ARTAN GRUDA 0

ARTAN GRUDA 1

GJIMNAZI GJON BUZUKU
MATEMATIK - INFORMATIK






Punim Seminarik
Analiz letrare e veprs Besa Sami Frashri



















Punoi :
Artan Gruda

Mentor :
Prof. Besa Ahmeti

Lnda :
Gjuh dhe Letrsi shqipe

Punuar :
Prill, 2014
Prizren

ARTAN GRUDA 2

Sami Frashri
Lindi n Frashr t Prmetit m 1 qershor 1850. Ishte nj
nga djemt e Halit bej Dakollarit, nga Dera e madhe
Frashri. Msimet e para i mori n fshatin e lindjes. M
1865 s bashku me pes vllezrit e tij dhe dy motrat u
vendos n Janin. Ktu s bashku me vllan, Naimin,
Sami Frashri kreu shkolln e mesme greke "Zosimea",
ku prve kulturs s prgjithshme, prvetsoi krahas
greqishtes s re e t vjetr edhe gjuhn latine si dhe
gjuhn frnge dhe at italiane. N Tetov, nga Mahmut
Efendiu (Kalkendelenli Mahmut Efendi), msoi arabisht,
persisht dhe turqisht. M 1872 u vendos n Stamboll ku
zhvilloi nj veprimtari t gjer patriotike pr lirimin dhe
bashkimin kombtar t popullit shqiptar dhe bashkpunoi me prfaqsuesit m
prparimtar t lvizjes demokratike-borgjeze turke. Ishte nj ndr organizatort
kryesor t "Komitetit Qendror pr mbrojtjen e t drejtave t kombsis shqiptare"
dhe me themelimin e "Shoqris s t shtypurit me shkronja shqip" (1879) u zgjodh
kryetar i saj.
Sami Frashri sht ideologu m i shquar i lvizjes son kombtare. Si udhheqs
ideologjik, demokrat, mendje e ndritur prej dijetari, ai mbetet nj nga personalitetet
m t rndsishm t Rilindjes. Samiu ishte njeri me horizont t gjer dhe dha
ndihmes t shquar pr kulturn turke. Drejtoi disa gazeta turqisht, ku mbrojti edhe
t drejtat e kombit shqiptar. Botoi n turqisht edhe nj varg veprash letrare e
shkencore. Ndr kto jan disa vepra themelore, si: i pari fjalor i plot etimologjik i
turqishtes, si dhe e para enciklopedi turke e historis dhe e gjeografis n gjasht
vllime.
Ai shkroi n turqisht dramn Besa me subjekt shqiptar, bri prkthime nga letrsia
botrore etj. Veprat e Samiut n turqisht prshkohen nga ide iluministe dhe godasin
obskurantizmin fetar t Perandoris Osmane. Me to ai i sillte ndihmes t vlefshme
mendimit prparimtar. Duke goditur bazat e pushtetit feudal t sulltanve ai i
ndihmonte njkohsisht edhe popullit t vet n luftn pr liri, edhe popullit turk n
luftn pr prparim.
Krijimtaria e Samiut n gjuhn shqipe sht e lidhur trsisht me idealet e lvizjes
kombtare pr lirim, me nevojat e shkolls e t kulturs kombtare. Pa dyshim ai
sht nj nga themeluesit e saj. Pr shkollat e para shqipe Samiu botoi kto vepra:
"Abetare e gjuhs shqipe(1886), "Shkronjtore e gjuhs shqipe(gramatik e
shqipes,1886) dhe "Shkronja (gjeografia, 1888). Hartoi edhe nj fjalor t gjuhs
shqipe, q nuk i dihet fati. shtjen shqiptare Sami Frashri e mbrojti edhe ne
organet e ndryshme te shtypit qe drejtoi sidomos ne gazetn turke "Terxhuman-i
ARTAN GRUDA 3

Shark". Sami Frashri sht autor i 57 veprave ne gjuhn shqipe, turke dhe arabe
duke prfshire ktu edhe revistat e gazetat qe i drejtoi duke botuar vete ne to.
shtjen shqiptare dhe historin e popullit shqiptar Sami Frashri i trajton edhe ne
veprat ne gjuhen turke e sidomos ne artikujt e botuar ne shtypin e kohs, si edhe n
veprat letrare me motive nga jeta shqiptare. Si dijetar i madh Sami Frashri dhe
kontributin e tij t vyer n disa fusha t shkencs ku u dallua si prfaqsues i
mendimit te prparuar materialist, jo vetm pr Shqiprin, por edhe pr vendet e
Lindjes.
Ai sht autor i fjalorit normativ te gjuhs turke (Kamus-i trki, 1901) i cili ruan vlern
e vet t madhe edhe n ditt e sotme. Fjalori "Kamus-i trki" prmban mbi 40 mije
fjal e shprehje gjuhsore dhe sht pajisur me nj parathnie t gjate t shkruar
nga vet Samiu ku parashtron parimet e tij mbi fjalorin e nj gjuhe letrare. Samiu
sht edhe autor i disa fjalorve dygjuhsh frngjisht-turqisht (Kamus-i fransevi,
1882); turqisht-frngjisht (Kamus-i fransevi, 1885); arabisht-turqisht (Kamus-i arabi).
Vepra madhore e Sami Frasheri ne gjuhen turke sht Enciklopedia e tij "Kamus-ul
alm" (1900) ne 6 vllime, ku Samiu u jep nj vend te dukshm botes shqiptare,
figurave te rndsishme qe ka nxjerre populli shqiptar gjate historis se tij. Ne
enciklopedin e Samiut gjenden njoftime pr institucionet shtetrore, arsimore,
fetare etj., si edhe te dhna gjeografike jo vetm pr qytetet dhe qendrat
administrative me te rndsishme te Shqipris, por edhe pr fshatrat me te
njohura. Si shkrimtar Sami Frasheri shkroi ne gjuhen turke drama e romane. Vepra
me e rndsishme tregimtare Sami Frasheri "Besa", e botuar me 1875 (?) e ka marre
subjektin nga jeta shqiptare. Ajo u shfaq ne teatrin perandorak ne Stamboll me 1874
, nj vit para se te botohej. Pr popullarizimin e dijeve shkencore shkroi disa libra dhe
broshura, te cilat i prmblodhi ne "Bibliotekn e xhepit", hartoi tekste te ndryshme,
botoi antologji me pjese te zgjedhura nga letrsia botrore dhe kryesisht orientale, ai
la ne dorshkrim 11 vepra kryesisht nga fusha e gjuhsis dhe e letrsis.
Sami Frasheri ishte edhe nj gazetar i talentuar. Ai ka bashkpunuar me shkrime dhe
ka qene redaktor dhe kryeredaktor ne disa gazeta si p.sh.: "Sabah" ("Mengjezi"
1876), ku pr nj kohe ishte kryeredaktor, "Hafta" ("Java") etj. Ne punn krijuese te
Sami Frasheri nj vend te rndsishm zne edhe prkthimet, e kryesisht ato nga
frngjishtja. Ai shquhej pr kulturn e tij te gjere ne shume fusha. Biblioteka
personale e tij kishte 20,000 vllime. Pr veprimtarin patriotike edhe pr frymn
prparimtare qe prshkon veprat e tij Porta e Larte e ndoqi dhe e persekutoi Sami
Frashrin, duke e internuar e izoluar. Vitet e fundit atij i qe ndaluar te dilte nga
shtpia. Atdhetari i shquar i vdiq ne Erenky - Stamboll.


ARTAN GRUDA 4

Hyrje

N dramn Besa autori prshkruan me nj dashuri romantike bukurit e Progonatit t
tij dhe t njerzve t tij, malsort dhe jetn baritore, t tr at pastrtin dhe
dlirsin e saj, paprekshmrin e saj nga zgjedha e huaj dhe nga jeta e prishur e
qytetit dhe e konaqeve t bejlerve si dhe nga ndysit e tyre. Thuajse n jetn e
prvuajtur t familjes s varfr malsore t ktij fshati shqiptar, Vahides dhe Zyberit
t tij, ktyre dy fytyrave shum t dashura karakteristike t letrsis son pr fshatin
e malsin, n idilin e ngroht t Merushs dhe Rexhepit, afrsia e t cilve vjen e
bhet dashuri e sinqert dhe e prkushtuar rinore, pastaj ajo dashuria vashrore e dy
vajzave t mitura n pafajsin dhe paprekshmrin e tyre q ndrrojn jetn e tyre
t lir me barinjt e tyre n malet e fushat e Progonatit t tyre, gjith ajo harmoni e
mrekullueshme e jets dhe e natyrs s pasur, formojn nj simfoni harmonike q flet
me t tr fuqin e vet dhe q sht nj pasqyr dramatike e bukurive t natyrs dhe
t jets t pasqyruar n mnyr aq impresive. N kt ambient dhe kt atmosfer e
ndjejm t tr bukurin romantike t asaj dashurie t ngroht t ndjeshme, t pastr
baritore, ndonjher dhe naive n dlirsin e vet, si mund t jet dashuria e dy
krijesave t njoma t padjallzuara, at mburrjen e krenarin e paprkulshme t
malsorve tan, pr t urrejtur me tr fuqin e kontrastit at kryelartsin e
paturpsin e bejlerve dhe sejmenve t tyre t papun, q u bien n qaf barinjve
dhe fshatarve t urt e t qet n punn dhe n hallet e tyre. N kt kuadr takojm
edhe at mallin pr mmedhen, pr truallin dhe pr shtpin e lindjes s t
mrguarve tan q lan vendin e shtpin pr tu hedhur npr fushbetejat e t
huajve dhe pr llogarin e tyre, ose pr t siguruar kafshatn e that pr vete dhe pr
t afrmit e tyre. Aty takojm gruan ton puntore fshatare, njomsin e dashurin e
saj pr burr e pr shtpi, pr fmijt dhe ardhmrin e tyre.
T gjitha kt jan elemente q i bashkoi me shum mjeshtri Sami Frashri n
dramn e vet Besa, duke u dhn nj trsi organike dhe nj dinamizm t atill q e
mbajn vmendjen dhe e orientojn kah synimet q sugjeron autori me porosit e
veta artistike dhe t vrtetat jetsore q i thur n dramn e tij. Fjala e dhn, besa, q
sht subjekt kryesor i ksaj drame, mbajtja e fjals dhe e bess, vrtet sht cilsi q
shquhet te shqiptart, q jan t njohur, ose jan br t njohur me kt gj. Kshtu,
Besa e Samiut sht me t vrtet nj tablo e bukur piktoreske e fshatit dhe e malsive
tona t atyre ditve kur tanim kishin filluar lvizjet lirimtare dhe prpjekjet pr
emancipimin e tyre dhe njkohsisht ajo ishte protest kundr padrejtsive dhe
dhunimeve q i bheshin popullit t tij, por edhe thirrje bashkatdhetarve t tij q t
marrin nj udh t re, udhn e prparimit e t qytetrimit. Fjala e dhn besa, me
ARTAN GRUDA 5

hakmarrjen dhe disa doke t tjera t vjetra e prcolln shekuj me radh popullin
shqiptar dhe nj koh, gjat pushtimeve t huaja dhe n munges t pushtetit t
vrtet shtetror n malet tona, n kushtet e qeverisjes s fiseve e pleqsive, rendi
dhe e drejta e siguria e njeriut dhe e personalitetit t tij ruheshin vetm sipas t drejts
kanunore. Kto kan mbetur shenja karakteristike t rregullimit t brendshm t
marrdhnieve tona n familje dhe n shoqri. Me koh, e sidomos n kushtet e
pushtimeve t huaja dhe t gjitha t kqijave q kan sjell ato, jan shkaktuar edhe
bastardime t ndryshme dhe keqprdorime t ktyre traditave e kanuneve q jan
br penges n zhvillimin dhe emancipimin e popullit ton, kurse hakmarrja shfarosi
familje t tra dhe sht nj nga plagt m t rnda q ende nuk sht shruar
plotsisht. At, si plag t gjall, t kushtzuar nga i huaji dhe t shkaktuar nga dhuna
e shfrenimi i njerzve tan n shrbim t t huajit, e ka paraqitur edhe Samiu n kt
dram. E ktill tash e njqind vjet m par, drama Besa sht gjithnj prezent n
skenn ton shqiptare dhe sht vepr q shikohet e lexohet me shum ndje.


















Liria sht thelbi i shpirtit dhe i
mendjes; aty ku ska liri, mendja dhe
shpirti thahen si bima pa uj.
- Sami Frashri
ARTAN GRUDA 6

ANALIZA

Duke iu referuar thelbit t veprs, elementeve t saj, themi se Samiu i bashkoi ato me
shum mjeshtri n kt dram, Besa, duke u dhn nj trsi organike dhe nj
dinamizm t atill q e mbajn vmendjen dhe e orientojn kah synimet q u
sugjeron autori me porosit e veta artistike dhe t vrtetat jetsore q i thur n
dramn e tij. N kt suazh Sami Frashri formon galerin e personazheve t drams
s vet, nga t cilat sht veanrisht impresive figura sa madhshtore aq edhe e
thjesht e bariut trim e bujar Zyberit, i cili me njomsin dhe dashurin e pamas t
prindit kupton dashurin e s bijs, Merushs, me Rexhepin, t kushririn e saj t
largt, i cili pas vdekjes s prindrve t vet, sht rritur n shtpin e Zyberit, si vlla i
Merushs. Zyberi sht personifikim trimrie e bujarie mos-prkuljeje e krenarie,
guximi e shpirtmadhsie t nj njeriu t thjesht e t dashur, i cili me plot krenari shfaq
thjeshtsin e tij, t nj bariu me zemr t madhe. Nse kthehemi tek skenat e para
t veprs shohim, dhe ndjejm bashk me Merushen at ndjenjn q kishte pushtuar
tr qenien e saj, jo vetm tek ajo, mirpo edhe tek Rexhepi. Vrejm ktu dashurin
mes dy t rinjve, jo t zakonshm, t rritur n nj shtpi, t edukuar n frymn e
familjes, e ku t gjith i njihnin si vlla e motr. Ajo ndjenj sa her pushtonte mendjet
e tyre, e sa her ngjallte e shuante shpresat e njoma rinore, vetm deri n nj moment
kur Zyberi, i ati i Merushes e pyet at rreth dashuris, ktu Merushja vihet n siklet
dhe me at se ka dgjon, humbet shpresat, se do jet bashk me Rexhepin, djalin t
cilin e dashuron me t vrtet dhe pr asnj moment nuk i hiqet nga mendja. T
njjtn situat kemi edhe me Rexhepin, mirpo nuk zgjat shum, dhe t dy krejt
papritmas ia shfaqin njri tjetrit dashurin e tyre. Dhe ka sht pr tu vlersuar lart,
sht njomsia prindrore e Zyberit i cili pranon ti martoj ata.
N skenn tjetr kemi Zyberin i cili shkon tek gruaja e tij pr ti treguar rreth asaj
se ka kishte ndodhur. Ktu na shfaqet Vahidja, baresh e thjesht malsore plot
bestytni e paragjykime t vjetra q parasheh fatkeqsin pse i kputet peri dhe nuk
mund t kuptoj kurrsesi Zyberin e saj q pranon ta martoj Merushn me Rexhepin,
q deri dje i quante vlla e motr. Deri n kt moment, Vahidja sht me t vrtet
nj grua fshatare, e urt, e but, e hutuar pas brengash t veta pr ti rritur e br t
lumtur fmijt e vet dhe t kujdeset pr burrin, shtpin e pasurin e saj, pr delet e
shqerrat e saj. Vahidja sht nj grua e thjesht malsore, nj nn q dridhet pr
folen e saj, t muarn familje. N vepr paraqiten edhe figura t tilla si gjahtart e
Borshit, t cilt Samiu i cilson si njerz t shitur ndaj pushtetit, zgjedhs s huaj, dhe
nuk i mon fare luftrat e tyre jasht atdheut. Kt Samiu e shpreh prmes Zyberit kur
i thot t bijs :
ARTAN GRUDA 7

Oh! m pa uratn bij! mir bre, qasm'u t t puth n ball! Dgjom
bij! jeta e njeriut dy dit sht; sot jemi nesr s'jemi; n kt gjithsi,
vetm nj nder q s'humbet kurr!...Nuk ka gj si nderi! emri i njeriut t
nderim s'i harrohet; i kujtohet kurdoher. Gjja, bukuria, ergjndi, floriri
edhe shum t tjera sa jan humbasin, ve nderi rron i patundur kudo t
jet! Njerin nderi e bn njeri, pa njeriu pa nder sht turp t vhet n
radh t njerzis; ay sht m i poshtr edhe nga kafsht ! bij! sa t
mun vshtro t ruash nder...
Njri nga ata, e plqente Merushn dhe dshironte ta merrte pr grua. Ai ishte Selfoja,
i biri i Fetah Borshit t mrguar q 20 vite duke luftuar n dherat e huaj. Edhe pse
Merushja dhe Rexhepi kishin vetm edhe 2 dit pr tu martuar, Selfoja me do kusht e
dshironte Merushen n shtpin e tij. Nuk rreshti s foluri pr t pran shokve t
tij, dhe nj dit i luti ata q t flisnin me Demir beun dhe ky problem t zgjidhej, pasi
si thoshte ai, babai i saj sht nj bari dhe nuk do hasim n probleme pasi q ai do
pranoj menjher. Mirpo n ditn kur Zyberi kishte dal pr t bler n qytet, puna
e dasms, n konakun e Demir beut ishin mbledhur djemt bashk me Selfon i cili
gjithmon kishte n mendje Merushn, pavarsisht faktit se ajo tanim ishte gati t
martohej pr kushririn e saj t cilin e dashuronte, Rexhepin. Pasi Demir Beu mori vesh
rreth ktij problemi q kishte Selfoja, ai e thirri at dhe e luti q t hiqte dor nga vajza
e bariut, pasi si thoshte ai, ka vajza t tjera m t mira se ajo si dhe ajo sht ve se
nj vajz bariu. Selfoja insistonte dhe nuk hiqte dor nga Merushja, deri sa e bindi
Demir Beun t thrriste Zyberin, t atin e vajzs, t flisnin rreth ktij problemi. Zyberi
at dit kishte dal n qytet dhe shum shpejt at e prun n konakun e Demir Beut.
Zyberi i habitur nga ftesa q i ishte br pyet Demirin se pr ka bhej fjal, e m pastaj
Demir beu fillon t hyj n tem e ti tregoj Zyberit se Selfoja e do bijn e tij pr nuse
dhe se ai nuk duhet ta jap pr Rexhepin. Gjat biseds, Demiri gjithnj e m tepr
nevrikosej e ndrsa Zyberi ruante urtsin e maturin e tij prej nj prindi t
devotshm, si edhe e kemi paraqitur m par n analizn e karakterit t tij. Situata
vajti deri n nj moment kur Demir beu urdhroi djemt t shkonin n fshat e ta
rrmbenin vajzn e ndrsa Zyberi t burgosej. Me t marr urdhrin ata nisen drejt
fshatit dhe rrmbejn Merushen, n nj rrug me ta Zyberi hyn brenda dhe merr
armn e synon ti ndal, mirpo Selfoja e shkrep e Zyberit i bie n kraharor dhe e shtrin
prtok. Vahidja e tmerruar i afrohet Zyberit dhe e vajton, e ndrsa Zyberi nuk
mrzitet fort, por vetm krkon q Merushja t Martohet me Rexhepin, djalin t cilin
vrtet e dashuron. Vahidja e mrzitur pr rrmbimin e vajzs e pr vrasjen e burrit, i
v nj mision vetes ta marr gjakun e burrit, pra t vras Selfon.
Me kto ngjarje, n vepr krijohet me t vrtet nj hallakam e madhe. Ktu
sa vijn e shfaqen m t fuqishme doket shekullore shqiptare, besa e hakmarrja.
Rrugs pr tek Merushja, Vahidja e shpton Fetah Borshin i cili gjersa kthehej pr n
ARTAN GRUDA 8

shtpi u zu n prit jo burrrisht nga Selmani, t cilin Vahidja e vret, dhe kshtu Fetahu
dshiron q Vahidja t bhet motra e tij, dhe ai t vriste personin q kishte vrar burrin
e saj. Besa u dha, Fetahu do merrte gjakun e burrit t Vahides. Dhe ja ktu fillon nj
faz e re zhvillimesh n vepr, t themi thelbi i veprs apo pjesa m dinamike e veprs
ku kemi zhvillime t shumta n t. N konakun e beut, Merushja e mbyllur n nj
dhom vajton t atin si dhe ndihet e pasigurte n at shtpi, aq e pasigurte sa n
mendje i shkon t vetvritet, merr armn dhe ia drejton vehtes. N at moment n
dhom hyn Selfoja dhe e ndalon Merushn, ia merr armn dhe fillon ti flas e ti tregoj
q e dashuron. Merushja heshti, dhe Selfoja ra n gjum pasi q ishte lodhur at dit.
Pak m von, na shfaqet n dritare Rexhepi i dashuri i Merushes q kishte ardhur ta
takonte at, ai nxitoi ta vriste gjaksorin e babait te saj, mirpo Merushja nuk e lejon
ta bj at, n ato momente dgjohen tek vijn disa njerz, n fillim hyn Fetahu e
Rexhepi nxjerr koburen, e m pastaj hyn Vahidja dhe u tregon q ky njeri (fliste pr
Fetahun) kishte ardhur t marr gjakun e burrit dhe t shptoj bijn e saj. Pra, ky
sht momenti kulmor i veprs, momenti mbi t cilin sht ngritur e thurur e tr
vepra, momenti kur Fetahu e kupton se gjaksori i burrit t Vahides ishte djali i tij,
Selfo. Pra, fjala e dhn, besa, sht subjekt kryesor i drams dhe n t vrtete kjo
sht cilsi q shquhet te shqiptart.
Tek morali autori nuk bn shum dallim n mes t malsorve q e kan pr
tradit t mbrojn vetveten dhe t shpaguhen pr gjakun e padrejtsit e bra dhe
atyre q e kan shtitur botn, si Fetah Borshi i tij, dhe prej andej do ken mundur t
sjellin doke e zakone t tjera. Malsort, n kt vepr autori i paraqet edhe m
tolerant dhe m t arsyeshm, madje, Vahidja e tij nuk e aprovon vrasjen q bn
Fetahu, edhe pse, duke mos ditur se i ati i vrassit, t burrit t saj, dhe rrmbyesit t
bijs s saj ka marr fjaln dhe besn e tij se do ti marr hakun pr vrasjen e burrit dhe
to ti kthej vajzn pr ta martuar me Rexhepin e saj. Ajo thot pr Fetahun se sht
at pa mshir . N fjaln e Fetahut para tmerrit t krimit t br, Samiu, n t vrtet,
e paraqet shtjen asisoji sikur n kushte e rrethana t caktuara krimi q bri Fetahu
me vrasjen e t birit pr botkuptimet dhe pozitn e tij ka qen rrug pr at ast e
vetme

Im bir e krkoj vet kt... thot Fetahu, - Tia kish br ndonj tjetr, shkonte
me turp... Pasi tia bj vet...

Paraqitja e rrjedhimeve t tilla tragjike t fjals s mbajtur me do kusht dhe t
hakmarrjes q prfundon me fikjen e dy shtpive dhe me vrasjen e tre burrave, sht
vrtet njkohsisht luft e zakoneve t vjetra prapanike pa marr parasysh mjetet
me t cilat sht paraqitur, pa marr parasysh se n kt luft dhe shenjim t
ARTAN GRUDA 9

prapambeturis, nuk jan ulur, por prkundrazi jan lartsuar, morali dhe burrria
edhe e Zyberit edhe e Vahides, q luftojn dhe ruajn nderin e krenarin e tyre t
malsorve, edhe e Fetahut q sht prfaqsues i asaj ans tjetr, pr t ciln qartazi
nuk jan simpatit e autorit, pa marr parasysh se ai nuk e v n plan t par luft e
fshatarve t varfr kundr bejlerve dhe agallarve, por ndalet m tepr n
relacionet shoqrore dhe n marrdhniet e tyre t kushtzuara nga ato dhe nga
pozita e tyre, q jan edhe rrjedhim i kushteve t jets nn pushtuesin e huaj q i ka
mundsuar ato marrdhnie, n t cilat sht e mundshme dhuna e prdhunimi si n
rastin ton.
Megjithat n dramn Besa, Sami Frashri nuk sht indiferent ndaj
relacioneve shoqrore n mnyrn e vet thjesht klasore. Pr m tepr, simpatit e
autorit do jen edhe n ann e Fetah Borshit, fytyrs m tragjike t drams, q i takon
t vras t birin q se kishte par plot njzet vjet dhe ti marr gjakun t birit duke vrar
vetveten dhe duke e ln nnn plak tetdhjet vjeare e duke e mbyllur
prgjithmon shtpin e fikur oxhakun. sht e rn tragjikja e mbajtjes s ktill t
Bess, por Fetahu n mnyr indirekte, ndonse impresive, personifikon edhe fatin e
rnd t qindra e mija shqiptarve q me dhjeta vjet dergjeshin dhe vriteshin n
radht e ushtris turke, duke luftuar npr shkrettirat e Anadollit, t Azis e t Afriks
gjat pushtimeve dhe ekspeditave turke, q nuk prmalloheshim vetm pr nnn
plak, pr grua e pr fmij, por edhe pr malet e blerta, pr blegrimn e but t
qengjave, pr gurgullimn e prrenjve e t gurrave, pr arat e livadhet, pr pyjet e
gjelbruar q i kishin ndrmend dit e nat...
Drama Besa ka nj galeri t tr personazhesh t tjera q edhe pse episodike
kan rndsin e vet pr karakterizimin specifik t kohs dhe t ambientit t saj si
jan: Demir beu e trimat e tij, plaka Duri q e pret t birin nga mrgimi njzetvjear e
q i fiku me vrasjen tij dhe nipit t saj t vetm, etj. Mirpo heronjt dhe njerzit e
vrtet t Bess jan barinjt e varfr nga shtresat m z ulta t fshatit : Zyberi dhe e
Vahidja n brezin e par e Rexhepi dhe Mirushja dhe shoqja e saj Sahidja n brezin e
dyt q do t vazhdojn jetn e tyre t lir dhe n kushte t reja q do ti krijojn vet.
Vepra na mbyllet me nj mesazh shum t fuqishm q edhe i jep emr dhe formon
veprn si sht fjala e mbajtur Besa, si dhe me





ARTAN GRUDA 10

PERSONAZHET












Kompozicioni



Drama Besa e Sami Frashrit sht e shkruar n gjasht akte dhe
aktet ndahen n pamje.




Diskursi


Diskursi te veprat e Sami Frashrit shquhet me ndarjen dhe
kombinimin e letrsis turke me at shqiptare, dhe duke e kthyer
shqiptaren n universale, tek drama Besa kemi diskurs tejet t
prer me tema shqiptare.



Motivi


Nisur edhe nga vet titulli i drams, porosia q del nga kjo vepr
sht mbajtja e bess. Mirpo n ann tjetr autori nuk shpreh
simpatin e tij pr doket shqiptare t cilat vite me radh kishin
marr shum jet njerzish.

EMRI MOSHA
ZYBER Bari nga Progonati 55-60
VAHIDE E shoqja e Zyberit 35-40
MERUSHE Vajza e tyre 16-17
REXHEP Nip i Zyberit 17-18
SAIDE Vajz e fqinje 16-17
DEMIR BEU Nga parsia e Tepelens 50-60
TALHA Kujdestari i Demir Beut 40-50
SELFO

Trimat e Demir Beut
40-22
XHAKO 19-21
SULE 25-30
ARSLLAN 30-35
RAPO 18-20
EVRENOS 25-30
FETAH Lufttar nga Borshi, i ati i Selfos 45-50
SELMAN Nj lufttar nga Borshi 30-35
DURI Mma e Fetahut 80-90
NJE KALORES Suvari
ARTAN GRUDA 11




Ideja


Autori dshiron t paraqes peshn e dashuris s vrtet,
si n raportin mes Rexhepit dhe Merushes, ashtu edhe
dashurin e prindrve pr fmijn. Gjithashtu ktu paraqitet
edhe mbajtja e Bess.



Gjuha e shkruar




Vepra sht e shkruar n gjuhn turke, megjithat trajton
tem shqiptare.















ARTAN GRUDA 12

PRFUNDIMI

N vepr shohim at vlern e Bess s Sami Frashrit edhe si dram edhe si porosi
artistike e kohs. Fakti se autori ka mundur t gjej pr dramn e vet ndonj zgjidhje
tjetr, m pak tragjike, ose m fatlume madje jo me vrasjen e djalit, tregon se Samiu
me kt zgjidhje ka dashur t theksoj pikrisht at ann tragjike t bess me do
kusht dhe t hakmarrjes si zakon q ka br dhe q bn krdi n shtresat tona, pa
marr parasysh se ajo ka zn fill n koht m t lashta, kur normat zakonore e
patriarkale kan qen pothuaj t vetmet q i kan rregulluar marrdhniet n mes
njerzve n bashksit tona shoqrore, n kushtet e pushtetit t huaj n trojet tona
ose t mungess s pushtetit shtetror, n kushtet q kan ln pasoja aq t rnda
dhe kan shpjer n shkalln e shfarosjes familje t tra n luft me njra tjetrn.
Autori ka mundur t gjej edhe nj rrug tjetr n dram, bie fjala, me faljen e gjakut
nga ana e Vahides dhe me trashjen e vllazris s saj me Fetahun, aq m par kur
Vahidja edhe e thot kt, pas aktit t kryer ... Pse sm the kur ky qenka yt bir ?
Autori qartazi na jep shum porosi, Zyberi kshillon t bijn, Merushn, t mos
martohet me njerz t atill si Selfua q sht djal beu, i cili sillet sa andej e sa kndej,
dhe jeton n kurriz t t tjerve. Ai porosit t bijn t mos gnjehet nga fustanet e
pallaskat e argjendta t ktyre njerzve dhe i thot shtruar se cilin t plqesh, do t
ap. Autori e lartson kshtu moralin e malsorve t ndershm, ani pse t varfr
thuajse i vjen keq pr varfrin e tyre. Dhe si e tha Zyberi, jeta vetm 2 dit ka...








ARTAN GRUDA 13

LITERATURA


1. BESA SAMI FRASHRI
RILINDJA,
Redaksia e botimeve
Prishtin, 1978

2. WIKIPEDIA ENCIKLOPEDIA E LIR
http://sq.wikipedia.org

3. FORUMI SHQIPTAR
http://forumishqiptar.com

4. LETRSIA ANG FAJTORI
http://forumishqiptar.com