1

Muhammed Asad
Islami n udhkryq

Mitrovic 1415/1995 ;
Titulli i origjinalit: Islam at the crossroads
Prtheu: Adnan Misini

!"rje Parathnie #ruga e ha$ur e islamit %h$irti i $erndimit &jurmat e lu'trave rishtere M(i arsimimin m(i imitimin !adithi dhe sunneti
Pr'undim )usnota/%hnime

Hyrje
*" li(r sht shruar $ra'rsisht $ara gj"sm sheulli+ satsisht+ n vjeshtn e vitit 19,, dhe $r her t
$ar sht (otuar n -elhi me 19,4 e $astaj n .ahor dhe sht a$el muslimanve t (re/it tim 0 t1i
shmangen imitimit t ver(r 2talid3 t 'ormave dhe vlerave sho0rore t $erndimit+ dhe 0 n vend t
saj+ t $r$i0en ta ruajn trashgimin e t"re islame+ e cila diur a sjellur deri te 'enomeni i lavdishm+
shumansh histori+ i $r'shir me sh$rehjen 45ivili/imi musliman46
*jo $r$jeje imja letrare+ m(i lndn thjesht islame+ a hasur n $rgjigjje t drejt$rdrejt n mesin e
muslimanve t /onave anglisht'olse t Indis s athershme t $andar dhe sht (otuar disa her6
Prthimi ara( $asoi $as disa vitesh dhe ndiimi i tij n $u(liun e arsimuar t lindjes s Mesme a 0en
madje edhe m i madh sesa ndiimi i ver/ionit orgjinal angle/6 Prgjigjja $o/itive n a$elin tim s sh$ejti e
n7iti $ara0itjen e li(rave tjer+ nga shrimtart tjer musliman+ t cilt e morn temn r"esore t 4Islamit n
udhr"04 dhe e ela(oruan n 'orma t ndr"shme e n nivele t ndr"shme+ 8donjri nga ata n
$rshtatshmri me $rirjet individuale sh$irtrore+ nganjher due u $ajtuar me t+ a$o me at $i$amje
timen+ $or+ thuase va/hdimisht due ardhur gjer te $r'undimet dhe $ostullatet+ t cilat ather m jan
duur 9 e edhe sot m duen 9 t undrta asaj 0 am $r'"t"ruar6 At 0 e am $atur ndr mend ur e
am shruar li(rin+ t cilin e eni n duar+ a 0en /gjimi i srishm i vetdijes s muslimanve m(i at+ se
ata ndr"shojn n as$etin sho0ror dhe ulturor nga sho0ria m e 'ort $erendimore+ dhe n at mn"r
'orcimin e renaris s t"re dhe dshirs 0 t1i ruajn 'ormat dhe themelatat e veta tradicionale+ n mn"r
0 jo t:u ndihmoj ta m(ajn t gjall at 4dallueshmri4 0ensore dhe $rsri ta (jn reative at n
as$etin ulturor+ $as sheujve t stagnimit t madh dhe sterilitetit inteletual t (ashsis son6 ; tr
li(rin+ thesi r"esor a 0en n /gjimin e srishm dhe ruajtjen e at"re 'ormave dhe at"re vlerave t
aluars son+ t cilat ende jan n lidhje me realitetin e islamit si 'u0i+ e cila rijon ultur+ dhe /gjimit t
srishm t sh$irtit t ideologjis islame+ si8 sht e sh$rehur jo n *ur1anin )isni dhe n %unnetin e
Pejgam(erit a6s6
Por+ si8 ndodhi+ nj $jes t madhe t asaj 0 i am s"nuar due e shruar li(rin 4Islami n udhr"04+ m
von ga(imisht e an u$tuar disa le7ues e udhhe0s muslimana+ t cilt lshuan rastin 0 t u$tojn t
gjitha im$liacionet e thirrjes sime n reativitetin ulturor dhe 'illuan t mendojn se sht i
domosdoshm+ thjesht+ thimi n 'ormat sho0rore t dushme n sheujt e aluar t deadencs
muslimane6 *jo a 0en+ si8 am thn m $ar+ $lotsisht e undrt me s"nimet e mia6 &jithsesi+ /gjimi i
srishm a 'illuar + dhe /hvillohet n (otn muslimane: $or+ $r 'at t e0+ ai nu sht thim i srishm
vlerave t mir'illta t *ur1anit dhe %unnetit+ $or+ m $ar on'u/ion+ i cili rrjedh nga gatishmria e tr

2

at"re muslimanve 0 ver(risht t1i $ranojn 'ormat sho0rore dhe $roceset ideore t /hvilluara n (otn
islame mesjetare+ n vend 0 me m(urrje t:i thehen ideologjis s evidencuar n (urimet e vetme t vrteta
t islamit: *ur1anit dhe %unnetit6 Pirisht+ n orvatje 0 t sh$jegoj di8 nga on'u/ioni tragji+ i cili sot
dominon n (otn muslimane+ tani e o'roj t (otim t ri t revi/ionuar t $o t njjtit titull+ me sh$res 0
jo ve$r do t mund t1i shr(ej rinis s sotme muslimane+ mu siurse (otimi (urimor nga viti 19,4+ i cili a
0en i dediuar rinis s athershme muslimane 9 etrve a$o madje edhe gj"shrve t (re/it t tanishm6
;se disa $araardhs+ ga(imisht e an u$tuar $r$jejen time+ ndoshta rinia e sotme muslimane do t jen
n gjendje+ 0 m mir ta vlersojn u$timin e tij n dritn e asaj 0 a aluar nga $ara0itja e tij e $ar+ $ara
gj"sm sheulli6 -shira ime sht 0 " li(r t1u ndihmoj n rrugn e vshtir+ e cila 0ndron $ara t"re6
Tanger 19<=+ Muhammed Asad
Rruga e hapur e islamit
;jra nga $arollat m t rndsishme t ohs s sotme sht 4t $ushtuarit e ha$sirs46 >an /hvilluar mjetet
e omuniacionit+ t cilat larg i an tejaluar ndrrat e (re/ave t m$arshm; to mjete t reja+ an vn
n lvi/je (artjen shum m t sh$ejt e m t gjithm(arshme t t mirave+ se urr m $ar n historin e
njer/imit6 #e/ultati i tij /hvillimi sht ndrmvartsia eonomie e $o$ujve6 Asnj $o$ull a$o (ashsi
nu mund t1i lejoj vetes 0 t m(etet anash nga (ota tjetr6 ?hvillimi eonomi $ushoi 0 t jet loal6
*arateristi i sht glo(aliteti6 Ai nu merr $aras"sh+ (ile n tendecat e veta+ largsit $olitie e
gjeogra'ie6 Ai (art me vete 9 e jo me gjas sht madje m e rndsishme se ana e thjesht materiale e
$ro(lemit 9 nevojn gjithnj n rritje t (artjes+ jo vetm t mallrave+ $or edhe t ideve e vlerave ulturore6
Por+ derisa to d" 'u0i+ ajo eonomie e ulturore+ sh$esh shojn n ha$+ e/iston dallimi n rregullat e
t"re dinamie6 .igjet elementare t shencs m(i eonomin rojn 0 shm(imi i t mirave ndrmjet
$o$ujve t jet reci$ro; jo do t thot se asnj $o$ull nu mund t ve$roj vetm si (lers e 0 tjetri
gjithmon t jet shits; n 'und 8donjri nga ata duhet t1i luaj 0 t d" rolet njohsisht+ due dhn e due
marr nga njri9tjetri+ 0o't drejt$rdrejt a$o me ndrmjetsimin e $jesmarrsve tjer n lojn e 'u0ive
eonomie6 Por+ n 'ushn ulturore " rregull i 8elit i shm(imit nu sht domosdoshmri+ (ile jo
gjithnj; jo do t thot se (artja e ideve dhe ndiimeve ulturore nu (a/ohet det"rimisht n $rinci$in 4je$
dhe merr46 ; nat"rn njer/ore sht 0 om(et dhe civili/imet+ t cilat jan $olitiisht dhe eonomiisht t
'u0ishme+ 'ort i trhe0in (ashsit m t do(ta dhe m $a ative+ ashtu 0 ndiojn n to n s'ern
inteletuale e sho0rore e 0 vet t mos jen nn ndiim6 @ till sht sot situata n as$etin e marrdhnieve
ndrmjet (ots $erndimore e asaj muslimane61
;ga $i$amja e v/hguesit histori+ ndiimi i 'ort+ i dushm t cilin civili/imi $erendimor e ushtron n
(otn islame+ $a marr $aras"sh se a e $ranojn t muslimant+ a$o jo+ nu $ara0et urr'ar (e'asie+ se$se
jo sht $asoj e $rocesit t gjat histori+ $r t cilin edhe gjetiu e/istojn disa analogji6 Por+ $rderisa
historiani+ me 0en se merret vetm me v/hgim+ mund t jet i na0ur+ $r ne muslimant+ $ro(lemi
m(etet i $a/gjidhur6 Pr ne+ 0 nu jemi vetm v/hgues t interesuar+ $or edhe $jesmarrs t vrtet n t
dram 9 $r ne t cilt onsiderohemi $asues t Pejgam(erit ton Muhammedit a6s6 9 $ro(lemi n t vrtet
te tu 'illon6 ;e (esojm se islami+ $r dallim nga religjionet tjera+ nu sht vetm $i$amje sh$irtrore
e mendjes+ e $rshtatur sua/ave t ndr"shme ulturore+ $or rreth i $avarur ulturor dhe sistem sho0ror me
ti$are 0art t de'inuara6 *ur civili/imi i huaj e $rha$ rre/atimin e vet n mesin ton+ si8 sht sot rasti+ dhe
sjell deri te ndr"shimet e catuara n organi/min ton $ersonal ulturor+ duhet ta emi t 0art at+ se ai
ndiim i huaj a shon n drejtim t mundsive tona ulturore+ a$o undr t"re; a ndion ai si serum
ndells+ a$o si helm n tru$in e ulturs islame6
Prgjigjja n t $"etje mund t gjindet vetm me anali/6 -uhet t1i /(ulojm motivet e 'u0is s t d"
civili/imeve+ atij islam dhe atij $erendimor+ (ashohor 9 e ather t hulumtojm se deri u sht i
mundshm (ash$unimi n mes t"re6 @ $asi0 civili/imi islam sht 0enjsisht religjio/+ $ara se gjithash+
duhet t $r$i0emi 0 ta de'inojm rolin e $rgjithshm t religjionit n jetn njer/ore6
At 0 e 0uajm 0ndrim religjio/+ nat"risht sht $asoj e onstitucionit inteletual e (iologji t njeriut6
;jeriu nu sht i a't 0 vetvetes t1ia sh$jegoj 'shehtsin e jets+ 'shehtsit e lindjes e t vdejes+ 'shehtsit
e $a'undsis e t amshueshmris6 T gj"uarit e tij ndalet $ran mureve t $ath"eshme6 %i$as saj+ ai

3

mund t1i (j vetm d" gjra6 ;jra nga to sht+ 0 t he0 dor nga t gjitha $r$jejet e t u$tuarit e jets
si trsi6 ; at rast+ do t m(shtetet n 0artsin e $rvojs s dushme dhe t1i u'i/on onlu/ionet e veta
n s'ern e t"re6 Ashtu+ do t jet n gjendje t1i u$toj 'ragmentet e ve8anta t jets+ t cilat mund t rriten n
numr e 0artsi+ sh$ejt a$o ngadal+ n $rshtatshmri me ArritjenB e dituris njer/ore m(i Anat"rnB+ $or
megjithat ato do t m(esin vetm 'ragmente+ domethniet e vet trsis do t m(esin jasht $ajisjes
metodologjie t mendjes njer/ore6 *jo sht rrug+ n$r t ciln shojn shencat nat"rore6 Mundsia
tjetr+ e cila mund t e/istoj rahas asaj shencores+ sht rruga e religjionit6 Ajo e udhhe0 njeriun+ me
ndihmn e $rvojs s (rendshme+ r"esisht asaj intuitive+ deri te $ranimi i sh$jegimit unitar n te/n se
e/iston )u0ija *rijuese %u$reme e cila udhhe0 gjithsin+ n harmoni me nj $lan t sajuar me urtsi i cili
sht m(i dhe jasht t u$tuarit njer/or6
%i8 emi thn+ " once$cion nu e $engon det"rimisht njeriun nga t hulumtuarit e 'ateve dhe
'ragmenteve t jets+ t cilat o'rohen $r v/hgim t jashtm; nu e/iston antagoni/m inherent ndrmjet
$erce$cionit t jashtm 2shencor3 dhe atij t (rendshm 2religjio/36 Por+ jo e 'undit+ $rnjmend sht
mundsia e vetme s$eulative e t u$tuarit t jets+ si unitet i 0enieve dhe 'u0is lvi/se; shurta/i+ si
ndonj trsi t euili(ruar mir e harmonie6 %h$rehja 4harmonie4+ ndonse shum e e0$rdorur+ sht
jasht/aonisht e rndsishme n lidhje me t+ me0 ajo im$lion ra$ortin $rats n vet njeriun6 Cenia
njer/ore+ religjio/e e di se e tr ajo 0 i ndodh atij dhe n te urr nu mund t jet $asoj e lojs s ver(r
t 'u0ive+ $a vetdije e 0llim; ai (eson se ajo sht vetm $asoj e vullnetit t 0llimt t ?otit +dhe si$as
saj+ organiisht $r(n trsin me $lan universal6 ; t mn"r+ njeriu sht n mundsi 0 t /gjedh
antagoni/min e hidhur ndrmjet Dn9it njer/or e (ots o(jetive t 'ateve dhe duurive t 0uajtura ;at"ra6
Cenia njer/ore+ me t gjitha meani/mat e ndrliuara t sh$irtit t vet+ me t gjitha dshirat dhe anthet e
veta+ me ndjenjat dhe me $asigurit e veta s$eulative+ gjendet e (alla'a0uar me ;at"rn+ n t ciln
/emr(utsia dhe mi/oria+ siguria dhe rre/iu jan t $r/iera n mn"r t mreullueshme+ t ha(itshme e
t $ash$jeguar+ $lotsisht e ndr"shme nga metoda dhe strutura e mendjes njer/ore6 Asnjher+ 'ilo/o'ia e
$astr inteletuale+ a$o shenca es$erimentale nu an 0en n gjendje ta /gjedhin t on'lit6 *jo sht
$irisht ajo $i+ u $ara0itet religjioni6
; dritn e $rvojs dhe $erce$cionit religjio/+ Dni njer/or i vetdijshm dhe ;at"ra e heshtur+ e
$a$rgjegjshme n duje+ vijn n marrdhnie t harmonis sh$irtrore+ ngase 0 t d"ja+ vetdia
individuale e njeriut dhe e ;at"rs 0 e rrethon dhe e cila sht n t+ jan vetm mani'estime t
oordinuara+ ndonse t ndr"shme t t njejtit Eullnet *rijimtar6 -o(ia e $amatshme+ t ciln religjioni i
o'ron njeriut+ 0ndron n njohjen se ai sht+ e 0 urr nu $ushon t jet i till+ 0nie e $lani'iuar mir n
lvi/jen e amshueshme t *rijimit+ $jes e catuar e organi/mit t 'atit 2aderit3 univer/al6 Pasoja
$siologjie e tij once$cioni sht ndjenja e thell e siguris sh$irtrore 9 ajo (aras$esh ndrmjet
sh$ress dhe 'ris+ e cila dallon njeriun $o/itivisht religjio/ 9 8'ardo 0o't t jet religjioni i tij 9 nga ai
joreligjio/i6
*jo te/ themelore+ u sht e $r(asht t gjitha religjioneve t mdha+ sido 0o'shin dotrinat e t"re t
$osa0me; e $oashtu u sht e $r(asht+ thirrja morale njeriut 0 t1i nnshtrohet Eullnetit t dushm t
?otit6 Por+ islami dhe vetm islami+ shon m larg se " sh$jegim e shillim teori6 Ai jo vetm 0 na mson
se+ tr jeta n esenc sht ve8anti 9 $r sha se rrjedh nga ;jshmria !"jnore 9 $or edhe na tregon rrugn
$ratie+ t ciln 8donjri nga ne mund ta reali/on+ n u'injt e jets s tij individuale tosore+ ve8anti e
Ides dhe Asionit+ si n 0enien ashtu edhe n vetdijen e vet6 C ta arrij t 0llim su$rem t jets+ njeriu
n islam nu sht i det"ruar t he0 dor nga (ota; urr'ar rigoro/itetesh nu jan t nevojshme+ $r t1u
ha$ur d"ert e 'shehta ah $astrimi sh$irtror; nu sht i nevojshm urr'ar $resioni ndaj sh$irtit 0 t
(esoj n dogma t $au$tueshme+ $r tu arritur sh$timi6 *resat e tilla i jan $lotsisht t huaja islamit+
ngase ai nu sht as dotrin mistie+ e as 'ilo/o'i6 Islami sht thjesht $rogram i jets n harmoni me 4ligjet
e nat"rs4+ t cilat ?oti i catoi n rijimtarin e Tij; arritja ulminante e saj sht oordinimi i $lot i
as$eteve sh$irtrore e materiale t e/istencs njer/ore6 ; msimet islame+ 0 t d" to as$ete+ jo
vetm se jan t 4$ajtuara4 njra me tjetrn+ n u$tim se nu m(etet on'liti inherent ndrmjet 0enjes
'i/ie dhe asaj morale t njeriut+ $or insistohet n 'atin e oe/istencs s t"re dhe $andashmris+ si $arim
nat"ror t jets6
Mendoj+ se " sht shau $r 'ormn e ve8ant t lutjes islame+ n t ciln oncetracioni sh$irtror dhe
lvi/jet e catuara tru$ore jan t oordinuara mes veti6 *ritit armi0sisht t dis$onuar t islamit+ sh$esh e

4

/gjedhin mn"rn e till t lutjes si dshmi t $ohimeve t t"re+ se islami sht religjion i 'ormali/mit dhe e
dushmris 2$amjes s jashtme36 @ $rnjmend+ njer/it e religjioneve tjera+ t cilt jan msuar ta ndajn
0art 4 sh$irtroren4 nga 4tru$orja4+ gati n mn"r t njejt+ siur 0 0umshtori e ndan ajn nga 0umshti;
nu munden ta u$tojn leht+ se n 0umshtin e $ama/itur t islamit+ jetojn n harmoni 0 t d" to $jes
$r(rse dhe sh'a0en (asharisht+ ndonse t ndr"shme si$as $r(rjes s t"re6 Me 'jal tjera+ lutja islame
$r(het nga oncentracioni mental dhe lvi/jet tru$ore+ $asi 0 edhe vet jeta njer/ore sht e $r(rjes s
till dhe se nga ne $ritet 0 t1i a'rohemi ?otit n trsin e t gjitha a'tsive+ me t cilat na a $ajisur Ai6
Ilustrimi i mtejshm i tij 0ndrimi mund t shihet n r"erjen e tava'it+ ceremonialit t shuarit rreth e
rrotull *a(es n Mee6 Me0 sht o(ligim i $ashmangshm $r 8donjrin 0 h"n n AC"tetin e %henjtB ta
(j tava' *a(n+ shtat her dhe $asi 0 t $rm(ajturit e saj urdhrese sht njra nga tri $iat r"esore t
ha7hillut+ me t drejt mund t $"etemi: Aa sht domethnia e tij atiF A sht e domosdoshme t
sh$rehsh devotshmrin n mn"r t till 'ormalisteFB
Prgjigjja sht $lotsisht e 0art6 ;se rrotullohemi rreth e $r0ar nj o(jeti+ ne me t e onstatojm at
o(jet si $i 0endrore t ve$rimit ton6 *a(a+ ah e cila 8do musliman e then '"t"rn e tij n lutje+
sim(oli/on ;jshmrin e ?otit6 .vi/jet tru$ore t ha7hinjve d6m6th6 rrotullimi gjat tava'it+ sim(oli/on
ativitetin e jets njer/ore6 Prandaj+ tava'i $r'shin jo vetm mendimet tona t devotshme+ $or $r'ishin
edhe jetn ton $ratie+ ve$rimet dhe $r$jejet tona duhet t en iden e ?otit dhe ;jshmris s Tij si
0endr 9 n $r$uthje me 'jalt e *ur1anit )isni:
4Dn nu i rijova 7hint dhe njer/it+ $os 0 t m adhurojn4 251:5G3
%i$as saj+ once$ti i 4adhurimit4 n islam+ dallon nga cilido 0o't religjion tjetr6 *tu+ ai nu sht i
u'i/uar n ve$rime thjesht 'etare si $6sh6 n lutje 2nama/3 a$o agjrim+ $or shtrihet edhe m(i tr jetn
$ratie t njeriut6 ;se+ 0llim i jets son+ si trsi l"$set t jet adhurimi i ?otit+ ne $atjetr duhet ta
onsiderojm t jet+ n totalitetin e t gjitha as$eteve t saj+ si $rgjegjsi t $r(r morale6 Prandaj+ t
gjitha ativitetet tona+ madje edhe ato t rndomta+ duhet t1i r"ejm si at t adhurimit; me 'jal t tjera 9 t
r"era me vetdije+ si di8 0 $r(n nj $jes t $lanit univer/al t ?otit6 &jendja e till e 8shtjeve $r njeriun
me a'tsi mesatare sht ideal i largt; $or a nu sht 0llim i religjionit reali/imi i idealeveF
Pi$amja e islamit n t as$et sht e 0art6 % $ari+ ai na mson se adhurimi i $rhershm i ?otit n t
gjitha ativitetet e llojllojshme t jets njer/ore+ $irisht sht u$timi i jets; dhe s d"ti+ se arritja e tij
0llimi m(etet e $amundur gjithnj+ deri sa jetrat tona i ndajm n d" $jes+ n at sh$irtrore dhe
materiale: ato duhet t jen t lidhura s (ashu+ n vetdijen dhe ativitetet tona+ n trsi harmonie6
*once$ti jon m(i ;jshmrin e ?otit+ duhet t $as0"rohet n s"nimin ton $ersonal ndaj oordinimit dhe
uni'iimit t as$eteve t ndr"shme t jets son6
#e/ultati logji i 0ndrimit t till+ sht dallimi i mtejshm ndrmjet islamit dhe t gjitha sistemeve tjera
religjio/e6 ; t vrtet+ vlen t vrejm se islami si 'e+ merret jo vetm me de'inimin e marrdhnieve
meta'i/ie ndrmjet njeriut dhe *rijuesit+ $or $oashtu edhe me nj insistim me/i m t vogl+ edhe me
marrdhniet ndrmjet individit e rrethit sho0ror6 >eta tosore 2dunjallu3 nu onsiderohet vetm si
lvo/hg e /(ra/t+ si hije e $arndsishme e Hots s Ardhme+ $or trsi $o/itive+ vetvetiu e $lot6 Eetm
?oti sht ;jshmri+ jo vetm n 0ensi+ $or edhe n 0llim+ $randaj edhe rijimtaria e Tij sht njshmri+
ndoshta n esenc+ $or n 0llim gjithsesi6
Eetdia $r ?otin+ si8 e sh$jegova m $ar+ n u$tim m t gjr $ara0et si$as islamit+ domethnien e jets
njer/ore6 -he $irisht " once$cion na tregon n mundsin 0 njeriu t arrij $rsosmri n jetn
individuale+ tosore6 Prej t gjitha sistemeve religjio/e+ vetm islami delaron se $rsosmria individuale
sht e mundshme n e/istimin ton+ tosor6 Islami nu e sht"n t $rsosmri deri $as eliminimit t
dshirave tru$ore+ si8 e (n t msimi rishter+ e as nu $remton /ingjir t $andr$rer t lindjeve t
srishme n nivele $rogresivisht m t larta+ si8 sht rasti me hindui/min; e as nu $ajtohet me (udi/min+
si$as t cilit $rsosmria dhe sh$timi mund t arrihet vetm me shatrrimin e Dn9it individual dhe
lidhjeve t tia emocionale me (otn6 >o+ islami sht i 0art n $ohimin se njeriu mund t arrij $rsosmri n
jetn e tij individuale+ tosore+ due i sh'r"t/uar $lotsisht t gjitha dhuntit e veta nat"rore dhe
mundsit e saj (ote6

5

C ta mnjanojm mosmarrveshjen+ sh$rehjen $rsosmri duhet de'inuar n u$timin n t cilin tu
$rdoret6 -ue $as $aras"sh u'i/imet (iologjie t 0enieve njer/ore+ ne urrsesi nu mundemi ta
sh0"rtojm iden e $rsosmris a(solute+ $r sha se A(solutja i taon vetm 'ushs s atri(uteve
!"jnore6 Prsosmria njer/ore+ n u$timin e vet t vrtet $siologji e moral+ $atjetr duhet t et
domethnje relative dhe rigoro/isht t $ru'i/uar6 Ajo nu im$licinon $osedimin e t gjitha ve8orive t
mira+ madje as arritjen $rogresive t cilsive t reja nga jasht+ $or vetm /hvillimin e at"re ve8orive
$o/itive+ tanim e/istuese t individit+ n mn"r t till 0 t 'orcohen mundsit e tia nat"rore $or
$rndr"she t $ash'r"t/uara6 Pr sha t llojllojshmris s 'enomeneve jetsore+ ve8orit e lindura t
njeriut dallojn n 8do rast individual6 Prandaj+ do t ishte a(surde t /m 0 t gjitha 0eniet njer/ore do t
duhej+ a$o do t mund t s"nojn ah 4ti$i4 i njejt i $rsosmris 9 $irisht+ si8 do t ishte e $au$timt t
$resim+ 0 ali i $rsosur vra$ues dhe ai i $rsosuri $r trhe0je+ t $osedojn satsisht t njejtat ve8ori6 C
t d" mund t jen individualisht t $rsosur e t shl0"eshm+ $or megjithat ata do t jen t ndr"shm+
se$se vetit e t"re (urimore jan t ndr"shme6 ;gjajshm sht edhe m 0eniet njer/ore6 ;se $rsosmria
do t duhej t jet e standardi/uar me 4ti$in4 s$eci'i 9 si8 e (n t rishteri/mi n ti$in e t shenjtit
aseti 9 0eniet njer/ore do t duhej t he0in dor+ a$o t1i /m(ra$sin+ a$o t1i ndr"shojn t gjitha dallimet e
veta individuale6 Por+ sht e 0art se jo do ta th"ente ligjin !"jnor t dallimeve individuale+ i cili dominon
m(i tr jetn n to6Prandaj islami+ i cili nu sht religjion i re$resionit+ i lejon njeriut u'ij mja't t gjr
n e/istimin e tij $ersonal e sho0ror+ ashtu 0 ve8orit e ndr"shme+ tem$eramenti dhe $rirjet $siologjie
t individve t ndr"shm+ mund t1i gjejn rrugt e veta $ersonale ah /hvillimi $o/itiv+ n harmoni me
$redis$o/icionet e t"re individuale6 Prandaj+ njeriu mund t jet aset+ a$o mund t g/on masn e $lot t
mundsive t veta sen/ore n u'ijt ligjor; ai mund t jet nomad+ i cili (redh shrettirs+ $a ush0im $r
t nesrmn+ a$o tregtar i $asur i rrethuar me t gjitha t mirat; gjithnj deri sa ai i nnshtrohet sin0erisht e
me vetdije ligjeve+ t cilat i a vendosur ?oti+ ai sht i lir t modeloj jetn e tij $ersonale si$as atij modeli+
t cilin nat"ra $ersonale ia $rcaton6 @ a t o(liguar 0 t (j mirsi a0 sa a mundsi+ n mn"r 0 mund
ta remtoj dhuratn jetsore+ t ciln ia a dhuruar *rijuesi i tij; dhe t1u ndihmoj t a'rmve t vet+
n$rmjet /hvillimit $ersonal n s"nimet e t"re sh$irtrore+ sho0rore e materiale6 Por+ 'orma e jets s t"re
individuale nu sht n asnj mn"r e $rcatuar me ndonj standard t $osa0m6 Ai sht i lir ta reali/oj
/gjedhjen e tij+ ndrmjet t gjitha mundsive t $a'undme+ t cilat i jan t ha$ura6 Ha/n e 4li(erali/mit4 t
till n islam duhet ruar n t u$tuarit e nat"rs (urimore t njeriut dhe 'isniris s tij (urimore6 @
undrt me iden rishtere se njeriu lind si matar+ a$o msimet e hindui/mit+ se ai (urimisht sht i
$oshtr e i nd"r $randaj duhet 0 me mundime t rrsh0et $rmes vargut t gjat t sh$rnguljeve+ deri te
cau $r'undimtar i $rsosmris+ 'eja islame $ohon se njeriu sht i lindur si i $astr dhe $otencialisht i
$rsosur 9 n u$timin si8 u sh$jegua m lart6Thuhet n *ur1anin )isni:
4Ertet+ ;e e rijuam njeriun n 'ormn m t (uurB
$or n t njejtn 'r"m *ur1ani va/hdon:
666$astaj e /(ritm at n m t ultin e m t ultve+ $rve8 at"re 0 (esuan dhe (n ve$ra t mira46 295:49G3
; ajetet e cituara sht sh$rehur e vrteta+ se njeriu (urimisht sht i mir e i $astr; dhe $rve8 saj+ se
mos(esimi n ?otin dhe mungesa e ve$rave t mira mund ta asgjsoj $rsosmrin e tij (urimore6 ;ga ana
tjetr+ njeriu mund ta m(aj+ a$o $rsri ta arrij+ at $rsosmri individuale+ (urimore+ nse me vetdije
u$ton ;jshmrin e ?otit dhe i nnshtrohet ligjeve t Tij6 ;ga jo+ si$as islamit+ e e0ja asnjher nu
sht 0ensore a$o madje (urimore; ajo sht 'r"t i jets s vetdijshme t njeriut+ ndrsa sht $asoj e
e0$rdorimit t ve8orive nat"rore+ $o/itive me t cilat ?oti e $ajis 8do 0enie njer/ore6 %i8 sht thn m
$ar+ ato ve8ori jan t ndr"shme te 8do individ+ $or gjithnj jan $otencialisht t $rsosura n vete;
/hvillimi i t"re i $lot sht i mundshm n $eriudhn e jets individuale t njeriut n t (ot6 ;e e
$ranojm si 'at t $amohuar se jeta $as vdejes+ due iu 'alnderuar ushteve t veta $lotsisht t
ndr"shuara t ndjenjave e t $rce$timit+ do t na je$ ve8ori e a'tsi $lotsisht t reja+ t cilat do ta (jn t
mundshm $r$arimin e mtejshm t sh$irtit njer/or; $or jo i $ret vetm jets son t ardhme6
Msimet islame 0art $ohojn+ se 8donjri $rej nesh $oashtu mund ta arrijm masn e $lot t $rsosmris+
n t jetn tosore due i /hvilluar ti$aret $o/itive+ tanim e/istuese nga t cilat $r(hen
$ersonalitetet6

6

Prej t gjitha religjioneve+ vetm islami i mundson njeriut 0 ta g/on dimensionin e $lot t jets tosore+
$a u $rcjellur jo me hum(je t orientimit sh$irtror6 *jo $lotsisht dallon nga once$cioni rishterI %i$as
dogms rishtere+ njer/imi rrsh0et nn matin e trashguar+ t cilin e an (r Adami e @va dhe $r t
sha+ n tr jetn njer/ore shiohet 9 s $au n teorin dogmatie 9 si n luginn e /"mt t $illimit6
Ajo sht 'ush(etej e d" 'u0ive t undrshtare: @ *e0ja+ t ciln e $r'a0son %atana+ dhe @ Mira+ t ciln e
$r'a0son Isus *rishti6 Me ngasjet tru$ore+ %atana mundohet ta $engoj lvi/jen e sh$irtit njer/or ah drita
e amshuar; derisa sh$irti i taon *rishtit+ tru$i sht 'ush e ndiimeve t %atans6 *jo mund t sh$rehet
ndr"she: (ota e Materies sht esenc satanie+ ndrsa (ota e %h$irtit sht h"jnore dhe e mir6 &jith8a 0
n nat"rn e njer/imit sht materiale+ a$o 4e$sharae4+ siur 0 t me dshir e 0uan teologjia rishtere+
sht re/ultat i drejt$rdrejt i $ranimit t shills s Princit djallor t @rrsirs e Materies nga ana e
Adamit6 Prandaj+ $r t:u arritur sh$timi+ njeriu duhet ta thej /emrn e tij nga jo (ot e$sharae e ta drejtoj
ah ajo e ardhmja+ (ota sh$irtrore+ u 4mati i $ar4 sh$aguhet me 'lijimin e *rishtit n *r"06
Madje edhe nse n $rati nu i $rm(ahet saj dogme 9 e as 0 i sht $rm(ajtur ndonjher 9 vet
e/istimi i msimit t till s"non t $rodhoj ndjenj t $rhershme t ngaress s ndrgjegjjes te njeriu me
$rirje religjio/e6 Ai ngurron ndrmjet thirrjes ategorie+ 0 ta l $as dore t (ot dhe n7itjes nat"rore t
/emrs s vet 0 t jetoj e t:i g/ohet jets6 Eet ideja m(i matin e $ashmangshm 9 $r sha se sht i
trashguar dhe m(i sh$agimin misti t tij $rmes vuajtjes s Isusit n r"0 9 e u$tueshme mendjes
mesatare 9 vendos (arrier ndrmjet mallngjimit sh$irtror dhe dshirave t tia legjitime t saj (ote6
; islam nu njohim urr'ar 4mati t $ar4; once$tin e till e onsiderojm t undrt me iden m(i
drejtsin e ?otit6 ?oti nu e thrret n $rgjejgjsi 'miun $r ve$rat e $rindrve; e si ather+ Ai do t
mund t:i thrriste n $rgjegjsi ato gjenerata t $anumrta t njer/imit $r matin e $adgjueshmris t
ciln e an (r strgj"shrit t"re t largtF Pad"shim+ se sht mundur t onstrutohen sh$jegimet
'ilo/o'ie t asaj te/e t 8uditshme+ $or jo $r mendjen e joso'istiuar gjithmon do t m(eten $o a0
arti'iciale dhe e $ana0shme siur edhe once$ti i vet Trinitetit6 @ $asi 0 nu a urr'ar mati t
trashguar+ $ad"shim nu a as sh$agim universal t njer/imit n msimet islame6 %h$agimi dhe dnimi
jan individual6 do musliman sht sh$agues i vetes; ai (art t gjitha mundsit e susesit a$o dshtimit
sh$irtror n /emrn e vet $ersonale6 ; *ur1an+ $r njeriun thuhet:
4Atij 2njeriut3 i taon ajo 0 e 'itoi dhe atij i (ie ajo 2e e0e3 0 e meritoi4 2=: =<G3
;j tjetr ajet thot: 4-he se njeriut nu i taon tjetr vetm se ajo 0 a $unuar4 25,: ,93
Por+ nse islami nu e $rrah at $i$amje t /"mt m(i jetn+ si8 sht e sh$rehur n rishteri/min e
Paulinit+ ai megjithat na mson 0 jets s dunjallut t mos ia $rshruajm at vler t te$ruar+ si8 ia
$rshruan civili/imi (ashohs $erndimor6 -erisa $i$amja rishtere im$licinon se jeta tosore sht
$un e e0e+ $erndimi (ashohs 9 $r dallim nga rishterimi 9 e adhuron jetn n t njejtn mn"r
siur0 gr"si e adhuron ush0imin e vet; ai e glltit at+ $or nu a res$et ndaj tij6 ;ga ana tjetr+ islami
shion n jetn tosore 2dunjallun3 me 0etsi e res$et6 Ai nu e adhuron+ $or e onsideron at si shall
organie n rrugn ton ah e/istenca m e lart6 Por+ mu $r t ars"e 0+ ajo sht nj shall+ dhe at
shall e ve8ant+ njeriu nu a t drejt ta $r(u/+ a$o madje t1i /hvle'tson vlerat e jets s vet tosore6
T udhtuarit ton gjat saj (ote sht domosdoshmri+ $jes $o/itive n $lanin !"jnor6 %i$as saj+ jeta e
njeriut sht me vler shum t madhe; $or ne urr nu gu7ojm 0 t harrojm se ajo sht vler thjesht
instrumentale6 ; islam nu a vend $r o$timi/min materialist t Perndimit (ashohs i cili thot:
4M(retria ime sht vetm nga jo (ot4+ 9 e as $r $r(u/jen e jets+ si$as thnjes rishtere: 4M(retria ime
nu i taon saj (ote46 Islami shon linjs s mesme+ *ur1ani na mson 0 t lutemi:
4?oti "nI ;a je$ t mira n t jet+ t mira edhe n jetn tjetr46 2=: =J13
%i$as saj+ t res$etuarit e $lot t saj (ote dhe i gjith asaj 0 na o'ron ajo nu sht det"rimisht
ngares $r s"nimet tona sh$irtrore6 5a i t gjitha ativiteteve tona $ratie gjithmon duhet t jet
rijimi dhe t m(ajturit e ushteve t tilla individuale e sho0rore t cilt do t mundnin t1i ontri(ojn
/hvillimit t 'u0is morale te 0eniet njer/ore6 ; harmoni me t $arim+ islami e udhhe0 njeriun ah

7

vetdia m(i $rgjegjsin morale n tr ate 0 ve$ron+ 0o't e madhe a$o e vogl6 Drdhresa e mirnjohur e
Dngjillit+ 4>e$ja m(retit at 0 i taon m(retit+ ndrsa ?otit at 0 i taon ?otit4+ nu a vend n struturn
teologjie t islamit+ si$as s cils+ s $ari+ e tra onsiderohet se i taon ?otit dhe e d"ta+ $r sha se islami
nu lejon e/istimin e on'litit ndrmjet resave morale dhe sho0roro9eonomie t jets son6 ; t
gjitha 0shtjet mund t et vetm nj /gjedhje: /gjedhja n mes asaj 0 sht e -rejt dhe asaj 0 sht e
Padrejt 9 e asgj ndrmjet t"re d"jave6 Andaj+ t insistuarit e 'u0ishm $r n ve$rim+ si element i
domosdoshm i moralitetit6 do musliman ve8mas+ duhet t onsiderohet n nj'ar mase+ individualisht
$rgjegjs $r t gjitha ndodhit rreth vetes+ dhe duhet t $retendoj n vendosjen e -rejtsis dhe
menjanimin e Padrejtsis n 8do oh dhe n 8do drejtim6 M(shtetje $r nj 0ndrim t till mund t
gjindet n ajetin *ur1anor:
4>u jeni $o$ulli m i do(ishm+ i ardhur $r t mirn e njer/imit+ t urdhroni $r t mir+ e t ndaloni nga
ve$rat e 0ia46 2,: 11J3
*" sht ars"etim moral i ve$rimit t gjall e t 'u0ishm+ justi'iim i $ushtimeve t mhershme islame dhe
t t ashtu0uajturit 4es$an/ioni/mit4 t tij6 %e$se+ nse (ash insistojm n $rdorimin e tij termi+ (ota
islame diur a 0en es$ansioniste; $or ai lloj i t ve$ruarit nu a 0en i n7itur nga dshira $r dominim;
ai nu a $asur asgj t $r(asht me ngritjen eonomie e nacionale a$o me lamin $r ta shtuar
omoditetin e muslimanve n dm t njer/ve tjer; as 0 a $asur ndonjher domethnjen e 'utjes s
$a(esimtarve me dhun n gjirin e islamit6 Ai vetm a $atur $r 0llim+ si8 e a edhe sot+ ndrtimin e
sistemit (otror $r /hvillimin sa m t mir t mundshm sh$irtror t njeriut6 %e$se+ si$as msimeve t
islamit+ njohuria morale automatiisht ia ngaron njeriut $rgjegjsin morale6 T dalluarit e thjesht
$latoni t 4drejtsis4 nga 4$adrejtsia4+ $a n7itje 0 t avansohet 4drejtsia4 e t shatrrohet 4$adrejtsia4+
sht vetvetiu jomoralitet i ash$r+ ngase moraliteti jeton e vdes me $r$jejen njer/ore $r ta vendosur
'itoren e saj n to6
Shpirti i perndimit
; a$tinn e m$arshme+ tentuam 0 t ja$im $re/entimin e $rgjithshm t $arimeve morale t islamit6
Menjher vrejm+ se civili/imi islam ishte 'orma m e $lot e teoracis+ t ciln historia ndonjher e a
njohur6= ; islam+ $rsiatjet sh$irtrore+ 0ndrojn m(i t gjitha dhe e $r(jn $rm(ajtjen e t gjithave6
;se rahasojm t 0ndrim+ me at n civili/imin $erndimor+ na im$resionon dallimi shum i madh n
once$tet m(i (otn6
Perndimi (ashohs+ n ativitetet dhe orvatjet e veta+ sht i udhhe0ur thuase eslu/ivisht me
$rsiatjet m(i do(in $ratie dhe /hvillimin dinami6 5au i tij inherent sht es$erimentimi me
mundsit e jets due mos i $rshruar atij ndonj vrtetsi morale6Pr @vro$ianin a$o Amerianin
(ashohs+ 0shtja e u$timit dhe 0llimit t jetess 0 moti a hum(ur 8do rndsi $ratie6Me rndsi i
sht vetm 0shtja+ se 8'ar 'orme mund ta marr jeta dhe se a $r$aron raca njer/ore ah ngadhnjimi
$r'undimtar m(i ;at"rn6 ; t $"etjen e 'undit+ Perndimori (ashohs $rgjigjet $o/itivisht;
mir$o+ muslimani 9 (esimtar nu (n shtu6 ; *ur1an ?oti thot $r Ademin a6s6 dhe racn e tij:
4*ujdes+ $irisht n To do t vendosi dind i cili do ta trashgoj at64 2=:,J3,
*jo 0art do t thot+ se njeriu sht i $rcatuar 0 t sundoj n To dhe t $r$aroj6 Por+ e/iston dallimi
i madh ndrmjet $i$amjes islame e asaj $erndimore n as$etin e valitetit t $rogresit njer/or6
Perndimi (ashohs (eson n mundsin e $rmirsimit $rogresiv moral e sho0ror t njer/imit+ n
u$timin e tij oletiv+ me ndihmn e t arriturave $ratie dhe rahas me /hivillimin e mendimit shencor6
;dra0+ $i$amja islame sht diametralisht e undrt tij once$cioni $erndimor+ materialisto 9
dinami t njer/imit6
Islami i onsideron mundsit sh$irtrore t 0enies oletive t 4njer/imit4 madhsi statie: si di8+ 0
$r'undimisht sht e m(jellur n vet struturn e nat"rs njer/ore si e till6 Islami urr nu e a marr
$r t sigurt+ si8 e (n t $erndimi+se nat"ra njer/ore 9 n u$timin e vet su$raindividual 9 i sht
nnshtruar $rocesit $rogresiv t ndr"shimeve e $rmirsimeve ngjashm $ems n rritje e si$r: thjesht $r

8

sha se Islami (a/ohet n $remisn+ se themeli i asaj nat"re 9 sh$irti njer/or+ nu sht madhsi (iologjie6
&a(imi 'undamental i ides $erndimore (ashohse+ 0 t onsideroj rritjen e dituris materiale dhe
omoditetit identi+ me $rmirsimin moral t njer/imit+ rrjedh nga ga(imi i njejt 'undamental i $rdorimit
t $eshojave (iologjie n 'ate jo(iologjie6 ; rrnjn e saj 0ndron mos(esimi $erndimor
(ashohs+ n e/istimin e asaj 0 e nnu$tojm me nocionin sh$irt6 Islami+ me0ense sht i themeluar
n once$time meta'i/ie+ sh$irtin e onsideron realitet jasht 8do d"shimi6 @dhe$se nu i undrvhen
njri9tjetrit+ $rogresi material dhe $rogresi sh$ritror nu jan t njejt+ ndonse an t (jn me d" as$ete
0art t ndr"shme edhe$se $lotsonjse 9 t jets njer/ore; e to d" 'orma t $rogresit nu varen
det"rimisht nga njra9tjetra6 Ato munden+ $or nu sht gjithher e domosdoshme+ 0 t /hvillohen
njohsisht6
-erisa 0art e $ranon mundsin dhe 'u0ishm 0ndron n dshirimin e $rogresit t jashtm+ d6m6th6
material t njer/imit si tru$i oletiv+ Islami thesueshm e mohon mundsin e $rmirsimit sh$irtror t
njer/imit si trsi+ me ndihmn e t arriturave t tij oletive6 @lementi dinami i $rmirsimit sh$irtror
sht i u'i/uar n 0enien individuale+ ndrsa e vetmja sh'a0je e mundshme e /hvillimit sh$irtror e moral
sht ajo+ ndrmjet lindjes e vdejes s 8do individ t ve8ant6 ;e urrsesi nu mund t shojm ah e
$rr"era si tru$ oletiv6donjri 2$ra ve8 e ve83 duhet t s"noj ah cau sh$irtror si indivd dhe 8donjri
duhet t 'illoj e t $r'undoj me vetveten6
*jo $i$amje e vendosur individualiste n 'atin sh$irtror t njeriut+ a undr$eshn e on'irmuar vetm
trthora/i n t u$tuarit rigoro/ islam t sho0ris dhe (ash$unimit sho0ror6 K(ligim i sho0ris+ sht
0 ta rregulloj jetn e jashtme n mn"r t till+ 0 secili ndivid t gjej sa m $a $engesa 0 sht e
mundur + e sa m shum 0 sht e mundur n7itje n $r$jejet e veta sh$irtrore6 *jo sht ars"eja $se
juris$rudenca islame+ sheriati mirret me jetn njer/ore si nga ana e tij sh$irtrore+ $oashtu edhe nga ajo
materiale+ dhe at n as$etet e saja individuale e sociale6
*once$cioni i till+ si8 am thn m $ar+ sht i mundur vetm n (a/ t (esimit $o/itiv n t e/istuarit e
sh$irtit njer/or+ dhe si$as saj+ n 0llimin e m(inat"rshm t araterit t jets njer/ore6
Pr $erndimorin (ashohs me gj"smmohimin mos$r'ills t e/istimit t sh$irtit+ 0shtja e 0llimit n
jetn njer/ore+ m nu a urr'ar rndsie $ratie6Ai i a (ratisur t gjitha s$euimet m(inat"rore dhe
$rsiatjet6
Ate 0 e 0uajn 0ndrim relegjio/+ gjithmon (a/ohet n (esimin se e/iston ligji i gjithm(arshm moral
m(inat"ror+ dhe se ne+ 0enjet njer/ore+ jemi t o(liguar t1i nnshtrohemi urdhresave t tia6 Mir$o
civili/imi (ashohs $erndimor nu $ranon domosdoshmrin e t nnshtruarit njer/or ujdo 0o't+
$rve8 resave eonomie+ sociale a$o nacionale6 !"jnia e tij e vrtet nu sht e llojit sh$irtror: ajo
sht *omoditeti6 ;drsa 'ilo/o'ia e gjall e tij e njmendt sht e sh$rehur n -shirn $r )u0i+ $r sha
t vet 'u0is6 C t d"jat jan trashguar nga civili/imi i vjetr roma6
T $rmendurit e civili/imit roma si $rgjegjs gjeneti 2t $aten n mas t catuar3 $r materiali/min e
Perndimit (ashohs+ mund t:iu duet e 0uditshme at"re+ t cilt an ndgjuar rahasimin e sh$esht t
Perandoris #omae me Perandorin e vjetr islame6 Ather+ si mundet t jet a0 i thesuar dallimi
ndrmjet once$cioneve themelore t islamit dhe Perndimit (ashohs+ nse n t aluarn+ sh$rehjet
$olitie t t d"jave an 0en t a'rtaF Prgjegjja sht e tjesht+ se ato vrtet nu an 0en t a'rta6 *"
rahasim i $o$ullari/uar sh$esh i cituar+ sht njra nga 'ra/at (anale t shumta historie+ me t cilat dija
gj"smae si$r'a0sore i ush0en sh$irtrat e (re/it t tanishm $erndimor6 ;u a asgj t $r(asht
ndrmjet Perandoris islame e Perandoris #omae+ $rve8 'atit se 0 t d"jat jan shtrir n$r territore
shum t mdha dhe n$r $o$uj heterogjen 9 se$se gjat ohs s e/istimit t $lot t t"re+ to d"
$erandori an 0en t sht"ra me 'u0i $lotsisht t ndr"shme t (rendshme motivuese dhe sht dashur 9
ashtu t themi 9 t:i reali/ojn 0llimet e ndr"shme historie6 Madje edhe n as$etin mor'ologji vrejm
dallime shum t mdha ndrmjet Perandoris Islame dhe asaj #omae6 Perandoris #omae iu sht
dashur gati njmij vjet+ 0 ta arrij shtrirjen e saj t $lot gjeogra'ie dhe $jeurin $olitie+ derisa
Perandoria Islame lindi sh$ejt dhe gjer te madhsia e vete u rrit n $eriudh t shurtr 9 $rej gjithsej
tetdhjet vitsh6 %a i $ret rnjeve t t"re $ratse+ dallimi sht madje edhe m instrutiv6 #nia e
Perandoris #omae+ $r'undimisht sht vulosur me sh$rnguljet e !unve dhe &otve dhe a ndodhur

9

gjat ohs s nj sheulli t vetm+ e sht r"er n mn"r a0 t $lot sa 0 nga ajo asgj nu a m(etur+
$rve8 ve$rave letrare e aritetonie6 Perandoria Hi/antine+ $r t ciln /aonisht su$o/ohet se a 0en
trashguese e drejt$rdrejt e #oms+ a 0en trashiguese e saj+ vetm a0 sa 0 a va/hduar t sundoj m(i
disa territore+ t cilat diur e an $r(r nj $jes t saj t 'undit6 %trutura e saj sho0rore dhe
organi/imi $oliti+ me/i an $asur di8 t $r(asht me once$cionet e sistemit shtetror roma6 ;ga ana
tjetr+ Perandoria Islame+ e $ersoni'iuar n !ila'et+ $ad"shim se gjat e/istimit t gjat a 0en e
nnshtruar de'ormimeve t shumta dhe ndr"shimeve dinastie+ $or strutura e saj n esenc a m(etur e
njejt6 %a i $ret sulmeve t jashtme+ madje as vrshimi i Mongolve+ i cili a 0en m i ash$r nga 8do gj
0 Perandoria #omae ndonjher a $rjetuar nga dora e !unve dhe &otve 9 nu 0e n gjendje 0 ta
tund organi/imin sho0ror dhe 0enien e $ath"eshme $olitie t Perandoris Islame+ edhe $se inva/ioni i
ceur+ $a d"shim i a ontri(uar deadencs eonomie e inteletuale t mvonshme6 Prundra/i nj
sheulli+ i cili a 0en i duhur 0 t rrnohet Perandoria #omae+ Perandoris Islame t hila'etit iu sht
dashur $ra'rsisht nj mij vite t rrnimit t ngadalshm+ derisa th"erja e saj $r'undimtare $olitie+ e
sh$rehur me shuarjen e hila'etit Ktoman nu u ( 'at $as t cilit $asuan shenjat e sha$rderdhjes
sho0rore+ t cils sot i jemi dshmitar6
@ gjith jo na im$onon onlu/ionin+ se 'u0ia e (rendshme dhe 0ndrueshmria sho0rore e (ots islame+
an 0en m(i t gjitha 8a njer/imi gjer ather ishte $rjetuar6 Madje as civili/imi ine/+ i cili $ad"shim
a treguar a'tsit e ngjajshme re/istuese gjat shum sheujve+ nu mund t shr(ehet $r rahasim6 *ina
shtrihet n saj t ontinentit+ e deri $ara gj"sm sheulli 9 dmth6 deri te ngritja e >a$onis moderne 9 a 0en
jasht rre/iut t cilsdo 'u0i undrshtare; lu'trat me Mongolt dhe oha e Lhingis *anit dhe
trashgimtarve t tij+ me/i 0 an goditur di8 m te$r se sajin e Perandoris *ine/e6 Mir$o+ Perandoria
Islame sht shtrir $rtej tri ontinenteve dhe tr ohn a 0en e rrethuar nga 'orcat armi0sore t 'u0is
dhe vitalitetit t onsiderueshm6 C nga agimi i historis+ e ashtu0uajtura .indje e A'rt dhe e Mesme+ an
0en 0endr vullanie e energjive t undrshtuara rasore e ulturore; $or re/ictenca e organi/imit
sho0ror islam a 0en+ t $atn deri von+ e $am$oshtur6 ;u duhet larg t rohet sh$jegimi i saj
sh'a0jeje t 8uditshme+ msimi religjio/ *ur1anor a 0en ai+ i cili a dhn (a/ solide+ ndrsa shem(ulli i
Pejgam(erit Muhammedit a6s6 a 0en ai+ i cili a $r(r halln e 8elit rreth asaj struture madhshtore
sho0rore6 Perandoria #omae nu a $atur element t till sh$irtror $r ta m(ajtur unie dhe $randaj
sht sh$artalluar shum sh$ejt6
Por+ e/iston edhe nj dallim ndrmjet t"re d" Perandorive6 -erisa n Perandorin Islame nu a $atur
urr'ar om(i t $rivilegjuar+ ndrsa 'u0ia e saj a 0en e nnshtruar $rha$jes s nj ideje t ciln $ishtart
e saj e onsideronin t vrtet t lartsuar religjio/e+ n (a/n e Perandoris #omae a 0en ideja e
$ushtimit t 'u0is dhe es$loatimit t $o$ujve tjer+ vetm n do(i t vendlindjes6 Pr ta m(ajtur jetn m t
mir $r (ashsin e $rivilegjuar+ $r #omat asnj tirani nu a 0en e ash$r+ asnj $adrejtsi e
neveritshme6 4-rejtsia e 'amshme romae A a 0en drejtsi vetm $r romat6
sht e 0art se 0ndrimi i till a 0en i mundshm vetm n (a/ t once$cionit $lotsisht materialist t
jets e civili/imit 9 materiali/m+ $ad"shim i ra'inuar me shije inteletuale e estetie+ $or megjithat i huaj
ndaj t gjitha vlerave sh$irtrore6 #omat n t vrtet+ urr nu an ardhur gjer te njohja e religjionit6
?otrat e t"re tradicional an 0en imitim i /(eht i mitologjis gree+ sh$irta t thjesht t $ash$rehje+ t
$ranuar heshta/i $r sha t onvents sho0rore6 ; asnj mn"r at"re /otrave nu u a 0en e lejuar
0 t $r/ihen n jetn 4reale46 *ur i 4onslutonin4+ ata je$nin $ro'eci n$rmjet $ri'trinjve t vet; $or nga
ata urr nu sht $ritur 0 njer/ve t1u im$onojn ligjet morale e as t1i orientojn ativitetet e t"re6
*" a 0en tereni nga i cili a lindur civili/imi (ashohor i $erndimit6 Ai $ad"shim a $ranuar shum
ndiime tjera gjat /hvillimit t vet dhe nat"risht se a ndr"shuar dhe e a modi'iuar trashgimin
ulturore t #oms+ n shum as$ete6 Por m(etet 'ati se n tr at 0 sot sht reale n etin
$erndimore dhe n $i$amjet $r (otn+ mund t1i gjindet gjurma n civili/imin e vjetr roma6 %i8 a 0en
atmos'era inteletuale e sho0rore e #oms s vjetr+ $lotsisht utilitariste e antireligjio/e 9 ndonse jo n
mn"r t ha$t 9 e till sht atmos'era edhe e Perndimit (ashohs6 -ue mos $atur dshmi undr
religjionit transcendental+ madje due mos e $ranuar as nevojn e dshmis s till+ ideja (ashohse
$erndimore+ edhe$se toleron e ndonjher edhe e theson religjionin si onvent sho0rore+ $rgjithsisht
etin transcendentale e l jasht u'injve t sh0"rtimit $rati6 5ivili/imi $erndimor+ nu e mohon ?otin
ategoriisht+ $or thjesht nu a vend e as a$liim $r te n $r(rjen e tij t sotme inteletuale6 Ai

10

vshtirsin inteletuale t njeriut 9 $aa'tsin e tij $r ta u$tuar totalitetin e jets e a (r virt"t6 Prandaj+
Perndimori (ashohs+ me gjas+ rndsin $ratie do t1ua $rshruan vetm at"re ideve t cilat jan
(renda 'ushs s njohurive em$irie+ 0 s $au mund t $ritet 0 t ndiojn n marrdhniet sho0rore t
njer/ve+ n mn"r t $reshme6 @ me0 8shtjet e e/istimit t ?otit $rima'acie 2n shiim t $ar3+ nu i
taojn asnjrs nga to d" ategori+ sh$irti $erndimor $arimisht+ sht i $rirur $r ta $rjashtuar ?otin
nga s'era e $rsiatjes $ratie6
Parashtrohet $"etja se si sht i $ajtueshm 0ndrimi i till me mn"rn rishtere t t menduaritF A nu
(a/ohet rishteri/mi+ $r t cilin su$o/ohet se sht (urim sh$irtror i civili/imit $erndimor+ n etin
transcendetaleF &jithsesi6 Mir$o+ nu mund t et ga(im m t madh+ sesa t onsiderohet se civili/imi
$erndimor sht $asoj e rishteri/mit6 Ha/at e vrteta inteletuale t Perndimit (ashohs duhet
ruar+ si8 sht ceur m $ar+ n t once$tuarit e vjetr roma t jets si ndrmarrje thjesht utilitare+ $a
urr'ar sh0"rtimesh t m(inat"rshme6 *jo mund t sh$rehet shtu: 4Pasi 0 nu dim asgj t catuar+
dmth6 t vrtetuar me es$erimente shencore+ a$o me llogaritje m(i /ana'illn e jets njer/ore dhe 'atin e
tij $as vdejes tru$ore+ m mir sht 0 t1i oncentrojm t gjitha energjit tona n /hvillimin e mundsive
tona materiale e inteletuale+ due mos lejuar 0 t jemi t sjellur n o8arje me etin transcendetale dhe
$ostulatet morale t themeluara n su$o/ime+ t cilat jan n undrshtim me dshmit shencore46 ;u a
d"shim se 0ndrimi i till+ a0 arateristi $r civili/imin (ashohs $erndimor+ sht i $a$ranueshm
$r rishteri/min+ si8 nu sht i $ranueshm as $r islamin+ $or as $r cilindo religjion tjetr+ $r sha se
ai sht joreligjio/ n vet 0enien e tij6Prandaj+ sht deri n 'und 0esharae t1i $rshruhen t arriturat
$ratie t civili/imit (ashohor $erndimor+ e'iasitetit t $andehur t msimeve rishtere6 *rishteri/mi
shum $a i a ontri(uar /hvillimit t 'u0ishm shencor e material+ n t ciln civili/imi i sotm i
Perndimit i tejalon gjith t tjert64Prundra/i+ ato t arritura rrjedhin nga lu'ta e gjat undr ishs
rishtere dhe $i$amjes s saj n jet6
&jat sheujve t gjat+ sh$irti i @vro$s a 0en nn $resionin e sistemit religjio/+ i cili a $ersoni'iuar
$r(u/jen ndaj nat"rs njer/ore6 ;gj"ra e aseti/mit+ e cila $rshon Dngjillin $rej saji n saj+ resa 0
n mn"r $asive t durohet e *e0ja e (r dhe 0 t thehet edhe 4'a0ja tjetr e '"t"rs4+ nn8mimi i sesit+
si di8 e themeluar n rnjen e Adamit e @vs dhe d(imit t t"re nga $arajsa+ 4mati i $ar4 dhe sh$agimi i
t"re $rmes r"0/imit t *rishtit9e gjith jo sh$ie ah sh$jegimi i jets njer/ore si shall jo $o/itive+ $or
gati si e e0e e det"rueshme 9 si $enges 4eduative4 n rrugn e $rogresit sh$irtror6 sht e 0art se
(esimi i till nu i je$ $r$arsi $r$jejeve t vendosura+ t cilat i $rasin njohurive t saj (ote dhe
$rmirsimit t ushteve t jetess n te6 -he+ vrtet nj oh t gjat inteleti i @vro$s a 0en i sht"$ur
me at $i$amje t /"mt t e/istencs njer/ore6 &jat ohs s Mesjets+ ur *isha ishte e $lot'u0ishme+
@vro$a nu ishte vitalitet e as urr'ar roli n 'ushn e hulumtimit shencor6 Ajo+ madje ishte hum(ur 8do
lidhje reale me t arriturat 'ilo/o'ie t #oms dhe &re0is+ nga t cilat diur ishte rrjedhur ultura
evro$iane6 Ars"eja e njeriut+ disa her a $rotestuar+ $or *isha gjithmon rishta/i e 'renonte6 !istoria e
Mesjets sht e m(ushur me lu'tra t hidhura ndrmjet gjenive t @vro$s dhe sh$irtit t *ishs6
lirimi i mendjes evro$iane nga ro(rimi inteletual+ n t cilin e ishte nnshtruar isha *rishtere+ a
ndodhur n ohn e #enesancs+ e n mas t madhe a 0en $asoj e im$ulseve ulturore dhe ideve+ t
cilat gjat disa sheujve Ara(t i an transmetuar n Perndim6
Tr at+ 0 ishte m e mira n ulturn e &re0is s lasht dhe $eriudhn e mvonshme t heleni/mit+
Ara(t srish e ringjalln n msimet e veta dhe e $r$aruan n sheujt $as vendosjes s Perandoris s
hershme islame6 Dn nu them+ se t $rvetsuarit e mendimit helenisti a 0en $rej do(is s
$aontestueshme Ara(ve dhe muslimanve $rgjithsisht+ $asi 0 jo as 0 a 0en6 Por + $rundr t
gjithave vshtirsive+ t cilat ajo ultur e ringjallur helenistie a mundur t1ua shatoj muslimanve me t
'uturit e nocioneve aristotelie dhe neo$latonie n teologjin islame dhe n juris$rudenc+ ajo $rmes
Ara(ve a ndiuar si stimulim i madh mendimit evro$ian6 Mesjeta ishte shretuar 'u0it $rodhuese
evro$iane6 %hencat ishin stagnuar+ m(retronin (est"tnit+ jeta shencore ishte $rimitive dhe e
$agdhendur+ deri n at mas sa 0 sot sht vshtir $r ta marr me mend6 ; at oh ndiimi ulturor i
(ots islame 9 s $ari n$rmjet avanturs s lu'trave t r"0/atave n lindje dhe t arriturave t
shl0"eshme inteletuale t %$anjs muslimane dhe %icilis n $erndim+ e m von n$rmjet
marrdhnive omerciale n rritje+ t cilat i ishin vendosur re$u(liat &jenova dhe Eenediu me lindjen e
A'rt 9 'illoi t troet n d"ert e m("llura t civili/imit evro$ian6 Para s"ve t ver(ruar t dijetarve e

11

mendimtarve evro$ian u $ara8it nj civili/im tjetr 9 i ra'inuar+ $rogresiv $lot gjallri dhe n $osedim t
$asurive ulturore+ t cilat @vro$a 0 moti i ishte harruar6Ate 0 e an (r Ara(t+ a 0en shum m
te$r se ringjallja e srishme e shencave t lashta gree6 Ata an rijuar (ot t vete $ersonale+ shencore+
$lotsisht t re dhe an ha$ur rrug gjer ather t $anjohura t hulumtimit dhe 'ilo/o'is6 Tr t ata ia
an omuniuar (ots $erndimore me anale t ndr"shme+ nu sht as$a e te$ruar t thuhet se oha
(ashohse shencore+ n t ciln tani jetojm+ nu sht inaguruar n 0"etetet e @vro$s rishtere+ $or n
0endrat islame si8 jan $6sh: -amasu+ Hagdadi+ *ajroja+ *ordo(a+ ;isha$uri+ %amarandi6
@'eti i at"re ndiimeve n @vro$ a 0en olosal6 Me arritjen e civili/imit islam+ n nn0iellin e Prendimit
sht $ara0itur drit e re inteletuale+ e cila $rshoi me jet t 'rest dhe me etje $r $r$arim6 Pirisht+
due e 8muar vlern e tij+ historiant evro$ian e 0uajn at $eriudh t ringjalljes me #enesans 9 d6 m6
th64me lindje t srishme46 Ajo+ vrtet+ si e till ishte lindje e srishme e @vro$s6
#r"mimet $rtrirse+ t cilat an gu'uar nga ultura islame+ i mundsuan mendjeve m t mira evro$iane
0 me 'orca t reja+ t lu'tojn undr e$rsis shatrruese t *ishs rishtere6 ; 'illim jo lu't a $atur
duje t lvi/jeve re'ormatie+ t cilat gati njohsisht+ jan sh'a0ur n vendet e ndr"shme evro$iane+ me
0llim t $rshtatjes s mn"rs s t menduarit rishter resave t reja jetsore6 *to lvi/je an 0en t
shndosha n mn"rn e t"re dhe siur t hasnin n suses t vrtet sh$irtror+ ato an mundur t sjellin
gjer te $ajtimi i shencs me iden religjio/e n @vro$6 Por+ si8 ndodhi+ dmi t ciln e shatoi *isha
mesjetare+ ishte shtrir $rtej mase 0 t mund t $rmirsohej me re'orm t thjesht+ e cila a0 m te$r+
sh$ejt u degjenerua n lu'tra $olitie ndrmjet gru$eve t interesuara6 ; vend 0 t jet njmend i
re'ormuar+ risheti/mi vet 0e i sht"r n 0ndrim de'an/iv dhe gradualisht ishte i det"ruar 0 ta $rvetsoj
tonin a$ologjeti6 *isha 9 si ajo atolie+ ashtu edhe ajo $rotestante 9 nu ho0i vrtet dor+ nga asnjra $rej
aro(acioneve t veta mentale+ dogmave t veta t $au$tueshme+ nga $r(u/ja e saj (ote+ nga $rrahja e
$asru$ullt e $ushtetit n llogari t masave t sht"$ura t njer/imit; ajo vetm sht $r$jeur 0 t1i
/vogloj to do(si t mdha dhe t1i sh$jegoj me ndihmn e $ohimeve (oshe6 Prandaj nu sht urr'ar
8udie 0 'u0ia e ides religjio/e+ gjat decenieve e sheujve+ t jet (r gjithnj e m e do(t n @vro$+
gjithnj derisa n sheullin e tetm(dhjet dominimi i *ishs nu 0e $r'undimisht i shuar me revolucionin
)rance/ dhe $asojave t tia sho0rore9$olitie n vendet e tjera6
; at oh+ edhe nj her+ sht duur se civili/imi i ri i $rtrir+ i 8liruar nga dora e vdeur e teologjis
solastie t mesjets+ siur $ati rastin e rritjes n @vro$6 ; t vrtet+ n 'und t sheullit 1< dhe n 'illim
t sheullit 19+ hasim disa nga $ersonalitetet m t mira dhe sh$irtrisht m t 'orta evro$iane n 'ushn e
'ilo/o'is+ artit+ literaturs dhe shencave6 Por+ jo $i$amje sh$irtrore+ njmend religjio/e e jets a 0en
dhe a m(etur e $ru'i/uar vetm n disa individ6 Masat e mdha evro$iane+ $asi 0 ishin t m("llura
shum ohe t gjat n dogmat religjio/e+ e t cilat nu an $atur urr'ar lidhje me s"nimet nat"rore t
njeriut+ ur m n 'und u $utn ata /ingjir+ nu an mundur ta gjejn+ dhe nu e gjetn rrugn e t"re
ah orientimi i vrtet religjio/6
;doshta 'atori m i rndsishm inteletual+ i cili e a $enguar ringjalljen religjio/e t @vro$s+ a 0en
once$ti i Isus *rishtit si A-jal i ?otitB6 ;at"risht+ rishtert e dis$onuar 'ilo/o'iisht+ urr nu e morn n
u$timin (uval iden m(i At (irin e ?otitB; ata me t an nnu$tuar mani'estimin e mshirs s ?otit
n 'ormn e njeriut6 Por+ 'ate0sisht+ nu a 8donjri sh$irt me $rirje 'ilo/o'ie6 Pr $jesn m t madhe t
rishterve+ sh$rehja (ir i ?otit a $atur dhe a u$tim $lotsisht t drejt$rdrejt+ edhe $se saj
gjithmon i a 0en (ashangjitur nj'ar thesi misti6 Pr ta ideja 4 *rishti 9 Hiri i ?otit4 $lotsisht
nat"rshm a sh$ier ah ideja antro$omor'ie e Eet ?otit+ i cili mori 'ormn e $laut sh$irtmir me mjerr
t (ardh e t dendur; e ajo 'orm+ e $rjetuar me $itura t $anumrta t vlers s lart artistie+ a m(etur
e ngulitur n sh$irtin e nnvetdijshm t @vro$s6 ; ohn ur dominonte ajo dogm ishtare+ n @vro$
nu ishte $rirje+ 0 t vihet n d"shim ai once$t i 8uditshm6 Por+ ur njher orni/at inteletuale t
Mesjets 0en t th"era+ njer/it mendimtar n mesin e evro$ianve nu an mundur 0 t $ajtohen me
?otin 9 Ha(n e humani/uar; nga ana tjetr+ ai antro$omor'i/m u ( 'ator i $arrnueshm n once$tin
$o$ullari/ues m(i ?otin6 Pas $eriudhs s arsimimit+ mendimtart evro$ian institivisht jan trhe0ur $ran
t u$tuarit t ?otit si8 ishte i $ara0itur n msimet e *ishs; e $asi0 ai once$t ishte i vetmi+ n t cilin
ishin msuar+ ata 'illuan 0 ta re'u/ojn edhe vet iden m(i ?otin+ e me t+ edhe vet religjionin6

12

*rahas saj+ magje$sja e $r$arimit t jasht/aonshm material 'illoi 0 t1i orientoi njer/it ah msimet e
reja+ ashtu 0 jo i ontri(oi vaumit $asues religjio/ t Perndimit6 ; at vaum /hvillimi i civili/imit
$erndimor mori thes tragjie 9 tragjie nga $i$amja e secilit 0 e onsideron religjionin si realitet m t
'u0ishm n jetn njer/ore6 I liruar $rej ro(rimit t vet t mhershm rishteri/mit trinitaristi+ sh$irti
(ashohs $erndimor i tejaloi t gjith u'ijt dhe gradualisht u 'orti'iua n antagoni/m t vendosur
ndaj cilsdo 'orm t resave sh$irtrore n ra$ort me njeriun6 ;ga 'ria e nnvetdijshme 0 t mos jet
$rsri e m$oshtur nga 'orcat+ t cilat $ara0esin t drejtn n autoritet sh$irtror+ @vro$a u ( am$ion i 8do
gjje antireligjio/e edhe n $arim edhe n asion6 Ashtu ajo iu th"e trashgimis s saj t vjetr romae6
;u mund t na au/ojn $r $ohimin se 4su$erioteti4 $otencial i 'es rishtere ndaj (esimeve tjera nu a
0en ajo 0 i mundsoi Perndimit 0 t1i reali/on t arriturat e veta shl0"ese materiale; ngase ato t
arritura t shl0"eshme jan t $a $r't"rueshme $a lu'tn historie t 'orcave inteletuale evro$iane
undr vet $arimeve t ishs rishtere: $i$amja e saj e tanishme materialiste e jets+ hamarrja e @vro$s
Ash$irtroreB rishtere+ e cila ishte larguar $rej t vrtetave t nat"rshme t jets6
;u sht n sua/a t 0llimit ton 0 t h"jm m thellsisht n marrdhniet ndrmjet rishteri/mit e
civili/imit (ashohs $erndimor6 Eetm jam $r$jeur t1i $ara0es tri sha0e+ ndoshta sha0et r"esore+
$rse ai civili/im sht ashtu $arimisht antireligjio/+ n $i$amjet dhe metodat e veta: i $ari sht
trashgimi i civili/imit roma me 0ndrimin e tij $lotsisht materialisti n as$etin e jets njer/ore dhe
vlers s tij inherente; i d"ti sht+ r"engritja e nat"rs njer/ore undr $r(u/jes rishtere t sj (ote dhe
m(ra$sjes s n7itjeve nat"rore dhe s"nimeve legjitime t njeriut 2n undrshtim me aleancn tradicionale t
*ishs me (artsit e 'u0is $olitie e eonomie dhe sasionimin t gja'toht t tij 8do es$loatimi+ t ciln
(artsit e 'u0is an mundur ta marrin me mend3; dhe i 'undit+ t once$tuarit antro$omor'i t ?otit6 Ajo
r"engritje undr religjionit a 0en $lotsisht e susesshme 9 a0 e susesshme sa 0 setet e ndr"shme
rishtere dhe ishat an 0en t det"ruara+ 0 gradualisht t1i $rshtasin disa dogma t veta ushteve t
ndr"shuara sho0rore e inteletuale t @vro$s6 ; vend 0 t ndioj n jetn sho0rore t $jestarve t vet
dhe 0 ta modeloj ate+ 8a edhe sht o(ligim nat"ror i religjionit+ rishteri/mi u $ajtua me rolin e onvents
toleruese dhe m(uless s ndrmarrjeve $olitie6 Pr masat ai tani a vetm u$tim 'ormal+ si8 a 0en rasti
me /otrat e #oms s vjetr+ t cilve nu u sht lejuar e as 0 sht $andehur t en 8'ardo ndiimi real
n sho0ri6 Pad"shim+ a ende shum individ n Perndim t cilt ndjejn dhe mendojn n mn"r
njmend religjio/e dhe (jn $r$jeje t $ash$resa $r t1i $ajtuar (esimet e veta me sh$irtin e civili/imit t
vet; $or ato jan vetm raste t ve8anta6 Perndimori mesatar 9 0o't ai demorat a$o 'ashist+ a$italist a$o
omunist+ $untor 'i/i a$o inteletual 9 din vetm $r nj 4religjion4 $o/itiv+ e ai sht t adhuruarit e
$r$arimit material+ (esimi se nu a ca tjetr n jet+ $rve8 0 $irisht jo jet t (het va/hdimisht m e
leht+ a$o si8 /aonisht thuhet+ 4e Pavarur nga ;at"ra46 Tem$ujt e atij 4religjioni4 jan 'a(riat gjigante+
inot+ la(oratoret imie+ sallat e vall/imit+ hidroeletranat; ndrsa $ri'trinjt e tij jan (aniert+
in7hiniert+ "jet e 'ilmit+ magnatt industrial+ s$ortistt ulminant6 #e/ultat i $ashmangshm i asaj lamie
$r 'u0ie e d'rime+sht rijimi i gru$eve armi0sore t armatosura gjer n dhm( dhe t gatshm 0 ta
shatrrojn njra tjetrn sa her 0 t undrshtohen interesat e t"re6 ; ann ulturore+ si re/ultat sht
rijimi i ti$it njer/or+ moraliteti i t cilit sht i u'i/uar+ vetm n 8shtjet e do(is $ratie+ e riteriumi m i
lart i t mirs+ e i s e0es i sht susesi material6 ; trans'ormimin e thell gjat t cilit tani alon jeta
sho0rore e Perndimit+ ai moral i ri utilitarist (het gjithnj e m shum i dushm6 T gjitha vlerat t cilat
an ndiim t drejt$rdrejt n mir0enien materiale t sho0ris 9 si $6sh6 e'iasiteti teni+ $atrioti/mi+
ndjenja e $ratsis nacionale etj6+ lartsohen dhe sh$esh n mn"r a(surde $rdoren te vlersimi i
njer/ve; derisa virt"tet+ t cilat deri von an 0en t vlersuara nga $i$amja thjesht etie+ $6sh6
dashuria (irrore a$o (esniria sesuale+ sh$ejt e hum(in rndsin e vet $r sha se ato nu i sjellin
sho0ris do(in e $reshme+ materiale6 %heullin n t cilin+ t insistuarit n lidhjet e 'orta 'amiljare a 0en
vendimtar $r mir0enien e (ashsis a$o 'are'isnis+ n Perndimin (ashohs+ e m(ra$s sheulli i
organi/imit oletiv n sua/a $lotsisht m t gjra6 @ n sho0rin+ e cila 0ensisht sht tenologjie dhe
e cila organi/ohet me ha$a t sh$ejtuar n linja thjesht meanie+ sjellja e djalit ndaj (a(s nu sht $rej
rndsis s madhe sho0rore+ gjithnj derisa sjellja e at"re $ersonave t jet n u'ijt e mirsjelljes s
$rgjithshme+ t ciln e im$onon sho0ria ndrmjet antarve t vet6 Prandaj+ (a(ai $erndimor gjithnj e m
shum e hum( autoritetin n ra$ort me djalin e vet+ dhe logjiisht+ djali hum( res$etin ndaj (a(ait6
Marrdhniet e t"re reci$roe dalngadal m(i/otrohen+ (hen $ostullate t vjetruara+ t sho0ris s
meani/uar+ e cila a tendenca 0 t he0 t gjitha $rivilegjionet e nj individi n ra$ort me tjetrin dhe 9 n
/hvillimin logji t asaj ideje 9 $oashtu $rivilegjionet (renda marrdhnieve 'amiljare6

13

Paralelisht me t shon edhe hudhja $rogresive e moralit 4t vjetr4 sesual6 Hesniria sesuale dhe
disci$lina+ sh$ejt (hen 8shtje e t aluars s Perndimit (ashohs+ se$se ato r"esisht an 0en t
motivuara me eti; ndrsa $rsiatjet etie nu an urr'ar ndiimi t $reshm+ t drejt$rdrejt n
mir0enien materiale t sho0ris6 -he shtu+ disci$lina n marrdhniet sesuale sh$ejt hum( rndsin e
vet dhe /vendsohet me moralitet 4t ri4+ i cili $rolamon lirin e $au'i/uar individuale t tru$it njer/or6
; t ardhmen e a'rt u'i/imi i vetm sesual do t jet+ n rastin m t mir+ i n7jerrur nga sh0"rtimet
demogra'ie e eugjenie6
;u sht $a interes t vshtrohet+ se si evolucioni i sicuar antro$ologji sht sjellur deri te ulminimi i
vet logji n #usin %ovjetie+ e cila n $lanin ulturor nu $ara0et /hvillim 0ensisht t ndr"shm nga
$jesa tjetr e (ots $erndimore6 Prundra/i+ duet se es$erimenti omunist sht vetm ulminacion dhe
$rm(ushje e at"re tendencave $a d"shim antireligjio/e+ dhe $r'undimisht antish$irtrore t civili/imit
(ashohs $erndimor6 Madje mund t jet 0 antagoni/mi i tanishm ndrmjet Perndimit a$italist e
omuni/mit+ n rrnjen e vet+ mund t1i $rshruhet vetm ha$ave t ndr"shm+ me t cilat to lvi/je+
0ensisht $aralele+ $r$arojn ah cau i $r(asht6 ;gjajshmria e t"re e (rendshme+ $a d"shim+ do t
(het gjithnj e m shum e thesuar n ardhmri: $or madje edhe tani jo sht e dushme n tendencn
themelore si t a$itali/mit $erndimor+ ashtu edhe t omuni/mit+ 0 t nnshtroj individualitetin
sh$irtror t njeriut dhe etin e tij+ resave thjesht materiale t maineris s 0uajtur 4sho0ri4+ n t ciln
individi sht vetm dhm(/ n rrot6
Pr'undimi i vetm i mundshm sht+ se civili/imi i tij lloji+ duhet t jet helm vdeje$rues $r cilndo
ultur t (a/uar n vlerat religjio/e6 ; $"etjen ton (urimore+ se a sht e mundshme 0 mn"ra islame e
t menduarit dhe t jetuarit t:i $rshtatet resave t civili/imit $erndimor+ dhe vice versa+ duhet marrur
$rgjigjje negative6 ; islam+ 0llimi i $ar dhe r"esor sht /hvillimi moral i 0enies njer/ore; dhe si$as
saj $rsiatja etie e sht"n at thjesht+ utilitaren6 ; civili/imin (ashohs $erndimor+ $o/ita sht
$irisht e anasjellt6 T sh0"rtuarit e do(is materiale dominon m(i t gjitha mani'estacionet e ativitetit
njer/or+ ndrsa etia d(ohet n $ra$avijn e errt dhe dnohet n e/istim t thjesht teori+ $a 'u0i 0 s
$ati t ndioj n (ashsi6 ; rrethana t tilla+ t 'lassh m(i etin+ nu sht larg nga hi$ori/ia; $randaj
mendimtart inteletualisht t ndershm (ashohs $erndimor+ su(jetivisht jan t ars"etuar+ nse n
meditimet e veta m(i civili/imin $erndimor e menjanojn 8do alu/ion n etin m(inat"rore6Te m $a t
ndershmit 9 si dhe te ata+ t cilt nu jan $lotsisht t 0ndrueshm n 0ndrimet e veta morale9once$tin
e etis m(inat"rale e $rjetojn si ndonj 'ator iracional t meditimit+ ngjajshm si8 sht matematicienti i
det"ruar t o$eroj me numrat e catuar 4iracional4+ t cilt vetvetiu nu $ara0esin asgj t $reshme+ $or
megjithat jan t nevojshm $r tejalimin e /(ra/tirs s imagjinats+ $ran $ru'i/imeve struturore t
sh$irtit njer/or6
Cndrimi i till i $a$rcatuar ndaj etis+ gjithsesi sht i $a$ajtueshm me orientimin religjio/ dhe si$as
saj+ (a/a morale e civili/imit (ashohs $erndimor sht e $a$ajtueshme me islamin6
@ tr jo asesi nu $rjashton mundsin 0 muslimant t $ranojn nga Perndimi im$ulse t catuara n
'ushn e shencave e/ate e a$liative; $or marrdhniet e t"re ulturore duhet t 'illojn e t $r'undojn
n at $i6 T shohet tutje e t imitohet civili/imi $erndimor n sh$irtin e tij+ n mn"rn e tij t jets dhe
organi/imit t tij sho0ror sht e $amundur+ e 0 t mos i i$et goditje 'atale vet e/istimit t islamit si
ndrmarrje ideologjie6
Gjurmat e luftrave krishtere
Plotsisht+ $avarur nga $a$ajtueshmria sh$irtrore+ e/iston edhe nj sha+ $rse muslimant duhet t1i
shmangen imitimit t civili/imit $erndimor; $rvoja historie $erndimore thell jan t $rshruara me
animo/itet t 8uditshm ndaj islamit6
-eri diu+ ajo sht edhe trashgim i antis evro$iane6 &ret e #omat vetm veten e an onsideruar
4t civili/uar4+ derisa e tr e huaja+ e sidomos tr ata 0 an jetuar n lindje nga Mesdheu+ an (artur
etietn 4(ar(ar dhe (ar(ari/m46 C nga ajo oh+ Perndimort (esojn se su$erioriteti i t"re racor m(i

14

$jesn tjetr t njer/imit sht 'at; $r(u/ja $a a$o m t$r e thesuar+ ndaj racave t $o$ujve
joevro$ian 9 jo sht njra $rej vijave t $rhershme t civili/imit $erndimor6
Megjithat+ gjithsesi se vetm jo nu sht e mja'tueshme $r sh$jegimin e ndjenjave t t"re n ra$ort me
islamin6 *tu dhe vetm tu+ 0ndrimi $erndimor nu sht vetm indi'erenti/m+ si8 sht rasti me
religjionet dhe ulturat tjera 4t huaja4; ai sht aver/ion i m(jellur thell dhe gati 'anati; e ai nu sht
vetm inteletual+ $or a edhe ngj"r inten/ive emocionale6 Perndimi mundet t mos i $ranoj dotrinat
(udiste a$o 'ilo/o'it hinduiste+ $or gjithmon do t ruan 0ndrim t drejt$eshuar+ t matur sh$irtror n
ra$ort me ato sisteme6
Mir$o+ $osa t1i thehet islamit+ drejt$eshimi tra/ohet dhe 'utet nj'ar $aragj"imi emocional6 Me/i $ran
disa $rjashtimeve+ madje edhe orientalistt m t sh0uar evro$ian jan $rgjegjs $r $re/encn
joshencore n shrimet e veta m(i islamin6 ; hulumtimet e t"re gati se sht e dushme se islami nu
mund t trajtohet si su(jet i thjesht i hulumtimit shencor+ $or si i au/uar $ara gj"atsve t vet6 -isa nga
ata orientalist+ luajn rolin e $rourorit $u(li+ m(nguls n sigurimin e dnimit; t tjert jan siur
avoatt+ t cilt due 0en se sht $ersonalisht i (indur n 'ajin e lientit+ mundet vetm 0 me gja'tohtsi
t anga/hohet $r 4rrethanat lehtsuese46 @ tr jo 9 tenia e t n7jerrurit t $r'undimit dhe arumentimit+
t ciln e an $rvetsuar shumica e orientalistve+ na $rujton+ n ve$rimet e at"re gj"atave 'ame0e t
Invi/icionit+ t cilat i 'ormoi isha *atolie undr 4heretive4 n mesjet; dmth6 ata me/i 0 i hulumtojn
ndonjher 'atet historie me mendje t ha$ur+ $or gati n 8do rast t ve8ant+ 'illojn nga onlu/ioni 0"sh
m $ar i $rvetsuar+ t dituar me $aragj"ime6 Ata i /gjedhin dshmit+ n $r$uthje me n7jerrjen e
$r'undimit+ gjer te i cili s"nojn 0 t vijn6 Atje u /gjedhja ar(itrare e dshmitarve sht e $amundur+ ata
$usin $jes t argumenteve t dshmitarve n dis$o/icion nga ontesti+ a$o i 4inter$retojn4 delaratat
e t"re n 'r"mn e e0dashjes joshencore+ due mos i dhn urr'ar rndsie es$o/imit t rastit t ans
tjetr+ d6m6th6 t vet muslimanve6
Pasoj e ve$rimit t till+ sht 'otogra'ia 8uditrisht e shmtuar e islamit+ t ciln e hasim n literaturn
orientaliste t Perndimit6 %hmtimi i till nu sht i u'i/uar n ndonj vend t ve8ant; mund ta gjejm n
Angli+ &jermani+ Ameri+ #usi+ )ranc+ Itali e !oland 9 shurta/i+ udo 0 orientalisti $erndimor ta
drejton vmendjen e tij n islam6 -uet siur jan t gudulisur me ndjenjn e na0sis smir/e/+ sa her
0 t1u o'rohet rasti 9 real a$o i $r'"t"ruar 9 $r ritici/m armi0sor6 @ $asi0 orientalistt e till nu jan
ras e ve8ant+ $or vetm es$onente t civili/imit t vet dhe rrethit t vet sho0ror+ domosdo duhet t vijm
deri te $r'undimi se sh$irti $erndimor+ n trsi nga jo+ a$o ajo ars"e sht i m(ushur me $aragj"ime
undr islamit si religjion e si ultur56 ;j nga ars"et mund t jet $i$amja antie+ e cila ndan tr (otn
n 11@vro$ian11 e 11Har(ar11; e ars"eja tjetr+ drejt$rdrejt e lidhur me islamin+ nse shiojm+ mund t gjendet
n t aluarn+ e ve0anarisht n historin e mesjets6
Pr$lasja e $ar e madhe ndrmjet @vro$s se (ashuar nga njra an+ dhe islamit nga ana tjetr+ $ra+ lu'trat
e r"0/atave+ oincidoi me vet 'illimin e civili/imit evro$ian6 ; at oh " civili/im+ ende n aleanc me
*ishn+ $irisht ishte 'illuar ta ronte rrugn e vet $as sheujve t errt+ t cilt $asuan me rnien e
#oms6 .iteratura e tij+ $irisht alonte gjat $ranvers s re t lul/uar6 Arti ngadal /gjohej nga letargjia e
shatuar me d"ndjet lu'tarae t &otve+ !unve e Avarve6 @vro$a $irisht u rrit nga ushtet e
vra/hdta t mesjets s hershme; sa$o ishte arritur vetdijen e re ulturore dhe $rmes saj+ ndieshmrin e
shtuar6 Mu n at $eriudh jasht/aonisht ritie+ lu'trat e r"0/atave e solln n ontat armi0sor me
(otn islame6 Pad"shim+ a $atur on'lite ndrmjet muslimanve e @vro$ianve edhe $ara $eriudhs s
*r"0/atave; $ushtimet ara(e t %icilis e %$anjs dhe sulmet e t"re n )rancn >ugore6 Por ato lu'tra an
ndodhur $ara ardhjes s vetdijes s re ulturore evro$iane+ $randaj+ $r t sha ata+ n ohn e vet+ t
$atn nga $i$amja evro$iane+ an $atur shenj t ngjarjeve loale dhe ende nu ishin $lotsisht t
u$tuar n rndsin e vet t $lot6 Pirisht lu'trat e *r"0/atave+ $ara t gjitha tjerave+ an vendosur
m(i 0ndrimin evro$ian ndaj islamit $r shum sheuj+ t cilt an $asuar6 *r"0/atat ishin vendimtare+
$r sha se ran n $eriudhn 2t thuash3 e 'mijris s @vro$s+ $eriudh ur ti$aret e saja arateristie
$r her t $ar u a'irmuan dhe ende ishin n /hvillim6 %iur te individt+ $oashtu edhe te $o$ujt+
m(resat e 'u0ishme nga 'mijria e hershme 0ndrojn me vetdije+ a$o nnvetdije+ gjat tr jets s
mvonshme6 Ato jan t rrnjosura a0 thell sa 0 munden vetm me vshtirsi t madhe+ dhe rrall her
$lotsisht+ t shl"hen me $rvojat inteletuale t $eriudhs s mvonshme+ $eriudhs m te$r re'letive e
m $a emocionale6 Ashtu ishte edhe me lu'trat e *r"0/atave6 Ato an 'a(riuar nj nga ndjenjat m t

15

thella e m t 0ndrueshme n $siologjin masovie t @vro$s6 @ntu/ia/mi universal+ t cilin ato e an
n7itur n ohn e vet+ nu mund t rahasohet me asgj+ 0 @vro$a ndonjher m $ar a s$rovuar+ e edhe
me di8 0 a ndodhur m von6 Eala e ver(ueshmris aloi $rtej tr ontinentit+ admirimi i vrshoi+ t
$atn $r nj oh+ $rtej u'injve ndrmjet shteteve+ om(eve e lasave6 Pirisht ather+ $r her t $ar
n histori+ @vro$a e $a veten si trsi 9 ajo ishte trsi undr (ots islame6 Pa u 'utur n e/agjerim t
$ahijshm mund t themi se @vro$a (ashohse sht e lindur nga 'r"ma e lu'trave t *r"0/atave6 Para
asaj ohe an 0en Anglo 9 %asont dhe &jermant+ )ran8e/t e ;ormant+ Italiant e -ane/t; $or gjat
ohs s *r"0/atave sht rijuar once$ti i ri $oliti i 11rishteri/mit11+ 8shtje e $r(asht $r t gjith
$o$ujt evro$ian+ njlloj 2n asnj mn"r identi me once$tin e 11rishteri/mit113: $irisht urrejtja ndaj
islamit ishte shatare e tij 'enomeni t ri666
sht ironi e madhe e historis+ 0 " at i $ar i vetdijes oletive+ t themi ushtetuta inteletuale e (ots
$rendimore+ sht e $ara0itur $r sha t im$ulseve t $rrahura $lotsisht+ e $are/erv nga isha
*rishtere+ derisa arritjet e shumta t mvonshme t Perndimit jan (r t mundshme vetm $rmes
revoltit undr gati 8do gjje+ 0 a 0en e $rha$ur nga *isha dhe $r t ciln sht $r$jeur ajo6
*a 0en ai shtjellim tragji i ngjarjeve+ si nga $i$amja e ishs *rishtere+ ashtu edhe nga $i$amja e
islamit6 Tragji $r *ishn+ $r sha se $as 'illimit a0 ha(its+ e hum(i ndiimin m(i inteletet e @vro$s6
;drsa tragji $r islamin+ $r sha se a 0en i det"ruar t $r(alloj /jarrin e lu'trave t *r"0/atave+ n
shum 'orma e $reteste+ gjat sheujve t gjat+ t cilt $asuan6
;ga mi/orit e $ash$rehura+ shatrrimet e $oshtrimet+ t cilat reshnit religjio/ t r"0it ia shatuan
vendeve islame+ m(iu 'ara helmuese+ animo/iteti shumvje0ar+ i cili 0 nga ather i n7iu marrdhniet
ndrmjet .indjes e Perndimit6 Prndr"she+ nu a $asur urr'ar domosdoshmrie inherente $r ndjenj t
till6 @dhe$se civili/imi i islamit dhe i Prendimit dallohen n $arimet e veta sh$irtrore dhe n ca0et e veta
sho0rore+ $ad"shim se ato do t ishin n gjendje ta tolerojn njra9tjetrn dhe t jetojn $aralelisht n
marrdhnie mi0sore6 Mundsia e till a 0en e dhn jo vetm n teori $or edhe n realitet6 ; ann
muslimane gjithmon a e/istuar dshira e sin0ert $r tolerim e res$etim reci$ro6 *ur hali'a !arunirr9
#rashidi e drgoi am(asadorin e tij te $erandori *arli i Madh+ ai r"esisht a 0en i n7itur me at dshir+ e
jo me dshir 0 materialisht ta sh'r"t/oj mi0sin me )ran8e/t6@vro$a n at oh a 0en mja't $rimitive
n as$etin ulturor $r ta vlersuar at $oliti+ n u$timin e saj t $lot+ $or gjithsesi nu a sh'a0ur jo
a'rueshmri ndaj saj6 Por m von+ (e'as n hori/ont u $ara0itn lu'trat e *r"0/atave dhe i rrnuan
marrdhniet ndrmjet islamit e $erndimit6 >o nga shau se an $asur u$timin lu't; ngase tanim jan
$rjetuar te$r lu'tra n mes t $o$ujve+ e $astaj jan harruar gjat historis njer/ore+ dhe a0 shum
armi0si jan shndrruar n mi0si6 Por+ e e0ja e shatuar nga lu'trat e *r"0/atave+ nu a 0en e
u'i/uar n $r$lasjen e armve; ajo+ $ara s gjithash+ a 0en e e0e inteletuale6 Ajo sht $r(r n
helmimin e sh$irtit evro$ian undr (ots muslimane si trsi+ $rmes $re/entimit 0llimisht t
shtrem(ruar+ t $rrahur nga ana e *ishs+t mimeve e idealeve t islamit6 Pirisht n ohn e
lu'trave t *r"0/atave+ a h"r n sh$irtin e @vro$s+ mendim a(surd m(i islamin+ si religjion i
sensuali/mit t $agdhendur e i dhuns (rutale+ i 'ormali/mit+ n vend t $astrimit t /emrs+ h"ri mendimi i
till $r t m(etur atje $r nj oh t gjat6
)ara e urrejtjes a 0en e m(jellur6 @ntu/ia/mi i lu'trave t *r"0/atave s sh$ejti a $atur $asojat e veta
edhe gjetiu n @vro$; ai i trimroi rishtert e %$anjs 0 t lu'tojn $r thimin e asaj toe 0 gjendej nn
11?gjedhn e $aganve116 #rnimi i %$anjs muslimane a /gjatur me sheuj6 Por mu $r sha t /gjatjes s
te$rt t saj lu'te+ ndjenja antiislame n @vro$ sht thelluar dhe rritur gjer n $rhershmri6 Ajo re/ultoi
me sh'arosjen e elementit musliman n %$anj+ $as $rndjejes s $amshirshme e sistematie; e ajo 'itore
jehoi me remtime n m(ar @vro$n 9 ndonse $asoj e saj a 0en shatrrimi i ulturs s shl0"er dhe
/vendsimi i saj me $aditurin dhe $agdhendshmrin mesjetare6
Por madje edhe $ara se $jesa e 'undit e %$anjs muslimane+ M(retria e &ranads+ $rsri t:i jet
(ashangjitur %$anjs rishtere+ n vitin 149=+ ngjarja e tret me rndsi t madhe i $rishi marrdhniet
ndrmjet (ots $erndimore e (ots islame: rnja e *onstantino$olit n duart ture6 ; s"t e @vro$s+
Perandoria Hi/antine ende ishte ruajtur di8 nga shl0imi i vjetr gre e roma dhe sht onsideruar si
(edemi i @vro$s undr 11(ar(arve11 nga A/ia6 Me rnjen e saj $r'undimtare+ dera e @vro$s i 0e ha$ur

16

vrshimit musliman6 ; sheujt lu'tara t cilt $asuan+ armi0sia e @vro$s undr islamit u ( 8shtje jo
vetm e rndsis ulturore+ $or edhe asaj $olitie+ e jo i ontri(oi inten/itetit t saj6
*rahas gjith saj+ @vro$a ishte do(i t onsiderueshme nga ato lu'tra6 #enesanca+ ajo ringjallje e
srishme e artit dhe shencs evro$iane+ $ran hua/imeve t onsideruara nga (urimet islame+ m s shumti
ara(e+ me t madhe a 0en $asoj e ontateve materiale ndrmjet .indjes dhe Perndimit6 @vro$a me at
a 'ituar n 'ushn e ulturs+ shum m te$r sesa 0 (ota islame a 'ituar ndonjher+ $or ajo nu e a
$ranuar t o(ligim t $rjetshm ndaj muslimanve+ (ile me /voglimin e urrejtjes s saj t vjetr ndaj
islamit6 Prundra/i+ ajo urrejtje me oh sht rritur dhe ngurosur n sh$rehi6 Ajo i a ver(ruar ndjenjat e
$o$ullit+ sa her 0 sht $rmendur emri musliman+ ajo nu a h"r n 'ushn e $rover(ave $o$ullore+ ajo
sht ngulitur n t gjitha ndr"shimet ulturore6 @rdhi oha e #e'orms ur $r0arjet religjio/e e ndan
@vro$n+ ndrsa setet me arm n dor u ngritn njra undr tjetrs; $or urrejtja ndaj islamit iu ishte t
gjithve e njejt6 @rdhi oha ur n @vro$ ndjenja religjio/e 'illoi t /(ehet6 Por urrejtja ndaj islamit m(eti6
)ati m arateristi sht se 'ilo/o'i i madh 'ran8e/ Eataire+ i cili a 0en njri nga armi0t m t ash$r t
*ishs n sheullin e tetm(dhjet+ njohsisht a 0en edhe urrejts 'anati i islamit dhe Pejgam(erit t
?otit6 -isa decenie m von erdhi oha ur shenctart n Perndim 'illuan t1i studiojn ulturat e huaja
dhe t1iu a'rohen me sim$ati; $or n rastin e islamit aver/ioni tradicional gati gjithmon do t 'utej+ si
$aragj"im iracional n hulumtimet e t"re shencore+ ndrsa ja/i 2hendeu3 ulturor+ t cilin $r 'at t e0+ e
ishte vendosur historia ndrmjet @vro$s e (ots islame+ m(eti i $aa$rc"eshm6 Pr(u/ja ndaj islamit u
( $jes $r(rse e t menduarit evro$ian6 sht e vrtet se orientalistt e $ar+ n ohn (ashohse
an 0en misonart rishter+ t cilt $unonin n vende muslimane+ ashtu 0 $amjet e shmtuara+ t cilat
ata i an $rshruar m(i msimet dhe historin islame 9 an 0en t $aramenduara 0 t ndiojn te
@vro$iant n 0ndrimin e t"re ndaj 11$aganve11; " shtrem(rim i sh$irtit va/hdon madje edhe tani+ ur
shencat e orientali/mit aher jan emanci$uar nga ndiimet misionare dhe m nu jan t udhhe0ura me
/jarrin religjio/ si $retest6Paragj"imi i t"re undr islamit+ thjeshtinstiti atavi+ idiosinracia 2ve8ori e t
reaguarit t individve n m(resat dhe ngacmimet+ nj lloj neverie ndaj di8aje 3+ i cili (a/ohet n
$rsht"$jet+ t cilat lu'trat e *r"0/atave+ me t gjitha $asojat e veta+ an shatuar n sh$irtin e @vro$s
s hershmeG6
.eht mund t shtrohet $"etja: si a ndodhur 0 nj $adis$onim+ a0 i vjetr relegjio/ nga $rejardhja e vet
dhe $r sha t dominimit t ishs *rishtere e mundshme n ohn e vet+ ende t va/hdoj n Perndim n
ohn+ ur ndjenja religjio/e $a d"shim sht n shall t ultF
Pr $siologt (ashohor+ 'enomenet e tilla+ n duje ontraditore+ nu jan 'are t 8uditshme6 Ai e di se
ndonj $erson mundet $lotsisht t1i hum( (esimet religjio/e+ t cilat iu an dhn n 'mijrin e tij+ derisa
ndonj $aragj"im i ve8ant+ (urimisht lidhur me at (esim tani t hudhur+ ende m(etet n 'u0i dhe i
undrshton 8do sh$jegimi racional gjat tr jets s atij $ersoni6 I till sht rasti me 0ndrimin
$erndimor ndaj islamit6 @dhe $se ndjenja religjio/e+ e cila a 0en n rnjen e $adis$onimit antiislam+ n
ndroh sht trhe0ur $ran $i$amjes es$resive materialistie n jet+ ai $adis$onim i vjetr m(etet si
'ator i nnvetdijshm n sh$irtin e njeriut $rendimor6 ;at"risht+ shalla e inten/itetit t tij ndr"shon n
8do rast individual+ $or e/istimi i tij nu mund t vhet n d"shim6 )r"ma e lu'trave t *r"0/atave 9
gjithsesi+ n 'orm shum t do(suar 9 ende rri $e/ull m(i Perndimin dhe ndion n 0ndrimin e tij ndaj
(ots muslimane dhe ndaj t gjitha 8shtjeve islame6
; 0ar0et muslimane sh$esh dgjojm thnjen+ se urrejtja $erndimore e islamit+ e shatuar me ato
on'lite t ash$ra n t aluarn+ gradualisht /hduet n ohn ton6 Madje $ohohet se Perndimi tregon
shenjat e dis$onimit ndaj islamit+ si msim religjio/ e sho0ror+ e shum musliman $lotsisht me serio/itet
(esojn se do t $ason onvertimi masovi i @vro$ianve dhe Amerianve6 *" (esim+ vetvetiu nu sht i
$au$tuar $r ne+ t cilt mendojm se nga t gjitha sistemet religjio/e vetm Islami i $rgjigjet nevojave t
vrteta dhe mundsive inherente t nat"rs njer/ore dhe si$as saj+ resave t vrteta t sho0ris
njer/ore6 A0 m te$r+ Pejgam(eri "n na a thn se $r'undimisht i tr njer/imi do ta $ranoj islamin6
Por+ 'ate0sisht+ nu a as shenja m t vogla se jo do t mund t ndodhte n ardhmrin e $r'"t"ruar6
%a i $ret civili/imit $erndimor+ thimi ah islami do t mund t ndodhte $as vargut t atali/mave t
tmerrshme sho0rore+ t cilat do ta tronditin vetna0sin e tanishme t Perndimit dhe t do t
ndr"shonin mentalitetin e tij a0 themelisht+ sa0 do ta (nin t $rshtatshm dhe t gatshm 0 t $ranoj
sh$jegimin religjio/ t jets6 %ot+ (ota $erndimore sht $lotsisht e hum(ur n adhurimin e t arriturave t

17

veta materiale dhe n t (esuarit se ai om'or+ dhe vetm om'ori+ sht cau t cilit vlen t1i s"nohet6
Materiali/mi i tij+ t re'u/uarit e tij t orientimit t ides religjio/e+ $ad"shim se sht due u 'orcuar e jo
due u do(suar+ si8 do t dshironin 0 t (esojm disa vshtrues o$timist musliman6
sht thn se shenca (ashohore a 'illuar t $ranoj e/istimin e 'u0is rijuese+ m(ra$a rregullimit t
dushm t ;at"rs; e jo sht+ thojn ata o$timist+ agimi i vetdijes s re religjio/e n (otn $erndimore6
Por " su$o/im vetm /(ulon t u$tuarit e ga(uar t mendimit shencor $erndimor6 Asnj shenctar
serio/ nu mundet+ e as 0 diush do t mundte+ ta $rgnjeshtroj autencitetin se gjithsia+ si$as $inisjes
s saj sht $asoj e nj t vetmit sha dinami6 Mir$o+ 8shtja sht dhe gjithmon a 0en+ ve8oria t
ciln mundemi t1ia $rshruajm atij 11shau116 T gjitha sistemet m(inat"rore religjio/e $ohojn se ajo sht
'u0i+ e cila $osedon vetdijen dhe intelegjencn a(solute6 )u0i+e cila rijon dhe sundon me gjithsin+ si$as
$lanit dhe 0llimit t catuar+ e 0 vet nu sht e $ru'i/uar me urr'ar ligji+ me nj 'jal+ ai sht ?oti6
Por+ shenca (ashohore si e till+ as nu sht e gatshme+ e as e dis$onuar t shoj a0 larg 2me t vrtet+
jo nu sht 'ush e shencs3+ dhe e len 8shtjen e vetdijes dhe $avarsis 9 me 'jal tjera+ h"jnis 9 saj
'u0ie rijuese $lotsisht t ha$ur6 Cndrimi e tij sht gati i ngjashm me t: 11Ajo mund t jet+ $or un
nu di dhe nu am mjete shencore 0 ta marr vesh at116 ; ardhmri ndoshta jo 'ilo/o'i mund t
/hvillohet n ndonj lloj agnostici/mi $anteist+ n t ciln sh$irti e materia+ 0llimi e e/istimi+ rijuesi e
rijimi+ jan t njejta6 Eshtir sht t $ranohet 0 (esimi i till do t mund t onsiderohet si ha$ ah t
once$tuarit $o/itiv islam t ?otit; se$se jo nu sht ndarje me materiali/min+ $or thjesht ngritje e saj n
nivel m t lart+ e m t ra'inuar inteletual6
; t vret+ Perndimi urr nu a 0en m larg nga islami sesa 0 sht sot 6 Armi0sia e tij ative ndaj
'es son mund t jet n rnje; jo+ megjithat nu sht $r sha t u$tuarit t msimeve islame+ $or $r
sha t do(sis n rritje dhe de/integrimit t (ots islame6 -iur @vro$a i sht 'risuar islamit+ dhe ajo
'ri e a shtrnguar 0 t merr 0ndrim armi0sor ndaj 8do gjje 0 a $atur tingllim islam+ madje edhe
n 8shtjet thjesht s$irituale e sho0rore6 Por n ohn ur islami tani m a hum(ur nj $jes t rndsis s
vet si 'ator i undrshtuar interesave $olitie evro$iane+ $lotsisht sht e nat"rshme 0 rahas 'ris s
/vogluar+ Perndimi $oashtu hum( di8 nga inten/iteti (urimor t ndjenjave t veta antiislame6 ;se ato
jan (r m $a t sh$rehura e ative+ jo nu na je$ t drejt n onlu/ion se Perndimi Asht (r m i
a'rt 11islamit: jo vetm tregon n rritjen e indi'erencs s tij ndaj islamitM6
; asnj mn"r civili/imi $erndimor nu e a ndr"shuar 0ndrimin e vet t 8uditshm mental6 Ai tani
sht $o a0 i 'u0ishm+ sa a 0en edhe m $ar+ e undrshton once$tin religjio/ t jets; dhe si8 thash m
$ar+ nu a dshmi t (indshme se ndr"shim i till do t ndodh n t ardhmen e a'rt6 @/istimi i
misionarve islam n Perndim dhe 'ati 0 disa @vro$ian dhe Amerian e an $r0a'uar islamin 2n rastet
e shumta $a t u$tuarit e $lot t msimeve t tij3+ nu sht urr'ar argumenti6 ; $eriudhn+ n t ciln
materiali/mi udo trium'on+ $lotsisht sht e nat"rshme 0 disa individ at" 9 tu+ t cilt an ndonj
$rmallim $r ringjalljen sh$irtrore+ me lami t madhe dgjojn cilindo (esim t themeluar n t
once$tuarit religjio/6 ; t as$et misonet muslimane nu jan t vetmet ne Perndim6 *a shum sete
mistie rishtere me tendenca 11revivalistie11+ e/iston lvi/ja mja't e 'ort teo/o'ie+ a tem$uj e misione
(udiste dhe onvertues n 0"tetet e ndr"shme evro$iane e ameriane6 -ue $rdorur argumente $lotsisht
t njejta+ t cilat i $rdorin misionet muslimane+ ato misione (udiste do t mund t $ohonin 2dhe vrtet
$ohojn3 se @vro$a $o 11i a'rohet11 (udi/mit6 Pohimi i till n t d" rastet sht 0eshara6 *onvertimi i disa
individve n (udi/m a$o n islam+ as$a nu dshmon 0 cilado nga ato (esime vrtet a 'illuar t
ndioj n jetn $erndimore n 8'ardo mase t osiderueshme6
Madje mund t shohet m tutje+ e t thuhet 0 asnjra nga ato misone nu an 0en n gjendje t /gjojm
m te$r nga ureshtja e $rm(ajtur+ dhe ato r"esisht $r sha t joshjes+ t ciln ndonj (esim 11e/oti11 e
shaton n sh$irtin e njer/ve me $rirje romantie6 Pad"shim se a disa $rjashtime t rndsishme dhe
disa nga onvertuesit e rinj jan gjurmues serio/ $r t vrtetn; $or $rjashtimet nu mja'tojn 0 t
ndr"shohet as$eti i ndonj civili/imi6 ;ga ana tjetr+ nse rahasojm numrin e at"re onvertimeve t
ve8anta me numrin e $rendimorve+ t cilt $rdit ngasin ah (esimet thjesht materialiste+ si8 sht
marsi/mi+ jemi n gjendje 0 m t drejt ta vlersojm trendin e vrtet t civili/imit (ashohs
$erndimor6 Mund t jet+ si8 am thesuar m $ar+ 0 tra/irat sho0rore eonomie n rritje+ e a mundsi
edhe lu'trat (otrore+ t $rmasave gjer tani t $anjohura dhe terrorit shencor+ t sjellin vet(indjen
materialistie t civili/imit $erndimor n mn"r t lemerishme ad a(surdum+ e 0 $o$ulli i tij $rsri t

18

'illoj me $rulje e me serio/itet t $retendoj ah t vrtetat sh$irtrore; ather t $rediuarit e susesshm
t islamit n Perndim do t mund t (hej real6 Por ndr"shimi i till+ ende sht i 'shehur m(ra$a
hori/onteve t ardhmris6 Prandaj sht i rre/ishm+ o$timi/mi vetmashtrues $r muslimant t 'litet m(i
ndiimet islame siur jan n rrug 0 ta $ushtojn sh$irtin e Perndimit6 T 'olurit e till+ $rnjmend+
sht vetm 11(esim i vjetr mahdijevisti11 nn masn 11racionaliste11 9 (esim n 'u0in+ e cila (e'asisht do t
$ara0itej dhe e cila do t (nte 0 strutura e shar e sho0ris muslimane t trium'oj n to6 *" (esim
sht serio/+ $r sha se sht i ndshm e i leht+ ndrsa $retendon t na largoj nga 'ati se 0"tetrisht
jemi asund+ derisa ndiimet $erndimore sot jan m t 'u0ishme se urr m $ar n (otn muslimane; se
ne 'lejm derisa ato ndiime minojn dhe udo shatrrojn sho0rin islame6 Me e dshiruar es$an/ionin e
islamit sht nj 8shtje+ $or me ush0"er sh$resn e rrejshme n at dshir sht 8shtje tjetr6
Mbi arsimimin
&jithnj derisa muslimant shiojn n civili/min $erndimor si 'u0i t vetme e cila do t mund t
regjeneronte sho0rin e t"re vetiae t amulluar+ ata e rrnojn vet(esimin e t"re dhe trthora/i e
$rrahin $ohimin $erndimor se islami sht 11'u0i e har7huar116
; a$itujt e m$arshm am dhn ars"et $r mendimin tim se islami dhe civili/imi $erndimor+ due
0en se jan t ngritur n once$cione diametralisht t undrta t jets+ nu jan om$ati(il n sh$irt6 *ur
sht ashtu+ ather+ si do t mund t $resim+ 0 arsimimi i rinis muslimane si$as modeleve $erndimore+
arsimimi i (a/uar $lotsisht n $rvojat ulturore $erndimore a mundur t m(etet i lir nga ndiimet
antiislameF
*jo nu sht e ars"eshme t $ritet6 Prve8 n raste t rralla+ u sh$irti jasht/aonisht (riliant+ mund t
trium'oj m(i 8shtjet arsimore+ arsimi $erndimor i rinis muslimane $ashmangshm e minon vullnetin e
saj 0 t (esoj n $orosin e Pejgam(erit a6s6+ dshirn e saj 0 t onsidrohet $r'a0sues i civili/imit 'etarisht
t motivuar islam6 ;u mund t et urr'ar d"shimi se (esimi religjio/ sh$ejt e hum( $o/itn n mesin e
11intelegjencs11 son+ e cila iu a ada$tuar vlerave $erndimore6 ;at"risht+ jo nu im$licon se islami e a
ruajtur integritetin e vet si religjion $rati n mesin e shtresave t $aarsimuara t sho0ris; $or gjithmon+
atje $rgjithsisht gjejm $rgjigjje shum m t madhe sentimentale+ thirrjes islame 9 n mn"r $rimitive
si8 e u$tojn ata 9 sesa n mesin e 11intelegjencs11 m te$r t $erndimi/uar6 %h$jegimi i tij tjetrsimi nu
sht n at+ se shenca $erndimore+ me t ciln jan ush0"er iu a o'ruar 8'ardo argumenti t ars"eshm
undr t vrtets s msimeve tona 'etare+ $or n at+ se atmos'era inteletuale e sho0ris (ashohse
$erndimore sht a0 'ort antireligjio/e+ sa 0 ajo vhet si (arr e rnd n mundsit e (rendshme religjio/e
t gjenerats s re muslimane6 T (esuarit dhe t mos(esuarit religjio/+ shum rrall sht vetm 8shtje e
argumenteve6 ; disa raste njra a$o tjetra $redominon m(i intuitn+ a$o t themi+ m(i mendje$rehtsin;
$or ajo m s shumti i njo'tohet njeriut $rmes rrethit t tij ulturor6 T $r'"t"rojm n ndonj 'mij+ i cili
sistematiish eduohet nga ditt m t hershme due dgjuar tonet mu/iore t e/eutuara $rr"er6 Eeshi
i tij msohet 0 ta dalloj tonin+ ritmin e harmonis; n jetn e tij t mvonshme+ ai do t jet n gjendje+ nse jo
t $rodhoj a$o t e/eutoj+ (ile ta u$toj mu/in m t rnd6 Por 'miu+ i cili gjat tr jets s tij t
hershme+ urr nu a dgjuar di8 t ngjashme mu/is+ m von vshtir do t1i vlerson madje edhe
elementet e saja6 I njejt sht rasti me asociacionet religjio/e6 %iur 0 a $ersona+ t cilve nat"ra $lotsisht
iu a ln mangu 11veshin11 $r mu/i+ ngjashm 9 ndoshta $or jo me siguri 9 a $ersona+ t cilt jan
$lotsisht 11t shurdht11 $r /rin e 'es6 Por+ $r $jesn m t madhe t 0enieve normale njer/ore+ alternativa
ndrmjet (esimeve religjio/e e mos(esimit vendoset n atmos'ern+ n t ciln eduohet6 Prandaj Pejgam(eri
a6s6 a thn: 11do 'mij lind n $astrtin (urimore+ urse $rindrit e tij (jn nga ai 11Ci'ut11+ 11*rishter11+ a$o
11?aratuist116 2%ahihul 9 Huhari3<
%h$rehja 11$rindrit11+ e$rdorur n hadithin e si$rm+ logjiisht mund t /gjerohet n rrethin m t
$rgjithshm+ jetn 'amiliare+ sholln+ sho0rin etj6+ me t cilin sht i $rcatuar /hvillimi i hershm i
'miut6 ;u mund t mohohet se n gjendjen e tanishme t deadencs+ atmos'era 'etare n shum sht$i
muslimane sht e ti$it a0 t ult dhe inteletualisht t degraduar+ sa 0 te rinia n rritje mund t shatoj
n7itjen e $ar 0 t1ia thejn sh$inn 'es6 *jo mund t jet shtu+ $or n rast t arsimimit t muslimanve
t rinj si$as shem(ujve $erndimor+ e'eti jo vetm se mund t jet+ $or me siguri do t jet 0ndrim
antireligjio/ n jetn e mvonshme6

19

*tu vhet $"etje e madhe: 8'ar duhet t jet 0ndrimi i jon ndaj arsimimit (ashohorF
Protesti undr arsimimit $erndimor t muslimanit+ asesi nu don t thot se islami si i till sht
undrshtar i arsimit6 *" $ohim i undrshtarve ton nu a (a/ as teologjie+ e as historie6 *ur1ani sht
$lot n7itje n msime:
110 t (heni m t men8ur11+ 110 t mund t mendoni11+ 110 t mund t dini11I
; 'illim t li(rit t shenjt sht thn:
4-he ia msoi Ademit t gjith emrat4 2a$tina =:,13
si dhe ajetet n va/hdim+ tregojn se njeriu $r sha t dituris s dhn nga ?oti $r ata 4emra4+ n nj'ar
u$timi+ madje ia alon meleve6 4@mrat4 jan sh$rehje sim(olie $r a'tsin e t de'inuarit t nocioneve+
a'tsin e t menduarit t artiuluar+ e cila sht arateristi e 0enies njer/ore dhe e cila i mundson+
si$as 'jalve t *ur1anit+ t jet mm(s i ?otit n to6 @ 0 t menduarit e vet ta (n t sistemati/uar+
njeriu duhet t msoj+ $randaj Pejgam(eri a6s6 a thn: 4T ruarit e dituris sht o(ligim i shenjt 2'ard3
i 8do muslimani dhe 8do muslimaneje4 2I(ni Ma7he36 -he: 4do njeri+ i cili sht n rrugn e rimit t
dituris+ ?oti do t1ia lehtson rrugn $r n Lhennet4 2%ahihul9Muslim36-he: 4Pr$arsia e njeriut t ditur
ndaj atij 0 nu a dituri+ sht siur $r$arsia e hns s $lot ndaj t gjith "jeve tjer46 2Ahmed i(n
!an(el+ Tirmidhiu+ @(u -avudi+ I(ni Ma7he+ @d9-arimi36
Por+ madje nu sht as e nevojshme t $rmenden ajetet e *ur1anit a$o thnje e Pejgam(erit n m(rojtjen e
0ndrimit islam ndaj arsimimit6 !istoria $a urr'ar mundsie t d"shimit dshmon se asnj religjion urr
nu i a dhn n7itje $r$arimit shencor t rahasueshm me n7itjen+ t ciln i a dhn islami6 Inurajimi+
t cilin arsimimi dhe hulumtimi shencor a marr nga 'eja islame+ a re/ultuar me arritjet e shl0"era
ulturore n ohn e @mevitve dhe A(asitve+ gjat sundimit ara( n %icili e n %$anj6 *t nu e
$rmenda+ 0 t mund t lavdrohemi me ato $rujtime t 'amshme nga oht+ ur (ota islame e a
(ratisur traditn e vet $rsonale dhe u shndrrua n ver(ri sh$irtrore e var'ri inteletuale6 ; mjerimin
ton t tanishm nu emi t drejt t lavdrohemi me 'amn e diurshme6 Por+ ne duhet t u$tojm se
negli/henca e muslimanve+ e jo ndonj e met e msimit islam+ e a shatuar deadencn ton t
tanishme6
Islami urr nu a 0en $enges e $rogresit dhe shencs6 Ai i 8mon ativitetet inteletuale t njeriut gjer
n at shall sa 0 e v m(i melaie6 Asnj religjion tjetr+ urr nu a shuar a0 larg n on'irmimin e
dominimit t mendjes dhe si$as saj+ msimit+ m(i t gjitha mani'estimet tjera t jets njer/ore6 Po0se
orientohemi si$as $arimeve t saj 'eje+ nu mund as t mendojm n eliminimin e arsimit (ashohs
nga jeta jon6 ;e duhet ta emi vullnetin $r arsimim e $r$arim+ 0 t (hemi shenctarisht e eonomiisht
t 'r"tshm+ si8 jan $o$ujt $erndimor6 Por muslimant nu gu7ojn t dshirojn+ 0 t shiojn me s"
$erndimor+ t mendojn me modelet $erndimore t ideve; ata nu gu7ojn t lamojn+ nse duan t
m(esin musliman+ ta /vendsojn civili/imin sh$irtror t islamit+ me es$erimentimin materialist t
$erndimit+ 0o't a$italist+ 0o't marsist6
-ituria+ vetvetiu nu sht as $erndimore as lindore; ajo sht universale+ mu si8 jan universale 'atet
nat"rore6 Por ndi+ nn t cilin 'atet mund t vshtrohen e t $re/entohen ndr"shojn me nat"rn
ulturore t $o$ujve6Hiologjia si e till+ a$o 'i/ia e (otania+ nu jan as materialiste+ as sh$irtrore si$as
0llimit dhe u$timit t vet; ato merren me t v/hguarit+ m(ledhjen dhe de'inimin e 'ateve dhe n7jerrjen e
rregullave t $rgjithshme nga to6 Por onlu/ionet a(strate+ 'ilo/o'ie+ t cilat i n7jerrim nga to shenca+
dmth6 'ilo/o'is s shencs+ nu (a/ohen vetm n 'ate e v/hgime+ $or n mas t madhe jan nn
ndiimin e 0ndrimeve tona nat"rore e intuitive+ m $ar e/istuese ndaj jets e $ro(lemeve t saj6 )ilo/o'i i
madh gjerman+ a thn: 4; vshtrim t $ar duet e 8uditshme+ $or jo m $a e vrtet se mendja jon
nu i n7jerr onlu/ionet nga nat"ra+ $or ia $rshruan asaj64 %hurta/i+ tu sht n $"etje vetm ndi
su(jetiv i t v/hguarit+ ngase ai 0enjsisht mund t ndioj n sh$jegimin e 'enomeneve t ndr"shme+ t
cilat i studiojm6 Prandaj+ shenca e cila vetvetiu nu sht as materialiste as sh$irtrore+ mund t na sh$ie
deri te sh$jegimet e gjra divergjente t &jithsis; dmth6 sh$jegimet+ t cilat mund t jen s$irutale a$o

20

materialiste+ n harmoni me $redis$o/icionin ton dhe si$as saj+ n ndvshtrimin ton6 Perndimi+ $a
marr $aras"sh n inteletuali/min e tij t ra'inuar lart+ sht materialist i $aradis$onuar dhe $randaj+
antireligjio/ n once$cionet e veta dhe su$o/imet $arimore; i till+ $atjetr duhet t jet edhe sistemi
$erndimor i arsimit si trsi6 Me 'jal tjera+ t studiuarit e shencave (ashohse em$irie nu sht ajo
0 do t mund t jet e dmshme $r realitetin ulturor t islamit+ $or sh$irti i civili/imit $erndimor+
$rmes t cilit muslimant i a'rohen at"re shencave6
Ertet sht $r e0ardhje 0 indi'enti/mi dhe negli/henca jan shumvje0are+ $rsa i $ret hulumtimeve
shencore na a (r $lotsisht t varur $rej (urimeve $erndimore t msimit6 Po ta ishim $asuar $rher
at $arim t islamit+ i cili im$onon o(ligimin e t msuarit dhe t dituris+ 8do muslimani e muslimaneje+ sot
nu do t det"roheshim t shojm ah $erndimi $r arritjen e shencave (ashohse+ ngjashm njeriut i
cili n shretrir due vdeur nga etja shion ah 'atamorgana n hori/ont6 Por+ $asi0 muslimant a0
oh t gjat i an ln $as dore mundsit e veta $ersonale+ ata an rn n $adituri e var'ri+ derisa
@vro$a a (r ha$ t madh $r$ara6 -o t duhet oh e gjat 0 t tejalohet ajo distanc6 &jer ather+
nat"risht+ do t jemi t det"ruar t1i $ranojm njohurit dhe $rmes mediumeve t $erndimit t jemi
'alnderues $r at6Por jo do t thot se jemi t o(liguar 0 ta $ranojm vetm materien dhe metodn
shencore+ $or asgj m te$r6 Me 'jal tjera+ nu gu7ojm t ngurrojm n t a'ruarit studimit t shencave
e/ate n sua/at $erndimore+ $or nu gu7ojm t1i lejojm 'ilo/o'is s t"re 8'ardo roli n arsimimin e
rinis muslimane6 ;at"risht+ mund t thuhet se tani shum shenca e/ate+ $6sh6 'i/ia nuleare+ an
shuar jasht hulumtimeve thjesht em$irie dhe an h"r n 'ushat 'ilo/o'ie; dhe se n t shumtn e
rasteve sht jasht/aonisht vshtir $r t trhe0ur ndonj vij t 0art ndrmjet shencs em$irie e
'ilo/o'is s$eulative6 *jo sht e vrtet6 Por+ nga ana tjetr+ jo sht $irisht $ia u ultura islame do t
duhej t dshmohet6 *ur njher t1i arrijn ato vija u'i/uese t hulumtimit+ o(ligim i dijetarve musliman
do t jet+ 0 t1i $rdorin a'tsit e veta $rsonale t t menduarit s$eulativ+ $avarsisht nga teorit 'ilo/o'ie
$erndimore6 ;ga 0ndrimi i vet $ersonal 9islam 9ata me siguri do t vijn gjer t $r'undimet+ t ndr"shme
nga ato gjer te t cilat an ardhur shumica e shenctarve (ashohs $erndimor6
Por+ 8ado 0 ardhmria t sjell+ $ad"shim se sht e mundshme+ madje edhe sot+ t studiohet e t msohet
dituria $a t nnshtruarit ro(risht 0ndrimeve inteletuale t Perndimit6 Ajo+ 8a (ots islame sot
urgjentisht i duhet+ nu sht $i$amja e re 'ilo/o'ie+ $or vetm arsimimi (ashohor+ shencor e teni
dhe a$arati mental6
;se do t duhesha+ $r t1i dhn $ro$o/ime Ministris ideale t arsimimit+ t udhhe0ur vetm me $rsiatje
islame+ do t roja+ 0 nga t gjitha t arriturat inteletuale t Perndimit+ vetm shencat nat"rore 2$ran
u'i/imeve t $rmendura m lart3 dhe matematia+ t msohen n shollat muslimane+ derisa t msuarit
e 'ilo/o'is+ literaturs e historis evro$iane+ do t duhej t hum( $rimatin+ t cilin sot e a n $lanin
msimor6 Cndrimi jon ndaj 'ilo/o'is evro$iane+ do t duhej t jet i 0art nga ajo 0 tani m e thash6 @ sa i
$ret literaturs evro$iane+ ajo gjithsesi nu do t gu7onte t jet e mos$r'illur 9 $or ajo do t duhej t jet
e vendosur n vendin e vet t vrtet 'ilologji e histori6 Mn"ra+ n t ciln tani ajo ligjerohet n shumicn
e vendeve muslimane+ ha$ta/i sht e anshme6 T strmadhuarit e $au'ishm t vlerave e once$teve
$erndimore+ nat"risht+ i n7it sh$irtrat e ri e t $a$jeur 0 sin0erisht ta thithin 'r"mn e civili/imit
$erndimor+ $ara se 0 as$etet e tij negative do mund t jen vlersuar6 Ashtu $rgatitet terreni jo vetm
$r adhurimin $latoni t vlerave $erndimore+ $or edhe ha$sira $r imitimin $rati t 'ormave sho0rore
t (a/uara n ato vlera: di8 0 urr nu mund t shoj dor $r dore me 'r"mn islame6 #olin e tanishm t
literaturs evro$iane n shollat muslimane duhet ta marr msimi m(i literaturn islame+ me 0llim 0
studenti t njihet me thellsin dhe $asurin e ulturs s vete $ersonale e 0 t 'itoj sh$res t re $r
ardhmrin e tij6 ;se t msuarit m(i literaturn evro$iane n t ciln sot ajo dominon n shumicn e
institucioneve muslimane+ i ontri(on largimit t rinis muslimane nga islami+ e njejta gj sht n mas
shum m t madhe+ edhe n ra$ort me t sh$jeguarit $erndimor t historis (otrore6 ; te 0ndrimi i
vjetr 4#omat ndaj Har(arve4 vie n sh$rehje shum 0art6 T $ara0iturit e t"re t historis s"non+ $a e
$ranuar se e/iston 0llim i till+ t dshmon se rasat $erndimore dhe civili/imet e t"re jan m su$eriore
nga 8ado 0 a 0en+ a$o do t mund t jet n t (otI *shtu ajo i je$ nj lloj ars"etimi moral ress
$erndimore+ $r t dominuar m(i $jesn tjetr t (ots6 C nga oha e #omave+ $o$ujt evro$ian jan
msuar t1i v/hgojn t gjitha dallimet n mes Perndimit e .indjes nga $i$amja e 4norms4 s su$o/uar
evro$iane6 T re/onuarit e t"re $unon n hi$ote/n se /hvillimi i njer/imit mund t vlersohet vetm n
(a/ t $rvojave ulturore evro$iane6 *ndi i till i u'i/uar i t vshtruarit+ domosdo $rodhon $ersetiv

21

t shtrem(ruar+ sa m shum 0 vija e t v/hguarit largohet nga norma e su$o/uar evro$iane6
Perndimorve u (het e vshtir ta u$tojn domethnien e vrtet dhe struturn e $ro(lemeve historie+
t cilat sh0"rtohen6
Pr sha t 0ndrimit t till egocentri t $erndimorve+ historia e t"re desri$tive e (ots a 0en n t
vrtet+ t $atn deri von+ vetm histori e /gjeruar $erndimore6 *om(et jo$erndimore jan marr
$aras"sh vetm $o0ese t e/istuarit dhe /hvillimi i t"re a $atur ndiim t drejt$rdrejt n 'atin e
@vro$s dhe Ameris6 Por nse e $rshruani historin e om(eve $erndimore n detaje e n ngj"ra ta
gjalla dhe vetm at" 9 tu lejoni vshtrim t $rci$t n $jest tjera t (ots+ le7uesi leht do t1i nnshtrohet
ilu/ionit se shumica e arritjeve t $erndimit n as$etin sho0ror e inteletual sht jasht 8do $r$jestimi
n ra$ort me $jesn tjetr t (ots6 ; t mn"r+ duet gati siur e tr (ota sht e rijuar vetm $r
$erndimin dhe civili/imin e tij+ derisa t gjitha civili/imet tjera an 0en t 0 $rcatuara 0 vetm t
'ormojn orni/ t $rshtatshme $r tr at 'am $erndimore6 Pasoja e vetme t ciln arsimimi i till
histori mund t et n sh$irtin e t rinjve joevro$ian+ sht ndjenja e in'erioritetit n as$etin e ulturs
s t"re $ersonale+ t aluars s t"re $ersonale dhe mundsive t t"re vetanae+ ata sistematiisht strviten
ta $r(u/in ardhmrin e t"re $ersonale t mundshme+ $rve8 nse ajo ardhmri sht dor/im idealeve
$erndimore6
C t1u undrvihen at"re $asojave negative+ udhhe0sit $rgjegjs t ides islame duhet (r rejt at 0
sht e mundshme+ $r ta reviduar $rogramin msimor t historis n institucionet muslimane6 *jo sht+
$ad"shim+ $un e vshtir dhe ajo ron hulumtim t themelshm t arsimimit ton n histori+ $ara se t
r"het historia e re e (ots+ e shiuar me s" musliman6 Por+ nse jo $un sht e vshtir+ ajo jo m $a
sht e mundshme dhe a0 m te$r e domosdoshme 9 $rndr"she gjenerata jon e re do t va/hdoj t thith
elementet e $r(u/jes $erndimore ndaj islamit; re/ultati do t jet thellimi i om$lesit t tij t in'erioritetit6
Ai om$les i in'erioritetit $ad"shim do t mund t jet i m$oshtur+ nse muslimant do t ishin t gatshm
t asimilojn ulturn $erndimore n trsin e saj dhe ta d(ojn islamin nga jetrat e t"re6 Por+ a jan ata
t gatshmm ta (jn tF
;e (esojm+ e shtjellimi joivonshm n $erndim e vrteton (esimin ton+ se etia islame+ once$tet e saj
m(i moralin sho0ror e individual+ m(i drejtsin+ m(i lirin jan $a mas m t lartsuara+ $a mas m t
$rsosura nga once$cionet dhe idet $ratse t civili/imit $erndimor6 Islami e a dnuar urrejtjen racore
dhe a udh/uar n rrugn e vlla/rimit dhe (ara/is njer/ore; ndrsa civili/imi $erndimor ende nu
sht n gjendje t vshtroj jasht hori/ontit t ngusht t antagoni/mave racore e nacionale6 %ho0ria islame
urr nu i a njohur lasat dhe lu'tn lasore; ndrsa e tr historia $erndimore 0 nga oha e &re0is dhe
#oms s vjetr gjer n ditt tona+ sht $r$lot me lu'tra lasore e urrejtje sociale6 &jithnj rishta/i duhet
$rsritur+ se e/iston vetm nj gj t ciln muslimant mund ta msojn do(ishm nga $erndimi+ $ra
shencat e/ate+ n 'ormat e t"re t $astra a$o t /(atuara6 Por jo nevoj $r rimin e dituris nga
(urimet $erndimore nu gu7on ta mashtroj ndonj musliman 0 civili/imin $erndimor ta onsideroj m
su$erior n rahasim me civili/imin e tij $ersonal+ $rndr"she nu e u$ton se $r 8a $r$i0et islami6
%u$erioriteti i ndonj ulture a$o civili/imi m(i ndonj tjetr nu $r(het n $osedimin e shums m t
madhe t njohuris shencore 2me0ense ajo sht mja't e dshiruar3+ $or n energjin e tij etie+ n a'tsin
e tij m t madhe $r t1i sh$jeguar e oordinuar as$etet e ndr"shme t jets njer/ore6 @ n t as$et
islami e tejalon 8do ultur tjetr6 ;e vetm duhet $asuar se 8a jan m s shumti n gjendje t arrijn
0eniet njer/ore6 Por+ ne as 0 mundemi+ e as 0 gu7ojm ta imitojm civili/imin $erndimor+ nse
dshirojm t1i ruajm e t1i ringjallim vlerat e islamit6 -mi t ciln ndiimet inteletuale t tij civili/imi e
shatojn n tru$in e islamit+ sht shum m i madh se do(ia materiale+ t ciln ai eventualisht mund ta
o'roj6 ;se muslimant+ n t aluarn+ an 0en t $aujdesshm n ra$ort me hulumtimet shencore+ ata
nu duhet sh$resuar 0 at ga(im do ta $rmirsojn me t $ranuarit e ver(r t msimeve t tra
$erndimore6 Pasojat e $ra$am(eturis son shencore e t var'ris nu mund asesi t rahasohen me
$asojn vdeje$ruese+ t ciln $asimi i ver(r i struturs arsimore $erndimore do t duhej domosdo ta
shatoj n mundsit sh$irtrore t (ots muslimane6 ;se dshirojm ta ruajm realitetin e islamit si
'ator ulturor+ duhet 0 t m(rohemi nga /(ra/tsia morale e civili/imit $erndimor+ e cila sht n rrug
0 t1i $rshoj jo vetm $rirjet tona $ersonale $or edhe tr indin ton sho0ror6 -ue imituar sjelljet dhe
mn"rn e jets s $erndimit+ muslimant gradualisht det"rohen 0 t $rvetsojn $i$amjet morale
$erndimore; ngase t imituarit e dujes s jashtme+ gradualisht sh$ie gjer te asimilimi $rats i
$i$amjeve n (otn e $rshtatur me at duje6

22

Mbi imitimin
Imitimi+ 0o't ai individual a$o sho0ror+ i mn"rs s jets $erndimore nga ana e muslimanve+ $ad"shim
sht rre/iu m i madh $r e/istimin 9 a$o m mir t themi 9 $r ringjalljen e civili/imit islam6 ?ana'illa
2rrnja3 e saj smundjeje ulturore 2gati se nu sht e mundur 0 t sh'a0je ta 0uajm ndr"she3+ daton
nga disa sheuj m $ar dhe sht lidhur me dsh$rimin e muslimanve+ t cilt $an 'u0in materiale dhe
$rogresin e $erndimit dhe e rahasuan me gjendjen e mjer t sho0ris s t"re6 ;ga mosnjohja e msimeve
t vrteta islame+ n mas t madhe $r sha t 0ndrimit /emrngusht t t ashtu0ujturve ulema+ rrodhi
ideja se muslimant nu jan t a't 0 t m(ajn ha$in me $rogresin e tjerve n (ot+ nse nu iu $shtaten
rregullave sociale e eonomie t $erndimit6 Hota muslimane ishte n stagnim: shum musliman erdhn
deri n $r'undim se sitemi sho0ror e eonomi i islamit nu sht n lidhmri me resat e $rogresit dhe
se+ si$as saj duhet t modi'iohet si$as modeleve $erndimore6 *ta njer/ 4 t arsimuar 4+ nu an 0en
n hall 0 t hulumtojn se n 8:mas islami+ si msim+ a 0en $rgjegjs $r deadencn e muslimanve; ata
nu u ndaln ta hulumtojn ideologjin e vrtet t islamit; ata vetm an vn n duje+ me t drejt+ se
msimet e teologve t t"re (ashohs+ n t shumtn e rasteve jan $enges e $rogresit dhe t arriturave
materiale6 Por+ n vend 0 vmendjen e t"re ta orijentojn ah (urimet origjinale 9 *ur1ani dhe %unneti 9 ata
heshta/i e identi'ionin .igjin Islam+ %heri:atin+ me 'ihun e shtangur t ditve tona+ dhe $ohuan se sht i
mangt n shum as$ete; si$as saj+ ata an hum(ur 8do interes $rati $r sheri:atin dhe e d(uan n
m(retrin e historis dhe n doraca t $astr teori6 ; t mn"r+ imitimi i civili/imit $erndimor iu
du si rrug e vetme e daljes nga mo8ali i deadencs dhe $rdhosjes s (ots muslimane6 ; $r$jejet e
t"re 0llim9mira+ $or ga(imisht t orientuara+ muslimant e till 4t arsimuar4 an $asuar $rrahjen+ gjat
d" deadave t $ara t tij sheulli+ nga shrimet a$ologjetie t dors s d"t t cilat+ derisa ha$ta/i nu i
mohuan msimet $ratie t islamit+ mundoheshin t tregonin se ideologjia e tij a mundur leht t1i
nnshtrohet once$cioneve sociale e eonomie t (ots $erndimore6 *shtu+ imitimi i civili/imit
$erndimor nga ana e muslimanve a 0en n duje i ars"eshm dhe rruga $r (ratisjen graduale t
$arimeve sho0rore m elementare islame ishte shtruar me $llaa 9 $rher me $retes t 4$rogresit4 islam 9
8a sot shenon evoluimin e disa shteteve m $r$arimtare muslimane6
@ $ado(ishme sht t argumentohet+ si8 (jn shumica nga 4intelegjenca4 muslimane+ se nu a urr'ar
$asojash t $rsh$irtshme+ jetuam ne n t a$o n at mn"r+ veshm ne rro(at $erndimore a$o ato t t
$arve tan+ 0em ne on/ervativ n doet tona a$o jo6 T re/onuarit e till sht mashtrues deri n 'und6
;at"risht+ n islam nu a /emrngushtsi6 %i8 sht ceur n a$itullin e $ar+ islami njeriut i lejon u'ij
shum t gjr t mundsive+ derisa ai nu ve$ron n undrshtim me dis$o/itat 'etare6 Por+ rejtsisht
$amvarur nga 'ati se shum gjra+ t cilat jan $jes e rndsishme e struturs sho0rore t $erndimit 9 si+
$6sh6+ t $r/ierit e lir e t $au'i/ushm t gjinive+ a$o interesi 2amata3 n a$ital si temel i ativitetit
eonomi9 9 jan 0arta/i n undrshtim me msimet islame+ arateri nat"ror i civili/imit $erndimor
0art $rjashton orientimin religio/+ n njeriun6
Eetm njer/it shum t cet mund t (esojn+ se sht e mundur ta imitojn ndonj civili/im n
$i$amjen e tij t jashtme+ e n t njejtn oh t mos jan nn ndiimin e 'r"ms s tij6 5ivili/imi nu sht
'orm e /(ra/t+ $or organi/m i gjall6 Posa t 'illojm t1i $rvetsojm 'ormat e jashtme t atij organi/mi+
rr"mat e tij t (rendshme dhe ndiimet dinamie 'illojn t ve$rojn n ne dhe ngadal+ $avrejtur ta
'ormojn 0ndrimin ton t tr mental6
Pirisht due e u$tuar $lotsisht t t vrtet+ Pejgam(eri s6a6v6s6 a thn: 4Ai i cili i imiton njer/it
tjer+ (het nj $rej t"re46 2Musnedi+ I(n !an(eli+ @(u -avud36 *" hadith i njohur nu sht vetm urdhr
moral+ $or edhe dshmi o(jetive e 'atit 9 n t rast+ 'ati m(i $ashmangshmrin e asaj+ se muslimant i
asimilon cilido civili/im jomusliman+ t cilin ata e imitojn n 'orma t jashtme6
; t as$et+ sht vshtir t shohim dallimin 'undamental n mes t as$eteve t 4rndsishme4 dhe t
4$arndsishme4 t jets sociale6 *rejt sht e rndsishme n t ontest6 ;u mund t et ga(im m t
madh nga su$o/imi se+ $6sh6 veshja 2rro(at3 sht di8 thjesht e 4jashtme4+ dhe si$as saj+ e $arndsishme
$r Dn9in inteletual e sh$irtror t njeriut6 T veshurit $rgjithsisht sht $asoj e /hvillimit shumvje8ar
t shijes dhe nevojave njer/ore6 Moda i $rgjigjet once$cioneve estetie t atij $o$ulli dhe n at mn"r
$rirjeve t tij6 Ajo sht e modeluar dhe va/hdimisht rimodelohet n $rshtatje me ndr"shimet+ (renda t
cilave alon arateri dhe $rirjet e njer/ve6 Ta marrin $r shem(ull+ moda e sotme e $erndimit+ $lotsisht i

23

$rgjigjet araterit inteletual e moral t Perndimit (ashohor6 Me $rvetsimin e veshjes $erndimore+
n vend t veshjes $ersonale+ muslimani $a vetdije shijen e vete ia $rshtat shijeve t $erndimit dhe Dn9
in e vet $ersonal+ inteletual e moral e 'ormon n mn"r t till 0 ajo de'initivisht 4 inuadrohet4 n veshje
t re6 @ due ve$ruar shtu+ ai he0 dor nga nj $jes e madhe e mundsive ulturore t ha$ura $o$ullit t
vet+ ai mohon shijet e t"re tradicionale+ vlern e t"re estetie+ $rirjet e t"re dhe $aragj"imet+ ndrsa $ranon
servili/min inteletual e moral t ro(rimit ndaj civili/imit t huaj6 Me 'jal tjera+ nse muslimani imiton n
veshje+ 4o$jon4 maniret 2sjelljet3 dhe mn"rn e jetess s $erndimit+ ai /(ulon $rirjet e veta $r at
civili/im+ 8'ardo 0o'shin delaratat e tia n as$etin e $retendimeve t tia6 Pratiisht+ sht e $amundur ta
imitojn civili/imin e huaj+ e t mos 8mohet 'r"ma 9 sh$irti i tij6 @ $oashtu sht e $amundur t 8mohet 'r"ma
e ndonj civili/imi+ i cili sht n undrshtim me $i$amjet religjio/e n jet+ e t m(etemi musliman i
mir61J
Tendenca e imitimit t ndonj civili/imi t huaj+ $ashmangshm sht $asoj e ndjenjs s in'erioritetit6 *"+ e
asgj tjetr+ sht $ro(lemi me muslimant+ t cilt e imitojn civili/imin $erndimor6 Ata e rahasojn
'u0in dhe shathtsin tenie t tij+ si si$r'a0e t shl0"er me mjerimin e $illuar t (ots islame; ata
'illojn t (esojn se n ohn ton nu e/iston rrug tjetr+ $rve8 rrugs $erndimore6 Ta 'ajsojm islamin
$r t metat tona vetiae sht (r mod e dits6 ; rastin m t mir+ t t ashtu0uajturit inteletualt tan
$rvetsojn 0ndrim a$ologjeti dhe mundohen ta (indin veten dhe t tjert+ se islami me $rvetsimin e
vlerave $erndimore sht om$ati(il6
C ta arrijn rimm(jen e (ots islame+ muslimant duhet+ $ara se t $rvetsojn 8'ardo masash t
re'orms+ $lotsisht t lirohen nga 'r"ma a$ologjetie n ra$ort me religjionin e vet dhe struturn
sho0rore6 Muslimani duhet jetuar me renari dhe t jet olart6 Ai duhet u$tuar+ se ai vrtet sht i
ve8ant nga $jesa tjetr e (ots+ dhe ai duhet msuar t jet renar 0 sht i ndr"shm6 Ai duhet orvatur+ ta
ruaj at dallim si ualitet t 8mueshm dhe gu7imshm t1ia sh$reh (ots t+ n vend 0 $r t t
ars"etohet e t $r$i0et t /h"tet n rrath tjer ulturor6 *jo nu do t thot se muslimant duhet t ndahen
nga /rat 0 vien nga jasht6 ; 8do oh sht e mundshme+ $r t $ranuar ndiime t reja $o/itive nga
civili/imet e huaja e 0 det"rimisht t mos i (ratis t vetat $ersonale6 %hem(ulli i atij lloji a 0en
renesanca evro$iane6 Atje emi $ar se me 8'ar sh$ejtsie @vro$a $ranon ndiimet ara(e n materie dhe n
metodn e msimit6 Por+ ajo urr nu a imituar $amjen e jashtme dhe sh$irtin e ulturs ara(e dhe urr
nu a sari'iuar $amvarsin e saj $ersonale+ inteletuale e estetie6 Ajo a i $rdorur ndiimet ara(e
vetm si mjet $r ta (r $jellore ton e saj $ersonale+ $irisht si8 i an sh'r"t/uar Ara(t+ n ohn e
t"re ndiimet helene6
; t d" rastet re/ultati a 0en $asurimi sh$irtror+ i 'u0ishm+ rritje e re e civili/imit vetana+ me $lot
dinjitet e renari6 Asnj civili/im nu mund t $ros$eroj+ madje as t e/istoj+ $asi ta hum( renarin e tij
dhe lidhjen e vet me t aluarn e tij $ersonale6
Por (ota islame+ me tendenca n rritje n imitimin e $erndimit dhe s"nimin $r $rvetsimin e ides
$erndimore dhe idealeve $erndimore+ gradualisht i sh$ut lidhjet+ t cilat e lidhin me t aluarn
$ersonale+ dhe si$as saj+ hum( jo vetm rrnjt e veta ulturore+ $or edhe ato sh$irtrore6 Ajo i ngjan
$ems+ e cila derisa a 0en e rrnjosur thell n to+ a 0en e 'ort6 Por vrshimi malor i civili/imit
$erndimor i /hveshi ato rrnj; $ema ngadal venitet $r sha t mungess s ush0imit6 &jethet e saja
(ien+ degt e saja tretn6 M n 'und edhe vet $ema sht n rre/i 0 t shem(et6
Imitimi i civili/imit $erndimor nu mund t jet mjet i vrtet+ $r ngjalljen e (ots islame nga letargjia
mentale e sho0rore t shatuar me degjenerimin e religjionit $rati+ n doe thjesht t $rivuara 8do
gjallrie e n7itjeje morale6 Ather+ u t rojn muslimant n7itjen sh$irtrore e inteletuale a0 t
nevojshm ditve tonaF
Prgjigjja sht e thjesht+ si8 sht e thjesht edhe vet $"etja: n t vrtet+ ai vetm se sht n (rendi t
$"etjes6 Islami+ si8 am thesuar shum her m $ar+ nu sht vetm 4(esim i /emrs4+ $or edhe $rogram i
0art+ i de'inuar i jets individuale e sho0rore6 Ai mund t jet i rrnuar me asimilim n ulturn e huaj+ e
cila a temele morale e 0enjsisht t ndr"shme6 Poashtu+ ai mund t jet i rimm(ur at moment ur t1i
thehet realitetit t vet $ersonal dhe ur t1i i$et vlera 'atorit+ i cili $rcaton dhe modelon e/istencn ton
individuale e sho0rore n t gjitha as$etet e saj6 ;n ndiimin e ideve t reja dhe rr"mimeve

24

ontraditore+ a0 arateristie $r $eriudhn n t ciln jetojm+ islami m nu mund t1i lejon vetes t
m(etet 'orm e /(ra/t6 &jumi i tij magji 0indvje0ar sht ndr$rer; ai duhet t /gjohet ose t vdes6
Pro(lemi+ me t cilin muslimant sot (alla'a0ohen sht siurse $ro(lemi i udhtarit+ i cili a ardhur n
udher"06 Ai mund t m(etet atje u sht+ $or ajo $r te do t ishte vdeje me dro(itje6 Mund ta /gjedh
rrugn e cila m(an shenjn: 4*ah civili/imi $erndimor4 9 $or ather do t duhej t1i thot lamtumir
$rgjithmon t aluars s vetI A$o+ mundet t /gjedh rrugn tjetr+ at m(i t ciln shruan: 4*ah realiteti i
islamit46 Eetm ajo rrug mund t1i $rgjigjet at"re t cilt (esojn n t aluarn e vet dhe n mundsin e
trans'ormimit t saj n ardhmri t gjall6
Hadithi dhe sunneti
&jat decenieve t 'undit jan o'ruar $ro$o/ime t shumta re'ormatore+ ndrsa shum mje sh$irtror jan
orvatur ta gjejn mediamentin $rats $r tru$in e smur t Islamit6 Por+ gjer m tani e tra a 0en e
ot+ $r sha se t gjith ta mje t men0ur 9 (ile ata t cilt sot dgjojn 9 va/hdimisht an harruar+ 0
s (ashu me (arrat e t"re+ toniet dhe eliseret+ t1ia $rcatojn dijetn nat"rore me t ciln sht
themeluar /hvillimi i hershm i $acientit6 Ajo dijet+ e vetmja t ciln tru$i islam+ 0o't i shndosh a$o i
smur+ mundet $o/itivisht ta $ranon dhe ta asimilon+ sht %unneti i Pejgam(erit ton Muhammedit a6s6
%unneti sht 8els $r ta u$tuar $r$jet/n islame $ara atrmdhjet sheujsh+ e $rse " nu do t ishte
8elsi $r ta u$tuar degjenerimin ton t tanishmF T $rm(ajturit e %unnetit+ sht sinonim $r
e/istimin dhe $rogresin islam6 Mos$r'illja e %unnetit+ sht sinonim $r hedhje dhe shatrrim islam6
%unneti sht (oshti 8elior i %ht$is s Islamit+ e $o e hi0t (oshtin e ndonj ndrtese+ a mund t jeni t
(e'asuar nse ajo shem(et+ si ulla $rej letrave t lojsF
*jo e vrtet e thjesht+ t ciln e an $ranuar gati nj/ri t gjith njer/it e ditur n historin islame+ si8 e
dim mir+ sot sht mja't e jo$o$ullari/uar nga ars"et e lidhura me rritjen e va/hdimshme t ndiimit t
civili/imit $erndimor6 Por megjithat+ ajo sht e vrteta+ e cila mund t na sh$toj nga aosi dhe tur$i i
shatrrimit ton6
%h$rehja %unnet+ tu $rdoret n u$timin e tij m t gjr+ me 'jal tjera+ shem(ulli t cilin Pejgam(eri a6s6
na e a ln n 0ndrimet+ ve$rat dhe thniet e veta6 >eta e tij e mreullueshme+ a 0en ilustrim i gjall dhe
sh$jegim i *ur1anit dhe ne nu mund t:i (jm nderime m t madhe li(rit t %henjt sesa due e $asuar at+
i cili a 0en mjet i sh$alljes s Tij116
*emi $ar se nj nga t arriturat r"esore t Islamit+ ajo e cila e dallon $rej t gjitha sistemeve tjera
meta'i/ie+ sht harmonia e $lot n mes as$eteve morale e materiale t jets njer/ore6 *" a 0en nj nga
ars"et $se islami n 'illimin e vet a $asur suses a0 trium'al udo 0 sht sh'a06 Ai njer/imit ia solli
$orosin e re+ se t (ot nu duhet urrejtur 0 t arrihet ahireti 2(ota e $rjetshme36 *jo ve8ori e
rndsishme e Islamit sh$jegon shaun+ $rse Pejgam(eri "n n misionin e vet t udhhe0sit a$ostullor
t njer/imit+ a 0en a0 thell i $reou$uar me jetn njer/ore n $olaritetin e tij+ si 'enomeni sh$irtror e
material6 Prandaj+ nu tregohet t u$tuarit e thell t islamit+ nse (jm dallim n mes t dis$o/itave+ t
cilat mirren thjesht me sh'a0jet sh$irtrore dhe t devocionit dhe at"re tjerave t cilat mirren me $ro(lemet e
sho0ris e jets s $rditshme6 Pohimi+ se duhet t:i $asojm urdhrat+ t cilat i taojn gru$it t $ar+ $or jo
edhe ato t gru$it t d"t+ sht $o a0 i cet dhe+ si$as 'r"ms s tij+ $o a0 antiislam siurse edhe ideja+ se
disa dis$o/ita t $rgjitshme t *ur1anit an 0en t dediuara vetm Ara(ve t joarsimuar n ohn e
sh$alljes+ e jo edhe /otrinjve t ra'inuar t sheullit t nj/et6 ; rrnjen e saj thnjeje 0ndron
/hvle'tsimi i 8uditshm i rolit t vrtet t Pejgam(erit a6s6
Pirisht siur 0 jeta e ndonj muslimani duhet t jet e drejtuar ah (ash$unimi i $lot+ e i $are/erv
ndrmjet Dn9it t tij sh$irtror e atij tru$or+ $oashtu edhe udhhe0ja e Pejgam(erit ton $r'shin jetn si
thel( t $r(r+ trsi t mani'estimeve morale e $ratie+ individuale e sociale6 *" sht u$timi m i
thellsishm i %unnetit6 *ur1ani thot:
4Pr ?otin tnd jo+ ata nu jan (esimtar 2o Pejgam(er3 derisa t mos /gjedhin t" $r t gj"uar n at
on'lit mes t"re+ e $astaj 2$as gj"imit tnd3 t mos ndiejn $ana0si nga gj"imi "t dhe 2derisa3 t mos
(inden sin0erisht64 24:G53

25

4Thuaj 2o Pejgam(er3: 4;se e doni Allahun+ ather $asomni mua+ 0 Allahu t1iu doj e t1iu 'al matet
tuaja; se Allahu sht 0 'al shum+ mshiron shumI4 Thuaj: 4Hindjuni Allahut dhe t -rguaritI4 2,:,19,=3
Pra+ si$as saj+ %unneti i Pejgam(erit sht $aralelisht me *ur1anin+ (urim i d"t i juris$rudencs islame6 ;
t vrtet+ %unnetin duhet onsideruar si t vetmin sh$jegim o(ligativ t msimeve ur1anore+ si mjet t
vetm $r evitimin e e0u$timeve e mos$ajtimeve t va/hdimshme t cilat an t (jn me omentimin
dhe $rshtatjen e /(atimit $rati6 %hum ajete t *ur1anit an u$tim alegori dhe mund t u$tohen n
mn"ra t ndr"shme6 @ $astaj+ a shum 8shtje t rndsis $ratie me t cilat *ur1ani nu mirret
es$licitivisht6 )r"ma+ e cila m(i/otron n li(rin e %henjt $ad"shim+ n 8do gj sht i uni'ormuar; $or $r
t n7jerrur nga ai 0ndrim $rati+ t cilin duhet $rvetsuar nu sht n 8do rast $un e leht6 &jithnj
derisa (esojm se ai .i(r sht )jal e ?otit+ i $rr"er si$as 'orms e u$timit+ i vetmi onlu/ion logji
sht se ai urr nu a 0en i dediuar $rdorimit $amvarsisht $rej udhhe0jes $ersonale t Pejgam(erit+ e
cila sht e $rsoni'iuar n sistemin e %unnetit t tij; ndrsa ars"eja jon na thot+ se asesi nu do t mund t
et sh$jegues m t mir t msimeve *ur1anore sesa ai $rmes+ t cilit ato u jan sh$allur njer/imit6
*shtu arrijm deri te 8shtja shum e rndsishme n as$etin e (urimeve autentie+ t cilat na e /(ulojn
jetn e Pejgam(erit dhe thniet e tij6 Hurimet $ra+ jan hadithet+ Traditat gojore t thnieve dhe ve$rimit t
Pejgam(erit+ t cilat i an transmetuar as1ha(t e tij dhe t cilat i an m(ledhur n mn"r ritie n
sheujt e $ar t Islamit6 %hum musliman t sotm+ delarojn se do t ishin t gatshm ta $asojn
%unnetin siur t ishin t (indur se do t mund t m(shteteshin n or$usin e haditheve+ n t cilat ai
(a/ohet6 sht (r disi mod e t"re ditve+ 0 n $arim ta mohojm autencitetin e shumics s haditheve
dhe si$as saj+ tr struturn e %unnetit6
A e/iston 8'ardo garance shencore $r 0ndrim t tillFA e/iston 8'ardo ars"etimi shencor $r
mos$ranimin e hadithit si (urim i (esueshm i juris$rudencs islameF
Mund t $andehet se undrshtart e mendimit ortodos an 0en n gjendje t shtrojn vrtet argumente
(indse+ t cilat njher e $rgjithmon do ta ishin onstatuar jo(esueshmrin e Traditave t $rshruara
Pejgam(erit6 Por jo nu na a ndodhur6 *rahas gjith $r$jejeve 0 t vihet n d"shim autenciteti i
hadithit si or$us+ ta riti (ashohs+ si t lindjes ashtu edhe t $erndimit+ nu 0en n gjendje ta
m(rojn su(jetivitetin e vet t $astr riti+ me re/ultate t hulumtimit t vrtet shencor6 -o t ishte
shum vshtir $r ta (r ate+ $asi0 hartuesit e oleconeve t ndr"shme t hadithit+ e ve0anarisht
Huhariu e Muslimi+ an (r rejt 8a sht n mundsin njer/ore 0 autencitetin e 8do Tradite ta vjn
n $rova mja't rigoro/e+ shum m rigoro/e nga ato+ t cilat /aonisht i $rdorin historiant $erndimor $r
8'ardo doumenti histori6
.arg do t tejaloheshin u'ijt e tij li(ri+ $o u morrm n detale me metodat sru$ullo/e me t cilat
muhaddithint e ndr"shm+ njer/it e ditur t $rushtuar hulumtimit t hadithit+ an vrtetuar
(esueshmrin e Tradits6 %a $r s"nimin ton do t mja'tonte t thuhet+ se sht /hvilluar shenc
om$lete+ 0llimi i vetm i s cils sht hulumtimi i u$timeve+ 'ormave dhe mn"rs s transmetimit t
haditheve t Pejgam(erit a6s6 -ega historie e saj shence a arritur t vendos /ingjirin e $andr$rer t
(iogra'ive detale t t gjith $ersonave+ t cilt ndonjher jan $rmendur si transmetues t Tradits6 >etrat
e at"re (urrave dhe grave jan hulumtuar me themel nga 8do $i$amje+ dhe jan miratuar si t (esueshm
vetm ata $ersona+ mn"ra e jets s t cilve+ si dhe mn"ra e $ranimit dhe $rcjelljes s hadithit i $rgjigjet
n mn"r t $rr"er standardeve+ t cilat i an vendosur muhaddithint e mdhenj dhe $r t cilt sht
(esuar se jan m rigoro/t+ t cilt mund t t $r'"t"rohen6 %henctarisht nu sht as$a e ars"eshme ta
undrshtojm (esueshmrin e ndonj (urimi histori+ $rve8 nse jemi t gatshm ta dshmojm se ai
(urim sht i gj"mt6 ;se nu mund t gjendet asnj argument i ars"eshm d6m6th6 shencor+ undr
autencitetit t vet (urimit+ a$o undr njrit a$o m shum transmetuesve t tij t mvonshm dhe nse+ nga
ana tjetr+ nu e/iston asnj lajm tjetr onrtaditor m(i lndn e njejt+ ather jemi t o(liguar ta
$ranojm Traditn si t vrtet6
Pr shem(ull+ $o e /m se diush sht due 'olur m(i lu'trat Indiane t Mahmud &andit dhe ju (e'as
thuani: 4Dn nu (esoj se Mahmudi ndonjher a ardhur n Indi6 Ajo sht legjend $a urr'ar (a/e
historie46 a do t ndodhte n rast t tillF Menjher+ ndonj $erson i in'ormuar mir m(i historin+ do t
$r$i0ej ta origjon ga(imin tuaj+ due cituar roniat dhe jetshrimet e themeluara n ra$ortet e

26

(ashohsve t atij %ulltanit t 'amshm si dshmi de'initive se Mahmudi a 0en n Indi6 ; at rast ju
do t duhej ta $ranoni argumentin 9 a$o do t onsideroheshit si i marr+ se$se $a ndonj ars"e t dushme i
mohoni 'atet e 'orta6 ;se sht shtu+ ather duhet t $"etemi+ $rse ritit tan (ashohs nu
$rdorin t njejtn 0llimmirsi logjie edhe n $ro(lemin e hadithit6
Ha/a e $ar 0 ndonj hadith t jet i rrejshm+ do t ishte gnjeshtra e 0llimt e (urimit t $ar+ as1ha(it
$rats+ a$o t njrit nga transmetuesit e mvonshm6 %a i $ret as1ha(ve+ mundsia e till mundet
a$riori t $rjashtohet6 Mja'ton vetm ndonj sh0"rtim n ann $siologjie t $ro(lemit 0 su$o/imet e tilla
t d(ohen n s'ern e 'anta/is s $astr6 M(resa shum e madhe t ciln e la $rsonaliteti i Pejgam(erit a6s6
n ata (urra dhe gra+ sht 'at i thesuar i historis njer/ore+ dhe+ 9 $r m te$r 9 ajo sht doumentuar
jasht/aonisht mir n histori6 A mund t mirret me mend 0 njer/it+ t cilt an 0en t gatshm t
sari'iojn jetrat e t"re dhe rejt 8a $osedojn n thirrjen e Pejgam(erit t ?otit+ do t mundin t gnjejne
me 'jalt e veta 0llimishtF
A nu a thn Pejgam(eri a6s: 4*ush 0llimisht gnjen n mua+ do ta et vendin n /jarr4F 2%ahihul 9
Huhari+ @(u -avudi+ Tirmidhiu+ I(n !an(eli36
*t as1ha(t e an ditur+ ata n mn"r im$licite an (esuar n 'jalt e Pejgam(erit+ t ciln e an
onsideruar $r'a0sues t ?otit+ e a sht e (esueshme+ nga as$eti $siologji+ 0 ata s1an 8ar on $r
t ndales shum t 0artF
; $roceset gj"0sore riminale+ 8shtja e $ar me t ciln (alla'a0ohet gj"atsi+ sht cui (ono d6m6th6 n
do(i t ujt a mund t r"het rimi6 *" $arim juridi mund t a$liohet edhe n $ro(lemin e hadithit6 Me
$rjashtim t Traditave+ t cilat drejt $r s drejti an t (jn me statusin e individve a$o gru$eve t
catuara+ si dhe t at"re Traditave $a d"shim t rrejshme+ e t re'u/uara nga shumica e muhaddithve 9
Traditave n lidhmri me $retendimet e gru$acioneve t ndr"shme n sheullin e $ar $as vdejes s
Pejgam(erit+ nu do mund t ishte urr'ar shau i 4lavrdishm4 $r cilindo individ 0 t 'alsi'ioj thniet
e Pejgam(erit a6s6 Pirisht due vlersuar drejt mundsin 0 ndonj hadith a mund t jet i sh$iur nga
disa sha0e $ersonale+ d" autoritetet e sh0uara n mesin e muhaddithve9Huhariu dhe Muslimi+ n mn"r
rigoro/e an $rjashtuar nga olesionet e veta t gjitha Traditat+ t cilat an t (jn me $olitin e
gru$acioneve6 Ajo 8a m(eti $as saj+ a 0en jasht 8do d"shimi 0 t mund t1i o'ronte $r$arsi $ersonale
ujtdo 0o't6 *a edhe nj argument n t cilin autenciteti i ndonj hadithi do t mund t ontestohej6 Mund
t mirret m mend se a $asur as1ha( i cili e a dgjuar nga goja e Pejgam(erit+ a$o cilido nga transmetuesit
e mvonshm+ i cili edhe $se su(jetivisht vrtetdashs+ a (r ga(im $r sha t mosu$timit t 'jalve
t Pejgam(erit+ a$o lshimit n t m(ajturit $rmendsh+ a$o $ran ndonj shau tjetr $siologji6 Por
argumenti i (rendshm+ d6m6th6 ai $siologji 'let undr 8'ardo mundsie t madhe t ga(imit t till+ (ile
te as1ha(t6 ;jer/ve+ t cilt an jetuar me Pejgam(erin+ 8donjra nga thniet a$o ve$rimet e tij+ an 0en
e rndsis s jasht/aonshme+ jo vetm $r sha t joshjes s $ersonalitetit t tij+ e cila a ndiuar n ta+
$or $oashtu edhe $r sha t (esimit t t"re t 'ort+ se ?oti me dshirn e Tij a catuar 0 ata ta
rregullojn jetn e vet si$as shillave dhe shem(ullit t Pejgam(erit6 Prandaj+ ata nu an mundur 0
thniet e tij t:i marrin lehta/i 2shel e sho3+ $or jan $r$jeur t1i ruajn n ujtesat e veta+ madje edhe $ran
8mimit t telasheve t mdha $ersonale6 sht transmetuar se as1ha(t+ t cilt diret an 0en t lidhur me
te+ an 'ormuar gru$e n t cilat an 0en nga d"+ njri nga t cilt gjithnj sht duhur t jet n a'rsi t
Pejgam(erit a6s6+ gjersa tjetri a 0en i /n me $un $r 'itimin e 'urni/imit a$o me $un tjera; dhe rejt 8a
do t dgjonin a$o t shihnin te Msuesi i t"re+ ata ia $rcjellin njri9tjetrit: a0 an 0en ata t ujdesshm
0 ndonj thnie a$o ve$rim i Pejgam(erit a6s6 t mos iu sh$toj $a e u$tuar6 ;u sht e (esueshme 0 ata+
$ran nj 0ndrimi t till+ an mundur t jen t $aujdesshm n as$etin e delarimit t sat t ndonj
hadithi6 @ $astaj nse a 0en e mundur 0 0indra as1ha( ta ruajn n memorjen e t"re testin 'jal $r 'jal
t tr *ur1anit+ deri n detajet m t vogla drejtshrimore+ ather $a d"shim se at"re u a 0en e
mundshme dhe $r ata 0 $asuan menjher $as t"re 0 t m(ajn thniet e catuara t Pejgam(erit a6s6 n
ujtesn e t"re+ e 0 asgj t mos u shtojn e as t:u mnjanojn6
A0 m te$r+ Tradicionalistt u $rshruajn autencitet t $lot vetm at"re haditheve t cilt jan t
transmetuar n t njejtn 'orm $rmes /ingjirve t ndr"shm+ t $amvarur t transmetuesve6 As jo nu
sht e tra6 C ndonj hadith t jet sahih 2i shndosh3+ ai duhet t jet n 8do shall t transmetimit+ i
vrtetuar me argument t $amvarur s $au nga d" transmetues+ e si$as mundsis edhe m shum

27

transmetues 9 ashtu 0 in'ormata n asnj shall t mos varet nga autoriteti i vetm nj individi6 *jo res
$r vrtetim sht a0 rigoro/e sa 0 te ndonj hadith t transmetuar $rmes tri 4gjeneratave4 t
transmetuesve ndrmjet as1ha(it $rats e $rm(ledhsit $r'undimtar+ an 0en t inuadruar dhjetra
a$o m shum transmetues t till+ t sh$rndar $rmes at"re tri 4gjeneratave46
Pran gjith saj+ asnj musliman urr nu a (esuar 0 Traditat e Pejgam(erit an mundur t en
autencitetin e $aontestueshm t *ur1anit6 !ulumtimi riti i hadithit asnjher nu a $ushuar6 )ati se
e/istojn hadithe t shumta t rrejshme+ asesi nu i a sh$tuar vmendjes s muhaddithve+ si8 su$o/ojn
n mn"r naive jomuslimant+ e madje edhe disa riti musliman6 Prundra/i+ shenca ritie m(i
hadithet a lindur $irisht $r sha t nevojs $r t1i dalluar hadithet autentie nga ato t rrejshmet+
madje edhe vet imamt Huhariu e Muslimi+ t mos i $rmendim Tradicionalistt m $a t njohur+ jan
$rodhim i drejt$rdrejt i atij 0ndrimi riti6 Prandaj+ e/istimi i haditheve t rrejshme nu argumenton
asgj undr sistemit t hadithit si trsi 9 jo m te$r sesa 0 ndonj tregim 'antasti nga ;ett ara(e 2
A;jmij e nj netB 3 mund t jet onsideruar argument undr autencitetit t cilitdo umtim histori m(i
$eriudhn $ratse6 &jer m tani asnj riti nu a 0en n gjendje+ 0 n mn"r sistematie t dshmoj
se or$usi i hadithit+i onsideruar si autenti si$as standardeve t Tradicionalistve t sh0uar+ sht i $asat6
T re'u/uarit e Traditave autentie+ 0o't si trsi a$o $jesrisht+ sht thjesht 8shtje emocionale+ dhe nu a
arritur t themelohet si re/ultat i hulumtimit o(jetiv+ shencor6 Mir$o+ motivi $as 0ndrimit t till+ t
undrt n mesin e shum muslimanve t ohs son leht mund t gjendet6 Ai motiv 0ndron n
$amundsin e harmoni/imit t mn"rs son t sotme+ t degjeneruar t jetess e t t menduarit me
'r"mn e vrtet t islamit+ e cila re'letohet n %unnetin e Pejgam(erit ton6 C t:i ars"etojn mangsit e
veta $ersonale+ si dhe mangsit e rrethins s t"re+ ta $seudoriti t hadithit $r$i0en ta (jn t te$rt
nevojn e $asimit t %unnetit: se$se+ nse do t (hej ajo+ ata do t ishin n gjendje t1i omentojn t gjitha
msimet ur1anore $irisht ashtu si iu $l0en 9 d6m6th6+ 8donjri si$as $rirjeve t veta $ersonale dhe
gjendjeve sh$irtrore6 ; at mn"r $o/ita e ve8ant e islamit si odes moral e $rati+ individual e
sho0ror do t ishte shatrruar $lotsisht6
*t"re ditve+ ur ndiimi i civili/imit $erndimor gjithnj e m shum ndjehet n vendet muslimane+ i
shtohet edhe nj motiv 0ndrimit negativ t t ashtu0uajtur 4intelegjenc muslimane4 n t 8shtje6 sht e
$amundur 0 t jetohet n $r$uthje me %unnetin e Pejgam(erit ton e 0 n t njejtn oh t $asohet
mn"ra e jets $erndimore6 Por shumica e muslimanve nga gjenerata e sotme jan t gatshm t:i
admirohen 8do gjje 0 sht $erndimore+ ta adhurojn cilivi/imin e huaj thjesht vetm $r sha se sht i
huaj+ i 'u0ishm dhe materialisht im$o/ante6 *" 4$erndim4 sht shau m i 'ort $rse tradita e
Pejgam(erit ton dhe $aralelisht me t+ tr strutura e %unnetit+ sot sht (r a0 jo$o$ullari/uese6 %unneti
sht a0 0art n undrshtim me idet themelore n $ra$avij t civili/imit $erndimor sa 0 ata+ t cilt
jan t 'ascinuar me t nu shohin urr'ar dalje tjetr nga ai grshetim+ $rve8 0 %unnetin ta sh$allin
irelevant dhe si$as saj+ as$et joo(ligues t islamit 9 $asi 0 4themelohet n Tradita jo t sigurta46 Pas saj
m(etet shum leht $r t1i devijuar msimet ur1anore n at mn"r 0 t mund t1i $rshtaten 'r"ms s
civli/imit $erndimor6
Thuajse+ $oashtu e rndsishme si edhe 'ormale + ashtu t themi 4legale4+ ars"etimi i %unnetit $rmes
vendosjes s (esniris historie t hadithit+ sht 8shtje e ars"etimit t (rendshm t t"re+ sh$irtror6 Pse t
$rm(ajturit e %unnetit do t duhej t onsiderohet a0 i domosdoshm+ $r jetes n u$tim t vrtet islamF
A nu e/iston asnj rrug tjetr deri te realiteti i islamit+ $rve8 se $rmes t $rm(ajturit t atij sistemi
olosal t asioneve e traditave+ urdhrave e ndalesave t n7jerrura nga shem(ulli jetsor i Pejgam(eritF
Pad"shim+ ai ishte m i madhi nga t gjith njer/it+ $or nevoja e imitimit t jetes s tij n t gjitha as$etet e
tij+ a nu sht shelje e liris individuale t $ersonalitetit njer/orF Erejtja e ahmotshme+ t ciln e
$arashtrojn ritit 9 armi0t e islamit+ thot se o(ligimi i t $asuarit t $r$it t %unnetit a 0en njra
nga sha0et r"esore t deadencs s mvonshme t (ots islame+ $asi 0 0ndrimi i till gjoja se+ n mos
m shum+ e a cenuar lirin e asionit njer/or dhe /hvillimin nat"ror t sho0ris6 Pr ardhmrin islame
sht nga rndsia m e madhe se a jemi t a't t (alla'a0ohemi me ato vrejtje a$o jo6 Cndrimi jon ndaj
8shtjeve t %unnetit+ do t $rcaton 0ndrmin ton t ardhshm ndaj islamit6
;e jemi renar+ dhe at me t drejt+ n 'atin se islami+ si religjion nu themelohet n dogmati/min misti
$or gjithnj sht i ha$ur ndaj hulumtimit riti t mendjes6 Prandaj+ ne emi jo vetm t drejt t dim se t

28

$rm(ajturit e %unnetit na sht im$onuar+ $or gjithashtu edhe ta u$tojm ars"en e (rendshme $r
im$onimin e tij6
Islami e sh$ie njeriun ah uni'iimi i t gjitha as$eteve t jets s tij6 -ue 0en se sht mjet $r arrtjen e
atij 0llimi+ " religjion $ara0et n vete trsin e once$cioneve+ t cilave asgj nu mund t:u shtohet dhe
nga t cilat asgj nu mund t $asohet6 ; islam nu a vend $r seleti/m6 *udo 0 t1i njohim msimet
islame+ se me t vrtet i a sh$allur *ur1ani a$o Pejgam(eri a6s6+ ne duhet t1i $ranojm ato n mn"r
om$lete; $rndr"she ato e hum(in vlern e t"re6 T menduarit+ se islami+ me0ense sht 'e e ars"es+ i l
msimet e veta t ha$ura seletimit individual+ sht mosu$tim n themel 9 $retendim i mundsuar
u$timeve t ga(uara e t $o$ullari/uara t 4racionali/mit46 @/iston ja/ i gjr 9 i u$tuar mja't mir n t
gjitha 'ilo/o'it 9 n mes t ars"es dhe 4racionali/mit4 si8 u$tohet sot /aonisht6 )unsioni i mendjes+ n
ra$ort me msimet religjio/e sht $rujdesja 0 sh$irtit njer/or t mos i im$onohet asgj 8a ai nu
mundet ta $r(allon leht+ d6m6th6 $a ndihmn e /honglerive mentale6 %a i $ret Islamit+ mendja o(jetive
gjithmon ia a dhn (esimin e vet t $are/erv6 *jo nu don t thot se 8donjri 0 vie n ontat me
*ur1anin $atjetr do t1i $ranon msimet e tij; ajo sht 8shtje e tem$eramentit+ rrethit dhe n 'und ndri0imit
sh$irtror6 Por sigurisht asnj individ o(jetiv nu do t mund t $ohon se 8ado n *ur1an sht n
undrshtim me ars"en6 Pad"shim se+ n te a once$te jasht u'injve t tanishm t $rce$timit ton;$or
asgj 8a e '"en a$o cenon si t till inteletin njer/or6
%i8 $am+ roli i mendjes n 8shtjet religjio/e+ sht n nat"rn e ndonj ontrolle 9 a$arati regjistrues+ i cili
thot 11$o11 ose 11jo11 si$as situats6 Por+ jo nu sht $lotsisht e vrtet $r t ashtu0uajturin 11racionali/m116
Ai nu na0et vetm me regjistrim e ontroll+ $or hidhet n s'ern e s$eulimeve; ai nu sht rece$tiv e i
$aanshm si mendja e $astr+ $or su(jetiv e a'shor deri n sajmri6 Mendja i di u'injt e saj; $or
11racionali/imi11 si$r'a0sor sht i undrt mendjes s shndosh+ n t vnt e s drejts vetes 0 ta $r'shij
(otn dhe t gjitha seretet e saj n rrethin e vet individual6 Ai n 8shtjet religjio/e madje me/i lejon
mundsin 0 gjrat e catuara mund t jen $rohsisht+ a$o $rher jasht t u$tuarit njer/or; $or n t
njejtn oh+ mja't sht jologjie t1ia lejosh at mundsi shencs 9 e $oashtu edhe vetvetes6
M(ivlersimi i tij lloji t racionali/mit joimagjinativ+ sht nj nga sha0et $se a0 shum musliman
(ashohs re'u/ojn t1i dor/ohen udhhe0jes s Pejgam(erit6 Por+ sot nu sht i nevojshm *anti 0 t
dshmon se t $rce$tuarit njer/or sht ash$r i u'i/uar n mundsit vetanae6 Mendja jon nu sht e
a't+ si$as vet nat"rs s saj+ 0 ta u$toj iden e totalitetit: ne+ nga t gjitha gjrat+ mund t1i u$tojm vetm
detajet e t"re6 ;e nu dim se 8a d6m6th6 $a'undsia+ a$o amshueshmria+ ne madje nu dim as se 8a
sht jeta6 ; 0shtjet e relegjionit+ e cila (a/ohet n themelet trascendentale+ neve na duhet udhhe0si+
mendja e t cilit $osedon di8 m te$r se vetit e re/onimit normal dhe racionali/imit su(jetiv t $r(asht
t gjith neve; na duhet diush 0 sht i insi$iruar 9 me nj 'jal Pejgam(er6 ;se (esojm se *ur1ani sht
)jal e ?otit dhe se Muhammedi a6s6 a 0en i -rguar i ?otit+ ne jo vetm 0 jemi moralisht+ $or edhe
inteletualisht n mn"r im$licite t o(liguar ta $asojm udhhe0jen e tij6 *jo nu don t thot se ne duhet
ta $rjashtojm a'tsin e t re/onuarit ton6 Prundra/i+ ne duhet ta $rdorim at a'tsi+ si mundemi e
dim m s miri; ne duhet t1i /(ulojm u$timet e m(rendshme dhe 0llimet e urdhresave+ t cilat na i a
transmetuar Pejgam(eri a6s6 Por sido 0o't 9 $a marr $aras"sh se a jemi n gjendje t:i u$tojm 0llimet e
t"re $r'undimtare a$o jo 9 ne duhet t1i nnshtrohemi urdhresave6 *t do t dshiroja ta ilustroj me
shem(ullin e ndonj ushtari+ t cilit gjenerali i tij i a urdhruar 0 t $r0ndrohet n ndonj $o/it
strategjie6 Dshtari i mir do ta ndje e do ta r"en menjher urdhrin6 ;se sht n gjendje+ 0 n
ndroh derisa e /(aton urdhrin+ t1ia sh$jegon vetes 0llimin strategji $r'undimtar+ t cilin gjenerali e a
$asur $aras"sh+ a0 m mir $r te dhe arijern e tij; $or nse 0llimi m i thell+ i cili 0ndron $ra$a
urdhrit t gjeneralit nu i /(ulohet menjher+ ai megjithat nu sht i autori/uar 0 t he0 dor a$o 0
madje ta re'u/oj /(atimin e tij6 ;e muslimant m(shtetemi n at se Pejgam(eri jon sht urdhruesi m i
mir t cilin njer/imi ndonjher e a $asur6 ;e+ nat"risht (esojm+ se ai e a ditur s'ern e religjionit si n
as$etet e tia sh$irtrore ashtu edhe n as$etet e tia sho0rore shum m mir sesa 0 do t mundin
ndonjher ne6 -ue na $rcatuar t (jm t a$o ta (ratisim at+ ai gjithmon i a $asur $aras"sh disa
0llime 11strategjie11+ $r t cilat a menduar se jan t domosdoshme $r t mirn sh$irtrore e sho0rore t
njeriut6 ;donjher ai 0llim 0art u$tohet+ e ndonjher sht $a a shum e 'shehur nga s"ri i jo ushtruar
i individit mesatar; ndonjher mund ta u$tojm 0llimin m t thell t urdhrit t Pejgam(erit+ e
ndonjher vetm 0llimin e tij t drejt$rdrejt6 'ardo rasti 0o't+ ne jemi t o(liguar t1i $asojm urdhresat
e Pejgam(erit a6s6 n 0o't se autenciteti i t"re dhe ontesti i t"re $lotsisht sht vrtetuar61= Asgj tjetr

29

nu sht esenciale6 ;at"risht a urdhresa t Pejgam(erit+ t cilat 0art jan t rndsis m t madhe dhe
ato tjerat+ t cilat jan m $a t rndsishme+ e 0 $randaj duhet t1i ja$im $r$arsi at"re m t
rndsishmeve m(i tjerat6 Por urr nu emi t drejt t mos i $r'illim cilindo nga ato $r sha se neve
na duet e 11$arndsishme11 se$se n *ur1an sht thn $r Pejgam(erin:
11Ai nu 'let nga hamendja e tij611 25,:,3
-6m6th6 ai nu 'let vetm ur ia (eh nevoja o(jetive+ e ai at e (n $r sha se ?oti ashtu e a ins$iruar6
;ga " sha+ ne jemi t o(liguar ta $asojm %unnetin e Pejgam(erit n 'r"m e n 'orm+ nse dshirojm
t1i jemi (esni islamit6 ;e nu e onsiderojm ideologjin e tij+ si nj rrug n mesin e tjerave+ $or si rrug t
vetme; ndrsa njeriu+ i cili na e transmetoi at idelogji+ nu sht vetm $rijs n mesin e $rijsave tjer+ $or
$rijsi i vetm6 T $asuarit e tij n 8do gj 0 ai urdhron do t thot ta $asosh islamin; ta (ratissh
%unnetin e tij don t thot ta (ratissh realitetin islam6
rfundim
>am $r$i0ur $r t treguar+ se islami n u$timin e vet t njmendt+ nu mund t $r'itoj me asimilimin e
civili/imit $erndimor6 Por+ nga ana tjetr+ (ota muslimane sot a a0 $a energji t m(etur sa 0 nu mund
t (j re/istenc t mja'tueshme6 M(etjet e e/istencs s saj ulturore+ jan t rra'shuar me to+ nn
$resionin e ideve dhe adeteve $erndimore6 ;ota e re/ignacionit sht e dushme; e re/ignacioni+ n jetn e
$o$ujve dhe ulturave+ do t thot vdeje6
a $o ndodh me islaminF A sht ai me t vrtet 4'u0i e hargjuar4 si8 dshirojn undrshtart ton dhe t
deurajuarit n radht tona vetiae+ t (esojmF A e a jetuar ai do(in e tij $ersonale dhe a i a dhn (ots
rejt at 0 a $asur t ja$F
!istoria na 'let se t gjitha ulturat e civili/imet njer/ore jan trsi+ dhe se ngjajn n 0eniet e gjalla6 Ato
alojn gjat t gjitha 'a/ave+ gjat t cilave duhet aluar jeta organie: ato linden+ an rinin e vet+ ohn e
$jeuris+ e n 'und vie deadenca6 %iur (imt t cilat v"shen dhe (hen $luhur+ ashtu edhe ulturat
vdesin dhe n 'und t ohs s vet i lshojn vendin tjerave 9 t $osalindurave6
A sht " rast edhe me islaminF ; shiim t $ar si$r'a0sor mund t duet ashtu6 Pa d"shim+ ultura
islame a $atur $r$jet/n e saj t shl0"er dhe ohn e lul/imit t saj; ajo a $atur 'u0i 0 t1i 'r"m/oj
njer/it n ve$ra e sari'ica+ ajo a trans'ormuar $o$ujt dhe a ndr"shuar '"t"rn e tos; m von sht
ndalur dhe a stagnuar dhe m n 'und sht (r 'jal e /(ra/t+ shtu 0 tani jemi dshmitar t
$ra$am(eturis dhe rnjes s saj6 Por+ a sht jo e traF
;se (esojm+ se islami nu sht vetm ultur n mesin e shum tjerave+ dhe jo $rodhim i thjesht i ideve
e i $r$jejeve njer/ore+ $or 'u0i e cila $rodhon ultur 9 .igj t cilin e a sjellur ?oti i &jith'u0ishm $r ta
$asuar njer/imi n t gjitha oht dhe 8dound 9 ather as$eti $lotsisht ndr"shohet6 ;se ultura islame
sht a$o a 0en re/ultat i t $rm(ajturit ton+ .igjit t sh$allur+ ne urr nu mund t $ranojm+ siurse
ulturat tjera+ se ajo sht lidhur $r alimin e ohs dhe e u'i/uar n ndonj $eriudh t ve8ant6 Ajo 8a
duet si deadenc e islamit+ n t vrtet sht vetm vdeje dhe /(ra/tsi n /emrat tona t cilat jan te$r
$rtace dhe t $andjenja n /rin e amshuar6 ;u a urr'ar shenje t dushme se njer/imi+ n gjendjen e
vet t tanishme+ e a tejaluar islamin6 Ai nu a 0en n gjendje 0 t $rodhoj sistem m t mir eti nga ai
0 e a sh$rehur islami; ai nu a 0en i a't ta reali/oj iden $ratie t vlla/rimit njer/or+ si8 e (n ate
islami n once$tin e tij m(inacional sho0ror t ummes+ ai nu a 0en n gjendje t rijoj strutur
sho0rore t till n t ciln on'litet dhe mosmarrveshjet ndrmjet antarve t tij+ t jen me a0 e'iasitet
t redutuara n minimum siurse n $lanin sho0ror t islamit; ai nu a 0en n gjendje ta $r$aroj
dinjitetin e njeriut+ ndjenjn e tij t siguris+ sh$resn e tij sh$irtrore 9 dhe $r'undimisht+ lumturin e tij6
; t gjitha to gjra+ arritjet e tanishme t racs njer/ore m(eten (uur m(ra$a $as $rogramit islam6
*u sht ather ars"etimi+ $r thnjen se islami 4nu sht (ashohor4F A sht jo $r sha se themelet
e tij jan $astr religjio/e+ e orientimi religjio/+ sot sht jasht modsF Por nse shohim se ndonj sistem i

30

(a/uar n religjion a 0en n gjendje t /hvilloj ndonj $rogram $rati t jets+ m t $lot e m onret+
dhe m te$r t $rshtatur ontitucionit $siologji njer/or sesa 8'ardo tjetr+ gj 8a mendja njer/ore a
0en e a't t $rodhoj me ndihmn e re'ormave e $ro$o/imeve 9 ather $irisht " argument i 'ort a nu
shon n 'avor t $i$amjes religjio/eF
Islami sht+ emi t gjitha ars"et 0 t ta (esojm+ $lotsisht i justi'iuar nga arritjet $o/itive njer/ore+
$r sha se ai i a $arashiuar dhe a udh/uar n to si t dshiruara+ shum m hert se 0 an 0en t
reali/uara; e $oashtu sht i justi'iuar nga mangsit+ ga(imet dhe ve$rimet e /hvillimit njer/or+ $r
sha se ai 0art a $aralajmruar n to+ shum m $ar se 0 njer/imi i a $ranuar si ga(ime6 Plotsisht+
$avarsisht nga (esimet e diujt religjio/e+ nga $i$amja e $astr inteletuale+ e/iston shas i 'ort+ 0 me
siguri dhe (esueshmri t $asohet udhhe0ja $ratie e islamit6
;se e vshtrojm ulturn dhe civili/imin ton nga jo $i$amje+ domosdo vijm deri te $r'undimi+ se
lul/imi i tij i serishm sht i mundshm6 ;eve nu na nevojitet 4re'orma4 islame+ si8 mendojn disa
musliman+ $r sha se ai vetvetiu sht i $rsosur6 Ajo 0 duhet t re'ormojm sht 0ndrimi i jon ndaj
religjionit+ $rtacia jon+ mendjemadhsia jon+ shurt$amsia jon+ shurtimisht mangsit tona+ e jo disa
mangsi t su$o/uara t islamit6 C ta reali/ojm ringjalljen islame nu duhet ruar $rinci$e t reja t
sjelljeve nga jasht+ $or duhet vetm t1i /(atojm ato t vjetrat e t harruarat6 ;e gjithsesi mund t $ranojm
im$ulse t reja nga ulturat e huaja+ $or nu mundemi 0 ta /vendsojm indin e $rsosur islam me 8'ardo
indi tjetr joislam+ $a marr $aras"sh se a vjen ai nga Perndimi a$o nga .indja6 Islami+ si institucion
sh$irtror e sho0ror nu mund 4t $rmirsohet46 ; rrethana t tilla+ cilido ndr"shim n once$cionet e tij
a$o n organi/imin sho0ror t tij+ i shatuar me 'utjen e ndiimeve t huaja ulturore+ n t vrtet sht
retrograde dhe destrutive+ e si$as saj $r e0ardhje t thell6 *tu domosdo duhet t et ndr"shim: $or
ai duhet t jet ndr"shim n vet neve 9 ai duhet shuar n drejtim t islamit+ e jo n drejtim t undrt me te6
Por rahas gjith saj+ ne nu gu7ojm t mashtrohemi6 @ dim se (ota jon+ (ota islame+ gati se e a
hum(ur realitetin e vet si 'ator i $avarur ulturor6 *tu nu 'las m(i as$etin $oliti t deadencs
muslimane6 *arateristia shum m e rndsishme e gjendjes son t sotme mund t gjendet n s'erat
inteletuale e sho0rore: n /hdujen e (esimit dhe reativitetit ton si dhe n t (rejturit e organi/mit ton
sho0ror6 &jendja e aosit ulturor e sho0ror gjat t cilit tani alojm+ 0art tregon se 'u0it euili(ruese+
t cilat diur an 0en $rgjegjse $r madhsin e (ots islame+ sot gati se jan m(aruar6 ;e (redhim;
mir$o asush nu di se ah 8'ar cau ulturor shojm6 ;u a gu7im inteletual+ nu a vullnet $r t1i
(r (all+ a$o ta ndalim at vrshim t ndiimeve t huaja destrutive $r religjionin ton dhe sho0rin
ton6 I emi (ratisur msimet m t mira morale+ t cilat (ota ndonjeher i a njohur6 ;e i undrshtohemi
'es son+ ndrsa ajo t $arve ton t largt u a 0en n7itje e gjall; ne i tur$rohemi asaj+ ndrsa ata jan
renuar me te; ne jemi o$rraca e egoista+ ndrsa ata /emrgjersisht jan ha$ur ndaj (ots+ ne jemi t
/(ra/t+ ndrsa ata an 0en t $lot6
*jo anes+ mir i sht e njohur 8do muslimani 0 mendon6 donjri e a dgjuar shum her6 A a ather+
mund t $"etemi+ 8'ardo do(ie ta $rsrisim edhe njherF Dn mendoj se a6 ;gase $r ne mund t jet
vetm nj dalje nga tur$i i deadencs son: ta $ranojm tur$in+ ta emi $ara s"ve dit e nat dhe ta shijojm
idhtin e saj+ derisa nu vendosim 0 t1ia mnjanojm sha0et6 ;u a do(i ta 'shehim t vrtetn e hidhur
nga vetja jon+ e t $retendojm se (ota islame rritet n ativitetet islame+ se misionet ve$rojn n t gjitha
ontinentet+ se njer/it $erndimor gjithnj e m shum e u$tojn (uurin e islamit666 ;u a do(i 0 n
tr t t1i $rdorim argumentet so'istie $r ta (indur vet veten se si $oshtrimi jon nu sht i $a'und6
%e$se ai edhe sht i $a'und6 Po a duhet 0 " t jet 'undiF *jo nu mund t jet6 Mallngjimi jon me
gjenerata+ dshira e shumics nga ne 0 t (hemi m t mir se sa 0 jemi tani+ na je$ t drejt n sh$res se
8do gj me neve nu a m(arurar6 @/iston rruga e ringjalljes+ e jo rrug 0art i sht e dushme 8donjrit+ i
cili a s" $r t $ar6 !a$i jon i $ar duhet t jet hedhja e asaj 'r"me 4a$ologjetie4 $r islamin+ e cila sht
vetm $retest+ $r se$citi/min ton $ersonal6 %halla vijuese duhet t jet t $asuarit ton me vetdije e
me urtsi t sunnetit t Pejgam(erit ton6 ;gase sunneti nu do t thot as me shum+ e as m $a sesa
msimet e islamit t /(atuara n $rati6 -ue e a$liuar at si test $r'undimtar t resave t jets son
t $rditshme+ ne leht do t1i njohim se cilat im$ulse nga civili/imi $erndimor mund t jen t $ranuara+ e
cilat duhet t re'u/ohen6 ; vend 0 me $rulje t1ia nnshtrojm islamin normave t huaja inteletuale+
duhet t msohemi edhe njher 0 t vshtrojm islamin si norm+ $rmes s cils duhet ta vlersojm (otn6

31

Mir$o+ sht e vrtet+ se shum 0llime (urimore t islamit jan t es$o/uara me $ers$etiv t rrejshme+
$rmes sh$jegimeve jo adeuate+ $or megjithat+ $rgjithsisht t $ranuara+ $r sha se muslimant e
(alla'a0uar me $amjen $jesrisht t shtrem(ruar t islamit+ nu jan n mundsi t shojn m(ra$a deri t
sh$jegimet origjinale 0 once$cionet e veta t1ua $rshtatin at"re6 Mos /(atueshmria e te/ave+ t cilat sot
a'rohen $rmes 4ortodosis4 s vet0uajtur si $ostulate t islamit+ n t shumtn e rasteve jan vetm
sh$jegime onvencionale t $ostulateve (urimore+ n $arimet e logjis neo$latoniste+ e cila a mundur t
jet 4moderne4+ d6m6th6 e $rdorshme+ n sheullin e d"t a$o t tret si$as hi7hres+ $or tani $lotsisht sht
vjetruar6 Muslimani i sholluar n vijat $erndimore+ n $jesn m t madhe i $anjohur me gjuhn ara(e
dhe i $audh/uar mir n ndrliueshmrin e juris$rudencs islame 2'ih3+ naturisht+ sht i $rirur t1i
onsideroj ato sh$jegme dhe once$cione t vjetruara e su(jetive si re$roducione t 0llimta t
njmendta t .igjdhnsit: n dsh$rimin e vet $r sha t joadeuatshmris s t"re+ ate sh$esh e largon
ajo 0 i duet se sht .igj *ur:anor 2 sheriat 3 i islamit6 Prandaj+ 0 t mund t (het ai $rsri 'u0i rative
n jetn e muslimanit+ vlersimi i $arimeve islame duhet t jet i reviduar n dritn e t u$tuarit ton
$ersonal t (urimeve origjinale dhe i liruar nga shtresa e trash e sh$jegimeve onvencionale+ t cilat me
sheuj jan grum(ulluar+ e 8a na mungon sot6 #e/ultat i $r$jejes s till+ do t mund t ishte $ara0itja e
'ihut t ri+ i cili sht $lotsisht n harmoni me -" Hurimet e islamit 9 *ur1anin dhe shem(ullin jetsor t
Pejgam(erit a6s6 9 e 0 n t njejtn oh t1i $rgjigjet resave t jets s sotme; $irisht siur 0 'ormat e
vjetra t 'ihut u jan $rjgigjur resave t $eriudhs+ n t ciln a dominuar 'ilo/o'ia aristotelie dhe
neo$latonie si dhe ushteve t jets+ t cilat an m(i/otruar n ato oh t hershme6
Eetm nse $rsri 'itojm vet(esimin+ mund t $resim 0 srish do t nisemi $r$ara6 *urr nu do t1ia
arrijm caut nse i rrnojm institucionet tona $ersonale sho0rore dhe e imitojm ndonj civili/im t huaj 9
t huaj jo vetm n u$timin histori e gjeogra'i+ $or $ara s gjithash+ n u$timin sh$irtror6 ;drsa rruga
na sht treguar 0art n 'jalt e *ur1anit t .artsuar:
4Ertet+ n t -rguarin e Allahut eni shem(ullin m t mir+ 8donjri i cili me g/im sh$reson Allahun
dhe (otn e ardhme64 2,,:=13
!usn"ta#Shnime
1 Iden e A(lerjesB dhe AshitjesB n u$timin ulturor dhe rolin negativ t (ots s sotme muslimane n t
as$et+ m von e mori $rsi$r dhe m tutje e trajtoj shrimtari i sh0uar algjerian+ rahmetliu Mali i(n
;e(ij+ i cili e a thesuar 'atin9t shnuar $r her t $ar n t li(r 9 se musalimant+ due hum(ur
reativitetin e vet t diurshm+ u (n jo vetm $lotsisht t varur nga t mirat $erndimore+ $or $oashtu u
(n A(lersB t thjesht t tenologjis dhe metodave organi/ative t $erndimit+ si dhe t once$teve
sho0rore e $olitie $erndimore+ e 0 rahas saj nu u (n AshitsaB+ d6m6th6 $a (artjen e urr'ar
im$ulseve $o/itive t t"re9$rerndimit si revanshim6
= -o t dshiroja t thesoj se sh$rehjen teoraci nu e $rdori n at u$tim n t cilin /aonisht u$tohet
n Perndim6 ; (a/ t $rvojave t veta historie+ $erndimort e identi'iojn 4teoracin4 me 'u0in
$olitie t ciln e sh'a0 organi/ata e eta(livuar ishtare 9 n rastin e t"re+ isha mesjetare rishtere dhe
hieraria e saj $ri'tare6 ;ga ana tjetr+ islami nu lejon urr'ar 4$ri'tri/mi4 a$o 4leri/m4 dhe si$as saj+
urr'ar institucioni t rahasueshm me ishn *rishtere6 Prandaj+ urdo 0o't 0 ne muslimant 'lasim
m(i 4teoracin4+ ne nu mendojm 9 as 0 gu7ojm t mendojm 9 m(i asgj tjetr+ $rveN se m(i struturn
sho0rore9$olitie n t ciln (a/ohet e tr juris$odenca n linjn e 'undit+ n at 0 e onsiderojm .igj t
?otit+ dmth6 sheriati islam6 2*rahaso n t as$et a$itullin 4Terminologjia dhe $recedenti histori4 n
li(rin tim 4Parimet e shtetit: udhhe0sit n islam436
, Pr t $rthim t ajetit ur:anor+ shio vrejtjen nr6 == n 'a0en < t $rthimit tim APorosia e *ur:anit6B
4 ;ga ana tjetr+ n mn"r o(jetive duhet vn n duje se rishteri/mi 2a$o+ m satsisht+ isha
rishtere3 deri n 'und t sheullit t shtatm(dhjet+ a luajtur rol shum t madh e $o/itiv n /hvillimin e
arteve 'igurative $erndimore 9 artin e $iturimit+ sul$turimit e ariteturs 9 si dhe mu/is $erndimore+
me0 sht jo vetm (urim i insi$rimit+ $or edhe m(rojts i rndsishm i t"re arteve6

32

5 ; t as$et+ gjat gj"sms s 'undit t sheullit jemi dshmitar t $rmirsimit t madh n tonin dhe n
metodat e shrimit t orientalistve evro$ian dhe amerian+ ndonse duet se nj $aic e vogl n mesin e
orientalistve nu i an hudhur $lotsisht $aragj"imet e veta6 ; trsi+ t shruarit $erndimor m(i
islamin dhe (otn muslimane tregon res$etin gjithnj n rritje ndaj ides islame dhe ca0eve muslimane+
ndrsa tendenca e vjetr e vetdijshme a$o e nnvetdijshme+ 0 ta shmtojn 'otogra'in m(i islamin+ gati
se sht /hduur nga literatura serio/e e orientalistve6
G -uhet $asur $aras"sh se jo sht shruar n vitin 19,,6 %iN e am ceur n 'usnotn 5+ n literaturn
orientalistie erdhi gjer t ndr"shimet gjat disa decenieve t aluara6 Megjithat+ ajo Na mund t
$rshruhet si 11'r"m $o$ullari/uese11 e @vro$s dhe Ameris+ ende nu 0e n gjendje t arrij 0ndrim t
(allancuar ndaj islamit e ndodhive islame6 Pr gjendje t till t Nshtjeve+ n mas t madhe duhet 'ajsuar
vet muslimant6 ;ga njra an ata nu an arritur t1ia $re/entojn iden islame Prendimit n mn"r t
ontinuar e sistematie+ due marr $lotsisht n onsiderat mentalitetin $erndimor dhe asociacionet
letrare $erndimore; dhe+ nga ana tjetr+ m(rojtjet muslimane t ca0eve t veta religjio/e e sociale9$olitie
te$r sh$esh jan (ritmuese $r t 0en t onsideruara t vle'shme+ dshmi o(jetive n dialogun ndrmjet
islamit dhe Prendimit6
M Megjithat+ rritja e onsiderueshme e $asuris s (ots muslimane+ $ran (urimeve t t"re t mdha t
na'ts+ e $astaj rndsia e saj n 'ushn e eonomis e $olitis (otrore+ sjell me vete interesimin e
onsideruar $erndimor $r (otn islame+ sidomos n 'ushn e artit dhe historis6 Por+ si religjion+ islami
ende $a a shum sht madhsi e $anjohur n Perndim+ dhe ate rahas taimeve+ seminareve e
olouimeve t sh$eshta muslimano 9 rishtere6
< %h$rehja 'itrah tu e $rth"er si 11$astrti (urimore11+ $rimarisht emrton 11$rirjen (urimore11 a$o
11nat"rn11 e ndonj 0enjeje ndijore; n domethnjen e vete t gjr ajo tregon 11a'tsin e lindur 0 t u$tohet
t e/istuarit dhe njshmria e ?otit11 2.isan al9Ana(+ Taj al9Arus+ etj3 me t ciln Ndo 0enie njer/ore sht e
dhuruar me lindje 2rahaso surn ,J:,J dhe vrejtjen =M t $rthimit t Porosive t *ur1anit; $oashtu suren
M:1M= si dhe vrejtjen 1,9 $o t njejts ve$r36 ; $r$uthje me te+ 'eja islame sh$esh $rshruhet si dinul9
'itrah+ due im$licuar se ajo $lotsisht i $rgjigjet araterit t (rendshm+ (urimor t sh$irtit njer/or6
9 ; as$etin e liris s $lot sesuale+ sh'renueshmris dhe $romusualitetit+ i cili $rshoi sho0rin
$erndimore gjat deadave t aluara+ 0ndrimi eti i islamit sht i 0art dhe nu ron urr'ar
omenti t mtejshm6 Pr sa i $ret institucionit t interesit 2ri(a3 si $jes sistematie e ativitetit t
eonomis (ashohore+ duhet vrejtur se viteve t 'undit (ashsia muslimane a (r ha$ t madh ah
vendosja e sistemit (anar $aamator+ dhe si$as saj+ t sistemit eonomi+ i cili do t1i $rgjigjej resave
t sheri:atit6
1J ; t ontest+ le7uesi+ $oashtu duhet ta dij se " li(r sht shruar $ara $es deceniesh6 ; at oh
ende a 0en e mundur 0 (ashsia muslimane t1i ruaj+ $r sha t dinjitetit t vet ulturor+ ato elemente
tradicionale te veshjes dhe t dujes s jashtme n $rgjegjsi+ e cila dallon $rej sho0ris $erndimore6
Mir$o+ n $eriudhn e aluar (ota muslimane $rvetsoi nj $jes (uur t madhe t ndiimeve estetie
$erndimore+ $asoj e s cils sht 0 $r shum musliman+ e sidomos $r ata t arsimuarit n mesin e t"re+
sht arritur $ia+ $rej s cils nu a thim6 *shtu 0 $r$jeja $r t1iu th"er mn"rs s veshjes dhe
dujes s jashtme t gjeneratave t aluara+ $r ta do t isht vetm edhe nj at i imitimit t $adenj e steril;
n t rast+ t s aluars s vdeur e t $ath"er6
11 -o t dshiroja tu t v n duje+ se once$tin e %unnetit t Pejgam(erit a6s6 n mn"r t $aautori/uar
e an /gjruar dijetart e $eriudhs $ostlasie6 ; u$timin e vet t drejt+ t vetm themelor+ don t
thot: 4Mn"ra e jets s t -rguarit t ?otit46 % $ari+ ai $r'shin 0ndrimet morale e etie t cilat ai i a
$rvetsuar si$as $ro(lemeve t ndr"shme njer/ore 9 si ato individuale $oashtu edhe ato sho0rore 9 t
nat"rs s $rhershme6 % d"ti+ %unneti $r'shin ato dis$o/ita 9 si urdhresat $oashtu edhe ndalesat 9 t
cilat an t (jn me rrethanat e $and"shuara t jets sho0rore dhe sjelljes njer/ore; d6m6th6 ai vetvetiu
nu $r'shin dis$o/itat+ t cilat i -rguari i ?otit i a n7jerr n lidhje me rastin e catuar histori a$o
situatn e u'i/uar ohore6 % treti+ %unneti i $r'shin ato vlersime morale t sh0i$tuara 9 4*jo sht e mir4
a$o 4*jo sht e e0e4 9 t cilat jan t lidhura $r situatn njer/ore si t till+ dhe $randaj jan imune n
ndr"shime t ohs a$o rrethanave6 ;se nu iu $rm(ahemi me $r$iri tij de'inicioni t tre'isht t

33

%unnetit t Pejgam(erit a6s6+ gjithmon do t jemi n rre/i 0 ta errsojm $arimin+ se ai 2%unneti3 sht i
vle'shm $r t gjitha ohrat dhe ashtu ta hum(im $aras"sh araterin e tij 0 a me vullnetin e ?otit+ si
(urim i d"t i juris$rudencs islame+ $ran *ur1anit6
1= ; lidhje me t+ le7uesi udh/ohet n 'usnotn2136 Pran asaj 0 sht thn n at vrejtje+ Ndoher
duhet $rujtuar se shum hadithe individuale+ madje disa edhe nga m autentit+ na jan t tansmetuara
si 'ragmente+ $a m(shtetje t 0art n ontest6 ; raste t tilla+ vetm dijetari m i ujdesshm mund t1i
reonstrutoj rrethanat+ n t cilat a t (j hadithi i catuar dhe shtu t1ia onstatojm araterin e
$rhershm+ nse 'are e a+ t $arashiuar nga ana e t -rguarit t ?otit n urdhresn $ratse6