MR - Strategija Razvoja Turizma U Republici Srpskoj

U UN NI IV VE ER RZ ZI IT TE ET T S SI IN NG GI ID DU UN NU UM M
Departman za
poslediplomske studije

M MA AS ST TE ER R R RA AD D

STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA U
REPUBLICI SRPSKOJ

M Me en nt to or r: : Kandidat:
P Pr ro of f. . d dr r S Sl lo ob bo od da an n U Un nk ko ov vi i D Dr ra ag ga an na a T Tr ra av va ar r 4 40 05 53 37 76 6/ /2 20 00 09 9

SADRAJ:
UVOD .................................................................................................................... 1
1. REPUBLIKA SRPSKA KAO TURISTIKA DESTINACIJA ........................ 5
1.1. Republika Srpska - osnovni podaci ......................................................... 5
1.2. Geografski poloaj i prostorne karakteristike ........................................... 5
1 .3. Demografska obiljeja Republike Srpske ................................................ 7
2. TURISTIKI POTENCIJALI REPUBLIKE SRPSKE ................................... 8
2.1. Banjski turizam ........................................................................................ 8
2.2. Planinski turizam ....................................................................................15
2.3. Seoski turizam ........................................................................................20
2.4. Manifestacioni turizam ............................................................................22
2.5. Vjerski turizam ........................................................................................24
2.6. Eko-turizam ............................................................................................29
2.7. Lovni i ribolovni turizam ..........................................................................32
2.8. Avanturistiki turizam ..............................................................................33
2.9. Turizam gradova .....................................................................................34
3. STANJE TURISTIKE PRIVREDE U REPUBLICI SRPSKOJ ..................36
3.1. Statistiki pregled broja turista ................................................................36
3.2. Analiza smjetajnih kapaciteta ................................................................37
3.4. Kadrovi u turistikoj djelatnosti ...............................................................39
3.5. Saobraajni sektor ..................................................................................40
3.6. Analiza promocije i medijske zastupljenosti turistike privrede ...............40
3.7. Analiza ulaganja u turizam......................................................................42
3.8. Pravni i organizacioni okvir turizma u Republici Srpskoj ........................43
3.9. Saradnja sa meunarodnim organizacijama i nevladinim sektorom .......47
3.10. Vodei oblici turizma u Republici Srpskoj ...............................................48
3.11. Ocjena stanja ..........................................................................................50
4. STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA REPUBLIKE SRPSKE .....................51
4.1. Strateko planiranje u turizmu ................................................................51
4.2. SWOT analiza turizma Republike Srpske ...............................................51
4.3. Prva strategija razvoja turizma u Republici Srpskoj ................................53
4.4. Vizija .......................................................................................................54
4.5. Strateki ciljevi ........................................................................................54
4.5.1. Strateki cilj 1. - Poboljanje kvaliteta turistikog proizvoda .............55

4.5.2. Strateki cilj 2. - Poboljavanje uslova razvoja turizma ....................57
4.5.3. Strateki cilj 3. - Poveanje obima turistikog prometa ....................58
4.5.4. Strateki cilj 4. - Unapreenje turistikog proizvoda baziranog na
odrivom razvoju ..............................................................................59
4.6. Hitne mjere i akcioni plan........................................................................61
4.7. Procjena obima i strukture investicija .....................................................62
4.8. Povezanost i usklaenost aktivnosti i mjera razvoja ...............................64
4.9. Monitoring i evaluacija ............................................................................65
4.10. Oekivani rezultati ..................................................................................65
5. STRATEGIJA RAZVOJA POJEDINIH TURISTIKIH REGIJA .................66
5.1. Turistike regije Republike Srpske .........................................................66
5.2. Banjaluka regija ....................................................................................66
5.3. Dobojska turistika regija ........................................................................68
5.4. Zvorniko-bijeljinska regija......................................................................69
5.5. Sarajevska turistika regija .....................................................................70
5.6. Foanska turistika regija .......................................................................71
5.7. Trebinjska turistika regija ......................................................................72
ZAKLJUAK ........................................................................................................74
LITERATURA: ............................................................ Error! Bookmark not defined.

Strategija razvoja turizma u Republici Srpskoj

1

UVOD
Zahvaljujui svojim prirodnim ljepotama, ekolokoj i klimatskoj
raznovrsnosti, bogatstvu kulturno istorijskog nasljea i blizini najveih
meunarodnih trita, Republika Srpska ima znaajne turistike potencijale.
Stoga je razvoj turizma od izuzetnog znaaja kako za ukupnu privredu
Republike Srpske, tako i za podsticanje odrivog razvoja u nerazvijenim i
manje razvijenim regionima.
Turizam je, meutim, kao i ostale grane privrede, preivio znaajne tete
tokom rata i one jo uvijek naruavaju nesmetano odvijanje ove djelatnosti.
tete nanesene turizmu su moda i najvee, budui da turistika djelatnost u
mnogome zavisi od stabilnosti i imida zemlje. Zbog toga slobodno moemo
konstatovati da je turizam u Republici Srpskoj jo uvijek na veoma niskom
stepenu razvoja i da e trebati mnogo truda i sredstava kako bi se ovaj veoma
znaajan potencijal na pravi nain poeo koristiti.
Imajui u vidu koristi koje turizam donosi, kako na makro-ekonomskom
tako i na lokalnom nivou, neophodno je preduzeti sve potrebne mjere kako bi
se Republika Srpska uspjeno vratila i predstavila na meunarodnom
turistikom tritu.
Razvoj turizma u Republici Srpskoj do 2011. godine odvijao se
stihijski, bez jasnih vizija i dugorone strategije razvoja koja bi doprinijela da se
istrai stanje i struktura postojeih turistikih kapaciteta, kao i da se osmisli i
planira razvoj svih oblika turizma sa akcentom na specifine oblike za koje
postoje komparativne prednosti.
Postojee vrste turizma u Republici Srpskoj uglavnom su vezane uz
resurse i potencijale koji su egzistirali u sklopu turistike ponude u predratnom
periodu.
U julu 2011. godine Skuptina Republike Srpske je usvojila Strategiju
razvoja turizma Republike Srpske za period 2011-2020. godine.
1
Strategija
razvoja je polazni dokument za realizaciju zacrtanih stratekih ciljeva i kreiranja
odgovarajuih operativnih planova na niim nivoima. Dosljednom
implementacijom usvojene strategije osigurae se dugoroni rast pozitivnih
efekata od turizma i pravilno pozicioniranje turistike ponude Republike Srpske.

1
Slubeni glasnik RS 68/11

2

Predmet istraivanja
Predmet istraivanja ovog rada je turizam u Republici Srpskoj, turistiki
potencijali kojima raspolae Republika Srpska, trenutno stanje turistike
privrede, te strategija razvoja turizma Republike Srpske.
Problem istraivanja
Problem kojim se rad bavi je bogat, ali nedovoljno iskorien potencijal
za razvoj turizma, sa akcentom da turizam moe postati pokreta razvoja
pojedinih regija. Obzirom da je turistiko trite danas dinamino i vrlo
konkurentno, razvoj turizma mogu je jedino uz praenje savremenih trendova
potranje uz dobro osmiljenu strategiju razvoja.
Stepen istraenosti
U mnogim zemalja turizam je prepoznat kao znaajna ekonomska
djelatnost o emu svjedoi i niz nauno istraivakih radova, studija, analiza.
Gotovo da nema zemlje u Evropi koja nema armiju strunjaka koji se bave
istraivakim radom iz oblasti turizma, a sve u cilju razvoja i unapreenja
turistike privrede.
Turizam u Republici Srpskoj je relativno mlada oblast naroito u pogledu
nauno istraivakih radova. Neznatan je broj radova koji se bave ovom
tematikom. Istraivanja koja su vrena bila su parcijalna, odnosno obuhvatala
su odreene regije ili razvoj odreenih oblika turizma. Sama injenica da je
Republika Srpska tek 2011. godine dobila svoj prvi strateki dokument vezan
za razvoj turizma, govori da je turizam u zemlji u povoju, kako po stepenu
razvoja, tako i po stepenu istraenosti.
Hipoteza
Glavna hipoteza rada je:
- Turizam moe bitno pridonijeti ukupnom ekonomskom razvoju,
podizanju standarda i kvaliteta ivota domicilnog stanovnitva, uz uslov da se
pozicionira kao kvalitetna turistika destinacija na realnoj i utemeljenoj strategiji
razvoja.
Na osnovu glavne, kreirane su i pomone hipoteze:
- Turistike potencijale Republike Srpske treba prepoznati, valorizovati i
pretvoriti u konkurentske prednosti.

3

- Turistiki potencijal Republike Srpske bi mogao da bude iskorien na
bolji nain uz primjenu savremenih saznanja dobijenih iz istraivanja i
praktinih saznanja iz ove oblasti.
- Zahvaljujui prirodnim bogatstvima i trenutnim turistikim trendovima
zdrav ivot i vraanje starom Republika Srpska ima ansu da stekne imid
atraktivne turistike destinacije.
- Za uspjean razvoj turizma u Republici Srpskoj neophodna je
implementacija stratekih dokumenata donesenih od strane Vlade Republike
Srpske.
- Samo se racionalnom i efikasnom saradnjom svih segmenata
znaajnih za razvoj turizma moe ostvariti konkurentska prednost.
Struktura rada
Struktura rada se sastoji iz uvoda, pet poglavlja i zakljuka.
U uvodnom dijelu se razmatra predmet, cilj, metode prouavanja,
hipoteza i struktura rada.
U prvom poglavlju predstavljena je Republika Srpska kao turistika
destinacija, njen geografski poloaj, prostorne karakteristike i kulturno istorijska
obiljeja.
U drugom poglavlju prikazani su turistiki potencijali Republike Srpske.
Tree poglavlje daje sliku trenutnog stanja turistike privrede u Republici
Srpskoj.
etvrto poglavlje vezano je za strategiju razvoja turizma u Republici
Srpskoj (vizija, strateki ciljevi, programi, mjere, implementacija stratekog
dokumenta itd.)
Peto poglavlje obrauje strategiju razvoja turistikih regija u Republici
Srpskoj.
Na kraju rada data su zakljuna razmatranja u vezi sagledavanja
trenutnog stanja turizma, znaaja turizma, strategije razvoja turizma i mjera
koje bi trebalo poduzeti u cilju to uspjenijeg razvoja turizma u Republici
Srpskoj.
Cilj i svrha rada
- Ukazivanje na neiskoritene potencijale i resurse, koji mogu
unaprijediti turistiku potronju i dati znaajan doprinos ukupnom ekonomskom
razvoju;

4

- Objektivna procjena dostignutog nivoa razvoja turizma u Republici
Srpskoj;
- Davanje znaaja kreiranju odrivog, kvalitetnog i raznovrsnog
turistikog proizvoda koji e omoguiti rast prihoda i rast broja turista, a time i
stvaranje novih radnih mijesta i poveanje ivotnog standarda;
- Koristei nove trendove u turizmu vraanje starom i zdrav ivot dati
znaaj bogatoj tradiciji, kulturi i prirodnim bogatstvima Republike Srpske, ime
bi se poboljao ivot stanovnitva na selu i sprijeila erozija sela;
- Ukazivanje da se samo kroz izradu i implementaciju stratekog
dokumenta mogu oekivati rezultati u smislu: podizanja konkurentnosti,
poveanja deviznog priliva, rasta domaeg turistikog prometa, poveanja
zaposlenosti, zatite resursa, poboljenja kvaliteta ivota, razvoja pozitivnog
imida zemlje.
Metode istraivanja
Istraivanje je bazirano na primjeni optih metodolokih naela koja se
koriste u ekonomskim istraivanjima. Relevantni podaci prikupljeni su i
analizirani sledeim metodama:
- Komparativni metod je neizbjean metod da bi se dolo do odreenih
zakljuaka. Nakon prikupljanja podataka utvrene su identinosti, slinosti i
razlike meu pojedinim pojavama,
- Statistiki metod je koriten za brojano iznoenje podataka
relevantnih za dokazivanje hipoteze,
- Istorijski metod,
- Deduktivno i induktivno izvoenje zakljuaka se proima kroz itav rad,
- Analizirani sadraj je u zakljuivanju sintetisan,
- Metoda posmatranja, a u okviru nje metoda deskripcije i sreivanja,
odnosno teorijske obrade empirijskih podataka,
- Uzimajui u obzir drutveni cilj rada korien je i kritiki metod.


5

1. REPUBLIKA SRPSKA KAO TURISTIKA DESTINACIJA
1.1. Republika Srpska - osnovni podaci
Republika Srpska je proglaena 09. 01. 1992. godine, a kao dravni
entitet verifikovana je Dejtonskim mirovnim sporazumom 21.11.1995. godine i
potpisivanjem mira u Parizu, kojim je zavren rat u Bosni i Hercegovini.
Republika Srpska je danas parlamentarna republika sa ogranienim
meunarodnim subjektivitetom. Stoga ona neke svoje interese ostvaruje
posredstvom zajednikih organa vlasti na nivou Bosne i Hercegovine, kao
meunarodno priznate drave.
1.2. Geografski poloaj i prostorne karakteristike
Teritorija Republike Srpske zauzima povrinu 25.053 km
2
. Zahvata
sjeverni i istoni dio Bosne i Hercegovine. Republika Srpska je smjetena na
kontaktu dviju velikih, prirodno - geografskih i drutveno - ekonomskih
regionalnih cjelina - panonske i mediteranske. U saobraajno - geografskom
smislu ovakav njen poloaj ima poseban znaaj, jer je presjecaju vitalne
komunikacione veze.
Republika Srpska je preteno planinska zemlja, iako zahvata tri mikro-
reljefne cjeline: planinsku, panonsku i jadransku. Najvee prostranstvo u reljefu
zauzima planinska oblast. Planinski prostor je karakteristian po vrlo izraenom
reljefu, sa dubokim rijenim dolinama. Sjeverni dijelovi Republike Srpske
zahvataju Panonska oblast (obod Panonske nizije). Tipini nizijski krajevi su
Lijeve polje, amaka Posavina i Semberija. Treu mikro-reljefnu cjelinu ini
Jadranska oblast, kojoj svojim dijelom pripada dio Hercegovine.
Klima u Republici Srpskoj ima kontinentalna obiljeja. Ipak, pojedini
dijelovi pokazuju vidne razlike. One su posljedica uticaja velikih morfolokih
cjelina: sa sjevera Panonskog basena, sa juga Jadranskog basena, te poloaja
u planinsko-kotlinskoj oblasti. Sjeverni dio pripada umjereno kontinentalnom
pojasu. Ljeta su topla, a zime umjereno hladne, sa prosjenom godinjom
temperaturom iznad 10
0
C. Padavine su uglavnom ravnomjerno rasporeene.
Koliina padavina po pravilu opada idui od zapada (1500mm) prema istoku
(700 mm) zbog uticaja zapadnih vazdunih strujanja. Prostrani planinski masivi
imaju planinsku klimu ije su odlike svjea i kratka ljeta, a duge i hladne zime.
Snjene padavine su obilne i dugo se zadravaju, a visina padavina je iznad
1200 mm. Breuljkasta podruja i kotline imaju neto blau klimu. Juni dio
Republike Srpske, Hercegovina, ima izmjenjenu varijantu jadranske klime.

6

Ljeta su vrlo topla, a zime blage. Prosjena godinja temparatura se kree od
11-14
0
C.
Teritorija Republike Srpske se odlikuje kompleksnom hidro-geolokom
sredinom. Njene rijeke pripadaju Crnomorskom i Jadranskom slivu. Svojim
znaajem istiu se rijeka Drina, te rijeka Sava koja predstavlja vanu
saobraajnu arteriju, zatim rijeke Una i Vrbas, znaajne za razvoj turizma.
Poseban znaaj ima Trebinjica - rijeka ponornica na samom jugu Republike
Srpske u Istonoj Hercegovini.

Republika Srpska
Tople i mineralne vode su veliko, ali jo uvijek nedovoljno proueno i
neiskorieno nacionalno bogatstvo. Poznate banje su: Mljeanica, Slatina,
Srpske Toplice, Laktai, Banja Vruica, Kulai, Dvorovi, Viegradska banja.
Na podruju Republike Srpske postoje znaajna rudna bogatstva: rudnik
eljezne rude Ljubija kod Prijedora, rudnik boksita Milii, olova i cinka
Srebrenica, rudnici lignita Stanari kod Doboja i Gacko, rudnici mrkog uglja
Miljevina i Ugljevik.
Pod poljoprivrednim povrinama u Republici Srpskoj nalazi se 1.240.628
ha, od kojih je 70,9% obradivo, 26,3% ine panjaci, a ostalo su ribnjaci i
trstenici.

7

ume su ogromno bogatstvo Republike Srpske i pokrivaju 1.015.042 ha,
odnosno 40% teritorije.
Industrija je slabo razvijena. Po industrijskoj zaposlenosti prednjai
Banja Luka, zatim slijede Prijedor, Gradika, Doboj, Zvornik i Trebinje.
Uslune djelatnosti (saobraaj, trgovina i turizam) imaju veliku vanost
za cjelokupni privredni razvoj. Postoji velika potreba za modernizaciju
saobraajnica (eljeznikih i drumskih).
Prirodna bogatstva daju ogromne anse za razvoj turizma to bi
Republika Srpska trebala znati u budunosti dobro iskoristiti i ovu veoma
znaajnu privrednu granu podii na znatno vii nivo. Samim tim bi se podigao
ivotni standard te poboljao kvalitet ivota na ovim prostorima, a stanovnitvo
zadralo na ruralnom prostoru.
1.3. Demografska obiljeja Republike Srpske
Demografske analize u Republici Srpskoj su manjkave nedostatkom
najnovijeg popisa stanovnitva (poslednji popis 1991. godine). Zbog toga se
prikaz demografskih prilika zasniva na osnovu procjena. Treba napomenuti da
se u periodu 1992-1995. godine usljed ratnih zbivanja mijenjao broj stanovnika.
Procjenjuje su da Republika Srpska ima oko 1.400.000 stanovnika.
Gustina naseljenosti je 58 stanovnika/km
2
i svrstava se u red rijetko naseljenih
teritorija. Koncentracija stanovnitva i naselja usmjerena je prema niim
prostorima i uz rijene doline, dok su brdsko planinska, podruja veoma rijetko
naseljena. Planinski i kraki prostori predstavljaju emigracione zone iz kojih se
stanovnitvo stalno iseljavalo, u pravcu razvijenih urbanih centara. Najmanju
gustinu naseljenosti ima Hercegovaka regija sa svega 20 stanovnika/km
2
.
Republika Srpska ima izuzetno nisku stopu prirodnog prirataja. U
periodu od 2007-2010. godine iznosila je -2,3.
2

U Republici Srpskoj nema zvanine podjele na urbana i ruralna
podruja. Ukoliko bi se primijenio kriterij da se ruralnim podrujima smatraju
sredine sa manje od 150 st/km
2
, onda se moe rei da je preko 91% teritorije
ruralno ili da 75% stanovnika ivi u ruralnim podrujima. Meutim, ako se za
kriterij podjele uzme da se u ruralnim podrujima smatraju sredine sa manje od
100 st/km
2
, onda se moe rei da je preko 80% teritorije ruralno ili da 53%
stanovnika ivi u ruralnim sredinama.

2
Republiki zavod za statistiku, Demografska statistika, drugo izmijenjeno izdanje

8

2. TURISTIKI POTENCIJALI REPUBLIKE SRPSKE
Ouvana ivotna sredina je najjai i najvaniji potencijal Republike
Srpske. Dovoljna je injenica da se na tako malom prostoru koji zauzima
Republika Srpska nalaze dva nacionalna parka: Kozara i Sutjeska i etiri
prirodna rezervata: Peruica, Lom, Janj i Bardaa.
Bogatstvo biljnog i ivotinjskog svijeta, ljepota dubokih rijenih dolina,
visokih planina, peina, planinskih jezera, rijeka bogatih ribom, planinskih
livada i panjaka stalan je izazov za naunike, botaniare, zoologe, hidrologe,
turizmologe i druge. U tom bogatstvu prirode rasuto je mnotvo sela, kojima
ukoliko se hitno ne preduzmu mjere revitalizacije, prijeti odumiranje.
Turizam baziran na prirodnim vrijednostima bez obzira koliko su one
kvalitetne, nee dati onakve efekte kakve e dati zajedno sa antropogenim
faktorima.
Geografski poloaj Republike Srpske je prostor na kojem su se
vjekovima sukobljavali i meusobno proimali uticaji istoka i zapada. Razliiti
etniki, nacionalni i religiozni sastav stanovnitva i njihova tradicija uslovili su
nastajanje vrlo raznovrsnog fonda kulturno-istorijskih spomenika, naselja,
gradova, arheolokih nalazita, kulturnih i umjetnikih vrijednosti.
Prirodni i antropogeni potencijali Republike Srpske mogu se osmiljeno
valorizovati putem razliitih oblika turizma: banjskog, planinskog, eko, lovnog,
ribolovnog, avanturistikog, seoskog, vjerskog, manifestacionog i drugih.
2.1. Banjski turizam
Republika Srpska ima ogromne potencijale za razvoj banjskog turizma.
Na relativno maloj teritoriji koju zauzima Republika Srpska ima devet banja sa
izuzetno kvalitetnim termalnim, termomineralnim i mineralnim vodama.
Banja Vruica
Banja Vruica je smjetena u dolini rijeke Usore, tri kilometra daleko od
Teslia, pored magistralnog putu Banja Luka - Doboj.
Za ljekovitost termo-mineralnih izvora Banje Vruice znali su i rimski
osvajai o emu svjedoe pronaeni metalni novii, koje su Rimljani ostavljali
kao kult darivanja izvora za izljeenje. Prva nauna istraivanja i analize
banjske vode raena su za vrijeme Austro-ugarske, a prvi smjetajni kapaciteti
izgraeni su u XIX vijeku.

9

Danas je Banja Vruica najopremljeniji centar u Republici Srpskoj.
Raspolae sa etiri hotela: Kardijal, Posavina, Srbija i Hercegovina, sa
ukupnim smjetajnim kapacitetom od 1000 leajeva. Najvei i najznaajniji je
hotel Kardijal. To je hotel A kategorije koji, zahvaljujui svojim kapacitetima-
kongresnoj sali (350 sjedita) i desetak manji sala (20-100 sjedita)
omoguava i razvoj kongresnog turizma.

Osnovna vrijednost banje je ljekovito svojstvo termomineralnih izvora,
pa je i osnovna funkcija zdravstvena. Ljekovite vode Banje Vruice pomau pri
lijeenju: kardiovaskularnih, reumatskih i neurolokih oboljenja.
Meutim, banja ima i irok spektar rekreativnih sadraja kao to su:
bazeni za plivanje, kuglane, stoni tenis, bilijar, teretana, podvodna masaa,
sauna i dr.

Osim toga, banja se nalazi u prelijepom prirodnom ambijentu: kompleks
etinarskih uma- Hajduke vode, skijaki tereni planine Borje, mnogobrojni
planinski potoci, sa veim brojem vodopada, tri peine (Rastua, iraja,
Oauka), raznovrsna flora i fauna.
Manifestacioni turizam je sastavni dio dopunske turistike ponude Banje
Vruice.
Banja Slatina
Banja Slatina je udaljena od Banja Luke 13 km. Slatinske ljekovite vode i
blata koriene su jo u Austro-ugarskom periodu, kada je zapoeta gradnja

10

smjetajnih kapaciteta. Najstariji objekat izgraen u banjskom kompleksu je
Vrelo i smjeten je na centralnom mjestu u parku.
Osnovna vrijednost banje je u ljekovitom svojstvu termomineralnih voda
ija temperatura iznosi 42
0
C. Voda pomae u lijeenju reumatskih bolesti,
neuralgije, te oboljenja srca i krvotoka.

Okolina banje je prekrivena umovitim terenima sa irokim izborom
mogunosti izleta, dok se u samom sklopu banje nalaze ureeni sportski tereni,
to daje mogunost bavljenja rekreacijom.
U pogledu smjetajnih kapaciteta najznaajniji su: Zavod za
rehabilitaciju sa 105 leajeva, hotel Slatina sa 23 dvokrevetne sobe i 3
apartmana, zatim paviljoni sa 75 leaja i oko 500 kreveta u privatnom
smjetaju.
Banja Dvorovi
Banja Dvorovi se nalazi 6 km daleko od Bijeljine, na magistralnom putu,
kojim se ostvaruje komunikacija sa Srbijom.
Termomineralni izvori u Dvorovima otkriveni se 1956. godine prilikom
traenja nafte u Semberiji.
Ljekovita voda se koristi u vidu kupanja u kadama i bazenima, u vidu
pijenja, zatim u vidu inhalacije i podvodne tu masae. Voda pomae lijeenju
reumatskih bolesti i organa za varenje.
Posjetiocima su na raspolaganju etiri bazena od kojih je jedan
olimpijski, a u okviru banje se nalaze sportski tereni.

11

U blizini banje su rijeke Drina i Sava, kao i nekoliko jezera, to
predstavlja poseban ugoaj za turiste i nudi mogunosti za lov, ribolov i
avanturistiki turizam.
U sklopu banjskog kompleksa Dvorovi posjetiocima se nudi smjetaj u
hotelu Stefan. Hotel je B kategorije i raspolae sa 52 dvokrevetne sobe i 50
leajeva u rehabilitacionom dijelu hotela.
Banja Mljeanica
Banja Mljeanica smjetena je u prelijepom prirodnom ambijentu na
sjeverozapadnim obroncima planine Kozare, pored magistralnog puta Prijedor-
Kozarska Dubica. Premda se za ljekovitost vode Banje Mljeanice zna od
davnina, prve hemijske analize uradili su beki hemiari od 1886-1889. godine.
Banja Mljeanica je koncipirana kao savremena specijalistika ustanova
za fizikalnu terapiju i rehabilitaciju. Gostima je na raspolaganju kompletno
struno osoblje koje ine fizijatri, fizioterapeuti i drugi medicinski radnici.
Tiho i mirno okruenje prua posjetiocima izvrsnu priliku za odmor, a
travnati tereni daju mogunost za bavljenje rekreativnim sportovima. Okolna
mjesta su bogata kulturno istorijskim spomenicima kao to su: memorijalni
kompleksi Gradina i Mrakovica, te manastir Motanica.
Hotelski kompleks raspolae sa 95 leajeva, prostorijama za dnevni
boravak, restoranom i amfiteatrom. Pored hotela se nalazi 15 bungalova, sa 45
leaja, koji daju specifian izgled banjskom kompleksu.
Banja Ljeljani
Na zapadnim obroncima Kozare, u dolini rijeke Striine smjetena je
Banja Ljeljani.

12

Pouzdano se zna da lokalno stanovnitvo, jo od starih vremena, koristi
banjsku vodu za poboljanje zdravlja. Nauno je dokazano pomae ljeenju
raznih bolesti: reumatska oboljenja, kona oboljenja, bolesti respiratornih
puteva, neuroloka oboljenja, ginekoloka oboljenja.
Iako ima, prije svega zdravstvenu funkciju, banja ima sve naglaeniju
turistiku i rekreativnu funkciju. Planina Kozara i rijeke Una i Sana omoguuju
razvoj razliitih oblika turizma u prirodi.
U toku je izgradnja 26 bungalova koji e u znaajnoj mjeri poboljati
kvalitet usluga Banje Ljeljani.
Banja Laktai
Banja Laktai nalazi se u centru istoimene optine. To je jedna od
najstarijih banja u BiH. Postoje pisani tragovi koji su laktake izvore zvali
Sveta vodica. Vezano za Banju Laktai postojalo je vjerovanje da posjetioci
banje ostavljaju dijelove odjee po granama drvea vjerujui da tim inom
ostavljaju bolest iza sebe.
Savremeni razvoj banje zapoet je 1930. godine. Osnovna funkcija
banje je zdravstvena, a dopunska izletniko rekreativna.
Banjski objekti su u okviru hotela San, koji raspolae sa 200 leajeva.
Banja nudi usluge masae, saune, kinezi terapiju, elektro i parafinske terapije,
tople kupke. Shodno fiziko-hemijskim karakteristikama banjska voda se koristi
kod bolesti srca i krvotoka, te smanjenja krvnog pritiska.
Banja Kulai
Banja Kulai je udaljena od Prnjavora 14 km, u dolini rijeke Ukrine.
Tradicija lijeenja izrazito ljekovitom vodom ove banje je duga. U Evropi
postoje samo tri izvora ovakve vode, a u svijetu sedam. Voda u banji ima
temperaturu od 27
0
C i bakterioloki je potpuno sterilna. Banjska voda dala je
visoke rezultate u lijeenju konih bolesti, bolesti bubrega i organa za varenje.
Pored medicinskog dijela, Banja Kulai ima niz sportsko-rekreativnih sadraja.
U sklopu kompleksa nalazi se sportski centar sa terenima za mali fudbal,
koarku, odbojku i odbojku na pijesku, te dva bazena sa ljekovitom vodom.

13

Hotel u banjskom kompleksu je renoviran i ima kapacitet od 112 leaja.
Pored banje protie rijeka Ukrina pogodna za kupanje i sportski ribolov.
Banja je okruena bogatim lovitima divljai.
Banja Guber
Banja Guber nalazi se u istonom dijelu Republike Srpske, kraj
Srebrenice. Banja Guber nosi ime jo iz Turske vladavine. Naime, turski vojnici
oboljeli od gube lijeili su se vodom ove Banje.
U sklopu banje ima 48 izvora, a najpoznatiji su: Crni Guber, Ona voda,
Sinusna voda, Voda ljepotica. Banjska voda sadri dvovalentno eljezo i kao
takva je jedinstvena u Evropi, te predstavlja centar za lijeenje anemije. Voda
se koristi u vidu kupanja. Pijenje vode se obavlja samo pod kontrolom strunog
lica, uz obavezno korienje slamki. Pored vode koristi se i mineralno blato.

Banjski kompleks ima ureene terene za rekreativne i sportske
programe. Zahvaljujui prirodnim bogatstvima koja se nalaze u blizini: jezero

14

Peruac, rijeke Drina i Jadra, rezervat Suica, posjetiocima se otvara
mogunost bavljenja lovom i ribolovom.

Osamdesetih godina izgraeni su veliki i savremeni smjetajni
kapaciteti, koji su tokom posljednjeg rata devastirani. Trenutno se radi obnova
hotela, ime e banja postati jedan od vodeih nosilaca turizma ovog kraja.
Vilina Vlas
Banja Vilina Vlas je smjetena 5 km daleko od Viegrada. Ime je dobila
po endemskoj vrsti paprati koja raste jedino u ovom kraju, na izvorima ljekovite
termalne vode. Ljekovite vode izbijaju na povrinu sa dubine od 180m i imaju
temperaturu od 31-34
0
C. U termalnim vodama ima radona koji podmlauje i
usporava starenje, smanjuje bol, podie optu otpornost organizma i povoljno
djeluje na kone i alergijske bolesti.
Vilina Vlas je rehabilitacioni centar, sa modernim i dobro opremljenim
hotelom u okviru kojeg se nalazi poseban medicinski dio. Hotel raspolae sa
160 leaja. Nadomak hotela se nalaze luksuzno opremljeni bungalovi.
Posebna dragocijenost banje je Mehmed-paino kupatilo tzv. Stara
banja. Sagradio ga je Mehmed-paa Sokolovi 1575. godine, u tradicionalnom
turskom stilu, a i danas je u funkciji.

15

Na Drini uprija
Okolina banje je borova uma. etnje obroncima Tare, krstarenje
Drinom od viegradskog mosta do epe, obilazak manastira Dobrun, vonja
obnovljenom prugom Mokra Gora - Meavnik, rodna kua Ive Andria su samo
neke od izazova kojima je teko odoljeti.
2.2. Planinski turizam
Republika Srpska raspolae ogromnim potencijalima za razvoj
planinskog turizma. Konfiguracija terena, obilje snijega, pogodna klima, staze
za alpske discipline, kao i blage planine ine Republiku Srpsku veoma
primamljivom turistikom destinacijom tokom zimskog perioda. Isto tako
nepregledni umski kompleksi, bogata flora i fauna, dobro ouvana priroda ine
podlogu za razvoj vie vidova turizma tokom cijele godine.
Jahorina
Najpoznatija turistika destinacija u Republici Srpskoj je planina
Jahorina, koja je bila mjesto olimpijskog takmienja 14. zimskih Olimpijskih
igara 1984. godine.
Jahorina je smjetena jugo-istono od Sarajeva. Od Pala je udaljena 12
km. Najvii vrh je Ogorjelica (1.916 m/nv). Snjeni pokriva na Jahorini se
zadrava u prosjeku oko 180 dana u godini. Uz alpsko skijanje, skijako
tranje, sankanje, klizanje, nono skijanje, Olimpijska ljepotica prua i druge
oblike rekreativnog turizma kao to su paraglajding, planinarenje i biciklizam.
Raspolae sa 25 km ureenih staza za skijanje sa iarama i ski-
liftovima kapaciteta 10.000 skijaa na sat.

16

Od smjetajnih objekata u ponudi su vikend naselja, pansioni, apartmani
i veliki broj hotela. Ukupan kapacitet smjetajnih jedinica se kree oko 4.000
leajeva.
Najznaajniji je hotel Bistrica, koji je udaljen od skijakih staza svega
150 m. Hotel raspolae sa 152 sobe sobe i 8 apartmana, restoranom,
kongresnom dvoranom, bazenom, modernim fitnes klubom, kuglanom,
ambulantom.
Hotel Kristal je izgraen 2001. godine po savremenim evropskim
standardima. Ima 60 leajeva u luksuzno opremljenim sobama i apartmanima.
Pogodan je za smjetaj i organizaciju seminara, prezentacija kongresa tokom
cijele godine.
Pored samih iara nalaze se hoteli Kouta (180 leajeva) i Rajska
dolina (220 leajeva).
Kozara
Kozara je smjetena u sjevero-zapadnom dijelu Republike Srpske.
Odlikuju je prostrani umski kompleksi, proplanci i panjaci, planinski potoci, te
ouvana tradicija folklora i obiaja.
U centralnom dijelu planinskog masiva Kozare nalazi se nacionalni park
Kozara, koji zahvata povrinu od 3.494 ha, od ega je 97,5% teritorije pod
umom.
U svrhu razvoja zimskih sportova na platou Mrakovica ureeno je 600m
skijakih staza i izgraen ski lift. Sem toga Kozara sa svojim prirodnim i
sauvanim bogatstvima prua mogunosti za sportsko-rekreativne aktivnosti,
izlete u ekoloki zdrava podruja, foto lov, lov izvan zatienog podruja.

17

Mrakovica predstavlja i memorijalnu zonu izgraenu 1972. godine u
znak sjeanja na borce poginule u Drugom svjetskom ratu.
Smjetaj je mogu u hotelu Monument, koji je nedavno obnovljen i
obogaen kongresnim dvoranama, to omoguuje razvoj kongresnog i
manifestacionog turizma na ovom podruju.
Zelengora, Magli i Volujak
Zelengora (2.014m), Magli (2.386m) i Volujak (2.337) se nalaze na
jugo-istonom dijelu Republike Srpske.

Magli, najvii vrh u BiH
Na podruju ovih planina nalazi se Nacionalni park Sutjeska, koji
obuhvata 1.219 ha netaknute prirode ukljuujui i prirodni rezervat Peruica.
Nacionalni park Sutjeska satkan je od dubokih rijenih dolina, visokih
planina, planinskih goleti, lednikih jezera, etinarskih uma, planinskih livada i
panjaka. Specifinost ovog prostora je veliki broj razliitih vrsta ptica, preko

18

150. Bogatstvo biljnog i ivotinjskog svijeta stalan su izazov za mnoge
naunike i ljubitelje prirode.
U podruju Nacionalnog parka nalaze se jezera: Orlovako, Crno i
Bijelo jezero, Donje i Gornje bare, tirinsko jezero, Kotlaniko jezero i
Borilovako jezero.

Zelengora
Turistiku posebnost Nacionalnog parka Sutjeska predstavljaju katuni
kolibe u kojima tokom ljetnih mjeseci borave stoari.
Ovo podruje ima bogatu istoriju o emu svjedoe spomenici na
Tjentitu podignuti u ast palim borcima u bitci na Sutjesci, u Drugom
svjetskom ratu.
Turistiku ponudu Nacionalnog parka Sutjeska upotpunjuju razne
manifestacije poput: pohod na Jezera Zelengore, Vidovdanski pohod na
Magli, Dani Evroparka, reli Sutjeska i dr.
Romanija
Romanija se nalazi istono od Sarajeva. Granii sa Jahorinom na jugu i
Ozrenom na sjeveru.
Odlikuje se prostranim umskim kompleksom, platoima, te brojnim
peinama koje su smjetene u njenim strmim obroncima, od kojih su
najpoznatije Orlovaa i Novakova peina.
Peina Orlovaa je jedna od najveih i najljepih peina u BiH. Pored
bogatstva koje je stvarala priroda u peini su pronaeni arheoloki ostaci kao
to su fragmenti keramike iz mezolita i peene cigle iz Rimskog doba.


19

Peina Orlovaa
Romanija je idealno podruje za lovni turizam. Privlana je za ljubitelje
prirode kojima su na raspolaganju brojne planinske staze.
Javor
Planina Javor je smjetena u istonom dijelu Republike Srpske.
Raspolae ogromnim umskim bogatstvom: stogodinje bukve, jele, bor, javor,
smreke i primjerci rijetke i uvene Panieve omorike.
Ski-centar Igrite je dobio naziv po istoimenom najviem vrhu (1.406m).
Izgraen je 1984. godine kao pomoni centar za Olimpijske igre u Sarajevu.
Ukupna duina skijakih staza je 9 km i raspolae sa 3 ski-lifta.
Kneevo
Kneevo je smjeteno na umovitoj visoravni planine Vlai, izmeu
kanjona rijeka Vrbanje i Vrbasa. Raspolae velikim prirodnim potencijalima kao
to se stoljetne ume, rijeke, kanjoni i panjaci. Zbog pojaane jonizacije i
istog vazduha ovo podruje nazivaju vazdunom banjom. Kneevo prua
uslove za rekreaciju, lov i ribolov.

20

2.3. Seoski turizam
Sela razliitog tipa, fizionomije, funkcionalnosti, razliitih kulturnih
obiljeja, naseljena razliitim etnikim skupinama, u razliitim klimatskim
podrujima samo su neke od prednosti razvija ovog turizma.
Kroz istorijsko-geografske procese, u prostoru Republike Srpske, razvila
se gusta mrea seoskih naselja. U fizionomiji razlikujemo sela nizijskog tipa
(panonski tip), kao to su u Posavini i Semberiji, sela razbijenog tipa u brdsko-
planinskoj oblasti Republike Srpske, sela hercegovakog tipa koja u svojoj
osnovi imaju fizionomiju mediteranskog tipa.
Mnoga naselja u brdsko-planinskim podrujima ali i u nizinama, sve do
danas, sauvala su izvorna obiljeja, to ih u turistikom pogledu ini
vrijednijim. Za razliku od njih, mnoga seoska naselja, posebno prigradska,
izgubila su izvorna obiljeja pa time i turistiki znaaj.
Od ukupno 2.625 naseljenih mjesta, koliko ih ima Republika Srpska, 45
su gradskog, a 2.580 seoskog tipa. Mnoga od njih pruaju realnu ansu razvoju
seoskog turizma. U tom smislu treba istai potencijale Kozare, Vlaia,
Manjae, Ozrena, Jahorine, Romanije, Zelengore, Maglia. Boravak u prirodi,
na pomenutim planinama, prua iroke mogunosti upranjavanja razliitih
potreba (etnja, rekreacija, poljoprivredni radovi, planinarenje, lov, ribolov i sl.).
Nemjerljiv potencijal Rogatikog kraja je selo Borike gdje se nalazi
jedina sauvana ergela za uzgoj arapskih i bosansko-brdskih konja. Ova ergela
omoguuje posjetiocima da isprobaju svoje jahake sposobnosti kao i vonju
fijakerom.
Izuzetan, ali neiskoriten potencijal ima Kalinovik. Na podruju optine
izvire jedna od najljepih rijeka u BiH, Neretva. Prvih 40 km toka ove brze
planinske rijeke protie teritorijom same optine. Osim Neretve optinu krasi 12
jezera uokvirenih predivnim planinskim masivima i preko 150 peina.
Treba naglasiti da u Republici Srpskoj postoji i nekoliko veoma lijepih
etno sela, od kojih je najkompleksnije Etno selo Stanii, sa raznovrsnim
sadrajem.

21

Etno selo Stanii kod Bijeljine

Seosko stanovnitvo u Republici Srpskoj se bavi zemljoradnjom i
stoarstvom. Proizvodnja vina, duvana, meda, sira ima karakteristike domaeg
(brendiranog) proizvoda. Veliki broj endeminih biljaka, omoguava proizvodnju
uvenog hercegovakog meda, koji iza sebe ima stogodinju tradiciju. Takoe
tu je i tradicionalna kuhinja zdrave hrane sa prepoznatljivim lokalnim
specijalitetima.
Ovakav ambijent omoguava stranom i domaem gostu da se bavi
lovom i ribolovom, da sa domainom uestvuje u seoskim radovima (kao vid
aktivnog odmora), to je danas trend u modernom svijetu.
Razvoj seoskog turizma u mnogome se zasniva na bogatstvu i
raznovrsnosti duhovnog i materijalnog stvaralatva, gdje do izraaja dolaze
regionalne karakteristike. Na seoskim manifestacijama i priredbama, irom
Republike Srpske, mnoga kulturno-umjetnika drutva prezentuju srpski folklor,
pjesmu, rukotvorine i slino. Od brojnih manifestacija koje se odravaju u
selima Republike Srpske treba izdvojiti: Grmeku koridu, Koiev zbor u
Zmijanju, Nevesinjsku olimpijadu (Brataki lug), Dani kosidbe na Balkani, Dani
jagoda u Slatini itd.
Posebno treba istai gostoprimstvo koje je isto tako veoma vana karika
za razvoj seoskog turizma u Republici Srpskoj. Neposrednost i tradicionalno

22

srdaan prijem, predstavlja jedan od vanih preduslova za razvoj ove vrste
turizma.
2.4. Manifestacioni turizam
Manifestacije u Republici Srpskoj imaju dugu i raznovrsnu tradiciju to je
rezultat razliitih obiaja, vjerovanja, navika, te razliitih naina privreivanja. S
obzirom na bogato kulturno istorijsko naslijee posebno treba istaknuti
manifestacije u sferi duhovnog stvaralatva. Autentian ambijent, provod i
razonoda i prijatna atmosfera su efekti koje gosti ponesu sa manifestacija.
Pozitivni utisci podsticajno djeluju na poveanje broja dolazaka stranih turista.
Manifestacije u Republici Srpskoj, koje su poprimile meunarodni
karakter i postale znaajan turistiki proizvod su:
Kozarski etno prikazuje kozarskog ovjeka, kako se nekada ivjelo
na Kozari i Potkozarju kroz prezentaciju tradicionalnih obiaja, kulture i domae
kuhinje. Manifestacija je obojena autentinim etno zvukom kroz Festival
izvornih pjesama i sviranja u kojem uestvuju grupe sa kozarskog podruja kao
i gosti iz regiona i Evrope. Kozarski etno svake godine ima odreenu temu i
svake godine predstavlja razliite seoske aktivnosti koje su se u potkozarskim
selima izvodile u kui ili polju. U skladu sa temom manifestacije organizuju se
performansi, izlobe, prezentacije i drugi kulturni i turistiki sadraji. Obiaji kao
to su kosidba, etva, prerada tekstila, spravljanje domaih specijaliteta,
svatovi, slave, babine i drugi, privlae veliku panju posjetilaca koji imaju priliku
da se upoznaju sa tradicionalnim aktivnostima ali i da u njima uestvuju.

Ljeto na Vrbasu u Banja Luci je najstarija turistiko-zabavna i
sportska manifestacija koja se u kontinuitetu (izuzev ratnih godina) odrava od

23

1953. godine. Poela je kao Karneval na Vrbasu. Sadraj manifestacije je:
sportovi na vodi (rafting, kajak-kanu, ronilatvo i skokovi sa gradskog mosta),
sportovi na obalama Vrbasa (fudbal i rukomet na pjesku, basket), te kulturno-
zabavni program.
Grmeka korida. Ova manifestacija se odrava 2. avgusta (na
Ilindan). Svake godine okupi nekoliko hiljada domaih i stranih posjetilaca. Za
gledaoce najatraktivniji dio programa predstavlja borba bikova.

Koiev zbor je tradicionalna manifestacija posveena knjievniku
Petru Koiu. Odrava se na Zmijanju, kod Striia. U okviru Koievog zbora
odrava se manifestacija Koiu u ast ispred rodne kue Petra Koia, uz
uee velikog broja pjesnika iz Republike Srpske i Srbije. U prostorijama
Osnovne kole Petar Koi organizuju se izlobe narodnih rukotvorina i
likovna kolonija.
Nevesinjska olimpijada je sportsko-kulturna manifestacija, sa
tradicijom duom od sto godina. Odrava se u Bratakom lugu, kod Nevesinja.
Korijeni Nevesinjske olimpijade datiraju od vremena velikog ustanka srpskog
naroda u Hercegovini, poznatog pod nazivom Nevesinjska puka. U okviru
olimpijade, najvei interes posjetilaca privlae konjske trke. Osim konjskih trka
u sklopu olimpijade organizuju se i razna druga takmienja kao sto su bacanje
kamena, skok u dalj, hodanje u vrei, te i novije sportske discipline: atletika,
mali fudbal, ah i druge. Preko deset hiljada posjetilaca svake godine doe iz
raznih mjesta Republike Srpske, Srbije i Crne Gore na ovu tradicionalnu
smotru.
Demofest je najvei takmiarski pop-rock festival demo bendova na
prostoru Balkana. Ovaj popularni muziki dogaaj odrava se od 2008. godine
u Banja Luci. Na festivalu osim mladih neafirmisanih bendova koji nastupaju u
takmiarskom dijelu, iz godine u godinu brojnu publiku zabavljaju i svjetske

24

muzike zvijezde. Neki od poznatih izvoaa koji su do sada nastupali na ovom
festivalu su: Kosheen, Kiril, Stereo MCs Live, Fun Lovin Criminals, Asian Dub
Foundation.
Meu znaajnijim manifestacijama su: Sajam knjige, Meunarodni
sajam automobila, Meunarodni sajam lova, ribolova, turizma i ugostiteljstva,
Meunarodni poljoprivredni sajam, Meunarodni sajam graevinarstva.
2.5. Vjerski turizam
Posjete vjerskim objektima i uee na vjerskim manifestacijama ine
osnov razvoja vjerskog turizma u Republici Srpskoj. Brojni vjerski objekti
srpskog pravoslavnog naroda, posebno manastiri, od kojih neki datiraju iz
srednjeg vijeka, te crkve i objekti ostalih koncesija predstavljaju raznovrsno i
veliko kulturno-istorijsko bogatstvo koje se tek poinje intenzivnije turistiki
valorizovati.

Manastiri i crkve u Republici Srpskoj

25

Manastir Tvrdo
Manastir Tvrdo nalazi se nedaleko od Trebinja. Zapisi kaluera Marka
Trebinjca iz 1509. godine svjedoe da je manastir sagraen poetkom XVI
vijeka. Postoje dokazi da je 1510. godine freske uradio dubrovaki slikar Vicko
Lovrov. Prvobitne freske su razorene ali se njihovi ostaci jo uvijek nalaze
ispod maltera nove crkve.
Manastir Tvrdo je vie puta razaran od raznih osvajaa. Poslije
razaranja od strane Mleana 1694. godine, tvrdoki monasi su prenijeli
najznaajnije dragocjenosti u Herceg Novi gdje se i danas nalaze.
Posebnu vrijednost manastiru daju: Oktoih Marka Trebinjca iz 1509.
godine, maketa manastira Tvrdo iz 1615. godine, Tvrdoke dveri iz 1683.
godine, Krst Svetog Save iz 1219. godine i dr.

Manastir Tvrdo
Manastir je, danas, obnovljen. U sklopu manastira su manastirski vrtovi,
vinogradi, vonjaci i podrumi najkvalitetnijeg hercegovakog vina i rakije.
Manastir Dobrun
Manastir Dobrun se nalazi izmeu Vardita i Viegrada na rijeci Rzav.
Osnovan je 1393. godine, ali su ga Turci ve deset godina kasnije oskrnavili.
Obnovili su ga despot Stefan Lazarevi i kneginja Milica. Crkva je temeljno
restaurirana 1884. godine, ali je u drugom svjetskom ratu razorena.
Najveu vrijednost ovog manastira predstavljaju freske, a meu njima su
najznaajniji istorijski portreti i slika Sv. Petra prizrenskog.
Sem vjernika, ovaj manastir je zbog svoje prolosti veoma interesantan
istoriarima.


26

Manastir Zavala
Manastir Zavala se nalazi na obodu Popovog polja, 40km udaljen od
Trbinja. Manastir je sagraen u stijeni, na ijem vrhu se nalazi presliasti
zvonik.

Prema narodnom predanju manastir je zadubina kralja Dragutina. U
pisanim izvorima prvi put se pominje 1514. godine. U manastiru je u XVII vijeku
ivio uveni ivopisac Gregorije Mitrofanovi, koji je ivopisao manastir
Hilandar na Svetoj Gori. Manastir ima freske od neprocjenjive vrijednosti.
Manastir je oteen u ratu 1992-1995. godine. U toku je restauracija koju
finansira Zavod za zatitu spomenika Republike Srpske.
Manastir Dobrievo
Manastir se nalazi u selu Orah, nedaleko od Bilee. Postoji predanje da
je manastir podigao car Konstantin na putu iz Rima za Carigrad.
Prema manastirskom peatu ouvanom u dva primjerka pouzdano se
zna da je manastir postojao u XIII vijeku. Graen je u tipinom hercegovakom
stilu sa zvonikom na preslicu i sa tri zvona. Manastir ima veoma vrijedan
ikonostas iz 1745. godine.
Zbog izuzetne kulturne i istorijske vrijednosti Manastir Dobrievo
predstavlja poznatiju turistiku destinaciju Hercegovine. Na duhovni praznik Sv.
Trojice ovu bogomolju posjeti vie stotina ljudi Hercegovine i ire.

27

Manastir Lovnica
Manastir Lovnica udaljen je od ekovia 2 km. Prema predanju manastir
je zadubina kralja Dragutina. Prvi pisani podaci o ovom manastiru su iz 1577.
godine.
Ikona Bogorodice, koja se nalazi u ovom manastiru, se smatra jednom
od najljepih ikona majke boije na podruju srpske crkve.
Manastir je poznat po ivopisu kojim je oslikana manastirska crkva. To
je ujedno najouvaniji ivopis u BiH.

Manastir Lovnica Izvor rijeke Lovnice
Manastir Lovnica je smjeten u predivnom ambijentu, na izvoru rijeke
Lovnice. U neposrednoj blizini nalazi se restoran u etno stilu, to ga ini
turistiki vrijednijim.
Hercegovaka Graanica
Hercegovaka Graanica je manastir ija je manastirska crkva
predstavlja vjernu kopiju crkve Graanice sa Kosova, zadubine kralja Milutina.
Sagraena je 2000. godine na brdu Crkvina iznad Trebinja, sa eljom da
se izvri testament trebinjskog pjesnika Jovana Duia. Njegovi posmrtni ostaci
pereneseni su iz SAD i sahranjeni u kripti manastirske crkve.

28

Motivi koji ukraavaju pod crkve preuzeti su iz tzv. Prizrenskog patosa
koji je krasio pod zadubine Duana Silnog, Svetih Arhangela kod Prizrena.
Manastirski kompleks ine crkva Presvete Bogorodice sa zvonikom,
vladiin dvor, biblioteka, amfiteatar, galerija, salon za bankete, esma i ljetna
bata.
Hram se moe vidjeti sa svake take u Trebinju i velika je turistika
vrijednost ovog kraja.
Manastir ajnie
Najstariji zapis o staroj ajnikoj crkvi potie iz 1492. godine i to u
rukopisnoj knjizi Prolog u kojoj je dat i kratak opis ivota svetaca. Hram je vie
puta ruen i obnavljan. 1820. godine u hramu je poela da radi kola za srpsku
djecu. Nova crkva sagraena je 1946. godine.

udotvorna ikona Manastirska crkva Stara crkva
Posebna vrijednost manastira je udotvorna ikona Svete Bogorodice,
koja privlai vjernike i turiste iz svih krajeva svijeta.
Manastir Gomionica

29

Manastir Gomionica smjeten je na obroncima planine Manjae, 42 km
daleko od Banja Luke. Prvi pisani tragovi o manastiru su iz 1540. godine, kada
se u turskom defteru pominje pod imenom Zaluje. Za vrijeme turskog perioda
manastir je nekoliko puta pretrpio razaranja. Polovinom XIX vjeka manastir je
obnovljen, a i osnovana je manastirska kola, koju je pohaao poznati srpski
pisac Petar Koi.
U Manastiru Gomionica je sauvana najbogatija kolekcija ikona u
podruju Banjaluke eparhije, kao to su: Bogorodica sa Hristom, prorok
Solomon, te ikona Jovana Krstitelja. Gomionica uva i izuzetno vrijedne zbirke
rukopisa iz XIV i XV vijeka i mnotvo ruskih crkvenih knjiga.
Zahvaljujui istorijskim, duhovnim i kulturnim vrijednostima, a i lijepom
krajoliku u kojem je smjeten, ovaj manastir je jedan od najposjeenijih u
zapadnom dijelu Republike Srpske.

2.6. Eko-turizam
Eko-turizam u Republici Srpskoj ima izrazito povoljne mogunosti
razvoja. Prirodnu osnovu eko-turizma ine zatiena podruja prirode, kao to
su: nacionalni parkovi, rezervati prirode, umski rezervati, lovni rezervati, te
znatan broj biljnih i ivotinjskih vrsta koje su oznaene kao prirodne vrijednosti.
Pored zatienih podruja veliki znaaj u razvoju eko- turizma imaju prirodna i
ouvana bogatstva Krajine, Posavine sa Ozrenom, Romanijsko-podrinjskog
kraja i Hercegovine.
Uz nacionalne parkove (Sutjesku i Kozaru) kao posebne turistike
potencijale, naroito za razvoj eko-turizma, treba izdvojiti etiri prirodna
rezervata u Republici Srpskoj, a to su: Peruica, Lom, Janj i Bardaa.
Peruica
Peruica je najvea sauvana prauma u Evropi. Nalazi se u istonom
dijelu nacionalnog parka Sutjeska. Obuhvata povrinu od 1.234 ha. 1952.
godine Peruica je proglaena strogo zatienim rezervatom.
ume bukve, jele, crnog graba i smre su jedinstvene u Evropi, ne samo
po drvnoj masi nego po ljepoti i izgledu. Visina pojedinih stabala dostie visinu
preko 50m. O bogatstvu biljnog svijeta Peruice svjedoi i to, da je registrovano
preko 170 vrsta drvea i grmlja i preko 1.000 vrsta zeljastog bilja.
Od bogate faune turistiku i foto-lovnu vrijednost imaju: divokoza, srna,
medvjed, suri orao, orao krsta, jastreb i mnoge druge.

30

U srcu praume, izneu kanjona rijeka Peruice, Sutjeske i Suhe, sa
visine od 70 metara stropotava se vodopad Skakavac.

Peruica-vodopad Skakavac
Lom
Praumski rezervat Lom osnovan je 1956. godine. Nalazi se u
zapadnom dijelu Republike Srpske u masivu planine Klekovae, odnosno na
grebenu Lom planine. Zauzima povrinu od 297,8 ha od ega je 55,8 ha strogi
rezervat divljine.
Vegetaciju lomske praume uglavnom ini zajednica bukve-jele-smre.
Visina pojedinih stabala bukve prelazi 40m, a prenik stabla 1,30m.
Reljef praume ine krenjaci. Ima nekoliko jama meu kojima je
najpoznatija Snjenica, u kojoj se snijeg zadrava tokom cijele godine.


31

Prauma Lom
Janj
Prauma Janj se nalazi u jugo-istonom dijelu optine ipovo, oko 20
km udaljena od centra grada. Povrina praumskog rezervata iznosi 295 ha, od
ega je strogo zabranjeno podruje 57,2 ha. Prirodnim rezervatom Janj je
proglaen 1954. godine.
Dominantne umske zajednice ine bukva, jela i smra, te bijeli bor ija
stabla dostiu visinu od 40 m, sa prenikom stabla od 150 cm.

Rijeka Janj i njen kanjon, predstavljaju zatieni prirodni rezervat
Republike Srpske. Dolinske strane su strme od 150-200 m i diu se direktno iz
rijenog korita.
Prauma Janj i rijeka Janj oduvjek su privlaili ljubitelje prirode, ali i
biologe i druge naune radnike.


32

Bardaa
Bardaa je neprocjenjivo bogatstvo Republike Srpske. To je prirodni
rezervat koji obuhvata 11 jezera. Nalazi se na prostoru izmeu desne obale
Save i lijeve obale rijeke Vrbas. Obuhvata povrinu od 667 ha, od ega 657 ha
obuhvataju ribnjaci, 10 ha movare.
Bardaa je uvrtena na listu movarnih podruja od meunarodnog
znaaja 2. februara 2007. godine na Svjetskom danu movara.
Ova prirodna movara je znaajno stanite brojnih biljnih i ivotinjskih
vrsta. Na podruju Bardae regstrovano je 178 vrsta ptica. Najpoznatije su:
aplja, dral, galeb, roda, labud, divlja patka i dr.

Bardaa je bogata ribljim fondom. aran, tuka, som, klen, grge i druge
vrste ribe privlae ribolovce iz regije i inostranstva.
Ouvana priroda kljuni je faktor razvoja turizma na Bardai. Prednjae
eko, lovni i ribolovni turizam. Lov na pernatu divlja doveo je inostrane lovce
prvenstveno Italijane, Austrijance i Maare.
Na Bardai se sve ee odvijaju razne manifestacije, a razvijeni su
izletniki, sportski, gastro i drugi oblici turizma.
2.7. Lovni i ribolovni turizam
Lovni turizam ima dugu i bogatu tradiciju i Republici Srpskoj. Zasniva se
na bogatoj fauni i velikim lovnim povrinama. U Republici Srpskoj ima 87
lovita i mnoga od njih su opremljena za lov i prihvat domaih i stranih turista.
Ukupna povrina lovita iznosi 2.450.000 ha.
Sjeverni dio Republike Srpske je prirodno stanite niske divljai: fazan,
jarebica, prepelica, zec, lisica i dr., dok je u planinskim djelovima zastupljena
divlja trofejne vrijednosti: mrki medvjed, vuk, divlja svinja
Ribolovni turizam je vrlo zastupljen oblik turizma u Republici Srpskoj. U
brojnim rijekama, potocima, prirodnim i vjetakim jezerima ive razliite vrste

33

ribe. Gornji tokovi rijeka Vrbasa, Une, Sane, Vrbanje, Bosne, Neretve i Drine
imaju hladnu vodu, bogatu kiseonikom i stanite su potone pastrmke. Srednji i
donji tokovi bogati su: klenom, mladicom, tukom, mrenom i drugom bijelom
ribom. Specifinost donjeg toka Trebinjice predstavlja jegulja i trebinjska
gaovica.
U jezerima: Bardai, Drenovi, Balkani, Bocu, Bilekom jezeru i drugim
ive razliite vrste ribe poput: amura, klena, tostolobika, deverike i za sportske
ribolovce posebno interesantni kapitalni primjerci soma i arana.
2.8. Avanturistiki turizam
Najznaajniji predjeli sa razvijenom ponudom avanturistikog turizma su
tokovi rijeka Tare i Vrbasa koje omoguavaju splavarenje, paraglajding,
alpinizam, rafting, kanjoning, biciklizam i druge oblike avanturizma.
U maju 2009. godine na Tari i Vrbasu odrano je Svjetsko prvenstvo u
raftingu na kojem je uestvovalo 35 zemalja svijeta.
Rijeka Tara ima jedan od najljepih kanjona u Evropi, sa najveom
dubinom od 1.300 m. Njenu ljepotu upotpunjuju karakteristina zeleno-plava
boja i pjenuavi slapovi. Kroz Republiku Srpsku, Tara protie duinom od 20
km.
U cilju smjetaja turista optina Foa raspolae sa desetak namjenskih
kampova - oko 800 leaja na lokacijama rijeke Drine, Tare i Bastasima koji
rade sezonski.

Kanjon Vrbasa
Vrbas prua velike mogunosti za razvoj svih oblika turizma u prirodi.
Zbog svog kanjona, brzaka i bukova jedna je od najpogodnijih rijeka za kajak
na brzim vodama. Desna pritoka Vrbasa, vrakava, sa svojim 300m dugim
kanjonom idealno je mjesto za kanjoning (ekstremno savladavanje kanjona),
skakanje sa litica stijena i penjanje uz stijene.

34

2.9. Turizam gradova
Turizam gradova u Republici Srpskoj u prvi plan stavlja Banja Luku i
Trebinje. Ovi gradovi svojim prirodnim, istorijskim i kulturnim sadrajima
oduvijek su privlaili domae i strane turiste.
Ostali centri imaju simbolian znaaj u obimu turistikog prometa.
Banja Luka
Banja Luka je najvei grad Republike Srpske. Kljuni faktori razvoja
turizma u Banja Luci su: povoljan saobraajno-geografski poloaj, bogata
kulturna i istorijska batina, razvijena infra i suprastruktura. Osim toga, Banja
Luka je najrazvijeniji univerzitetski, kulturni, sportski, medicinski i privredni
centar. Banja Luku nazivaju gradom zelenila zbog velikog broja parkova, aleja
i drvoreda. Rijeka Vrbas koja protie kroz centar grada daje posebnu
ambijentalnu vrijednost.

Banja Luka-panorama Tvrava Kastel
Istorija grada je duga i burna. Arheoloka istraivanja i istorijski nalazi
kazuju da tvrava Kastel lei na ostacima rimskog Kastruma, mada su
istraivanjem pronaeni tragovi naseljenosti i iz ranijih perioda. Istorijski peat
u Banja Luci ostavila je turska, austrugarska i njemaka okupacija, pa je grad
bogat nizom kulturno-istorijskih spomenika.
Objekti turistikog znaaja su: spomenik NOB-u posveen ustanku
naroda u Krajini podignut na Banj brdu, spomenik knjievniku Petru Koiu,
hram Hrista Spasitelja, spomenik posveen banu Milosavljeviu, za ije
vladavine su izgraene najljepe graevine u Banja Luci: Banski dvor, Narodno
pozorite, Muzej i Sokolski dom.
Znaajan segment turistike ponude su manifestacije: tradicionalne,
kulturne, obrazovne, sportske, djeije, zabavne, kulturne i dr, te sajmovi
turizma, hrane, pia, poljoprivrede i sl.

35

Usluge smjetaja pruaju hoteli u centru grada i vie motela u gradu i
van grada.
Trebinje
Trebinje je smjeteno u Trebinjskom polju, na jugo-istonom dijelu
Republike Srpske. I u ovom gradu vidljivi su tragovi rimskog vremena, turskih
osvajaa i Austro-ugarske imperije.
Trebinje je, danas, grad sa velikom srpskom duhovnosti, irokim
gostoprimstvom i bogatom kulturnom batinom.
Turistike vrijednosti Trebinja ine: brojne crkve i manastiri, najvea
ponornica u Evropi - rijeka Trebinjca , krenjake peine (Pavlovia i Vilina
peina) koje nose svoja predanja, ljekovito bilje tipino za kraka polja i planinu
Leotar, Goriko jezero koje je od grada udaljeno 3 km, tradicionalne i ostale
vrste manifestacija.
Turistikom znaaju Trebinja doprinose: Stari grad kao najvee
graditeljsko nasljee, Klobuk - srednjovjekovni grad udaljen od centra 3 km,
Mievac - srednjovjekovna tvrava (1435-1466. god), Staro Slano -
srednjovjekovna tvrava 12 km udaljena od centra Trebinja, Popovia most na
Trebinjici sagraen 1570. godine i niz objekata novije istorije.
Ali iznad svega treba naglasiti gostoljubivost Trebinjaca, njihovu elju da
pokau svoje znamenitosti i ugoste izuzetnim specijalitetima hercegovake
kuhinje: sirom u mijehu, steljom, cicvarom, prutom i kvalitetnim
hercegovakom medom.


36

3. STANJE TURISTIKE PRIVREDE U REPUBLICI SRPSKOJ

3.1. Statistiki pregled broja turista
Prema podacima Republikog zavoda za statistiku Republike Srpske
moe se vidjeti da se broj turista u Republici Srpskoj od 2005. godine poveava
(ako se izuzme 2009. godina, kao godina poetka ekonomske krize).

Dolasci i noenja turista, Izvor Republiki zavod za statistiku Republike Srpske
Najvie prenoita ostvari se u gradovima, to se u turistikoj statistici
tretira kao gradski turizam. Meutim, u sutini i ne radi se o turistikoj tranji,
ve najee o poslovnim putovanjima.
Stvarna turistika potranja u Republici Srpskoj odnosi se na banjski i
planinski turizam, dva vodea oblika turizma u RS.
U strukturi turista primat imaju domai turisti u odnosu na strane. Najvei
broj stranih turista dolazi iz susjednih zemalja.

37

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Ukupno

143 133

151 838

152 441

151 280

150 526

191 934

222 729

241 145

226 957

236286
Domai
Turisti

94 416

98 794

102 201

97 741

95 547

118 997

132 057

139 961

133 047

141201
Strani
turisti

51 717

53 044

50 240

53 539

54 979

72 937

90 672

101 184

93 910

95085
Dolasci turista, Izvor: Statistiki godinjak za 2011. godinu

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Ukupno

359 890

384 187

391 995

407 749

397 976

289 441

561 995

625 842

564091

577802
Domai
Turisti

250 641

265 594

270 888

270 679

275 461

322 129

356 557

388 739

355 481

370879
Strani
turisti

109 249

118 593

121 107

137 070

122 515

167 312

205 438

237 103

208 610

206923
Noenja turista, Izvor: Statistiki godinjak za 2011. godinu
Mjereno brojem turistikih noenja po stanovniku Republika Srpska
zaostaje za turizmom Evrope 15 puta.
Navedeni statistiki podaci nisu egzaktni, te ne mogu biti sigurni
pokazatelji, iz razloga to jo uvijek nije uspostavljeno tano evidentiranje, s
jedne strane, a s druge strane to postoji sivi dio turistikog djelovanja.
3.2. Analiza smjetajnih kapaciteta
Prema Statistikom godinjaku za 2011. godinu u Republici Srpskoj u
2010. godini bilo je ukupno 192 objekata za smjetaj, od ega:
hotela 70 smjetajni kapacitet 5.648 leaja
motela 64 smjetajni kapacitet 1.643 leaja
pansioni i prenoita 30 smjetajni kapacitet 683 leaja
ostalo 28 smjetajni kapacitet 1.013 leaja

38

Izvor: Statistiki bilten, Republiki zavod za statistiku Republike Srpske, 2011. god
Najvei broj smjetajnih kapaciteta nalazi se u Banja Luci, Istonom
Sarajevu, Bijeljini i Tesliu. Velik broj optina uopte nema smjetajnih
kapaciteta.
Nizak nivo usluga u hotelskoj i ugostiteljskoj privredi, te niska stopa
iskorienosti kapaciteta predstavlja glavni problem turistike ponude
Republike Srpske.
Veliki hoteli graeni prije rata su veinom devastirani i nalaze se u loem
stanju. Dominantno uee imaju hoteli tree i druge kategorije, sa tri odnosno
dvije zvjezdice. U porastu je broj manjih hotela i motela. U Republici Srpskoj
ne postoji lanac hotela visoke kategorije tipa Holidej, Hilton i sl, to implicira
nezainteresovanost velikih investitora za ove prostore.
U Republici Srpskoj evidentiran je i nedostatak kampova, kao jednog od
osnovnih vidova smjetaja za specifine grupe turista. Najvee uee u ovoj
vrsti smjetaja ima optina Foa. Evidentirani kampovi rade sezonski, od aprila
do septembra.
Na osnovu raspoloivih podataka, prijava i uplata boravine takse, na
teritoriji Republike Srpske oko 630 domainstava prua usluge privatnog
smjetaja i to na podruju Jahorine, Kneeva, ipova i Nevesinja. Ukupan broj
leaja je oko 4 200. Problem je to objekti nisu kategorisani, to oteava
plasman na turistikom tritu.
3.3. Analiza standarda u turistikoj djelatnosti u Republici Srpskoj
Standardizacija predstavlja opti pristup i opte naelo u turistikoj
ponudi u modernom turizmu, kada turistima standardi najee predstavljaju
osnovno opredjeljenje za putovanje, znajui ta ih na tom putovanju oekuje.

39

Mali je broj turistikih subjekata u Republici Srpskoj koji prate evropske
standarde, pa ak i domae standarde propisane zakonima i pravilnicima, to
ima nesagledive negativne efekte na turistiku ponudu i ukupan turistiki imid
Republike Srpske.
injenica je, da je Vlada Republike Srpske donijela jedan broj propisa
koji reguliu ovu oblast, ali je njihova primjena na terenu slaba. Situacija bi se
mogla popraviti adekvatnom kontrolom primjene propisa.
3.4. Kadrovi u turistikoj djelatnosti
Ljudi su kljuni faktor uspjeha u turizmu. Ukupno zadovoljstvo gostiju
zavisi o kvalitetu usluge koju im pruaju turistiki radnici, a uspjeh u poslovanju
zavisi o tom kako se tim poslovanjem upravlja.
Kadrovima u ugostiteljskoj i turistikoj djelatnosti Republike Srpske nije
posveena odgovarajua panja. Premda nema statistikih podataka o strunoj
spremi zaposlenih u turizmu na osnovu parcijalnih podataka smatra se da
treinu zaposlenih ini kvalifikovana radna snaga. Veoma je malo uee
zaposlenih sa odgovarajuom visokom i viom kolom, svega 10-15%.
Kadrove iz oblasti turizma i ugostiteljstva obrazuje 16 srednjih i 1 visoka
kola (podaci se odnose na javne ustanove).
Uee zaposlenih u turizmu i ugostiteljstvu je svega 5,5 % od ukupnog
broja zaposlenih u Republici Srpskoj (2010. godine).
Postoji fluktuacija u broju zaposlenih u toku godine jer se dio radne
snage angauje samo u vrijeme turistike sezone za pojedine vidove turizma i
odreene poslove.
U Republici Srpskoj veoma malo se ulae na:
- edukaciju lokalnog stanovnitva o znaaju i mogunostima privreivanja
u turizmu,
- edukaciju zaposlenih u okviru turistikih organizacija,
- obuku za razliite profile turistikih radnika (poslovna komunikacija u
turizmu, prihvat gostiju, organizacija i smjetaj gostiju)
- obuku za izradu turistikih projekata i investicionih kataloga domaim i
stranim investitorima.
Generalno gledano nedostaju operativna i struna, te menaderska
znanja.

40

3.5. Saobraajni sektor
Oblast saobraaja u Republici Srpskoj institucionalno pripada
Ministarstvu saobraaja i veza, koje vri upravne i druge poslove koji se
odnose na saobraaj, to ukazuje na potrebu koordinacije ovog sektora sa
sektorom turizma.
Drumski saobraaj igra presudnu ulogu u povezivanju Republike Srpske
sa regionalnim i irim okruenjem. Zahvaljujui geografskom poloaju preko
teritorije Republike Srpske prolazi nekoliko putnih pravaca oznaenih kao E-
putevi (Evropska mrea meunarodnih puteva). Meutim, velik dio magistralnih
i regionalnih puteva je u loem stanju i jedva zadovoljavaju osnovne standarde.
Auto-puteva u Republici Srpskoj jo nema, izuzev na dionici Banja Luka-
Mahovljani, kao i dijelu puta u izgradnji Banja Luka-Gradika-Okuani. U
pripremnoj fazi je i izgradnja autoputa Banja Luka-Doboj.
Republika Srpska ima jedan aerodrom u Mahovljanima, kod Banja Luke.
Broj letova i promet putnika nemaju znaajan udio u obimu saobraajnog
prometa. Prostornim planom do 2015. godine predviena je izgradnja
aerodroma na Sokocu i Trebinju.
Rijeni saobraaj je orijentisan na rijeku Savu, koja je prirodna granica
izmeu Hrvatske i Republike Srpske. Uslijed ratnih sukoba rijeni saobraaj je
gotovo u potpunosti prekinut. Nedostaje ukupna infrastruktura, koju
podrazumijeva rijeni saobraaj i nije realno oekivati da e vodeni saobraaj u
narednih 10 godina imati znaajnijeg udjela u razvoju turizma.
eljezniki saobraaj je na niskom nivou, kako u pogledu infrastrukture,
tako i u pogledu prostorne razvijenosti. Trenutno se u Republici Srpskoj polae
dosta na revitalizaciju uskotranih pruga, to bi moglo dati znaajan doprinos
razvoju turizma.
Jedan od problema je i nepostojanje saobraajnih linija do prirodnih i
kulturnih znamenitosti. Osim toga na velikom broju saobraajnica nije
postavljena turistika signalizacija. Nedostaju turistike mape sa ucrtanim
pjeakim, planinskim ili biciklistikim stazama.
3.6. Analiza promocije i medijske zastupljenosti turistike privrede
Promocija i medijska zastupljenost imaju osnovni zadatak da informiu i
podstaknu turistiku tranju na boravak u Republici Srpskoj.
Da bi se turistiki proizvod Republike Srpske uspjeno plasirao na
domaem i meunarodnom tritu nosioci turistike privrede na svim nivoima,
od optina do republike, posljednjih godina posebnu panju posveuju
promocijalnim aktivnostima. I pored toga to su sredstva namijenjena za

41

promociju turizma veoma mala, uinjeno je mnogo na stvaranju pozitivnog
stava kod domaeg stanovnitva o znaaju razvoja turizma, u kreiranju imid
Republike Srpske, te o kreiranju predstave o Republici Srpskoj kao podruju
pogodnom i isplativom za investiranje.
Projekcija sredstava potrebnih za rad turistikih organizacija na promociji
turizama za period 2009-2013 (u KM) (Izvor: Turistika organizacija Republike
Srpske)

sajmovi
internet i tv prezentacije na stranim medijskim kuama
manifestacije, propagandni material
ukupno

Velik doprinos u pogledu promocije turizma dale su turistike
organizacije Republike Srpske, koje shodno Zakonu o turizmu kao osnovni
zadatak imaju promociju turistikog podruja.
Mediji su nezamjenjiv oblik promocije turistike ponude, potencijala,
edukacije i podrke razvoju turizma uopte. U posljednje vrijeme poveane su
aktivnosti na promociji turistikih potencijala u medijima. U domaim medijima
sve ee se mogu vidjeti ili uti emisije tipa Turizam plus ili Nae je bolje,
razne reportae, pojedinani nastupi, izvjetaji sa pres konferencija.
Stani medije se jo uvijek znaajno ne bave turizmom u Republici
Srpskoj. lanci i reportae o turistikim destinacijama u BiH, objavljeni u
uglednim medijima (britanski Guardian, TNT, Daily Telegrapf, ameriki New
York Times, Washington Post, La Times) rezultirali su povean interes tur
operatera iz Britanije, eke, Holandije i drugih zemalja.
Zbog nedostatka finansijskih sredstava nije mogue organizovanje
studijskih putovanja za specijalizovane novinare i tur operatere, za kontakte sa
meunarodnim kuama koje izdaju turistike vodie, uee na

42

specijalizovanim konferencijama i sajmovima, unapreenje web prezentacije i
druge aktivnosti koje zahtijevaju vee trokove.
3.7. Analiza ulaganja u turizam
U Republici Srpskoj, tek 2004. godine poinju se izdvajati izuzetno
skromna sredstva iz budeta za razvoj turizma, nakon ega je uslijedilo niz
aktivnosti Ministarstva trgovine i turizma, to je rezultiralo sve veim ulaganjem
u tu oblast i sve boljim pozicioniranjem turistikih destinacija. Sva dosadanja
ulaganja u turistiki sektor Republike Srpske su ipak minorna.
U cilju usmjeravanja i podsticanja razvoja turizma u budetu Republike
Srpske obezbjeuju se sredstva za:
3

- uee u finansiranju izrade odgovarajuih prostornih planova za
turistiko podruje, programa razvoja i urbanistikih planova za
turistika mjesta u okviru turistikog podruja,
- uee u finansiranju promotivnih aktivnosti turistikog podruja u zemlji
i inostranstvu,
- uee u finansiranju izrade projekta zatite prirode, ivotne sredine,
prirodnih resursa i kulturne batine turistikog podruja,
- podsticanje izrade turistike infrastrukture, sportsko-rekreativnih i drugih
prateih sadraja javnog karaktera od znaaja za unapreenje kvaliteta
turistike ponude,
- izradu studija i programa kompletiranja postojee turistike ponude i
intenziviranja njenog koritenja.
Vlada Republike Srpske, na prijedlog Ministarstva trgovine i turizma
posebnim planom odreuje namjenu, kriterijume i uslove koritenja namjenskih
sredstava za razvoj turizma.
Od 2005-2010. godine putem Ministarstva trgovine i turizma za
finansiranje razliitih projekata iz oblasti turizma i ugostiteljstva, potroeno je
4.817.716 KM ili 2.463.270 Eura. Po godinama to izgleda ovako:
4

1. 2005. god. 40 projekata 310.000 KM
2. 2006. god. 63 projekta 805.000 KM
3. 2007. god. 100 projekata 806.000 KM
4. 2008. god. 161 projekat 1.666.976 KM
5. 2009. god. 103 projekta 1.229.740 KM

3
Izvor: Zakon o turizmu Republike Srpske
4
Izvor: Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske, interna akta

43

U 2010. godini od 2.040.000 KM, preko Ministarstva trgovine i turizma je
1.550.000 KM je realizovano za razvoj razliitih oblika turizma, 430.000 KM za
izradu Strategije razvoja turizma u Republici Srpskoj za period 2011-2020 god.,
te za nastavak finansiranja nacionalnih parkova u iznosu 60.000 KM.
U 2011. godini za razvoj turizma, Ministarstvo trgovine i turizma je
izdvojilo 2.499.419 KM.
5

Jedan, ali znatno manji iznos sredstava, obezbjeuje se i preko
Republike i Optinskih turistikih organizacija, optina, nevladinog sektora
kroz pojedinane projekte, kao i preko samih pruaoca turistikih usluga.
3.8. Pravni i organizacioni okvir turizma u Republici Srpskoj
U poslijeratnom periodu Vladu Republike Srpske zatekao je niz
problema po pitanju pravne regulative, kao to su:
- Naslijeeni stari propisi,
- Odsustvo regulative ili prenormiranost,
- Nepostojanje tradicije dobre regulatorne prakse,
- Nedovoljno izgraene institucije na svim nivoima vlasti,
- Postojanje mnogih administrativnih prepreka i propisa koji oteavaju rad
malog i srednjeg preduzetnitva, koe konkurentnost, slobodan izlazak i
ulazak na trite, ne pruaju efikasnu pravnu zatitu i koe privredni
razvoj.
Vladin projekat Giljotina propisa (2006-2007. god) koji je sufinansiran
od strane USAID i WB zapoet je kako bi se tadanji propisi preispitali i
popravili, odnosno da bi se zastarjele odredbe ukinule ili izmjenile. Ovaj proces
rezultirao je smanjenjem operativnih trokova, uklanjanjem administrativnih
prepreka za poslovanje i smanjenjem moguih izvora korupcije.
Ovaj projekat je bio pokreta stvaranja jasnih i predvidivih propisa i u
oblasti turizma, te znatno uticao na:
- Uvoenje inovacija s aspekta formiranja ponuda na principima
savremene i marketinke koncepcije razvoja,
- Poveanje broja i kvaliteta usluga,
- Ulaganje u infrastrukturu,
- Prikljuivanje svjetskim trendovima,
- Modernizovanje kapaciteta,
- Unapreenje znanja i vjetina svih zaposlenih u ovom sektoru,
- Ukljuivanje privatnog sektora,

5
Izvor: Ministarstvo trgovine i turzma, interna akta

44

- Uvoenje prioriteta za investiranje, davanje olakica potencijalnim
investitorima, pojednostavljivanje procedure registracije i stvaranje
stabilnijeg okruenja,
- Ukljuivanje antropogenih vrijednosti,
- Formiranje imida,
- Kvalitetna promocija i dr.
Oblast turizma u Republici Srpskoj direktno ili indirektno je regulisana sa
nizom zakona i podzakonskih akata, kao to su:
- Zakon o turizmu (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 70/11)
- Zakon o ugostiteljstvu (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 15/10)
- Zakon o boravinoj taksi (Slubeni glasnik Republike Srpske, br:
118/05)
- Zakon o javnim skijalitima (Slubeni glasnik Republike Srpske, br:
15/10)
- Zakon o banjama (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 24/09)
- Pravilnik o uslovima i postupku finansiranja projekata iz oblasti
turizma (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 36/10)
- Pravilnik o obliku, sadraju i nainu voenja registara putnikih
agencija (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 38/05)
- Pravilnik o nainu pruanja turistiko-ugostiteljskih usluga u seoskom
domainstvu (Slubeni glasnik Republike Srpske, br: 13/05).
- Pravilnik o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji
ugostiteljskih objekata (Slubeni glasnik Republike Srpske br: 13/05)
- Strategija razvoja turizma Republike Srpske za period 2011-2020.
godine.
Dravna institucija koja pokriva oblast turizma na nivou BiH ne postoji.
Ministarstvo ekonomskih odnosa i vanjske trgovine BiH ima koordinirajuu
ulogu izmeu entitetskih institucija.
Na nivou Republike Srpske institucije nadlene za turizma su:
Ministarstvo trgovine i turizma
Ministarstvo trgovine i turizma unapreuje zakonski okvir turizma, donosi
strategiju i politiku razvoja, donosi sva podzakonska akta iz oblasti turizma,
finansijski podstie razvoj turizma.
Turistika organizacija Republike Srpske
Turistika organizacija Republike Srpske programira, organizuje i
sprovodi turistiku informativno propagandnu djelatnost, utvruje i realizuje
strategiju promocije turizma na domaem i inostranom tritu, prati i analizira
kretanja na domaem i inostranom tritu i organizuje istraivanja turistikog

45

trita, formira i razvija jedinstven informacioni sistem, koordinira i objedinjuje
promotivne aktivnosti.
Turistike organizacije na lokalnom nivou
Turistike organizacije na lokalnom nivou vre promociju i unapreenje
izvornih vrijednosti (tradicija, obiaji) turistikog podruja kojem pripada,
sarauju s pravnim i fizikim licima koja su neposredno ili posredno ukljuena u
turistiki promet, organizuju akcije u cilju ouvanja turistikog prostora,
prikupljaju podatke o turistikom prometu na podruju koje pokrivaju, prave
izvjetaje o poslovanju itd.

46

ema institucionalne organizovanosti turizma u Republici Srpskoj
izvor: opta akta Ministarstva trgovine i turizma RS

Ministarstvo
Trgovine i turizma
Turistka
organizacija RS
(TORS)
Turistika
Organizacija
Optine (TO)
NEDOSTAJE
Turistika organizacija
Regije (TOR)
- unapreuje zakonski okvir turizma
- donosi strategiju i politike razvoja
- finansijski podstie razvoj turizma

Obavlja:
- promotivne aktivnosti u turizmu
- programske aktivnosti u turizmu
- koordinatorske aktivnosti u turizmu
- predlae izmjene i dopune zakonskih i
pod-zakonskih akata

- utvruje programe razvoja turizma na nivou
optine
- usklauje programe razvoja sa ostalim
planerskim dokumentima
- unapreuje uslove prihvata i boravka turista
- koordinira aktivnosti subjekata u turizmu na nivou
optine
- organizuje turistike aktivnosti subjekata u
turizmu
- donosi godinji program i planove aktivnosti
- obavlja promotivne aktivnosti turizma regije
- utvruje mjere podsticaja turizma regije
- radi na unapreenju turistikog proizvoda regije-
- koordinira rad turistikih organizacija optina ili
gradova na nivou regije
- predlae TORS-u mjere unapreenja turizma na
nivou regije (normativna akta, projekte razvoja,
finansijski okvir)
POSTOJEE STANJE I PRIJEDLOG DOPUNE

47

Veoma aktivnu ulogu ima Privredna komora Republike Srpske. Tokom
2007. godine otpoela je intenzivnija saradnja Ministarstva trgovine i turizma sa
Privrednom komorom Republike Srpske. Tako je u koordinaciji sa
predstavnicima Udruenja trgovine, turizma i ugostiteljstva pri Privrednoj
komori RS, definisan Prijedlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o
turizmu i Zakona o ugostiteljstvu, Prijedlog Zakona o turistikoj naknadi, te svim
pravilnicima proizalim iz navedenih zakona. lanovi regionalnih komora e,
shodno Pravilniku o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji
ugostiteljskih objekata, takoe biti lanovi Komisije za kategorizaciju, gdje e
se odreivati materijalni uslovi za otpoinjanje obavljanja djelatnosti.

3.9. Saradnja sa meunarodnim organizacijama i nevladinim sektorom
Meunarodne organizacije koje implementiraju programe podrke i
pomoi na podruju BiH, prepoznale su turizam kao razvojnu ansu i jedan broj
njih je veoma aktivan u edukativnim programima, promociji, razvoju i pruanju
podrke konkretnim projektima iz oblasti turizma.
Ova saradnja je intenzivnija od 2007. godine, od kada je Ministarstvo
trgovine i turizma uvelo inicijativu u aktivnom kreiranju politike razvoja turizma i
usmjeravanja meunarodnih projekata.
Saradnju u okvirima svoje nadlenosti Ministarstvo trgovine i turizma
Republike Srpske u proteklim godinama imalo je sa sledeim meunarodnim
organizacijama: USAID (Klaster turizma, Spira Project-Giljotina propisa), RIA
(Razvoj banjskog turizma), JICA (Razvoj eko turizma), CARE NWB sa
interregionalnim projektom razvoja turizma Drinske regije koji ukljuuje 4
optine Republike Srpske i 4 optine Srbije, te povremeno GTZ-njemaka
vladina organizacija, kroz pojedine aktivnosti.
Mnogobrojne nevladine organizacije, udruenja, drutva mogu biti velika
podrka ukupnom razvoju turizma. U Republici Srpskoj problem se javio kada
su ovi subjekti poeli pokretati pojedine projekte i akcije bez uea
Ministarstva za trgovinu i turizam ili turistikih organizacija, to je dovelo do
nesinhronizovanosti i parcijalnih djelovanja. Ministarstvo je 2007. godine
odredilo prioritete razvoja i smjernice za razvijanje partnerskih odnosa sa
nevladinim organizacijama u cilju razvijanja zajednikih projekata.

48

3.10. Vodei oblici turizma u Republici Srpskoj
Banjski turizam
Banjski turizam je jedan od generatora razvoja turizma Republike
Srpske. On se zasniva na korienju termalnih, termomineralnih i mineralnih
voda u svrhu lijeenja, rehabilitacije i rekreacije. Najvei obim turistikog
prometa u Republici Srpskoj, mjeren brojem noenja ostvari se u banjama, a
trend rasta turistikog prometa je stalan.
Godina Ukupno Banjska mjesta
2005 397.976 169.189
2006 489.441 199.245
2007 561.995 220.740
2008 625.842 237.400
2009 564.091 198.080
2010 577.802 223.188
Noenja turista u banjskim mjestima, Izvor: Statistiki godinjak za 2011. god
Razliit je obim prometa u pojedinim banjama. Smjetajni kapaciteti u
svim banjama izuzev Banje Vruice su veoma skromni. Strukturu turista u
ostalim banjama uglavnom ine pacijenti na rehabilitaciji, a njihov boravak
finansira Fond zdravstvenog osiguranja uz niske nadoknade gostiju. Samo
Banja Vruica ima dobro razvijenu infrastrukturu i suprastrukturu, pa je u
posljednje vrijeme sve ee centar kongresnog i manifestacionog turizma.
Planinski turizam
Zahvaljujui prirodnim bogatstvima: visokim, srednje visokim i niskim
planinama, raznovrsnoj klimi, razliitim oblicima biljnih i ivotinjskih vrsta,
specifinim ekosistemima (praume), planinski turizam u Republici Srpskoj sve
vie dobija na znaaju. Poslednjih godina sve vei je priliv stranih turista, a
njihov boravak je, uglavnom vezan za Jahorinu i zimski dio godine. Po Master

49

planu (za podruje Jahorine za period 2006-2016. god) Jahorina se postavlja
na turistiku (kongresni turizam) mapu Evrope.
Godina Domai Strani Ukupno
2005 42.616 39.527 82.143
2006 52.937 57.329 110.266
2007 58.411 65.847 124.257
2008 65.376 69.183 134.559
2009 64.021 56.455 120.476
2010 58.410 46.176 104.586
Noenja turista u planinskim mjestima, Izvor: Statistiki godinjak za 2011. god
Slaba infrastruktura i slaba prohodnost i dostupnost destinacijama
tokom zimskog dijela godine, izuzev Jahorine, Kozare i Zelengore, koe
razvoj ovog oblika turizma. Planinski turizam dodatno optereuje sezonska
posjeenost i mali kapaciteti.
Manifestacioni turizam
Manifestacioni turizam u Republici Srpskoj ima dugu i raznovrsnu
tradiciju. Meutim, treba naglasiti da veliki broj manifestacija jo uvijek nemaju
predznak turistikih, ve se odravaju kao lokalna i regionalna kulturno-
istorijska deavanja. Veoma mali broj manifestacija ima meunarodni karakter.
Seoski turizam
Ministarstvo trgovine i turizma stavlja akcenat na razvoj seoskog turizma
kao najperspektivnijeg oblika turizma. Iako u Republici Srpskoj postoje realni
uslovi za razvoj seoskog turizma, jo uvijek je samo rije o potencijalima i
mogunostima koje tek treba da se turistiki valorizuju. Vlada Republike Srpske
je od 2007. godine donijela niz mjera u cilju unapreenja turizma na selu, to je
ve dalo znaajne rezultate.
Avanturistiki turizam
Avanturistiki turizam najveim dijelom je vezan za rijeke Drinu, Taru,
Unu i Vrbas.

50

Lovno-ribolovni turizam
Lovno-ribolovni turizam je trenutno orijentisan na domae goste. Veina
infrastrukture nekad veoma posjeenih lovita, koja su privlaila turiste iz
zapadne Evrope, su devastirana tokom rata. injenica da je nedavno odrano
Evropko prvenstvo u flu fishi-muiarenje, dokaz je da se strani turisti poinju
vraati ribolovu u Republici Srpskoj.
Tranzitni turizam
S obzirom na izuzetan geosrategijski poloaj, tranzitni turizam ima velike
mogunosti za razvoj. Kroz razvoj infrastrukture, turistikih informativnih
punktova i turistike signalizacije moe se oekivati vei broj tranzitnih turista,
kao i produenje njihovog boravka u Republici Srpskoj.
Vjerski turizam
Pravoslavne crkve i manastiri i crkvre brvnare iz 16. vijeka predstavljaju
veliko kulturno istorijsko bogatstvo koje se tek poinje intenzivnije turistiki
valorizovati.
3.11. Ocjena stanja
- Republika Srpska je turistiki veoma nerazvijena;
- Udio turizma u BDP Republike Srpske je veoma mali (0,95% u 2010.
god)
6
;
- Veoma niska stopa zaposlenih u turizmu i ugostiteljstvu u odnosu na
ukupan broj zaposlenih u Republici Srpskoj;
- Republika Srpska nema odgovarajuu kadrovsku strukturu u oblasti
turizma;
- Najvei obim turistikog prometa, po osnovu broja noenja ostvaruju
domai turisti;
- Institucionalni okvir je nepotpun;
- Standardi u turizmu niski;
- Infrastruktura, naroito saobraajna, ne odgovara savremenim
zahtjevima;
- Nedostaju smjetajni kapaciteti;
- Nepotpun turistiki proizvod, nedostaju dodatni turistiki programi;
- Nedovoljno afirmisan i valorizovan potencijal;
- Ulaganja u turizam minorna.

6
Statistiki godinjak za 2011. godinu

51

4. STRATEGIJA RAZVOJA TURIZMA REPUBLIKE SRPSKE
4.1. Strateko planiranje u turizmu
Izrada strategije, potreba je svake regije koja eli planski razvijati
turizam na svom podruju i u skladu s postojeom infrastrukturom i turistikim
potencijalima biti konkurentna na tritu.
Osnova stratekog planiranja sastoji se u donoenju dugoronog i
sveobuhvatnog plana kojim se tei poboljanju trenutne pozicije ili odravanju
postojeeg nivoa razvoja.
Bitni elementi strategije su:
- Situaciona analiza internih i eksternih faktora sredine
- Vizija razvojnih ciljeva
- Formulisanje strategije-stratekih ciljeva
- Implementacija, sprovoenje strategije
- Strategijske kontrole
Strateko planiranje u turizmu se razlikuje od uoptenog pristupa
stratekom planiranju zbog razliitosti turistikog sistema u odnosu na druge
sisteme. Specifinost se ogleda u injenici da svaka turistika destinacija ima
svoje karakteristike: infrastrukturnu razvijenost, prostornu udaljenost
destinacije, nivo turistike razvijenosti, ekonomski razvoj, kvalitet ivota,
zaposlenost, investicije i sl. Samo detaljna analiza svake turistike destinacije
ini osnovu za formulaciju ciljeva, planova i mjera aktivnosti u procesu
stratekog planiranja. Stoga je strateko planiranje u turizmu sveobuhvatan
proces kojim se moraju uzeti u obzir sve karakteristike pojedinanih destinacija.
4.2. SWOT analiza turizma Republike Srpske
SWOT analiza koristi se kao metoda za prepoznavanje i utvrivanje
kljunih faktora razvoja, potencijala za razvoj, te razvojnih ogranienja pojedine
turistike destinacije. Na temelju SWOT analize odreuju se razvojna vizija,
ciljevi, prioriteti, mjere i projekti koji e doprinjeti razvoju pojedine turistike
destinacije za koju se izrauje strategija.
SWOT analiza omoguuje definisanje obiljeja koja predstavljaju
razvojne snage, odnosno razvojne slabosti pojedine turistike regije. Nadalje,
ova analiza pomae da se uzmu u obzir stanje i trendovi razvoja turizma u

52

irem okruenju, te da se ukae na osnovne razvojne mogunosti, odnosno
pretnje koje mogu da se pojave. SWOT analiza izgleda ovako:
7

Snage
o vrijedno prirodno bogatstvo
o raznolikost prirodnih turistikih vrijednosti
o ouvanost ivotne sredine
o bogato kulturno-istorijsko nasljee
o regionalne specifinosti turistikog proizvoda
o zdrava hrana i tradicionalna kuhinja
o relativno vei broj turistikih destinacija
o blizina emitivnih turistikih centara
o gostoprimstvo

Slabosti
o nedostatak svijesti o znaaju i mogunostima turistike privrede
o dezintegrisana ponuda
o slaba kadrovska osnova
o nedovoljno prepoznatljiv turistiki proizvod
o izraena sezonalnost
o siva ekonomija
o lo imid drave
o nedovoljna primjena informacionih tehnologija
o nizak nivo kvaliteta usluga
o nepotpuna institucionalna organizovanost (nedostaje institucionalna
organizovanost na nivou turistike regije)
o infrastrukturna ureenost na niskom nivou
o nedostatak hotela visoke kategorije sa veim smjetajnim
mogunostima
o neplanska gradnja
o nizak nivo ekoloke svijesti
o neistoa
o biznis barijere
o nedovoljna implementacija javnog i privatnog partnerstva

Mogunosti
o bogata ponuda u sferi turizma orijentisanog na prirodu (prirodne
resurse): banjskog, planinskog, eko, avanturistikog, lovnog,
ribolovnog
o potpunije vrednovanje kulturno-istorijskih vrijednosti i orgazovanija
ponuda u sferi vjerskog i manifestacionog turizma

7
Strategija razvoja turizma Republike Srpske za period 2011-2020. god

53

o razvoj turizma na seoskom gazdinstvu
o unapreenje turistikog proizvoda u sferi tranzitnog turizma
o turistika ponuda na regionalnom nivou
o saradnja na meuregionalnom nivou
o pristup strukturnim fondovima EU
o brendiranje turistikog proizvoda
o privatno-javno partnerstvo
o nedovoljna implementacija javnog i privatnog partnerstva

Prijetnje
o turistika konkurencija
o visok interes za velike turistike destinacije
o nestabilan geopolitiki poloaj u okviru evropskog turistikog trita
o nepredvidivi unutranji razvojni procesi, naroito politiki
o nizak BDP po glavi stanovnika
o nerazumijevanje uloge turizma u ekonomskom, socijalnom i
regionalnom razvoju
o nedovoljna zatienost turistikih prostora od individualne gradnje
o sporo donoenje prostornih planova optina, bez kojih nema
planskog pristupa razvoju turizma

4.3. Prva strategija razvoja turizma u Republici Srpskoj
U junu 2011. godine Republika Srpska je dobila svoj prvi dugoroni i
sveobuvatni strateki dokument Strategija razvoja turizma Republike Srpske
za period od 2011-2020. godine. Drutveno-politiki dogaaji: rat na teritoriji
Republike Srpske, meunarodna izolacija, stanje cjelokupnog ekonomskog
sistema, stanje konkurentskih destinacija uticali su kako na razvoj turizma tako
i na zakanjelu izradu ovog dokumenta.
Razvoj turizma u Republici Srpskoj do donoenja Strategije razvoja
odvijao se na bazi dokumenata kratkoronog i parcijalnog karaktera poput:
prostornih planova, urbanistikih planova, planova lokalnih zajednica, strategija
gradova ili pojedinih regija i sl.
Izradom Stratekog plana razvoja turizma kao dokumenta koji utvruje
bazine principe i stvara okvir za praktinu primjenu u praksi, Republika Srpska
je dobila strunu pretpostavku za razvoj turizma u duem vremenskom periodu.
To je temeljni dokument koji e postaviti okvir uravnoteenog turistikog
razvoja Republike Srpske i pomoi kljunim nosiocima turistikog razvoja,
prvenstveno na lokalnom nivou u izradi lokalnih razvojnih strategija turizma.

54

4.4. Vizija
Republika Srpska u narednih deset godina treba da obezbijedi nove
investicije u razvoj turistikih kapaciteta, infrastrukture, ljudskih resursa i
informacionih tehnologija i razvoj preduzetnitva, te na osnovu toga postane
prepoznatljiva turistika destinacija sa integralnim i kvalitetnim turistikim
proizvodom.
8

Vizija turizma Republike Srpske do 2020. godine je slika budueg. To
je cilj koji se eli ostvariti. Da bi vizija postala stvarnost potrebno je ciljeve
razvoja pretpostaviti objektivnim mogunostima, prilagoditi se faktorima razvoja
i poduzeti mjere koje e obezbjediti realizaciju ciljeva i vizije u cjelini.
4.5. Strateki ciljevi
Identifikovanje i definisanje stratekih ciljeva vri se u skladu sa vizijom,
pri emu njihovo ostvarenje treba biti realno. Strateki ciljevi su osnova za
izvoenje operativnih ciljeva i definisanje mjera za njihovo ostvarenje, iz kojih
dalje proizilaze programi i druge aktivnosti.
Kod odreivanja stratekih ciljeva mora se voditi rauna da oni budu
mjerivi, kako bi se moglo dokazati da li su, i na koji nain ti strateki ciljevi
postignuti.
Isto tako, obzirom da se razvojna strategija izrauje za odreeno
razdoblje, potrebno je i vremenski definisati strateke ciljeve i to na nain da
budu ostvarivi unutar trajanja programa strategije.
Strateki ciljevi moraju biti u skladu sa stratekim ciljevima nekih krovnih
dokumenata. Naprimjer, ako se radi neka lokalna strategija razvoja turizma,
potrebno je provjeriti da li su ti strateki ciljevi u skladu sa regionalnim ili
nacionalnim strategijama razvoja, kako ne bi dolo do neusklaenosti pojedinih
razvojnih strategija.
U Strategiji razvoja turizma Republike Srpske za period od 2011-2020.
godine zacrtana su etiri strateka cilja, a to su:
1. Poboljanje kvaliteta turistikog proizvoda
2. Poboljanje uslova razvoja turizma
3. Poveanje obima turistikog prometa
4. Unapreenje turistikog proizvoda baziranog na odrivom
razvoju

8

55

VIZIJA

STRATEKI CILJEVI

STRATEKI CILJ 2
Poboljanje uslova
razvoja turizma

STRATEKI CILJ 4
Unapreenje turistikog
proizvoda baziranog na
odrivom razvoju

4.5.1. Strateki cilj 1. - Poboljanje kvaliteta turistikog proizvoda
Turistiki proizvod nije samo atraktivnost destinacije (flora, fauna,
kulturno-istorijsko nasljee itd.), ve i pristupanost destinaciji i drugi uslovi
boravka u turistikoj destinaciji (smjetaj, prehrana, zabava, rekreacija i sl).
Da bi turistiki proizvod bio konkurentan potrebno ga je kontinuirano
razvijati prema potrebama trita, a to je mogue uz stalno poveanje kvaliteta
pojedinih segmenata proizvoda, odnosno razvijanje kvalitetnog proizvoda u
svim njegovim dijelovima. Isto tako, potrebno je neiskoriene potencijale
oblikovati u turistiki proizvod i plasirati ga na trite.
Strategija razvoja turizma Republike Srpske za period 2011-2020.
godine u okviru stratekog cilja - poboljanja kvaliteta turistikog proizvoda,
predvia vie operativnih ciljeva, programa i mjera, a sve u svrhu njegovog
ostvarenja.
Operativni ciljevi za realizaciju ovog stratekog cilja su:

STRATEKI CILJ 1
Poboljanje kvaliteta
turistikog proizvoda
STRATEKI CILJ 3
Poveanje obima
turistikog prometa

56

Unapreenje infrastrukture i suprastrukture u turizmu
Ovaj operativni cilj podrazumjeva programe i mjere koje nadlene
institucije trebaju poduzeti:
- Program: Poboljanje saobraajne infrastrukture (mjera: izraditi
program prioritetnog rjeavanja saobraajne infrastrukture u funkciji
turizma),
- Program: Poboljanje komunalne infrastrukture (mjera: izraditi
preporuke za poboljanje komunalne infrastrukture),
- Program: Poboljanje i razvoj suprastrukture (mjera:definisati
potrebe za odgovarajuom suprastrukturom i sadrajima).
Nosilac aktivnosti - Ministarstvo trgovine i turizma u saradnji sa
Ministarstvom za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju, Ministarstvom
saobraaja i veza i lokalne zajednice, a rok realizaciju je 2011-2013. godine.
Unapreenje kvaliteta turistike usluge
- Program: Kontinuirana kontrola provoenja Zakona o ugostiteljstvu
(mjera: unapreenje rada inspekcijskih slubi i kontinuirana kontrola
davalaca usluga u turizmu i ugostiteljstvu).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo trgovine i turizma u saradnji sa
turistikim organizacijama i inspekcijske slube na nivou lokalnih zajednica.
Rok za realizaciju 2011. god i dalje.
Razvoj novih turistikih proizvoda
- Program: Podsticaj razvoju novih turistikih proizvoda (mjera:
definisati nove proizvode).
Nosilac aktivnosti turistike organizacije u saradnji sa Ministarstvom
trgovine i turizma. Rok za realizaciju 2011. god i dalje.
Razvoj ljudskih resursa u oblasti turizma
- Program: Strateki okvir za razvoj kadrova u turizmu (mjera: izraditi
program ljudskih resursa u turizmu),
- Program: Poveanje kvaliteta davalaca kvalifikacionih usluga
(mjera: unapreenje programa i modernizacija obrazovnih institucija iz
oblasti turizma i hotelijerstva),
- Program: Optimalizacija kadrovskih potencijala (mjera:usaglasiti
programske sadraje pojedinih nastavnih predmeta iz oblasti turizma u
srednjim kolama i fakultetima).
Nosilac aktivnosti - Ministarstvo prosvjete i kulture i Ministarstvo
trgovine i turizma u saradnji sa visokokolskim institucijama, turistikim

57

organizacijama i Privrednom komorom Republike Srpske. Rok za realizaciju
2011-2013. god.
4.5.2. Strateki cilj 2. - Poboljavanje uslova razvoja turizma
Kompleksnost turistikog proizvoda zahtijeva povoljne uslove za sve
sudionike u njegovom oblikovanju, a to je mogue obezbjediti uspostavljanjem
institucionalnog i pravnog okvira u cilju razvoja turizma, stvaranjem opte
sigurnosti i sigurnosti investicija za domae i strane investiture, povezivanjem
turistikog sektora sa ostalim sektorima privrede, razvojem finansijskih
podsticaja na dravnom i regionalnom nivou.
Operativni ciljevi za realizaciju ovog stratekog cilja su:
Uspostavljanje institucionalne mree za razvoj turizma
Program: Uspostavljanje institucionalnog okvira (mjera: uspostaviti
mehanizme funkcionisanja u sektoru turizma na dravnom, republikom,
regionalnom i lokalnom nivou).
Program: Izrada programa koordinacije u institucionalnoj mrei (mjera:
Izraditi program i podsticati stalni dijalog zainteresovanih strana u turizmu-javni
i privatni sektor i graansko drutvo). Rok za realizaciju 2011. god i dalje.
institucijama na nivou BiH, Republike Srpske i optina.
Unapreenje zakonskog okvira u cilju razvoja turizma
Program: Obezbjediti pravni okvir i sigurnost investicija za sve
investitore (mjera: identifikovati barijere za investiranje u turizmu i hitno
predloiti donoenje neophodne zakonske regulative).
Nosilac aktivnosti Vlada Republike Srpske i Savjet ministara BiH u
saradnji sa relevantnim privrednim subjektima u turizmu. Rok za realizaciju
2011-2012. god.
Povezivanje turistikog sektora sa ostalim sektorima lokalne privrede i
uspostavljanje turistikih klastera
Program: Uspostaviti informacioni sistem za povezivanje turistikog i
ostalih sektora privrede (mjera: izraditi prijedlog modela informacionog
povezivanja turistikog i ostalih sektora privrede).
Program: Formirati turistike klastere (mjera: podsticati formiranje
klastera na regionalnoj osnovi).

58

Program: Definisati model planiranja i razvoja turistikih destinacija,
destinacijskog menadmenta i marketinga (mjera: obezbjediti podsticajna
sredstva za podrku izrade modela planiranja i razvoja turistikih destinacija,
destinacijskog menadmenta i marketinga).
Poboljanje javnog finansiranja
Program: Uvoenje budetskih podsticaja za sektor turizma (mjera:
izmjena propisa u cilju stvaranja uslova za stimulacije u turizmu).
Program: Podrka izradi projekata korienja meunarodnih zajmova i
kreditnih sredstava za razvoj turizma, podrka pristupu meunarodnim
fondovima (mjera: uspostaviti infrastrukturu i kapacitete u Ministarstvu trgovine
i turizma za podrku projektima iz oblasti turizma).
Savjetom ministara BiH, Privredna komora Republike Srpske, turistike
organizacije. Rok za realizaciju 2011. god i dalje.
Podsticanje privatnog i mjeovitog finansiranja
Program: Podsticanje privatnog finansiranja (mjera: promovisanje
koncepta preduzetnitva u turizmu).
Program: Podsticanje privatnog i javnog partnerstva (mjera: promocija
privatnog i javnog partnerstva).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo trgovine i turizma, Privredna komora
Republike Srpske, turistike organizacije. Rok za realizaciju 2011-2012. god.
4.5.3. Strateki cilj 3. - Poveanje obima turistikog prometa
Obim turistikog prometa u Republici Srpskoj znatno zaostaje u odnosu
na zemlje u okruenju. U strukturi turista prednost imaju domai turisti u
odnosu na strane. S tim u vezi i finansijski efekti od turizma su neznatni. U cilju
uveanja turistikog prometa Strategija razvoja turizma, u okviru tri operativna
cilja, predvia programe i mjere za realizaciju ovog stratekog cilja.
Operativni ciljevi su:
Poveanje obima prometa domaih turista
Program: Obezbjeenje podsticajnih sredstava za promociju domaeg
turizma (mjera: donoenje programa podrke i kreditiranja turizma).
Program: Program kola u prirodi (mjera: promovisanje i podsticanje
programa rada osnovnih i srednjih kola koje planiraju ekskurzije, izlete i kole
u prirodi na podruju Republike Srpske).

59

Program: Produenje turistike sezone (mjera: obezbjediti posebne
programe namijenjene penzionerima, mladima, sindikalnim organizacijama van
glavne sezone).
Ministarstvom finansija, Ministarstvom prosvjete i kulture, turistike
organizacije. Rok za realizaciju 2011. god i dalje.
Poveanje obima prometa inostranih turista
Program: Tretirati turizam kao izvoz (mjera: uvoenje subvencija u
turistiku privredu).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo trgovine i turizma, Ministarstvo finansija
i turistike organizacije. Rok realizacije 2011-2012. god.
Spreavanje sive ekonomije u turizmu
Program: Suzbijanje sive ekonomije u turizmu (mjera: izraditi plan
kratkoronih i dugoronih mjera za suzbijanje sive ekonomije u turizmu).
Program: Sankcionisanje sive ekonomije u turizmu (mjera: pojaati
inspekcijski nadzor u sprovoenju zakona i propisa).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo trgovine i turizma, Ministarstvo
finansija i kontrolni organi na nivou BiH u saradnji sa lokalnom zajednicom i
turistikim organizacijama. Rok realizacije 2010. god i dalje.
4.5.4. Strateki cilj 4. - Unapreenje turistikog proizvoda baziranog
na odrivom razvoju
Ovaj strateki cilj podrazumijeva da se razvojni programi, pravna
regulativa, prostorno planiranje i ostali segmenti drutvenog razvoja stave u
funkciju ouvanja ivotne sredine. Koncept odrivog razvoja je vodei princip
strategije razvoja turizma u Republici Srpskoj. On podrazumijeva umjereno
iskoriavanje prirodnih resursa kako bi se obezbjedilo zadovoljenje sadanjih
potreba koje nee ugroziti mogunost buduih generacija da zadovolje
sopstvene potrebe.
Operativni planovi za realizaciju ovog stratekog cilja su:
Zatita turistikih resursa i njihova optimalna valorizacija
Program: Izrada programa zatite turistikih resursa (mjera: prikupiti
podatke i uspostaviti bazu turistikih resursa).

60

Program: Donijeti odgovarajue propise zatite i ureenja ivotne
sredine u funkciji razvoja turizma (mjera: sprovoditi aktivnosti na jaanju svijesti
i zakonskog regulisanja zatite ivotne sredine).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i
ekologiju u saradnji sa Ministarstvom trgovine i turizma, Republikim zavodom
za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijea i turistikim organizacijama.
Rok realizacije 2011-2014. god.
Uravnoteen razvoj na principu odrivosti
Program: Razvoj turizma na principu odrivosti (mjera: podsticati izradu
planova razvoja turizma).
Program: Unapreenje turistikog ambijenta (mjera: podsticati gradnju
prilagoenu prirodnom ambijentu, autohtonim kulturnim vrijednostima i visokim
standardima u turizmu).
Program: Formirati nezavisnu ekspertsku komisiju za odrivi turizam pri
Ministarstvu trgovine i turizma (mjera: osnovati stalnu komisiju za odrivi
turizam).
Nosilac aktivnosti Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo
i ekologiju u saradnji sa Ministarstvom trgovine i turizma, Ministarstvom za
poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu i turistikim organizacijama. Rok za
realizaciju 2010. god i dalje.
Razvoja turizma u zatienim podrujima
Program: Planovi razvoja turizma (mjera: izrada planova i programa
razvoja).
Ministarstvom za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju. Rok za
realizaciju 2011-2015. god.
Razvoj seoskog turizma
Program: Rekonstrukcija, proirenje postojeih i izgradnja novih
kapaciteta u seoskom turizmu (mjere: subvencija projekata u seoskom
turizmu).
Program: Zapoljavanje mladih u ruralnim podrujima (mjera: podsticaji
zapoljavanja mladih).
Program: Kreiranje modela etno sela (mjera: podsticati projekte etno
sela).

61

Program: uvanje tradicije i kulturnih vrijednosti (mjere: podsticati
projekte afirmacije kulturnih vrijednosti i razliitosti).
Program: Registracija seoskih gazdinstva (mjere: izrada odgovarajuih
standarda i registracija gazdinstava kao posebnih privrednih subjekata).
Ministarstvom za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju, Ministarstvom
za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu, turistikim organizacijama i
lokalnim zajednicama. Rok realizacije 2011. god i dalje.
4.6. Hitne mjere i akcioni plan
Polazei od opteg trenutnog stanja u turizmu u Republici Srpskoj, a
cijenei znaaj i mogunisti razvoja ove privredne djelatnosti u Strategiji
razvoja turizma Republike Srpske za period od 2011-2020. godine su
predviene neophodne hitne mjere i akcioni plan njihovog provoenja.
Prema Akcionom planu, hitne mjere koje Republika Srpska, preko svojih
institucija treba preduzeti, su sledee:
Rekonstrukcija i adaptacija postojeih seoskih gazdinstva u svrhu
registracije turistikog subjekta (ukupno 31 projekat)
Izgradnja novih objekata na seoskom gazdinstvu (ukupno 20
projekata)
Stimulisanje projekata izgradnje novih kapaciteta
Stimulisanje projekata proirenja i rekonstrukcije postojeeg
kapaciteta
Stimulisanje projekata sanacije smjetajnih jedinica (za 400 leajeva)
u postojeim kapacitetima
Finansiranje izrade master plana razvoja turizma u Nacionalnom
parku Kozara
Stimulisanje projekta unapreenja medicinskih usluga i sportskih
sadraja
Projekt istraivakih radova i mapiranja destinacija sa kulturno-
istorijskim sadrajem u funkciji turistike privrede
Finansiranje est projekata podsticaja lokalnih tradicionalnih ili novih
manifestacija
Finansiranje tri projekta podsticaja tradicionalnih ili novih
manifestacija republikog znaaja
Finansiranje izrade Master plana razvoja i unapreenja vjerskog
turizma
Finansiranje izrade Master plana unapreenja lovnog i ribolovnog
turizma

62

Finansiranje est projekata izgradnje novih kapaciteta u sferi
sportskog, avanturistikog i omladinskog turizma
Finansiranje est projekata sanacije i dogradnje postojeih
kapaciteta u sferi sportskog, avanturistikog i omladinskog turizma
Finansiranje projekata adaptacije postojeih kapaciteta u Welness
centar
Finansiranje izrade Master plana u Nacionalnom parku Sutjeska i
prostora Zelengore
Finansiranje podsticanja marketinkih aktivnosti-kreiranje i izrada
prospekata
Finansiranje podsticanja marketinkih aktivnosti- kreiranje i izrada
web stranica
Stimulacija za turistike agencije koje organizovano dovode turiste iz
inostranstva na period dui od tri dana
Finansiranje konkursa za jedinstveno rjeenje i unifikaciju turistikih
simbola i suvenira na nivou Republike Srpske i za sve regije
Finansiranje brze edukacije i doobuke kadrova u turizmu
Finansiranje edukacije svih davalaca usluga u seoskom turizmu
Angaovanje kvalifikovane konsultantske kue na sagledavanju
mogunosti povlaenja sredstava iz fondova Evropske unije, te
revizija dosadanjih aktivnosti
Hitno donoenje zakonskih propisa i druge neophodne regulative u
cilju to breg poetka implementacije Stretegije razvoja turizma
Shodno ovom Akcionom planu ukupna hitna ulaganja u turizam su vea
od 20.000 000 KM, od ega 13.409.00 KM obezbjeuje resorno ministarstavo
iz vlastitih i kreditnih sredstava, a ostatak korisnik sredstava iz vlastitih izvora.
Kako bi realizacija ovih hitnih mjera bila to efikasnija, a time i realizacija same
Strategije razvoja turuzma Republike Srpske, potrebno je uvesti odgovarajue
finansijske podsticaje. Oni su definisani u samoj Strategiji kao podsticaji male i
velike finansijske vrijednosti. Mali kao i veliki podsticaji predstavljaju
kombinaciju nepovratnih i kreditnih sredstava za odredjene projekte, na nain
da Vlada preko resornog Ministarstva daje jedan nepovratan iznos (10-15%) od
ukupnih ulaganja, a ostetak sredstava koji se obezbijeuje kreditno, vri tako
to subvencionie kamate.

4.7. Procjena obima i strukture investicija
Na osnovu procjene da je mogue postii uveanje broja turistikih
dolazaka u Republiku Srpsku u narednih deset godina na oko 400 hiljada, te da
bi ulaganja po svakom novopridolom turistu mogla da iznose oko 500 KM (u

63

razvijenim zemljama je 500 eura), dolazi se do zakljuka da su potrebna
ukupna ulaganja od oko 200 miliona KM.
Prema Strtegiji razvoja turizma republike srpske za period od 2010-
2020 godine procjena strukture potrebnih ulaganja i okvir moguih izvora
finansiranja izgleda ovako:
Smjetajni kapaciteti 55% 110 miliona
Turistika infrastruktura 38% 76 milona
Programske aktivnosti 5% 10 miliona
Markentike aktivnosti 2% 4 miliona
Struktura ulaganja

Vlastita sredstva investitora 25%
kapital finansijskih trita (akcionarstvo, finansijske
korporacije, partnerstvo i sl.)
25%

Bankarski krediti 30%
Finansijski podsticaji (budet, takse, porezi i sl.) 20%
Izvori sredstava
Iz ovih podataka vidimo da se za hitne mjere planira oko 20 miliona, to
predstavlja oko 10% ukupnih desetogodinjih ulaganja i da u hitnim mjerama
nisu predvieni vei investicioni zahvati. Ta ulaganja e biti mogua tek poslije
nekoliko godina implementacije Strategije.
Osnovni faktori koji ograniavaju vee investiranje na tritu Republike
Srpske su:
9

- niska drutvena efikasnost i naslijeena strukturna ogranienja,
- nedostatak dugoronih izvora finansiranja pod povoljnim uslovima,
- nepostojanje brzih trinih mehanizama za restruktuiranja.
U Republici Srpskoj investitori mogu, pored vlastitih raspoloivih
sredstava (ulaganje privatnog kapitala) za finansiranje investicionih projekata
koristiti:
Kredite komercijalnih banaka po trinim uslovima,
Kredite Investiciono-razvojne banke Republike Srpske po povoljnijim
uslovima od onih koje nude komercijalne banke,
Materijalna ulaganja lokalnih zajednica i koncesije,
Oslobaanje od taksa i drugih obaveza prema drutvenoj zajednici
lokalnog ili republikog nivoa.

9

64

U cilju podsticaja investiranja u turizam Republike Srpske potrebno je da
se:
- Pobolja opta sigurnost,
- Obezbjede fiskalni podsticaji za vee investiranje,
- Ujednae pravila na jedinstvenom tritu,
- Obezbjedi prihvatljiva infrastruktura,
- Provode mjere na stvaranju obuene radne snage,
- Obezbjede i druge mjere i mehanizmi po ugledu na zemlje sa
razvijenim trinim privredama.

4.8. Povezanost i usklaenost aktivnosti i mjera razvoja
Strategija razvoja turizma treba da bude dio ukupnog privrednog i
drutvenog razvoja Republike Srpske, budui da i druge privredne i drutvene
djelatnosti i aktivnosti (obrazovanje, trgovina, saobraaj i veze, zdravstvo,
infrastruktura, preduzetnitvo, zatita okoline, nevladin sektor i dr.) imaju veliki
uticaj na razvoj turizma. Naprimjer, jedan broj ministarstava iz svojih budeta
finansira pojedine mjere koje su direktno ili indirektno vezane za turizam:
Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite je ukljueno u finansiranje adaptacije i
odravanje banjskih ljeilita, Ministarstvo za porodicu, omladinu i sport u
izgradnju i adaptaciju seoskih domova, sportskih terena i igralita za djecu,
Ministarstvo nauke i tehnologije je izvor finansiranja mjera zatite prirodnog
naslea, Ministarstvo prostornog ureenja i ekologije zajedno sa Fondom za
zatitu prirode (su)finansijer je mjera istraivanja i zatite prirode I dr.
Mnoge meunarodne organizaacije su u fazi impementacije svojih
projekata u razvoj turizma u Republici Srpskoj. Isto tako, Evropska unija, iako
nema izvorne nadlenosti u sferi turizma, mnoge njene aktivnosti su usmjerene
na poboljanje ovog sektora. Posebno se to odnosi na sektor meunarodne
pomoi za razvoj. Principi iz Ugovora o osnivanju Evropske zajednice o
uspostavljanju zajednikog trita, ekonomske i monetarne unije, te
sprovoenja zajednikih politika i aktivnosti, podrazumijevaju promovisanje
harmoninih ekonomskih mjera, odrivog rasta i razvoja koji podrazumijeva,
osim ostalih aktivnosti, potovanje ivotne okoline, koje mora biti ugraeno u
sve druge politike zajednice.
Stoga Ministarstvo trgovine i turizma, koje ima kljunu ulogu u
provoenju Strategije i koje je uglavnom nosilac aktivnosti u provoenju mjera,
treba da uskladi svoje aktivnosti sa aktivnostima svih Vladinih i nevladinih
institucija i organa, meunarodnih organizacija, EU, te sa institucijama na
lokalnom nivou koje se bave poslovima razvoja.

65

4.9. Monitoring i evaluacija
Praenje (monitoring) Strategije razvoja turizma predstavlja
kontinuirano prikupljanje podataka o realizaciji pojedinih mjera i projekata u
okviru Strategije razvoja na osnovu unaprijed poznatog plana aktivnosti, koji
ukljuuje njegovu vremensku i prostornu dimenziju i rezultate. Praenje
obezbjeuje Vladi, Ministarstvu trgovine i turizma ili drugim nadlenim
institucijama da kontinuirano primaju povratne informacije o implementaciji
programa i projekata, odnosno o rezultatima njihove implementacije.
Omoguava da se na vrijeme identifikuju stvarni ili potencijalni uspjesi,
odnosno problemi, kako bi se provele neophodne izmjene i prilagoavanja u
toku njihove realizacije.
Ocjena (evaluacija) Strategije razvoja predstavlja ocjenjivanje njene
efikasnosti u pogledu unaprijed definisanih stratekih ciljeva i pojedinih mjera.
Preispituje se sadraj pojedinih programa i aktivnosti putem kojih se realizuje
cjelokupni plan i donose zakljuci o uspjenosti njihove realizacije. Evaluacija
analizira relevantnost (odnose li se ciljevi na stvarne potrebe), korist
(kompatibilnost efekata sa stvarnim potrebama) i odrivost (oekivanja vezana
za dugorone efekte).
4.10. Oekivani rezultati
Stanje turizma Republike Srpske nakon 2020. godine, skladno
stratekim opredjeljenjima, programima i mjerama, pored rasta prihoda i
zaposlenosti, definisae:
10

- Unapreen turistiki poloaj Republike Srpske u odnosu na
regionalno okruenje,
- Prihvaen imid Republike Srpske kao sigurne destinacije,
- Vidno unaprijeen kvalitet, obim i strukturu turistike ponude,
- Rastuu domau tranju,
- Rastuu inostranu tranju,
- Turistiku prepoznatljivost i organizovanost turizma na
regionalnom nivou,
- Unapreenu turistiku infra i suprastruktura,
- Naglaeno uee privatno-javnog sektora u turizmu,
- Unaprijeenu kadrovsku strukturu,
- Prepoznatljivu ponudu seoskog turizma,
- Prepoznatljivost centara gradskog turizma,
- Vei broj specijalizovanih turistikih proizvoda,
- Dovren proces privatizacije turistikih i hotelskih preduzea.

10

66

5. STRATEGIJA RAZVOJA POJEDINIH TURISTIKIH REGIJA
5.1. Turistike regije Republike Srpske
Iskustva razvijenih zemalja pokazala su da u institucijalnom smislu
organizacija turizma na regionalnom nivou ini bitnu pretpostavku razvoja
turizma, kako na nivou regije tako i pojedinih turistikih destinacija u regiji.
Strategija razvoja turizma u Republici Srpskoj definie est turistikih
regija. One su izdvojene na funkcionalnom principu i imaju specifina obiljeja
u pogledu kulturnih i istorijskih vrijednosti i nivoa razvijenosti. To su:
1. Banjaluka regija
2. Dobojska regija
3. Zvorniko-bijeljinska regija
4. Sarajevska regija
5. Foanska regija
6. Trebinjska regija
Organizovanje turistikih regija je korisno u smislu: bolje strategije i
taktike donoenja odluka, bolje raspodjele resursa, sveobuhvatnijeg i
racionalnijeg donoenja planova, racionalnijeg uvoenja mjera podsticaja, bolje
koordinacije rada turistikih organizacija optina, bolje promocije, uvoenja
turistikog proizvoda regije i dr.
Ciljevi i zadaci turistikih regija moraju biti kompatibilni sa ciljevima
lokalnih zajednica, kao i Republike u cjelini.
5.2. Banjaluka regija
Banjaluku regiju karakterie spoj urbanog i ruralnog turizma. Gradski
turizam je vezan uglavnom za Banja Luku, kao administrativni, poslovni,
kulturni, trgovaki, sportski, kongresni i zdravstveni centar. To je grad sa
bogatim kulturno istorijskim naslijeem. Cijelu regiju karakterie zdrava i
ouvana ivotna sredina pogodna za razvoj planinskog i eko turizma, lovnog i
ribolovnog turizma, sportsko-avanturistikog, seoskog, banjskog i drugih oblika
turizma u prirodi. U ovoj regiji se tokom cijele godine odrava niz
manifestacija.
Kljuni elementi razvoja Banjaluke regije
- Geografski poloaj
- Banja Luka, administrativni, poslovni, kulturni, trgovaki, sportski,
manifestacioni, zdravstveni centar
- Relativno dobro razvijena saobraajna mrea
- Blizina aerodroma

67

- Postojea infrastruktura (hoteli, univerziteti, sajam i ostale institucije)
- Kulturno istorijsko nasljee
- Prirodno bogatstvo, ouvana i zdrava ivotna sredina
- Vjersko nasljee (crkve brvnare, manastiri, samostani, damije)
- Kultura i tradicija (manifestacije: Kozarski etno, Koiev zbor,
Grmeka korida, Dani kosidbe)
- Skicentri Kozara i Kneevo
- Planinski predjeli Kozare, Lisine, Manjae, Prosare (brdski biciklizam
planinarenje)
- Termo-mineralni izvori (banje: Laktai, Slatina, Mljeanica, eher,
Kulai, Ljeljani)
- Rijeke: Vrbas, Pliva, Sana, Una (rafting, kajak)
- Kanjoni: Ugar, Vrbas
- Bogat lovni i ribolovni fond (Ribnik, Pliva)
- Relativno dobro razvijena i pristupana ruralna podruja (seoski
turizam)
Neophodne mjere unapreenja
- Poveanje broja smjetajnih kapaciteta u gradovima
- Izgradnja kampova i bungalov naselja Mrkonji Grad, Srbac,
Kozarska Dubica, ipovo,
- Unapreenje ugostiteljske ponude
- Proizvodnja suvenira
- Repoziciranje banjskih centara na tritu
- Ureenje obala rijeka
- Uvoenje novih manifestacija u cilju poveanja raznovrsnosti
turistike ponude
- Ureenje planinskih biciklistikih staza
- Ureenje i zatita lovnih i ribolovnih podruja
- Identifikovanje potencijalnih zona razvoja seoskog turizma
- Uvoenje jasnih standarda seoskog turizma
- Ureenje Banjalukog sajmita
- Ureenje i markiranje turistikih staza uz odgovarajuu turistiku
signalizaciju
- Izgradnja info centara na kljunim turistikim lokacijama
Kljuni investicioni projekti regije
11

- Eko turizam /eko Pliva/- ipvo, rijeka Janj, rijeka Pliva
- BAR projekt srednji tok rijeke Vrbas - avanturistika destinacija
- Sojeniko naselje - Bardaa, optine Srbac i Gradika
- Uskotrana pruga Srnetica-Petrovac-Drini

11

68

- Restauracija Kastela-Banja Luka
- Revitalizacija ergele Vuijak
- Ureenje gradskog kupalita na rijekama: Vrbas, Vrbanja, Una, kao i
obalnih etalita
- Izgradnja eko sela farme i manjeg luksuznog hotela na Manjai
- Izgradnja etno sela u Krupi na Vrbasu
5.3. Dobojska turistika regija
Ova regija je prepoznatljiva po termalnim i termo-mineralnim izvoroma,
raznovrsnom florom i faunom kao i vrijednim kulturnim nasleem. Najrazvijeniji
oblici turizma su banjski i manifestacioni turizam, a znaajnu ulogu imaju i
gradski, lovni i ribolovni, seoski, eko i drugi oblici turizma u prirodi.
Kljuni elementi razvoja
- Termalni i termo-mineralni izvori Banja Vruica
- Termalni izvor - Terme Ozren
- Kongresni sadraji Banja Vruica
- Grad Doboj - ekonomsko i kulturno sredite regije
- Vrijedno kulturno nasljee u Doboju (tvrava u Doboju, stari grad)
- Dobra saobraajna povezanost
- Ouvana i raznovrsna prirodna osnova
- Peine (Djevojaka-Doboj i Rastua-Tesli)
- Rijeke (Ukrina, Usora i Sava)
- Bogat lovni i ribolovni fond (lovni-amac, Modria, Derventa, a
ribolovni-Pelagievo)
- Razvijena ruralna podruja na Ozrnu
- Tradicija u pelarstvu
- Banja Vruica razdvajanje medicinskog, rekreativnog i welness
sadraja
- Modernizacija Banje Vruice
- Novi smjetajni kapaciteti u Modrii i Brodu za potrebe kongresnog
turizma
- Restauracija starog grada Doboj
- Ureenje rijenog korita i obala rijeka
- Uvoenje mehanizama zatite lovnih i ribolovnih podruja
- Izgradnja smjetajnih kapaciteta u zonama lova i ribolova
- Edukacija za postojee i potencijalne uesnike u pruanju usluga
seoskog turizma (Preslica, Ozren)
- Izgradnja etno sela

69

12

- Podsticaj razvoju i promociji seoskog turizma na podruju optine
Doboj
- Zavretak ureenja i modernizacija Banje Vruice
- Ureenje rijenih korita i obala rijeka Usore, Ukrine i Bosne i njihova
turistika valorizacija
- Izgradnja etno sela u okolini Banje Vruice ili u blizini jedne od
glavnih saobraajnica u regiji.
5.4. Zvorniko-bijeljinska regija
Turizam zauzima vano mjesto u velikom dijelu regije. Turizam i
poljoprivreda su ujedno i dva strateka razvojna opredjeljenja. Resurs od
neprocjenjivog znaaja je rijeka Drina. Regija je bogata sa turistikim
potencijalima koji su, naalost, veoma malo ili nisu uopte iskorieni.
- Kulturna batina - Bijeljina i Zvornik
- Etno selo Stanii
- Manastiri: Tavna sa crkvom Sv. Trojice, Papraa, Lovnica
- Regate na Drini
- Ski centar - planina Javor
- Banje Dvorovi, Banje Guber i izvor Kiseljak
- Zvorniko i Peruako jezero
- Razvijena ruralna podruja
- Zainteresovanost lokalnog stanovnitva za seoski turizam
- Ureenje izlobenog centra u Srebrenici (Muzej srebra i rudarstva)
- Revitalizacija starih utvrenja (Zvornik, Srebrenica,Vlasenica i
Ugljevik)
- Ureenje urbanih naselja
- Usklaivanje kalendara manifestacija sa poljoprivrednim radovima
- Revitalizacija Banje Guber
- Unapreenje smjetajnih kapaciteta Banje Dvorovi
- Pozicioniranje nekoliko vidikovaca du kanjona Drine
- Ureenje kupalita na Drini
- Izgradnja sojenikih naselja i manjih planinskih domova za lovce i
ribolovce
- Formiranje asocijacije seoskih domainstava koja pruaju turistike
usluge

12

70

- Utvrivanje jasnih standarda u seoskom turizmu
13

- Prioritet - razvoj ruralnog turizma u optini Bijeljina
- Ureenje i uspostavljanje sistema dugorone zatite rijeke Drine sa
priobaljem u okviru prekogranine saradnje sa Republikom Srbijom
- Revitalizacija Banje Guber i Banje Dvorovi
- Revitalizacija tvrave Zvornik
- Markiranje pjeakih, planinarskih i biciklistikih staza
- Izgradnja info centara na kljunim turistikim lokacijama
- Aktivnosti na vodi (Zvorniko jezero)
- Izgradnja novih kampova na atraktivnim lokacijama u blizini rijeke
Drine
- Nastavak aktivnosti na razvoju omladinskog turizma i
osposobljavanju veeg broja kampova
- Revitalizacija ski centra Igrite (izgradnja novih ski-staza, vertikalnog
transporta i smjetajnih kapaciteta)
- Turistika signalizacija
5.5. Sarajevska turistika regija
Glavni nosilac turistikog razvoja ove regije je Olimpijski centar
Jahorina. Ostala mjesta u ovoj regiji imaju velike mogunosti u razvoju ruralnog
turizma: planinarenje, brdski biciklizam, lov i ribolov i druge aktivnosti u prirodi.
- Ski centar Jahorina
- Planinski predjeli Han Pijeska i Rogatice
- Duga tradicija zimskog turizma
- Relativno dobra saoraajna povezanost
- Blizina sarajevskog aerodroma
- Peina Orlovaa
- Most na epi
- Vila Karaoreva - Han Pijesak
- Bogat lovni fond
- Zdrava i ouvana priroda
- Ruralna raznovrsnost
- Tradicija i autentinost ruralnih podruja
Neophodne mjere razvoja
- Implementacija mjera identifikovanih u master planu Jahorine

13

71

- Uvezivanje planinskih predjela Jahorina-Romanija
- Poveanje smjetajnih kapaciteta
- Restauracija mosta na epi
- Restauracija Karaoreve vile
- Proizvodnja suvenira
- Uvoenje manifestacija sportsko-takmiarskog karaktera tokom zime
- Manifestacije kulturnog sadraja u ljetnom dijelu godine
- Valorizacija peine Orlovaa
- Obezbjeenje uslova za razvoj seoskog turizma
- Edukacija za postojee i potencijalne uesnike u seoskom turizmu
14

- Realizacija Master plana Jahorina (u toku)
- Revitalizacija ergele Borike
- Razvoj seoskog turizma na podruju Rogatice, Han Pijeska i optine
Istono Sarajevo
5.6. Foanska turistika regija
Nacionalni park Sutjeska, Viegrad sa uprijom na Drini, rijeke Drina i
Tara i netaknuta priroda su odrednice turistikog razvoja ove regije.
- Lik i djelo Ive Andria
- Most Mehmed-pae Sokolovia
- Uskotrana pruga Viegrad-Mokra Gora
- Memorijalni centar Sutjeska
- Manastir Dobun
- Sportska takmienja - rafting na Tari i Drini
- Nacionalni park Sutjeska
- Banja Vilina vlas
- Jezera Gorske oi na Zelengori
- Stoarski katuni na Zelengori
- Bogata lovita
Neophodne mjere razvoja
- Ureenje urbanih prostora u autentinom stilu
- Revitalizacija spomen muzeja na Sutjesci
- Uvoenje novih manifestacija u cilju poveanja raznovrsnosti
turistike ponude

14

72

- Poveanje raznovrsnosti smjetajnih kapaciteta u skladu sa
prirodnim ambijentom i ciljnim grupama (planinari, avanturisti,
rekreativci)
- Ureenje i markiranje turistikih staza
- Restaurirati postojee i podstai izgradnju smjetajnih kapaciteta tipa
bungalova planinskih katuna i sl.
- Identifikovati kljune take za panoramsko razgledanje te izgradnju
platformi u Nacionalnom parku Sutjeska
- Definisati programe avanturistikog turizma
- Edukacija u pruanju usluga u seoskom turizmu
15

- Nacionalni park Sutjeska-revalorizacija turistikih potencijala -
saradnja Republike Srpske, Srbije i Crne Gore
- Master plan Nacionalni park Sutjeska
- Projekat pod nazivom Put sa irom
- Revitalizacija Banje Vilina Vlas
- Ureenje muzeja Ive Andria
- Restauracija Viegradskog mosta
- Ureenje i stavljanje u funkciju postojeeg muzeja Tjentite
- Izgradnja adrenalin parka sa prigodnim smjetajnim kapacitetima
- Projekt Kamengrad Vlada Republike Srpske i Emir Kusturica
- Izgradnja edukativnog i info centra na Tjentitu
- Kompletno ureenje rezidencijalnog naselja na Tjentitu
- Projekat definisanja turistikih - tematskih ruta za avanturistiki i
planinski turizam u saradnji sa Srbijom i Crnom Gorom i FBiH
5.7. Trebinjska turistika regija
Puna valorizacija prirodnih i antropogenih vrijednosti pretpostavka je
razvoju turizma u regiji, sa akcentom na vjerski, kulturni, tranzitni,
manifestacioni i seoski turizam. Slaba saobraajna povezanost je najvei
razlog sporog oporavka i razvoja turizma u regiji.
- Trebinje sa kulturno-istorijskim vrijednostima (Stari Grad, stare
tvrave u blizini Trebinja)
- Kraljevi podrumi
- Manastiri: Tvrdo, Graanica, Dui, Dobrievo, Petropavlov manastir
- Rodno mjesto sv. Vasilija Ostrokog - Mrkonji pored Trebinja

15

73

- Manifestacije: Nevesinjska olimpijada, Duievi dani pezije,
Trebinjske ljetnje sveanosti i dr.
- Etno-kulturne vrijednosti: narodni obiaji, ples, legende i mitovi,
gastronomija, domaa radinost
- Hercegovaka sela
- Ljekovito bilje
- Jezera: Bileko, Goriko i Klinje
- Krake peine, vrtae, ponornice
Neophodne mjere za razvoj
- Poveanje smjetajnih kapaciteta
- Restauracija starih tvrava
- Turistika valorizacija lika i djela Jovana Duia
- Turistika valorizacija sela Mrkonjii
- Uspostavljanje efikasnije saradnje izmeu predstavnika vjerskih
zajednica i turistike industrije
- Stimulisati domau radinost
- Formirati udruenja seoskih domainstava koja pruaju turistike
usluge
- Ureenje pjeakih zona uz obalu Trebinjice i Bilekog jezera
16

- Obnova uskotrane pruge od apljine prema Trebinju, Bilei i dalje
za Niki
- Izgradnja hercegovakog etno sela (mogue lokacije: epelnica
pored Bilee, Mosko, Zubci, neko od sela u obodu Popova polja
pored magistralnog puta Trebinje Ljubinje)
- Ureenje kupalinih lokacija na Bilekom jezeru
- Restauracija starih vojnih tvrava (austrijske kasarne)
- Ureenje priobalja Trebinjice kroz Trebinje

16

74

ZAKLJUAK
Pozicioniranje turistike destinacije Republike Srpske temelji se na
spoznajama o trenutnom stanju i kvalitetu turistike ponude, te o
mogunostima budueg razvoja.
Iako je Republika Srpska prostor sa izuzetnim turistikim potencijalima,
ona nije dovoljno izgradila svoju trinu prepznatljivost na turistikom tritu.
Turizam bi morao biti u budunosti kljuno opredjeljenje Republike Srpske, koja
ima sve predispozicije da postane prepoznatljiva destinacija dobrog i zdravog
ivota.
Sagledavanjem trenutnog stanja turizma u Republici Srpskoj uoava se
nizak nivo razvijenosti turistikog sektora uslijed slabe organizacije i
razvijenosti turistike ponude, to za posljedicu ima neadekvatan odgovor
turistike tranje. S jedne strane Republika Srpska ima prirodne ljepote,
planine, rijeke, jezera, kanjone, termalne vode, a na drugoj strani optereuju je
zastarjeli i nestandardizovani smjetajni kapaciteti, loa saobraajna
infrastruktura, needukovan kadar za pruanje usluga u turizmu i nizak nivo
turistikog razmiljanja lokalnog stanovnitva. Osim toga, Republika Srpska jo
uvijek ima lo meunarodni imid, to je posljedica viegodinjih ratnih zbivanja
na ovim prostorima.
Turistiki proizvod Republike Srpske se treba izgraditi na vrstim
osnovama, iza kojih prije svega stoji drava, u smislu:
- funkcionisanja pravne drave,
- privlaenja i sigurnosti stranih investicija,
- investiranja u obrazovanje i edukaciju zaposlenih u turizmu na svim
nivoima,
- insistiranja na zatiti i obnovi prirodnog bogatstva,
- zatite kulturnih vrijednosti i tradicije,
- unapreenju imida zemlje. .
Turizam u Republici Srpskoj do sada se odvijao bez dugorone
strategije razvoja, a sredstva namjenjena za razvoj turizma ulagala su se ad
hoc ili na osnovu kratkoronih planova.
Sredinom 2011. godine Republika Srpska je dobila svoj prvi
dugogodinji strateki dokument vezan za razvoj turizma Strategiju razvoja
turizma republike Srpske za period 2011-2020. godine, na osnovu kojeg e
Vlada preko nadlenih ministarstava provoditi definisane aktivnosti u cilju
ostvarenja stratekih ciljeva razvoja turizma.

75

Turizam u Republici Srpskoj
DANAS SUTRA

Nedovoljno poznata destinacija

Lo imid

Nedostatak svijesti o znaaju turizma

Neprepoznatljiv turistiki proizvod

Nizak nivo kvaliteta usluga

Nepotpuna instituconalna
organizovanost

Depopulacija i naputena naselja

Biznis barijere

Destinacija dobrog i zdravog
ivota

Kvalitetna promocija turistikog
proizvoda

Rast prihoda od turizma

Odrivost razvoja

Izgraen imid

Kvalitetniji ivot lokalnog
stanovnitva

Ekonomski i socijalni razvoj sela

Gore navedeno sutra moe se oekivati samo uz dosljednu
implementaciju Strategije razvoja turizma Republike Srpske, te implementaciju
strategija razvoja pojedinih lokaliteta, master planova, akcionih planova i drugih
akata donesenih u skladu sa Stretegijom razvoja turizma usvojenom na nivou
Republike.
Republika Srpska moe postati atraktivna turistika destinacija uz
aktivan i kontinuiran rad svih subjekata na njenom prostoru, od dravnih
institucija do graanina kao pojedinca.

76

LITERATURA:
1. Baki, Ognjen, Marketing menadment turistike destinacije, igoja, Beograd, 1995.
2. Baki, Ognjen, Marketing u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008.
3. Baki, Ognjen, Osnove turizma sa osnovama ugostiteljstva, igoja, Beograd, 1999.
4. Boniface, Brian, Cooper, Chris, World destinations casebook, Elsevier Butterworth
Heinemann, Oxford, 2005.
5. Carlsen, Jack and Charters, Stephen, Global wine tourism:research, menagement and
marketing, Cab International, Walingford, 2006
6. ai, Krunoslav, Poslovanje hotelskih preduzea, igoja, Beograd, 1995.
7. erovi, Slobodan, Strategijski menadment u turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd,
2009.
8. Duli, A., Petri L.,Upravljanje razvojem turizma, Zagreb, 2009.
9. uriin D., Janoevi S., Menadment i strategije,Ekonomski fakultet, Beograd, 2005.
10. Epler Vud, Megan, Ekoturizam:principi, postupci i politike za odrivost, CenORT, Beograd,
2002.
11. Gnjato, O., Istona Hercegovina-prirodne turistike vrijednosti, Banja Luka, 2004.
12. Gnjato, R., Geopolitiki poloaj Republike Srpske, Banja Luka, 1996.
13. Gnjato,Rajko, Trbi, Slobodan, Marinkovi, Drako, Lojovi, Milomir, Republika Srpska-
turistiki potencijali, Zavod za izdanje udbenika, Istono Sarajevo, 2005.
14. Grad Banja Luka, Strategija razvoja grada Banja Luka u periodu od 2007-2015, 2007.
15. Hall,D., Kirkpatrick, I., Mitchell, M., Rural tourism and sustainable business, Channel View
Publicationsm, Clevedon, 2005.
16. Holloway, J. Christopher, Marketing for tourism, Pearson Edukation, Harlow, 2004.
17. Kotler, Filip, Marketing menadment, Data status, Beograd, 2006.

77

18. Maksin, M., Pucar., Kora,M. i Miliji, S.,Menadment prirodnih i kulturnih resursa u
turizmu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009.
19. Ministarstvo poljoprivrede umarstva i vodoprivrede, Strateki plan ruralnog razvoja
Republike Srpske za period od 2010-2015.
20. Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske, Turistiki master plan za Jahorinu, 2009.
21. Ministarstvo za prostorno ureenje, graavinarstvo i ekologije, Strategija zatite prirode,
2011.
22. Optina Bijeljina, Strategija razvoja turizma opine Bijeljina, 2012.
23. Popesku, Jovan, Menadment turistike destinacije, Univerzitet, Singidunum, Beograd,
2008.
24. Slubeni glasnik Republike Srpske (Strategija razvoja turizma Republike Srpske za 2011-
2020.godine, Zakon o turizmu 70/11, Zakon o ugostiteljstvu 15/10, Zakon o boravinoj
taksi 78/11, Zakon o javnim skijalitima 15/10, Zakon o banjama 24/09, Uredba o
uslovima i kriterijima za dodjelu namjenskih sredstava za razvoj turizma 31/12, Pravilnik o
razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata 13/05,
Pravilnik o minimalnim uslovima za pruanje ugostiteljskih usluga izvan ugostiteljskih
objekata 89/05)
25. Republiki zavod za statistiku Republike Srpske, Statistiki bilten, 2011.
26. The future of city tourism in Europe, WTO, Madrid, 2006.
27. Unkovi, Slobodan, ai,Krunoslav, Baki, Ognjen, Savremena kretanja na turistikom
tritu, Ekonomski fakultet, Beograd
28. Unkovi, Slobodan, Zeevi, Bojan, Ekonomika turizma, Ekonomski fakultet, Beograd,
2005.
29. Unkovi, Slobodan, Zeevi, Bojan, Ekonomika turizma, Ekonomski fakultet, Beograd,
2009.

78

30. Vanhove, Norbert, The ekonomics of tourism destinations, Elsevier Butterworth
Heinemann, Oxford, 2005.
31. Vidi, Nada, Vodi kroz tematski turizam (elektronsko izdanje) TIMS, Novi Sad, 2009.
INTERNET SAJTOVI:
1. www.vladars.net
2. www.turizars.org
3. www.tors.rs.sr
4. www.bijeljinaturizam.org
5. www.visitprijedor.com
6. www.trebinjeturizam.com
7. www.visegradturizam.com
8. www.dobojturizam.com
9. www.TO-prnjavor.com
10. www.turizamsamac.org
11. www.focaravajuce.org
12. www.tod-derventa.com
13. www.turisticki-adresar.com
14. www.gacko-rs.info
15. www.bhturism.ba
16. www.palelive.com
17. www.opstina-gradiska.com
18. www.knezevo.org
19. www.opstina-zvornik.org


79

MR - Strategija Razvoja Turizma U Republici Srpskoj

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MR - Strategija Razvoja Turizma U Republici Srpskoj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

U UN NI IV VE ER RZ ZI IT TE ET T S SI IN NG GI ID DU UN NU UM M

You might also like