Bu konumada sizlere, Matematiin nasl balad ve hangi aamalardan
geerek gnmze geldiini anlatmaya alacam. Bir Matematik tarihcisi olmadm, anlatacaklarmn okuduklarmn bir sentezi olduunu, orjinal almalar inceliyerek hazrlanmam bir konuma olduunu belirtmek isterim. Matematik insanlk tarihinin en eski bilimlerinden biridir. ok eskiden, Matematik saylarn ve ekillerin ilmi olarak tanmlanrd. Matematik de, dier bilim dallar gibi, geen zaman iinde byk bir gelime g!sterdi" artk onu bir ka cmle ile tanmlamak mmkn deildir. #imdi s!yleyeceklerim, matematii tanmlamaktan ok, onun eitli y!nlerini vurgulayan s!zler olacaktr. Matematik bir y!nyle, resim ve mzik gibi bir sanattr. Matematikilerin byk ounluu onu bir sanat olarak icra ederler. Bu adan baknca, ya$lan bir iin, gelitirilen bir teorinin, matematik dnda u ya da bu ie yaramas onlar $ek ilgilendirmez. %nlar iin !nemli olan, ya$lan iin derinlii, kullanlan y!ntemlerin yenilii, estetik deeri ve matematiin kendi iinde bir ie yaramasdr. Matematik, baka bir y!nyle, bir dildir. &er bilimin gayesi evreni" evrende olan her eyi anlamak, onlara hkmetmek ve y!nlendirmek ise, bunun iin tabiatn kitabn okuyabilmemiz gerekir. 'abiatn kitab ise, (alile)nin ok at* alan s!zleri ile, matematik dilinde yazlmtr" onun har*leri geometrinin ekilleridir. Bunlar anlamak ve yorumlayabilmek iin matematik dilini bilmemiz gerekir. Matematik, baka bir y!nyle de satran gibi entelektel bir oyundur. +imi matematikiler de ona bir oyun g!zyle bakarlar. Matematik, kullancs iin ise sadece bir aratr. Matematiin ne olduunu, onun iine girdikten sonra, bilgimiz !lsnde ve ilgimiz y!nnde, anlar ve alglarz. ,nladmz ve algladmzn ise, *ile dokunan k!rn, *ili anlad ve algladndan daha *azla olduunu hi sanmyorum. Matematik s!zc, ilk kez, M.-. ../ lerde, 0isagor okulu yeleri tara*ndan kullanlmtr. 1azl literatre girmesi, 0laton) la M.-. 23/ lerde olmutur. +elime manas 4!renilmesi gereken ey5, yani, bilgidir. Bu tarihlerden !nceki yllarda, matematik kelimesi yerine, yer !lm manasna gelen, geometri yada eski dillerde ona edeer olan s!zckler kullanlyordu. Matematiin nerede ve nasl balad hakknda da kesin bir ey s!ylemek mmkn deildir. 6ayanak olarak yorum gerektiren arkeolojik bulgular deilde, yorum gerektirmeyecek kadar ak yazl belgeleri alrsak, matematiin M.-. 2/// 78/// yllar arasnda Msr ve Mezo$otamya)da baladn s!yleyebiliriz. 9eredot)a : M.-. ;3.<;=.> g!re, matematik Msr)da balamtr. Bildiiniz gibi, Msr to$raklarnn ?@A si tarma elverili deildir" Msr)a hayat veren, Bil deltasn oluturan ?2 lk ksmdr. Bu nedenle, bu to$raklar son derece deerlidir. %ysa, her sene yaanan Bil nehrinin neden olduu taknlar sonuncunda, to$rak sahi$lerinin arazilerinin hudutlar belirsizlemektedir. 'o$rak sahi$leri de sahi$ olduklar to$rakla orantl olarak vergi !dedikleri iin, her takndan sonra, devletin bu ilerle g!revli 4geometricileri5 geli$, gerekli !lmleri ya$$, to$rak sahi$lerine bir !nceki ylda sahi$ olduklar to$rak kadar to$rak vermeleri gerekmektedir. 9eredot geometrinin bu !lm ve hesa$larn sonucu olarak olumaya baladn s!ylemektedir. Matematiin douu hakknda ikinci bir g!r de, ,risto :M.-. 23;<288> tara*ndan ileri srlen u g!rtr. ,risto) ya g!re de matematik Msr)da domutur. ,ma Bil tamalarnn neden olduu !lme<hesa$lama ihtiyacndan deil, din adamlarnn, rahi$lerin can skntsndan domutur. % tarihlerde, Msr gibi lkelerin tek entelektel sn* rahi$ sn*dr. Bu sn*n geimi halk veya devlet tara*ndan saland iin, entelektel uralara verecek ok zamanlar olmaktadr. +endilerini megul etmek iin, bakalarnn satran, bri, go... gibi oyunlar iat ettikleri gibi onlar da geometri ve aritmetii, yani o zamann matematiini icat etmilerdir. Bu her iki g!r de doru olabilir" rahi$ler geometricilerin iini kolaylatrmak istemi, yada datmn adil ya$ldn kontrol iin, gen, yamuk gibi baz geometrik ekillerdeki arazilerin alanlarnn nasl hesa$lanacan bulmu ve bu ekilde geometrinin domasna neden olmu da olabilirler. Matematiin yazl tarihini be d!neme ayracaz. Clk d!nem Msr ve Mezo$otamya d!nemi olacak" bu d!nem M.-. 8/// li yllarla M.-. .// l yllar arasnda kalan =.//<8/// yllk bir zaman dilimini ka$sayacak. Ckinci d!nem, M.-. .//<M.D. .// yllar arasnda kalan ve 1unan Matematii d!nemi olarak bilinen =/// yllk bir zaman dilimini ka$sayacak. Enc d!nem, M.D. .// lerden kalklsn balangcna kadar olan ve esasta 9ind, Cslam ve F!nesans d!nemi ,vru$a matematiini ka$sayacak olan =8// yllk bir zaman dilimini ka$sayacak. 6!rdnc d!nem, =A//<=@// yllar arasnda kalan, matematiin altn a olarak bilinen, klasik matematik d!nemini ka$sayacak. =@// lerin bandan gnmze uzanan, ve modern matematik a olarak adlandrlan, iinde bulunduumuz d!nem de beinci d!nem olacak. 9er d!nemi ayr <ayr ele al$, eldeki kaynaklar erevesinde, o d!nemdeki matematiin geliimi, katk ya$an matematikiler, matematiin to$lum hayatndaki yeri ve o d!nem matematiinin temel !zellikler hakknda bilgi vermeye alacam. 1<Clk d!neme Msr matematii ile balayacaz. &ski Msr matematii ve genelde de Msr tarihi ile ilgili yazl belge< tarihi eser kalntlarn kastetmiyorum< yok denecek kadar azdr. Bunun temel iki nedeni vardr. Birincisi, eski Msrllarn yazy $a$irslere yazmalar" ikinci nedeni ise Cskenderiye kt$hanelerin geirdikleri 2 byk yangn sonucunda, ki bu yangnlarn sonuncusu G;= de Msrn Mslmanlar tara*ndan *ethi srasnda olmutur, yazl belgelerin yok olmu olmasdr. 0a$irs, Bil deltasnda byyen, krmzmtrak renkte, saz tr bir bitkinin, ortalama =.<8. metre uzunluunda ve 2/<./ santim geniliinde olan ya$raklardr. Bu ya$raklar kesili$, birletirili$, $reslendikten ve baz basit ilemlerden geirildikten sonra, kat yerine yaz yazmak iin kullanlrm. 40a$er5 , 4$a$ier5 gibi bat dillerindeki kat karl s!zckler, $a$irs s!zcnden tretilmitir. Bir $a$irsn ortalama !mr 2// yldr" 2// yl sonra, nem, s ve benzeri nedenlerle, $ul<$ul olu$ d!klmektedir. (nmze, matematikle ilgili, istisnai artlar altnda sakland anlalan, iki $a$irs gelmitir. Msr matematii hakkndaki bilgimizin ana kaynaklar bu iki $a$irstr. Bu $a$irslerden ilki, ,hmes : ya da Fhind > $a$irs olarak bilinen, G metre uzunluunda ve 2. cm kadar geniliinde olan bir $a$irstr. Bu $a$irsn, M.-. 8/// li yllarda yazlm olan bir $rsn, M.-. =G./ lerde ,hmes isimli bir 4matematiki5 tara*ndan yazlan bir ko$yasdr. Bu $a$irs =3./ lerde Crlandal antikac 9. Fhind satn alm, imdi British museum dadr. Bu $a$irs, matematik !retmek gayesiyle yazlm bir kita$tr. (iri ksmnda, kesirli saylarla ilemleri !retmek gayesiyle verilen bir<ka altrmadan sonra, !zmleriyle 3A soru verilmektedir. Bu sorular, $aylam hesab, *aiz hesab veya baz geometrik ekillerin alann bulmak gibi, insanlarn gnlk hayatta karlaabilecei trden sorulardr. Bu az<ok bizim 3. sn* matematii dzeyinde bir matematiktir. Moskova $a$irs diye bilinen ve imdi Moskova mzesinde olan ikinci $a$irs de M.-. =G// lerde yazlm bir kita$ktr. Bu $a$irs 8. soru iermektedir. Bu sorular, ikisi hari, ,hmes $a$irsndeki sorular trndendir. 6ier iki soruya gelince, onlardan biri, bir dzlemle kesilen kre $arasnn hacmi ve yzeyinin alannn hesa$lanmasdr. 6ieri ise, yine bir dzlemle kesilen bir $iramidin hacminin bulunmas sorusudur. 9er iki soru da doru olarak !zlmtr. Bu iki soru Msr matematiinin zirvesi olarak kabul edilmektedir. Msrllar, dairenin alannn a$na orantl olduunun *arkna varmlar ve $i saysn ;H:3I@> un karesi, yani 8.GI3=J2,=G olarak bulmulardr. Msr matematiini 8/// yl boyunca bu dzeyde kald ve kayda deer bir ilerleme g!stermedii anlalmaktadr. Msr say sistemi, on tabanna g!redir ve rakam sistemlerinin yazm ve kullanm Fomen rakamlarnn yazm ve kullanm gibidir. Bu rakamlarla hesa$ ya$mann ok zor olduu, Fomen rakamlaryla hesa$ ya$may deneyen herkesin kolayca g!recei gibi, aktr. Msr matematiinin gelimemesinin bir nedeni bu olabilir. Mezo$otamya)da yaam medeniyetlerden :Dmerler, ,katlar, Babiller, +aldeyenler, ,surlar, Krlar, 9uriler,..." *etihler nedeniyle, bir zaman 9ititler, 0ersler,...> zamanmza, Msrdan kalandan bin kat daha *azla yazl belge kalmtr. Bunun nedeni, Mezo$otamyallarn yaz arac olarak kil tabletleri kullanmalardr. 0iirilen yada gnete iyice kurutulan bir kil tabletin !mr sonsuz denecek kadar uzundur. 1a$lan kazlarda yarm milyondan *azla tablet bulunmutur. Bu tabletlerin !nemli bir ksm Cstanbul arkeoloji mzesindedir. 6ierleri de dnyann eitli < Berlin, Moskova, British, Louvre, 1el, Molombia ve 0ensilvanya< mzelerindedir. Bu tabletlerin, imdiye kadar incelenmi olanlarnn iinde, be yz kadarnda matematie rastlanmtr. Bu b!lgede yaam medeniyetlerin matematii hakknda bilgimiz bu tabletlerden gelmektedir. Bu tabletlerden anlalan, Mezo$otamya)da matematik, Msr matematiinden daha ileridir" Mezo$otamyallar lise iki dzeyinde bir matematik bilgisine sahi$tirler. Msrllarn bildikleri matematii bildikleri gibi, ikinci dereceden baz $olinomlarn k!klerini bulmasn, iki bilinmeyenli iki denklemden oluan bir sistemi !zmesini de biliyorlar. #unu s!ylemem gerekir ki, o zamanlarda henz negati* ve irrasyonel saylar bilinmemektedir. Bu nedenle ikinci dereceden her $olinomun k!klerini bulmalar mmkn deildir. Mezo$otamyallar, daha sonra 0isagor teoremi olarak adlandrlacak olan teoremi biliyorlar" $i saysn karesi =/ olan bir say olarak bilmekteler. 6aha sonralar 2.=. olarak da kullanmlardr. Mezo$otamyallarn say sistemi G/ tabanl bir say sistemidir. Bu say sistemi gnmzde de, denizcilik ve astronomi de kullanlmaktadr. Bizim say sisteminde =/ ve =/ nun kuvvetlerini kullandmz ve saylar buna g!re basamaklandrdmz gibi, onlar da saylar G/ ve G/ n kuvvetlerine g!re basamaklandrmaktadrlar. Bu say sisteminin en !nemli !zellii basamakl, yani konumlu, bir say sistemi olmasdr. Daatin G/ dakika, gnn 8; saat ve dairenin 2G/ dereceye b!lnm olmas bize bu say sisteminden kalan miraslardan sadece bir kadr. Mezo$otamyallarn G/ tabanl bir say sistemi semi olmalarnn nedeni bilinmemektedir. Bu konuda ileri srlen belli<bal g!r ya da varsaym unlardr. =>. G/ saysnn 8,2,;,.,G,=/,=8,8/,2/ gibi ok sayda b!lenleri olmas onu gnlk hayatta ok kullanl klyordu" bu nedenle G/ tabanl bir say sistemi semilerdir. 8>. G/ tabanl say sisteminin seiminden !nce, o b!lgede =/ ve =8 tabanl say sistemlerini kullanan medeniyetler olmutur. 6aha sonra gelen bir medeniyet, daha !nceki !l birimleriyle uyum salamak iin, =/ ile =8 nin en kk ortak kat olan G/ N say sistemlerinin taban olarak almlardr. 2>. G/ tabanl say sisteminin seimi, bir eldeki, ba $armak hari, d!rt $armakta bulunan eklem yerini o zamann insanlar say saymak iin kullanyorlard" ; $armakta =8 eklem yeri olduu ve bir elde de be $armak olduu iin bu iki saynn ar$m olan G/ N say sistemlerinin taban olarak almlardr. Bu konuda g!rler bunlardr. &er bir gn G/ saysnn niin seildiini izah eden bir tablet bulunursa o zaman gerek anlalacaktr. Bu d!nemin matematiini to$tan deerlendirecek olursak, temel !zellikleri unlardr. a> Bu d!nem matematiinde teorem, *orml ve is$at yoktur. Bulgular em$rik veya deneysel" ilemler saysaldr. Bunun b!yle olmas kanlmazdr zira o d!nemde matematik, simgesel olarak deil, s!zel olarak i*ade edilmekte. D!zel ve saysal matematikte : geometrik izimler hari> *ormel is$at vermek olanaksz omasa da, kolay deildir. b> Bu d!nemin matematii zanaat dzeyinde bir matematiktir" matematik 4matematik iin matematik 4 anlayyla deil, gnlk hayatn ihtiyalar iin, yani 4halk iin matematik 4 anlayyla ya$lmaktadr. Matematiin kullanm alanlar ise, zaman<takvim belirlemek, muhasebe ileri ve gnlk hayatn, inaat, miras datm gibi dier ileridir. 6ini ve milli gnlerin, ibadet saatlerinin, deniz yolculuklarnn ve tarma uygun d!nemlerin belirlenmesi iin, bugn olduu gibi, eski zamanlarda da doru bir takvim ya$mak son derece !nemli bir i olmutur. Bu da ancak uzun sreli g!zlem, !lm ve hesa$la mmkndr. Bu matematiin kullanm alanlarndan en !nemlisi ve matematiin gelimesine neden olan temel ihtiyalardan biridir. 6evlet gelir<giderinin hesa$lanmas, mal varlklarn tes$it, kayt ve muhasebesi de devlet dzeni iin elzem olan ve matematiin kullanld dier bir alandr. Bu d!nem matematii, bu b!lge lkelerinin kltrel varlklarnn, 0ers istilas sonucu son bulmasyla son bulur. 2<M.-. G// l yllar 0ers)lerin orta douya hakim olmaya balad yllardr. M.-. ../) li yllara gelindiinde, 0ers)ler, ,nadolu, Msr dahil, btn orta dounun tek hakimidirler. 0ers)ler, M.-..//<;3/ arasnda 1unanistan)a se*er dzenlerler" ;3/ de ,tina)y ele geirerek yakarlar ama, bir yl sonra, ;A@ da 1unanllar 0ersleri 1unanistan)dan atarlar. Bu tarih, M.-. ;A@, 1unan medeniyetinin balangc olarak kabul edilen tarihtir. Bu tarih, bilimde, sanatta edebiyatta ok $arlak bir d!nemin balangc olan bir tarihtir. 1unan matematii gerekte bu d!nemden daha !nce balamtr. Cki kii, 'ales :M.-. G8;<.;A> ve 0isagor : M.-..G@<;A.>, 1unan matematiinin babas olarak kabul edilir. 'ales Milet :,ydn> da domutur. Msr)a gittii, bir sre orada kald ve Msrda geometri !rendii bilinmektedir. Msrda iken, byk $iramidin g!lgesinin uzunluunu !lerek, bu sayy, kendi boyunun o andaki g!lgesinin boyuna olan oranyla ar$mak suretiyle, byk $iramidin yksekliini hesa$lad kita$larda anlatla gelmektedir. 'ales Milet)e d!ndkten sonra, !rendiklerini !retmek gayesiyle, kendi etra*nda bir gru$ oluturarak onlara geometri !retmitir. Matematie 7 deneysel olarak dorulamaya dayanmayan<akl yrtmeye dayal, soyut is$atn 'ales)le girdii kabul edilir. ,yrca, 'ales insanlk tarihinin ilk *ilozo*u olarakta kabul edilen kiidir. 1unan matematiinin dier babas olan 0isagor Damos :Disam> adasnda domutur. 0isagor)un bir sre 'ales)in yannda kald, onun tavsiyelerine uyarak Msr)a gittii, orada geometri !rendii, Msr ta$naklarn ziyaret edi$, dini bilgiler edindii, ve Msrn 0ers)ler tara*ndan igali srasnda, 0ers)lere esir derek Babil)e g!trld bilinmektedir. Babil)de bulunduu . yl boyunca matematik, mzik ve dini bilgiler !renmi, Damos)a d!ndkten sonra bir okul oluturarak etra*na to$lad insanlara !rendiklerini !retmeye almtr. 0olitik nedenlerle, M.-. .=3 Damos)dan ayrlarak, gney Otalya)ya, Mrotone yerlemi ve orada yar mistik<yar bilimsel, tarikat vari bir okul oluturmutur. Bu okulun, 4matematikoi5 denen st dzey kiileri beraber yaamaktalar ve birbirlerine yeminle baldrlar. Ckinci guru$ okula devam eden !rencilerden olumaktadr. 0isagor okulu say klt zerine kuruludur. %nlara g!re, her ey saylara indirgenebilir" saylar arasnda tesad*i olamayacak kadar mkemmel bir harmoni vardr ve harmoni ilahi harmoninin yansmasdr. % gn iin bilinen saylar =,8,2,... gibi okluk belirten tam saylar" ve P, Q,...gibi $arann bir btne orann belirten kesirli saylardr. 0isagor teoremi olarak bilinen : bir dik genin dik kenarlarnn karesin to$lam hi$otensn karesine eittir> teorem ile irrasyonel saylarn ortaya kmas 0isagor ekoln derin bir krize sokmutur. Crrasyonel saylarn ke*i matematiin ilk !nemli krizidir. 0isagor okulunun yelerinin bir ou Mylon isimli bir yobazn y!nettii bir baskn sonuncu katledilmilerdir. 0isagor hayatn kurtarmtr ama bir ka sene sonra o da !lmtr. 0isagor)un dnceleri, 0isagor ekolu, u veya bu isim altnda uzun yllar yaamtr. Bu bilgilerden de anlalaca gibi, 1unan matematiinin temelinde Msr ve Mezo$otamya matematii vardr. #imdi ,tina) ya d!nelim. ,tina) da matematiin sistematik eitimi 0laton)la :M.-. ;8A<2;A> balar. Dokrat)n !rencisi olan 0laton, Dokrat)n !lme mahkum edili$, zehir ierek !lmesinden sonra, =/ yl kadar Msr, Dicilya ve Otalya)da kalr. %rada, 0isagorculardan matematik !renir. Matematetiin doru dnme yetisi iin ne denli !nemli olduunu anlayan 0laton, ,tina)ya d!ndnde, M.-. 23A de, bir okul kurar ve ona 0ers<1unan savalarn kahramanlarndan ,kademius)un ismini verir. : Baz kaynaklara g!re de ,kademos, 0laton)un okulunun kurulu olduu alann sahibinin ismidir>. Bu 0laton)un 4akademi5sidir. Bu akademinin giriinde 4her kim ki geometrici deildir, ieriye girmesin yazldr5. % tarihlerde, henz matematik s!zc kullanlmaktadr, 4geometri5 matematik s!zcnn yerine kullanlmtr. Bu okulda *else*e, geometri, mzik : harmoni teorisi> ve jimnastik arlkl bir eitim verilmektedir. (eometri doru dnmeyi !renmenin temel arac olarak kabul edilmekte ve o tarihlerde *else*e ile geometri iice denecek kadar birbirine yakn konular olarak g!rlmektedir. 0laton bir aratrma y!neticisi gibi g!rev ya$makta, !rencilerine eitli geometri sorular vererek, onlardan bu sorular halletmelerini istemektedir. Bu okul M.D. .8@) a kadar, @// yldan *azla *aaliyet g!sterecektir. Bu okulda ok sayda matematiki yetimitir. Burada yetien ilk !nemli matematiki -klid :&uclid> : M.-.28.<8G.>" son !nemli matematiki 0roclus :M.D. ;==<;3.> tur. Bu d!nemin matematii hakknda en !nemli kaynak 0roclus)un eserleridir. M.-.;//<2// yllarnn en !nemli matematiki<bilim adam, 0laton)un akademisinde hocalk da ya$m olan, &udoHus)tur. 0isagorcularn say kavramn deitirerek, say)y iki uzunluun oran olarak tanmlayan ve bu tanma uygun bir saylar aritmetii gelitirerek, irrasyonel saylarn ke*i sonucu, matematii iine dm olduu krizden kurtaran" entegral kavramnn temelinde olan 4eHhaustion5 y!ntemini gelitiren ve ilk olarak bir evren modeli tasarlayan &udoHus)tur. 4&Hhaustion5 y!ntemi ekli dzgn olmayan, alan yada hacmi bilinmeyen bir cismin alan veya hacmini, alan yada hacmi bilinen ekillerle doldurarak o alan yada hacmi hesa$lama y!ntemidir. M.-. 22. den itibaren, Mekodonya)l byk Cskender, =8<=2 yl gibi ksa bir srede 0ers im$aratorluunun tamamn ele geirir. 9indistan d!n, 288 de Babil)de !lr. Cskender)in !lmnden sonra, Cskender)in generalleri kanl bir iktidar mcadelesine giriirler. Bu mcadele sonucu, Cskender)in im$aratorluu e b!lnr. Cm$aratorluun ,*rikadaki to$raklar : Msr , Libya > general 0otelemi)ye, im$aratorluun ,sya)daki to$raklar general Deleukos)a ve ,vru$a)daki to$raklarda ,ntigonos)e der. B!ylelikle, daha sonra 4 1unan kltr b!lgeleri5 diye adlandrlacak olan 1unan medeniyetinin geliecei b!lge ortaya kar. Bunlar 1unanistan<Mekadonya, ,nadolu<Duriye ve Msr< Libya dr. Makedonya krallnda 0lato)un akademisi, ,risto)nun Lisesi gibi okullar eitimlerini daha uzun yllar srdrrler ama daha ok *else*e arlkl olarak. ,nadolu)da t$ ve astronomide !nemli bilginler yetiir, (alen ve 9i$$arkus gibi. (alen)nin t$ konusunda .// civarnda kita$ :$a$irs> yazd bilinmektedir. (alen, 9i$okrat)n yaad d!nemle Cbni Dina)nn zaman arsnda yaam en !nemli t$ adamdr. Matematik asndan en !nemli merkez Cskenderiye)dir. 0otelemi, Reus)un sanat tanralar olarak bilinen kzlarna verilen :Muse> isminden esinlenerek, Cskenderiye)de tarihin en nl Eniversitelerinden birini, Museum)u kurar. Buras M.-. 2=8<M.D. ;8= tarihler arasnda, A// yldan *azla bir zaman diliminde bir ileri bilimler merkezi olarak eitim ve aratrma *aaliyetlerini srdrecektir. Buras, cretleri devlet hazinesinden !denen, =// den *azla bilim adamnn eitli dallarda eitim verdii ve aratrma ya$t bir kurumdur. Ramanla ok zengin bir kt$hane oluturacaklar, botanik bahesi ve bir g!zlem evine sahi$ olacaklardr. 1unan kltr b!lgelerine ait !nemli bilim adamlar buray ziyaret edi$, burada bir sre kalmlardr. Burada ders veren ilk !nemli matematiki -klid) tir. -klid)in yazd ok sayda eser arasnda en !nemlisi, -klid)in elementleri olarak bilinen =2 kita$lk bir dizi matematik kita$lardr. % tarihlerdeki kita$ uzunluklar bir $a$irslktr. Bu da bizim !llerimizle, 8/ ile ./ say*a arasnda bir kitaba karlk gelmektedir. Bu kita$larda -klid o zamanlarda bilinen matematiinin sistematik bir derlemesini sunar. Bu eserin !nemi -klid)in geometriye yaklammda ve konularn takdimindedir. -klid, geometride, !nce, evrensel geerlii olan, . aksiyom verir. Bunlar ,JB ve BJM ise ,JM gibi her saduyunun kabul edecei kurallardr. Donra nokta, doru, dzlem gibi kavramlarn ne olduunu belirten 2= tanm verir. Donra da -klid geometrisinin $ostulatlar olarak bilinen u be $ostulat verir. => iki noktadan bir doru geer. 8> bir doru $aras snrsz uzatlabilir. 2> btn dik alar bir birine eittir. ;> Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler. .> Bir doruya onun dndaki bir noktadan sadece bir $aralel izilir. 6aha sonra, g!kten bir eyler drmeden, mantki karm yoluyla, bu $ostulatlardan karabildii sonular teorem, !nerme olarak mantki bir srada sunar. ,ksiyomatiko<dedkti* yaklam dediimiz bu yaklam bugnk matematiin ve bilimin de temel yaklamdr. Enl dnr Bertrand Fussell)a g!re, hi bir kita$ bat dnce sisteminin olumasnda bu kita$ kadar etkili olmamtr. Bu kita$ tarih boyunca belli<bal btn dillere evrilmi, =/// de*adan *azla baslm, btn medeniyetlerin okullarnda okutulmu, insanln en !nemli ba ya$tlarndan biridir. Museum da yetien en !nemli matematikilerden biri de 0erge)li ,$ollonius)tur. ,ntik an, -klid ve ,rimed)le beraber byk bilim adamndan biri olarak kabul edilen ,$ollonius konik kesitleri zerine bugn de hayranlk uyandran 3 kita$lk mkemmel bir eser brakmtr insanla. :Bu 3 kita$tan 3 cisi bugne kadar bulunamamtr>. Btn zamanlarn en byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen Diraks)l ,rimed :M.-. 83A<8=8> de bir rivayete g!re Museum da yetimitir. &n azndan bir sre burada kald bilinmektedir. ,rimed icat ettii mekanik aletlerinin yan sra, -klid)in geometride ya$tn bir !lde mekanikte ya$m, mekaniin ve hidrostatiin temel ilkelerini yasalatrmaya almtr. Matematie katklar, silindir ve kre hakknda almalar" balangc &udoH)a giden, 4eHhaustion5 y!ntemiyle bir ok eklin alann hesa$lam olmasn sayabiliriz. Bu, bugn matematikte entegral olarak bilinen kavramn balangcdr. &udoH)tan zamanmza yazl hibir eser kalmamtr. Bu nedenle, belgeli olarak, bu y!ntemin ilk olarak kullanld yer ,rimed)in eserleridir. ,rimed bu y!ntemle, bir dairenin iine ve dna dzgn @G kenarl okgenler izi$, onlarn alanlarn hesa$layarak, $i saysnn 2,=/IA= ile 2,=/IA/ arasnda bir deeri olduunu hesa$lamtr. Bu da $i) nin virglden sonra ilk rakamn doru olarak vermektedir. % zamana kadar $i saysnn bilinen deerleri deneysel, !lme yoluyla elde edilen deerler idi. Museum da yetien ve tarihin en !nemli astronomlarndan biri olarak kabul edilen bir bilim adam da, batllarn 0otolemy, doulularn Batlamys olarak bildii Mlaudius 0otolemy)dir :M.D. 3.<=G.>. Batlamys, uzun yllar sren g!zlemlerden sonra, 9i$$arkus gibi daha !nce yaam olan baka astronomlarn da g!zlemlerini de kullanarak, tutarl bir evren sistemi oluturmu" geni astronomik !lm cetvelleri ve bir ydz katalou hazrlamtr. Batlamys)n sistemde, dnya sistemin merkezindedir" gne, ay ve dier gezegenler dnya etra*nda embersel bir y!rngede d!nmektedirler. ,ra$larn, en byk manasna 4almagest5 dedikleri ve 1unanca ismi 4matematica5 olan nl astronomi kitab =. asr boyunca astronomi ile ilgilenen btn bilim adamlarnn baucu kitab olarak kalmtr. 1unanllar al*abelerinin har*lerini rakam olarak kullanmlardr. Bu sistemde saylarn yazlm Fomen rakamlarnn yazlmna benzer ama daha gelimi bir sistemdir. 1unun matematii byk !lde geometri olarak gelitii iin ok yetkin bir rakam sistemine ihtiya duymamlardr. Bu ksmda anlatmaya altmz d!nemde yaam =// den *azla matematikinin ismi ve baz almalar zamanmza gelmitir. Bu da o d!nemdeki bilimsel *aaliyetlerin younluu, devlet ve to$lum nezdindeki !nemini g!stermektedir. 1unan matematiini deerlendirecek olursak, temel !zellikleri unlardr. a> 1unanllarla, matematik zanaat dzeyinden sanat dzeyine gemitir. Bu matematikte, gnlk hayatta ie yararllk deil, derinlik, estetik !n $landadr. b> 1unan matematii bugnk manada moderindir" bugn biz nasl matematik ya$yorsak, o zaman onlar da b!yle ya$yorlard. Raman iinde is$at anlay ve standartlar deimektedir" ama -klid)in verdii is$atlar, bugn de byk !lde geerlidir. #imdi bu d!nem nasl bitti, bir sonraki d!nem nasl balad" ksaca bunu anlatmaya alacam. Bu d!nemi sona erdiren iki !nemli etmen Foma)nn ykselii ve 9ristiyanln Foma im$aratorluunun resmi dini oluudur. M.-. =./ yllardan itibaren Foma im$aratorluu genilemeye balamtr. M. -. 2/ lu yllara gelindiinde her 1unan kltr b!lgesi de artk Fomallarn hkm altndadr. 9er ne kadar da idari ve askeri olarak Fomallar 1unan kltr b!lgelerine hakim iseler de, kltrel olarak Foma im$aratorluu bir 1unan kolonisidir" az<ok, 1avuz Dultan Delim)den sonra, %smanllarn ,ra$ dnyasna hkmetmelerine karn, kltrel adan bir ,ra$ kolonisi durumunda olduklar gibi. Bu nedenle, Fomallar 1unan kltr kurumlarnn :0latonun akademisi, Bergama %kulu, Museum gibi> *aaliyetlerine devam etmelerine msaade etmilerdir. Cskenderiye)nin aln srasnda Cskenderiye kt$hanesi yanmtr ama Bergama kt$hanesinden g!nderilen 8//./// kita$la Cskenderiye kt$hanesi tekrar oluturulmutur. Fomallar Museum daki bilim adamlarn maalarn devlet hazinesinden karlamay srdrmlerdir. Be var ki, zamanla ekonomik durumun k!tlemesi eitim kurumlarnda etkileyecektir. Bu kurumlara en byk darbeyi vuran 9rstiyanlk olmutur. 9rstiyanlk ilk 2// yl yasakl olduu iin yer altnda gelimitir. Bu d!nemde 9rstiyanlk ok ho g!rl ve bir eitlik dinidir. Bu nedenlerle, geni bir tara*tar kitlesi bulabilmitir. M.D. 2// gelindiinde, 9ristyanln gelimesinin !nlenemeyeceini anlayan Foma im$aratoru O. Monstantin 2=2 de 9ristyanln zerindeki yasa kaldrm, Foma)dan ayrlarak, Foma im$aratorluunun bakentini Cstanbul)a :Monstantino$le> tamtr. 23/ lerde, 9ristyanlk Foma im$aratorluunun resmi dini olmutur. Bu tarihten itibaren, +ilise yava<yava sosyal ve eitim hayatna hakim olmaya, 9ristyan !retisinin dnda hi bir !retiye ho bakmaya balamtr. 2@/ de +ril :Mril> isimli bir $a$azn Cskenderiye kt$hanesini atee vermesiyle balayan giriim, Museum)da alan bilim insanlarna saldrlara d!nm" ;8= de Museum)da ders veren ve tarihin ilk kadn matematikisi olarak bilinen 9y$atia S9y$atia, tannm bir matematiki olan Cskenderiyeli 9eron)un kzdrT yobaz 9rstiyanlar tara*ndan lin edilerek !ldrlmtr. Bu olaydan sonra Museum ka$anm ve G;= de Mslmanlarn Msr *ethi srasnda da tamamen yanmtr. Bu okulun ka$anmasndan sonra, Museum da alan bilim adamlar kita$larn alarak, Dasanilerin hakim olduklar gneydou ,nadolu :9arran, Kr*a> ve Mezo$otamya ilerine, Mundia$ur)a :imdiki Beth< La$at>, g!mlerdir. .8@ ylnda da Bizans im$aratoru Ustinyen ,tina) da ki 0laton)un akademisini ka$atmtr. Bu tarih 1unan kltrnn hakim olduu bir d!nemin bitii, karanlk an balangcdr. ,kademinin ka$anmasndan sonra orada alan bilim insanlarnn bir ksm da douya g!mlerdir. Bu g!ler kitlesel g!ler deildi" bugn olduu gibi o gn de bilim insanlar kitle oluturacak kadar ok olmamlardr. Bu g!lerin 9al se*erlerine kadar zaman <zaman devam ettii anlalmaktadr. 6ouya g!en bu bilim adamlar, 1unan kltrne aina olan ortamlarda, !zellikle Bestorien< Dryani to$lumlarda daha uzun yllar !retilerini srdrmeye, bilim mealesini s!ndrmemeye alacaklardr. Cslam biliminin temelinde bu insanlarn emei, onlarn ya$tklar eviriler vardr. B!ylelikle bundan sonraki d!neme, Mslmanlarn hakim olduu d!neme gelmi bulunuyoruz. 3< G== den, 9z. Muhammet)in $eygamberliini aklamasndan yz yl sonra, A== Nre gelindiinde, Cslam im$aratorluu, douda in snrna ve 9indistan ilerine, batda, kuzey ,*rika)dan ve Mebel<'ark)tan geerek, 0irene dalarna dayanyordu. Bu arada, Cstanbul kuatlm :GA.<GAA>, dou ve gneydou ,nadolu)nun bir ksm *ethedilmi, +brs ve Dicilya alnm, devasa bir im$aratorluk oluturulmutu. Bu im$aratorluk #amdan, &mevi hanedanl tara*ndan y!netilmekteydi. &mevi)lerin ,ra$ olanla olmayanlara *arkl muameleleri orta ,sya)da, &bu Mslim 9orasani)nin y!nettii byk bir isyan kmasna neden oldu. Bu isyan Basra civarnda balayan ,bbas oullarnn isyanyla birleerek &mevi hanedanlna son verdi. +ymdan kurtulan &mevi)lerden ,bdurahman &ndls)te &mevi hanedanln daha bir sre devam ettirecektir. Cslam dnyasna bilim, A./ den sonra, ,bbasiler zamannda girmeye balad. % tarihlerde, Basra b!lgesinden yaylmaya balayan ve Cslam rasyonelsizimi olarak ta bilinen Mutezile :Jayrlanlar> tarikat, bu tarikatn Vasl bin ,ta gibi o zamanki !nderlerinin hali*e Mansur)a ve #ia imamlarna yakn olmalar, bu tarikatn devlet ve halk tara*ndan benimsenmesine neden oldu. 6orularn akl ve rasyonel dnceyle bulunacan savunan bu akm, Cslam dnyasna bilimin girmesinin dnsel zeminini oluturmutur. ,bbasiler #am) bakent ya$mayarak, Badat) kuru$ orasn kendilerine bakent ya$mlardr. ,bbasi hali*eleri Mansur, 9arun Feit ve &l<Mamun, Badat)ta 46ar)l 9ikmet 4 : ,kln &vi> diye bilinen, Cskenderiye)deki Museum benzeri bir medrese kurmular, byk bir eviri *aaliyetine girimilerdir. 1ukarda da belirtildii gibi, ilk eviriler, 1unan dil ve kltrne vak* b!lgelerdeki, !zellikle Mundia$ur ve gneydou ,nadolu)daki Dryani ve Mecusiler : 9arranl 'abit ibni +urra ve ocuklar gibi> tara*ndan ya$lmtr. eviriler sadece 1unanca)dan deil, 9inde)den, 0ehlevice)den, Cbranice)den... de ya$lmtr. B!ylelikle geni bir kt$hane oluturulacaktr. Bu evirilerin eitli kaynaktan ya$lm olmasndan da anlalaca gibi, Cslam matematii 1unan geleneinin bir devam olmaktan ok, 1unan, Mezo$otamya ve 9ind matematiklerinin bir sentezidir. Day sistemleri, aritmetik, trigonometri ve cebir, daha ok Mezo$otamya ve 9ind geleneklerine" geometri ise 1unan geleneine dayanr. Ramanmza, A./< =;./ yllar arasnda yaam ./ kadar matematiki<bilim adamnn ismi ve almalar gelmitir. Knutmamak gerekir ki, o tarihlerde yaam olan bilim insanlarnn ou, zamann btn bilimleriyle uram, ya da en azndan 2<; bilim dalnda eser vermi insanlardr. Bu ./ kadar matematikiden sadece ;< . tanesinin almalar hakknda bilgi vereceim. Bunun bize o d!nem matematii hakknda yeterli bir *ikir verecektir sanrm. Clk ele alacamz matematiki Muhammet ibni Musa al<9arazmi)dir :A3/<3./>. Csminden gney -zbekistan)da doduu anlalyor. 9ayat ve nerelerde okuduu hakknda gvenilir bir bilgi yoktur. 3=/ dan sonra Badat)ta 6ar)l 9ikmet)in kt$hanecisi olarak almaya balam ve ; kita$ yazmtr. Bunlardan biri cora*ya, biri astronomi, biri aritmetik dieri de bir cebir kitabdr. Biz bu son ikisi hakknda biraz bilgi vereceiz. ,l<9arazmi)nin en nl kitab 4 ,l<Mebir ve ,l<Mukabele5 dr. Bu 4indirgeme ve denkleme5 manasna gelen balk, daha sonralar 4Mebir5 :veya ,lgebra> olarak ksaltlacaktr. Bu kita$ta ,l<9arazmi ikinci dereceden bir $olinomu katsaylarnn iaretine g!re G sn*a ayrarak, sistematik olarak, her sn* iin, k!klerin nasl bulunacan 4algoritmik5 bir yaklamla g!stermektedir. -rnek olarak, bizim bu gn HW8<=/H<;J/ olarak yazacaz bir $olinomu HW8J=/HX; eklinde yazmaktadr ve bu $olinomun k!klerini bulmak iin adm <adm ne ya$lmas gerektiini s!ylemektedir. Knutmamak gerekir ki o tarihlerde henz negati* saylar kullanlmyor ve say uzunluk olarak dnlmektedir. Mslmanlar, burada s!z konusu olan d!nemde :A./<=;./>, bir istisna :,bu Ya**a :@;/<@@3>> dnda, negati* saylar hi kullanmamlardr. ,l< 9arazmi)nin, verilen bir $olinomun k!kn bulmak iin, izlemi olduu adm< adm bir yaklama gnmzde 4algoritmik5 yaklam denmektedir" bu s!zck ,l<9arazmi)nin ismi bozularak tretilmitir. ,l 9arazmi, daha sonra, algoritmik olarak bulduu k!k geometrik olarak da bularak ya$tklarn dorulamaktadr. Don olarakta kitabnda, bu y!ntemin miras hesa$larna $ratik uygulamalarn vermektedir. Bu kita$ ==;/ larda Latinciye evrilmi ve =G// lere kadar bat okullarnda kullanlmtr. Bu eser, hakknda ok tartma olan bir eserdir. +imilerine g!re, cebir)in esas babas 6io*and)dr" ,l<9arazmi)nin cebiri Mezo$otamya matematiinden daha ileri dzeyde deildir. Bu da byk !lde dorudur. +imileri ise, bu eserin her ey ile orijinal olduunu savunmakta. ,k olan bir ey varsa, o da bu eserden sonra, matematikte 4cebir5 diye bir ana bilim dalnn ortaya kmasdr. -nemli olan dier bir husus da, algoritmik yaklam dediimiz, bu kitabn y!ntemidir. ,l< 9arazmi)nin dier kitab bir 49esa$5 kitabdr. Bu kitabn ,ra$as gnmze ulamamtr" var olan bir Latince evirisidir. Bu kita$ta, ,l< 9arazmi bugn kullandmz 9ind<,ra$ rakamlar olarak bilinen : =,8,...,@, /> rakamlar tantmakta" onlarla saylarn nasl yazldn, to$lama, ar$ma gibi ilemlerin nasl ya$ldn anlatmaktadr. Burada s*r bir 4 boluk dolduran sembol5 olarak kullanlmtr, say olarak deil. Day olarak, s*r ilk kez, 3AG de 9indistan)da kullanlmtr. 6aha !nce de kullanld hakknda bilgiler vardr ama herkesin hem *ikir olduu tarih bu tarihtir. Begati* saylarn da 9indistan)da G8/ lerde kullanld bilinmekte ama az<ok yaygn olarak kullanlmaya balanmalar =G// ler den sonradr. almalarna deyineceimiz ikinci matematiki -mer 9ayyam)dr :=/;3< ==2=>. Biabur da doan -mer 9ayyam, =/A2 den sonra, Cs*ahan)da kurulan rasathanede, Deluk hkmdar Melik #ahn 4mneccim ba5 olarak almaya balam. Ramanmza Fubailerinden baka bir cebir kitab ve astronomiyle ilgili almalarndan da baz ksmlar kalmtr. Mebir kitabnda, nc dereceden $olinomlarn bir sn*landrmasn ya$arak, konik kesitlerini kesitirerek, bu $olinomlarn k!klerini geometrik olarak bulmaya almtr. -rnek olarak, HW2XaHW8XbHXcJ/ $olinomunun k!kn bulmak iin HW8J8dy alarak 8dHyX8adyXbHXcJ/ hi$erboln elde eder. Bu hi$erbol ile yJHW8I8d $arabolnun kesime noktalar bataki $olinomun k!klerini verecektir. Bu almada !nemli iki nokta, nc dereceden bir $olinomun birden ok k!knn olabileceini anlam olmas ve k!kleri bulmak iin konik kesitlerini kullanmas gerektiini g!rm olmasdr. Bu da -mer 9ayyam)n ,$olyonus)un konik kesitleri gibi zor bir konuya derinlemesine vak* olduunu g!stermektedir. -mer 9ayyam astronom olarak, g!zlem ve !lmlere dayal, bir takvim re*ormu ya$arak, yeni bir takvim :Melali takvimi> hazrlamtr. Bu gayeyle, -mer 9ayyam bir gne ylnn uzunluunu 2G..8;8=@3.3=.G gn olarak hesa$lamtr. #imdi bilinen, bir yln 2G..8;8=@/ gn olduu ve her A/< 3/ senede virglden sonraki G. rakamn deitiini burada belirtelim. almalar hakknda bilgi vereceimiz nc matematiki #ara*eddin al<'usi :==2.<=8=2> dr. Csminden, Cran)n 'us ehrinde doduu anlalmaktadr. Muhtemelen Meed yada Biabur)da yetimitir. #am, 9ale$, Musul ve Badat da matematik okutmutur. -nemli bir cebir kitabnn yazardr. #. ,l< 'usi de, -mer 9ayyam gibi nc dereceden $olinomlarn k!klerini bulmak iin uramtr. 9arazmi)nin izinden, #. ,l<'usi nc dereceden denklemleri 8. sn*a ayrarak, cebirsel yaklamla, onlarn k!klerini bulmaya almtr. Bugnk notasyonla, HW2<aHJb gibi bir denklemin belli bir aralkta !zmnn olabilmesi iin, b nin HW2<aH in maksimumu ile minimumu arasnda olmas gerektii anlayan #. ,l<'usi, bu i*adenin maksimumun bu i*adenin 4trev5 inin s*r olduu yerde aramas gerektiini anlamtr. +imi yazarlara g!re bu trevin ke*idir. Be yazk ki o zaman bu ke*in deeri anlalmam, trevin *arkna varlmamtr. Matematiin en !nemli kei*lerinden olan trev, =G2G de Zermat tara*ndan tekrar ke*edilecek ve bu da, analitik geometri ile beraber, kalklsn doumuna neden olacak ve matematikte bir devrim yaratacaktr. &le alacamz ;. matematiki, byk 'usi, Basireddin ,l<'usi)dir :=8/=< =8A;>. % devir Cslam dnyasnn en byk bilim adamlarndan olan B. ,l<'usi, 'us ve Bia$ur)da okumutur. Mantk, ,hlak, Zelse*e, ,stronomi ve Matematik kita$lar yazmtr. 9ayatnn !nemli bir ksmn, 9asan &l<Dabahn !rgtnn merkezlerinden biri olan, ve ok iyi bir kt$hanesi olduu bilinen, ,lamut kalesinde aratrma ya$arak geirmitir. Bu kale =8.G da 9lag han tara*ndan alndktan sonra, 9lag hann mneccim ba olmu, =8G8 den sonrada Marageh)de : (ney ,zerbaycan)da, 'ebriz civarnda > 9lag hann emriyle kurulan rasathanede aratrmalarn srdrm ve bir zi, Ri<i< Clhani) yi hazrlamtr. Riler, astronomik hesa$lar iin gerekli olan, sins cetvelleridir. B. ,l<'usi)nin astronomi ile ilgili almalar, Batlamys)den sonra Mo$ernicus)un almalarna kadar, astronomi hakknda en !nemli almalardan biri olarak kabul edilir. Matematikle ilgili en !nemli almas, dzlem ve kresel trigonometri ile ilgili almalardr. Bu eserden sonra trigonometri, astronomi iin bir ara olmaktan k$, matematiin bir ana dal olmutur. Bunun dnda, 1unanca)dan eviri ok sayda matematik kita$larna izah ve yorumlar yazm" bir saynn n inci k!kn bulmak iin almalar ya$mtr. Batl matematiki ve astronomiilerin, eserlerinden en ok yararlandklar islam dnyas bilim adamlarnn banda B. ,l<'usi gelir. almalarndan bahsedeceimiz bu d!nemin son matematikisi Memit ,l< +ai) dr :=23/<=;8@>. +aan :Oran> da domutur. +aan)da yetitii anlalan ,l<+ai, =;8/ den itibaren !lene kadar, Klu Bey ve +adzade ile Demarkand) ta Klu Bey medresesinde ve rasathanesinde almtr. 'imurleng)in torunu olan Klu Bey :=2@2<=;;@> iyi bir matematiki, bilim a bir hkmdard. % tarihlerde Klu Bey) in medresesinde G/ civarnda zamann en iyi bilim adamlar ders vermekte ve aratrma ya$maktadr" bu metrese, $oziti* bilimlerin okutulduu ve bilimsel bir saygnl olan Cslam lkelerindeki son metresedir. ,l<+ai, Klu Bey)le beraber, B. ,l<'usi)nin zilerinden de yararlanarak, Ri<i<9akani olarak bilinen Klu Bey)in zilerini hazrlamtr. Bu zi)te = den @/ dereceye kadar olan alarn, birer dakika arayla, sinsleri verilmitir. Bu da G/H@/J.;// giri demektir. 9er ann sins, virglden sonra 3. haneye kadar verilmitir. Bu i bugnn imkanlaryla bile, kolayca ya$lacak bir i deildir. ,yrca bu zi, gne, ay ve gezegenlerin konumu ve hareketleri hakknda detayl bilgi ve g!zlem tablolar iermektedir. ,l<+ai muhteem bir hesa$ yetenei olan matematikidir. 1ar a$ = olan bir daireyi 2H8W83J3/.. 2/G. 2G3 kenarl bir $oligonun iine oturtarak, $i saysnn virglden sonra =G hanesini : =/ ve G/ tabanl say sistemlerinde> doru olarak vermitir. Bu rekor ancak 8// yl sonra krlabilecektir. ,l<+ai, ieriinin zenginli, is$atlarnn akl ile orta an en iyi kita$larndan biri olarak kabul edilen 4,ritmetiin ,nahtar5 balkl bir kitabn da yazardr. %ndalk kesirlerle ; ilemin nasl ya$lacan aklayan da ,l<+ai)dir. ,l< +ai)nin !lmnden sonra Klu Bey)e zilerini tamamlamasna ve gerekli izahlarn yazlmasna, ,l<+ai ve +adzade) nin !rencisi olan, ,li +uu yardm etmitir. =;;@ da Klu Bey)in, devlet ileriyle uramyor, hayrsz bilimle urayor diye !z olu ve akrabalar tara*ndan !ldrlmesinden sonra, Klu Bey)in medrese ve rasathanesi de !kmtr. Bu Cslam dnyasndaki son !nemli $ositi* bilim merkezinin s!nmesidir. Bu son ismi geen kiiler Cslam dnyasnn matematiki diyebileceimiz son bilim adamlardr. =;./ den =@2/<;/ lar)a kadar Cslam dnyasnda orijinal bir alma ya$m ve matematiki diye nitelendirebileceimiz bir kiinin ismi bilim tarihinde gememektedir. Bu b!lm Mslmanlarn matematie katklarnn bir deerlendirmesiyle bitireceim. Mslmanlarn matematie katklarn, bu konuda ok elikili yarglarn olmas nedeniyle, deerlendirmek ok zordur. Mslmanlarn matematie katklar kimi yazarlar tara*ndan s*rlanrken, kimi yazarlar tara*ndan da g!klere kartlmaktadr. +imi yazarlara g!re Mslmanlarn matematie hi bir katks olmamtr" btn ya$tklar bir buzdolab g!revi g!rmekten ibarettir. 1unanllarn $iirdiklerini, ,vru$allar onu yiyecek dzeye gelene kadar saklamlar, gn geldiinde de ,vru$allar onu al$ yemilerdir. +imilerine g!re ise, Mslmanlarn matematie ve astronominin gelimesine ka$saml !zgn katklar olmutur" bu gn batl bilim adamlarnn adn tayan bir ok teorem veya sonu daha !nce Mslmanlar tara*ndan bulunmutur. (!rlen o ki a> Mslmanlar sulay$ byttkleri aalarn meyvelerini to$layamamlar" ve b> Mslmanlarn bilime katklar yeteri kadar aratrl$ deerlendirilmemitir. Bu ii ya$anlarn ounlukla yine batl bilim tarihilerin olduklarn unutmamak gerek. +endi bildiim kadaryla, Mslman matematikilerin +resel geometriye, cebire, saylar teorisine, trigonometri ve astronomiye !zgn katklar olmutur ve bu katklar hite kmsenecek !llerde deildir. ,yrca, insanln ortak rn olan bilimin !nemli bir halkas, eskiyle yeniyi balayan halkas, Cslam bilimidir. Bu halka olmadan, bilimin bugnk dzeye gelmesi herhalde mmkn olmayacakt. Bir sonraki b!lme gemeden 4Cslam lkelerinde bilim niye !kt" batya bilim nasl girdi 4 sorular hakknda bir ka ey s!ylemem gerekir. Bu sorular, tek bir kiinin yantlayabilecei sorular deildir" ancak geni ve ok y!nl bir eki$ bu sorulara tatmin edecek ceva$ verebilir. #imdi s!yleyeceklerim, baka biri iin, Cslam lkelerinde bilimin !knn en derin nedenleri olmayabilir. Bu konu ok tartlan bir konudur, bildiginiz gibi. #imdi s!yleyeceklerim sadece kendi g!rlerimi yanstmaktadr. a> 9al se*erleri Cslam dnyasnda, bugn de kanayan, derin yaralar amtr. Clk hal se*erleri srasnda ya$lan byk katliamlar ve yamyamlk olaylar, b!lge insanlarn derin bir mitsizlik, aresizlie ve bunalma sokmutur. Biin bu duruma dtklerini sorgulayan insanlar, Cslam)n banda olduu gibi din duygularnn glendirilmesi, dini ve iman iin !lecek insanlarn yetitirilmesi gerektii kararna varmlar. Cmam (azalinin g!rlerinin de etkisiyle, bu tarihlerde, ==//<==./ aras, Cslam dnyasnda akli bilimlerden nakli bilimlere bir d!n olmutur. Bu olayn zerine, =8./ lerden itibaren balayan Mool istilas sonucu, eitim kurumlar ve kt$hanelerin en !nemlilerinin yok oluunun eklenmesi" benzeri durumun &ndls)n kademeli olarak 9rstiyanlarn eline dmesi sonucunda da olmas, bu geii kolaylatrm, derinletirmitir ve geri d!nlmesi neredeyse olanaksz bir noktaya getirmitir. ,ncak hal se*erleri ve Mool istilas gibi derin izler brakan bir olay bu gidii tersine evirebilirdi" bu da =@=3 de yaanan son 4hal5 se*eriyle yaanmtr. ,tatrk)n 49ayatta en hakiki mrit ilimdir, *endir" bunun dnda mrit aramak, ga*lettedir, delalettir 4 s!z, nakli bilimlerden akli bilimlere d!n simgeler. b> Medreseler Cslam dnyasnda daha ok ==./ den sonra oalmaya balamlar ve 4nakli bilim5 : ya da 4hayrl bilim5> eitimi veren okullar olarak oalmlardr. %smanl Cm$aratorluuna ,ra$lardan geen bilim gelenei akli ilim deil, nakli bilim geleneidir. c> Medreseler, vak*lara bal olmalarna ramen, kurumsalla$, gelimemi" aksine her trl yenilie kar kan, yobaz retim merkezi olmulardr. d> 6in)i ve din)i ulemay kendine ideolojik dayanak ya$an y!netici sn*, ulemay imtiyazl bir sn* konumuna getirirken, $oziti* bilimlerle uraanlar ezmilerdir. e> Cmtiyazl bir sn* konumuna gelen, devlet ve halk nezdinde byk bir saygnla erien ulema sn*, $oziti* bilimlerin yeermesine, bu bilimlerle uraan insanlarn to$lum iinde saygn bir konuma gelmelerine mani olmak iin ak<gizle her trl abay g!stermilerdir ve bunda da baarl olmulardr. *> 6ar bir ortamda yetien, dnya g!rnden yoksun, lke ekonomisiyle kendi ekonomisini kartran idareci sn*lar bilimle teknoloji arasndaki ilikiyi hi bir zaman anlamam" lkelerinin geri kaldn ancak askeri yenilgilerden sonra anlayabilmilerdir. Bu durumda, k!kl re*orm ya$malar gerekirken, dzen bozulur korkusuyla, koyma suyla deirmen d!ndrmeye almlar, orduyu dzeltmek iin bir<ka yabanc uzman armakla yetinmilerdir. Cslam lkelerinde, !zellikle 'rkiye)de, nakli bilimlerden akli bilime d!n, yukarda @. hal se*eri olarak nitelediim, btn Cslam lkelerinin batnn igaline urad, =.ci dnya savandan, !zellikle=@2/ lar)dan sonradr. Bu lkelerde, bilimsel gelimeler ancak bu tarihten sonra, emekleye<emekleye de olsa, gelimeye balamtr. Batya matematik nasl girdi sorusuna gelince, bu yoldan olmutur. a> %rtadou)da ; krallk kuru$, 8// yla yakn bir sre %rtadou)da kalan hallar vastasyla, b> ,ra$ medreselerinde okuyan batl !renciler vastasyla" ve c> &ndls)ten. Byk ka$nn &ndls olduu g!zkmektedir. 9er ne kadar da &ndls)te !nemli matematikiler yetimemi olsa da, &ndls)te eitimin yaygn" ortamn bilim iin uygun olduu, *else*e, kimya t$, gibi bilim dallarda olduka ileri olduu bilinmektedir. -rnein, ==. asrda +ordoba)da ;// bin kitablk merkez kt$hanesi, =A medrese ve bir ok halk kt$hanesi bulunuyordu. Buralarda 9ristyan ve Musevi !renciler okuyabiliyordu. 'oleodo Cs$anyollarn eline getiinde :==//>, 'oleodo $isko$osu, byk bir eviri brosu kurarak, ok sayda bilimsel eseri, ,ra$ metreselerinde yetimi olan Musevi evirmenler vastasyla, ,ra$adan Latince)ye evirtmitir. =8. asra kadar ,vru$a)daki okullar, din arlkl skolastik eitim verilen manastr veya katedral okullaryd. =8. asrn ortalarndan itibaren Ctalya)da :Bolonya, 0adova>, !rencilerin 4universita5 dedikleri dernek tr kurumlarda bir araya gelerek, eitim iin birlemi, b!ylelikle daha sonra niversite olacak kurumlarn ekirdeklerini dikmilerdir. Bu kurumlarda ders veren hocalar ,ra$ metreslerinde okumu batl :Ctalyan> genlerdi. 6aha sonra bu kurumlarda okuyan ,vru$al !renciler ,lmanya)da :+!ln>, Zransa)da :Dorbone> ve Cngiltere)de : %H*ord, Mambrigde> niversitesi olacak olan eitim kurumlarn kuracaklardr. Bu d!nemde +utsal Foma<(ermen im$aratoru olan 8. Zrederik)in ak g!rl, bilime deer veren bir insan oluunun ve, =8// lerin banda kurulmu olan, Zransican tarikatnn katklarnn da $oziti* bilimlerin ,vru$a)ya)ya girmesinde ve gelimesinde etkili olmu olduunu belirtmek gerekir. =8// ile =.// ler aras ,vru$allarn bilimsel kaynaklar ,ra$a eserlerdi. Kratklar sorular da bu kita$larda Mslman matematikilerin urat sorulard. Bunlar da, baz geometri sorular, 2. dereceden $olinomun k!klerini bulma sorunu, saylar teorisiyle ilgili sorulardr. =;./ lerden sonra, Cstanbul) dan Ctalya)ya giden kita$lardan, matematiin 1unanca kaynaklarna inmeye, 1unanca kaynaklardan eviri ya$maya balyacaklardr" =G// lerden sonra ,ra$a kaynaklar byk !lde terk edilecektir. ,vru$a)da matematikte !zgn gelimeler =.// lerden sonradr. #imdi biraz bunlardan bahsetmemiz gerekiyor. Batya bugnk kullandmz 9ind<,ra$ rakamlar :=,8,...,@, /> =8// lerin banda Zibonacci)nin : Leonordo de 0isa, ==A.<=8./> yazd 4 Liber ,bacci5 isimli kitabyla girmitir. Bu kita$ta Zibonacci, kendinden ;// yl !nce 9arazmi)nin ya$t gibi, bu rakamlarla saylarn nasl yazlacan, d!rt ilemin nasl ya$lacan izah etmektedir. Bu rakamlar batda gnlk hayatta =G. asra kadar ok yaygn olarak kullanlmam, zaman 7zaman da yasaklanmtr. Bu rakamlarn halk arsnda yaygn olarak kullanlmas Zransz devriminden sonra olmutur. =8// lerden =.// lere kadar kayda deer !zgn bir alma yoktur. =.//<=G// aras iki !nemli alma a> 'artaglia)nn :=;@@< =..A> bulduu ama Mardano)nun :=./=<=.AG> ararak yaymlad nc dereceden $olinomlarn cebirsel olarak k!klerinin bulunmasdr. +om$leks saylar ilk olarak 2. derecede $olinomlarn k!kn veren *ormlde, o tarihlerde anlalmam olsa da, ortaya kmtr. 6aha sonra Bombelli :=.8G<=.A8> cebir kitabnda baz ti$ kom$leks saylara yer verecek, onlarla nasl ilem ya$lacan anlatacaktr. b> 6ier !nemli alma ise, Z. 6e Viete :=.;/< =G/2> in cebir kitabdr. Clk olarak bu kita$ta, cebir, s!zel olmaktan k$, sembollemeye balamtr. Viete)in kitabnda sessiz har*ler bilinen kantiteler, sesliler de bilinmeyenler iin kullanlmtr. Dabitler iin a,b gibi al*abenin ilk har*lerinin" bilinmeyenler iin de H,y gibi al*abenin son har*lerinin kullanlmas 6escartes)le balayacaktr. =G//<=A// aras matematikte !nemli gelimelerin olduu yllardr. Bu asrn !nemli gelimesi unlardr[ a> 'revin bulunmas. 0. Zermat)nn :=G/=< =GG.>, =G2G da, bir erinin maksimum, minimum ve tanjantn bulmak iin verdii abalar, #. ,l<'usi)den . asr sonra, onu da trevin ke*ine g!trmtr. ,rtk matematik dnyas, yava da olsa, bunu anlayacak kadar olgundur. b> ,nalitik geometrinin ve kartezyen koordinat sistemini ortaya kmas. F. 6escartes)n :=.@G<=G./> geometriyi cebirletirme abalar ve bir eriyi bir re$er sisteminde izme istei analitik geometrinin domasna ve, bugn 6escartes Na itha*en adlandrlan, 4cartesien5 koordinat sisteminin ortaya kmasna yol aacaktr. Ve c> trev ile entegral arasndaki, bugn 4+alklsn 'emel 'eoremi5 dediimiz, ilikinin Be\ton :=G;2<=A8A> ve Leibniz :=G;G<=A=G> tara*ndan, birbirinden bamsz olarak, bulunmasdr. B!ylelikle 4 Ontegral Malculus5 doacaktr. Bu da, o gne kadar kullanm alan olduka snrl olan matematiin !nn aacak ve matematii evrensel bir bilim konumuna getirecektir. ,yrca, kalklsle beraber bilimsel *izik ve mhendislik bilimleri de doacaktr. 'revden !nce, di**erensiel denklem, dolaysyla bilimsel *izik yoktu. Bir di**erensiyel denklem, *iziki bir olayn metematiki i*adesindir. Bu almalar ve astronomideki gelimeler matematii baka bir dzeye, yeni bir d!neme tayacaktr. 4- 6!rdnc 6!nem, =A//< =@// yllar arasn ka$sayan ve matematiin altn a olarak bilinen, klasik matematik d!nemidir. =3. asrda matematie en !nemli katklar ya$an bilim adamlarnn banda &uler, La$lace, Lagrange ve 6),lembert)i sayabiliriz. Leonhard &uler :=A/A<=A32> Csvi)rede, Basel de domu, meslek hayatnn tamam 0etersbourg ve Berlin)de gemitir. 'arihin en retken bilim adamdr. +alklsn ortaya kard olanaklar saylar teorisinden, di**erensiyel denklemlere" di**erensiyel denklemlerden, mhendislik $roblemlerine ...uygulayan &uler 2/./// say*adan *azla bilimsel eser retmitir. -ldkten ./ sene sonra dahi, birikmi makalelerinin yayn srmtr. &uler)le matematik evrensel boyutlara erimitir. Bugn bile matematikilerin ya$t ilerin bir ounun temel *ikri veya balangc &uler)in almalardr. &uler)le ,naliz yeni bir bilim dal olarak temeyyz etmitir" bu daln byk babalar &udoHus ve ,rimed ise, babas &uler)dir. La$lace :=A;@<=38A> Zransa)da, Bormandia) da domutur. (!k ve yer mekanii hakknda yazd == ciltlik eseri, btn zamanlarda mekanik hakknda yazlm en ka$saml eserlerinden biridir. 4'heorie ,nalyti]ue des 0robabilites5 balkl kitab olaslk teorisinin ilk !nemli eseridir. Uose$h<Louis Lagrange :=A2G<=3=2> Ctalya)da 'urin)da domu, meslek hayatnn byk b!lmn Berlin ve 0aris)te geirmitir. Ctalya)da domasna ramen Zransz matematikisi olarak bilinir. Lagrange cebirsel denklemlerin !zlebilirlii, mekanik, di**erensiyel denklemler ve varyasyon hesabna !nemli katklar ya$m, *ikirleri ve y!ntemleri bugn de kullanlan bir bilim adamdr. Uean Le Fond 6),lembert :=A=A<=A32> 0aris)te domu, Zransa)da yaamtr. 6),lembert ksmi di**erensiyel denklemleri ilk inceleyen bilim adamlarndan biridir. +smi di**erensiyel denklemler ve akkanlar mekanii ilgili almalar ve *else*i yazlar dnda, 6iderot ile beraber edit!rln ya$t nl 83 ciltlik 4&ncyclo$edie5 nin matematik maddelerinin hemen <hemen tmn 6),lembert yazmtr. Bu eser aydnlamann temel eserlerinden biridir. Bu yzyln matematii eitli, ka$saml ve *ikir y!nnden zengindir. &n !nemli zaa*lar, kesinlik :rigor> eksiklii" ya$lan ilerin, gnmzn standartlarna g!re, yarm<yamalak, kusurlu ve eksik oluudur. Matematiin o zamanda erimi olduu dzeyde baka trl olabilir miydi, bilmiyorum. =3//<=@// ,ras. =@. asr ok sayda, matematie !nemli katklar olmu, bilim adamn yaad bir asrdr. Bunlarn her birini teker <teker ele al$, onlarn neler ya$tn anlatmak, bu konuma erevesinde mmkn deildir" ayrca, buna bilgim de yetmez. Bunun yerine, bu asrda matematik nereden nereye geldi sorusuna ceva$ vermeye alacam. =3// lerin banda matematik derin bir kriz iindeydi. Bunun nedeni, Zermat :=G2G> dan beri trevin tanmnda, ve trevin ie kart bir ok yerde, sonsuz kk :in*initesimal> kavramnn kullanlmas ve matematikilerin bunu ok tutarsz bir ekilde kullanmalaryd. Bu tarihlerde henz limit kavramnn olmadn ve trevin limit vastasyla deil, 4sonsuz kk5 kavram kullanlarak tanmlandn burada belirtmem gerekir. Bu tutarszlk ok eletirilmi, !zellikle de dnr<din adam (. Berkley :=G3.<=A.2> nin matematikilerin tutarszln ortaya koyduu ;/ say*alk bir eletiri kitab derin etki ya$m, bir ok matematikinin meslek deitirmesine ve matematie kar tavr almalarna neden olmutur. =3// banda, *onksiyon kavramnn, son yz yldr kullanla gelmesine karn, henz doru<d!lek tanmlanmam olmas ve matematikilerin *onksiyonu ayn ekilde anlamamalar da baka bir anlamazln ve karmaann nedeniydi. =3// lerin banda sreklilik ve *onksiyon serilerinin yaknsakl doru<d!lek anlalmamt" henz dzgn sreklilik ve dzgn yaknsaklk kavramlar ortada yoktu. &ntegral kavram trev kavramnn tersi olarak g!rlyordu" trevden bamsz bir entegral ve entegrallenebilirlik kavram yoktu. =3// lerin banda, bugn matematiin en !nemli teorilerinden biri olan, kom$leks *onksiyonlar teorisi henz yoktu. ,ntik 1unan andan kalma ve ok uralan be sorudan (Bunlarn ilk d!rd, geometrik izim ya$arak, => bir ay eit $araya b!lmek. 8> ,lan verilen bir dairenin alanna eit alan olan bir kare bulmak. 2> 9acmi verilen bir k$n hacminin iki katna eit hacmi olan bir k$ bulmak" ve ;> bir dairenin iine, $ says asal olmak kayd ile, hangi $ ler iin dzgn $<genler izilebileceini bulmak idi. .. Doru, -klid geometrisinin beinci $ostulat olan, 4bir doruya onun dndan bir ve yalnz bir $aralel izilebilir 4 $ostulatnn dier d!rdnn sonucu olarak elde edili$<edilemeyecei idi) hi biri, ; c soru dnda ki o da (auss tara*ndan daha yeni !zlmt, !zlememiti. Mebirde, . ci dereceden $olinomlarn k!klerinin cebirsel : k!kl i*adelerle> !zl$< !zlemeyecei henz bilinmiyordu. Mebir)in gru$, halka, cisim, vekt!r uzay gibi hibir ya$s henz ortaya kmamt. Matris ve vect!r kavramlar henz yoktu : 8 li ve 2 l determinantlar =G3/ lerden beri biliniyor>. Matematiksel *iziin ana teoremleri henz ortada yoktu" di**erensiyel geometri, to$oloji gibi konular henz domamt. =3// lerin banda matematiin durumu ksaca bu idi. =38/ lerde, ,. Mauchy :=A3@<=3..> limit kavramn, bugnk kullandmz ekliyle, tanmlay$, trevi, sreklilii ve, srekli *onksiyonlar iin, entegrali, limit kavram yardmyla tanmlamas, analizi, sonsuz kk kavramndan kaynaklanan krizden kurtarm ve daha salam temeller zerine oturtulmasn salamtr. Mauchy)nin almalar sonucu, kom$leks *onksiyonlar teorisi domu ve, Mauchy, B. Fiemann :=38/<=3GG> ve +. Yeierstrass :=3=.<=33;> gibi asrn byk matematikilerinin almalaryla, matematiin en temel teorilerinden birine d!nmtr. (. 6irichlet)nin :=3/.<=3.@> =32/ larda *onksiyon kavramn bugn anladmz manada tanmlamas matematii baka bir kargaadan kurtarmtr. Bu da !zellikle Zourier serileri hakknda tartmalar sona erdirecek, Zourier serileri ile ilgili almalar tekrar balatacaktr. Zourier serileri ,nalizin gelimesinde en !nemli rol oynayan, bir bakma modern matematiin douuna neden olan, gerek uygulamalar ve gerekse de matematikteki merkezi konumu asndan, matematiin en !nemli konularndan biridir. Yeierstrass ve !rencilerinin almalar sayesinde, =3./ lerden sonra, dzgn sreklilik, dzgn yaknsaklk gibi analizin vazgeilmez kavramlar ortaya kacak, *onksiyon serilerinin yaknsakl daha iyi anlalacaktr. Z. (auss)un :=AAA<=3..> 4 Mebir)in 'emel 'eoremi, ya da 6),lembert 'eoremi5 olarak bilinen teoremi is$atlamas bu asrn baka bir !nemli olaydr. Bu teorem bugn cisimler teorisinden s$ektral analize kadar bir ok teorinin temelinde olan bir teoremdir. Btn zamanlarn en derin, en byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen (auss)un, saylar teorisi, di**erensiel geometri, matematiksel *izik ve astronomiye katklar bu asrn en !nemli almalar arasndadr. Bu asrn ve btn zamanlarn en !nemli matematikilerinden biri olan Fiemann ksa yaamnda, daha sonra her biri byk bir teori olacak bir dzine konuyu balatm ya da onlara derin katklar ya$m, matematie kavramsal bir bak ve yaklam getirmitir. Bunlardan bir ka[Fiemann entegrali ve entegrallenebilirlik kavram, Fiemann yzeyleri, Fiemann geometrisi, di**erensiyel geometri, saylar teorisi :Fiemann hi$otezi>, kom$leks analiz :Fiemann yzeyleri, Mauchy<Fiemann denklemleri>, cebirsel geometri, matematiksel *izik ve, daha sonralar to$oloji ismini alacak olan, analysis situs tr. 1ine bu asrda, yukarda s!z edilen, antik 1unan andan kalma . sorunun bei de !zlmtr. =. ve 2. sorularn mmkn olmad bir Zransz matematikisi olan Yentzel tara*ndan =32A de is$atland. 8. sorunun mmkn olmad, Lindemann)n =338 de $i saysnn tranzantal bir say olduunun is$atndan sonra anlald. ;. soru, yukarda da s!ylendii gibi (auss tara*ndan =A@G da :$J=A> iin ve =3/= de de dier $ ler iin tam olarak !zld. Meva$ udur[ $ bir asal say olsun. Verilen bir dairenin iine bir dzgn $<genin izilebilmesi iin gerek ve yeter koul $ nin $J8WnX= ve nJ8Wk eklinde olmasdr. : kJ/ iin, $J2 dr" kJ= iin $J., ve kJ8 iin $J=A dir>. Bir dairenin iine dzgn bir begenin izilebileceini -klid biliyordu" A< gen izilemeyeceini ,rimed biliyordu. ,rimed)den =3// yllar arasnda geen 8/// ylda bu soruda hibir ilerleme salanmamt" bu sorunun !zm iin (auss)un dehas gerekiyordu. -klid) in .. $ostulatna gelince, bu sorunun !zm iin insanlarn, 4mantki tutarllk5 ile 4*iziki olurluluun5 ayn ey olmadn anlamalar gerekiyordu. .. $ostalatn yerine onun ztlar olan $ostulatlar koyarak, -klid geometrisi kadar tutarl, iki yeni geometri oluturulabilecei Lobachevki :=A@8<=3.G>, Bolyai :=3/8<=3G/>, ve Fiemann tara*ndan g!sterildi. Mebir ce$hesine gelince, gen yata bu dnyadan ayrlan iki matematiki, 9. ,bel :=3/8<=38@> ve &. (alois :=3==<=328> nn .. dereceden $olinomlarn cebirsel y!ntemlerle k!klerinin bulunu$< bulunamayaca konusunda almalar sonucu gru$ teorisi dodu. +ummer :=3=/<=3@2> ve !rencilerinin Zermat)nn byk teoremiyle is$atlamak iin verdikleri ura sonucu halka teorisi ve idealler teorisi" F. 6edekind :=32=< =@=G> gerel saylarn soyut bir tanmn vermek iin ya$t almalar sonucu, cisim teorisi" Mayley :=38=<=3@. > ve Dylvesterin :=3=;<=3@A > ok sayda dorusal denklemi tek bir denklem olarak g!stermek ve !zmek iin ya$tklar almalar sonucu matris cebiri" ve (rassman :=3/@<=3AA > nn boyuttan ok boyuta geme abalar sonucunda da vect!r uzaylar dodu. Bu kavramlar matematie 4 stuructualist5 yaklam ve bak asn getirecektir. Bu d!nemi, =A//<=@// arasn, matematikte byk ilerlemelerin olduu, ok sayda yeni teorinin doduu, ya$sal deiikliklerin olduu, is$atlarda kesinliin !n $lana kt, kavramsal bak asnn hesa$sal yaklamn !nne getii bir d!nem, matematiin altn a, olarak !zetleyebiliriz. ,ltn a bir krizle ka$and. Bu kriz yeni bir an doum sanclaryd. Bu a modern matematik adr. Bundan sonraki ksmda, bu krizin nedenleri ne idi" modern matematik nedir, nasl dodu, ne y!nde geliti" bunlar anlatmaya alacam. 5<+meler teorisinin, dolaysyla, modern matematiin, babas (eorg Mantor :=3;.<=@=3> dr. (. Mantor Berlin niversitesinde, +ummer)in !grencisi olarak saylar teorisinde tezini bitirdikten sonra, =3G@ dan itibaren meslek hayatnn sonuna kadar alaca 9alle niversitesinde ie balamtr. 9alle niversitesinde almaya balad yllarda, o niversitenin hocalarndan, &. 9eine)nn Mantor)a sorduu bir soru Mantor)un yaamn, matematiin de seyrini deitirecekti. Bu soru u idi[ Bir $eriodluk bir aralkta, to$lam s*r olan bir trigonometrik serinin katsaylarnn he$si s*r mdr^ Mantor bu soruyla urarken gerel saylarn o gne kadar *ark edilmeyen bir !zelliinin *arkna varr. Bu da rasyonel saylarla irrasyonel saylarn ayn oklukta olmaddr. Baka bir i*adeyle, rasyonel saylarn kmesiyle irrasyonel saylarn kmesi arasnda, her iki kmenin de sonsuz olmasna karn, bire<bir bir d!nm yoktur. % halde bu iki kmenin sonsuzluklar ayn deildir. B!ylelikle ortaya kme kavram ve kmelerin, ierdikleri eleman okluu asndan, sn*landrlmas sorunu kt. Bu son kavram 4sonsuzun5 tek deil, ok olduunu s!ylemektedir" bu da ok te$ki ekecekti. 'arih boyunca, &lea) l Reno)dan balayarak, gnmze kadar, 4sonsuz5 insanlar rahatsz etmitir. ,risto)dan Mantor)a kadar geen zaman diliminde 4sonsuz5 anlay, temelde ,risto)nun g!r olan, u anlaytr[ Donsuz, u*uk izgisi gibi, var olmayan ama konuma kolayl salad iin kullandmz bir kavramdr. Bu kavram 4snrszlk5 kavram yerine kullanrz" bir ey, oalarak ya da byyerek, !nceden belirleyeceimiz bir okluun ya da bykln !tesine geme $otansiyeline sahi$se, o eye sonsuza gidiyor deriz. Baka bir deyimle, ,risto)nun sonsuz anlay 4$otansiyel sonsuz5 anlaydr. Mantor)a g!re ise 4sonsuz5 tek bana manal bir s!z deildir" manal olan 4sonsuz kme5 kavramdr" sonsuz kmeler ise var olan nesnelerdir. Burada 4sonsuz kme5 deyimi, bykanne gibi, b!lnmez bir terim olarak anlalmaldr. % halde !nce kmeler sonlu<sonsuz diye ikiye ayrlacak" sonra da sonsuz kmeler, kendi aralarnda, sonsuzluklarna g!re, eitli sn*lara ayrlacaktr. B!ylelikle ortaya saysz 4sonsuz kme5 sn*lar kacaktr. Bu da ok eitli 4sonsuzluun 4 olduu manasna gelmektedir. Mantor)un bu sonsuz anlay, +ronecker ve 0oincar_ gibi bir ok nl matematiki tara*ndan te$ki ile karland. Bunun sonucu olarak ta, matematikiler, 4sonsuzu5 Mantor gibi anlayanlar ve ,risto gibi anlayanlar olmak zere, iki guruba ayrldlar. +me kavramnn, aksiyomatik olarak tanmlanmakszn, Mantor)un ya$t gibi, s!zlk manasnda kullanlmas, kmeler teorisini de kmaza soktu" 4btn kmelerin kmesi bir kme midir5 gibi yeni $aradokslar ortaya kard. Bu da matematikileri, kmeler teorisinden vazgeili$<vazgeilmemesi konusunda, ikinci bir kez b!ld. Enc bir sorun da, bir matematiksel is$atn ne olduu, geerlilii, meruluu sorunuydu. Matematikte deney ya da g!zlem olmad iin, tartma konusu olan bir is$at, teori veya teorem hakknda son s!z deneye, ya da g!zleme brakma olana yoktur. Bir matematiki 4 !yle bir H vardr ki...5 dedii zaman var olduunu iddia ettii eyi somut olarak ortaya koymak, en azndan nasl ina edilebileceini g!stermek zorunda mdr" yoksa, bir din adamnn dini ilkelere dayanarak eytann varln is$atlad gibi, bir matematikinin de, arad eyin nasl elde edileceini g!stermeksizin, o eyin var olduunu, bir takm ilkelere dayanarak, is$atlamas yeterli midir^ Bu sorunla ilgili *arkl g!r ve anlaylar matematikileri derin tartmalara, eitli ekollere b!lnmelere" matematii de bir krize itti. Bu 4 Matematiin 'emelleri +rizi5 denen krizdir. Matematiin artk eskisi gibi kendi gelenek<g!reneklerine g!re ya$lamayacan anlayan matematikiler, bu krizden kmak iin matematiin bir 4anayasal5 temele oturtulmas gerektiini anlayarak, kme kavramn aksiyomatik olarak tanmlay$, matematii aksiyomatik kmeler temeli zerine inaa etmeye altlar" gerektiinde kmeler teorisinin aksiyomlarna 4seim aksiyomu5 gibi aksiyomlar da ilave edilecektir. B!ylelikle 4modern matematik5 dodu. +sa bir tanm vermek gerekirse, 4modern matematik5 klasik matematiin anayasal bir tabana oturtulmu eklidir, diye tanmlayabiliriz. ,rtk bu yasal erevede neyin meru, neyin meru olmad tartlabilecektir. Bundan sonra matematiin, aritmetik, geometri, ... gibi eitli ksmlarnn aksiyomatik bir temele oturtulma giriimleri balad. 6. 9ilbert)in :=3G8<=@;2> ryas, matematiin btnn, hi olmazsa, aritmetik, geometri gibi her b!lmn !yle aksiyomatik bir temele oturtmakt ki, o b!lmn her !nermesi, o b!lmn aksiyomlarndan hareketle, olumlu ya da olumsuz bir y!nde, karara balanabilsin idi. 8/. asr matematiinin en !nemli teoremi" derinlik ve !nem asndan, &instein)nn g!recelik ve 9eisenberg)in belirsizlik ilkeleriyle ayn dzeyde olduu kabul edilen, +. (!del :=@/G<=@A3> in 4eksiklik5 :(!del)s Oncom$leteness 'heorem" burada yorumland manada, 4kararszlk5 teoremi demek daha doru olur kansndaym> teoremi 9ilbert)in bu ryasnn bir rya olarak kalmaya mahkum olduunu g!sterdi. Bu teoremi somut bir !rnek zerinde izah edemeye alacam. Matematiin btnn dnya lkeleri" aritmetik gibi bir ksmn da 'rkiye gibi bir lke olarak dnelim. (ayemiz 'rkiye) ye bir anayasa ya$maktr. Bu anayasann u temel ilkeye uygun olmasn beklemekteyiz. Bunlar a> 'utarllk Clkesi[ ,nayasann bir maddesi geri kalanlaryla elimemeli. b> Bamszlk Clkesi[ ,nayasann her maddesi geri kalan maddelerden bamsz olmal, onlarn sonucu olarak elde edilememeli. c> 'amlk Clkesi[ ,nayasa, meclisten geen her yasann, anayasann hkm altna girecek kadar ka$saml, tam olmal" dolaysyla anayasa mahkemesine g!trlen her hangi bir yasa hakknda anayasa mahkemesi 4g!revsizlik karar5 verememeli. Bu ilkelerin dnda, meclisin karaca yasa saysnda da her hangi bir snrlama olmadn kabul ediyoruz. Bu ilkeler biz !lmllerce makul ve her anayasn salamas gereken ilkeler olarak g!rlebilir. (!del hi de b!yle dnmyor" (!del)e g!re, bu ilkeleri salayan bir anayasa ya$mak mmkn deildir. 1a$acamz anayasalar ya tutarsz" ya da tam olmayacaklardr. Baka bir i*adeyle, ilk iki ilkeye uyan hangi anayasay kabul edersek edelim, meclise !yle bir yasa !nerisi verebilirim ki, bu !neri yasalat ve muhale*et de onu anayasa mahkemesine g!trd zaman, anayasa mahkemesi bu yasann anayasaya uygun olduunu da s!yleyemez, uygun olmadn da s!yleyemez. Bu da ya$tmz anayasann tam olmadn manasna gelmektedir. Burada anayasa mahkemesinin 4lke kar5 ya da baka siyasi mlahazalar g!z !nne almadan, !nne getirilen yasa maddesini salt mantk asndan yargladn kabul ediyoruz. Matematie d!necek olursak, (!del)in teoremi, matematiin aritmetik gibi bir b!lmn nasl bir aksiyom sistemi zerine oturtursak oturtalm, aksiyom sistemimizin tutarl olmas kouluyla, tamlk ilkesini salayacak ekilde o b!lm aksiyomatikletirmemiz mmkn deildir, diyor. Baka bir i*ade ile, aksiyomlarmzn dna kmadan, aksiyomlarmz tutarl iseler, doruluunu da, yanlln da is$atlayamayacamz bir !nerme retmek her zaman mmkndr. Buradaki temel sorun 4doru5 ile 4is$atlanabilir5 kavramlarnn edeer kavramlar olmamasdr. +lasik mantn temel ilkelerinden biri !yle der[ Bir !nerme ya dorudur ya da yanl" ayn zamanda doru ve yanl, ya da baka bir ey olamaz. (!del)den !nce, verilen her !nermenin, bu gn beceremesek bile, eninde<sonunda doruluunun ya da yanllnn is$atlanaca y!nnde derin bir inan vard. (!del)in teoremi bu inanc ykt. (!del)in bu teoremi eitli ekillerde yorumland. Bu yorumlardan biri[ 9i bir makine hi bir zaman insan aklnn yerini alamayacaktr" insan her zaman beklenmedik ve !ng!rlmedik bir dnce, bir soru retebilir" makine ise :uymas gereken 4aksiyomlar5 gerei> sadece beklenen ve !ng!rleni retir. 8/. asrda da, =@. asrda olduu gibi, ok sayda yeni teoriler ortaya kt. Bunlardan bir ka[ Metrik uzaylar :=@/8>, to$oljik uzaylar :=@=;>, *onksiyonel analiz :=@8;>, Banach cebirleri :=@;/>, distribsyon teorisi :=@./>, o$erat!rler teorisi :=@2/>, Zelaket :Matastro$he> teorisi :=@./>....Bunlarn detayna girmem mmkn deil. Bu asrn matematiinin temel !zellikleri[ 9ibir asrda olmad kadar soyut olmas" kavramsal ve ya$sal olmasdr. Matematikte alan insan says ve ya$lan retim hibir asrda 8/. asrdaki kadar yksek olmamtr. Eretimin okluu, eitlilii, kullanlan dilin konuya !ze oluu, matematiin btn hakknda bir bilgi sahi$ olmay imkansz klmaktadr. Balarken s!ylediim bir s!zle, bugnk matematik hakknda bilgimiz, k!rn dokunduu *il hakkndaki bilgisinden daha *azla deildir. Benim ki hi deildir. 0ro*. 6r. ,li Elger +o Eniversitesi