Matematiin Ksa bir Tarihi

Bu konumada sizlere, Matematiin nasl balad ve hangi aamalardan

geerek gnmze geldiini anlatmaya alacam. Bir Matematik tarihcisi
olmadm, anlatacaklarmn okuduklarmn bir sentezi olduunu, orjinal
almalar inceliyerek hazrlanmam bir konuma olduunu belirtmek
isterim.
Matematik insanlk tarihinin en eski bilimlerinden biridir. ok eskiden,
Matematik saylarn ve ekillerin ilmi olarak tanmlanrd. Matematik de, dier
bilim dallar gibi, geen zaman iinde byk bir gelime g!sterdi" artk onu bir
ka cmle ile tanmlamak mmkn deildir. #imdi s!yleyeceklerim,
matematii tanmlamaktan ok, onun eitli y!nlerini vurgulayan s!zler
olacaktr. Matematik bir y!nyle, resim ve mzik gibi bir sanattr.
Matematikilerin byk ounluu onu bir sanat olarak icra ederler. Bu adan
baknca, ya$lan bir iin, gelitirilen bir teorinin, matematik dnda u ya da bu
ie yaramas onlar $ek ilgilendirmez. %nlar iin !nemli olan, ya$lan iin
derinlii, kullanlan y!ntemlerin yenilii, estetik deeri ve matematiin kendi
iinde bir ie yaramasdr. Matematik, baka bir y!nyle, bir dildir. &er bilimin
gayesi evreni" evrende olan her eyi anlamak, onlara hkmetmek ve
y!nlendirmek ise, bunun iin tabiatn kitabn okuyabilmemiz gerekir. 'abiatn
kitab ise, (alile)nin ok at* alan s!zleri ile, matematik dilinde yazlmtr"
onun har*leri geometrinin ekilleridir. Bunlar anlamak ve yorumlayabilmek
iin matematik dilini bilmemiz gerekir. Matematik, baka bir y!nyle de
satran gibi entelektel bir oyundur. +imi matematikiler de ona bir oyun
g!zyle bakarlar. Matematik, kullancs iin ise sadece bir aratr.
Matematiin ne olduunu, onun iine girdikten sonra, bilgimiz !lsnde ve
ilgimiz y!nnde, anlar ve alglarz. ,nladmz ve algladmzn ise, *ile
dokunan k!rn, *ili anlad ve algladndan daha *azla olduunu hi
sanmyorum. Matematik s!zc, ilk kez, M.-. ../ lerde, 0isagor okulu
yeleri tara*ndan kullanlmtr. 1azl literatre girmesi, 0laton) la M.-. 23/
lerde olmutur. +elime manas 4!renilmesi gereken ey5, yani, bilgidir. Bu
tarihlerden !nceki yllarda, matematik kelimesi yerine, yer !lm manasna
gelen, geometri yada eski dillerde ona edeer olan s!zckler kullanlyordu.
Matematiin nerede ve nasl balad hakknda da kesin bir ey s!ylemek
mmkn deildir. 6ayanak olarak yorum gerektiren arkeolojik bulgular
deilde, yorum gerektirmeyecek kadar ak yazl belgeleri alrsak,
matematiin M.-. 2/// 78/// yllar arasnda Msr ve Mezo$otamya)da
baladn s!yleyebiliriz. 9eredot)a : M.-. ;3.<;=.> g!re, matematik Msr)da
balamtr. Bildiiniz gibi, Msr to$raklarnn ?@A si tarma elverili deildir"
Msr)a hayat veren, Bil deltasn oluturan ?2 lk ksmdr. Bu nedenle, bu
to$raklar son derece deerlidir. %ysa, her sene yaanan Bil nehrinin neden
olduu taknlar sonuncunda, to$rak sahi$lerinin arazilerinin hudutlar
belirsizlemektedir. 'o$rak sahi$leri de sahi$ olduklar to$rakla orantl olarak
vergi !dedikleri iin, her takndan sonra, devletin bu ilerle g!revli
4geometricileri5 geli$, gerekli !lmleri ya$$, to$rak sahi$lerine bir !nceki
ylda sahi$ olduklar to$rak kadar to$rak vermeleri gerekmektedir. 9eredot
geometrinin bu !lm ve hesa$larn sonucu olarak olumaya baladn
s!ylemektedir. Matematiin douu hakknda ikinci bir g!r de, ,risto :M.-.
23;<288> tara*ndan ileri srlen u g!rtr. ,risto) ya g!re de matematik
Msr)da domutur. ,ma Bil tamalarnn neden olduu !lme<hesa$lama
ihtiyacndan deil, din adamlarnn, rahi$lerin can skntsndan domutur. %
tarihlerde, Msr gibi lkelerin tek entelektel sn* rahi$ sn*dr. Bu sn*n
geimi halk veya devlet tara*ndan saland iin, entelektel uralara
verecek ok zamanlar olmaktadr. +endilerini megul etmek iin, bakalarnn
satran, bri, go... gibi oyunlar iat ettikleri gibi onlar da geometri ve
aritmetii, yani o zamann matematiini icat etmilerdir. Bu her iki g!r de
doru olabilir" rahi$ler geometricilerin iini kolaylatrmak istemi, yada
datmn adil ya$ldn kontrol iin, gen, yamuk gibi baz geometrik
ekillerdeki arazilerin alanlarnn nasl hesa$lanacan bulmu ve bu ekilde
geometrinin domasna neden olmu da olabilirler.
Matematiin yazl tarihini be d!neme ayracaz. Clk d!nem Msr ve
Mezo$otamya d!nemi olacak" bu d!nem M.-. 8/// li yllarla M.-. .// l
yllar arasnda kalan =.//<8/// yllk bir zaman dilimini ka$sayacak. Ckinci
d!nem, M.-. .//<M.D. .// yllar arasnda kalan ve 1unan Matematii
d!nemi olarak bilinen =/// yllk bir zaman dilimini ka$sayacak. Enc
d!nem, M.D. .// lerden kalklsn balangcna kadar olan ve esasta 9ind,
Cslam ve F!nesans d!nemi ,vru$a matematiini ka$sayacak olan =8// yllk
bir zaman dilimini ka$sayacak. 6!rdnc d!nem, =A//<=@// yllar arasnda
kalan, matematiin altn a olarak bilinen, klasik matematik d!nemini
ka$sayacak. =@// lerin bandan gnmze uzanan, ve modern matematik
a olarak adlandrlan, iinde bulunduumuz d!nem de beinci d!nem
olacak. 9er d!nemi ayr <ayr ele al$, eldeki kaynaklar erevesinde, o
d!nemdeki matematiin geliimi, katk ya$an matematikiler, matematiin
to$lum hayatndaki yeri ve o d!nem matematiinin temel !zellikler hakknda
bilgi vermeye alacam.
1<Clk d!neme Msr matematii ile balayacaz. &ski Msr matematii ve
genelde de Msr tarihi ile ilgili yazl belge< tarihi eser kalntlarn
kastetmiyorum< yok denecek kadar azdr. Bunun temel iki nedeni vardr.
Birincisi, eski Msrllarn yazy $a$irslere yazmalar" ikinci nedeni ise
Cskenderiye kt$hanelerin geirdikleri 2 byk yangn sonucunda, ki bu
yangnlarn sonuncusu G;= de Msrn Mslmanlar tara*ndan *ethi srasnda
olmutur, yazl belgelerin yok olmu olmasdr. 0a$irs, Bil deltasnda
byyen, krmzmtrak renkte, saz tr bir bitkinin, ortalama =.<8. metre
uzunluunda ve 2/<./ santim geniliinde olan ya$raklardr. Bu ya$raklar
kesili$, birletirili$, $reslendikten ve baz basit ilemlerden geirildikten sonra,
kat yerine yaz yazmak iin kullanlrm. 40a$er5 , 4$a$ier5 gibi bat
dillerindeki kat karl s!zckler, $a$irs s!zcnden tretilmitir. Bir
$a$irsn ortalama !mr 2// yldr" 2// yl sonra, nem, s ve benzeri
nedenlerle, $ul<$ul olu$ d!klmektedir. (nmze, matematikle ilgili, istisnai
artlar altnda sakland anlalan, iki $a$irs gelmitir. Msr matematii
hakkndaki bilgimizin ana kaynaklar bu iki $a$irstr. Bu $a$irslerden ilki,
,hmes : ya da Fhind > $a$irs olarak bilinen, G metre uzunluunda ve 2. cm
kadar geniliinde olan bir $a$irstr. Bu $a$irsn, M.-. 8/// li yllarda
yazlm olan bir $rsn, M.-. =G./ lerde ,hmes isimli bir 4matematiki5
tara*ndan yazlan bir ko$yasdr. Bu $a$irs =3./ lerde Crlandal antikac 9.
Fhind satn alm, imdi British museum dadr. Bu $a$irs, matematik
!retmek gayesiyle yazlm bir kita$tr. (iri ksmnda, kesirli saylarla
ilemleri !retmek gayesiyle verilen bir<ka altrmadan sonra, !zmleriyle
3A soru verilmektedir. Bu sorular, $aylam hesab, *aiz hesab veya baz
geometrik ekillerin alann bulmak gibi, insanlarn gnlk hayatta
karlaabilecei trden sorulardr. Bu az<ok bizim 3. sn* matematii
dzeyinde bir matematiktir. Moskova $a$irs diye bilinen ve imdi Moskova
mzesinde olan ikinci $a$irs de M.-. =G// lerde yazlm bir kita$ktr. Bu
$a$irs 8. soru iermektedir. Bu sorular, ikisi hari, ,hmes $a$irsndeki
sorular trndendir. 6ier iki soruya gelince, onlardan biri, bir dzlemle
kesilen kre $arasnn hacmi ve yzeyinin alannn hesa$lanmasdr. 6ieri
ise, yine bir dzlemle kesilen bir $iramidin hacminin bulunmas sorusudur. 9er
iki soru da doru olarak !zlmtr. Bu iki soru Msr matematiinin zirvesi
olarak kabul edilmektedir. Msrllar, dairenin alannn a$na orantl
olduunun *arkna varmlar ve $i saysn ;H:3I@> un karesi, yani
8.GI3=J2,=G olarak bulmulardr. Msr matematiini 8/// yl boyunca bu
dzeyde kald ve kayda deer bir ilerleme g!stermedii anlalmaktadr.
Msr say sistemi, on tabanna g!redir ve rakam sistemlerinin yazm ve
kullanm Fomen rakamlarnn yazm ve kullanm gibidir. Bu rakamlarla hesa$
ya$mann ok zor olduu, Fomen rakamlaryla hesa$ ya$may deneyen
herkesin kolayca g!recei gibi, aktr. Msr matematiinin gelimemesinin bir
nedeni bu olabilir.
Mezo$otamya)da yaam medeniyetlerden :Dmerler, ,katlar, Babiller,
+aldeyenler, ,surlar, Krlar, 9uriler,..." *etihler nedeniyle, bir zaman 9ititler,
0ersler,...> zamanmza, Msrdan kalandan bin kat daha *azla yazl belge
kalmtr. Bunun nedeni, Mezo$otamyallarn yaz arac olarak kil tabletleri
kullanmalardr. 0iirilen yada gnete iyice kurutulan bir kil tabletin !mr
sonsuz denecek kadar uzundur. 1a$lan kazlarda yarm milyondan *azla
tablet bulunmutur. Bu tabletlerin !nemli bir ksm Cstanbul arkeoloji
mzesindedir. 6ierleri de dnyann eitli < Berlin, Moskova, British, Louvre,
1el, Molombia ve 0ensilvanya< mzelerindedir. Bu tabletlerin, imdiye kadar
incelenmi olanlarnn iinde, be yz kadarnda matematie rastlanmtr. Bu
b!lgede yaam medeniyetlerin matematii hakknda bilgimiz bu tabletlerden
gelmektedir. Bu tabletlerden anlalan, Mezo$otamya)da matematik, Msr
matematiinden daha ileridir" Mezo$otamyallar lise iki dzeyinde bir
matematik bilgisine sahi$tirler. Msrllarn bildikleri matematii bildikleri gibi,
ikinci dereceden baz $olinomlarn k!klerini bulmasn, iki bilinmeyenli iki
denklemden oluan bir sistemi !zmesini de biliyorlar. #unu s!ylemem
gerekir ki, o zamanlarda henz negati* ve irrasyonel saylar bilinmemektedir.
Bu nedenle ikinci dereceden her $olinomun k!klerini bulmalar mmkn
deildir. Mezo$otamyallar, daha sonra 0isagor teoremi olarak adlandrlacak
olan teoremi biliyorlar" $i saysn karesi =/ olan bir say olarak bilmekteler.
6aha sonralar 2.=. olarak da kullanmlardr.
Mezo$otamyallarn say sistemi G/ tabanl bir say sistemidir. Bu say sistemi
gnmzde de, denizcilik ve astronomi de kullanlmaktadr. Bizim say
sisteminde =/ ve =/ nun kuvvetlerini kullandmz ve saylar buna g!re
basamaklandrdmz gibi, onlar da saylar G/ ve G/ n kuvvetlerine g!re
basamaklandrmaktadrlar. Bu say sisteminin en !nemli !zellii basamakl,
yani konumlu, bir say sistemi olmasdr. Daatin G/ dakika, gnn 8; saat ve
dairenin 2G/ dereceye b!lnm olmas bize bu say sisteminden kalan
miraslardan sadece bir kadr. Mezo$otamyallarn G/ tabanl bir say sistemi
semi olmalarnn nedeni bilinmemektedir. Bu konuda ileri srlen belli<bal
g!r ya da varsaym unlardr. =>. G/ saysnn 8,2,;,.,G,=/,=8,8/,2/ gibi
ok sayda b!lenleri olmas onu gnlk hayatta ok kullanl klyordu" bu
nedenle G/ tabanl bir say sistemi semilerdir. 8>. G/ tabanl say sisteminin
seiminden !nce, o b!lgede =/ ve =8 tabanl say sistemlerini kullanan
medeniyetler olmutur. 6aha sonra gelen bir medeniyet, daha !nceki !l
birimleriyle uyum salamak iin, =/ ile =8 nin en kk ortak kat olan G/ N
say sistemlerinin taban olarak almlardr. 2>. G/ tabanl say sisteminin
seimi, bir eldeki, ba $armak hari, d!rt $armakta bulunan eklem yerini o
zamann insanlar say saymak iin kullanyorlard" ; $armakta =8 eklem yeri
olduu ve bir elde de be $armak olduu iin bu iki saynn ar$m olan G/ N
say sistemlerinin taban olarak almlardr. Bu konuda g!rler bunlardr.
&er bir gn G/ saysnn niin seildiini izah eden bir tablet bulunursa o
zaman gerek anlalacaktr.
Bu d!nemin matematiini to$tan deerlendirecek olursak, temel !zellikleri
unlardr. a> Bu d!nem matematiinde teorem, *orml ve is$at yoktur.
Bulgular em$rik veya deneysel" ilemler saysaldr. Bunun b!yle olmas
kanlmazdr zira o d!nemde matematik, simgesel olarak deil, s!zel olarak
i*ade edilmekte. D!zel ve saysal matematikte : geometrik izimler hari>
*ormel is$at vermek olanaksz omasa da, kolay deildir. b> Bu d!nemin
matematii zanaat dzeyinde bir matematiktir" matematik 4matematik iin
matematik 4 anlayyla deil, gnlk hayatn ihtiyalar iin, yani 4halk iin
matematik 4 anlayyla ya$lmaktadr. Matematiin kullanm alanlar ise,
zaman<takvim belirlemek, muhasebe ileri ve gnlk hayatn, inaat, miras
datm gibi dier ileridir. 6ini ve milli gnlerin, ibadet saatlerinin, deniz
yolculuklarnn ve tarma uygun d!nemlerin belirlenmesi iin, bugn olduu
gibi, eski zamanlarda da doru bir takvim ya$mak son derece !nemli bir i
olmutur. Bu da ancak uzun sreli g!zlem, !lm ve hesa$la mmkndr. Bu
matematiin kullanm alanlarndan en !nemlisi ve matematiin gelimesine
neden olan temel ihtiyalardan biridir. 6evlet gelir<giderinin hesa$lanmas,
mal varlklarn tes$it, kayt ve muhasebesi de devlet dzeni iin elzem olan
ve matematiin kullanld dier bir alandr.
Bu d!nem matematii, bu b!lge lkelerinin kltrel varlklarnn, 0ers istilas
sonucu son bulmasyla son bulur.
2<M.-. G// l yllar 0ers)lerin orta douya hakim olmaya balad yllardr.
M.-. ../) li yllara gelindiinde, 0ers)ler, ,nadolu, Msr dahil, btn orta
dounun tek hakimidirler. 0ers)ler, M.-..//<;3/ arasnda 1unanistan)a
se*er dzenlerler" ;3/ de ,tina)y ele geirerek yakarlar ama, bir yl sonra,
;A@ da 1unanllar 0ersleri 1unanistan)dan atarlar. Bu tarih, M.-. ;A@, 1unan
medeniyetinin balangc olarak kabul edilen tarihtir. Bu tarih, bilimde, sanatta
edebiyatta ok $arlak bir d!nemin balangc olan bir tarihtir. 1unan
matematii gerekte bu d!nemden daha !nce balamtr. Cki kii, 'ales :M.-.
G8;<.;A> ve 0isagor : M.-..G@<;A.>, 1unan matematiinin babas olarak
kabul edilir. 'ales Milet :,ydn> da domutur. Msr)a gittii, bir sre orada
kald ve Msrda geometri !rendii bilinmektedir. Msrda iken, byk
$iramidin g!lgesinin uzunluunu !lerek, bu sayy, kendi boyunun o andaki
g!lgesinin boyuna olan oranyla ar$mak suretiyle, byk $iramidin
yksekliini hesa$lad kita$larda anlatla gelmektedir. 'ales Milet)e
d!ndkten sonra, !rendiklerini !retmek gayesiyle, kendi etra*nda bir gru$
oluturarak onlara geometri !retmitir. Matematie 7 deneysel olarak
dorulamaya dayanmayan<akl yrtmeye dayal, soyut is$atn 'ales)le girdii
kabul edilir. ,yrca, 'ales insanlk tarihinin ilk *ilozo*u olarakta kabul edilen
kiidir. 1unan matematiinin dier babas olan 0isagor Damos :Disam>
adasnda domutur. 0isagor)un bir sre 'ales)in yannda kald, onun
tavsiyelerine uyarak Msr)a gittii, orada geometri !rendii, Msr
ta$naklarn ziyaret edi$, dini bilgiler edindii, ve Msrn 0ers)ler tara*ndan
igali srasnda, 0ers)lere esir derek Babil)e g!trld bilinmektedir.
Babil)de bulunduu . yl boyunca matematik, mzik ve dini bilgiler !renmi,
Damos)a d!ndkten sonra bir okul oluturarak etra*na to$lad insanlara
!rendiklerini !retmeye almtr. 0olitik nedenlerle, M.-. .=3 Damos)dan
ayrlarak, gney Otalya)ya, Mrotone yerlemi ve orada yar mistik<yar bilimsel,
tarikat vari bir okul oluturmutur. Bu okulun, 4matematikoi5 denen st dzey
kiileri beraber yaamaktalar ve birbirlerine yeminle baldrlar. Ckinci guru$
okula devam eden !rencilerden olumaktadr. 0isagor okulu say klt
zerine kuruludur. %nlara g!re, her ey saylara indirgenebilir" saylar
arasnda tesad*i olamayacak kadar mkemmel bir harmoni vardr ve harmoni
ilahi harmoninin yansmasdr. % gn iin bilinen saylar =,8,2,... gibi okluk
belirten tam saylar" ve P, Q,...gibi $arann bir btne orann belirten kesirli
saylardr. 0isagor teoremi olarak bilinen : bir dik genin dik kenarlarnn
karesin to$lam hi$otensn karesine eittir> teorem ile irrasyonel saylarn
ortaya kmas 0isagor ekoln derin bir krize sokmutur. Crrasyonel saylarn
ke*i matematiin ilk !nemli krizidir. 0isagor okulunun yelerinin bir ou
Mylon isimli bir yobazn y!nettii bir baskn sonuncu katledilmilerdir. 0isagor
hayatn kurtarmtr ama bir ka sene sonra o da !lmtr. 0isagor)un
dnceleri, 0isagor ekolu, u veya bu isim altnda uzun yllar yaamtr. Bu
bilgilerden de anlalaca gibi, 1unan matematiinin temelinde Msr ve
Mezo$otamya matematii vardr.
#imdi ,tina) ya d!nelim. ,tina) da matematiin sistematik eitimi 0laton)la
:M.-. ;8A<2;A> balar. Dokrat)n !rencisi olan 0laton, Dokrat)n !lme
mahkum edili$, zehir ierek !lmesinden sonra, =/ yl kadar Msr, Dicilya ve
Otalya)da kalr. %rada, 0isagorculardan matematik !renir. Matematetiin
doru dnme yetisi iin ne denli !nemli olduunu anlayan 0laton, ,tina)ya
d!ndnde, M.-. 23A de, bir okul kurar ve ona 0ers<1unan savalarn
kahramanlarndan ,kademius)un ismini verir. : Baz kaynaklara g!re de
,kademos, 0laton)un okulunun kurulu olduu alann sahibinin ismidir>. Bu
0laton)un 4akademi5sidir. Bu akademinin giriinde 4her kim ki geometrici
deildir, ieriye girmesin yazldr5. % tarihlerde, henz matematik s!zc
kullanlmaktadr, 4geometri5 matematik s!zcnn yerine kullanlmtr. Bu
okulda *else*e, geometri, mzik : harmoni teorisi> ve jimnastik arlkl bir
eitim verilmektedir. (eometri doru dnmeyi !renmenin temel arac
olarak kabul edilmekte ve o tarihlerde *else*e ile geometri iice denecek kadar
birbirine yakn konular olarak g!rlmektedir. 0laton bir aratrma y!neticisi
gibi g!rev ya$makta, !rencilerine eitli geometri sorular vererek, onlardan
bu sorular halletmelerini istemektedir. Bu okul M.D. .8@) a kadar, @// yldan
*azla *aaliyet g!sterecektir. Bu okulda ok sayda matematiki yetimitir.
Burada yetien ilk !nemli matematiki -klid :&uclid> : M.-.28.<8G.>" son
!nemli matematiki 0roclus :M.D. ;==<;3.> tur. Bu d!nemin matematii
hakknda en !nemli kaynak 0roclus)un eserleridir. M.-.;//<2// yllarnn en
!nemli matematiki<bilim adam, 0laton)un akademisinde hocalk da ya$m
olan, &udoHus)tur. 0isagorcularn say kavramn deitirerek, say)y iki
uzunluun oran olarak tanmlayan ve bu tanma uygun bir saylar aritmetii
gelitirerek, irrasyonel saylarn ke*i sonucu, matematii iine dm
olduu krizden kurtaran" entegral kavramnn temelinde olan 4eHhaustion5
y!ntemini gelitiren ve ilk olarak bir evren modeli tasarlayan &udoHus)tur.
4&Hhaustion5 y!ntemi ekli dzgn olmayan, alan yada hacmi bilinmeyen bir
cismin alan veya hacmini, alan yada hacmi bilinen ekillerle doldurarak o
alan yada hacmi hesa$lama y!ntemidir.
M.-. 22. den itibaren, Mekodonya)l byk Cskender, =8<=2 yl gibi ksa bir
srede 0ers im$aratorluunun tamamn ele geirir. 9indistan d!n, 288 de
Babil)de !lr. Cskender)in !lmnden sonra, Cskender)in generalleri kanl bir
iktidar mcadelesine giriirler. Bu mcadele sonucu, Cskender)in im$aratorluu
e b!lnr. Cm$aratorluun ,*rikadaki to$raklar : Msr , Libya > general
0otelemi)ye, im$aratorluun ,sya)daki to$raklar general Deleukos)a ve
,vru$a)daki to$raklarda ,ntigonos)e der. B!ylelikle, daha sonra 4 1unan
kltr b!lgeleri5 diye adlandrlacak olan 1unan medeniyetinin geliecei
b!lge ortaya kar. Bunlar 1unanistan<Mekadonya, ,nadolu<Duriye ve Msr<
Libya dr. Makedonya krallnda 0lato)un akademisi, ,risto)nun Lisesi gibi
okullar eitimlerini daha uzun yllar srdrrler ama daha ok *else*e arlkl
olarak. ,nadolu)da t$ ve astronomide !nemli bilginler yetiir, (alen ve
9i$$arkus gibi. (alen)nin t$ konusunda .// civarnda kita$ :$a$irs> yazd
bilinmektedir. (alen, 9i$okrat)n yaad d!nemle Cbni Dina)nn zaman
arsnda yaam en !nemli t$ adamdr. Matematik asndan en !nemli
merkez Cskenderiye)dir. 0otelemi, Reus)un sanat tanralar olarak bilinen
kzlarna verilen :Muse> isminden esinlenerek, Cskenderiye)de tarihin en nl
Eniversitelerinden birini, Museum)u kurar. Buras M.-. 2=8<M.D. ;8= tarihler
arasnda, A// yldan *azla bir zaman diliminde bir ileri bilimler merkezi olarak
eitim ve aratrma *aaliyetlerini srdrecektir. Buras, cretleri devlet
hazinesinden !denen, =// den *azla bilim adamnn eitli dallarda eitim
verdii ve aratrma ya$t bir kurumdur. Ramanla ok zengin bir kt$hane
oluturacaklar, botanik bahesi ve bir g!zlem evine sahi$ olacaklardr. 1unan
kltr b!lgelerine ait !nemli bilim adamlar buray ziyaret edi$, burada bir sre
kalmlardr. Burada ders veren ilk !nemli matematiki -klid) tir. -klid)in
yazd ok sayda eser arasnda en !nemlisi, -klid)in elementleri olarak
bilinen =2 kita$lk bir dizi matematik kita$lardr. % tarihlerdeki kita$
uzunluklar bir $a$irslktr. Bu da bizim !llerimizle, 8/ ile ./ say*a
arasnda bir kitaba karlk gelmektedir. Bu kita$larda -klid o zamanlarda
bilinen matematiinin sistematik bir derlemesini sunar. Bu eserin !nemi
-klid)in geometriye yaklammda ve konularn takdimindedir. -klid,
geometride, !nce, evrensel geerlii olan, . aksiyom verir. Bunlar ,JB ve
BJM ise ,JM gibi her saduyunun kabul edecei kurallardr. Donra nokta,
doru, dzlem gibi kavramlarn ne olduunu belirten 2= tanm verir. Donra da
-klid geometrisinin $ostulatlar olarak bilinen u be $ostulat verir. => iki
noktadan bir doru geer. 8> bir doru $aras snrsz uzatlabilir. 2> btn dik
alar bir birine eittir. ;> Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler. .> Bir
doruya onun dndaki bir noktadan sadece bir $aralel izilir. 6aha sonra,
g!kten bir eyler drmeden, mantki karm yoluyla, bu $ostulatlardan
karabildii sonular teorem, !nerme olarak mantki bir srada sunar.
,ksiyomatiko<dedkti* yaklam dediimiz bu yaklam bugnk matematiin
ve bilimin de temel yaklamdr. Enl dnr Bertrand Fussell)a g!re, hi bir
kita$ bat dnce sisteminin olumasnda bu kita$ kadar etkili olmamtr. Bu
kita$ tarih boyunca belli<bal btn dillere evrilmi, =/// de*adan *azla
baslm, btn medeniyetlerin okullarnda okutulmu, insanln en !nemli
ba ya$tlarndan biridir. Museum da yetien en !nemli matematikilerden biri
de 0erge)li ,$ollonius)tur. ,ntik an, -klid ve ,rimed)le beraber byk
bilim adamndan biri olarak kabul edilen ,$ollonius konik kesitleri zerine
bugn de hayranlk uyandran 3 kita$lk mkemmel bir eser brakmtr
insanla. :Bu 3 kita$tan 3 cisi bugne kadar bulunamamtr>. Btn
zamanlarn en byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen Diraks)l
,rimed :M.-. 83A<8=8> de bir rivayete g!re Museum da yetimitir. &n
azndan bir sre burada kald bilinmektedir. ,rimed icat ettii mekanik
aletlerinin yan sra, -klid)in geometride ya$tn bir !lde mekanikte
ya$m, mekaniin ve hidrostatiin temel ilkelerini yasalatrmaya almtr.
Matematie katklar, silindir ve kre hakknda almalar" balangc &udoH)a
giden, 4eHhaustion5 y!ntemiyle bir ok eklin alann hesa$lam olmasn
sayabiliriz. Bu, bugn matematikte entegral olarak bilinen kavramn
balangcdr. &udoH)tan zamanmza yazl hibir eser kalmamtr. Bu
nedenle, belgeli olarak, bu y!ntemin ilk olarak kullanld yer ,rimed)in
eserleridir. ,rimed bu y!ntemle, bir dairenin iine ve dna dzgn @G
kenarl okgenler izi$, onlarn alanlarn hesa$layarak, $i saysnn 2,=/IA=
ile 2,=/IA/ arasnda bir deeri olduunu hesa$lamtr. Bu da $i) nin virglden
sonra ilk rakamn doru olarak vermektedir. % zamana kadar $i saysnn
bilinen deerleri deneysel, !lme yoluyla elde edilen deerler idi. Museum da
yetien ve tarihin en !nemli astronomlarndan biri olarak kabul edilen bir bilim
adam da, batllarn 0otolemy, doulularn Batlamys olarak bildii Mlaudius
0otolemy)dir :M.D. 3.<=G.>. Batlamys, uzun yllar sren g!zlemlerden sonra,
9i$$arkus gibi daha !nce yaam olan baka astronomlarn da g!zlemlerini
de kullanarak, tutarl bir evren sistemi oluturmu" geni astronomik !lm
cetvelleri ve bir ydz katalou hazrlamtr. Batlamys)n sistemde, dnya
sistemin merkezindedir" gne, ay ve dier gezegenler dnya etra*nda
embersel bir y!rngede d!nmektedirler. ,ra$larn, en byk manasna
4almagest5 dedikleri ve 1unanca ismi 4matematica5 olan nl astronomi kitab
=. asr boyunca astronomi ile ilgilenen btn bilim adamlarnn baucu kitab
olarak kalmtr.
1unanllar al*abelerinin har*lerini rakam olarak kullanmlardr. Bu sistemde
saylarn yazlm Fomen rakamlarnn yazlmna benzer ama daha gelimi
bir sistemdir. 1unun matematii byk !lde geometri olarak gelitii iin ok
yetkin bir rakam sistemine ihtiya duymamlardr.
Bu ksmda anlatmaya altmz d!nemde yaam =// den *azla
matematikinin ismi ve baz almalar zamanmza gelmitir. Bu da o
d!nemdeki bilimsel *aaliyetlerin younluu, devlet ve to$lum nezdindeki
!nemini g!stermektedir.
1unan matematiini deerlendirecek olursak, temel !zellikleri unlardr. a>
1unanllarla, matematik zanaat dzeyinden sanat dzeyine gemitir. Bu
matematikte, gnlk hayatta ie yararllk deil, derinlik, estetik !n $landadr.
b> 1unan matematii bugnk manada moderindir" bugn biz nasl matematik
ya$yorsak, o zaman onlar da b!yle ya$yorlard. Raman iinde is$at anlay
ve standartlar deimektedir" ama -klid)in verdii is$atlar, bugn de byk
!lde geerlidir.
#imdi bu d!nem nasl bitti, bir sonraki d!nem nasl balad" ksaca bunu
anlatmaya alacam. Bu d!nemi sona erdiren iki !nemli etmen Foma)nn
ykselii ve 9ristiyanln Foma im$aratorluunun resmi dini oluudur. M.-.
=./ yllardan itibaren Foma im$aratorluu genilemeye balamtr. M. -. 2/
lu yllara gelindiinde her 1unan kltr b!lgesi de artk Fomallarn hkm
altndadr. 9er ne kadar da idari ve askeri olarak Fomallar 1unan kltr
b!lgelerine hakim iseler de, kltrel olarak Foma im$aratorluu bir 1unan
kolonisidir" az<ok, 1avuz Dultan Delim)den sonra, %smanllarn ,ra$
dnyasna hkmetmelerine karn, kltrel adan bir ,ra$ kolonisi
durumunda olduklar gibi. Bu nedenle, Fomallar 1unan kltr kurumlarnn
:0latonun akademisi, Bergama %kulu, Museum gibi> *aaliyetlerine devam
etmelerine msaade etmilerdir. Cskenderiye)nin aln srasnda Cskenderiye
kt$hanesi yanmtr ama Bergama kt$hanesinden g!nderilen 8//.///
kita$la Cskenderiye kt$hanesi tekrar oluturulmutur. Fomallar Museum
daki bilim adamlarn maalarn devlet hazinesinden karlamay
srdrmlerdir. Be var ki, zamanla ekonomik durumun k!tlemesi eitim
kurumlarnda etkileyecektir. Bu kurumlara en byk darbeyi vuran 9rstiyanlk
olmutur. 9rstiyanlk ilk 2// yl yasakl olduu iin yer altnda gelimitir. Bu
d!nemde 9rstiyanlk ok ho g!rl ve bir eitlik dinidir. Bu nedenlerle, geni
bir tara*tar kitlesi bulabilmitir. M.D. 2// gelindiinde, 9ristyanln
gelimesinin !nlenemeyeceini anlayan Foma im$aratoru O. Monstantin 2=2
de 9ristyanln zerindeki yasa kaldrm, Foma)dan ayrlarak, Foma
im$aratorluunun bakentini Cstanbul)a :Monstantino$le> tamtr. 23/ lerde,
9ristyanlk Foma im$aratorluunun resmi dini olmutur. Bu tarihten itibaren,
+ilise yava<yava sosyal ve eitim hayatna hakim olmaya, 9ristyan
!retisinin dnda hi bir !retiye ho bakmaya balamtr. 2@/ de +ril :Mril>
isimli bir $a$azn Cskenderiye kt$hanesini atee vermesiyle balayan
giriim, Museum)da alan bilim insanlarna saldrlara d!nm" ;8= de
Museum)da ders veren ve tarihin ilk kadn matematikisi olarak bilinen
9y$atia S9y$atia, tannm bir matematiki olan Cskenderiyeli 9eron)un kzdrT
yobaz 9rstiyanlar tara*ndan lin edilerek !ldrlmtr. Bu olaydan sonra
Museum ka$anm ve G;= de Mslmanlarn Msr *ethi srasnda da
tamamen yanmtr. Bu okulun ka$anmasndan sonra, Museum da alan
bilim adamlar kita$larn alarak, Dasanilerin hakim olduklar gneydou
,nadolu :9arran, Kr*a> ve Mezo$otamya ilerine, Mundia$ur)a :imdiki Beth<
La$at>, g!mlerdir. .8@ ylnda da Bizans im$aratoru Ustinyen ,tina) da ki
0laton)un akademisini ka$atmtr. Bu tarih 1unan kltrnn hakim olduu
bir d!nemin bitii, karanlk an balangcdr. ,kademinin ka$anmasndan
sonra orada alan bilim insanlarnn bir ksm da douya g!mlerdir. Bu
g!ler kitlesel g!ler deildi" bugn olduu gibi o gn de bilim insanlar kitle
oluturacak kadar ok olmamlardr. Bu g!lerin 9al se*erlerine kadar
zaman <zaman devam ettii anlalmaktadr. 6ouya g!en bu bilim adamlar,
1unan kltrne aina olan ortamlarda, !zellikle Bestorien< Dryani
to$lumlarda daha uzun yllar !retilerini srdrmeye, bilim mealesini
s!ndrmemeye alacaklardr. Cslam biliminin temelinde bu insanlarn emei,
onlarn ya$tklar eviriler vardr. B!ylelikle bundan sonraki d!neme,
Mslmanlarn hakim olduu d!neme gelmi bulunuyoruz.
3< G== den, 9z. Muhammet)in $eygamberliini aklamasndan yz yl sonra,
A== Nre gelindiinde, Cslam im$aratorluu, douda in snrna ve 9indistan
ilerine, batda, kuzey ,*rika)dan ve Mebel<'ark)tan geerek, 0irene dalarna
dayanyordu. Bu arada, Cstanbul kuatlm :GA.<GAA>, dou ve gneydou
,nadolu)nun bir ksm *ethedilmi, +brs ve Dicilya alnm, devasa bir
im$aratorluk oluturulmutu. Bu im$aratorluk #amdan, &mevi hanedanl
tara*ndan y!netilmekteydi. &mevi)lerin ,ra$ olanla olmayanlara *arkl
muameleleri orta ,sya)da, &bu Mslim 9orasani)nin y!nettii byk bir isyan
kmasna neden oldu. Bu isyan Basra civarnda balayan ,bbas oullarnn
isyanyla birleerek &mevi hanedanlna son verdi. +ymdan kurtulan
&mevi)lerden ,bdurahman &ndls)te &mevi hanedanln daha bir sre
devam ettirecektir. Cslam dnyasna bilim, A./ den sonra, ,bbasiler
zamannda girmeye balad. % tarihlerde, Basra b!lgesinden yaylmaya
balayan ve Cslam rasyonelsizimi olarak ta bilinen Mutezile :Jayrlanlar>
tarikat, bu tarikatn Vasl bin ,ta gibi o zamanki !nderlerinin hali*e Mansur)a
ve #ia imamlarna yakn olmalar, bu tarikatn devlet ve halk tara*ndan
benimsenmesine neden oldu. 6orularn akl ve rasyonel dnceyle
bulunacan savunan bu akm, Cslam dnyasna bilimin girmesinin dnsel
zeminini oluturmutur. ,bbasiler #am) bakent ya$mayarak, Badat) kuru$
orasn kendilerine bakent ya$mlardr. ,bbasi hali*eleri Mansur, 9arun
Feit ve &l<Mamun, Badat)ta 46ar)l 9ikmet 4 : ,kln &vi> diye bilinen,
Cskenderiye)deki Museum benzeri bir medrese kurmular, byk bir eviri
*aaliyetine girimilerdir. 1ukarda da belirtildii gibi, ilk eviriler, 1unan dil ve
kltrne vak* b!lgelerdeki, !zellikle Mundia$ur ve gneydou ,nadolu)daki
Dryani ve Mecusiler : 9arranl 'abit ibni +urra ve ocuklar gibi> tara*ndan
ya$lmtr. eviriler sadece 1unanca)dan deil, 9inde)den, 0ehlevice)den,
Cbranice)den... de ya$lmtr. B!ylelikle geni bir kt$hane oluturulacaktr.
Bu evirilerin eitli kaynaktan ya$lm olmasndan da anlalaca gibi, Cslam
matematii 1unan geleneinin bir devam olmaktan ok, 1unan,
Mezo$otamya ve 9ind matematiklerinin bir sentezidir. Day sistemleri,
aritmetik, trigonometri ve cebir, daha ok Mezo$otamya ve 9ind
geleneklerine" geometri ise 1unan geleneine dayanr. Ramanmza, A./<
=;./ yllar arasnda yaam ./ kadar matematiki<bilim adamnn ismi ve
almalar gelmitir. Knutmamak gerekir ki, o tarihlerde yaam olan bilim
insanlarnn ou, zamann btn bilimleriyle uram, ya da en azndan 2<;
bilim dalnda eser vermi insanlardr. Bu ./ kadar matematikiden sadece ;<
. tanesinin almalar hakknda bilgi vereceim. Bunun bize o d!nem
matematii hakknda yeterli bir *ikir verecektir sanrm.
Clk ele alacamz matematiki Muhammet ibni Musa al<9arazmi)dir :A3/<3./>.
Csminden gney -zbekistan)da doduu anlalyor. 9ayat ve nerelerde
okuduu hakknda gvenilir bir bilgi yoktur. 3=/ dan sonra Badat)ta 6ar)l
9ikmet)in kt$hanecisi olarak almaya balam ve ; kita$ yazmtr.
Bunlardan biri cora*ya, biri astronomi, biri aritmetik dieri de bir cebir
kitabdr. Biz bu son ikisi hakknda biraz bilgi vereceiz. ,l<9arazmi)nin en
nl kitab 4 ,l<Mebir ve ,l<Mukabele5 dr. Bu 4indirgeme ve denkleme5
manasna gelen balk, daha sonralar 4Mebir5 :veya ,lgebra> olarak
ksaltlacaktr. Bu kita$ta ,l<9arazmi ikinci dereceden bir $olinomu
katsaylarnn iaretine g!re G sn*a ayrarak, sistematik olarak, her sn* iin,
k!klerin nasl bulunacan 4algoritmik5 bir yaklamla g!stermektedir. -rnek
olarak, bizim bu gn HW8<=/H<;J/ olarak yazacaz bir $olinomu HW8J=/HX;
eklinde yazmaktadr ve bu $olinomun k!klerini bulmak iin adm <adm ne
ya$lmas gerektiini s!ylemektedir. Knutmamak gerekir ki o tarihlerde henz
negati* saylar kullanlmyor ve say uzunluk olarak dnlmektedir.
Mslmanlar, burada s!z konusu olan d!nemde :A./<=;./>, bir istisna :,bu
Ya**a :@;/<@@3>> dnda, negati* saylar hi kullanmamlardr. ,l<
9arazmi)nin, verilen bir $olinomun k!kn bulmak iin, izlemi olduu adm<
adm bir yaklama gnmzde 4algoritmik5 yaklam denmektedir" bu s!zck
,l<9arazmi)nin ismi bozularak tretilmitir. ,l 9arazmi, daha sonra, algoritmik
olarak bulduu k!k geometrik olarak da bularak ya$tklarn dorulamaktadr.
Don olarakta kitabnda, bu y!ntemin miras hesa$larna $ratik uygulamalarn
vermektedir. Bu kita$ ==;/ larda Latinciye evrilmi ve =G// lere kadar bat
okullarnda kullanlmtr. Bu eser, hakknda ok tartma olan bir eserdir.
+imilerine g!re, cebir)in esas babas 6io*and)dr" ,l<9arazmi)nin cebiri
Mezo$otamya matematiinden daha ileri dzeyde deildir. Bu da byk
!lde dorudur. +imileri ise, bu eserin her ey ile orijinal olduunu
savunmakta. ,k olan bir ey varsa, o da bu eserden sonra, matematikte
4cebir5 diye bir ana bilim dalnn ortaya kmasdr. -nemli olan dier bir
husus da, algoritmik yaklam dediimiz, bu kitabn y!ntemidir. ,l<
9arazmi)nin dier kitab bir 49esa$5 kitabdr. Bu kitabn ,ra$as gnmze
ulamamtr" var olan bir Latince evirisidir. Bu kita$ta, ,l< 9arazmi bugn
kullandmz 9ind<,ra$ rakamlar olarak bilinen : =,8,...,@, /> rakamlar
tantmakta" onlarla saylarn nasl yazldn, to$lama, ar$ma gibi ilemlerin
nasl ya$ldn anlatmaktadr. Burada s*r bir 4 boluk dolduran sembol5
olarak kullanlmtr, say olarak deil. Day olarak, s*r ilk kez, 3AG de
9indistan)da kullanlmtr. 6aha !nce de kullanld hakknda bilgiler vardr
ama herkesin hem *ikir olduu tarih bu tarihtir. Begati* saylarn da
9indistan)da G8/ lerde kullanld bilinmekte ama az<ok yaygn olarak
kullanlmaya balanmalar =G// ler den sonradr.
almalarna deyineceimiz ikinci matematiki -mer 9ayyam)dr :=/;3<
==2=>. Biabur da doan -mer 9ayyam, =/A2 den sonra, Cs*ahan)da kurulan
rasathanede, Deluk hkmdar Melik #ahn 4mneccim ba5 olarak
almaya balam. Ramanmza Fubailerinden baka bir cebir kitab ve
astronomiyle ilgili almalarndan da baz ksmlar kalmtr. Mebir kitabnda,
nc dereceden $olinomlarn bir sn*landrmasn ya$arak, konik kesitlerini
kesitirerek, bu $olinomlarn k!klerini geometrik olarak bulmaya almtr.
-rnek olarak, HW2XaHW8XbHXcJ/ $olinomunun k!kn bulmak iin HW8J8dy
alarak 8dHyX8adyXbHXcJ/ hi$erboln elde eder. Bu hi$erbol ile yJHW8I8d
$arabolnun kesime noktalar bataki $olinomun k!klerini verecektir. Bu
almada !nemli iki nokta, nc dereceden bir $olinomun birden ok
k!knn olabileceini anlam olmas ve k!kleri bulmak iin konik kesitlerini
kullanmas gerektiini g!rm olmasdr. Bu da -mer 9ayyam)n
,$olyonus)un konik kesitleri gibi zor bir konuya derinlemesine vak* olduunu
g!stermektedir. -mer 9ayyam astronom olarak, g!zlem ve !lmlere dayal,
bir takvim re*ormu ya$arak, yeni bir takvim :Melali takvimi> hazrlamtr. Bu
gayeyle, -mer 9ayyam bir gne ylnn uzunluunu 2G..8;8=@3.3=.G gn
olarak hesa$lamtr. #imdi bilinen, bir yln 2G..8;8=@/ gn olduu ve her A/<
3/ senede virglden sonraki G. rakamn deitiini burada belirtelim.
almalar hakknda bilgi vereceimiz nc matematiki #ara*eddin al<'usi
:==2.<=8=2> dr. Csminden, Cran)n 'us ehrinde doduu anlalmaktadr.
Muhtemelen Meed yada Biabur)da yetimitir. #am, 9ale$, Musul ve
Badat da matematik okutmutur. -nemli bir cebir kitabnn yazardr. #. ,l<
'usi de, -mer 9ayyam gibi nc dereceden $olinomlarn k!klerini bulmak
iin uramtr. 9arazmi)nin izinden, #. ,l<'usi nc dereceden
denklemleri 8. sn*a ayrarak, cebirsel yaklamla, onlarn k!klerini bulmaya
almtr. Bugnk notasyonla, HW2<aHJb gibi bir denklemin belli bir aralkta
!zmnn olabilmesi iin, b nin HW2<aH in maksimumu ile minimumu
arasnda olmas gerektii anlayan #. ,l<'usi, bu i*adenin maksimumun bu
i*adenin 4trev5 inin s*r olduu yerde aramas gerektiini anlamtr. +imi
yazarlara g!re bu trevin ke*idir. Be yazk ki o zaman bu ke*in deeri
anlalmam, trevin *arkna varlmamtr. Matematiin en !nemli
kei*lerinden olan trev, =G2G de Zermat tara*ndan tekrar ke*edilecek ve bu
da, analitik geometri ile beraber, kalklsn doumuna neden olacak ve
matematikte bir devrim yaratacaktr.
&le alacamz ;. matematiki, byk 'usi, Basireddin ,l<'usi)dir :=8/=<
=8A;>. % devir Cslam dnyasnn en byk bilim adamlarndan olan B. ,l<'usi,
'us ve Bia$ur)da okumutur. Mantk, ,hlak, Zelse*e, ,stronomi ve
Matematik kita$lar yazmtr. 9ayatnn !nemli bir ksmn, 9asan &l<Dabahn
!rgtnn merkezlerinden biri olan, ve ok iyi bir kt$hanesi olduu bilinen,
,lamut kalesinde aratrma ya$arak geirmitir. Bu kale =8.G da 9lag han
tara*ndan alndktan sonra, 9lag hann mneccim ba olmu, =8G8 den
sonrada Marageh)de : (ney ,zerbaycan)da, 'ebriz civarnda > 9lag
hann emriyle kurulan rasathanede aratrmalarn srdrm ve bir zi, Ri<i<
Clhani) yi hazrlamtr. Riler, astronomik hesa$lar iin gerekli olan, sins
cetvelleridir. B. ,l<'usi)nin astronomi ile ilgili almalar, Batlamys)den
sonra Mo$ernicus)un almalarna kadar, astronomi hakknda en !nemli
almalardan biri olarak kabul edilir. Matematikle ilgili en !nemli almas,
dzlem ve kresel trigonometri ile ilgili almalardr. Bu eserden sonra
trigonometri, astronomi iin bir ara olmaktan k$, matematiin bir ana dal
olmutur. Bunun dnda, 1unanca)dan eviri ok sayda matematik
kita$larna izah ve yorumlar yazm" bir saynn n inci k!kn bulmak iin
almalar ya$mtr. Batl matematiki ve astronomiilerin, eserlerinden en
ok yararlandklar islam dnyas bilim adamlarnn banda B. ,l<'usi gelir.
almalarndan bahsedeceimiz bu d!nemin son matematikisi Memit ,l<
+ai) dr :=23/<=;8@>. +aan :Oran> da domutur. +aan)da yetitii
anlalan ,l<+ai, =;8/ den itibaren !lene kadar, Klu Bey ve +adzade ile
Demarkand) ta Klu Bey medresesinde ve rasathanesinde almtr.
'imurleng)in torunu olan Klu Bey :=2@2<=;;@> iyi bir matematiki, bilim a
bir hkmdard. % tarihlerde Klu Bey) in medresesinde G/ civarnda zamann
en iyi bilim adamlar ders vermekte ve aratrma ya$maktadr" bu metrese,
$oziti* bilimlerin okutulduu ve bilimsel bir saygnl olan Cslam lkelerindeki
son metresedir. ,l<+ai, Klu Bey)le beraber, B. ,l<'usi)nin zilerinden de
yararlanarak, Ri<i<9akani olarak bilinen Klu Bey)in zilerini hazrlamtr. Bu
zi)te = den @/ dereceye kadar olan alarn, birer dakika arayla, sinsleri
verilmitir. Bu da G/H@/J.;// giri demektir. 9er ann sins, virglden
sonra 3. haneye kadar verilmitir. Bu i bugnn imkanlaryla bile, kolayca
ya$lacak bir i deildir. ,yrca bu zi, gne, ay ve gezegenlerin konumu ve
hareketleri hakknda detayl bilgi ve g!zlem tablolar iermektedir. ,l<+ai
muhteem bir hesa$ yetenei olan matematikidir. 1ar a$ = olan bir daireyi
2H8W83J3/.. 2/G. 2G3 kenarl bir $oligonun iine oturtarak, $i saysnn
virglden sonra =G hanesini : =/ ve G/ tabanl say sistemlerinde> doru
olarak vermitir. Bu rekor ancak 8// yl sonra krlabilecektir. ,l<+ai,
ieriinin zenginli, is$atlarnn akl ile orta an en iyi kita$larndan biri
olarak kabul edilen 4,ritmetiin ,nahtar5 balkl bir kitabn da yazardr.
%ndalk kesirlerle ; ilemin nasl ya$lacan aklayan da ,l<+ai)dir. ,l<
+ai)nin !lmnden sonra Klu Bey)e zilerini tamamlamasna ve gerekli
izahlarn yazlmasna, ,l<+ai ve +adzade) nin !rencisi olan, ,li +uu
yardm etmitir. =;;@ da Klu Bey)in, devlet ileriyle uramyor, hayrsz
bilimle urayor diye !z olu ve akrabalar tara*ndan !ldrlmesinden sonra,
Klu Bey)in medrese ve rasathanesi de !kmtr. Bu Cslam dnyasndaki
son !nemli $ositi* bilim merkezinin s!nmesidir. Bu son ismi geen kiiler
Cslam dnyasnn matematiki diyebileceimiz son bilim adamlardr. =;./ den
=@2/<;/ lar)a kadar Cslam dnyasnda orijinal bir alma ya$m ve
matematiki diye nitelendirebileceimiz bir kiinin ismi bilim tarihinde
gememektedir.
Bu b!lm Mslmanlarn matematie katklarnn bir deerlendirmesiyle
bitireceim. Mslmanlarn matematie katklarn, bu konuda ok elikili
yarglarn olmas nedeniyle, deerlendirmek ok zordur. Mslmanlarn
matematie katklar kimi yazarlar tara*ndan s*rlanrken, kimi yazarlar
tara*ndan da g!klere kartlmaktadr. +imi yazarlara g!re Mslmanlarn
matematie hi bir katks olmamtr" btn ya$tklar bir buzdolab g!revi
g!rmekten ibarettir. 1unanllarn $iirdiklerini, ,vru$allar onu yiyecek dzeye
gelene kadar saklamlar, gn geldiinde de ,vru$allar onu al$ yemilerdir.
+imilerine g!re ise, Mslmanlarn matematie ve astronominin gelimesine
ka$saml !zgn katklar olmutur" bu gn batl bilim adamlarnn adn
tayan bir ok teorem veya sonu daha !nce Mslmanlar tara*ndan
bulunmutur. (!rlen o ki a> Mslmanlar sulay$ byttkleri aalarn
meyvelerini to$layamamlar" ve b> Mslmanlarn bilime katklar yeteri kadar
aratrl$ deerlendirilmemitir. Bu ii ya$anlarn ounlukla yine batl bilim
tarihilerin olduklarn unutmamak gerek. +endi bildiim kadaryla, Mslman
matematikilerin +resel geometriye, cebire, saylar teorisine, trigonometri ve
astronomiye !zgn katklar olmutur ve bu katklar hite kmsenecek
!llerde deildir. ,yrca, insanln ortak rn olan bilimin !nemli bir
halkas, eskiyle yeniyi balayan halkas, Cslam bilimidir. Bu halka olmadan,
bilimin bugnk dzeye gelmesi herhalde mmkn olmayacakt.
Bir sonraki b!lme gemeden 4Cslam lkelerinde bilim niye !kt" batya bilim
nasl girdi 4 sorular hakknda bir ka ey s!ylemem gerekir. Bu sorular, tek
bir kiinin yantlayabilecei sorular deildir" ancak geni ve ok y!nl bir eki$
bu sorulara tatmin edecek ceva$ verebilir. #imdi s!yleyeceklerim, baka biri
iin, Cslam lkelerinde bilimin !knn en derin nedenleri olmayabilir. Bu
konu ok tartlan bir konudur, bildiginiz gibi. #imdi s!yleyeceklerim sadece
kendi g!rlerimi yanstmaktadr. a> 9al se*erleri Cslam dnyasnda, bugn
de kanayan, derin yaralar amtr. Clk hal se*erleri srasnda ya$lan byk
katliamlar ve yamyamlk olaylar, b!lge insanlarn derin bir mitsizlik,
aresizlie ve bunalma sokmutur. Biin bu duruma dtklerini sorgulayan
insanlar, Cslam)n banda olduu gibi din duygularnn glendirilmesi, dini ve
iman iin !lecek insanlarn yetitirilmesi gerektii kararna varmlar. Cmam
(azalinin g!rlerinin de etkisiyle, bu tarihlerde, ==//<==./ aras, Cslam
dnyasnda akli bilimlerden nakli bilimlere bir d!n olmutur. Bu olayn
zerine, =8./ lerden itibaren balayan Mool istilas sonucu, eitim kurumlar
ve kt$hanelerin en !nemlilerinin yok oluunun eklenmesi" benzeri durumun
&ndls)n kademeli olarak 9rstiyanlarn eline dmesi sonucunda da
olmas, bu geii kolaylatrm, derinletirmitir ve geri d!nlmesi neredeyse
olanaksz bir noktaya getirmitir. ,ncak hal se*erleri ve Mool istilas gibi
derin izler brakan bir olay bu gidii tersine evirebilirdi" bu da =@=3 de
yaanan son 4hal5 se*eriyle yaanmtr. ,tatrk)n 49ayatta en hakiki mrit
ilimdir, *endir" bunun dnda mrit aramak, ga*lettedir, delalettir 4 s!z, nakli
bilimlerden akli bilimlere d!n simgeler. b> Medreseler Cslam dnyasnda
daha ok ==./ den sonra oalmaya balamlar ve 4nakli bilim5 : ya da
4hayrl bilim5> eitimi veren okullar olarak oalmlardr. %smanl
Cm$aratorluuna ,ra$lardan geen bilim gelenei akli ilim deil, nakli bilim
geleneidir. c> Medreseler, vak*lara bal olmalarna ramen, kurumsalla$,
gelimemi" aksine her trl yenilie kar kan, yobaz retim merkezi
olmulardr. d> 6in)i ve din)i ulemay kendine ideolojik dayanak ya$an y!netici
sn*, ulemay imtiyazl bir sn* konumuna getirirken, $oziti* bilimlerle
uraanlar ezmilerdir. e> Cmtiyazl bir sn* konumuna gelen, devlet ve halk
nezdinde byk bir saygnla erien ulema sn*, $oziti* bilimlerin
yeermesine, bu bilimlerle uraan insanlarn to$lum iinde saygn bir
konuma gelmelerine mani olmak iin ak<gizle her trl abay
g!stermilerdir ve bunda da baarl olmulardr. *> 6ar bir ortamda yetien,
dnya g!rnden yoksun, lke ekonomisiyle kendi ekonomisini kartran
idareci sn*lar bilimle teknoloji arasndaki ilikiyi hi bir zaman anlamam"
lkelerinin geri kaldn ancak askeri yenilgilerden sonra anlayabilmilerdir.
Bu durumda, k!kl re*orm ya$malar gerekirken, dzen bozulur korkusuyla,
koyma suyla deirmen d!ndrmeye almlar, orduyu dzeltmek iin bir<ka
yabanc uzman armakla yetinmilerdir. Cslam lkelerinde, !zellikle
'rkiye)de, nakli bilimlerden akli bilime d!n, yukarda @. hal se*eri olarak
nitelediim, btn Cslam lkelerinin batnn igaline urad, =.ci dnya
savandan, !zellikle=@2/ lar)dan sonradr. Bu lkelerde, bilimsel gelimeler
ancak bu tarihten sonra, emekleye<emekleye de olsa, gelimeye balamtr.
Batya matematik nasl girdi sorusuna gelince, bu yoldan olmutur. a>
%rtadou)da ; krallk kuru$, 8// yla yakn bir sre %rtadou)da kalan hallar
vastasyla, b> ,ra$ medreselerinde okuyan batl !renciler vastasyla" ve c>
&ndls)ten. Byk ka$nn &ndls olduu g!zkmektedir. 9er ne kadar da
&ndls)te !nemli matematikiler yetimemi olsa da, &ndls)te eitimin
yaygn" ortamn bilim iin uygun olduu, *else*e, kimya t$, gibi bilim dallarda
olduka ileri olduu bilinmektedir. -rnein, ==. asrda +ordoba)da ;// bin
kitablk merkez kt$hanesi, =A medrese ve bir ok halk kt$hanesi
bulunuyordu. Buralarda 9ristyan ve Musevi !renciler okuyabiliyordu.
'oleodo Cs$anyollarn eline getiinde :==//>, 'oleodo $isko$osu, byk bir
eviri brosu kurarak, ok sayda bilimsel eseri, ,ra$ metreselerinde yetimi
olan Musevi evirmenler vastasyla, ,ra$adan Latince)ye evirtmitir. =8.
asra kadar ,vru$a)daki okullar, din arlkl skolastik eitim verilen manastr
veya katedral okullaryd. =8. asrn ortalarndan itibaren Ctalya)da :Bolonya,
0adova>, !rencilerin 4universita5 dedikleri dernek tr kurumlarda bir araya
gelerek, eitim iin birlemi, b!ylelikle daha sonra niversite olacak
kurumlarn ekirdeklerini dikmilerdir. Bu kurumlarda ders veren hocalar ,ra$
metreslerinde okumu batl :Ctalyan> genlerdi. 6aha sonra bu kurumlarda
okuyan ,vru$al !renciler ,lmanya)da :+!ln>, Zransa)da :Dorbone> ve
Cngiltere)de : %H*ord, Mambrigde> niversitesi olacak olan eitim kurumlarn
kuracaklardr. Bu d!nemde +utsal Foma<(ermen im$aratoru olan 8.
Zrederik)in ak g!rl, bilime deer veren bir insan oluunun ve, =8// lerin
banda kurulmu olan, Zransican tarikatnn katklarnn da $oziti* bilimlerin
,vru$a)ya)ya girmesinde ve gelimesinde etkili olmu olduunu belirtmek
gerekir. =8// ile =.// ler aras ,vru$allarn bilimsel kaynaklar ,ra$a
eserlerdi. Kratklar sorular da bu kita$larda Mslman matematikilerin
urat sorulard. Bunlar da, baz geometri sorular, 2. dereceden $olinomun
k!klerini bulma sorunu, saylar teorisiyle ilgili sorulardr. =;./ lerden sonra,
Cstanbul) dan Ctalya)ya giden kita$lardan, matematiin 1unanca kaynaklarna
inmeye, 1unanca kaynaklardan eviri ya$maya balyacaklardr" =G// lerden
sonra ,ra$a kaynaklar byk !lde terk edilecektir. ,vru$a)da matematikte
!zgn gelimeler =.// lerden sonradr. #imdi biraz bunlardan bahsetmemiz
gerekiyor.
Batya bugnk kullandmz 9ind<,ra$ rakamlar :=,8,...,@, /> =8// lerin
banda Zibonacci)nin : Leonordo de 0isa, ==A.<=8./> yazd 4 Liber ,bacci5
isimli kitabyla girmitir. Bu kita$ta Zibonacci, kendinden ;// yl !nce
9arazmi)nin ya$t gibi, bu rakamlarla saylarn nasl yazlacan, d!rt
ilemin nasl ya$lacan izah etmektedir. Bu rakamlar batda gnlk hayatta
=G. asra kadar ok yaygn olarak kullanlmam, zaman 7zaman da
yasaklanmtr. Bu rakamlarn halk arsnda yaygn olarak kullanlmas Zransz
devriminden sonra olmutur. =8// lerden =.// lere kadar kayda deer !zgn
bir alma yoktur. =.//<=G// aras iki !nemli alma a> 'artaglia)nn :=;@@<
=..A> bulduu ama Mardano)nun :=./=<=.AG> ararak yaymlad nc
dereceden $olinomlarn cebirsel olarak k!klerinin bulunmasdr. +om$leks
saylar ilk olarak 2. derecede $olinomlarn k!kn veren *ormlde, o tarihlerde
anlalmam olsa da, ortaya kmtr. 6aha sonra Bombelli :=.8G<=.A8>
cebir kitabnda baz ti$ kom$leks saylara yer verecek, onlarla nasl ilem
ya$lacan anlatacaktr. b> 6ier !nemli alma ise, Z. 6e Viete :=.;/<
=G/2> in cebir kitabdr. Clk olarak bu kita$ta, cebir, s!zel olmaktan k$,
sembollemeye balamtr. Viete)in kitabnda sessiz har*ler bilinen kantiteler,
sesliler de bilinmeyenler iin kullanlmtr. Dabitler iin a,b gibi al*abenin ilk
har*lerinin" bilinmeyenler iin de H,y gibi al*abenin son har*lerinin kullanlmas
6escartes)le balayacaktr.
=G//<=A// aras matematikte !nemli gelimelerin olduu yllardr. Bu asrn
!nemli gelimesi unlardr[ a> 'revin bulunmas. 0. Zermat)nn :=G/=<
=GG.>, =G2G da, bir erinin maksimum, minimum ve tanjantn bulmak iin
verdii abalar, #. ,l<'usi)den . asr sonra, onu da trevin ke*ine
g!trmtr. ,rtk matematik dnyas, yava da olsa, bunu anlayacak kadar
olgundur. b> ,nalitik geometrinin ve kartezyen koordinat sistemini ortaya
kmas. F. 6escartes)n :=.@G<=G./> geometriyi cebirletirme abalar ve bir
eriyi bir re$er sisteminde izme istei analitik geometrinin domasna ve,
bugn 6escartes Na itha*en adlandrlan, 4cartesien5 koordinat sisteminin
ortaya kmasna yol aacaktr. Ve c> trev ile entegral arasndaki, bugn
4+alklsn 'emel 'eoremi5 dediimiz, ilikinin Be\ton :=G;2<=A8A> ve
Leibniz :=G;G<=A=G> tara*ndan, birbirinden bamsz olarak, bulunmasdr.
B!ylelikle 4 Ontegral Malculus5 doacaktr. Bu da, o gne kadar kullanm alan
olduka snrl olan matematiin !nn aacak ve matematii evrensel bir
bilim konumuna getirecektir. ,yrca, kalklsle beraber bilimsel *izik ve
mhendislik bilimleri de doacaktr. 'revden !nce, di**erensiel denklem,
dolaysyla bilimsel *izik yoktu. Bir di**erensiyel denklem, *iziki bir olayn
metematiki i*adesindir. Bu almalar ve astronomideki gelimeler matematii
baka bir dzeye, yeni bir d!neme tayacaktr.
4- 6!rdnc 6!nem, =A//< =@// yllar arasn ka$sayan ve matematiin altn
a olarak bilinen, klasik matematik d!nemidir. =3. asrda matematie en
!nemli katklar ya$an bilim adamlarnn banda &uler, La$lace, Lagrange ve
6),lembert)i sayabiliriz. Leonhard &uler :=A/A<=A32> Csvi)rede, Basel de
domu, meslek hayatnn tamam 0etersbourg ve Berlin)de gemitir. 'arihin
en retken bilim adamdr. +alklsn ortaya kard olanaklar saylar
teorisinden, di**erensiyel denklemlere" di**erensiyel denklemlerden,
mhendislik $roblemlerine ...uygulayan &uler 2/./// say*adan *azla bilimsel
eser retmitir. -ldkten ./ sene sonra dahi, birikmi makalelerinin yayn
srmtr. &uler)le matematik evrensel boyutlara erimitir. Bugn bile
matematikilerin ya$t ilerin bir ounun temel *ikri veya balangc &uler)in
almalardr. &uler)le ,naliz yeni bir bilim dal olarak temeyyz etmitir" bu
daln byk babalar &udoHus ve ,rimed ise, babas &uler)dir. La$lace
:=A;@<=38A> Zransa)da, Bormandia) da domutur. (!k ve yer mekanii
hakknda yazd == ciltlik eseri, btn zamanlarda mekanik hakknda
yazlm en ka$saml eserlerinden biridir. 4'heorie ,nalyti]ue des
0robabilites5 balkl kitab olaslk teorisinin ilk !nemli eseridir. Uose$h<Louis
Lagrange :=A2G<=3=2> Ctalya)da 'urin)da domu, meslek hayatnn byk
b!lmn Berlin ve 0aris)te geirmitir. Ctalya)da domasna ramen Zransz
matematikisi olarak bilinir. Lagrange cebirsel denklemlerin !zlebilirlii,
mekanik, di**erensiyel denklemler ve varyasyon hesabna !nemli katklar
ya$m, *ikirleri ve y!ntemleri bugn de kullanlan bir bilim adamdr. Uean Le
Fond 6),lembert :=A=A<=A32> 0aris)te domu, Zransa)da yaamtr.
6),lembert ksmi di**erensiyel denklemleri ilk inceleyen bilim adamlarndan
biridir. +smi di**erensiyel denklemler ve akkanlar mekanii ilgili almalar
ve *else*i yazlar dnda, 6iderot ile beraber edit!rln ya$t nl 83
ciltlik 4&ncyclo$edie5 nin matematik maddelerinin hemen <hemen tmn
6),lembert yazmtr. Bu eser aydnlamann temel eserlerinden biridir.
Bu yzyln matematii eitli, ka$saml ve *ikir y!nnden zengindir. &n !nemli
zaa*lar, kesinlik :rigor> eksiklii" ya$lan ilerin, gnmzn standartlarna
g!re, yarm<yamalak, kusurlu ve eksik oluudur. Matematiin o zamanda
erimi olduu dzeyde baka trl olabilir miydi, bilmiyorum.
=3//<=@// ,ras. =@. asr ok sayda, matematie !nemli katklar olmu,
bilim adamn yaad bir asrdr. Bunlarn her birini teker <teker ele al$,
onlarn neler ya$tn anlatmak, bu konuma erevesinde mmkn deildir"
ayrca, buna bilgim de yetmez. Bunun yerine, bu asrda matematik nereden
nereye geldi sorusuna ceva$ vermeye alacam. =3// lerin banda
matematik derin bir kriz iindeydi. Bunun nedeni, Zermat :=G2G> dan beri
trevin tanmnda, ve trevin ie kart bir ok yerde, sonsuz kk
:in*initesimal> kavramnn kullanlmas ve matematikilerin bunu ok tutarsz
bir ekilde kullanmalaryd. Bu tarihlerde henz limit kavramnn olmadn ve
trevin limit vastasyla deil, 4sonsuz kk5 kavram kullanlarak
tanmlandn burada belirtmem gerekir. Bu tutarszlk ok eletirilmi,
!zellikle de dnr<din adam (. Berkley :=G3.<=A.2> nin matematikilerin
tutarszln ortaya koyduu ;/ say*alk bir eletiri kitab derin etki ya$m, bir
ok matematikinin meslek deitirmesine ve matematie kar tavr
almalarna neden olmutur. =3// banda, *onksiyon kavramnn, son yz
yldr kullanla gelmesine karn, henz doru<d!lek tanmlanmam olmas ve
matematikilerin *onksiyonu ayn ekilde anlamamalar da baka bir
anlamazln ve karmaann nedeniydi. =3// lerin banda sreklilik ve
*onksiyon serilerinin yaknsakl doru<d!lek anlalmamt" henz dzgn
sreklilik ve dzgn yaknsaklk kavramlar ortada yoktu. &ntegral kavram
trev kavramnn tersi olarak g!rlyordu" trevden bamsz bir entegral ve
entegrallenebilirlik kavram yoktu. =3// lerin banda, bugn matematiin en
!nemli teorilerinden biri olan, kom$leks *onksiyonlar teorisi henz yoktu. ,ntik
1unan andan kalma ve ok uralan be sorudan (Bunlarn ilk d!rd,
geometrik izim ya$arak, => bir ay eit $araya b!lmek. 8> ,lan verilen
bir dairenin alanna eit alan olan bir kare bulmak. 2> 9acmi verilen bir k$n
hacminin iki katna eit hacmi olan bir k$ bulmak" ve ;> bir dairenin iine, $
says asal olmak kayd ile, hangi $ ler iin dzgn $<genler izilebileceini
bulmak idi. .. Doru, -klid geometrisinin beinci $ostulat olan, 4bir doruya
onun dndan bir ve yalnz bir $aralel izilebilir 4 $ostulatnn dier d!rdnn
sonucu olarak elde edili$<edilemeyecei idi) hi biri, ; c soru dnda ki o da
(auss tara*ndan daha yeni !zlmt, !zlememiti. Mebirde, . ci
dereceden $olinomlarn k!klerinin cebirsel : k!kl i*adelerle> !zl$<
!zlemeyecei henz bilinmiyordu. Mebir)in gru$, halka, cisim, vekt!r uzay
gibi hibir ya$s henz ortaya kmamt. Matris ve vect!r kavramlar henz
yoktu : 8 li ve 2 l determinantlar =G3/ lerden beri biliniyor>. Matematiksel
*iziin ana teoremleri henz ortada yoktu" di**erensiyel geometri, to$oloji gibi
konular henz domamt. =3// lerin banda matematiin durumu ksaca bu
idi. =38/ lerde, ,. Mauchy :=A3@<=3..> limit kavramn, bugnk kullandmz
ekliyle, tanmlay$, trevi, sreklilii ve, srekli *onksiyonlar iin, entegrali,
limit kavram yardmyla tanmlamas, analizi, sonsuz kk kavramndan
kaynaklanan krizden kurtarm ve daha salam temeller zerine oturtulmasn
salamtr. Mauchy)nin almalar sonucu, kom$leks *onksiyonlar teorisi
domu ve, Mauchy, B. Fiemann :=38/<=3GG> ve +. Yeierstrass :=3=.<=33;>
gibi asrn byk matematikilerinin almalaryla, matematiin en temel
teorilerinden birine d!nmtr. (. 6irichlet)nin :=3/.<=3.@> =32/ larda
*onksiyon kavramn bugn anladmz manada tanmlamas matematii
baka bir kargaadan kurtarmtr. Bu da !zellikle Zourier serileri hakknda
tartmalar sona erdirecek, Zourier serileri ile ilgili almalar tekrar
balatacaktr. Zourier serileri ,nalizin gelimesinde en !nemli rol oynayan,
bir bakma modern matematiin douuna neden olan, gerek uygulamalar ve
gerekse de matematikteki merkezi konumu asndan, matematiin en !nemli
konularndan biridir. Yeierstrass ve !rencilerinin almalar sayesinde,
=3./ lerden sonra, dzgn sreklilik, dzgn yaknsaklk gibi analizin
vazgeilmez kavramlar ortaya kacak, *onksiyon serilerinin yaknsakl daha
iyi anlalacaktr. Z. (auss)un :=AAA<=3..> 4 Mebir)in 'emel 'eoremi, ya da
6),lembert 'eoremi5 olarak bilinen teoremi is$atlamas bu asrn baka bir
!nemli olaydr. Bu teorem bugn cisimler teorisinden s$ektral analize kadar
bir ok teorinin temelinde olan bir teoremdir. Btn zamanlarn en derin, en
byk bilim adamlarndan biri olarak kabul edilen (auss)un, saylar teorisi,
di**erensiel geometri, matematiksel *izik ve astronomiye katklar bu asrn en
!nemli almalar arasndadr. Bu asrn ve btn zamanlarn en !nemli
matematikilerinden biri olan Fiemann ksa yaamnda, daha sonra her biri
byk bir teori olacak bir dzine konuyu balatm ya da onlara derin katklar
ya$m, matematie kavramsal bir bak ve yaklam getirmitir. Bunlardan bir
ka[Fiemann entegrali ve entegrallenebilirlik kavram, Fiemann yzeyleri,
Fiemann geometrisi, di**erensiyel geometri, saylar teorisi :Fiemann hi$otezi>,
kom$leks analiz :Fiemann yzeyleri, Mauchy<Fiemann denklemleri>, cebirsel
geometri, matematiksel *izik ve, daha sonralar to$oloji ismini alacak olan,
analysis situs tr. 1ine bu asrda, yukarda s!z edilen, antik 1unan andan
kalma . sorunun bei de !zlmtr. =. ve 2. sorularn mmkn olmad bir
Zransz matematikisi olan Yentzel tara*ndan =32A de is$atland. 8. sorunun
mmkn olmad, Lindemann)n =338 de $i saysnn tranzantal bir say
olduunun is$atndan sonra anlald. ;. soru, yukarda da s!ylendii gibi
(auss tara*ndan =A@G da :$J=A> iin ve =3/= de de dier $ ler iin tam
olarak !zld. Meva$ udur[ $ bir asal say olsun. Verilen bir dairenin iine
bir dzgn $<genin izilebilmesi iin gerek ve yeter koul $ nin $J8WnX= ve
nJ8Wk eklinde olmasdr. : kJ/ iin, $J2 dr" kJ= iin $J., ve kJ8 iin $J=A
dir>. Bir dairenin iine dzgn bir begenin izilebileceini -klid biliyordu" A<
gen izilemeyeceini ,rimed biliyordu. ,rimed)den =3// yllar arasnda
geen 8/// ylda bu soruda hibir ilerleme salanmamt" bu sorunun
!zm iin (auss)un dehas gerekiyordu. -klid) in .. $ostulatna gelince, bu
sorunun !zm iin insanlarn, 4mantki tutarllk5 ile 4*iziki olurluluun5 ayn
ey olmadn anlamalar gerekiyordu. .. $ostalatn yerine onun ztlar olan
$ostulatlar koyarak, -klid geometrisi kadar tutarl, iki yeni geometri
oluturulabilecei Lobachevki :=A@8<=3.G>, Bolyai :=3/8<=3G/>, ve Fiemann
tara*ndan g!sterildi. Mebir ce$hesine gelince, gen yata bu dnyadan
ayrlan iki matematiki, 9. ,bel :=3/8<=38@> ve &. (alois :=3==<=328> nn ..
dereceden $olinomlarn cebirsel y!ntemlerle k!klerinin bulunu$<
bulunamayaca konusunda almalar sonucu gru$ teorisi dodu. +ummer
:=3=/<=3@2> ve !rencilerinin Zermat)nn byk teoremiyle is$atlamak iin
verdikleri ura sonucu halka teorisi ve idealler teorisi" F. 6edekind :=32=<
=@=G> gerel saylarn soyut bir tanmn vermek iin ya$t almalar
sonucu, cisim teorisi" Mayley :=38=<=3@. > ve Dylvesterin :=3=;<=3@A > ok
sayda dorusal denklemi tek bir denklem olarak g!stermek ve !zmek iin
ya$tklar almalar sonucu matris cebiri" ve (rassman :=3/@<=3AA > nn
boyuttan ok boyuta geme abalar sonucunda da vect!r uzaylar dodu. Bu
kavramlar matematie 4 stuructualist5 yaklam ve bak asn getirecektir.
Bu d!nemi, =A//<=@// arasn, matematikte byk ilerlemelerin olduu, ok
sayda yeni teorinin doduu, ya$sal deiikliklerin olduu, is$atlarda
kesinliin !n $lana kt, kavramsal bak asnn hesa$sal yaklamn
!nne getii bir d!nem, matematiin altn a, olarak !zetleyebiliriz.
,ltn a bir krizle ka$and. Bu kriz yeni bir an doum sanclaryd. Bu a
modern matematik adr. Bundan sonraki ksmda, bu krizin nedenleri ne idi"
modern matematik nedir, nasl dodu, ne y!nde geliti" bunlar anlatmaya
alacam.
5<+meler teorisinin, dolaysyla, modern matematiin, babas (eorg Mantor
:=3;.<=@=3> dr. (. Mantor Berlin niversitesinde, +ummer)in !grencisi olarak
saylar teorisinde tezini bitirdikten sonra, =3G@ dan itibaren meslek hayatnn
sonuna kadar alaca 9alle niversitesinde ie balamtr. 9alle
niversitesinde almaya balad yllarda, o niversitenin hocalarndan, &.
9eine)nn Mantor)a sorduu bir soru Mantor)un yaamn, matematiin de
seyrini deitirecekti. Bu soru u idi[ Bir $eriodluk bir aralkta, to$lam s*r
olan bir trigonometrik serinin katsaylarnn he$si s*r mdr^ Mantor bu
soruyla urarken gerel saylarn o gne kadar *ark edilmeyen bir !zelliinin
*arkna varr. Bu da rasyonel saylarla irrasyonel saylarn ayn oklukta
olmaddr. Baka bir i*adeyle, rasyonel saylarn kmesiyle irrasyonel
saylarn kmesi arasnda, her iki kmenin de sonsuz olmasna karn, bire<bir
bir d!nm yoktur. % halde bu iki kmenin sonsuzluklar ayn deildir.
B!ylelikle ortaya kme kavram ve kmelerin, ierdikleri eleman okluu
asndan, sn*landrlmas sorunu kt. Bu son kavram 4sonsuzun5 tek deil,
ok olduunu s!ylemektedir" bu da ok te$ki ekecekti. 'arih boyunca, &lea) l
Reno)dan balayarak, gnmze kadar, 4sonsuz5 insanlar rahatsz etmitir.
,risto)dan Mantor)a kadar geen zaman diliminde 4sonsuz5 anlay, temelde
,risto)nun g!r olan, u anlaytr[ Donsuz, u*uk izgisi gibi, var olmayan
ama konuma kolayl salad iin kullandmz bir kavramdr. Bu kavram
4snrszlk5 kavram yerine kullanrz" bir ey, oalarak ya da byyerek,
!nceden belirleyeceimiz bir okluun ya da bykln !tesine geme
$otansiyeline sahi$se, o eye sonsuza gidiyor deriz. Baka bir deyimle,
,risto)nun sonsuz anlay 4$otansiyel sonsuz5 anlaydr. Mantor)a g!re ise
4sonsuz5 tek bana manal bir s!z deildir" manal olan 4sonsuz kme5
kavramdr" sonsuz kmeler ise var olan nesnelerdir. Burada 4sonsuz kme5
deyimi, bykanne gibi, b!lnmez bir terim olarak anlalmaldr. % halde
!nce kmeler sonlu<sonsuz diye ikiye ayrlacak" sonra da sonsuz kmeler,
kendi aralarnda, sonsuzluklarna g!re, eitli sn*lara ayrlacaktr. B!ylelikle
ortaya saysz 4sonsuz kme5 sn*lar kacaktr. Bu da ok eitli
4sonsuzluun 4 olduu manasna gelmektedir. Mantor)un bu sonsuz anlay,
+ronecker ve 0oincar_ gibi bir ok nl matematiki tara*ndan te$ki ile
karland. Bunun sonucu olarak ta, matematikiler, 4sonsuzu5 Mantor gibi
anlayanlar ve ,risto gibi anlayanlar olmak zere, iki guruba ayrldlar. +me
kavramnn, aksiyomatik olarak tanmlanmakszn, Mantor)un ya$t gibi,
s!zlk manasnda kullanlmas, kmeler teorisini de kmaza soktu" 4btn
kmelerin kmesi bir kme midir5 gibi yeni $aradokslar ortaya kard. Bu da
matematikileri, kmeler teorisinden vazgeili$<vazgeilmemesi konusunda,
ikinci bir kez b!ld. Enc bir sorun da, bir matematiksel is$atn ne olduu,
geerlilii, meruluu sorunuydu. Matematikte deney ya da g!zlem olmad
iin, tartma konusu olan bir is$at, teori veya teorem hakknda son s!z
deneye, ya da g!zleme brakma olana yoktur. Bir matematiki 4 !yle bir H
vardr ki...5 dedii zaman var olduunu iddia ettii eyi somut olarak ortaya
koymak, en azndan nasl ina edilebileceini g!stermek zorunda mdr"
yoksa, bir din adamnn dini ilkelere dayanarak eytann varln is$atlad
gibi, bir matematikinin de, arad eyin nasl elde edileceini
g!stermeksizin, o eyin var olduunu, bir takm ilkelere dayanarak,
is$atlamas yeterli midir^ Bu sorunla ilgili *arkl g!r ve anlaylar
matematikileri derin tartmalara, eitli ekollere b!lnmelere" matematii de
bir krize itti. Bu 4 Matematiin 'emelleri +rizi5 denen krizdir. Matematiin artk
eskisi gibi kendi gelenek<g!reneklerine g!re ya$lamayacan anlayan
matematikiler, bu krizden kmak iin matematiin bir 4anayasal5 temele
oturtulmas gerektiini anlayarak, kme kavramn aksiyomatik olarak
tanmlay$, matematii aksiyomatik kmeler temeli zerine inaa etmeye
altlar" gerektiinde kmeler teorisinin aksiyomlarna 4seim aksiyomu5 gibi
aksiyomlar da ilave edilecektir. B!ylelikle 4modern matematik5 dodu. +sa bir
tanm vermek gerekirse, 4modern matematik5 klasik matematiin anayasal
bir tabana oturtulmu eklidir, diye tanmlayabiliriz. ,rtk bu yasal erevede
neyin meru, neyin meru olmad tartlabilecektir. Bundan sonra
matematiin, aritmetik, geometri, ... gibi eitli ksmlarnn aksiyomatik bir
temele oturtulma giriimleri balad. 6. 9ilbert)in :=3G8<=@;2> ryas,
matematiin btnn, hi olmazsa, aritmetik, geometri gibi her b!lmn
!yle aksiyomatik bir temele oturtmakt ki, o b!lmn her !nermesi, o b!lmn
aksiyomlarndan hareketle, olumlu ya da olumsuz bir y!nde, karara
balanabilsin idi. 8/. asr matematiinin en !nemli teoremi" derinlik ve !nem
asndan, &instein)nn g!recelik ve 9eisenberg)in belirsizlik ilkeleriyle ayn
dzeyde olduu kabul edilen, +. (!del :=@/G<=@A3> in 4eksiklik5 :(!del)s
Oncom$leteness 'heorem" burada yorumland manada, 4kararszlk5 teoremi
demek daha doru olur kansndaym> teoremi 9ilbert)in bu ryasnn bir rya
olarak kalmaya mahkum olduunu g!sterdi. Bu teoremi somut bir !rnek
zerinde izah edemeye alacam. Matematiin btnn dnya lkeleri"
aritmetik gibi bir ksmn da 'rkiye gibi bir lke olarak dnelim. (ayemiz
'rkiye) ye bir anayasa ya$maktr. Bu anayasann u temel ilkeye uygun
olmasn beklemekteyiz. Bunlar a> 'utarllk Clkesi[ ,nayasann bir maddesi
geri kalanlaryla elimemeli. b> Bamszlk Clkesi[ ,nayasann her maddesi
geri kalan maddelerden bamsz olmal, onlarn sonucu olarak elde
edilememeli. c> 'amlk Clkesi[ ,nayasa, meclisten geen her yasann,
anayasann hkm altna girecek kadar ka$saml, tam olmal" dolaysyla
anayasa mahkemesine g!trlen her hangi bir yasa hakknda anayasa
mahkemesi 4g!revsizlik karar5 verememeli. Bu ilkelerin dnda, meclisin
karaca yasa saysnda da her hangi bir snrlama olmadn kabul
ediyoruz. Bu ilkeler biz !lmllerce makul ve her anayasn salamas gereken
ilkeler olarak g!rlebilir. (!del hi de b!yle dnmyor" (!del)e g!re, bu
ilkeleri salayan bir anayasa ya$mak mmkn deildir. 1a$acamz
anayasalar ya tutarsz" ya da tam olmayacaklardr. Baka bir i*adeyle, ilk iki
ilkeye uyan hangi anayasay kabul edersek edelim, meclise !yle bir yasa
!nerisi verebilirim ki, bu !neri yasalat ve muhale*et de onu anayasa
mahkemesine g!trd zaman, anayasa mahkemesi bu yasann anayasaya
uygun olduunu da s!yleyemez, uygun olmadn da s!yleyemez. Bu da
ya$tmz anayasann tam olmadn manasna gelmektedir. Burada
anayasa mahkemesinin 4lke kar5 ya da baka siyasi mlahazalar g!z
!nne almadan, !nne getirilen yasa maddesini salt mantk asndan
yargladn kabul ediyoruz. Matematie d!necek olursak, (!del)in teoremi,
matematiin aritmetik gibi bir b!lmn nasl bir aksiyom sistemi zerine
oturtursak oturtalm, aksiyom sistemimizin tutarl olmas kouluyla, tamlk
ilkesini salayacak ekilde o b!lm aksiyomatikletirmemiz mmkn
deildir, diyor. Baka bir i*ade ile, aksiyomlarmzn dna kmadan,
aksiyomlarmz tutarl iseler, doruluunu da, yanlln da
is$atlayamayacamz bir !nerme retmek her zaman mmkndr. Buradaki
temel sorun 4doru5 ile 4is$atlanabilir5 kavramlarnn edeer kavramlar
olmamasdr. +lasik mantn temel ilkelerinden biri !yle der[ Bir !nerme ya
dorudur ya da yanl" ayn zamanda doru ve yanl, ya da baka bir ey
olamaz. (!del)den !nce, verilen her !nermenin, bu gn beceremesek bile,
eninde<sonunda doruluunun ya da yanllnn is$atlanaca y!nnde
derin bir inan vard. (!del)in teoremi bu inanc ykt. (!del)in bu teoremi
eitli ekillerde yorumland. Bu yorumlardan biri[ 9i bir makine hi bir zaman
insan aklnn yerini alamayacaktr" insan her zaman beklenmedik ve
!ng!rlmedik bir dnce, bir soru retebilir" makine ise :uymas gereken
4aksiyomlar5 gerei> sadece beklenen ve !ng!rleni retir.
8/. asrda da, =@. asrda olduu gibi, ok sayda yeni teoriler ortaya kt.
Bunlardan bir ka[ Metrik uzaylar :=@/8>, to$oljik uzaylar :=@=;>, *onksiyonel
analiz :=@8;>, Banach cebirleri :=@;/>, distribsyon teorisi :=@./>, o$erat!rler
teorisi :=@2/>, Zelaket :Matastro$he> teorisi :=@./>....Bunlarn detayna
girmem mmkn deil. Bu asrn matematiinin temel !zellikleri[ 9ibir asrda
olmad kadar soyut olmas" kavramsal ve ya$sal olmasdr. Matematikte
alan insan says ve ya$lan retim hibir asrda 8/. asrdaki kadar yksek
olmamtr. Eretimin okluu, eitlilii, kullanlan dilin konuya !ze oluu,
matematiin btn hakknda bir bilgi sahi$ olmay imkansz klmaktadr.
Balarken s!ylediim bir s!zle, bugnk matematik hakknda bilgimiz, k!rn
dokunduu *il hakkndaki bilgisinden daha *azla deildir. Benim ki hi deildir.
0ro*. 6r. ,li Elger
+o Eniversitesi