1

PERMBLEDHJE PER MATUREN TEKSTI JOLETRAR TEKSTI LETRAR

2
Nr
Tema
Faqe
Teksti Joletrar 1 2 2 3 4 5 Eseja paraqitese shkak-Pasoje Eseja paraqitese Kraha
sim-Kontrastit Eseja Pershkruese Eseja Narrative Pershkruese Eseja Pershkruese-B
indese Eseja Argumentuese 4 4 5 5 6 6
Teksti Letrar 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 20 21 Eposi Epi I Gilgames
hit Iliada Homeri Tragjedia Antike Prometeu I lidhur -Eskili Humanizmi Don Kishot
i Servantes Romeo dhe Zhuljeta Shekspir Hamleti Shekspir Mbreti Lir Shekspir Histori
a e Skenderbeut Marin Barleti Romantizmi Katedralja e Parisit Viktor Hygo Udhetime
t e Carl Haroldit Lord Bajron Lulet e Veres-Naim Frasheri Bardha e Temalit-Pashko
Vasa Romantizmi Arberesh Kenget e Milosaos 7 10 11 12 13 13 15 16 17 18 19 19 2
1 23 26 27 28
3 22 23 24 Realizmi Evgjeni Grande Honore D.Balzak Xha Gorio Honore D.Balzak Leter
si Moderne 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Izraelite dhe Filistine Fan Noli Pamje nga
Ura Artur Miller Gof&Sinkopa Anton Pashku 14 vjec dhender Andon Zako Cajupi Hija e
Maleve Ernest Koliqi Tregtar Flamujsh Ernest Koliqi Mrizi I Zanave -Gjergj Fishta
Lasgush Poradeci
-Vallja e Yjeve ,Ylli i zemrs
29 30 31
32 34 36 39 42 43 44 46 48
Vargjet e Lira -Migjeni
4 Eseja paraqitese Shkak-Pasoje Qellimi : Te shpjegoje shkaqet (arsyet) dhe paso
jat qe rrjedhin nga nje veprim,ngjarje apo situate. Struktura: Pjesa e strukture
s Hyrja Zhvillimi Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Te k
rijon idene e tezes dhe te argumentit qe sillet Informacioni mund te vije Sipas
rrjedhes kronologjike duke i paraqitur shkaqet dhe pasojat sipas rendit te kohes
qe kane ndodhur . Duke trajtuar ne fillim shkakun kryesor dhe me pas shkaqet e
tjera dytesore Duke trajtuar ne fillim shkaqet dytesore dhe me pas shkakun kryes
or Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshte trajtuar .Permbledhje.
Mbyllja

Eseja paraqitese e krahasim kontrastit

Qellimi : Te krahasoje dy ose me shume dy persona,dy ngjarje ose dy dukuri duke
bere te mundur nxjerrjen e tipareve te tyre te perbashketa dhe te vecanta.(Krijo
het nje kontrast midis ketyre dy dukurive,ngjarjeve apo personave) Pjesa e struk
tures Hyrja Permbajtja Prezantohen subjektet qe do te krahasohen(Duhet te kujdes
emi qe shkalla e vleresimit te karakteristikave te ketyre dy subjekteve te jete
afersisht e ngjarshme)Pra dy dukurite ose objektet te kene ngjashmeri midis tyre
.Sqarohet lexuesi se cili eshte qellimi i trajtimit te dallimeve dhe te perbashk
etave Zhvillimi Mund te ndertohet ne disa menyra Varianti 1 : Pershkruhet dukuri
te ose objektet dhe pas kesaj jepen dallimet apo ngjashmerite midis tyre. Varian
ti 2:Trajtohen tiparet e perbashketa te te dyja ceshtjeve apo dukurive dhe pasta
j dallimet midis tyre Varianti 3:Trajtohet vetem dallimi i elementeve ne brendes
i te kesaj eseje. Varianti 4:Vetem duke nxjerre ne dukje elementet e vecante te
dy dukurive . Mbyllja Japim nje perfundim te pergjithshem dhe permbledhim dhe nj
e here ate qe eshte thene . Shenim : Ne esene e krahasim kontrastit ne Letersi,t
rajtohen ndryshimet midis dy ose me shume veprave,autoreve,teknikave te te shkru
arit dhe ideve te autorit. Menyra e organizimit te kesaj eseje mund te behet ne
dy menyra: -Duke iu referuar ne te njejten kohe dy a me shume veprave -Ne fillim
trajtohet njera veper dhe me pas vepra tjeter .
5 Eseja Peshkruese Qellimi : Synimi i kesaj eseje eshte te evokoje tek lexuesi e
mocinon dhe pershtypjen e objektit ose ngjarjes qe pershkruhet. Pjesa e struktur
es Hyrja Zhvillimi Permbajtja Japim informacione te pergjithshme per objektin pe
rsonin apo per vendin qe do te pershkruhet. Menyrat e ndertimit te esese pershkr
uese: Pershkrimi behet duke dhene te gjitha detajet per nje person a nje vend a
nje objekt dhe keshtu krijohet dhe pershtypja per objektin . Mund te pershkruani
ne menyre hierarkike ,nga gjerat me te rendesishme tek ato me pak te rendesishm
e. Duke i vendosur faktet ne menyre kronologjike. Duke vene ne qender nje emocio
n a nje ndjesi te krijuar. Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja e pershkruar.S
hpjegohet morali qe rrjedh nga teksti.
Mbyllja

Eseja Narrative- pershkruese

Qellimi :Te tregoje sesi personazhet zgjidhin nje problem a shohin nje ceshtje n
ga nje kendveshtrim i ri .(Pershkrimi ne funksion te narracionit) Struktura: Pje
sa e struktures Hyrja Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.
Tregon ngjarjen,ku ka ndodhur,pershkruhet vendi dhe koha e ngjarjes.Pershkruhen
personazhet.Mund te jene 1 ose me shume paragrafe.Inkuadrohet skena ku ndodh ngj
arja . Jepet pershkrimi i zhvillimit te ngjarjes se paraqitur ne fillim te esese
e cili e con pershkrimin ne piken kulmore dhe shoqerohet me intensitet emociona
l.Tegohet ngjarje dhe pershkruhen emocionet me te cilat shoqerohet ky perjetim.
Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja e pershkruar.Shpjegohet morali qe rrjedh
nga teksti.
Zhvillimi
Mbyllja
6 Eseja pershkruese- bindese
Qellimi : Me ane te pershkrimit autori bind lexuesin per nje ceshtje te caktuar.
Pjesa e struktures Hyrja Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne
ese.Te krijon pershtypjen se cfare mbeshtet autori.Te lejon te krijosh mundesine
perte. Informacioni mund te vije Fakteve dhe detajeve lehtesisht te vertetueshm
e. Me ane te detajeve pershkruese qe krijojne shije artistike brenda lexuesit .
Me ane te fjalive bindese Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshte trajtuar.Permb
ledhje.Dhe ndonjehere dhe thirrje per te ngacmuar vendosmerine e lexuesit per di
cka.
Zhvillimi
Mbyllja

Eseja Argumentuese
Eseja Argumentuese
Permbajtja a) Qellimi : perdoret per t'I treguar lexuesit se pikepamja e autorit p
er nje ceshtje te caktuar eshte me e sakte dhe me e besueshme se ajo e autoreve
te tjere. b) Tema duhet te plotesoje keto kritere : te jete e vecante dhe e ngus
hte, duhet te permbaje nje argument te caktuar , duhet te jete nje teme per te c
ilen mund te gjenden statistika dhe material qe ta mbeshtesin. c) Organizimi I e
sese 1. Duke dhene ne fillim argumentet pro temes , per te kaluar tek argumentet
kunder. 2. Mund te filloje me trajtimin e argumenteve kunder dhe me pas tek arg
umentet pro. 3. Trajtohen nje per nje argumentet kunder. Struktura = Hyrje(teza)
+ zhvillim(argumentet) + mbyllje (konkluzioni)
7 Autori-Folklori Vepra: Epi I Gilgameshit Veper qe I kushtohet tmerrit te vdekj
es dhe qendreses se njeriut. Subjekti : Gilgameshi ishte mbreti I Urukut. Ai ish
te shume e fuqishem sepse dy te tretat e tij ishin hyjnore dhe nje e treta ishte
njerezore. Perpos trimerise, ai shpesh ishte dhe mizor me popullin e vet. Ato i
u luten perendise se qiellit te krijonte nje qenie po aq te fuqishme sa Gilgames
hi, ne menyre qe ata ate dy te perlesheshin, dhe Gilgameshi te kuptonte cdo te t
hoshte te mundej. Nderkohe Gilgameshi pa dy endrra qe e ema ai shpjegoi dhe I th
a qe ishin ato paralajmeruese te nje fuqie a njeriu kercenues. Perendia e e Qiel
lit ia degjoi lutjet popullit dhe krijoi Enkidujin, I cili sillej porsi kafshe d
he jetonte ne pyll. Nje dite nje gjahtar e pa ate dhe me ane te nje vajze arrite
n ta terhiqnin Enkidujin deri ne Uruk. Aty Enkideji nisi te mesohej me jeten. Nd
erkohe, Gilgameshi po bente nje deklarate per fuqine e tij mbi grate dhe Enkiduj
i I zemreuar iu hodh ne sulm sepse iu duk e padrejte.Gilgameshi fitoi raundin e
pare te dyluftimit dhe burrat vendosen paqe mes tyre, dhe me vone u bene shoke.
I merzitur nga monotonia e jetes, Gilgameshi vendosi te shkonte ne pyllin qe rua
nte Humbaba, nje bishe e frikshme dhe te priste pemet. Humbaba kishte nje nam te
keq dhe ishte I pameshirshem. Nena e Gilgameshit iu lut perendise se Diellit ta
mbronte birin e saj, ndersa Enkidujit I tha te perballej ai I pari me bishen Hu
mbaba. Gilgameshi perseri pa enderra, qe ia conte perendia e Diellit. Enderrat I
thoshin se ato do te korrnin sukses me Humbaben, dhe ashtu bene.Emri I Gilgames
hit mori nam aq shume sa Perendia e Dashurise I kerkoi te behej I dashuri I saj.
Gilgameshi nuk pranoi pasi ajo kishte nje mije te zeza mbi supe.E zemeruar, ajo
iu lut babait te vet ne qiell te leshonin demin e Qiellit qe te shkatarronte Uru
kun dhe Gilgameshin, perndryshe do hapte portat e ferrit dhe te vdekurit do diln
in ne toke. I ati pranoi. Gilgameshi dhe shoku I tij Enkiduji e vrane dhe demin,
dhe I hodhen ne fytyre nje cope te tij perendeshes se Dashurise. Perendite u mb
lodhen per te biseduar mbi ngjarjet e fundit: vrasja e Humbabes dhe Demit te qie
llit.Ato caktuan se dikush duhet te paguante per te dhe vendosen qe Enkiduji te
vdiste. Keshtu Enkiduji u semur rende dhe vdqi.Gilgameshi u merzit pa mase.Ai ve
ndosi te largohej e te udhetonte neper toka te largeta, pasi trishtimi dhe tmerr
i I vdekjes po e mundin. Me vone mendoi te kerkonte perjetesine. Ai njihte dy nj
erez qe perendite ia kishin falur dhe shkoi t'I kerkoje ato qe te zbuloje se si e
kishin arritur, Ai merr udhen per tek Untrapishtimi. Ruga ishte e gjate dhe e mu
ndimshme. Kaloi nje mal ku e priten dy njerez akrepe. Me pas ndali ne nje bujtin
e, kaloi me barke ujerat e vdekjes dhe me ne fund arriti tek Untrapishitmi. Untr
apishtimi I tregoi se ai ishte bere I pavdekshem pasi kishte shpetuar gjallesat
nga permbytja e madhe qe caktuan perendite. Ai I dha Gilgameshit nje mundesi te
fitonte perjetesine : te rrinte gjashte dite dhe nete zgjuar.Gilgameshi pranoi,
por menjehere e zuri gjumi. Untrapimeshti I dha dhe nje mundesi per te gjetur bi
men e rinise ne fund te nje oqeani. Gilgameshi u fut dhe e gjeti, por mendoi ta
provonte nje here tek ndonje nga fshataret,pastaj ta hante vete. Mirepo rruges n
je gjarper ia rremben bimen, dhe nderron menjehere lekuren duke u rinuar. Gilgam
eshit I vdiqen te gjitha shpresat dhe u kthye ne qytetin e tij me idene se te pa
vdekshem do ta benin veprat e tij, ndaj ndertoi nje mur rreth Urukut ku ishin sh
kruar bemat e tij.
8 Heroi kryesor , Gilgameshi si njeri I gezimeve dhe hareve, mbret I Urukut, nuk
kishte menduar me pare rreth vdekjes dhe kuptimesise se jetes se njeriut deri n
e castin kur miku I tij I ngushte Enkiduji vdes. Gilgameshi ndryshon qendrim nda
j jetes dhe vihet ne kerkim te jetes se amshuar, duke u bere I vetedisjem per je
ten dhe , fatin e tij.
1.Qenesia dhe aktualiteti i Epit Objekti kryesor artistik eshte raporti I jetes
dhe vdekjes. Edhe pse eshte shkruar 4000 vjet me pare, eshte aktual sepse dhe so
t vejme re deshiren e njeriut per t'I shpetuar vdekjes, tmerrin nga vdekja dhe fat
in tragjik tonin. Vlera e saj qendron dhe ne faktin se shume ide e mendime te sh
qiptimit te botes se njeriut, te krijimit te tablove poetike e te perhskrimeve t
e natyres u bene objekt trajtimi edhe ne vepra te mevonshme letrare. 2.Bote-real
itet I vecante Ne kete veper ballafaqohen tre bote: ajo tokesore, hyjnore dhe e
kafsheve, qe deshmojne per stadin e hershem te vepres.Ato jane ne marredhenie ve
pruese, por kufiri mes tyre shkrihet, ndaj keto bote jane ne marredhenie te nder
thurur. Gilgameshi eshte edhe njeri edhe hyjni. Enkiduji ne fillim ngjasonte me
shume me nje kafshe. Njerezit- akrep jane dhe njerez dhe kafshe. Humbaba pershkr
uhet si njeri me koke kafshe. Perendite kane ndjenja njerezore.Utnapishimi me je
te te pambarimte hyjnore jeton si njerii zakonshem. Veprimet ne ep zhvillohen ne
tri rrafshe hapesinore : kozmos (perendite), toke( perendite, njerezit dhe kafs
het), dhe ne boten nentokesore (perendite dhe te vdekurit). Epi ndertohet mbi ba
zen e botes se perralles. Eshte ajo bote qe deshirojne personazhet dhe strategji
a e veprimit te kalimit te pengesave eshte e njejte. Gjithashtu kemi pranine e e
nderrave. Nga ana tjeter kemi nje fund tragjik, ndryshe nga perralla. 3.Lufta ku
nder se keqes. Te keqijat per njerezit jane te panumerta, por e keqja me e madhe
shte vdekja. E keqja paraqitet qe ne kengen e pare ku Gilgameshi ushtonte nje s
undim tiranik. Se dyti dy miqte vendosin te vrasin Humbabes, I cili I kall daten
njerezve dhe ka mekatuar perkundrejt Shamashit. Gjate bemave te tyre, miqte kan
e patur dhe ndihmen e hyjit te Diellit dhe te Luftes, duke dhene keshtu mesazhin
e bashkimit te forcave per te arritur nje qellim te vetem : te ngadhenjehet kun
der se keqes. 4.Tmerri I vdekjes. Gilgameshi misheron bukurine, mencurine dhe tr
imerine dhe anjehere nuk kishte menduar per vdekjen.Kjo ndoshta sepse gezonte te
mira si mbret, dhe mendonte se ishte I pavdekshem nga pjesa e tij hyjnore. Vete
m vdekja e Enkidujit e beri te kuptoje se vdekja eshte e pameshirshme ndaj cdo q
enieje pa marre parasysh forcen. Vdekja I behet nje obsesion qe merr permasa me
te medha dhe shkatarruese.Vdekja shfaqet tek enderra e Enkidujit mbi shtepine e
territ, tek skena e vdekjes se Hunbabes, tek fjalet e perendeshes se dashurise,v
dekja e Enkidujit. Friken nga vdekja Gilgameshi e shfaq kudo; tek bujtina etj. A
i fle pak pasi gjumi I ngjan me gjumin e vdekjes. Ai takohet me shpirtin e Enkud
ujit dhe meson per voten e te Vdekurve.Pas atyre qe degjon nga hija e Enkiujit,
ai bindet per tmerrin e vdekjes dhe per domosdodhmerine e vdekjes, per fatin tra
gjik te njeriut dhe te atij vete.
9
5.C'prej se u linden ditet s'ka gje te amshuar. Nje prej ideve qe pershkon epin esht
e shnderrimi, ndryshueshmeria e qenies. Kete e shohin tek veprimet e personazhev
e, flijimet dhe pesimet e tyre. Gilgameshi mbret hidhet ne lufte kunder se keqes
, Enkiduji nga nje qenie si kafshe kthehet ne nje njeri te forte, e perfundimish
t balte qe e hane krimbat. Untrapimishti ne njeri qe fitoi perjtesine, ndersa Ur
Shabani lundertar u kthye pas permbytjes te jetonte me njerezit. Del se ekzisto
n nje rregull te cilit i nenshtrohet cdo qenie. A ekzsiton vertete ndryshimi mid
is jetes dhe vdekjes? C'ka I largon e c'ka I bashkon ato? A nuk perngjajne valle njer
i n'tjerin, femija I porsalindur dhe vdekja?Me njolla t'vdekjes njejte a s'jane te she
nuar? Duke e pare jeten e njeriut ne menyre te tille, ne nje kohe te kufizuar sug
jerohet domosdoshmeria e pertjetimit te cdo casti ne menyre sa me te plote. Kjo
duket te fjalet qe I thote gruaja e bujtines.Megjithate Gilgameshi nuk ia vuri v
eshin asaj. Ai nuk ishte I kenaqur me jeten, edhe pse mbret. 6.Funksioni I vepri
mit dhe teresia e tablove poetike Kjo veper eshte artistikisht e larte pasi krij
on tablo, personazhe, tipizem te situatave, detajeve etj. Eshte nje rrefim per t
rimat sipas stilit te udhetimit te Odisese. Epi nuk ka nje rrefim te njetrajtshe
m. Ka futje te episodeve te ndryshme, retardime, enderra, monologje, dialoge etj
. Veprimi ne kete veper ka funskione te shumefishte. Ai realizohet brenda nje ko
he e nje bote me vete. Personazhet ashtu si ne perralla, parandiejne fatin e tyr
e.Kjo mund te arrihet nepermjet enderres ose percaktimit te fatit nga hyjte. Kom
ent : Ne pjesen e pare ndodhin ngjarje me natyre kalorsiake. Dy miqte ndermarrin
veprime qe I bejne emrat e tyre te famshem. Ato ngjajne si dy kalores qe synojn
e te behen te famshem duke ngadhenjyer kunder te tjereve. Ne castin kur vdes Enk
iduji, rrjedha ndryshon. Edhe me tutje, veprimi eshte element kryesor, por ai me
rr karakter tjeter.Forcen dhe guximin e Gilgameshit e zevendeson frika ndaj vdek
jes dhe deshira per te gjetur pavdekshmerine dhe forcen e pashtrshme rinore. Aks
ionet e tij jane te varura prej perendive dhe qenieve mitike. Rendesi kane detaj
et stilistikore pasi qellimi I krijuesit te epit ka qene dhe te krijoje nje vepe
r qe le nje pershtypje te thelle.Kemi perdorimin e metaforave dhe krahasimeve. R
endesi te vecante kane pershkrimet . Ato jane te shumta. Pershkrimi I pare qe po
marrim per shembull ka te beje me endrren para ndeshjes me Humbaben. Krijohet n
je tablo me elemente te natyres, gjemime, levizje etj. Ne pershkrimin e malit te
hyjnive kemi perseri pamje te natyres. Ne pershkrimin e trete kemi castin e per
mbytjes se madhe ku nuk mungon se krahasimi I hyjnive me qente. Struktura dhe si
stemi shprehes I kesaj vepre jane ngritur mbi bazen e stilit te krijimtarise goj
ore. Se pari kemi dukurine e formulesimeve dhe perseritjeve si ne kategorine e k
ohes,ashtu dhe dhe te hapesires. Ato perdoren ne rastet e tipizmit te vepres, pe
rshkrimin e situatave, gjendjeve te personazhit etj. Edhe vajtimi mbi trupin e E
nkidujit eshte I llojit te krijimtarise gojore. Mesazhet : Te gjthe njerezit, pa
varesisht forces, menucire apo bukurise jane te destinuar te vdesin. Ajo c'ka nuk
vdes eshte madheshtia e krijimit dhe ajo c'ka leme pas. E keqja luftohet me ane te
bashkimit te fuqise.
10 VEPRA : ILIADA AUTORI :HOMERI TIPARE TE KRIJIMTARISE Vepra e Homerit daton ndr
mjet shek VII VIII(Ngjarja ka ndodhur 1-2 shek me par ) Vepra n brndesi ka edhe sht
reszime kohore(Ka prshtatje dhe ndrfutje te elementeve t heronjve t epokave te ndrysh
me.) Titullohet si nj pasqyr e epoks prsa I prket : -Mnyres se jetess (Jeta mes buj
,blegtorise,zejtari ) -Marredheniet midis njerzve (Nderi ,Fisnikeria,regjimi skl
lavopronar) -Tablos se rendit fisnor ne periudhn e shperbrjes se tij. -Luftrat e va
zhdueshme pr pasuri dhe zgjerim te mberterve - Shihet rruga drejt s ciles shoqeria
. -Shpaloset ideali I epoks (Ideali m I lart pr njeriun shte lavdia dhe trimria n fu
e lufts pr t mbrojtur atdheun,familjen,nderin.) -N mnyr indirekte nxjerr fuqin shpre
dhe artistike te kohes(Prshkrimi I fuqishem, duke u kthyer keshtu n tregues te nj
e kulture te gjare te kohes.) Veprat kane aksion .Quhen poema epike. Personazhet
me ane te zgjedhjeve t tyre paracaktojn fatin e tyre .Fundi eshte tragjik .Kjo I
jep vepres frym epiko dramatike. Homeri hte poeti m I madh dhe I pari q thuri nj tragj
edi.(Platoni)
ILIADA
Vepra ka frym thellesisht epike.(Ka ndrhyrje t prshkrimit ,por ky prshkrim behet nga
personazhet duke e shmangur frymn e brendshme.) Subjekti merret nga cikli I legje
ndave heroike mbi luften e Trojs ,ndrmjet grekve dhe trojanve. Nga kjo legjende merr
en vetem 51 ditt e fundit. N qendr ngrihet ,zemerimi I Akilit ,q shte terhequr nga lu
fta dhe qndron I vecuar ,sepse Agamemnoni ka rrmbyer atij skllaven e bukur Brised q
heroi e donte aq shum. Kndo ,hyjnesh,mrine e Akil Pelidit, q shume hidhrime e kobe a
jve u solli. Luftn e prgjakshme q bne grekt pr t plackitur Trojn aty nga fundi I she
I , fantazia e poetit e ka shndrruar n nj lufte pr te rivne ne vend nderin e cnuar nga
Paridi I cili grabiti Helenn e bukur . Prdoret vonesa .Ngjarjet rrjedhin perpara dhe
drejt(Sipas arsyes dhe pa thyerje kohore.) (Vecori e stilit epik).Disa her prshpej
tohet n t rrfyer disa her ngadalsohet (Ngadalsohet n momentet ku ka ngjarje dytsore )
ijohet nj shkrirje midis botes njerzore dhe bots hyjnore.(Perndite levizin nga lart
posht ndonjehere edhe duke bere cudira .Aferdita) Rrfimi bhet I besueshm (Art I fuqi
shm estetik dhe realist ) (Prshkrimi bhet nga personazhet ,rrfyesi shmanget ) Person
azhet dhe heronjte duhet te bhen sa m monumnetale (Epik) dhe sa m t afrt .(Prandaj Per
doren epitet e fuqishme si psh :
11 Akil Hyjnori,kembeshpejti;Atena sykaltra;Odise mendtaku;Menela zmadhi;Hektor l
avdimadhi,I ndritshmi,Paridi mashtrues grash, Helen krarbardhe;Here mendjezeza;Prija
m gojmbli ;Ares gjykatari;Eos(Agimi) gishtatrndafili. Zeusi (Kryeperendia qe ka ne
dor fatin e njerzve dhe t prendive ka epitete si : rrufehedhes,mizor etj..(Obskuran
tizmi paralajmerohet)
ANALIZE E PERSONAZHEVE
Karakteret e tyre jane te fuqishem dhe te derdhur ne bronx Akili Ngrihet ne majn e
piramids dhe dallohet nga te tjert.Gjysmperendi dhe gjysmnjeri ai perfaqson idealin
e epokes homerike (Qenie e cila deshmon aftesi te trimerise ,I sherben atdheut d
he I patrembshm).Ai nuk trembet nga asgj.Prkundrazi ne momentet kur vdekja I qndron
ne krye ai sulet mbi te (armikun).I rrept ,gjakatar por me nj zemr te but dhe te ndj
eshme.Ai derdh lot kur Priami I lutet pr trupin e Hektorit. Hektori-Ai qe I prngjan
m shum Akilit pr nga guximi dhe trimria.Ai udhhiqet nga dashuria e tij per atdheun.H
ektori eshte me I plote se Akili ne raport me respektin qe ai gezon per njerzit d
he per familjen e tij.I martuar ,I matur ,I dhembshur I baba, bashkshort besnik ,
I ndjeshm ndaj problemeve qe kan te tjert.Por perseri Akili eshte ideali I epokes h
omerike . Pse ? Agamemnoni ,Menelau,Diomedi,Ajaksi Sundimtari kryene dhe despot po
edhe trim . Helena-Simbol I bukurise se persosur hyjnore .Ndryshon gjendje nga f
illimi ne fund.Pasioni I dashuris pr Paridin shndrrohet ne neveritje pr t pas largimi
t te turpshm nga fusha e betejs te Paridit.Pendohet per veprimin e bere (Largimin
nga Menelau.) Prshkruhet nga pleqt trojan si : Pan Helenn q po vinte pr s'largu Sa shpe
nn z mes tyre zun' te thoshin: Nuk duhen shar pr bes Trojan e Akej Q pr kte grua h
ndime Vite me rradh;me te vrtet perqaset Pr bukuri me zonjat prendesha. Andromaka sh
ishrim I besnikrise bashkshortore .Shpalos virtytet morale te larta si : Nne,grua,bi
j .Skenat qe e tregojn kt jane skenat e ndarjes nga I shoqi ,Hektori dhe vajtimi I s
aj mbi trupin e Hektorit te vdekur .
Tragjedia antike
Pak per tragjedine: Eshte lloj i gjinise dramatike (+komedia; + drama). Ndryshe
nga gjinia epike dhe lirike, eshte organizuar qe nga forma e jashtme ne replika
te personazheve dhe aksioni qe ne gjinine epike rrjedh perpes narratorit, ketu v
jen permes fjales se vete personazhit. Sikurse gjinia epike ka aksion, fabul e s
ubject, por mungon narracioni. Ndryshe nga ajo, mungon narrator (zeri i brendshe
m) dhe eshte present autori (kryesisht ne fjalet mes kllapave,per te orientuar r
egjisorin e skenaristin ne venien ne skene te saj). Narracioni (pershkrimi i per
sonazheve, i situates dhe ambientit etj), sillet nga vete personazhet perms dial
ogut dhe monologut. Aksioni eshte i shpejte dhe konflikti eshte i ashper , ndrys
he nga konflikti e aksioni ne gjinine epike qe vijne me te shtruar, pasi emocion
in e lexuesit e ushqen edhe narracioni. Dallimet brenda llojit Tragjedia ka spec
ifiken e vet;
12 Konfliktet jane tragjike , d.m th te pazgjidhshme (ndryshe nga komedia komike
/ luftohet vesi , jo mbartesi i tij, si dhe nga drama dramatike /jane konflikte
shoqerore, qe kryesisht gjejne zgjidhje) Eshte lloji me i hershem dhe subjekti l
idhet me probleme te medha universale (ceshtje te virytit dhe vesit; sacrifices
ne emer te njerezimit, luftes per ideale te medha) Heroi kryesor eshte tragjik (
perfundon me vdekje / pasi ai ndeshet me forca numerikisht te pabarabarta dhe sh
pesh vetsakrifikohet. (ndryshe nga komedia - konflikt komik, apo nga drama drama
tic / heroi kryesor i drames edhe mund te vdese, por kjo eshte zgjidhje e autori
t, pasi gjithe linja e aksionit ne drame nuk te con detyrimisht ne vdekjen e her
oit) Gjuha e tragjedise eshte e stilit te larte, madje ne tragjedine e antikitet
it stili ndryshon nga Eskili, tek Sofokliu e me pas te Euripidi. Kjo perkon edhe
me subjektet e tyre. Sikurse tek poezia epike edhe tragjedia heronjte dhe figur
at e personazheve i merr nga mitologjia, por ndryshe nga epika , nuk i kendon be
mave te heronjvelegjendare ne lufte; por pasqyroi ndeshjet psikologjike dhe vuaj
tjet e tyre ne nje rrafsh njerezor dhe lidhur ngushte me problemet e medha polit
ike, shoqerore dhe filozofike te kohes. Poeti epic ngrihej mbi ngjarjet dhe hero
njte , duke i veshtruar ata nga lart si sodites i paanshem, kurse poeti tragjik
shkrihej dhe behej nje me shqetesimet dhe gezimet e heronjve, duke shprehur qend
rimin e tij here permmes korit, here perms fjaleve te vete personazhit. Prometeu
i mberthyer Eshte pjese perberese e nje trilogjie (pjeset e tjera: Prometeu zjar
rsjelles ; Prometeu i cliruar-kane humbur) Miti thote (jo tragjedia): Prometeu krij
oi me vbalte njeriun e pare qe me kohe u shumua; vodhi nga qerrja e Diellit (Hel
ios) nje shkendije dhe ua solli njerezve. Per kete, Zeusi terbohet nga meria dhe
urdheron Pushtetin , Dhunen dhe Hefestin ta mberthejne Prometeun ne nje shkemb
ne mallet e Skthines (Kaukaz). Ketu fillon veprimi i tragjedise qe zhvillohet ne
ate vis ku nuk ka shkelur kembe njeriu. Tragjedia eshte mbushur me patosin e lu
ftes per liri, me bukurine e vetflijimit. M'u dhimb gjithcka , vec vetja nuk m'u dhim
b Figura e heroit qe pranon me mire te vuaje e te duroje dhembjet me te tmerrshme
se sa t'i nenshtrohet Zeusit e t'i sherbeje si skllav, eshte dhene ne tere madhesht
ine e heroit kryengrites. Konflikti mes Prometeut dhe Zeusit ka nje kuptim te th
elle filozofik ne te gjitha rrafshet e mendimit njerezor. Permes tij goditet per
vdekje obsurantizmi dhe tirania. Eskili sheh mundesine njerezore per te sfiduar
qiellin (mendimi filozofik i kohes con drejt lekundjes se besimit tek perendia)
Prometeu i Eskilit ka zbritur ne toke, ai eshte humanizuar, per te simbolizuar
drejtesine, arsyen njerezore kunder arbitraritetit dhe pushtetit absolute te hyj
nive (por edhe kunder despotizmit te mbreterve ne rrafsh njerezor) Prometeu esht
e filozof illuminist (zjarri qe ai u jep njerezve simbolizon arsyen , diturine,
zhvillimin) (parashikimi i Prometeut se nje dite do te clirohen nga vargonjte e
Zeusit, qendron ne besimin ne forcen emancipuese te perparimit) Prometeu eshte e
dhe romantic, ai enderron per dite me te mira, per fisnikerine e dashurine Fifgu
ra eshte ndertuar ne contrast me figurat e tjera. Ai eshte madheshtor ne sfondin
e hyjnive te tjera servile qe i sherbejne Zeusit qorrazi. Te tille jane Pushtet
i, Dhuna dhe Hermesi. Poeti perms personazheve te tjera hyjni ,ka mundur te zbul
oje gjendje te ndryshme psikologjike ne marredhenie me heroin. (Hefesti i bindet
Zeusit, por i dhimbset heroi; edhe Oqeanit , po
13 ashtu; nderkaq dhimbje te thelle per Prometeun ndiejne nimfat Oqeanide, qe ja
ne plotesisht te ndergjegjshme per karakterin despotic te Zeusit, por edhe ato m
undohen ta pajtojne me Zeusin. Tragjedia ka nje ndertim te thjeshte; veprimi esh
te i brendshem, me kontraste qe zbulohen perms debatit te ndezur, te pasur me ng
jarje tragjike. Humanizmi Djepi i humanizmit ka qen eItalia, por rryma u shtri d
he ne vende te Evropes Rreth viteve 1500 u hodhen hapat e par ate Rilindjes q en
e fazen perfundimtar ete saj rreth 1400 u perfaqesua nga humanizmi. Eshte levizj
e e madhe kulturore, ideologjike, shkencore, artistike, letrare etj qe propozon
nje perfytyrim te ri per njeriun qe bazohet te autonomia e dinjiteti i tij; njer
iu konsiderohet i afte per te dominuar realitetin; nje qenie qe qendron mes toke
s e qiellit dhe qe madje eshte pjese e natyres hyjnore Teocentrizmi ( qe e sheh
njeriun teresisht te realizuar ne jeten e amshuar, zevendesohet nga antropocentr
izmi ( ne qender te university eshte personi dhe personaliteti njerezor, i afte
per te kontrolluar forcat e natyres dhe per te ndertuar vete fatin e tij.) Kjo h
ap shtegun e nje laicizmi fundamental Humanizmi favorizon nje raport te ri te nj
eriut me natyren, kontribut ka dhene filologjia, qe propozoi rizbulimin e tekste
ve antike dhe risjelljen ne forme origjinale (pra ringjallet antikiteti) Propozo
het nje kuptim me konkret i histories, historia nuk eshte me krijim hyjnor, por
product i njeriut, kjo nxjerr ne pah individualitetin. Tshme historia nuk eshte
histori e bibles (zotit), por histori njerezore. Humanistet karakterizohen nga n
johja e thelle e botes dhe gjithanesi dijesh Ideali i humanizmit eshte individi
i gjithedijshem me culture artistike dhe me virtyte morale e shoqerore (ketu e s
hohim Don Kishotin humanist) Autori: Servantes Vepra: Don Kishoti Eshte roman i
ndergjegjes (metaroman) Ne prolog, autori sqaron se e shkroi vepren si parodi pe
r te vene ne loje romanet kalorsiake, por vepra e kalon ate permase , duke u shn
derruar ne pasqyre e ideve te reja qe shqetesonin mendjet perparimtare te shoqer
ise spanjolle te kohes, madje kumbimi perparimtar i saj ruhet edhe ne shekuj. In
terpretimet: Romantiket : pane kundervenien e idealizmit (endrres, altruizmit)me
prakticizmin brutal Rrymat psikologjike: personazhet i shohin si natyra te ndry
shme njerezish (i pari enderrimtar, ekzaltues ekspresiv/ i dyti praktik dhe perl
logarites. Rrymat sociologjike: vene re te Don Kishoti vetedijen komike te klasa
ve te vjetra qe s'tunden nga tradita konservatore, duke kthyer pas rroten e histor
ies/ te Sanco Panca vetedijen e mendjes se kthjellet, por te ndrydhur nga sistem
et dhunuese. Turgeniev : e sheh si figure tragjike , si dhe Hamleti A.Franc : pa
lco komok me te cilin qeshin femijet. Noli: Don Kishoti eshte tragjik subjektivi
sht (per veten)/ komik objektivisht (per te tjeret); sipas tij Servantesi goditi
idene dhe prirjen kaloresiake si dukuri shoqerore dhe historike e parpambetur q
e ndal ecjen e shoqerise perpara. Pra problem qe ngre Servantes eshte me karakte
r te pergjithshem njerezor.
14 Thelbi i figures mund te marred he kuptime te tjera si : liber mbi magjepsjen
e pavend ne nje bote te pamagjepsur si dhe per absurditetin e magjepsjes ne ter
esi Vepra eshte shkruar ne kohen e Kunderreformes, dhe autori eshte perpjekur te
shkrije idealin e unitetit universal me imazhet qe lidhen me romanin kalorsiak.
(kemi ketu identifikimin e trupit mistik te Krishtit, me trupin e kaloresit sht
egtar.) E percjelle kjo utopi me gjuhen e veprimeve karnavaleske ne sheshe, sigu
ron qe e qeshura te mos jete fyese, por e qeshur rituale festive. Ne realizimin
e vepres autori ka shfrytezuar pervojen e teatrove te shesheve ( ringjallje e an
tikitetit) Figura e Don Kishotit figure komplekse: ne plani te dukshem, te drejt
perdrejte Servantes tregon per bema te kota, pjella te fantazise se heroit, te c
ilat et ballafaquara me realitetin, shnderrohen ne veprime absurd personale , po
r te rrezikshme per shoqerine . ne plan te dyte, Don Kishoti priret nga deshira
fisnike per t'i bere mire njerezve, kerkon t'i detyroje shoqerise idealin e tij te d
ashurise, te nderit, te virtytit njerezor. Per te liria eshte gjeja me e shtrenj
te (ideali i humanisteve). Rrjedhimisht komizmi merr shijen e pikellimit. Don Ki
shoti shnderrohet keshtu ne nje figure artistike tragjikomike. Edhe pse ne filli
m te romanit, Don Kishoti endet brenda parodise letrare, dalengadale figura e ti
j perfton permasa te tjera: Teksa rrefen historine magjike te Kaloresit te Liqen
it, ai pershkruan me frymezim te thelle poetic dhe fjala e tij eshte apel per bo
ten e privuar nga bukuria e frymezimi. Don Kishotit i pelqen te degjoje kenge e
poezi, duke ditur permendsh shume prej tyre ; shkruante edhe vete vargje, pra ai
ka shpirt poetic. Ai eshte edhe mendimtar fisnik, njeri i mendimeve te medha. P
randaj e degjojme fjalen e tij per artin e luftes dhe te dijes. Ai vete nuk kerk
on prehje passive dhe kete kerkon nga te tjeret. Sa kohe qe mendja e tij eshte e
kthjellet, e qeruar nga percartjet , fjalet qe thote jane plot urtesi e arsye.
(shembull- porosite per Sancon). Arsyeja e tij erresohet nga fantasia e kaloresi
t endacak (endrrat me syhapur per perbinsha etj) dhe qe perbejne bazen parodike
te romanit. Sikurse gjithe humanistet Don Kishoti kerkon qe njerezit ta rigjejne
harmonine e tyre te natyrshme (a ii referohet epokes se antikitetit , shekullit
te arte duke e quajtur shekullin e tij shekull te hekurt ku bota pershkohet gjit
hnje nga e keqja. Ai vete eshte luftetar ne emer te se mires, nu kkerkon asgje p
er vete, ka marre barren e rende te luftetarit vetemohues qe lufton per idealin
e miresise. Dhe ne kete pla ai eshte perparimtar i vertete. Ai arsyeton sic arsy
etonin humanistet e epokes se Rilindjes ( ai eshte panegjerist; shpall virtytin
si vleren me te larte, si dhe Petrarka; zbulon se vesi sundon virtytin ne kohen
e tij , si dhe Shekspiri por nuk mediton mbi vdekjen si heroi i Shekspirit; ai v
ete eshte nje njeri universal si heronjte e Rilindjes ). Ne fund ai ne mesimet q
e i jep Sancos, nenvizon mendimin se madheshtia e vertete e nje udheheqesi matet
me njohjen dhe dhe respektimin e parise, jo me perpjekje per t'u ngritur mbi njer
ezit, por me punet e mira e te virtytshme. Don Kishotet u shfaqen ne jeten ne sh
ekuj te ndryshem tek popuj te ndryshem dhe vazhdojne te shfaqen edhe sot, njerez
qe realizojne ate c'kane grumbulluar ne imagjinate Donkishtizmi eshte ne fakt nje
dukuri shterpe , e kote dhe e panevojshme.Ne kete figure Servantesi ka arritur
te tipizoje te gjithe ata njerez qe nuk dine te orientohen ne zhvillimet e shoqe
rise, qe nuk nisen nga njohja e realitetit dhe mundesive qe ai na jep per te vep
ruar, por merren me fantazime boshe, te parealizueshme. Sanco Panca eshte mendua
r ne roman si shtojce e Don Kishotit:
15 me prejardhjen e tij, ai shkon deri ne mesjete, armembajtesi qe di te qeshe ,
haje e pije , njeriu i thjeshte ei parendesishem i eposit heroic francez , te c
ilin Servantes e shnderroi ne personazh te gjalle e konpleks, thellesisht njerez
or. ne fillim duket sikur ai s'ka asgje te perbashket me ustane e tij, i pelqen te
haje (panca plendes) dhe jot e punoje, rron me iluzionin se do te behet guverna
tor (i ngjashem me te zotin per nag iluzioni) ai gjithashtu me natyren e vet i k
undervihet Don Kishotit, duke e plotesuar ate. (eshte shpirti praktik , prane at
ij enderrtar/ njeriut qe niset nga interesi , kundrejt atij qe niset nag detyra.
nen ndikimin e te zotit ai behet me zemergjere (ne fillim te romanit ai shkon p
as te zotit me qellimin per t'u pasuruar/ ne mbyllja , ai flet per dashurine per d
rejtesine, per marredhenie te njerezishme me te tjeret. Perfaqesuesi i ideve te
larta humaniste Don Kishoti, plotesohet nga perfaqesuesi i urtesise popullore. V
ecoria me dalluese e vepres eshte :fryma thellesisht popullore e saj. Ne veper a
utori derdhi gjithe mllefin kunder botekuptimit te Spanjes zyrtare dhe perpjekje
ve te saj per te ringjallur idete, zakonet dhe menyren e jeteses kalorsiake mesj
etare. Gjuha e vepres eshte e rrjedhshme, e pasur me figuracion funksional (sher
ben per te tipizuar e karakterizuar) Vlera me e madhe eshte harmonizimi i serioz
es me humoristiken, fantastikes me realen, duke siguruar nje sinteze te gjere te
jetes. Vepra :Romeo dhe Zhuljeta Autori : Shekspir Trajtohet tema e dashurise;
ndjenja e lire e dashurise, vullneti i lire per t'u lidhur me te zgjedhurin e zemr
es, duke kapercyer paragjykimet patriarkale e hasmerite feudale, por duke u traj
tuar ne nje rrafsh tragjik (ndryshe nga pararendesit). Ideja:dashurine e ndaluar
qe lind mes dy perfaqesuesve te familjeve armike, eshte ne gjendje ta nderprese
vetem vdekja. Konflikti mes ndjenjes dhe paragjykimeve perfundon me triumfin mo
ral te ndjenjes se paster, pork y paguhet shtrenjte: Romeo dhe Zhuljeta bien vik
tima, duke u bere fli per kete ideal human. Ngjarja zhvillohet ne Verona dhe sht
jellohet rreth dy familjeve ne armiqesi:Montageve dhe Kapuleteve. (familje te ba
rabarta nga rangu shoqeror dhe rivaliteti aristokratik.) Fillimi itragjedise e s
jell Romeon te dashuruar me Rozalinen, gje qe i apohon edhe Benvolit (kusheririt
te tij); per te ai shkon dhe ne darken e organizuar nga Kapuletet. Nga ana tjet
er Zhuljeta ka lindur diten e shen Pjetrit (fasta e grurit 1 gusht) dhe ate e kerk
on per grua Parisi, kusheri i princit veronez Eskali. Ne kete mbremje Zhuljeta d
uhet t'i kushtonte vemendje atij; por fati i bashkon Romeon dhe Zhuljeten.Ata vuaj
ne faktin qe vijne nga familje armike. Ne mbremje nen ballkonin e saj ata i japi
n besen njeri-tjetrit. Permes mendeshes Romeo e therret Zhuljeten tek frat Laure
nsi per t'u kurorezuar. Gjate kthimit per ne shtepi , Romeo perfshihet ne zenken n
e qender te Verones, mes Benvolit, Merkutit dhe Tibaldit, nipit te zonjes Kapule
t. Pas vrasjes se Merkutit, Romeo hyn ne dyluftim dhe vret Tibaldin; princi Eska
l e denon me internim.Frati Laurens e keshillon Romeon te largohet ne Montoje. P
asi e kalon naten ne shtepine e Zhuljetes, a ii ken ne Montoje. Nderkaq familja
e ngut Zhuljeten te martohet me Parisin; Ne bisede me fratin, a ii jep Zhuljetes
barin qe e ve ne gjume per 42 ore dhe do te vinte ne dijeni Romeon, i cili do t
e vinte ta merrte Zhuljeten ne varreza. Zhuljeta pranon martesen, pi ilacin dhe
varroset ;
16 nderkaq Romeo nuk e merr letren, frati kur merr vesh kete fakt rend ne varrez
a. Po keshtu edhe Parisi shkon te vendose lule ne varrin e Zhuljetes; aty ai nde
shet me Romeon dhe ne dyluftim vritet. Romeo helmohet mbi varrin e se dashures d
he , edhe ajo , teksa kupton te verteten ,vritet me kame. Familjet vendosin paqe
mes tyre pas kesaj tragjedie. Eshte dashuri me shikim te pare; te rinjte shkojn
e perkunder fatit. Keto dy personazhe jane simbole te medha te pasionit qe shkon
deri ne sacrifice per dashurine. Takimi i tyre dhe dashuria me shikim te pare p
ercakton fatin tragjik te tyre. E gjithe situata jashte dy te dashuruarve eshte
artificial, falsitet e arbitraritet. Thelbi i tragjedise eshte se ne marrosjen r
omantike te dy te dashuruarve, hyjne te tjere dhe e ndryshojne marredhenien, duk
e shpejtuar fundin tragjik.Pengesat e perforcojne deshiren,
Vepra :Hamleti Autori : Shekspir
Trajton temen eluftes per fitoren e dinjitetit dhe personalitetit njerezor, kund
er krimit per pushtet dhe veseve poshteruese. (5 akte; pjeserisht ne varg te bar
dhe, pjeserisht ne proze) Subjekti ndertohet rreth princit Hamlet, bir i mbretit
Hamlet te Danimarkes, student filozofie ne Gjermani.I shoqeruar nga Horaci , mi
k i tij, ai kthehet ne keshtjelle per te varrosur babain qe ka vdekur papritur.
Pa kaluar 2 muaj e ema martohet me xhaxhane, Klaudin, tashme mbret.Hamletin e ka
p dyshimi per vdekjen e tea tit, gje qe perforcohet nga fantazma e te atit (mjet
kompozicional), qe kerkon hakmarrje ndaj xhaxhait qe e ka helmuar. Ketu fillojn
e proat e veshtira te Hamletit, te cilat duhet t'i kaperceje vetem. Duhet te provo
je te verteten per te bere hakmarrjen; shtiret s ii cmendur dhe sillet vrazhde m
e Ofeline, ndonese e dashuron. Kerkon te detyroje mbretin te vetedemaskohet ndaj
organizon nje shfaqje ne pallat ku inskenon historine e treguar nga fantazma. G
jate shfaqjes, Klaudi e tradheton veten dhe Hamleti bindet per fajesine e tij. V
ret Pollonin dhe Klaudi gjen rast ta largoje ne Angli ; leshon nje urdher te fsh
ehte per ta vrare; Ofelia cmednet dhe mbytet. Vellai i saj, i sapokthyer nga Fra
nca ben fajtor Klaudin por ky e shtyn kunder Hamletit, i cili , pas ii ka shpetu
ar kurthit te ngritur nga Klaudi rikthehet ne Danimarke.Ne duelin e organizuar m
e dinakeri nga Klaudi, Hamleti plagoset pabesisht por edhe Laerti plagoset per v
dekje dhe pohon tradhetine e mbretit. Nderkohe Gertruda pi kupen me vere te helm
uar dhe vdes; Hamleti godet me shpate Klaudin dhe vdes edhe vete , duke i lene p
orosi Horacit te tregoje kudo historine e tij tragjike. Tragjedine e pershkon id
eja e larte humaniste se njeriu eshte vepra me e mrekullueshme e natyres me afte
si e dhunti te pakufishme dhe se krimi, veset , padrejtesite njerezore kane ne r
adhe te pare baze shoqerore. Nga pikepamja politike, tragjedia tregon se si lind
dhe si funksionon despotizmi, qe e con vendin ne kalbezim e shkaterrim. Idealin
rilindes per njeriun , Shekspiri e shpreh ne menyre te plote permes Hamletit. A
i eshte zedhenesi me i drejtperdrejte i tij. Hamleti eshte karakter shume komple
ks; njeri me dhunti intelektuale te jashtezakonshme, i afte te veshtroje Brenda
vetes por dhe te njohe boten shpirterore te te tjereve; njeri me moral te larte,
i paepur, i mecur, trim e praktik , ushtar i zoti, besnik ne dashuri e miqesi,
por udhehiqet jo nga pasioni, por nga arsyeja. Ai lufton Klaudin jo ne emer te g
jakut te babait, por per te shkulur nje te keqe shoqerore.
17 Ai merr persiper te ndreqe boten, por ndodhet i vetem perballe forcash te pab
arabarta me te. Prandaj bie ne deshperim (Te rrosh a te mos rrosh). Ai vdes me e
ndrren humaniste se shoket e tij do ta vazhdojne luften per triumfin e drejtesis
e. Konflikti i tragjedise zhvillohet ndermjet Hamletit, heroit rilindes me dhunt
i te shumanshme, dhe Klaudit, antagonistit qe misheron ligesite e prapesite e oh
es, tiran, dinak, ambicioz, i paskrupullt. Laerti , edhe pse i ri, mbeshtet te v
jetren; ai eshte kunder Hamletit; eshte i rrembyer, gjaknxehte dhe lufton nisur
nga motive vetjake patriarkale, ndaj behet vegele Klaudit. Ofelia eshte nder fig
urat femerore me te persosura e fatkeqe qe ka krijuar Shekspiri; engjellore , e
dlire, delicate, nave ; eshte figure thellesisht tragjike, e paracaktuar per t' u b
ashkuar me engjejt, pasi bota e vesit nuk ishte bote per te. Gertruda, eshte men
djelehte dhe me karakter te dobet. Ajo ne fund pendohet dhe vetendeshkohet (edhe
pse rastesisht) Nga ana kompozicionale, konflikti i tragjedise mbeshtetet ne 4
motive kryesore: Komplotet, vrasja, hakmarrja Shfaqja e fantazmes Luajtja e nje
drame Brenda drames Cmenduria e shtirur dhe e vertete e dy heronjve kryesore. Mo
nologet kane peshe; here filozofike, here patetike, ata zbulojne boten e brendsh
me te Hamletit dhe analizojne psikologjine e personazheve te tjera dhe vleresojn
e dukurite e shoqerise. Vepra : Mbreti Lir Autori : Shekspir Burimi i tragjedise
eshte Historia e Holinshedit , permbledhje e kronikave angleze, skoceze e irland
eze; por Shekspiri (ndryshe nga kronika ku babe e bije pajtohen me realitetin)i
shnedrron ata ne heronj tragjike qe jane te destinuar te zhduken nga bota e keqe
qe u solli vuajtjen dhe vdekjen. Keshtu nen masken e nje legjende te vjeter, ai
krijoi nje tragjedi ku praqiti fytyren e kohes se tij. Kjo arrihet duke i shtua
r temes kryesore, historine e Glosterit e te dy bijve. Me e rendesishmja ne dram
e eshte ndryshimi i karaktereve: Keshtu Liri fillimisht sillet sin je tiran ambi
cioz, te cilit i pelqen vetem mendja e tij, lar halleve te popullit, larg jetes
e se vertetes, gjithmone i ndihmuar prej fatit, i mungon urtesia e jetes; kaq sh
ume eshte mesuar me ledhatime e lajka sa humbet arsyen kur Kordelia nuk flet ash
tu sic do ai. Vetem me dinakeri mund t'ia fitosh zemren ketij autokrati te mbushur
me krenari. Gonerila e Regana ia njohin kete dobesi dhe luajne me te; Shekspiri
jep shkakun e sjelljes kundrejt tij te te bijave , duke shpjeguar se ato jane p
rej brumi te t'et; jane impulsive dhe i binden mbretit sa per sy e faqe. Karakteri
i dyfishte e kontradiktor i Lirit shfaqet qe ne fillim (ai eshte despot mizor /
humanist i thelle; cinizmit / pastertise shpirterore. Gjate jetes se tij, ai ar
rin te rigjenerohet per shkak te anes se mire te natyres se tij, por kete rigjen
rim e fiton pas tronditjeve te medha dhe teper vone; ketej rrjedh dhe fundi trag
jik i tij. Ne skenen e pare shohim shkaqet psikologjike qe paralajmerojne pasoja
te renda. ( Mbreti Lir kur permbyset, kupton se sa pak vlere kane patur ato gje
ra qe ai vleresonte ne jete; dhe kete duhet ta mesoje nga te bijat; nga mjerimi
arrin te mallkoje natyren) Ne folklore moment tragjik perzihet me ate komik (edh
e Liri jepet ne kete tragjedi parallel me Lolon ; Loloja ka qene present ne sken
en angleze dhe me pare , por ne rolin e nje bufoni. Shekspiri vuri nen petkun e
lolos nje zemer te madhe, po aq sad he nje mendje te madhe.
18 nLoloja shfaqet derisa Liri arrin kulmin e drames, me pas zhduket. Ai mishero
n urtesine popullore; eshte vezhgues satiric; ai demaskon realitetin dhe enderro
n ndryshimin) Fati i Lirit shkon parallel gjithashtu edhe me ate te Glosterit, v
iktime e edmundit. Edhe Glosteri sheh me mire ne momentet kur eshte i verber rea
litetin ku jeton. Ne veper bie ne sy kontrasti mes botes se jashtme dhe essences
se njeriut (Kordelia : e ftohte ne pamje/ e dhimsur se brendshmi; Edmundi : i p
ashem se jashtmi / i zi se brendshmi; Glosteri : plak llafazan ne fillim /krejt
tjeter ne fund) Edgari eshte i ngjashem me Kordelien (nuk e braktis babane e ver
ber dhe ne mbyllje merr hak per te ne duel me vellane tradhetar, duke vene drejt
esine ne vend) Tiparet e humanizmit dallojne ne shtruarjen e problemit: Liri, ne
shkelqimin e tij ne fronishte shume larg realitetit te jashtem. I verbuar nga n
derimet servile, e ka pranuar sit e vertete kete shkelqim. Ne momentin kur i ran
e pushtetet e shkelqimi, ai pa realitetin e pazbukuruar; u shnderrua ne njeri pa
strehe, me mik te vetem kukuvajken; skena e stuhise eshte moment i renies se pl
ote te Lirit, i cili e ndjen veten te debuar nga shoqeria. Ne kuader te humanizm
it skena sjell kontrastin mes luksit e varferise; skena eshte gjithashtu dhe fit
orja me e madhe e Lirit, pasi per here te pare ndjen dhembje per te varferit dhe
urrejtje per hipokrizine Tema kryesore eshte : tragjedia e njohjes se realiteti
t.

Vepra : Histori e Skenderbeut Autori : Marin Barleti Vepra me e rendesishme e je

tes dhe vepres se Skenderbeut. Ka 13 krere (ndahet ne dy pjese: pjesa I (6 libra
)nga lindja e Skenderbeut deri ne vitet 1450, periudha pas rrethimit te par ete
Krujes); pjesa II (7 libra , perfundon me vdekjen e Skenderbeut ne Kruje) Vlera
kryesore e vepres eshte ajo Historike. Koncepti i Barletit per historine si shke
nce nga kendveshtrimi humanist, bazohet ne radh ete pare te vertetesia. ( ai mbe
shtetet ne shkrimin e vepres ne burime gojore e te shkruara); ai tregon kujdes n
e shoshitjen e ngjarjeve, per te qene sa me prane se vertetes. Si humanist mbesh
tet idene se njohja e histories eshte hallke e domosdoshme e zhvillimit te shoqe
rise. Historia per te eshte jo vetem shkence e njohjes por edhe art i fjales. Me
keto tipare te humanizmit eshte dhene figura e Skenderbeut ne veper. Ktu e ka b
azen tipari panegjerist i figures: ne kuptimin qe ai sillet perms veprimtarise l
uftarake, bshkuese, diplomatike, dhe cilesite morale e fizike Kjo i mvesh petkun
patriotic vepres. Ideja e krijimit ten je vepre patriotike permbushet perms kar
akterit humanist te kohes qe lidhej me konsolidimin e ndergjegjes se nje kombi s
i njesi me vete, mbi baze te origjines gjenetike te njejte, gjuhes se perbashket
, territori .(ky i fundit rrezikohej nga asimilimi turk) Vepra ka karakter epic,
jo vetem per ngjarjet qe pershkruhen, por edhe per heroizmin e tyre. Strumbulla
ri i bemave eshte Skenderbeu, dhe rrjedhimisht perms tij, autori jep mendimin hu
manist mbi individin si zot te fateve te tij dhe te kombit te tij Tipar i vepres
eshte dashuria per atdheun, e cila vjen perms karakterit historiko-epik te vepr
es, perforcohet nepermjet tipareve humaniste dhe perjetesojne figuren e Skenderb
eut Skenderbeu ngrihet ne madheshtine e heronjve mitologjike ( ne modelin e auto
reve antike greko-romake) Barleti ishte personalitet fetar dhe nuk e shmang besi
min te zoti, madje perms Skenderbeut, i drejtohet perendise per ndihme, sidomos
ne raste te veshtire..kjo nuk duhet pare si devijim nga karakteri humanist , por
thjesht si nevoje e shkrimtarit per te kerkuar drejtesi historike, diku me larg
se c'mund te ofroje fuqia njerezore.
19
Romantizmi Ne periudhen romantike ne shohim shperthimin e nje realiteti artistik
ne te cilin edukohet ndjenja ,deshira per te bukuren dhe idealizimi I saj . Ima
gjinate , Emocion, dhe intuite . Ekzaltimi I ndjenjes Kulti I heroit te brendshe
m tek njeriu ,tek idealizimi I veprimit te brendshem tek ai Liria ne te shprehur
. Revolte kunder dhunes , kunder regjimit , qofte ky politik ,fetar ,dogmatik et
j Rebelimi : Kulti I rinise ,energjise se perjetshme Idealizimi I natyres Njohja
me te pacivilizuaren ,njohja me natyren e eger Prania e folklorit ,perrallave d
he legjendave te kohes Kujtojme liqenin e Mjellmave e kthyer ne opera por realis
ht me nje prejardhje nga nje legjene e kohes Pamja e pare e natures sugjeron nje
natyre te mbushur me paqe, nje vend qetesie ,nje kontakt qe ben te mundur fryme
zimin . Ndonjehere tregon jeten e pafajshme,gezimin e pafundem,momentin brenda t
e cilit shuhet ekzistenca e te tjera objekteve perreth Por natyra mund te shihej
edhe si nje burim frike te pashtershme , dhe nje menyre e te lindurit te shqete
simit brenda qenies
Autori : Viktor Hygo Vepra : Katedralja e Parisit Roman historik , sipas mbresav
e t Revolucionit t 1930 q prmbysi monarkin. Ngjarja vendoset n shek.XV por shtron prob
leme morale e filozofike t kohs. Si romantik (n dallim nga klasicistt q iu drejtuan a
ntikitetit), autori u drejtohet periudhave t lavdishme historike, por n kt vepr synim
i i tij ka qen t shpall eprsin e sistemit demokratik republikan mbi at monarkik autokr
atik. Romantikt francez trajtuan subjekte t marra nga Revolucioni i Francs i 1789 q s
hnuan kthes n historin e vendit dhe pranuan rolin e popullit n t. Edhe Hygo trajton epr
sin morale t prfaqsuesve te popullit , t cilt qndruan m lart se feudalt e klerikt.
t konflikteve dramatik n roman qndrojn kategorit morale te s mirs e s keqes. Ideja
huris pr njeriun e mir prshkon tr romanin dhe lviz ngjarjet. Fitorja e Hygoit romanti
qndron n realizimin n vepr t triumfit t s mirs mbi t keqen (por jo duke u nisur nga d
por nga thelbi- triumfi i Kuazimodos mbi Klod Frolin) Me kt vepr Hygo vjen si demo
krat e prparimtar, i cili ngrihet kundr gjithckaje cnjerzore, q sipas romantikve prfaqs
ohej nga feudalizmi e autokratizmi i shek XV. Autori paraqet prmes shek X papajtu
eshmrin me moralin e kohs kur jeton vet. Ai shtron iden se: arbitrariteti autokratik
mbretror dhe klerikal bie ndesh me logjikn dhe ndjenjn njerzore. (Esmeralda dnohet ng
a autoritetet feudale- kishtar; Kuazimodo i pafaj nga nga gjyqi mbretror )
20 Pavarsisht fundit tragjik, fitorja u takon vlerave njerzore, pasi shoqria prparon
n saje t sakrifics s ktyre njerzve. Ideja pr romanin i lindi, sipas vet autorit, ng
mbishkrim n qoshen e errrt t Katedrales, t fjals ananke (fat-greq.vj). Nga kjo buron fa
kti q vepra prshkohet nga ideja e varsis s njeriut t Mesjets nga dogmat e bestytnit fe
re. E jashtzakonshmja, rastsorja, befasuesja dhe tronditsja prbjn elementt baz t rr
omantik, q prbjn indin e romanit. N prputhje me kt element prmbajtsor, romani mbus
iperbola,suspanse e t parpritura t habitshme e fantastike (takimi rastsor i Esmeral
ds me t mn, papucet e ruajtura, shptimi i Esmeralds n mnyr t habitshme nga trikmbs
i llahtarshm i Frolit, dnimi i Kuazimodos, skeleti i Esmeralds , skeleti i Kuzimodo
s rreth saj) Situatat e jashtzakonshme jan realizim parsor i veprs, sikurse ndeshjet
befasuese me heronj t shumt, euforia e turms dhe pushteti i saj. Pjes prbrse e subje
it jan edhe prshkrimet e mrekullueshme t arkitekturs gotike t Katedrales se Parisit.
Theksohet ideja se mrekullit jan produkt i duarve t mjeshtrve popullor, kurse klerikt
dhe feudalt vetm shijojn bukurit e tyre. Katedralja vjen si vepr madhshtore, sikurse
t edhe vend tragjedish t llahtarshme, rrjedhoj e veprimeve t padrejta, sht selia e Klo
d Frolit, sikurse vendqendrimi i Kuazimodos dhe vendstrehimi i Esmeralds. Vendin
kryesor mes figurae t krijuara nga Hygoi , e ze Esmeralda, e cila sht mishrim i buku
ris morale e fizike t jets popullore. Ka disa artificialitete t tipit romantik. Esme
ralda jaton pr t br t lumtur t tjert, ktu e gjen edhe lumturin e vet. (vallzimi pr
ojrat zbavitse me kecin ) Bukuria harmonike e saj e transformon Kuazimodon e shmtu
ar (i shton fisnikrin) Esmeralda dhe Katedralja jan simbole t s mirs dhe t s bukurs
ltuar romantike. Ajo vendoset n kontrast me pasionin demoniak t kryepriftit, q shka
kton fundin tragjik t saj. Kuazimodo mbetet gjithashtu n kujtes me specifikn e fatit
dhe t karakterit. Eshte fatkeq pr shmtimin fizik, por kjo nuk e pengon t jet i bukur
shpirtrisht. Gadishmria pr t sakrifikuar i vjen n emr t s mirs dhe s bukurs. Ai
in njerzor sikurse prcmon krimin njerzor. Figura e kryepriftit vjen si pasqyr e ides
ndjenjat m t natyrshme njerzore (dashuria/pasioni pr Esmeraldn) shformohen nga influ
enca e fanatizmit dhe obskurantizmit fetar mesjetar. Ndjen keqardhje pr Kuazimodo
n, por kjo keqardhje shtypet nga kryelartsia e klerikut t feudalizmit. Dashuria pr
Esmeraldn nuk e fisnikron , por e bn m hipokrit e shpirtkazm. Esht model i krimit mesj
etar. Ka rndsi pr mesazhet q transmeton Pr realizimin e portreteve njerzor n form
prmes prshkrimit t detajuar t tiparve fizike e shpirtrore , prmes analizs psikologjike
t tyre. Pr prmbushjen e tipareve t romantizmit evropian Pr humanizmin q prshkon ve
kontrastet e forta tronditse q prbjn indin e romanit. Romani shquhet pr skena masive
plot me gaz,hare e buj. Madhshtia e Katedrales simbolike sht forc q trheq, t jep bes
e cila vjen n kontrast me djallzin e klerikve.
21 Zemrimi i turms n mbyllje t romanit dhe prmbytja e tyre drejt dyerve t Katedrales p
t shptuar Esmeraldn, sht shprthimi i poetit kundr dhuns mesjetare. Hygo e respekton
ullin ,t cilit nuk ia fsheh paragjykimet , frikn apo problemet e injektuara nga kl
erikt e feudalt. Ai nuk idealizon por pohon se: bukuria e mirfillt gjendet n popull.
Moralisht populli qndron shum m lart se aristokratt e klerikt.
Vepra : Udhetimet e Carl-Haroldit Autori : Lord Bajron
Pikepamja estetike N krijimet e para duken simpatit e tij politike demokratike, prb
uzja pr botn e lart. Duke mos gjetur knaqsi as nga titujt, as nga pasuria, i riu fisn
ik digjet nga dshira pr lavdi, pr veprimtari burrrore patriotike. I krijohet bindja
se dhoma e Lordve ishte kuvend llafazansh reaksionar, kurse luftrat q zhvillonte Angl
ia kishin karakter grabitqar. Poezia e tij reflekton gjendjen e njeriut q krkon li
rin, prmes kundrimit elegjiak t bots, prball s cils poeti vendos idealin romantik t j
thjesht e t lir t maleve skoceze . Spikasin motivet e konfliktit mes ndrrs dhe jets,
deziluzionit dhe paknaqsis. Nga pikpamja e forms lirikat lidhen me traditat e ilumini
zmit dhe estetikn e klasicizmit. Sikurse iluministt Bajroni krkon nga arti vrtetsi dh
e jet dhe e sheh poezin si mjet transformues dhe edukues. Ai i kundrvihet ides s larg
imit nga temat shoqrore dhe dobsimit t rolit aktiv t poetit, prmes veprs s tij. Ushqe
urrejtje pr tiranin dhe simpati pr popujt e shtypur dhe,pas pelegrinazhit npr Evrop, a
i shndrrohet n lufttar pr lirin kombtare t popujve. Udhetimet e Carl Haroldit U botua
m 1812. dhe prmbajn prshtypjet e udhtimit t Bajronit, t cilat prfshiheshin n ditarin
htimit t autorit. Esht model klasik i poems romantike, ku lirika grshetohet me epikn d
he linja tregimtare mplekset me meditimet e poetit . Lirizmi shpaloset n prshkrimi
n e natyrs mesdhetare, n meditimet. Me ndjenj t thell prshkruhen peizazhet romantike t
Spanjs, bukuria e ashpr e Shqipris ( zakonet e traditat shqiptare), si dhe e kaluara
e shklqyer e Greqis. Poema zien nga urrejtja, prmes s cils godet politikn reaksionare
t monarkive evropiane. (ai ngrihet kundr ndrhyrjes franceze n Spanj dhe kundr pushtue
sve osman. Flet me keqardhje pr Greqin q po i shuhej shklqimi i dikurshm, prmes nj sar
zme therse , madje dhe prmes kushtrimit t hapur.) Vihet re nj melankolizm dhe pesimizm
i thell si dhe neveri kundr despotizmit. Por ai nuk ve prball ktij realiteti mesjetn,
t ciln e urren dhe e sheh si kapitullin m t errt t historis. Ai i fton njerzit t ngr
, i frymzuar nga dashuria pr ta. Bajroni flet me simpati jo pr luftrat n prgjithsi, p
vetm pr luftrat pr lirim. Strofat m t forta t kngs i kushtohen lufts s vendosur
panjoll kundr pushtuesve t huaj. Prshkruhen vendet piktoreske t Spanjs, lumenjt si dri
ta margaritarsh . Dhe kjo bukuri vendoset prball shtypjes dhe imoralitetit, duke re
alizuar kshtu (nn frymn e Rusoit) kontrastin mes bukuris s natyrs dhe ndotjes njerzore.
Kontrasti shpesh kthehet n trishtim.
22 Mes figurave heroike t lufts popullore spikat figura e vajzs s Saragozs (i vluar
enuk ka nge t qaj/ vdes kryetari , del ajo n krye/ t sajt sprapsen, ajo i shtyn n sulm/
armiku thyhet e ndjek kmba kmbs) Vargjet tingllojn dramatike kur poeti mendon se rez
tatet e lufts do t'i shfrytzojn pr t rivendosur monarkin feudale. Ai flet me respekt pr
ufttart e thjesht. ('fat i cuditshm i Spanjs, si i t bijve!/ luftojn pr liri, liri
brojn vendin q s'u jep as bukn/ e jetn japin pr zotrinjt mizor) Knga u shkrua kur N
ishte n kulmin e fuqis s vet. Kjo sht baza historike mbi t ciln ngrihet pesimizmi bajr
onian, gj q sht shprehje e humanizmit t poetit. N kngn II ndihet fryma e trishtimit
poetin kur mediton pr fatin e Greqis, ushqyer nga kushtet historike, kur poeti nu
k shihte perspektiv pr lirimin e popujve. Poeti u bn thirrje grekve t ngrihen pr t fit
r lirin me gjakune vet, prndryshe, edhe po shptuan nga zgjedha turke, do t bien n zgj
edhn e ndonj shteti evropian. Lajtmotivin e kngs e prbn kontrasti mes s kaluars hero
t Greqis dhe s tashmes. N fakt objekt i meditimit sht e tashmja. Por , ndryshe nga ide
ologjia zyrtare, ai nuk e konsideron luftn greke si luft e kryqit kundr gjysmhns, duk
hyr n problemet reale t asaj kohe. Vend m vete n vepr zn Shqipria dhe shqiptart..
i n ta rastsisht, gjat shtegtimit pr t'u larguar nga jeta e zbrazt, drejt vendeve t pra
mbetura, ku mund t jetonte i lir. Pr shqiptart ai shkruan me admirim , gj q plotsohe
he nga korrespondencat, nga fotot me veshje shqiptare, nga ndikimi i shqiptarve n
krijimtarin e tij t mvonshme. Vargjet e ktyre strofave kan shpesh tingull gjmimtar dhe
duket se poeti e harron pesimizmin. Shqipria i imponohet poetit me figurat e mdha
(O Shqipri, ku lindi Iskanderi/ kng e rinis, fanar i t urtve) Shqipria i sjell nd
tejat e zhvilluara n kto an, q e bjn t meditoj pr fatet e njerzimit. Shqipria e t
onet e jetn piktoreske. Ngjyrat e natyrs shqiptare vijn prmes fryms romantike. Pasi pr
shkruan Riviern ton, ai pohon: Parnasi i dashur/ megjithse vend klasik i shenjtruar/s'k
rahasohet dot me vise q fsheh ky bregdet N kt sfond natyror dhe historik ngrihet shq
iptari i rrept e fisnik, i przemrt, krenar, armik pr vdekje e mik besnik. N bazn e dy
kngve popullore shqiptare, poeti harton kngnTamburxhi,tamburxhi!, himn i vetive luftar
ake dhe shpirtit t lir shqiptar. Bajroni v re dhe t metat e jets patriarkale, mbyllje
n e gruas brenda mureve t shtpis, despotizmin e Ali Pashs, por kto nuk e errsojn tablon
Heroi i kngve sht hero kolektiv, populli n luft pr liri. Kngt e fundit poeti i v
Zvicr, ku shfaqen mendimet e prpunuara pr fatet e Evrops. Figura e heroit (Haroldit)
ktu zbehet fare, ose prshkohet fund e krye nga pesimizmi. Ktu poeti kthehet tek Re
volucioni Francez, duke e par si prmbysje t ndrrave iluministe. Ai krkon t gjej arsyen
e prmbysjes s shpresave t njerzimit, arsyen e zvendsimit t nj robrie me nj form t
t me entuziazm pr ditt e para t Revolucionit, por, duke mos e kuptuar se revolucioni
, me vendosjen e marrdhnieve kapitaliste e realizoi qllimin e tij, dnon vendosjen e
diktaturs s Napoleonit dhe del me mendimin se historia zhvillohet sipas nj rrethi
t mbyllur. Sundon tema e dashuris pr njerzit.
23 Knga IV, shkruar n Itali, prshkohet nga shpresa pr fitoren e popullit italian kun
dr despotizmit. Ai t kaluarn e Rilindjes italiane e sjell si shembull pr brezat e ar
dhshm . Ka momente kur ai himnizon lirin. (Liri, flamuri yt i jerr, po i shpalosur/ v
alon porsi furtun kundr ers) Ktu mbizotron elementi lirik mbi at epik. Jan t pandar
dhe patosi, si dhe forcohen elementt realist. Esht tipi i heroit romantik, i kryen
gritsit individualist, i heroit t deziluzionuar, me mllefin kundr realitetit, por m
e dobsin e protests. Eshte heroi q, pasi ka provuar gzimet e jets s shthurur, zhgnji
m t thell dhe prndjekjen e spleenit, ai sht mbrthyer nga nj trishtim i zymt, i lodhur
i velur nga jeta. Eshte heroi i vetmuar q shptimin e gjen n largimin nga atdheu, n
harres dhe vdekje. Eshte heroi n konflikt me realitetin, t cilin nuk ka forc ta zbus.
Karakteristikat e heroit jepen n vargjet e fillimit t poems, por figura e tij vjen
e zbehet dhe Bajroni fillon t komunikoj vet m lexuesin, pesimizmi vjen e tretet, me
rr form besimi dhe tipari kryesor i veprs bhet ideja e lirimit t popujve. Kjo sht nj
m liriko-epike. N baz t saj qndron ditari i vet poetit. Ai ruan formn e lir t poem
h autori e l mnjan heroin dhe jepet pas prshkrimeve t natyrs. Kjo i jep veprs natyr fr
mentare. Uniteti sigurohet prmes ides themelore t veprs. N vargjet e tij ndihet ndiki
mi i iluministve, por krijoi nj stil t ri q mbshtetej n traditn letrare dhe n mundsit
ehse t gjuhs s popullit. Poema sht shkruar n strofa nntvargshe (strofa e Spenserit
zt) Gjuha sht e mbushur me figura stilistike: personifikimi i jep vargjeve forc prgji
thsuese, shpesh mbi personifikimin ngre edhe alegorin. Prdoren dhe krahasimet e mat
aforat. Natyra e ka frymzuar pr kt. Sikurse klasicistt, prdor emra mitologjik, por i
esh ata me dinamizmin e ngjarjeve reale. Ndihet edhe ndikimi i frazeologjis elegj
iake t poetve sentimentalist (ndjenja) Shquhet pr lakonizm dhe fjali t thjeshta munges
ore. VEPRA : LULET E VERES AUTORI : NAIM FRASHERI TIPARET E VEPRES: Vellimi perm
ban 16 poezi lirike , si dhe poemthin erotik Bukuria, vleresuar s i vellimi me i m
ire i Naimit. Eshte cilesuar si poeti kombetar shqiptar, per shkak te ndikimit q
e pati tek populli. Eshte poet lirik (edhe ne dy poemat e gjata me karakter epik
e, pjeset me te frymezuara mbeten ato lirike. Tematika e vepres se tij mund te n
dahet sipas motiveve: Motivi meditativ-filozofik Motivi erotik Motivi atdhetar.
Prirjen meditative filozofike do ta gjeme edhe ne poezite me motivet e tjera. PO
EZIA MEDITATIVO-FILOZOFIKE
24 Eshte i pari qe krijoi ne letersine shqiptare poezine e mirefillte filozofike
. Botekuptimi i Naimit mendimtar eshte mbrujtur nga literatura fetare dhe shkenc
ore, pa gjetur kundervenie mes te dyjave., brenda thenies Shkenca dhe filozofia z
bulojne te verteten dhe e erteta eshte fytyra e perendise. Pranon teorine e Darv
init(prejardhjen e njeriut) dhe La Plasit (origjina diellore e tokes),pranon ele
mentet e krijimit te materies (zjarrin,ujin, ajrin) dhe ndikohet nga filozofet e
lashte greke ne botekuptimin e tij. Krijimtaria e tij artistike perqendrohet ne
keto drejtime: ZOTI; Perendia eshte e pranishme ne gjithe poezite e ciklit. Zot
i eshte krijues i gjithe universit dhe botes tokesore. (Enderrimet). Zoti eshte i
shkrire kudo ne univers (Perendia dhe lulet). Ketu ze fill panteizmi naimjan dhe n
jeriu eshte shfaqja me e persosur e Zotit ne toke. Nga pikepamja atdhetare ai e
sheh Zotin si shprehje e vellazerimit dhe bashkimit mes bashkeatdhetareve. NATYR
A DHE LIGJET E SAJ . Kjo jepet ne te dy rastet si natyre kozmike dhe tokesore dh
e ne te dy realitetet Naimin e mahnit bukuria e perjetesia e saj. I tere univers
i jepet ne levizje permes nje cikli rrethor (Dite e re) . Kjo e ndihmon autorin te
mbeshtese idene se edhe periudha e Skenderbeut do te perseritet. Dukuria e pers
eritjes shoqerohet me dukurine e metempsikozes ( cdo gje qe ekziston, nuk humbet
por shnderrohet nga nje forme, ne nje tjeter. (Perendia) MARREDHENIET E NJERIUT M
E NATYREN . Si filozof ndien fuqine dhe pafuqine e njeriut per te rrokur gjithe
natyren. Ai pohon se sa me shume te dije njeriu, aq me shume ka nevoje te dije.
Por nga ana tjeter pohon se njeriu mund te depertoje ne te fshehtat e natyres dh
e te njohe Zotin. Gjejme qendrimin e poetit ndaj: Jetes , e cila eshte burim gaz
i, dashurie , lulezimi. Simbol i saj eshte pranvera, e cila pershkruhet me ngjyr
a te gjalla. (Pranvera). Shpesh gjejme te pasqyruar dhimbjen nga lumturia. (Kjo nd
eshet edhe ne motivin erotik) Vdekjes, qe shfaqet ne kuptimin e humbjes se njere
zve te dashur , si dhe ne kuptimin filozofik. Ne rastin e pare ndeshim dhimbje e
trishtim te pangushelluar. Por ne konceptin filozofik ai hedh idene se shpirti
jeton pas vdekjes. Simbol i vdekjes eshte dimri. Vend te rendesishem ze meditimi
mbi kohen e shkuar. Vuajtjet per kohen e djalesrise jane te dukshme Nderkohe ne
kete tip poezie gjejme shfaqje te hedonizmit, si menyre per te perballuar halle
t e jetes. Nga ana stilistike dialektika e meditimit ne keto poezi vjen permes k
undervenieve :lulezim/vyshkje; e zeza/e bardha; e verteta/genjeshtra Kulmi i filo
zofise aktive te Naimi vjen te Fjalet e qiririt dhe Fyelli, ku sillet dhe simboli i
poetit ne sherbim te njerezimit. Ketu shkrihet uni filozofik, me unin lirik, me
ate fetar dhe naimian. Disa prej figurave: qiriri, flutura, bilbili jane te pran
ishme dhe ne poezine e Lindjes, por menyra se si e sjell ate Naimi e afron me pr
ane poezise popullore shqiptare. POEZIA EROTIKE Si dhe ne poezite e grupit te pa
re ndihet spontaneiteti. Ne kete tip poezie ndjeshmeria e tij zberthehet permes
kendveshtrimit meditativ-filozofik. Tipari kryesor i kesaj poezie eshte karakter
i sodites, mahnitja prej bukurise femerore dhe vuajtja nga dashuria. Bukuria e v
ashes eshte hyjnore dhe tokesore. Te gjitha krahasimet per vashen ai i kerkon ne
bukurine qiellore; sy yje, balli-henefloket-drite qiejsh. Sipas Naimit Bukuria d
he Dashuria jane ne lidhje te pandashme dhe te perjetshme me njeratjetren. E buk
ura shfaqet ne dy plane: filozofik dhe njerezor, si bukuri hyjnore dhe tokesore.
25 Edhe ketu vjen pikepamja panteiste e Naimit: bukuria eshte kudo ne univers, a
ty ku gjendet Perendia dhe formen me te persosur e ka te vete njeriu. Kulmi i nd
jeshmerise naimjane arrihet kur ai pohon se eshte e kote ta shpjegosh dashurine
dhe bukurine; ato mund te zoterohen vetem me ane te ndjenjes. Ne pershkrimin e d
ashurise Naimi mbetet idealist. Dashuria per te eshte ndjenje platonike. Per te
ka rendesi ekzistenca e objektit te dashurise, i cili qendron larg. Kenaqesia e
vuajtjes se tij , si tipar i romantizmit arrin deri ne veteflijim. Te dashures s
e Naimit i mungojne tiparet fizike; ato mbeten abstrakte. Ajo ka vetem nje ciles
i: eshte e bukur. Te dashures se Naimit gjithashtu i mungojne cilesite e karakte
rit; ka vetem nje cilesi: nuk i akthen dashurine atij qe e do, por e ben ate te
vuaje. Te dashures se Naimit i mungon mosha. Pra Naimi e sheh gruan si simbol te
vete dashurise. Nje pjese poezish fitojne nota sensualiteti. Ne figuren e vashe
s se Naimit kritika sheh Beatricen e Dantes. Mbeshtetet ne krijimtarine popullor
e, sidomos ne zgjedhjen e figuracionit. POEZIA ATDHETARE Poezia atdhetare e Naim
it u be ushqimi kryesor i atdhetarise. Gjejme ne te te shkrira ide iluministe, h
umaniste e filozofike. Kjo tematike gjen shprehjen e vet ne keto forma: Dashuria
dhe malli per vendlindjen Lidhja e pashmangshme me token ku ke lindur Pershkrim
i i bukurive te natyres Lartesimi i jehones qe u behet ngjarjeve te ndryshme his
torike Deshires per ndryshimin e gjendjes. Humanizmit per popullin e thjeshte. K
renarise kombetare. Atdheu sillet ne kuptim universal, duke theksuar sa i rendes
ishem eshte ai ne jeten e njerezve. Dashuria per atdheun njejtesohet me dashurin
e per familjen; ne kuptim filozofik eshte dheu qe ha bijte e vet , duke nenvizua
r perjetesine e tij. (Atdheu) Nje pjese e poezive u drejtohet ngjarjeve te kohes .
1. Trajtohet keshtu fati i atdheut ne ngjarjet historike-politike pas Kongresit
te Berlinit. Dhe jane program i vertete per kohen, ku poeti kerkon te ndricoje
ndergjegjen e bashkatdhetareve (Shqiperia) 2. Ne disa poezi denohet ashper politik
a e shovinisteve te Ballkanit dhe hedh mesazhin e respektimit te fqinjesise nder
mjet popujve ballkanike. 3. Vlereson ngjarje te tilla si hapja e shkolles se par
e shqipe ne Korce, ku i thur himn gjuhes shqipe, si shenja e pare dalluese e kom
bit. Ai e shpirtezon gjuhen shqipe. (Gjuha jone) Ketu shpreh pikepamje iluministe
per nevojen e diturise per ndricimine mendjes njerezore. 4. Disa poezi sjellin d
eshiren per ndryshim te gjendjes (Shpreh; Perse) si dhe te (Shkendia e dieliit ndaj m
anushaqes) Ndihet toni solemn permes te cilit shpreh besimin dhe shpresen per te
ardhmen. 5. Denon tradhetine si mekatin me te madh ndaj vendit. (Tradhetaret). 6.
Ne asnje rast nuk predikohet perqafimi i filozofise fetare ne dem te asaj atdhet
are. (Besa dhe perendia) 7. Disa poezi sjellin simpatine per njerezit e thjeshte,
hedh pikepamje te barazise shoqerore dhe meshires krisitiane.
26 Evokimi i se kaluares vjen jo vetem permes figures se Skenderbeut, por edhe t
e Pirros, Aleksandrit te Madh, Marko Bocarit etj Nderkaq figura e Skenderbeut hi
mnizohet nen driten e humanizmit evropian, duke e sjalle ate te persosur dhe me
prejardhje hyjnore. Historia rrefehet nga pozicioni i patriotit, brenda idese fi
lozofike se historia do te perseritet. Vepra : Bardha e Temalit Autori : Pashko
Vasa Bardha e Temalit eshte botuar ne frengjisht me 1890, ne kushtet kur shkrimtar
et ishin te detyruar t'I botonin veprat e tyre ne gjuhet e huaj, me qellimin qe t' I
benin te njohur botes ekzistencen e kombit tone. Eshte nje roman dashurie , tem
e e vjeter sa vete njeriu, poreshte njeheresh edhe nje pasqyre e shoqerise shqip
tare tes hekullit te kaluar, te asaj pjese te Shqiperise veriore ku kishte vazhd
uar te ruhej rregulli fisnor dhe traditat e lashta primitive. Ne roman, ashtusi
ne shumicen e vepra vete medha,kuzbulohet passion I vertete I dashurise , duke d
epertuar deri ne thellesite shpirtit te njeriut, dashuria qe zhurit zemrat dhe l
e gjurmet e pashlyeshme, eshte e destinuar qe ne fillim te mbaroje me tragjedi,
e paradestinuar ngavula e nje fatite cuditshem. Protagonistet e romanit jane qen
ie me te gjith avirtytet ,por te pafat. Bien ne dashuri pa pandehur, heqin vuajt
jet me te tmerr shme te ketij pasioni, I cili I terheq ne menyre te pashmangshme
drejt nje humnere te thelle, pa qene ne gjendje t'I bejne as rezistencen me te vo
gel. Autori shpreh haptaz bote kuptimin e tij idealist per dashurine: dashuria i
deale lind dhe ushqehet me enderrime dhe shpresa, ajo e magjeps njeriun, fisnike
ron shpirtin duke pastruar zemren. Ne kushtet e nje dashurie te tille njeriu nuk
eshte zoti fatit te vet, zeri I arsyes eshte nje klithme ne shkretetiren e paan
e. Dashuria e Bardhes dhe Aradit del me shume ne pah ne nje shoqeri sic eshte aj
o e Shqiperise nga mesi I shekullit te kaluar, kur njerezit e regjur ne lufterat
e pareshtura kane humbugr cdo ndjenje dhe kur zemrat e tyre jane bere me tefort
a se guri. Eshte shoqeria e gjakmarrjes. Dashuria e protagonist vete romanit esh
te nje ngjarje e pazakonte ne keto rrethana, por eshte deshmi se natyra e njeriu
t ne essence mbetet e pandryshueshme ( Romeo dheZhulieta) Bardha, vajze e nje fa
miljeje borgjeze shkodrane, I nenshtrohet vullnetit te prinderve per t'u martuar me
Lulin e Temalit, nga nje familje bajraktaresh te Malesise. Por kjo vajze e bukur
qyteti detyrohet te ballafaqohet me karakterin teper barbar te Lulit dhe se eme
s se tij. Rebelimin e saj ndaj kesaj situate e ndihmon vetem fati. Rastesisht nj
ihet me Aradin, bashkemoshatar 18 vjecar, dhe ne cast, si ne letersine romantike
lind dashuria perrallore. Por gjerat nderlikohen, pasi Aradi I takon nje familj
eje qe ka helmuar te bijen per nje flirt dhe vete ai ka vrare ne prite ate qe gu
xoi te flirtonte me te motren. Portreti I Bardhes eshte paraqitur me ngjyrat me
tekendshme: eshte e re, e padjallezuarderi ne naivitet, pa asnjete mete apoves,
gjeqe e ben personazhinmjafttethjeshtedhejokompleks, pasiautori, ndoshta per shk
aktedigresioneveteshumtaqeshtjellojneproblemetqeiflene ne zemer, nukkaarriturte
jape njepersonazhqe ben njejete intensive, e cila do tevazhdonte ta shqetesontel
exuesindhepasitembaronteromanin. Bardhajeton ne nje ambient specific, ajonuk e k
a ne dorefatin e vet. Perveclinjes se dashurise me Aradin ne jeten e sajnukndodh
asgje. Ne kete plan autoriperpiqettepasqyrojefatin e gruasshqiptare ne pergjithe
si . PermeskesajlinjePashko Vasa angazhohetdrejt per drejt ne njeqendrim me njer
ezorndajgruas, per reformimin e shoqeriseshqiptaretezhytur ne pellgun e injoranc
esdheprapambetjes.Bardhaeshte e paradenuarngaautoriqekuremertohet e Temalit. Ajonu
kmerrpjese ne menyretedrejtperdrejte ne aksionin e vepres, eshtepasuese e aksion
it; gjithckaqendodh, perjetohetbrendasaj.
27 Bardhanenjekuptimsimbolizonfillimin e njeshoqerietecivilizuar, civilizimqe do
pershkojerrugeteveshtire. (Bardhavritetnegjumengavjehrra) Nderkaq pas Araditfsh
ihetautori. SikursePaskoVasha, Aradieshteietur per dituri, per gjuhet e huaja, n
johesivepraveteTasosdheAriostosdheenderrontetendiqtegjurmet e heronjvetetyre.Ara
dieshteromantik e sentimental, teicilindodhinndryshimetemedha; nganjeiriqevret p
er teruajturnderin e se motres, aikthehet ne njenjeriqe di t'ikuptojendrysheketoll
ojmarredheniesh.Heronjte e ketijromanijaneqenieideale, simboletevirtytitdhetemir
esise; pasioniiAraditishtenjedashuri e paster e pafund. Subjektiiromanitnderthur
et ne linjatendryshme; rendesikanedhedisalinjatedores se dytedhetetrete, ne teci
latzbulohenmjaftpersonazheepisodike. KeshtupermendimJakKolen ,icilizhduketshpejt
ngaskena, porngjarjet me pas lidhen me te. Ne gershetimin e ketyrelinjaveshpalos
enidete e autorit. Autori e paraqetshoqerineshqiptare me tegjithaanet e vetapozi
tivedhe negative: burratrimaqenukdininc'eshtefrikaparavdekjesporedhebarbareqenukng
urojnengavrasja, mercenareqeluftojne per interesat e tehuajit. Sipasautoritshqip
tariluftonsepseeshteibindur se luftaeshtevokacioniitijdheperballesajainuk e degj
onzerin e arsyes. Per keteautorirenditnje sere faktoreshsi: kushtet e veshtirate
jetes, injoranca, ndasitedheantagonizmat. Figure interesantembetetAte Leonardo,i
cilidenonvellavrasjenporikujtonshqiptareveqekane per detyretevdesin per sulltani
nkurjane ne rrezikinteresat e perandoriseturke.Gjithsesi duke shperndaremeshiren
dhezemerbardhesine, aimbetetidashur per lexuesindhefunksional per subjektin e ro
manit. Ne roman katedhena per botenshqiptare: gjeografine, etnografine, kulturen
e mentalitetinshqiptar. Romani nxjerr ne pahraportinmesindividitdheshoqerise se
pacivilizuar, e cila me normat e sajtengurtashtyp me tegjithamjetetlirine e indi
vidit.

Romantizmi arberesh
Letersia arbereshe ne shek XIX shfaqet si nje letersi qe lind ne nje toke te hua
j nga fara e nje kombi tjeter dhe ruan me force origjinalitetitn e vet etnik. Ed
he pse e rritur ne truall tjeter, ne atmosferen e letersise italiane, ajo mbetei
ne thelb shqiptare per nga mesazhi dhe bota shpirterore e heronjve. Ajo ishte p
ra nje dege e letersise romantike te Rilindjes, qe u ushqye nga po ato ideale qe
ushqyen letersine e zhvilluar ne token meme. Por kjo letersi pati specifikat e
saj: se pari nga pikepamja historike ajo jetoi shtypjen dyfishe te shtypjes qe p
rovonte populli Italian nga burbonet , si dhe shtypjen qe i behej minoritetit ko
mbetar ne Italine e Jugut. Ajo u ndikua nga zhvillimet e letersise italiane. Rom
antizmi arberesh ishte i ndryshem nga ai Italian (ngjante vetem nga fryma patrio
tike e demokratike); nderkaq ngjason me romantizmin shqiptar. Dallimet mes roman
tizmit shqiptar e atij arberesh shihen ne keto drejtime: Ky romantizem shkrin ne
vetvete shqetesime te trefishta: shqetesimin per roberine e atdheut te te parev
e; shqetesimin per shtypjen politike te popullit Italian qe rendonte edhe mbi ta
; shqetesimin per gjendjen e veshtire te arberesheve si pakice kombetare. Kjo le
tersi synoi format e poemes, per te krijuar historine e lavdishme te Skenderbeut
Tipari i saj kryesor ishte patriotizmi dhe fryma demokratike Prirja filozofike
ishte me e ndjeshme se ne letersine tone te romantizmit.
28 Kenget e Milosaos Fabula e poemes sjell Milosaon, djalin e despotit te Shkodr
es qe dashurohet me Rinen, vajzen fhatare te kallogrese, dhe per kete arsye esht
e i detyruar te ndeshet me paragjykimet patriarkale dhe klasore. Ngjarjet zhvill
ohen ne shek XV, kur atdheu rrezikohet nga turqit dhe heroi mposht ndjenjen e da
shurise dhe nist per lufte. Pas kthimit nga lufta, nje termet rrafshon Shkodren
(dues ex machina) dhe duket sikur zhduket hendeku klasor mes te rinjve ; ata mar
tohen, kane nje femije por nderkohe lumturia zgjat fare pak se u vdes femija, pa
staj edhe Rina. Hero i vetmuar vajton lumturine e humbur dhe niset serish ne luf
te , ku bie duke mbrojtur qytetin etij. Heroi kryesor eshte edhe rrefimtar , edh
e hero lirik. Vepra hapet me nje kenge qe perben himn per natyren e rilindur ne
pranvere, ku shkrihet ideja e ringjalljes se poezise shqipe me ate te rilindjes
shpirterore te njeriut, permes dashurise. Ajo paralajmeron lindjen e dashurise m
es Milosaos e Rines. Natyra rizbulohet para syve te lexuesit permes lisave dhe d
etit , dy elemente te njohura te natyres arbereshe, qe mbartin nje kuptim te the
lle filozofik (simbolizojne perteritjen e pafund te natyres). Po ashtu ne kete r
ilindje marrin pjese dhe dashuria e poezia. (lumbardha e Anakreontit- Anakreonti
poet i dashurise nga lirika greke e antikitetit). Ne kengen e dyte hyhet ne tem
e : dy te dashuruarit takohen ( ne nje sfond vjeshte vjeshta simbolizon pjekurin
e dhe ndjenja , ndonese e brishte, eshte e pjekur qe ne fillimet e saj). Me pas
lexuesi ndjek perplasjen e protagonisteve me mjedisin patriarkal, lindjen e ndje
njes se xhelozise here-here, ndjenjen e gezimit nga dashuria, si dhe ndjenjen e
dashurise per atdheun. Poeti beson ne te drejten e njeriut per liri e lumturi; t
e drejten e individit per te vendosur vete per fatin e tij; prandaj ai e ben te
triumfoje ndjenjen e heronjve mbi paragjykimet, thashethemet e kontradiktat qe l
indin ne thellesi te ndergjegjes se tyre. Por dashurine per atdheun ai e vendos
ne plan te pare gjithashtu. Qe ketu ze fill ideja e gabimit tragjik, me interpre
timin se : nuk mund te kete lumturi personale, per sa kohe atdheu eshte ne rrezi
k. Sipas ketij interpretimi dy te rinjte gabojne duke u dhene vetem pas lumturis
e se tyre; pas vdekjes se Rines, milosao kupton sa e brishte kishte qene lumturi
a e tyre. Ai vuan lumturine e humbur, por prova e hidhur nuk e thyen; vdekja e t
ij ne lufte eshte tragjike, por perben nje fitore morale. Ai vdes me menimin se
jeta s'ka fund dhe te tjere do ta vazhdojne vepren e tij. Poema sundohet nga kulti
i gezimit (trasheguar nga poezia antike) si dhe nga dyshimet e melankolia e rom
antikut ( ndikuar dhe nga poezia italiane). Vepra eshte shkruar ne veten e pare,
pra ngjarja vjen me syrin e heroit lirik; por tabloja zgjerohet me monologet e
vajzes dhe kenget ekorit qe shprehin mendimin popullor, te gjindjes shqiptare (a
rbereshe) qe merr pjese active ne jeten e individit. Poeti deperton ne boten shp
irterore te personazhit dhe e pasqyron ate me larmi nuancash. Me fuqi shprehese
ai pershkruan dashurine e djalit (vec me sy te shihemi/ bota te permbyset), asht
u edhe ndjenjen e ndrojtur te vajzes . Jepet qarte mjedisi patriarkal i fshatit
, ku vajzat nuk guxojne te dalin nga dera. Milosao eshte edhe hero lirik , edhe
personazh veprues; misheron heroin romantic me bote te gjere shpirterore qe ngri
het me lart se mjedisi; njeriun qe kryen nje gabim tragjik si dhe nga fundi, dis
i heroin luftetar. Nderkohe Rina misheron idealin romantic te vajzes se dashurua
r, bashkeshortes dhe nenes ideale, por ka dhe tipare te vajzes fshatare arberesh
e: e ndrojtur, e mbyllur, mendon vetem per lumturine e saj dhe e pafuqishme per
t'i bere balle provae te jetes. Nena dhe motra jane me shume silueta, por qe mbete
n ne mendje: nena misheron aristokracine patriote, prandaj dallohet nga atdhetar
izmi dhe konservatorizmi; motra misheron vetmohimin e larte e te heshtur te motr
es per vellane. Ne poeme perdoret forma e veterrefimit , e parapelqyer per roman
tiket. Poema eshte shembull tipik i parregullsise lirike. Kalimi nga nje kapitull
ne tjetrin eshte i befasishem ; kenget mund te duken si vjersha te vecanta. Unit
eti i poemes nuk vjen nga bashkerendimi logjik i ngjarjeve permes subjektit, por
ideja poetike. Subjekti zhvillohet ne
29 ndergjegjen e personazheve, jo ne konkretesine e vet (castet kur dashuria shp
erthen, martesa, lindja e femijes, vdekja nuk vijne ne menyre te drejtperdrejte.
) Copezimi i vepres perkon me parimet krijuese te De Rades, qe poezia duhet te j
ape kulmet e jetes dhe te shfrytezoje nentekstin. Poema eshte ushqyer nga poezia
popullore me frymen patriotike dhe optimizmin permes te cilit e kupton vete pop
ulli jeten, vdekjen, dashurine; ne te zoteron vargu i bardhe. Vendosja e ngjarje
ve ne sh XV eshte simbolike e konvencionale, pasi karakteret i pershtetn jetes a
rbereshe te kohes se autorit, por eshte dhene fryma kombetare permes filozofise,
vecorie te karaktereve dhe zakoneve shqiptare. Nga pikepamja e llojit, kjo esht
e kryqezim i poemes lirike te kulluar dhe romanit ne vargje. Element i rendesish
em eshte natyra, gjithmone e shkrire me ndjenjat e personazheve; keshtu shqetesi
mi idjalit gjate grindjes me te dashuren jepet permes levizjes se deleve ne vath
e, kurse dhimbjen per vdekjen e gruas e jep permes kontrastit me perteritjen e n
atyres. Autori punon shume me tingellimin artistic, per te dhene gjendje shpirte
rore te caktuara.

Realizmi Tiparet e Realizmit Realizmi u be prirje mbizoteruese e shume shkrimtar

eve rreth gjysmes se pare te shek.XIX. Tipari kryesor i veprave te realizmit ish
te perpjekja per te sjelle nje imazh sa me besnik te realitetit. Letersia e real
izmit nuk i drejtohej nje lexuesi aristokrat, por shtresave te mesme te shoqeris
e, shija e te cilave kerkonte tipa jetesore dhe njerez te zakonshem e reale larg
heronjve imagjinare te rilindjes apo romantizmit. Objekt i vepres se artit behe
t realiteti; gjithcka merret nga jeta reale dhe i shembellen asaj. Realistet e t
rajtojne realitetin me saktesine dhe objektivitetin e shkencave pozitive dhe ne
shume raste ata ilustrojne ideologjite dhe filozofine e epokes. Realistet nuk e
riprodhojne realitetin ne menyre besnike, ata nuk e fotografojne realitetin, por
marrin nga realiteti hollesi me vlere pergjithesuese, duke krijuar tek lexuesi
iluzionin e vertetesise se plote. Ata u japin rendesi te posacme temave dhe prob
lematikes se vepres, te cilat i lidhin ngushte me jeten reale dhe me aktualiteti
n e drejtperdrejte. Ata dallohen per qendrimin opozitar ndaj shoqerise bashkekoh
ese. Forcohet kritika ndaj humbjes se vlerave morale dhe ndaj vesit njerezor ne
pergjithesi. E vecanta e ketij drejtimi letrar eshte se ketu nuk behet fjale per
elemente realiste por per nje lloj letersie qe synon te jete realiste ne te gji
the perberesit e saj : subjekt, rrefim, personazhe, deri ne parashtrim dhe inter
pretim te fakteve te hollesishme. Duke e pare artin si pasqyrim estetik te reali
tetit dhe jo si imitim, apo riprodhim, autoret me te mire te kesaj rryme perpuno
jne parimet e tyre estetike. [Keshtu Balzaku krijon teorine e tipit letrar me te
cilin ka parasysh qe si heroi ashtu dhe mjedisi e ngjarja perfaqesojne nje shum
esi vetish te perbashketa per shume individe e situata reale; Flober sjell teori
ne e objektivizmit dhe impersonalizmit; Stendall teorine e shpetimit estetik te
personazheve (s'ka personazhe te mire e te keqinj por qenie njerezor me me pak ose
me shume virtyte ose vese) Realistet kane si parim te shprehen me nje gjuhe te
kuptueshme nga te gjithe dhe figuren letrare nuk e shohin si qellim ne vetvete p
or si veshje e domosdoshme e materialit letrar. Parapelqehet menyra epike e rref
imit dhe vepra shoqerohet me perfundime didaktike.
30 Vecanerisht Balzaku trajton tema qe lidhen me rolin e parase qe sjell ndryshi
me thelbesore ne zakonet e psikologjine e njerezve; tema qe lidhen me fatin e te
riut ne shoqerine bashkekohore; tama te dashurise ne te gjitha format e saj. Pe
rsonazhet e Balzakut shnderrohen ne tipa letrare, te cilet shpesh ecin te sundua
r nga teoria e pasionit mbizoterues, duke u kthyer ne maniake te cuditshem qe nu
k kane jete jashte pasionit. Ata nuk jane monotone, por individe ne levizje te p
erhershme. Shpesh personazhet dytesore sigurojne dinamiken e brendshme te vepres
, duke krijuar sfondin e natyrshem mbi te cilin ngrihen e bien kryeheronjte. Bal
zaku dallon per stilin proliks te vepres (pershkrime te hollesishme ne funksion
te tipizimit) Autori :Honore D.Balzak Vepra : Evgjeni Grande
Evgjeni Grande Subjekt
Ngjarja lidhet me familjen Grande n Somyr t Francs. Plaku Grande ka qene nje vozaxhi
I rendomte, por gjate revolucionit, ai fitoi shume pasuri nepermjet korrupsioni
t dhe metodave te tjera te paligjshme. Megjithate, familja e tij jeton ne varfer
i te plote, sepse ai eshte teper koprac, dhe s'mund te lejoje shpenzime. Ai, gruaj
a e tij dhe vajza, Evgjeni Grande, jetojne ne nje shtepi bashke me sherbyesen. D
y te rinj duan te martohen me Evgjenine, pse jo per te perfituar nga trashegimia
e te atit,zoti Krysho dhe de Grasen. Nderkohe, Karli, nje kushuri I Grandes vje
n papritur per ditelindjen e Evgjenise. Babai I tij, pra vellai I plakut Grande
ka falimentuar dhe vret veten.Xha Grande e prezanton Karlin me disa linja tregti
e n Europe, ndersa dy t rinjt kan ren ne dashuri. Evgjenia ndihmon Sharlin me para ng
a I ati, nderkohe qe Sharli niset per Indi. Kur plaku Grande merr vesh per kete
gje, zemerohet. Gruaja e tij semuret, ndersa Evgjenia mbyllet ne dhome. Me ne fu
nd ai lejon qe te rinjte te fejohen. Shume kohe me vone Sharli kthehet, ndersa p
leqte Grande kane vdekur. karli eshte pasuruar shume , e ka harruar Evgjenine dh
e madje nje pjese te madhe te shpirtit te tij. E zhgenjyer Evgjenia ben pakt me
njerin nga djemte qe e donin qysh te re qe te martohej , por me kusht qe te mbes
e e virgjer. Ai vdes, dhe Evgjenia mbetet nje vejushe qe bente bamiresi. Vecori
te vepres :

Problemi kryesor: Roli I paras n shkatrrimin e ndjenjave njerzore. Tipizimi I person
azheve. Personazhet I merr nga jeta e perditshme. Tema nga aktualiteti. Mjedisi
merr tiparet e personazheve. Evgjenia perfaqson cdo gj t pastr dhe t bukur por tragje
dia e saj qndron ne shndrrimin e saj n fund si I ati.(viktim e shoqris) Grande I verbu
ar nga pasioni mbizotrues, pasioni pr paran
31
Vepra : Xha Gorio Autori : Honore D.Balzak
Vepra ze vend kyc ne Komedine njerezore pasi fatet e Rastinjakut, Votrenit, Bjansh
onit, Nysengeneve, Restoveve, Boseaneve plotesohen ne romanet e mepastajme. Ka n
je kompozicion shumeplanesh, numer te madh personazhesh dhe mjedisesh. Romani ze
fill ne pensionin Voker , shtepi per te varferit, ku takohen njerez te kategori
ve te ndryshme, qe familjarizohen me njeri-tjetrin. Ketu njihemi me Gorione, dik
ur tregtar shume i pasur por qe e shkriu pasurine e tij per te martuar te bijat
(Anastasi dhe Delfine) me aristokrate, por qe ato tani e kane per turp te quhen
bijat e tij. Ato vijne ta takojne fshehurazi te atin, jo nga malli per te por pe
r ta zhvatur deri ne piken e fundit. Per te kuptuar shikimin e Balzakut kerkohet
nje shikim i dyfishte i personazheve dhe mjedisit ku ata veprojne. Fillimisht p
ershkruhet ne menyre te detajuar pension i zonjes Voker; kjo ndihmon per te sakt
esuar mjedisin ku veprojne personazhet , gje qe ndihmon ne zbulimin e psikologji
se dhe fateve te tyre. Keshtu zonja Voker eshte koprace qe vjedh qindarkat e te
varferve- mjediset e pensionit jane po aq te zymta e te pista sa ajo, te ftohta
e mosperfillese si ajo ( kujtojme skenen e fundit kur thote se s'ka carcafe per te
mbeshtjelle kufomen e Gorioit, por i nxjerr menjehere ato kur studentet duan ta
paguajne Pensioni nenkupton zonjen Voker, ashtu si zonja Voker shpjegon mjedisin-
thote Balzaku. E njeja situate me Gorioin: ai lidhet me mjedisin ne menyre te t
ille qe per sa kohe qe kishte para, banonte ne katin e pare (tek dhomat e mira),
gradualisht , pas zhatjes sistematike nga t ebijat ngjitej ne katet me siper (d
homa te pista). Ngjitja e Gorioit nder kate shkon ne kah te kundert me renien e
tij si njeri. Gorioi lartesohet si njeri vetem ne dashurine per te bijat , kur k
jo dashuri i refuzohet, pasi ne te gjitha rastet ai eshte product i shoqerise. (
kujtojme si u pasurua ne rruge te dyshimte: si i edukoi te bijat). Po keshtu Ras
tinjaku, sa me shume ngjit shkallet e shoqerise se larte, aq me shume humb nga d
liresia e tij. Ai arrin piken me te larte si njeri, kur zbret fare poshte, mbi k
rye te Gorioit te braktisur nga te bijat. Zonja de Bosean ngrihet lart si bjeri
(ne vlere) ne castin qe rrezohet nga shoqeria e lerte (e braktis ate), ne te cil
en dikur zinte vendin e dames se nderit. Pra tek Balzaku karakteret dhe mjedisi
nderveprojne e shpjegojne njeri-tjetrin. Vajzat e Gorioit jane ato qe jane se te
tilla i ben mjedisi aristocrat, ashtu edhe ato e bejne te tille mjedisin. Per B
alzakun elementi baze i shoqerise eshte familja. Duke i vendosur romanit si titu
ll emrin e Gorioit, prindit qe sakrifikohet nga te bijat, ai ka percaktuar njeko
hesisht temen dhe idene e vepres. Rreziku i shkaterrimit te familjes eshte nje d
ukuri tronditese me te cilen ballafaqohet shoqeria e kohes. Kjo ve ne pikepyetje
themelet e vete shoqerise. Asnje familje nuk eshte e rregullt: Gorioi e ka te n
daluar tee je tek te bijat; keto kane problem Brenda familjeve te tyre dhe bejne
jete te shthurur. Zonjusha Tajefer, e perzene nga i ati, qe i le trashegimine t
e birit, detyrohet te jetoje ne pension. Votreni nuk mendon te ngreje familje, m
endon vetem per pune te mbrapshta. Shoqeria ka marre nje krisje dhe ben perjasht
im vetem Rastinjaku, student i zbritur ne Paris per studime. Por edhe ky gradual
isht shfrytezon punen e nenes dhe motres, per te jetuar jeten pariziane. Fillon
te mendoje gjithnje e me pak per familjen, edhe pse deri ne fund te romanit mbet
et i vetmi personazh qe i reziston shketerrimit. Eshte ai qe e varros Gorioin e
braktisur nga te bijat, gje qe e larteson si personazh. Ne kete veper cdo person
azh e pasuron kuadrin e romanit me nje teme te re: zonja Voker sjell temen e jet
es pariziane te mjediseve popullore mikroborgjeze, duke u bere tipi i njeriut sh
pirtngushte te lidhur fort pas prones; bijat e Gorioit percjellin temen e jetes
mondane dhe behen prototype te vanitetit e mendjelehtesise; zonja de Bosean, per
sonazh i afert per Balzakun, sjell temen e aristokracise shpirterore, te fisnike
rise morale e intelektuale, te perjashtuar nga sallonet e kohes; Votreni perfaqe
son moralin dhe inteligjencen e gjeniut te se
32 keqes, gjeni qe i duhej Balzakut per te zbuluar anen e mbrapshte te realiteti
t. Te gjitha keto tema fitojne shtrirje permes Rastinjakut, qe hyn ne gjithe mje
diset dhe krijon lidhje me gjithe personazhet. Njohja me gjithcka perben Parisin
, do jete celesi i suksesit te Rastinjakut ne romanet e mepasme. Per te dhene nj
e tablo sa me te plote Balzaku preferon kryqezimin e temave dhe ideve. Romani sh
ihet si nje roman i edukimit te te riut nga provinca qe kalon neper shkollen e j
etes pariziane, duke nxjerre mesime nga pervoja e trefishte: e Votrenit, zonjes
de Bosean dhe Gorioit . Eshte roman i perplasjes se interesave e pasioneve. Inte
resi nuk e le pasionin te zhvillohet plotesisht. Votreni i ka thene Rastinjakut
se , nese kerkon me cdo kusht suksesin, kur ka 50 mije te rinj qe enden si ai, d
uhet te perballoje nje lufte te ashper per te dale mbi ta. Vete otreni ka kaluar
kete sprove,d uke u bere kryetar in je shoqerie te fshehte qe kontrollon trafik
un e krimit e korrupsionit ne qytet. Pasionet e zemres nuk kane vend ne kete sho
qeri. Keshtu Gorioi ka dashurine e te bijave per aq kohe sa ato kane interes per
te, pasi pasioni i tyre nuk eshte dashuria per prindin por pasioniper vesin (in
teresat). Rastinjaku ngutet te fitoje dashurine e zonjes de Nysingen dhe shperfi
ll zonjushen Tajefer, qe mund t'i fale dashuri, por s'e ndihmon per karrieren. Roman
i dallon per structure shumefunksionale . Ndertohet ne tri linja paralele, te ci
lat kane ne qender nje nga figurat: Gorio, Rastinjak, Votren. Linja e Gorioit pl
otesohet me ate te Anastasise e Delfines. (Delfina sherben si lidhje ndermjet Ra
stinjakut e Gorioit- e dashur e Rastinjakut) Linja e Rastinjakut plotesohet me l
injen e zonjes de Bosean. (ketu nderhyjne linjat e mesiperme te vajzave te Gorio
it). Nga na tjeter zonja de Bosean ploteson linje e Rastinjakut me Votrenin . Pe
rmes zonjes de Bosean ai e njeh shoqerine nga lart, kurse permes Votrenit e njeh
ate nga poshte. Linja e Votrenit (paralelisht me Rastinjakun) zbulohen permes l
injes se zonjushes Tajefer; kjo e fundit krijon kontrast me Gorioin ( gorioi bra
ktiset nga te bijat- kjo esht ebraktisur nga i ati) Romani konceptohet sin je sk
ene e jetes pariziane dhe vete Parisi shnderrohet ne personazh gjitheperfshires.
Pikerisht me Parisin perplaset ne fund Rastinjaku. (Tani do te shohim kush do te
fitoje: une apo ti- i thote ai Parisit) dhe historia vazhdon ne romanet e tjera.

Autori : Fan Noli Vepra : Izraelite dhe filistine Tipare te krijimtarise Fan Nol
i e shkroi dramen me 1902. `Per andaj u a heth vellezerve t'im si nje enigme , shohe
m kush do t'a zgjidhe.' Temen e merr nga Bibla. Vlera e drames se Nolit nuk qendron
ne ndodhite intriguese dhe as ne strukturimet dramatike. Fuqia e kesaj drame qen
dron ne idete e saj , dhe per me teper ne pyetjet qe shtron autori perpara lexue
sit me `enigmen' e tij. Vecori te vepres : Ka 3 akte. Akti i I zhvillohet ne Sinagog
en e Judejve , ku paresi eshte mbledhur t'i jape bekimin Samsonit , i cili merr pe
rsiper ta sjelle ne udhe te drejte boten e filistineve.Samsoni , misionar i te v
ertetes izrailite, eshte idealist.Madje ka Bindjen se do ta kryeje detyren duke
u mbeshtetur ne fuqine e fjales dhe te se vertetes, si dhe ne fuqine e tij mbinj
erezore.Ai merr pelqimin e se emes e te dashnores , Rahiles.Perkrahjes se pergji
thshme qe i behet Samsonit , i kundervihet Rabini.Ai
33 mendon se filistinet duhet te nenshtrohen me force .Po miku i tij ishte mundu
r nga pabesia e jetes filistine , parate e femrat e bukura. Kundershtimi i Rabin
it merr formen : E verteta s'eshte pervec nje dobeti kur s'i vjen pas nje force e re
alte.'' Akti i II Samsoni eshte ne boten filistine.Mbreti filistin e lut Dalilen e b
ukur qe ta beje per vete Samsonin qe te shpetoje populli nga kjo bese e kalbur.D
alia enderron se duke u bere gruaja e tij , do ta mbante Samsonin te filistinet.
Ky eshte akti i dashurise dhe i mashtrimit te Daliles.Asnje fuqi filistine s'ia de
l dot Samsonit.Po , kur bie ne gjirin e dashurise , harron misionin , dashurine
e pare per Rahilen dhe i zbulon bukuroshes filistine sekretin , se fuqine e ka n
e floket e gjate.Nje dite , i dehur nga vera e dashuria , bie ne duart e filisti
neve , qe e qethin dhe ia humbin fuqine ,e lidhin dhe e verbojne.Vetem tani i mu
ndur Samsoni kujtohet dhe e therret ne ndihme Rahilen,por nuk mund te clirohet n
ga dashuria per Dalilen,me te cilen e ka lidhur fati pergjithmone. Akti i III zh
villohet ne tempullin e Baallit e te Malohut , te dy perendive filistine , te pa
surise e te dashurise.Aty njerezit presin me padurim te shohin Samsonin e mundur
e te verbuar,njeri te pafuqishem qe te argetohen me te.Ata duan te gezojne jete
n e tyre pa te Verteten e huaj, izraelite , qe e shohin te mundur ne figuren e S
amsonit.Samsonit i vjen pak nga pak fuqia , ai u therret Daliles e Rahiles te la
rgohen nga tempulli qe te shpetojne.Atehere me fuqine e rigjetur e rrezon tempul
lin dhe vdes bashke me filistinet qe jane brenda.Duke vdekur u therret atyre te
vdesin se bashku , pasi eshte i vetedijshem se eshte bere si ata.Fjalet e tij te
fundit : Jam edhe une si ata genjeshtar.Filistine , shoke , bejuni gati te vdes
im qafe per qafe. Analize personazhesh : Samsoni i Nolit personifikon nje ide qe
duhet t'iu imponohet te tjereve , qofte kjo e pagezuar si e verteta e zotit. Kjo
ide duhet te tregoje epersine e saj mbi kerkesat jetesore te kesaj bote. Kete id
e e percon njeriu me veti jo te zakonshme fizike e mendore,qe nuk joshet nga arg
etimi dhe pasuria. Ky hero mundet nga disa faktore. Casti kur vdes , ai kerkon t
e mbeten gjalle dy dashurite e tij : dashuria e pare ideale per Rahilen ,si dhe
dashuria e tij reale per Dalilen. Vetevritet ideja perpara jetes e dashurise. Da
lila e bukur eshte grua apo misionare ne dramen e Nolit ? Kryen veprime atdhetar
e (per te jetuar te plote jeten) Eshte nave kundrejt intrigave. Ajo e dashuron Sa
msonin si burre mbi burrat. Drama shpreh idete e kunderta per jeten e dy popujve
.(Samsoni dhe Dalila) Tema e vepres : A mund te jetojne se bashku dy kultura te
ndryshme duke ruajtur vecantite e tyre apo njera duhet ta zoteroje tjetren duke
e asimiluar ngadale ? ( cila prej tyre fiton ? Enigme) Mesazhin e kesaj drame e
gjejme tek figura e Samsonit. Ne te vertete , sado e fuqishme te jete nje kultur
e , ajo nuk duhet t'i mbivihet nje kulture tjeter ( me te varfer) me qellim qe ta
asimiloje ate , e bashke me te dhe popullin e saj.Pra , ne kete rast kultura imp
onohet me dhune.
34
Autori : Artur Miller Vepra : Pamje nga Ura Tipare te krijimtarise
Jetoi pergjate viteve 1915-2005(90 vjet) Studioi per dramaturgji dhe gazetari Dr
amat e njohura : Gjithe bij te mij Vdekja e komisarit Shtrigat e Salemit-mbron te drej
tat e lirite politike dhe lirine e ndergjegjes .Denon politiken kundrejt komuniz
mit ,qe filloi ne Shba ,si pasoje e luftes se ftohte .Dhe u denua per kete . Sti
li I Milerit Dramaturg Social C'mitiozohet endrra Amerikane (Frika me e madhe e am
erikaneve eshte frika e rrenimit dhe renies benda nje ore te krejt shkalles soci
ale ) Corientimi moral e etik I shoqeron personazhet ne situatat me veshtira per
ta . Huazon konfliktet e tragjedise greke Nderfut elemente moderne si psh ,zeri
n e rrefimtarit ( I cili ne rastin e Pamje nga Ura eshte Avokat ) ,rrefimtar qe be
het pjese e subjektit. I permbahet me shume stilit realist .E paraqet realitetin
me dramen e brendshme te personazheve te zakonshem . Nderfut element moderne (D
ilemat e brendeshme dhe psikologjike te personazheve ,instiktet tek ata) Subjekt
i : Edi Karbonare eshte nje doker porti ,I cili jeton ne Ameriken e viteve '50 ne
Bruklin ,ne nje zone ku ishin te lokalizuar te gjithe italo-amerikanet.Ai jeton
me gruan e tij Beatricen , dhe vajzen e motres se saj Katerinen.Edi dhe Beatricj
a e kane marre Katerinen shume te vogel qe pas vdekjes se motres se Beatrices.Aj
o rritet me ta ,rritet brenda nje fryme te hekurt ,Edi qe se le te dale ,qe e ko
nsideron perhere si femije etj.Por gjerat ndryshojne kur Katerina rritet .Ajo fi
llon te shihet ne syte e Edit si grua.Dhe kjo e perkeqeson situaten.Duhet ardhja
e dy kusherinjve te Beatrices ,Rudolfit dhe Markos,te cilet vijne si emigrante
per shkak te pamundesise per te jetuar ne kushtet e veshtira te Italise qe kjo t
e vihet re .Marko eshte I martuar dhe njerin prej femijeve e ka te semure pranda
j eshte detyruar te vije ne Amerike .Marko do te punoje ne port derisa te shlyej
e udhetimin deri atje.Rudolfi eshte nje djale I pashem, I cili ka shume talente.
Di te kendoje ,te kerceje etj.Edi pranon qe ata te rrine te familja e tij derisa
ata te gjejne nje vend per te ndenjur .Nderkohe Katerina bie ne dashuri me Rodo
lfon dhe ketu Edi ne rolin e babait te saj prish qetesine familjare teksa e kunder
shton me force kete vendim te te dy te rinjve.Katerina fillon te ndergjegjesohet
per menyren sesi Edi e sheh.Ajo nuk e puth me ne faqe.Ajo nuk shkon me te vaska
per ta lajmeruar per ceshtje te ndryshme .Zhduket babi ne sy te saj.Gjendja nxe
het deri ne momentin ,kur Edi I thote Rudolfos te largohet, I nxehur dhe I paaft
e te shkaterroje instiktin brenda tij e puth Katerinen.Me tej denoncon ne zyren
e emigracionit Markon dhe Rudolfon.Marko nuk ia fal dhe sapo del nga burgu shkon
te bisedoje me te ,pasi e kishte ofenduar ne publik .Edi merr thiken dhe ne nje
perleshje te nxitur nga ai goditet dhe vdes ne krahet e Katerines dhe Beatrices
35 Analize : Paraqiten vuajtjet dhe mundimet e emigranteve per te fituar mbijete
sen ne nje varg kofliktesh dhe armiqesish te shumta.(C'amerikanizimi!) Ky lloj rea
liteti vazhdon .(Edi I mirepret vellezerit Marko dhe Rodolfo sepse empatizmi ati
j e justifikon kerkesen e tyre.)Kjo do te prodhoje konflikt Drame e familjes Tra
nsformimi I raporteve .(Edi e trajton Katerinen si vajze te veten.Por kur ajo rr
itet gjerat ndryshojne.Instikti I tij tundohet .Presioni social e kufizon kete t
e fundit dhe pasojat jane te pashmangshme ) Ardhja e Rodolfos shihet si kataliza
tor I situates ,pra pretekst per te siguruar shperthimin e ndjenjave te Edit,per
t'I nxjerre ato ne pah. Edi ka konflikt te dyfishte : 1) Te jashtem Kur Edi mban
nje qendrim te ashper ndaj Rodolfos dhe me pastaj edhe ndaj Markos pasi ai njihe
t me faktin qe Rodolfo pelqen Katerinen.Ai denoncon ne menyre anonime dy velleze
rit per hyrjen ilegale ne Amerike .Ky veprim shkaterron raportet e tij me Kateri
nen ,e cila shkon pas Rodolfos (Martesa me te do ta shpetonte kete te fundit). 2
) Te brendshem Konflikti I brendshem zhvillohet ne mendjen e tij .Ai nuk pranon
qe Katerina te jete ne krahet e nje mashkulli tjeter.Sadizmi I Edit ushqehet nga
alternativa e tij per ta cuar deri ne fund ceshtjen.Fundi eshte tragjik. Dalloh
et perpjekja e zerit ateror brenda fjaleve te Edit (Kjo eshte tregues I nje luft
e te madhe psikologjike brenda tij ) . po behesh vajze e rritur tani ,duhet te jes
h me e permbajtur ,jo kaq e afruar. Katerina e ushqen kete konflikt me ane te sje
lljeve te saj . Beatrice kusherinjte e tu .dhe gezimi I mbulon shprehine e saj.(Ky
eshte tregues I nje sjelljeje feminore. Si vjen rreziku ne drame : Rrezik nga po
licia e emigracionit (Nese dikush spiunon ) Rrezik nga shperthimi I instiktit .K
y rrezik konstatohet nga Beatricja e cila mundohet ta shuaje .Por rreziku ekzist
on edhe per te sepse mund veprimi I asaj mund te vishet brenda mantelit te xhelo
zise duke qene se Edi eshte I shoqi. Rrezik nga shoqeria.Mospranimi dhe mosmbesh
tetja gjykohen rende .Sepse kuptohet dhimbja e emigrantit. Personazhet e tjere B
eatricja Zeri I arsyes per Edin.Zeri I shoqes /nenes per Katerinen.Perpiqet te nd
ertoje uren e komunikimit midis Edit dhe Katerines por edhe grua e mire.Do prani
ne e kusherinjve.Nuk e braktis bashkeshortin kur ai denohet me fjale te renda pr
ej Marko-s. Katerina Mbetet ne rolin e femijes.Sillet si e tille.Kerkesa e saj p
er te pasur lirine e nevojshme nuk motivohet me qendrim.E do Rodolfon dhe e mbes
htet ate.Respekton Edin dhe cdo fjale ,qofte dhe e gabuar qe del prej gojes se E
dit kalon shume here ne trurin e saj.Ajo e vlereson shume. Rudolfo- I ri , I pas
ionuar ,njeri I ndryshimit ,I vetmi qe nuk mendon per kufinjte e ekzistences, e
shtron pyetjen ndryshe nga te tjeret,me humor ,I afte per te transformuar realit
etin ne dicka te kendshme.(Keto cilesi e frikesojne pavetedijen e Edit.)Dashuron
Katerinen dhe eshte I sigurte per kete.
36 Marko- Do gruan e tij.Njeriu I realitetit te kohes.Lufton per familjen e tij
,permbush kerkesat e tyre.Harron te vetat.Nuk behet kritik I vellait.Eshte perfa
qesues I vizionit popullor. Elementet Moderne : Nderfutja e rrefyesit Alfieri es
hte ai qe e tregon ngjarjen.Shpeshhere ai eshte I perfshire dhe teksa ndalet te
tregoje vjen rradha e skenes se tij.Ky element modern nuk eshte I tille vetem pe
r shkak te nderhyjes se tij si rrefimtar.Pas Alfierit mund te fshihet edhe nje s
imbolike tjeter Ai eshte avokat.Perfaqeson ligjin ,drejtesine,kerkimin e te drejt
es tek te tjeret.Drama e ardhur nga goja e Alfierit tregon padrejtesine morale q
e I ndodh emigranteve ne nje Amerike te madhe . Shpalosja e se pandergjshmes Par
ashikimi nuk e ndalon tragjedine(Alfieri e di cfare do te ndodhe dhe perseri nuk
ben gje ? Pse ?) Alfieri mundet ta parashikoje ate qe do te ndodhe ndoshta nisu
r nga rasti qe ka pasur edhe me perpara histori te tilla .Pra kjo nuk eshte e ve
tmja histori.Te tilla histori kane ndodhur me shumice(Shpirti kritik I Milerit).
Ai nuk reagon sepse eshte I vetedijshem se askush nuk do ti besonte pasojat trag
jike te rasteve te tilla ,madje nese ai do t'ia kishte prezantuar Edit ngjarjen pa
ra se te ndodhte me siguri Edi do te kishte qeshur edhe pse ky e vuante me shume
nga te gjithe kete drame.
Vepra : Gof &Sinkopa Autori : Anton Pashku Tipare te krijimtarise : Drama Gof Pa
shku sht vlersuar si nj nga krijuesiit e prozs moderne shqipe, po aq sa si dramaturg
q theu kufijt e shkrimit tradicional, duke u perballur me moskuptimin nga lexuesi
i kohs dhe me akuzat e kritiks socrealiste. Drama paraqet nj situat tragjike, por nu
k ruan strukturn e tragjedis. Njsit e drams lexohen si pjes dhe jo si akte klasike (me
tod kjo strukturaliste). Kjo bn t cilsohet si antidram (sillet m par gjendja, se sa fab
ula, apo veprimi i personazhit) Drama nuk ka struktur t vecant: Nj epilog; Mbas nj ep
ilogu; Para nj prologu; Nj prolog. Ngjarja ndodhet mes prologut e epilogut si gjen
dje e pazakont (zjarrmi) Realiteti shnjohet n mnyr simbolike. Miti i Prometeut ka sh
yer si paratekst pr dramn Gof. Lulashi, nn zjarrmi pas rnies nga Bjeshkt e Namuna (k
t prek lartsin-lirin), prkon m arketipin e Prometeut q u dha zjarrin njerzve dhe, i
ekur nga Zeusi, ndshkohet me vuajtjen (zjarrmin) e prjetshme, me shqiponjn q i bren m
elcin. Lulashi digjet zjarrmie nn hijen e shqiponjs zeusiane (pushtimi ) Kodet e Lu
lashit jan kodet e Prometeut. Tre personazhet jan prbrs t nj etniteti t caktuar. Ata
nj prbrs n tem (kalk i eponimit kombtar Lek= Lekt). Ndrkaq Zogu simbolizon pushtuesi
jell zi (Zeusin), q ishte Shqiponja romake (meq jemi konvencionalisht n 1939).
37 E prbashkta mes Lulashit e Prometeut qndron edhe n vetit profetike t dy personazhev
e; sikurse Prometeu parathot rrzimin e Zeusit, Lulashi parathot rnien e heqams. Stuhia
shndrrohet n zurkaj. Portreti i Lulashit (monologu) Lulashi, i rrzuar, mbartet nga a
lpinistt (Lulo, Lulan) n kasolle, npr heqam (stuhi dborekuptojme: lufte), ku sht dhe s
na e drams. Ai dialogon me kuptimet e kohs. Koha prkon me 1939, por sillen element t
civilizimit pas 1939, bhen analogji me pushtimin e Kosovs nga Serbia. Mesazhet e L
ulashit prbhen nga fragmente, q lidhen me nocione t periudhs s Lufts II Botrore, por n
mbeten aty dhe vijn n mnyr t rrmujshme duke krijuar monologun absurd, i cili justifik
ohet me gjendjen e zjarrmis. Lulashi sht konsideruar si medium i kohs, pasi shndrrohe
t n medium q prodhon nj rrjet kuptimesh, prmes fjals s tij. Lulani dhe Lulua dialogojn
pr shptimin e shokut; ankthet jan ekzistenciale. Prmes simboliks s ulrims s ujqve ata
sin pushtimin t mbyllur n shtpi. Kto jan dialog mjaft domethns pr aktualizimin politi
o t shohim Lulashin si simbol t ndrgjegjes kombtare t dergjur n shtratin e pushtuesit
n mesvitet '70). A. Pashku aplikon elemente t psikanalizs, me an t nnvetdijes (e folu
cart) prcjell mesazhe t periudhs historike, por sidomos imazhin ndaj s huajs. Pushtim
i italian shoqrohet me reklamat,civilizimin, artin .etj. Ky imazh pr t huajn (zhvilli
m n t gjitha fushta) krijon nj kundrvnie t sistemit kapitalist ndaj atij socialist. Ko
di i tre vllezrve. N dram gjejm dhe arketipin e tre vllezrve, q funksionojn vetm t
ku. Prralla sjell vllan e vogl q zgjidh situatat n favor t tij, n kt rast sht Lula
Lulua i pir nuk i nnshtrohet provs dhe Lulashi ka humbur aftsin e kontrollit pr shkak
t plagosjes. T tre personazhet parathon t ardhmen vetm kur jan bashk (sensacion i tri
s), por vetm njri merr atributet e heroit (Lulani, q lufton me heqam). Drama ekzistenci
ale prputhet n veprimet e Luluas (n interpretim linguistik , kodifikohet me nj subje
kt t Shqipris s Jugut sipas diftongut ua). Lulua pret t'i shuhet shpresa, nuk i kundrvi
het situats, duron privimet e liris, duke qen kshtu personazh ekzistencialist. Karak
teret krahasimisht: Lulashi/ Prometeu; Lulani/ Hermesi (lajms i kohs); Lulua/ Baht
i (Dionisi); shpendi i madh/ Zeusi; ujqit (miti romak)/ Pushteti; Heqama / Vullk
ani (por edhe Forca- lufta); Bjeshkt e Namuna/ Mali Tartar; Oxhaku/ zjarri promet
ean. Dram pa konvencione: nga pikpamja formale drama konsiderohet antidram, por nga
pikpamja prmbajtsore, ajo sht tragjike. Drama i zotron elementt dramatik bazal: a)
n e drams n nj pik t avancuar, kur ka ndodhur katastrofa; b) zhvillimi i aksionit. Kj
o shoqrohet me mistikn e krijuar nga rrethanat plotsuese. Drama prkon me modelin e d
rams s absurdit , por edhe me dramn antike, teksa plotsohet me element t jashtzakonshm
shpendi; mulliri) Edhe nga pikpamja e organizimit t akteve me titujt prkats, drama pr
mbys tradicionalen n strukturn e vet. Vecorit: sht dram q prmbush t gjitha parametr
emrtuar hermetike, pr shkak t teknikave t ksaj rryme si: Analogjia Sinkopimi (ndrpr
ja) e fjalive, fjalve, kuptimeve Prdorimi i fjalve t przgjedhura deri n mani (q nga t
ulli- gof) Fryma e tensionit
38 Repertori me disa shtresa perceptimi (nga fabulat, tek mitet) Vendosja n nj koh t
caktuar, por q fabula nuk lidhet vetm me at koh. Lvizja e kohs (ndryshon drita n oxha
dhe natyra kujto Beketin); N fund jemi n nj stin t re, shpresdhnse. Simbolikisht k
ur zjarri prometean, simbol i mosprkuljes, si dhe simboli i mullirit q bluan. Jan g
jetur pika takimi mes Lulanit dhe mitit t Odiseut (n filozofin e kthimit). Filozofi
a e mbijetess nga lufta, ose n prpjekje me natyrn, pohon se filli i jets nuk mund t kpu
tet. Nisur nga titulli shpjegohet: 1) n fushn mjeksore- mosfunksionimi i trurit nga
mungesa e furnizimit me gjak, prej dobsis s zemrs; 2) figur gjuhsore e kputjes s nj
jeje apo zanoreje n trup t fjals. Ka nj sken t etme t ndar n dy njsi dramatike me ti
1) Mbarimi i fillimit t sinkops; 2) Fillimi i mbarimit t sinkops. sht dram binare (ka
idoskop = e dyfisht, sipas modelit t pantonims): Drama kryesore sht ajo cfar i ndodh X
hexheut, por vetm vizualisht ksaj linje i mbivendoset drama e nj cifti, q shfaqen n d
y dritaret prtej dhoms s Xhexheut. Posht prfytyrohet t jet rruga. Por ajo nuk shihet.
dihen sirena, bubullima, trena, artileri, pastaj brohoritje fitoreje. Pra, prmes
zrit sillet figura e sinekdoks pr luftn t prcjella publikut; ndricimi i skens lviz nga
kaltra n t kuqe. Personazhi kryesor hyn i deheroizuar, duke gogsir. Ai i prcjell mes
azhe SHPRESS, nj kategorie filozofike (jo personazh) Cifti sht n plan t dyt, duke marr
illimisht rolin e publikut pasiv, por n fund ata kalojn n aksion , me vrasjen e fem
rs dhe rnien e mashkullit posht dritares. N pj.I Xhexheu paraqet krizn individuale de
ri n tentativ pr vetvrasje; zhvillon nj diskurs filozofik mbi arritjen e kategorive
t LUMNIS dhe LUMTURIS (e para kategori idealistike dhe e dyta realistike) Ndeshen n
fushn e moralit hyjnorja me toksoren (morali i lart / morali i ult). Kriza e Xhexheu
tshoqrohet nga pantonimat e ciftit n dritaret e planit t dyt t skens. Pamja e par mbyll
et me monolog prcarts (11 zero dhe nj 1 prpara, apo pas zerove- parodi e teoris lenin
iste pr liderin dhe masn) N pj.II, hyn n sken Gjegjeu, i brengosur q merr prsipr aku
rin publik ndaj Xhexheut. I prmend atij kundravajtjet dhe sidomos thyerjen e tri
xhamave. N kt relacion njri sulmon, tjetri mbrohet (tipologjia biblike Kain/Abel), d
he zgjidhja nuk sht krimi por kallzimi legal i Gjegjeut. Pra nga meditimi i vetvrasj
es n pj. I kalojm n filozofin e ekzistencializmit (vetmbrojtje dhe sulm ndaj opinion
it kolektiv t qetsis mashtruese). Nga pikpamja regjisoriale drama sht krahasuar me
in ku n vend t gjykatores sht skena (dhom e bardh me dy shtretr); n vend t llozhave
t, vijn dy dritaret. Mashkulli dhe femra simbolizojn publikun, por edhe ai n raport
et me femrn kalon nga raport intim n krim (raporti mes t dobtit dhe t fortit). Ata ja
n t denatyruar nga kriza q shohin jasht skens. Rnia edhe e mashkullit posht sjell kupti
min e vetvrasjes kolektive. Gjegjeu e quan Xhexheun mkatues - indiferent, kurse a
kuzuesin Xhexheu e quan grifon (prbindsh mitologjik), ndonse e paraqet si spiun q krk
on marrveshje pr mosprishjen e qetsis n qytet. Xhexheu akuzohet: 1) pr pikpamjet e
ve (katolicizmi) Opinionet publike si anarko-individualist Rrmujn e shkaktuar n Rrug
Trimat e kosmosit (supozohet q ka lidhje me termin gjeopolitik jugosllav kosmet (Kos
ov- Metohi ); parodizm Regjistri komik i drams:
39 N dram sinekdoka e xhamit t thyer dhe virgjinitetit prthyhen si analogji. Akuza pr
xhamin e thyer trajtohet si anekdot, n analogji me virgjinitetin, pasi xhami i dr
itares s inxhinierit, bn q ky t braktis vendin e shrbimit n stacionin elektrik t qytet
pr t krkuar dacin e tij. Xhexheu pranon se e ka thyer xhamin pr t'u hakmarr ndaj cirkut
intelektual N kt drejtim nga komikja n tragjike, autori prmes Xhexheut, ngre n dram
ionin ndaj ofiqarve t shtetit, si pergjegjs t rnies morale. Pas deponimit para Gjegje
ut, shtohen efektet tek cifti; ndrhyn kitaristi mes ciftit, i cili i fiton vmendje
n e femrs dhe ngjall xhelozin e mashkullit. Me vrasjen e femrs dhe rnien e mashkulli
t mbyllet edhe linja e dyt e drams. N mbyllje Xhexheu krkon t'i shptoj daljes para kol
tivit, duke u nisur pr n Atlantid, kontinenti mitik i zhdukur prgjithmon, bashk me SHP
RESN e tij, me t ciln do t takohej te Kozmodromi. Mbetet enigm dnimi i Xhexheut; ai nd
k mitin e arratisjes (sic ndodhte n Kosov) N sken theksohen edhe nj thik e ndryshkur d
he nj telefon (pa an tjetr- sht dilem n vargun e problemeve ekzistenciale) Telefoni sh
edium dhe Xhexheu dialogon me botn e tij imagjinare. Gjegjeu shihet edhe si alter
egoja e Xhexheut dhe dialogu imagjinar me t mund t shihetsimptom e krizs morale- in
telektualeprball zbrthimit t vetvetes. N dram, Pashku prpiqet t shkund nga apatia b
e intelektualve t konformuar, me personalitet t tjetrsuar. Vepra : Katrmbdhjet vje dh
ri :Andon Zako ajupi N komedin 14 vje dhndr autori trajton temn e gruas s shoqris
pikrisht gjat kohs q ka jetuarpoeti. Gruaja shfaqet si nj forc e madhe, e cila merret
me do veprimtari jetike t familjes, ndrsa burri si nj figur dembele, indiferente. T dy
jan t aft pr t punuar, por femra, duke u par si seksi i dobt, nprkmbet, nnvlersoh
shtrohet shoqris patriarkale. Kto karakteristika t shoqris shqiptare t viteve '30 bien
undrshtim me idealet demokratike t ajupit (pr barazin midis sekseve), prandaj ai e dno
n mendsin e kohs. Pra, tema merret nga realiteti i viteve '30. ajupi, q tashm vjen pr
uesin si dramaturg, trajton mentalitetin e shoqris shqiptare, veanrisht t asaj n fshat
, n kt periudh kohore;rolin e femrs dhe t mashkullit n t. Duke gjykuar, dramaturgu del
prfundimin se mendsia e ksaj shoqrie duhet t ndryshoj e shoqria duhet t pranoj ndrysh
n mnyr q t zhvillohet, t demokratizohet. Autori transmeton idet e tij tek lexuesi n
t ilustrimit me nj familje n fshatin e nj krahine jugore.Nna e familjes, Tana, krkon
t martoj t birin,Gjinon, 14-vjear me Marigon20-vjeare. N kt pikna del nj nntem e
pr, martesa me diferenc moshe jo normale,madje n mosh t palejuar n legjislacion, gj q
egon mosfunksionimin e pushtetit legjislativ e pr rrjedhoj mosfunksionimin e shtet
it (t cilit ajupi i kundrvihej pr shkak t mosushtrimit t forcs n mnyrn e duhur). Kjo
s, sipas Tans, duhet t bhej pr shkak se ajo vet nuk mund t prballontepunt e shtpis e
. Pra, martesa nuk trajtohet si zyrtarizim i dashuris, por si nj ushtrim i autorit
etit t familjes s mashkullit.Pr pasoj, humb koncepti i familjes, i dashuris dhe shoqri
a mbetet e varfr shpirtrisht e pr rrjedhoj injorante. Injoranca shfaqet edhe n raste
t tjera prgjat veprs, p.sh. n dhunn q Vangjeli, burri i shtpis, ushtron ndaj Tans. A
ot: Mos m bn t t godit, se zakonin s'e harrova, sonte shum t durova. Duke qen i paaf
oj apo indiferent, ai gjen zgjidhjen m t
40 thjesht, forcn fizike, me t ciln mund ta mposht nj femr. Nj tjetr pik ku Vangjeli
het injorant shtkrahasimi q ai bn me beun, pa gjykuar nse ai duhet marr si model apo j
o. Pra, individi i ksaj shoqrie i beson verbrisht atij q ka m tepr pushtet se ai vet. N
drkaq, Tana, megjithse shihet si e pavler nga shoqria maskiliste, ka aftsin t ngrejs
e degjenerimit moral t antarve t shtresave t larta.Beu kishte braktisur t shoqen, duke
emigruar.Ishte kthyer vetm n pleqri.Gruaja, e cila kishte vuajtur gjat gjith jets kth
imin e tij, vdiq pas pak kohsh e ai mori gra t tjera.Del n pah nj tjetr problem i kohs
, emigrimi.Megjithat, ajupi nuk ndalet n asnjrin prej problemeve. Ai i prmend ato, du
ke marr parasysh se lexuesi do t lexoj mes rreshtave t tij; i jep variacion aksionit
t ngjarjes, duke e br at m dinamike. Autori hyn n tem (ekspozicioni) nprmjet nj k
midis Vangjelit dhe Tans. Ai nuk sht nj konflikt i drejtprdrejt apo i mpreht.Ky konfli
kt lind nga mbingarkesa e Tans n punt e shtpis dhe moskuptimit t ksaj shtjeje nga bas
rti, t cilat shrbejn si ekspozicion. Pr t zgjidhur situatn, Tana propozon martesn e Gji
nos me Mrigon. Kjo dshir e nns pr dasmn shrben si pik lidhje me zhvillimin e ngjarjes
ajtuar. Prgjatzhvillimit, njihemi me lindjen e nj fmije, nj gzim n jetn e njrs prej
reve (zonja Briri) dhe me lindjen e nj konflikti (midis zonjs Kote dhe Tans), vrer
n jetn e dy grave. T dyja kto ngjarje bien n kontrast me dasmn, pikn kulmore t veprs.
sm secili knaqet n mnyrn e tij. ajupi nuk i jep zgjidhje problemit t trajtuar prgjat
h veprs. Kjo sepse ai trajton nj tem sociale e cila ende nuk kishte gjetur zgjidhje
n shoqrin shqiptare t kohs. Tana nuk sht nj kopje e gruas fshatare te viteve '30, por
vet gruaja, prandaj edhe bhet prfaqsuese universale e figurs s femrs s nnshtruar. E n
gj ka ndodhur me Vangjelin si prfaqsues i burrit t ksaj shoqrie, me Marigon, Gjinon e k
htu me radh. Tana sht figura qendrore e ngjarjes. do aksion kryhet pr t vn n pah nj
t Tans, apo si pasoj e nj ndjenje apo veprimi t gruas. Pr shembull zonja Briri bhet me
fmij, n mnyr q t kryhet dialogu midis ksaj zonje dhe Tans, me qllim q lexuesit t'i
et gruaja q prmbush t gjitha zakonet e traditat (takon lehonn pr t'i uruar gjith t mira
fmijsprdor urime), pavarsisht angazhimit t plot n familje, apo t shfaqet si nj grua s
ine, humori i s cils ndryshon menjher pa i analizuar ngjarjet fillimisht individuali
sht,e gatshme pr t paragjykuar; nj grua paranoiake, e cila mendon se kushdo krkon t'ia
hedh (grindja me zonjn Briri pr shkak t emrit Hn q i ishte vn vajzs s zonjs, i nj
s vdekur t Tans). Por, Tana nuk zbulohet vetem nga aksioni i veprs, por edhe nga fj
alt apo reagimet e personazheve t tjera. Pra, kto personazhe prdoren nga autori pr t h
edhur drit mbi figurn kryesore. Q n ekspozicion, kuptojm se Tana sht nj grua puntore,
rgjike dhe e zonja pr t mbajtur familjen. Ajo merret me gjithka e vetme, pa pasur n
dihmn e t shoqit apo t birit. Megjithat, ajo nuk shprehet kundr ksaj metode t familjes,
sepse e ndien si detyr e prgjegjsi t sajn at q bn. Por, vjen nj moment kur kmbngul
lneti i Tans pr pun fiket. Ajo shprehet se ndjehet e lodhur nga puna fizike, por aj
o q e lodh n t vrtet, megjithse as vet nuk e ka kuptuar, sht nnvlersimi e shtypja q
t mbi t nga komuniteti e nga vet i shoqi. Pr t shptuar Tana gjen zgjidhjen m t leht e
zakonshme pr kohn. Ajo nuk ngrihet t kundrshtoj kt presion t shoqris, por vazhdon tr
duke ia dhuruar at lodhje nj tjetr femre. Gjen zgjidhjen m t leht, sepse sht e paaft
j dika jasht kornizave t asaj q shoqria patriarkale ku sht edukuar, i ka msuar, dika
kornizave t zakoneve t prapambetura. Tana thot: Tani pr djalin ton do t ndrrojm zako
akt, ajo e ka aftsin t gjykoj, por nuk e prdor kt aftsi e nuk e kupton se e zotron at
ndodh pr shkak t frustrimit q shoqria i ka br. Tana ka humbur besimin n vetvete e ndih
et e pafuqishme, pas nnvlersimit t shoqris. N t njjtn
41 mnyr sheh edhe Marigon (Nuk marr nuse pr sis, por pr punt e shtpis.). Pra, Tan
si nj personalitet kontradiktor. Nga njra pikpamje, ajo kundrshton lodhjen q i shkak
tojn zakonet e nga pikpamja tjetr zgjat jetgjatsin e veprimit t tyre duke ia tejuar br
it pasardhs. Megjithse vendimi q merret pr martesn e Gjinos do t ndryshonte trsisht je
e djalit, ai nuk pyetet, pra nuk merren n konsiderat nevojat e dshirat e djalit. Ta
na shfaqet egoiste n kt aspekt. Pr t shptuar vetveten, nna shkatrron jetn e t birit,
mos e ln at t jet i pavarur e t shijoj do pjes t jets me benefitet e saj. N kt p
hashtu autoriteti, jo vetm i Tans, por i prindit prgjithsisht. Biri duhet t zbatonte
vendimet e marra nga prindrit. Duke qen se Gjinoja nuk reagon, shohim se ai sht rrit
ur e edukuar me iden e pruljes ndaj prindit. Pra, pr plotsimin e krkess, pengesa e vet
me pr Tann ishte Vangjeli. Nj tjetr femr e veprs shtMarigoja, viktima e Tans . Mar
faqet si nj vajz e bindur ndaj asaj ka vendos familja pr t, megjithse ky vendim sht pl
isht kundr dshirs e vullnetit t saj. Edhe pse m e varfr, pra me nj pozit m t ult sh
ahasuar me Gjinon, ajo nuk ndjehet inferiore (pr shkak t moshs m t vogl t Gjinos) ndaj
tij. Prkundrazi, i flet plot prbuzje, e fyen. Pra, Marigoja, ndryshe nga Tana sht nj
femr krenare, ndonse e rritur n t njjtin mjedis me tjetrn. Un mendoj se kjo ndodh, seps
e sht m e leht pr Marigon t kuptoj padrejtsin q po i bhet, duke qen se po e marto
jo sht dika vshtirsisht e pranueshme edhe pr at shoqri t prapambetur krahinore. N fj
arigos mund t shquhet zemrimi, revolta, shprehi kto t dshprimit dhe mungess s shpres
m ke mua o lum e prrua? Ti m more grua!).N pamundsi pr t kundrshtuar shoqrin, ajo
jinon, nj fmij. Ndrkaq, Vangjeli na shfaqet si nj figur egoiste, e karakterizuar nga m
ungesa e dhembshuris pr t birin t cilit po i shndrron jetn n varsi t interesave t ti
jithat ai nuk sht plotsisht i till. Fillimisht Vangjeli mundohet ta kundrshtoj krkesn
ans pr martesn e Gjinos, pr shkak t moshs s vogl t djalit. Pra, ai tregohet i ndjesh
prgjegjshm. Pas shpalosjes s dinakris s gruas, Vangjeli, i bezdisur nga shqetsimet t c
ave duhet t'u gjente zgjidhje pranoi zgjidhjen m t thjesht, pa u menduar, pranoi mart
esn. Pra, Vangjeli sht burri tipik i viteve '30, indiferent, dembel, mosprfills. Ai krko
nte t jetonte nj jet t qet, t ciln ia siguronte Tana. Ai krkonte t pushonte gjat gji
gj q prsri ia siguronte puna e palodhur e s shoqes. o T tjer personazhe q kan shkakt
transformimin e nj jete,por q nuk e ndjejn veten fajtor pr revoltn e personit n fjal,
hin krushqit: Brodani dhe Abazi.Si prfaqsues t familjes s varfr t nuses, ata kan kthyer
martesn n nj marrveshje ekonomike, pra kan shitur Marigon, ka i bn ata njerz pa idea
pa dinjitet, t dhn pas privilegjeve.N dasm ata shfaqen t lumtur, pr shkak t bollkut t
ve, t alkoolit.Kt gj e pasqyron ngritja e vazhdueshme e dollive.Ato ngrihen gjithnj pr
shndetin e dhndrit, shenj servilizmi. Nuni gjithashtu ngre dolli gjat gjith dasms. Ai
ht i gzuar, si edhe do kush tjetr n fest. Nuni sht ironik ndaj priftit. T di se je p
thot,teksa e shtyn kt t fundit t pij raki (priftrinjt duhet t pin vetm ver), pra e
tin n mkat. Prifti edhe pse njeri i fes nuk i reziston alkoolit. Pra, shohim se secil
i personazh ka nj personalitet t veant.Secili prfaqson dika m t madhe se nj njeri, n
r i nj shoqrie. Drama sht ndar n 4 akte, t cilat autori i quan pamje. sht shkruar n
kryesisht 8rroksh. Vargjet jan t shkurtra pasi mendimi nuk shtrihet, por jepet kon
ciz. Personazhet shprehen nprmjet stilit bisedimor. Figurat letrare mungojn por mbi
zotrojn mallkimet,

42 urimet dhe shprehjet frazeologjike. Shembuj t tyre jan: Mallkim:Ujku t t haj;U ard
ht mandata;Mos e trashgofshi;M t'u thaft gjuha . Urim : T kesh jetn gjat; T gzonet
;Nga e liga t mrgohet. Shprehje frazeologjike:s'kishte shoqe;m mori gjumi; m mori lumi
; jap fjaln. Prdorimi i ktyre shprehjeve shfaq ndikimin e krijimtaris popullore te v
epra e ajupit. Ai gjithashtu i jep ligjrimit nuancat e prditshmris. Dialekti tosk i pr
dorur ka t njjtin efekt. Dialekti e shprehjet shtojn e shpeshher bhen shkak i humorit
n kt komedi. Ligjrimi bisedimor mes personazheve e nxit komiken. Kjo e fundit shkak
tohet edhe nga aksioni i personazheve, tiparet e personalitetit t tyre, situatat
ku gjenden n mnyr t herpashershme. Pr shembull personazhi i Tans mbart n vetvete tragje
din e shprehjes s revolts pr pozitn e pabarabart me burrin, krahas ndrrs pr t gjetur
e q ta zvendsoj. Megjithat, Cajupi krijon komizmin nprmjet energjis s saj. Ajo vrapon
a t gjitha ant pr t plotsuar dshirat e saj. Kurse, Vangjeli duket qesharak brenda demb
elizmit, fodullkut, parazitizmit t tij. Qesharake bhet edhe pika kulmore e veprs, ku
r gjith ajo ceremoni i dedikohet nj ifti aq t paprshtatshm. Humori arrin pikn m t lar
alogun e fundit tnuses e dhndrit, ku ndrgjegja e revoltuar e Marigos vihet prball pavet
ijes s pafajshme t Gjinos.
Autori : Ernest Koliqi Vepra : Hija e Maleve
Hija e Maleve Vellimi i I , botuar ne 1929 ne Zare te Dalmacise ; zgjoi interes
te kritika; sundojne tonet tragjike. U ndikua nga: njohja e jetes se malesise, v
isarit shpirteror e mitologjise e zakoneve te veriut. si dhe kontakti me letersi
ne italiane gjate viteve te shkolles. Me Koliqin nis se pari nje periudhe e re,
ku shkrimtari eshte mjeshter i perdorimit te gjuhes. Eshte autori qe nderthur mo
dernen me tradicionalen, duke zene nje vend te veante mes autoreve pararendes. Nj
e grup tregimesh te ketij vellimi kane ne qender figurat mitologjike shqiptare ,
Zanat e oret, te cilat lidhin realitetin me mitin; krijojne idene e nje kohe pa
cak qe rrjedh brenda tokes shqiptare. Si krijesa gjysmehyjnore ato: dhurojne ke
naqesi (Nusja e mrekullueshme) i vetedijesojne shqiptaret per mrekullite e natyres
ku jetojne (Kercimtarja e Dukagjinit) paralajmerojne te pashmangshmen/ vdekjen (Ku
r oret lajmojne) tregojne ku duhen kerkuar rrenjet e qenies shqiptare -kenga e hu
mbur e Zanes (Zana e fundme) Nje grup tjeter tregimesh kane qene ato qe sjellin qe
ndrimin e autorit ndaj kanunit , si jane tregimi Miku e novela Gjaku, qe sjellin dy a
ne te ketij realiteti: besen dhe gjakmarrjen Ne tregimin e pare sillet admirimi
per gjestin e malesorit toger, i cili nderon si mik gjakesin e te vellait dhe arm
ikun e qeverise; mposht dhimbjen dhe harron detyren ne emer te beses. E dyta sje
ll fatin e Dodes, mesues qe, nga njera ane edukon brezin e ri per t'u shkeputur ng
a hakmarrja, nga ana tjeter shnderrohet vete ne autor te gjakmarrjes. Trajtohen
dy nga problemet me te rendesishme me te cilat ballafaqohet intelektuali i vitev
e 30: domosdoshmeria e shkeputjes nga norma te caktuara primitive zakonore.
43 2 roli mbytes i mjedisit ndaj individit (sidomos intelektualit), i cili eshte
i detyruar t'i nenshtrohet atij. Qendrimi i Koliqit eshte i dyanshem: vlereson nj
e pjese te mire te ligjeve kanunore; ngre zerin per menjanimin e ligjeve antihum
ane. Autori perqendrohet ne te pavetedijshmen njerezore ( ai ndalet gjate ne ate
'ndodh ne shpirtin e Dodes dhe, per here te pare, perdoren cilesime si fundet e err
ta te pandergjegjes, thellesi e pandergjegjes. Me Koliqin nis eksplorimi i individi
t jo vetem me shoqerine , po dhe me vetveten. Qendrimi ndaj kanunit zbulohet edh
e tek Ke tre lisat dhe Diloca: Gjakmarrja hyn mes dashurise, duke ndryshuar rrjedhe
n e jetes se te rinjve dhe duke lene tek ata plage te pariparueshme. Te Ke tre li
sa, vajza heq dore nga vullnetarisht nga dashuria, pasi familjet jane ne gjak, po
r me shume se me dashurine e te rinjve, autori merret me pershkrimin piktoresk t
e jetes se malesoreve. te Diloca zbulohet me intensitet nje prej viktimave me te g
jalla te hakmarrjes.Vdekja tragjike e malesorit te ri perj familjareve te atij q
e duhet te ishte burri i vajzes me te cilin ai qe larguar, nuk eshte thjesht fun
di i pafat i nje dashurie, por krim i shoqerise patriarkale mbi baze legjitimite
ti. Ndersa Marku (malesori i ri) vdes ne shpelle, Diloca ( kjo diten e marteses
arratiset e shtyre nga dashuria) varros dashurine e saj dhe arrin te shkoje ne q
ytet, duke zgjedhur te oje jeten ne manastir. Ideja: aty ku shkelen normat zakono
re, nderhyhet duke eliminuar ata qe guxojne te ngrihen kunder ligjeve te shenjta
kanunore. Novela ka formen e nje ditari dhe kjo eshte menyra me e mire per te p
ercjelle nje atmosfere teper emocionale. te Hane gjaku , gjithe atmosfera shoqeroh
et nga nje hene me njolla gjaku, rreth se ciles realizohen persiatjet e autorit.
Ne kete rast hena epifanizohet (pra hena ve ne dukje nje sekret qe fshihet pas
pamjes). Edhe ne keto tregime personazhet i nenshtrohen nje analize te thelle ps
ikologjike, deri ne kufijte e se pavetedijshmes. Ne keto tipare autori afron me
Xhojsin dhe Prustin (Ne kerkim te kohes se humbur)
Autori : Ernest Koliqi Vepra : Tregtar Flamujsh
Ne kete vellim kapercehen aspektet e paraqitura ne vellimin Hija e maleve Veshtrim
i idealizues i jetes se malesoreve, normat fisnike zakonore (besa,burreria, frym
a kalorsiake), i lene vendin veshtrimit kritik. Vendin e maleve shekullore (me s
imboliken e vet), e ze nje figure produkt i kohes, ajo e tregtarit qe kthen ne m
all (qe shitet e blihet) edhe vete simbolin (Tregtar flamujsh); ose fantazite e en
drrat (Djepi i arit). Ne te dy rastet realizohet kontrasti mes intelektualit ideal
ist dhe hipokrizise se tregtareve e materialistee qe ishin produkt i kohes. Bylby
lat e Plepishtit ngre eshtjen e paragjykimit qe e ka burimin te mosnjohja, si dhe
turbullimen qe sjell kultura e huaj, pa u njohur mire ajo vendase. Dashuria e pe
lqimi e ndrit horizontin e te menduarit, por gjithmone kjo vjen vone. Ne thelb a
utori ve ne loje nje mentalitet te shartuar, per te ngritur kultin e bukurise, d
ashurise e menurise vendase. Fillimisht Hilushi, Lora e Ciljeta nuk arrijne te be
hen protagoniste te dashurise, vetem shqiptojne mentalitete te ndryshme dhe para
gjykime per dashurine.
44 Ne kete vellim autori shton dozen e analizave te thella psikologjike. Shembul
li me tipik eshte Kumbulla pertej murit, ku ky veshtrim psikologjik realizohet per
mes nje simbolike te fuqishme. Nepermjet kumbulles, limoneve, grykes se pusit, a
ludohet deshira per trupin femeror. Po ashtu femijeria shihet si skena e pershty
pjeve e mbresave te para emocionale, Koliqi arriti te krijoje lidhje mes letersi
se se Rilindjes dhe asaj te zhvilluar pas viteve 30. Gjuha eshte e zgjedhur dhe
spikat nje ligjerim emocional, qe deshmon mundesite e shqipes per te transmetuar
kenaqesi estetike. VEPRA :MRIZI I ZANAVE AUTORI : GJERGJ FISHTA Tipare te vepre
s poetike Vepra e tij poetike prfaqson botkuptimin e poetit q, pa rn ndesh me fen s
i shrbente, dshmon se mbi do gj sht liria dhe prparimi i atdheut. Te Fishta asnjeher n
ndahen prifti nga poeti, atdhetari nga moralisti. Vepra sht pasqyr e ideve t Rilind
jes dhe vazhdim i qllimeve t saj n koh m t reja. Vepra sht pasqyr e patriotizmit t
raportit t tij me atdheun dhe popullin. Fishta shkruan poezi q n pamje t par duket s
ikur nuk kan lidhje me teknikat poetike t shekullit t ri. (sht akuzuar pr arkaizm e kra
hinorizm). Por n mnyr t qllimshme realiteti shqiptar u vu n bashkjetes me mitologjin
vuri vetes qllim t krijoj e shpreh nj imazh t plot t bots shqiptare, imazhin shpirt
e mistik (edhe pse flet pr ngjarje e ndodhi konkrete, ai, n thelb, vajton artistik
isht materien nacionale). Fishts i mungon jo vetm shtrirja kohore, por edhe ajo ha
psinore. N pamje t par gjeografia e veprimit n veprn e tij sht e ngusht: ngjarjet zhv
en n Malsin e Veriut, me qendr simbolike Shkodrn. Por poezia e Fishts nuk njeh caqe t n
gushta, sepse koncepti regjional krahinor sht superuar me an t njsis kombtare. Tek M
i Zanave poeti ka prdorur rreth 20.000 fjal (i ngjashm me Shekspirin dhe me Pushkin
in). Mrizi I Zanave Nga opusi madhor i Fishts, tre jan librat m prfaqsues: Lahuta (
zanton dimensionin m t fuqishm t poetit) Mrizi i Zanave (q prfshin lirikat e tij)
Parnasit (ku autori shfaqet satirist e polemist nga m t hidhurit) Mrizi i Zanave, bo
tuar n 1913, nj vit pas shpalljes s Pavarsis n nj koh me fillimin e tragjedive t reja
mbit. Lirika e Fishts merr tonalitete tronditse politonike. Dashuria pr Atdheun mbu
lohet nga droja tragjike pr fatet e kombit; entuziazmi rilindas bashkohet me sark
azmn dhe urrejtjen klthitse ndaj synimeve t shovenve. E gjitha kjo shprehur prmes nj pa
surie gjuhsore t mahnitshme. Gjuha e veprs u mor nga fjala e vrazhd, e egr dhe burrror
e e malsorit, duke mbledhur e aktivizuar fjal t rralla e t veanta krahinore. Vllimi s
botuar disa her dhe, pas do ribotimi, Fishta e pasuronte dhe e plotsonte veprn, treg
ues ky pr shqetsimin pr fatin e kombit, por edhe pr nivelin e lart artistik t veprs.
ma patriotike mbizotron n trsin e vllimt. Aty shkrihen idealet patriotike me ato fetar
e. N thellsi trajtohet tema e Atdheut. Shqypnija sht poezia q hap veprn. Duke qen i
eshm nga autort e tjer, Fishta;
45 bn pasqyrn e bukurive t atdheut, duke nxitur atdhedashurin dhe krenarin kombtare;
jell detaje emocionuese dhe frymzuese pr popullin n luftn pr liri ( motivi i vdekjes
pr Atdheun); sjell element mitologjik, e zbulon figurn e shqiptarit madhshtore; poh
se feja nuk i pengon shqiptart n bashkimin e tyre. realizon njw poezi brenda ritm
it marcial. Shqypnis, tingllim monokolon atdhedashuria vjen si ndjenja m e bukur e
ptarit shpaloset malli pr Shqiprin. Gjuha shqype ka n qendr gjithashtu motivin patr
k: prgjigje kundr propagands antishqiptare t fqinjve tan . tema e njohur, por nuk
het vetm paraqitja e bukuris s gjuhs, por edhe e ashprsis, forcs, pr ta br at njsh
in. mkatin m t madh moral, fetar e patriotik ai konsideron harrimin e gjuhs shqipe.
harron misionin e tij si prift dhe mallkon. shkallzimet ngjitse n trsi t poezis e shn
ojn at n himn t gjuhs. me kt motiv jan dhe Atdheut dhe Shqypnija e lir (ndihen
t mbrojtur trojet e t parve). Hymni i flamurit kombtar paraqet fakte historike: hyrja
e forcave malazeze n Shkodr m 1913, ndjekja dhe dbimi i tyre nga Fuqit e Mdha dhe peng
esa nga Fuqit e Mdha pr t ngritur flamurin kombtar si shenj e qytetit t lir. Populli e
ishte organizuar vet lirimin e qytetit; n qendr t lvizjes ishte Fishta. Ktij motivi i
akojn edhe poezit kushtuar patriotit Luigj Gurakuqi, Pr paq t Evrops, (grshetohet a
e njeriut t zemruar nga sjellja e Fuqive t Mdha me mblsin e poetit q i dhimbset vendi
tij ) Gjeniu (shprehet mendimi se fuqia mendore e njeriut dhe aftsit e tij duhet t v
ihen n shrbim t nj arti t madh, q gjina njerzore t bj mrekullira). Ditn e t shu
tyre q jan shuar)- vjen: respekti pr t rnt; prballja mes portretit t t rnve , p
jan rrafshuar me dheun dhe po harrohen)/ me varrin madhshtor t djalit t nj tregtari t
pasur (vdekur nga smundje veneriane). trajtimi shekspirian (atmosfer e rnd, e zymt).
argu 11- rroksh, i bardh Temn patriotike trajtojn edhe poezit: Pr paqe t Evrops
imi i poetit q nuk duron dot asnj padrejtsi n kurriz t popullit) 28 Nanduer 1913 ( ir
ia e autorit ; ngritja e flamurit nuk do t thot liri, pr sa koh q fati i popullit sht n
duar t Fuqive t Mdha; nxit ndrgjegjen kombtare) Nji gjam desprimit! (akuz ndaj agre
t Malit t Zi -1914 n viset veriore. Humbja vjen me prmasa tragjike. Paraqitet e gji
th historia e shqiptarve; flitet n emr t gjakut t t parve; stili vjen i ashpr, prbuz
t jan sarkastike) Surgite mortui [ohi, t dekun!] (gjithashtu akuz Evrops pr tragjedi
hqipris; u bn apel t gjallve , duke i ironizuar ata, si dhe t vdekurve t ngrihen pr ko
in. Vajton e uron njkohsisht) Motivi fetar gjithashtu sht i pranishm n kt vepr n p
rave t' Jordanit Nj misionari franceskan
46 Kataklizmi i rruzullit (ka thelb filozofik- nxit forcat e s mirs q t rivendosin har
monin mes prbrsve t rruzullit) si dhe poezit ku vizatohen figura misionarsh (Meshtar
Malcis) Fishta e sheh fen si nj hapsir t re hyjnore, ku njeriu shfaqet me gjith bukur
e shpirtit t tij. Nji lule vjeshtet vjen si lirik personale, ku autori ankohet pr vde
kjen prmes nj monologu t vetmis e dhimbjes; trajtohen raportet mes jets dhe vdekjes d
he shptimit t prjetsis artstike. Mungon motivi i dashuris, por bukuria femrore sillet
mes prshkrimit lirik q u bn ai zanave, shtojzavalleve. Vepra sht e shkruar n dialektin
verior Prve poezive lirike, Fishta shkroi dhe satira t fuqishme, t cilat kthehen n s
ulm kundr dobsive njerzore, duke synuar edukimin e njeriut. (Metamorfozis, Nakdomonici
pedia ) Hulumtoi n fjalorin pasiv (duke zbuluar fjal q nuk duheshin varrosur). Ai arri
ti t shkrinte n nj t vetme fjal t shtress s lasht me fjal t t shprehurit t kohs.
hs aktiv i letrsis s Rilindjes me at t shek XX arriti t grshetonte romantizmin me real
min e shekullit t ri. (mori figuracionin dhe gjallrin e peizazhit nga romantizmi dh
e zbriti n objektivitetin e realizmin n gjykimet e veta.) N stilistikn e tij mbizotro
jn figurat e prdorura n epikn popullore (personifikim, hiperbol, krahasim, paralelizm)
Shfrytzon lloje t ndryshme vargjesh dhe strofash, por sundon prdorimi i 8-rrokshit
Autori : Lasgush Poradeci Vepra : Vellimi poetik(Vallja e Yjeve &Ylli I Zemres)
TIPARET E POEZISE: Permes vepres se tij sjell :ndjeshmeri te larte; vetedije est
etike; rivleresim te shprehjes poetike E ndjente veten poet dhe poezine si lloj
i cliruar nga detyrime te natyrave te tjera pol/shoq (kredoja e tij politike vje
n tekZog i qiejve) Ai shpall se modeli krijues i persosmerise se gjuhes dhe morali
t eshte Naimi (shenjteron poezine e Naimit si atdhetar dhe poet) Ndihet raporti
me simbolizmin (ne poezi vihen re perkujdesjet per efektet tingullore, apo perdo
rim i simboleve sikurse simbolistet ) Ndikohet nga krijimtaria popullore (ajo i
sherben si objekt frymezimi; burim mjetesh stilistike; burim fjalesh te rralla;
burim motivesh si motivi i mallit) Poezia e tij konsiderohet shpesh si poezi e r
omantizmit te vone Riaktivizoi fjale te vjetra si dhe ngjizi fjale te reja sipas
modeleve qe ofron shqipja Ndryshoi raportet mes tematikave; (motivi atdhetar sh
manget ne paraqitjen e vet tradicionale dhe temat e tij renditen: 1.lirika e das
hurise, 2.lirika filozofike, 3. natyra) Poezia lexohet ne njesi te vogla dhe si
nje e tere sipas struktures se meposhtme: Emertimet e cikleve: Vallja e yjeve dh
e Ylli i zemres; ato kane kete strukture ciklore: Zog i qiejve; Vallja e qiellit; Val
lja e dherit; Vallja e yjeve; Vallja e perjetesise; Vallja e vdekjes; Kur nuk ndjehesh
fare mire / Zemra e qiellit; Zemra e dherit; Zemra e jetes; Zemra e perjetesise; Zem
dekjes; Kush ma njohu dhembshurine Ne te gjitha poezite, shfaqjet e jashtme jane tr
azime te brendshme shpirterore.
47 POEZIA FILOZOFIKE DHE E NATYRES: E tere poezia e Lasgushit ka nuanca filozofi
ke , por me tipiket jane ciklet: Vallja e perjetesise/Zemra e perjetesise dhe Vallja
e vdekjes/ Zemra e vdekjes Cikli I: qe nga titujt e poezive dallohen nocionet baze
te filozofise lasgushiane. Poeti paraqitet idealist i bindur; sillet ne keto po
ezi rruga e mundimshme drejt njohjes se natyres; zotit; njeriut Vjen koncepti pa
nteist / metempsikoza (Perjetesia) Sillet pamundesia e njohjes se krijuesit (Njeriu
dhe zoti) Cikli II: Gjeniu i anijes; Lundra dhe flamuri; Vdekja e Nositit (kane elem
te te perbashket vdekjen) Paraqesin rrugen e veshtire te jetes qe fiton kuptim n
ga ideali Vdekja humbet pushtetin e saj nese eshte fisnike; vetedija e triumfit
e ka bazen ne qellimet e permbushura dhe tek bilancet e jetes. Vdekja e Nositit sh
trihet ne dy pamje: Nositi/ te vegjelit e tij dhe Liqeni e Nositi. Nositi eshte
vete poeti qe ushqen trashegimine kulturore e poetike Secila nga vjershat ngrihe
t mbi nje simbol (anija , lundra, nositi) dhe mes tyre lidhen degezimet tematike
. Motivi eshte ndeshja e shpirtit krijues me vdekjen ne udhen e idealit. Vetefli
jimi, qe mbetet i bukur se synon perjetesine.
Poezia e peizazhit: Lirika e Poradecit ndertohet mbi kater figurat elementare :
qielli; dheu; uji; zjarri. Lirika e tij ka nje levizje nga poshte-lart e anasjel
ltas. Dashuria eshte per poetin energji jetesore dhe levizjet dhe-qiell / vdekje
-perjetesi nxiten pikerisht nga ajo. Ndjenja ne poezi zhvillohet ne trajte piram
idale, shkallezim qe percillet permes shkallezimit te formes poetike. (ilustrimi
me Kenge pleqerishte ose Gjuhe e zjarrte) Ne themel te poezise se natyres eshte liq
eni ( Dremit liqeri; Zemra e liqerit; Mengjes) Jane poezi qe permbajne levizje dhe din
amika e levizjeve percillet me qendrim filozofik. Shfaqjet e jashtme te natyres
jane shprehje e trazimeve te brendshme shpirterore Shpesh perceptohen poetikisht
pamje te permasave te medha (Poradeci) [Tere fisitere jetara u dergje zuri gjumi] Ne
keto poezi shkallet e pershkrimit jane shkalle te njohjes e vetenjohjes se poeti
t. Njohja me e thelle eshte ajo qe mbeshtetet ne kulture. (poezite per Naimin, t
e cilat jane himnizim per poetin apostull te shqiptarizmes, sikurse dhe kritike
ndaj aktualitetit shqiptar) Gjuha e zjarrte u ngrit mbi modelin e Fjalet e qiririt (
edhe Vdekja e Nositit) Permes poezive te ketij lloji (Gjuha e zjarrte) shfaqet ne nj
e forme te re atdhedashuria e Lasgushit, i cili ben thirrje per zgjimin e kombit
per gjuhen, zakonet e traditat, ne kete rast ai ruan edhe 16 rrokeshin naimian.
48 POEZIA E DASHURISE: Ishte dhe mbetet poet i dashurise; ky motiv mbizoteron ne
te dy vellimet (tek vellimi i pare: Vallja e yjeve/ motivi sillet qe ne titull) E
para gje qe bie ne sy, eshte koncepti i poetit per kete ndjenje: magjia e dashu
rise dhe fshehtesia jane atribute te pandara ne krejt liriken e tij (Ku shtrohet
vala) Per Lasgushin dashuria eshte force universale dhe e fshehte qe komandon dy
te dashuruarit dhe i vervit ne gjeratoren e emocioneve e ndjesive qe ajo vete i
provokon. (Vallja e yjeve- ku dashuria fiton karakter kozmogonik) Tjeter ide eshte
perjetimi idashurise si nje ndjenje bipolare (me dy karakteristika te kunderta
liri/roberi; dashuri/ kenge e durimit) [ketu : pohimi i poetit - me shume me ka
tronditur ne jete dashuria; me shume me ka gezuar dashuria] Ne liriken e dashuri
se se Lasgushit ka nje distance te madhe kohore dhe fizike nga objekti i dashuri
se dhe kjo. se pari: e percjell figuren femerore mjaft te papercaktuar si portret
(si Naimi, por , nese Naimi duket ne pozicion inferior perballe figures femeror
e, Lasgushi vjen me egocentrik/ atij i intereson vetem ndjenja e dashurise qe e
ekzalton fund e krye. (Gremina) Se dyti , distancimi ka sjelle ne kete poezi malli
n, i cili mund te percillet dhe si motiv me vete. Malli eshte fryme; e pandare n
ga dhimbja e nostalgjia, gje qe sillet edhe ne tituj. Se treti , kjo distance ka
sjelle nje fryme vajtimtare e pesimiste qe shoqeron poezite. Pesimizmi i kesaj
pjese te lirikes kapercehet nga fryma qe mbizoteron ne nje pjese tjeter te saj:
tek poezite e ndikuara nga krijimtaria popullore me kete motiv (heronjte jane va
sha e trimi, figura qe percjellin bukurine e jetes; mjedisi eshte gjithashtu tip
ik shqiptar- kroi, mali etj. Edhe vargu ndjek modelin popullor.), nuk ka nota te
pesimizmit; atje buron nje optimizem gjallerues. Autori : Migjeni Vepra : Vargj
et e Lira Paraqitja realiste e jets mbetet thelbesore . Heronjt e Migjenit nuk hy
jnizohen, prkundrazi, ata jan njers t thjesht. Tema e mjerimit t skajshm sht mbizot
N themel shihet fati i njeriut si qenie ekzistenciale, njeriu i shqetsuar pr fatin
e tij n raportet me shtetin e shoqrin. Ai sintetizon e njjtson smundjen e tij me smun
en shoqrore gj q do t lidhej dhe me planin e shprehjes. Temat e poezive trashgohen dh
e n prozn e shkurtr dhe n novelat e tij. VARGJET E LIRA : prbhet nga ciklet: Kang
ngjalljes, Kangt e mjerimit, Kangt e prndimit, Kang n vete, Kangt e rinis Kang
t Emrtimi Vargje t lira simbolik: Jan t lira nga pikpamja e tematiks (psh: tek
erimit, tematika dhe motivet prbjn risi . Pr t parn her shikimi shtrihet tek shtresat
varfra , t cilat m par prbnin tabu.)
49 Jan t lira nga pikpamja e forms (vargu i organizuar nga forma t rregullta metrike,
do t shkoj drejt forms s lir) Kang sht emrtim tradicional ( dshmon vlersimin e t
th vllimi sht ndrtuar sipas nj grupimi logjik dhe kronologjik q duket si nga renditja e
titujve t cikleve, ashtu dhe nga renditja e poezive brenda ciklit. Mungon trsisht
tema atdhetare prbn risi E shkuara e lavdishme plot ngjyra, i ka ln vendin s sotmes m
e mjerimin dhe varfrin e tejskajshme. Temat jan shoqrore si dhe dhimbjet personale t
autorit. N krye t vllimit paraprin Parathnia e parathnieve, q e fton lexuesin n nj
dhe i sqaron atij cila sht karakteristika e ksaj kohe (perndimi i zotave) Ideja e zg
jimit kalon n 5 shkall: Kangt e ringjalljes nis me T birt e shekullit t ri (t cil
tra t reja pr ngadhnjim dhe nuk e duan humbjen) Kjo krkon T lindet njeriu (nj njeri
t mkmb nj bot t re) Ky njeri do t zgjoj ndrgjegjet e fjetura njerzore pr njohjen
ts, liris ( poezia Zgjimi) Vullnetet e ndrydhura do t simbolizohen prmes shkndijs, q
pirti i rebeluar q shkon drejt hapsirs (poezia Shkndija) Dhe bota i prket rinis. (K
rinis)[ kjo e fundit sht : 1. ide poetike dhe 2. iluzion pr t'i i kur gjendjes aktuale
, mjerimit] N mbyllje jen Kangt e pakndueme . Poeti i bn potretin vetes , duke dhn i
onin dhe deziluzionin pr fatin e kngve t tij (un djepi juej/ ndoshta vorri juej) Kangt
mjerimit, sht ndrtuar mbi shprehsit poetike: T revolts T trheqjes (abstenimit)
mizmi dhe thirrja pr kaprcimin e tij Tenton prshkrimin e gjendjes reale dhe reagimi
n e poetit ndaj ksaj gjendjeje. Fillon me Poemn e mjerimit, ku bhet nj parad e shfaqj
e t mjerimit dhe pasojave q vijn prej tij. Fatet e njerzve prshkruhen me vrtetsi laku
qe (natyraliste)/ prmbajn dhe ndjeshmrin e autorit bashkvuajts. Kngt n vijim t cik
lin motivat e Poems s Mjerimit , si motive t vecanta. Balad qytetse- fati i prostitu
tragjedi e dyfisht shpirtrore dhe ekzistenciale. Recital i malsorit- rebelim poetik
ndaj pamjeve t tmerrshme t jets; poezi e kundrshtimit Blasfemi dhe Kanga skandaloze
llin dshirn pr veprim dhe vetdijn pr pamundsin e veprimit. Jan prplasje t dramatizm
ragjizmit . Trajtat e mbinjeriut- shtrojn nevojn e nj qenieje pa zemr (sfinks), nj nj
i q lufton e fiton, q hap shtegun e jets s re. Shpirt' i ri autori e cilson shqion
t'thyem dhe dallon frika se ky shpirt nuk do t ket fuqin t prballoj e t luftoj pr i
ri. Si rezultat i t gjithave sa m sipr autori mbyllet n vetvet sbashku me motivet e
tij: fmijrin, djalrin, revoltn, vdekjen (poeziaMotivet) Kangt e prndimit. N kto
simi i rigjetur Kanga e prndimit- sjell ndrrn e kaprcimit t pengesave drejt nj lirie
jerr n pah vlerat njerzore. Shpirtnt shtegtar sht profeci pr jetn e re q lind n
ka: Migjeni sht bir jo i shekullit t ri , por i mbrami bir rebel i shekullit t vjetr.
50 Kang n vete sht nj cikl dhe nj poezi. Sillet raporti i autorit me traditn. Ai shk
ga thirrja e s shkuars se do t ruaj shpirtin e tij q mos joshet nga e jetra dhe prang
at e saj. `Kangt e rinis. Ktu shpaloset malli migjenian i shpalosur prmes thirrjeve, sh
press, iluzionit. Ato vijn : n trajt ekstaze (Ekstaz pranverore) n trajtn e malli
(Dy buz) n trajtn e mungess, brengae, dhimbjes pr dashurin e parealizuar (Ndeshja
lternativa se gruaja sht :hyjni/ kob) Kangt e fundit- jan vjershat m t fuqishme. Jan
rim i ngadalshm i vdekjes. Titujt japin shkallt e rnies s poetit. Nj nat pagjum v
nolog i brendshm, dilemat e mdha shpirtrore; uni lirik sht n kriz totale. ( ai lutet, k
kon mshir, klith; simboli i nats vjen n funksion t vetmis dhe vdekjes. Vuejtja ka
etrrfimi ; jepet gjendja shpirtrore q shfaqet dhe n pamjen e jashtme. Poezia shpalose
t n nivel tragjik (bashkohet dhimbja fizike me at shpirtrore). Figura e flamurit q t
e Poradeci vjen si simbol i triumfit, ktu vjen si simbol i humbjes s lufts s tij me
jetn. Para vdekjes nuk ka vler himnizimi. Nn flamujt e melankolis- q n titull jepet
. (simbolika e prmbysur e flamurit) Vihen re nota ironie drejt realitetit t zbrazt
e t mjer. Poeti identifikohet me popullin e varfr. Madje kotsia e jets sillet prmes n
j t qeshuri sarkastik plot maraz Kanga e fundit prmban vetm dy Vargje: Prdit shoh
a qart/ dhe vuej thell e ma thell