmalar!na ramen, hizmet
edecek yeni tanr!lar bulmak iin surda burda dikkatli sondajlar yapmay! da srdrdler.
Bunlardan zellikle biri, bir zamanlar sad!k bir Trokist olan bir adam sonralar! solculuu
b!rak!pbakabiroklar!gibi,yznKrfez'eevirdiveoradainaatiindenykntuttu.Bu
adam tam Krfez krizinden nce yeniden ortaya !k!p Arap rejimlerinden zellikle birinin
atelibireletiricisioluverdi.Yaz!lar!ndahibirzamankendiad!n!kullanmad!,fakatkimliini
(ve !karlar!n!) gizleyen bir dizi takma adla yazarak bir btn olarak Arap kltrne kar!,
gereklihibirayr!m!yapmadan,isterikbirbiimdeat!ptuttu;bunudaylebirtarzdayapt!ki
Bat!l!okuyucular!nilgisiniekmeyibaard!.

imdi Bat!'n!n byk medya kurulular!nda ABD politikalar!n! ya da srail'i eletiren bir ey
sylemeyeal!man!nsondereceg,teyandanbirhalkvekltrolarakAraplarayadabir
dinolarakslam'akar!dmancaeylersylemeninglndenecekldekolayolduunu
herkes biliyor. Zira Bat!'n!n szcleri ile Mslman ve Arap dnyas!n!n szcleri aras!nda
kltrelbirsavavaresas!nda.Bylesinealevlibirortamda,birentelektelolarakyap!lacak
engeyeletirelolmak,bellibirnoktayabombayad!rman!ndildekikar!l!!olanbelagatli
bir slup tak!nmaktan ka!n!p bunun yerine ABD'nin halklar!n! ezen kukla rejimlere verdii
destekgibikonularzerindeodaklanmakt!rkiABD'deyazanbiriiinbunuyapmakeletirilere
davetiye!karmakdemektir.

107

te yandan eer bir Arap entelektel olarak ABD politikas!n! ateli bir biimde, hatta kr
krne desteklerseniz; bu politikay! eletirenlere sald!r!r ve bunlar Arapsa ne kadar alak
olduklar!n! gsteren kan!tlar icat eder, Amerikal!ysa ikiyzllklerini kan!tlayan hikyeler ve
durumlar uydurursan!z; Araplar ve Mslmanlarla ilgili, geleneklerine kara alan, tarihlerini
tahrif eden, zaaflar!n! (ki tabii ki bir sr zaaflar! vard!r) vurgulayan hikyeler anlat!rsan!z
sylediklerinize kulak verecek bir dinleyici kitlesi bulaca!n!z kesindir. Hele bir de resmen
onaylanm! dmanlara, yani Saddam Hseyin'e, Baas!l!a, Arap milliyetiliine, Filistin
hareketine ve Araplar!n srail hakk!ndaki grlerine sald!r!rsan!z beklediiniz mkfatlar
mutlaka gelir: cesaretinizden dem vurulur, sznz sak!nm!yorsunuzdur, atelisinizdir vs.
vs.Yenitanr!phesizBat!'d!r.Araplar,dersiniz,Bat!'yadahaokbenzemeyeal!mal!d!rlar,
Bat!'yabirkaynakvereferansnoktas!olarakbakmal!d!rlar.Bat!'n!ngerekteneleryapt!!n!n
nemi yoktur, bunlar tarih olmutur. Krfez sava!n!n y!k!c! sonular! da tarih olmutur.
HastaolanlarbizAraplarveMslmanlar!z,sorunlar!m!z!ntekkayna!biziz:(4)

Burada bir dizi ey gze arp!yor. Bir kere burada evrenselcilik diye bir ey yoktur. Siz bir
tanr!yasorgusuzsualsiztapt!!n!ziinbtniblislertekitaraftad!r:BusizbirTrokistkende
doruydu, sab!k bir Trokist olduunuz u anda da doru. Siyaseti kar!l!kl! ilikiler
dzeyinde ya da rnein, Araplar! ve Mslmanlar! Bat!'ya, Bat!'y! da onlara balayan uzun
sreli ve karma!k dinamikler gibi ortak tarihler dzeyinde dnmyorsunuz. Oysa gerek
entelektel analiz bir tarafa masum tekine kt demeyi yasaklar. Asl!nda kltrler sz
konusuolduundabirtaraftanszetmekbilehaylisorunlubireydir,nkkltrlerinou
tamamenhomojen,yasaltktyadasaltiyi,sugeirmezkkpaketlerdeildirler.

4. Bu tav!rlardan baz!lar!n!n tipik rneklerini sergileyen bir al!ma iin bkz. Daryush Shayegan,
Cultural Schizophrenia: lslamic Societies Confronting the West, ng. ev. John Howe (Londra: Saqi
Books,1992).

108

Ama gznzhaminizinstndeykenbirentelektelgibidnemezsiniz.Sadece bir mrit

gibi dnebilirsiniz. Akl!n!z!n kesinde bir yerlerde onu memnun etmeniz, zmemeniz
gerektiidncesivard!r.

kincisi, nceki efendilerinize hizmetle geen tarihinizi iner geer ya da eytani bir ey
haline getirirsiniz tabii; ama bu tarih sizde kendinize ynelik en ufak bir kuku uyand!rmaz,
birtanr!yailledehizmetetmenizgerektiinclnvehidnmedenbirbakatanr!yada
ayn! eyi yapmaya balayabilmenizi sorgulama yolunda herhangi bir istek duyman!za yol
amaz. Tam aksine: Gemite bir tanr!dan tekine yalpalad!!n!z gibi bugn de ayn! eyi
yapmay! srdrrsnz; doru, biraz daha kinik bir tav!rla yapars!n!z bunu, ama sonu
deimez.

Halbuki gerek entelektel laik bir varl!kt!r. Her ne kadar entelekteller yce eyleri ya da
nihaideerleritemsilettikleriiddias!ndaolsalarda,entelektellerinuiindeyaad!!m!zlaik
dnyadaki etkinlikleriyle balar ahlk: Ahlk!n nerede ortaya !kt!!, kimin !karlar!na hizmet
ettii, tutarl! ve evrenselci bir elikle ne lde uyutuu, iktidar ile adalet aras!nda nas!l bir
ayr!m yapt!!, kiinin seimleri ve ncelikleri hakk!nda neler sylediidir nemli olan. O hep
iflas eden tanr!lar!n entelektelden talep ettikleri eyse sonuta sadece mritleri ve
dmanlar!tan!yantrdenbirmutlakkesinlik,btncl,dikisizbirgereklikgrdr.

nsan!n zihninde kukuya ve her an tetikte, pheci bir ironiye (tercihen bizzat kendisini de
hedef alan bir ironiye de) nas!l yer ay!raca! konusu bana ok daha ilgin geliyor. Tamam,
inanlar!nvard!rveyarg!lardabulunursun,amabuinanveyarg!laraileyerek,bakalar!yla,
baka entelektellerle birlikte, tabandan gelen bir hareket, sregelen bir tarih, yaanm!
hayatlar iinde olduun duygusuyla ula!l!r. Soyutlamalara ya da ortodoksilere gelince,
bunlar!nderdidevaml!teskinedilmekveokanmakistemelerindedir.Birentelektelinahlk!
veilkeleri,dnceveeylemitekbiryndegtrenvetekbiryak!tkayna!olanbirmotorla
ileyen bir tr kapal! dili mahfazas! oluturmamal!d!r. Entelektel etrafta dolamak, ayakta
durupotoriteyecevapverebileceibirmeknasahipolmakzorundad!r,bugnndnyas!nda
otoriteye sorgusuz sualsiz boyun emek aktif ve ahlkl! bir entelektel hayat!n kar!s!ndaki
enbyktehditlerdenbiridirnk.

109

Bu tehdide tek ba!na kar! koymak gtr, hem inanlar!nla tutarl! olman!n hem de ayn!
zamanda serpilecek, dnce deitirecek, yeni eyler kefedecek veya bir zamanlar bir
kenara att!!n eyleri yeniden kefedecek kadar zgr kalman!n bir yolunu bulmak daha da
gtr.Birentelektelolman!nenetinyan!,yazd!klar!nveyapt!!nmdahalelerarac!l!!yla
vazettiineyi,birkuruma,birsisteminyadaynteminemriylehareketegeenbirtrrobota
dnp kat!lamadan temsil etmektir. Hem bunu hem de tetikte durup iradeni
gevetmemeyi baarabilmi olman!n cokusunu hissetmi olan varsa, bu ak!man!n ne
kadar nadir gerekletiini takdir edecektir. Fakat bunu baarabilmenin tek yolu, bir
entelektel olarak, elinizden geldiince iyi ve aktif bir biimde hakikati temsil etmek ile bir
haminin ya da otoritenin sizi ynlendirmesine pasif bir biimde izin vermek aras!nda seim
yapman!n sizin elinizde olduunu kendinize hat!rlatmam!zd!r. Laik entelektel iin o tanr!lar
hepiflaseder.

110