1

T.C.
BABAKANLIK
DEVLET ARVLER GENEL MDRL
Osmanl Arivi Daire Bakanl
Yayn Nu: 78





OSMANLI BELGELERNDE
ERMEN-RUS LKLER
(1841-1898)
I



ANKARA 2 0 0 6
Proje Yneticisi
Do. Dr. Yusuf SARINAY
Devlet Arivleri Genel Mdr
Proje Sorumlular
Do. Dr. Mustafa BUDAK
Genel Mdr Yardmcs
Dr. nder BAYIR
Osmanl Arivi Dai re Bakan
Dr. Ahmet Zeki ZGER
Yayn leri Koordinatr

Yay na Haz r l ayanl ar
Dr . Recep KARACAKAYA Ahmet Semi h TORUN
Azi z Mahmut UYGUN Kami l AKBULUT
Numan YEKELER Sal i h KAHR MAN
Seher D LBER mmi hani NEML OLU
Must af a AKI CI Vahdet t i n AT K

Bel ge Tar ama ve Tespi t
Dr . Al i Osman I NAR Al i Mesut B R NC
Ayhan ZYURT Nur an KOLTUK
Sezgi n DEM RC OLU Uur han DEM RBA

Mi zanpaj
Sal i h KAHR MAN

Bask ya Haz r l k
Mur at ENER Salih DUTOLU

ISBN
ISBN
OSMANLI BELGELERNDE
ERMEN-RUS LKLER
(1841-1898)
I


N S Z
Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ermeni Meselesi hakknda
Trk ve dnya kamuoyunu aydnlatmak ve yllarca srarla srdrlen tek
seslilii tm aklyla gzler nne sermek amacyla tarihin birinci
elden kaynaklar olan ariv belgelerine dayal seri kitap yaynn
srdrmektedir.
Daha nce Osmanl Belgelerinde Ermeni-Fransz likileri 1879-
1922 (3 cilt) ve Osmanl Belgelerinde Ermeni-ngiliz likileri 1845-1922
(4 cilt) adlaryla bu serinin ilk kitaplar yaynlanmt.
Genel Mdrlmz bu kez de Osmanl Belgelerinde Ermeni-
Rus likileri 1841-1921 adyla 3 ciltlik bir eseri yaynlamay
planlamtr.
Sz konusu eserin yayna hazrlanan birinci cildi, 1841-1898
yllarna ait 97 belgeden meydana gelmektedir. Bu ciltte Rusya'nn
Osmanl Ermenileri zerinde din yolla etki oluturma abalar, Osmanl
lkesindeki Ermenilerin Rusya'dan himaye talepleri, Osmanl Devleti ile
Rusya arasnda Ermeni Meselesi'ne ilikin diplomatik faaliyetler, Rus
Ermenileri'nin Osmanl Ermenileri'ne yaptklar silah yardmlar,
Rusya'nn Ermeni fesatlar himayesi, g eden Ermeniler, Rusya'da
yaayan Ermenilerin Osmanl snrna saldr hazrlklar, Rus basnnn
Ermeni Meselesi ile ilgili yaynlar, baz Rus memurlarn Osmanl
lkesindeki Ermenilerle alkal faaliyetleri ve Rusya'nn kendi
lkesindeki Ermenilere ait uygulamalar gibi konular yer almaktadr.
Babakanlk Osmanl Arivi'ndeki belgelere dayanlarak ortaya
konan bu eserin, tarih gereklerin ilmin nda aydnlatlmasna
yardmc olmas en byk dileimizdir.
Bu erevede, eserin yaynlanmasnda emei geen Devlet
Arivleri Genel Mdrl personeline teekkr eder, kitabn konuyla
ilgilenenlere ve ilim evrelerine yararl olmasn dilerim.
Do. Dr. Yusuf SARINAY
Devlet Arivleri Genel Mdr
NDEKLER

NSZ........................................................................................................ V
NDEKLER............................................................................................ VII
KISALTMALAR ........................................................................................ XV
I. BLM
BELGELERN TRANSKRPSYONLARI
No: Belgenin Konusu Sayfa
1 Osmanl Ermenileri'nin Emiyazin Katogikosluu'na balanma
almalar ......................................................................................... 3
2 Emiyazin Katogikosluu'na stanbul eski Ermeni Patrii Matyos
Efendi'nin seilmesi .......................................................................... 7
3 Erzurum Ermeni Piskoposu Harontion Efendi'nin Rusya'nn
Erzurum konsolosu ile birlikte Osmanl Devleti aleyhinde
almalar ......................................................................................... 9
4 Rusya'nn Van'da konsolosluk kurmas iin bir Ermeni'nin talepte
bulunduu.......................................................................................... 11
5 kilise Ermeni murahhasasnn Ruslar tarafndan karld......... 16
6 Rus askerinin tahliyesinin ardndan Erzurum ve civarndaki
Ermenilerin Rusya'ya g etmek istedikleri...................................... 16
7 Rus subaylarnn Diyarbakr, Sivas ve Edirne'de bulunan Ermenileri
kkrtmalar ...................................................................................... 18
8 Sulu Ermenilerin Rusya'nn Van konsolosu tarafndan himayeleri. 19
9 Rusya bykelisinin stanbul Ermeni Patrii'ni ziyareti ................. 28
10 Rusya'nn Ermenilere uygulad bask politikasn deitirmesi
gerektii ............................................................................................ 29
11 stanbul Ermeni Patrii'nin, Rusya'nn Emiyazin Katogikosluu'na
kendi taraftar bir kiinin atanmasna nem verdiini ifade ettii..... 32
12 Erzurum'da tutuklanan Ermenilerin durumlarn aratrmak zere
Rus taraftar baz ngiliz gazetecilerin Erzurum'a gelmeleri ............. 33
13 Prens Kantakuzen'e gre Ermenilerin maksadnn Rusya ve
Osmanl Hkmetleri ierisinde bamsz bir Ermenistan tekil
etmek olduu ..................................................................................... 34
No: Belgenin Konusu Sayfa

VIII
14 Rusya'nn eski Van konsolos vekilinin Van Ermenileriyle
diyalogda bulunduu......................................................................... 37
15 General Azof'un Anadolu'daki Ermenileri Ortodoks Mezhebi ve
Rusya himayesine alma abalar ....................................................... 39
16 Dou vilayetlerindeki Ermeni ahali arasnda yaygnlaan fesat
hareketlerinin sebeplerine ilikin rapor ............................................. 40
17 Rusya'ya gidileri geciken Ermenilere cretsiz olarak arazi veren
Termeli ukadarzde Hac Mehmed Efendi'nin taltifi ..................... 48
18 Badat'ta bir Ermeni kznn zorla Mslman edildiine ilikin
Rusya Bykelilii'nin ikyeti....................................................... 50
19 Rusya'nn Van Konsolos Vekili Mihail erifof'un grevden
alnmas ............................................................................................. 51
20 Rusya Dileri Bakan Giers'in, Ermeni Meselesi'nin halli iin
Osmanl Devleti'ne tavsiyesi ............................................................. 54
21 Erzurum Rus konsolosunun tevikiyle Mu ve evresindeki
Ermenilerin Rusya'ya iltihak edilme teebbsleri ............................. 55
22 Osmanl Ermenileri'nin Rusya mparatoru nezdinde himayelerini
salamak iin Emiyazin Katogikosu'na heyet gndermeleri........... 57
23 Ermenilerin Ortodoks Mezhebi'ne girmek iin Rusya'dan papaz
istemeleri ........................................................................................... 58
24 Erzurum'da meydana gelen olaylar ncesinde bir takm Ermeni
bozguncularn Ortodoks Mezhebi'ne girmeleri ................................. 62
25 Bayezid Sanca'na bal Arzab Ky halknn Ortodoks
Mezhebi'ne girmek iin Rusya'dan bir papaz gnderilmesi
talebinde bulunduklar....................................................................... 63
26 Rusya'dan ziyareti sfatyla anl Kilise'ye gelen Ermenilerin
zerlerinde tadklar silahlar Osmanl Ermenileri'ne vermeleri..... 64
27 Mu'ta bulunan anl Manastr'n ziyarete gelen Ermenilere gruplar
halinde izin verildii ......................................................................... 65
28 Ermenilerin, kurduklar fesat komiteleri vastasyla Osmanl
topraklarnda yaptklar faaliyetlerin Ruslar ve ngilizler tarafndan
da desteklendii................................................................................. 66
29 Petersburg Bykelisi Hsn Paa'nn Ermeni Meselesiyle ilgili
Rusya Dileri Bakan Giers ile yapt grme ............................ 70
30 Rus tebaasndan olan Ermeni Fesat Cemiyeti ileri gelenlerinin
stanbul'dan uzaklatrlmalar .......................................................... 75
No: Belgenin Konusu Sayfa

IX
31 Rusya Bykelilii Tercman Maksimof'un Rus tebaasndan olan
Ermeni Fesat Komitesi yelerini himaye ettii................................. 78
32 Mu kylerindeki Ermenilerin kendilerini ziyarete gelen Rusya'nn
Van konsolosuna aslsz ikyetlerde bulunarak Rusya'dan destek
istedikleri........................................................................................... 79
33 Ermeni komitecilerinden Rus Elilii'nde bulunan ahslarn Osmanl
Hkmeti'ne teslimi .......................................................................... 80
34 Petersburg Bykelisi Hsn Paa'nn Ermeni Komiteci Agop
Arakelof'un Zabtiye'ye teslimi hususunda Rusya Dileri Bakan
Giers ile grmesi............................................................................ 83
35 Ermeni Vartan'n, Van Rusya Konsolosu'nun kendisine vaad ettii
bin lira karlnda hizmet verdii ................................................... 85
36 Ermenilerin fesat teebbslerine meydan verilmemesi hususunda
Petersburg Bykelisi Hsn Paa'nn Rusya Dileri Bakan
Giers ile grmesi............................................................................ 87
37 talyan Gazeteci Agustino Danosso'ya gre, Kafkasya blgesindeki
Ermenilerin 1891 yl ilkbaharna doru karklk karmak iin
hazrlk yaptklar .............................................................................. 88
38 Rusya Bykelilii'nin Woods Paa'nn Times gazetesinde
yaynlanan makalesindeki grlerinin devletin resm gr olup
olmadn sormas ............................................................................ 90
39 Nahcivan ve Karaba Ermenileri'nin Osmanl snrna saldr iin
bir araya geldikleri ............................................................................ 92
40 Ruslarn Bak, Kars, Batman ve Ardahan'daki asker hazrlklar ve
Ermenilerin Rus konsoloslarnn himayesindeki faaliyetleri ............ 96
41 Emiyazin Katogikosu'nun seimine dair Rusya Devleti tarafndan
karlm olan Pologenia Kanunu'nun Ermeni kiliselerinin eski
hukukunu ihll ettii ......................................................................... 98
42 Rusya'nn Ermenileri kendi karlar iin kulland......................... 99
43 stanbul'da yaynlanan Ermenice Pun Gazetesi Sahibi Hamparsum
Alacacyan'n Emiyazin Katogikosluu'na aday olan Krimian ile
zmirliyan hakkndaki deerlendirmeleri .......................................... 101
44 Rusya'nn Van viskonsolosunun olumsuz faaliyetleri....................... 104
45 Eski stanbul Patrii Krimian'n Emiyazin Katogikosluu'na
seilmesi............................................................................................ 107
46 Bayezid eski murahhasasnn Krtleri itham ................................... 109
47 Rus uyruklu Ermeni bozguncu emavand'n Rusya konsolosuna
teslim edildii.................................................................................... 111
No: Belgenin Konusu Sayfa

X
48 Rusya snrnda Ermenilerin yerleik olduu baz kylerde halka
Rus memurlar tarafndan silah verildii............................................ 112
49 Rusya'ya g eden Ermenilere orduda asker eitim yaptrld...... 113
50 Osmanl tebaasndan Ermeni Serkiz Mosesyan'n Osmanl
memurlarna teslimine ilikin talebin Kafkasya vali muavini
tarafndan reddedildii ...................................................................... 113
51 Kars'a iltica eden Ermenilerin Rus ordusu tarafndan eitime tabi
tutulduu iddialarnn yalanlanmas .................................................. 115
52 stanbul Rusya Bykelisi Nelidoff'un kukucu ve sert mizac ile
Bykelilik Tercman Maksimof'un nezakete aykr
davranlarnn iki lke arasndaki ilikileri zora soktuu ................ 116
53 Sason Ermeni Hadisesi zerine Osmanl Devleti aleyhine
diplomatik bir teebbste bulunulmasna dair ngiltere'nin
teklifinin Rusya tarafndan da kabul edildii .................................... 118
54 Ermeni Tccar Karagzyan' ldren Ermeni katillerin idamnn
ertelenmesi ........................................................................................ 119
55 Be-alt yz kiiden oluan Rusya Ermenileri'nin frka halinde
Pasinler, Elekird ve Bayezid taraflarna saldrmak zere
hazrlandklar / Rus basnnda Ermeniler lehine yaynlar yapld. 121
56 talya'nn Erzurum'a bir konsolos atamas konusunda ngiltere'nin
Rusya'dan istedii yardma red cevab verilecei ............................. 123
57 stanbul Rusya bykelisinin, Zaptiye Nzr Nzm Paa ile
yapt grmede Rusya'nn Ermeni Meselesi'nde herhangi bir
siyas karnn olmadn sylemesi ............................................... 127
58 Ermeniler tarafndan Emiyazin Kilisesi'nde toplanan parann
byk bir ksmnn silah alnmak zere ngiltere'ye gnderildii..... 128
59 Vasiliyef Pasandaym'n, slahat konusunu tahkik iin gezdii
yerlerdeki Ermenilerin iddialar hakkndaki grleri ...................... 131
60 Ermenilerin yerleik olduu vilayetlerde yaplacak slahat
konusunda ngiltere, Fransa ve Rusya'nn aralarndaki ilikilerin
normale dnd............................................................................... 132
61 Baz Ermeni etelerinin Kars hududunu geerek Erzurum'a kadar
ulatklar........................................................................................... 134
62 Ermenilerin zararl faaliyetlerini engellemek iin Osmanl Devleti
ile Rusya'nn gereken tedbirleri almalar........................................... 137
63 Anadolu'da Ermeniler tarafndan karlan karklklarda
Rusya'nn rolnn olmad .............................................................. 140
No: Belgenin Konusu Sayfa

XI
64 Rusya'dan gelecek Ermeni muhacirlerine engel olunmasna dair
Osmanl Sultan II. Abdlhamid tarafndan Rusya mparatoru'na
yazlan telgraf .................................................................................... 142
65 Anadolu'dan toplu halde Tiflis'e giden Ermenilerden muhta olanlara
yardm iin Rusya tarafndan komiteler oluturulacana ilikin
haberlerin aratrlmas...................................................................... 142
66 Osmanl snrn gemek iin frsat kollayan 200 kiilik Ermeni
etesine engel olunmas..................................................................... 144
67 Rusya'ya g eden Ermenilerin etelerle birleerek geri dnp
dnmeyeceklerinin aratrlmas ....................................................... 145
68 Ermenilerin Rusya snrndaki Mslman kylerine zarar
vermemeleri iin gerekli tedbirlerin alnmas ................................... 146
69 Rusya ve ran hudutlarnda Ermeni saldrlarnn nlenmesi ............ 148
70 Rusya Ermenileri'nin kan karklklarla alkalar olup Rusya
bykelilik ve kanlaryalar tarafndan himaye edildikleri............ 149
71 stanbul Rusya Bykelilii ve Konsoloshanesi ile kiliselere iltica
eden Ermenilerin isknlar ................................................................ 150
72 Osmanl Bankas baskn srasnda yaralananlarn tedavileri............ 153
73 Rus Hkmeti tarafndan kabul edilmemeleri sebebiyle stanbul'a
dnen Ermenilerin kabul meselesi .................................................. 154
74 Van Rusya konsolosunun 400 Ermeni'yi beraberinde Rusya'ya
gtrmesi........................................................................................... 155
75 Protestan Rahibi Munor'un ar' ven bir dua yaynlayarak
Ermenilerin himayesini talep etmesi ................................................. 159
76 stanbul'daki Ermenilerin evlerine bildiri datlmas sebebiyle baz
Ermeni kadnlarnn Rus Bykelilii'ne iltica etmeleri ................. 160
77 lkesine gidecek olan stanbul Rusya bykelisinin gvenliinin
salanmas ......................................................................................... 160
78 Ermeni ekyasndan Yervant (Cellad)'n Rusya'nn Aleksandropol
Kasabas'nda bulunan Yutork Ermeni Kilisesi mtemiltnda
ikamet ettii....................................................................................... 162
79 Ermeni komitesi yelerinin zabtiyeye teslimi ve bunlara ait yerlerin
aranmas srasnda Rusya Sefreti tarafndan zorluk kartlmas..... 162
80 Ermenilerin Dersaadet'te karklklar karacaklarna dair
sylentiler.......................................................................................... 168
81 Aleksandropol'de Bir Ermeni kilisesine iltica eden Yervant'n
Osmanl Hkmeti'ne teslim edilmeyecei....................................... 169
No: Belgenin Konusu Sayfa

XII
82 Rusya Hkmeti'nin Ermenilere uygulad tedbirleri gevetmesi... 171
83 Rodos'ta bulunan Ermeni tutuklularn serbest braklmas................ 173
84 Rusya Ermenileri'nin hudut tecavzlerinde bulunmalarnn
engellenmesi...................................................................................... 174
85 Dersaadet'te meydana gelen patlama olaylar .................................. 175
86 Ermeni fesat komitesi yelerinden bazlarnn yakalanmas ............. 176
87 Rusya'nn, Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'ni
memleketlerine gnderme giriimleri ............................................... 180
88 Kafkasya'ya gitmi olan Osmanl Ermenileri'nin memleketlerine
gnderilmesi teebbsleri.................................................................. 182
89 Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin
memleketlerine gnderilme teebbsleri........................................... 184
90 Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin
memleketlerine gnderilme teebbsleri........................................... 185
91 Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin memleketlerine
iade edilmesi teebbsleri ................................................................. 187
92 Kafkasya'ya g etmi olan Ermenilerin Osmanl hududuna
gnderilmemesi hususunda Rusya mparatoru nezdinde teebbste
bulunulmas ....................................................................................... 194
93 Rusya sefirinin Rusya'dan Osmanl topraklarna gnderilecek
Ermenilerle ilgili bir komisyon kurulmas teklifinde bulunduu...... 195
94 Rusya'ya g etmi olan Ermenilerin memleketlerine iadeleri ......... 196
95 Rusya'da bulunan Ermeni etelerinin snr gemelerinin
engellenmesi...................................................................................... 198
96 Rusya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin memleketlerine
iadelerinin temini iin Rusya sefiri tarafndan yaplan teklifin
Meclis-i Vkel'da grlmesi ........................................................ 199
97 Bitlis'te Ermenilerin katledildiine dair haberlerin yalanland ...... 200
II. BLM
BELGE FOTOKOPLER .......................................................................... 203
NDEKS ...................................................................................................... 413
EK
REFERANSLAR......................................................................................... 431


XIII
KISALTMALAR

A. MKT. MHM Sadret Mektub Mhimme
bkz. Baknz
DH. MKT Dahiliye Mektub Kalemi
HR. SYS Hariciye Nezreti Siyas Ksm
. HR rade Hariciye
vb. Ve benzeri
Y. A. RES Yldz Sadret Resm Maruzat
Y. EE Yldz Esas Evrak
Y. MTV Yldz Mtenevvi Maruzat
Y. PRK. ASK Yldz Perakende Asker Maruzat
Y. PRK. AZJ Yldz Perakende Evrak Arzuhal Jurnal
Y. PRK. BK Yldz Perakende Bakitabet Dairesi Maruzat
Y. PRK. EA Yldz Perakende Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik
Y. PRK. HR Yldz Perakende Hariciye Nezreti Maruzat
Y. PRK. MYD Yldz Perakende Evrak Yvern ve Maiyyet-i Seniyye Erkn- Harbiye
Dairesi
Y. PRK. NMH Yldz Perakende Evrak Nme-i Hmynlar
Y. PRK. TKM Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mbeyn Mtercimlii
Y. PRK. UM Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat
Y. PRK. ZB Yldz Perakende Zaptiye Nezreti Maruzat
ZB Zabtiye Nezreti Evrak


3
I. BLM

BELGELERN TRANSKRPSYONLARI
1
OSMANLI ERMENLER'NN EMYAZN
KATOGKOSLUU'NA BALANMA ALIMALARI
ngiltere ve Avusturya elilerinin; Katoliklerin Papa'ya bal olular gibi Ermenilerin de stanbul'daki
Ermeni Patriklii'nden koparlarak Ermeni milleti tarafndan din otorite olarak kabul edilen kilise
Patrii'ne (Emiyazin Katogikosu'na) balanmas amacyla kilise'den zmit'e bir papaz gnderildiini,
bunun Ermenilerin Rusya'nn tabiiyeti altna girmesine yol aacan, kendilerinin ise bu durum karsnda
sessiz kalamayacaklarn bildirerek Osmanl Devleti'nden buna kar tedbir almasn istemeleri zerine
yaplan tahkikat sonucunda byle bir durumun tesbit edilemedii
Seniyy'l-himem kerm'-iyem
devletli inyetli tfetli bbehetli efendim hazretleri
ngiltere ve Avusturya elilerinin Nezret-i Hariciye makamna gnderdikleri haberde Revan
cnibinde kin olup Ermeni milletinin yince byk ittihz eyledikleri kilise tarafndan bu defa
zmid'e bir papas gnderilerek orada bulunan bir zengin Ermeni'yi celb ve ifal ve gya Dersadet'e
irsl birle bu tarafda dahi el tutmaa balam olduu ve bunun sebeb-i vrdu Ermeni Patriklii'nden
hkmet-i ruhniye-i mezhebiyeyi nez edip Katoliklerin mezheben Papa'ya tbi olduklar misill
Ermeni milletini dahi kilise'de Patrik makamnda bulunan papasa ittib etdirmek kasdndan ibaret
id mesmlar olmu olduu ve nk Revan, Rusya Devleti memlikinden olmas cihetiyle
Ermeni milletinin mezheben oradaki Patrik'i byk bilmeleri Devlet-i Aliyye hakknda env-
mazarrt mcib olacana ve millet-i merkmenin imdiki hlde hibir tarafa istind yok iken ol
takdirde btn btn Rusyal'ya meclb olacaklarna ve bu hususda Rusyallar taraflarndan dahi

4
allaca melhz idne mebn bu bbda ngiltere ve Avusturya Devletlerinin ihtiyar- skt
edemeyecekleri ve ke-enne baz memurn-i Devlet-i Aliyye tarafndan buna ire-i r-y msaade
olunaca mesmlar olduu beynyla taraf- Devlet-i Aliyye'den dahi buna dikkat olunmak lzm
gelecei ifade olunmu ve bir tarafdan bu maddeye dair henz mesmt ve bir gne tasmmt
olmayarak vk bu madde dikkat-i kmileye yn ey olduu nezd-i Devlet-i Aliyye'de dahi
malum olarak hatta bu madde iin bundan be-alt sene mukaddem yine byle bir papas gelmi ve
hayli alm olduundan ol vakit millet mutebernna cevab- red verdirilerek mersm Dersadet'e
gelmeksizin zmid'den iade etdirilmi olduundan bu defa dahi tahkikt- lzmeye dikkat ile yle bir
ey olduu hlde refine msraat olunaca beyn ve temin klnm olup vk eli-i
mmileyhimnn ifadeleri vechile bu keyfiyet pek muzr bir madde olmakla bu bbda keml-i dikkat
ve basret zere davranlmak feriz-i hliyeden olduundan derhal keyfiyet Ermeni Patrii ve
mutebern- millet taraflarndan sual olundukda kendilerinin byle adam vrduna dair bir gne
malumtlar olmad beyn klndnn zerine Patrik-i merkm nezret-i mrunileyh tarafna
gelip skdar'da bulunan Ermeni milleti mektebinin meslih-i vkasn ryet etmek zere geende
Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye karar vechile tayin olunan yirmi drt nefer ehsn suret-i
memuriyetlerini mutazammn Meclis-i Vl-y mezkr tarafndan kaleme alnp it olunmu olan
buyurulduda mektebin umrunu ve saireyi ryet etmelerine dair baz tabirt mnderic olduundan
bunlar bu "saire" lafzn ser-rite-i meram ederek her bir maslahata mdahale ve tebdil-i murahhasa
etmekde ve buna mmsil Patriklie mnhasr olan umra karmakda ve meslih-i millete
mutebern kardrmamakda olduklarn ve hatta buyuruldu her ne kadar kendye hitab ise de
elinden aldklarn ve ehs- merkme esfil maklesi olduklarndan byle gider ise elbette umr-
milleti tev edeceklerini ve sonra mesuliyeti kendisine rci olacan ve otuz-krk seneden beri
taralarda hizmetde bulunarak bir vechile lekedr olmam olduu hlde imdi s-i idare cihetiyle
kendisi beyhde mesul olmakdan ise yerine harnn memuriyetiyle dua-y hazret-i mlknede
bulunmasna msaade buyurulmasn ifade ve niyaz etmi ve bundan baka ehs- mesfre tarafndan
Revan'a bir adam gnderildii dahi rivayet olunmu olmasyla beri tarafdan ehs- mersmenin
memuriyetleri yalnz mektebin umruna bakmakdan ibaret olup yoksa Patrikhne meslihine
mdahaleye bir gne mezniyetleri olmad ve kendisi milletin reisi gibi olduundan ftursuzca
iine bakmas lzm gelecei ve taraf- Devlet-i Aliyye'den mersmlarn def-i mdahalelerine
baklaca sylenilmi ve kendisinin bunlar hakknda baz ifadesi olmakla buna medr- cesaret ve
mukaddime olmak zere bir kta buyuruldu verilmesini rica etmi ve millet-i merkmenin hsn-i
zbtalarna dikkat olunmasna dahi baz mutebern- millete tenbiht- lzme icra olundukda onlar
dahi Patrik-i mmileyhin ifadt- vkasn teyiden beyn- hl eylemi olduklarndan ve Patrik-i
mmileyhin ifadesi yolunda olup umr- millet bu makle esfil elinde kalmas mazallahi Tel
trl uygunsuzluklar intc edeceinden ve mersmlarn mdahale-i vkalarnn defiyle umr-
milletin ke'l-evvel Patrik ve Devlet-i Aliyye'nin bildii baz mutebern- millet marifetiyle ryet
etdirilmesi iktiz-y hlden grndnden iltimas vechile bir kta buyuruldu msveddesi kaleme
aldrlarak Meclis-i Vkel'da dahi lede'l-kre fi'l-hakika bu maslahat yeste-i dikkat mevddan
grnmekle buyuruldu-i mezkrun ol vechile it olunmas ve revi-i hle gre ehs- mersmeden
bazlarnn tedbi icab edecek ise de bunun muktezs dahi Patrik'in vuku bulacak ifadesinden sonra

5
mtlaa ve bi'l-istzn icra klnmas ve mukaddem verilen buyuruldu mersmlardan aldrlm
olduundan ser-rite-i mdahale addeyledikleri baz tabirt- zidesi tayy ve ihrac etdirilmesi
hususlar mnasib mtlaa olunmu ve msvedde-i mezkre manzr- l buyurulmak iin mersl-i
sy- atfleri klnm olmakla husus- mezbrun ber-vech-i merh icra-y iktizs muvfk- irde-i
seniyye-i mlkne buyurulur ise ona gre icabnn tesviyesine msraat olunaca beynyla
tezkire-i senver terkm klnd, efendim.

Marz- ker-i kemneleridir ki
Resde-i dest-i tekrm olan ibu tezkire-i smiye-i safneleriyle msvedde-i mezkre mbarek
hk-i py- hmyn- hazret-i mlkneye arz u takdim birle manzr- l-i cenb- cihanbn
buyurulmudur. Eli-i mmileyhimnn ifadt- vkalar mesmtlarn beyndan ve mazarrt-
melhzasn ihtar ve ityndan ibaret olarak bunun zerine ol vechile kelimt- teminiye ird ve beyn
olunmas mnasib olmu ve vk bu madde pek muzr bir ey olmakla bu bbda keml-i dikkat ve
basret zere davranlmas feriz-i hliyeden bulunmu olup Patrik-i mersm ile mutebern- millet
taraflarndan tahkik olunduuna ve ifadt- merhaya nazaran eeri buna dair malumtlar yok ise
de mekteb-i mezkr iin it olunan buyuruldudan dolay Patrik-i mersmun syledii szler yolunda
grnm ve fi'l-hakika bunlar lafz- mezkru ser-rite-i meram ederek umr- millete mdahaleden
hl olmayacaklar cihetle bu keyfiyet ileride uygunsuzluu intc edecei derkr ve ol hlde dahi
mltezem-i l-i hazret-i mlkne olan asayi-i tebaa ve raiyyet kaziyyesi meslb olaca ikr
bulunmu ve nezd-i smlerinde beyndan mstan olduu zere bu makle mevddn elfz ve
tabirt hakknda tedkikt- lzmenin icrasyla ser-rite-i meram olmayacak suretlerin gzedilmesi
icab- maslahatdan iken her ne ise buralar mtlaa ve tedkik olunmakszn lafz- mezkr derc
olunmu olmasyla bundan byle bu hususlara keml-i dikkat ve itina olunarak ona gre icrasna
baklmas ve buyuruldu-i mezkr msveddesinin sebk ve ibaresi yolunda olduundan ol vechile its
ve mukaddem verilmi olan buyuruldunun dahi tabirt- zidesi tayy ve ihrac etdirilmesi hususlarna
irde-i seniyye-i hazret-i mlkne snh ve sudr buyurulmu ve msvedde-i merkme yine iade
klnm olmakla ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
**
Bu esnada baz tahkikta gre Ermeni milletinin Patrikhne'ye dair olan husust- vkas
merkez-i matlbda ryet olunamadna ve tarife hcet olmad vechile Cenb- Hak tkenmez
mrler ihsn buyursun veli-nimetimiz olan zt- merhamet-sft- cenb- cihanbn her snf
tebaalarnn meslih ve umrunun ryet ve tesviyesinde memurn taraflarndan keml-i dikkat
olunmas ve her trl asayi ve intizamlar istihsl klnmas irde-i hayriyet-ifadesinde
bulunduklarna ve sen dahi millet-i merkmenin idaresine memur olduundan millet-i merkmenin
nk bed ahvli tarafndan mesul idne binen bad-ezn umr- milletin hsn-i ryet ve idaresine
tarafndan gayet'l-gaye itina ve dikkat olunmas lzmeden olmakla ona gre hareket ve bu bbda
baz ifadtn var ise sbkda olduu misill mutebern- millet ile bi'l-mzkere irna mbderet
eyleyesin deyu.

6
[F 15 B. sene 1257] / [2 Eyll 1841]
. HR, 604
2
EMYAZN KATOGKOSLUU'NA STANBUL
ESK ERMEN PATR MATYOS EFEND'NN SELMES
Vefat eden Emiyazin Ermeni Patrii'nin yerine Ermeni cemaatinin btn metropolitleri tarafndan
seilen ve Rusya Devleti tarafndan da tasdik edilen stanbul eski Ermeni Patrii Mattieos Efendi'nin,
grevini ifa etmek zere Emiyazin'e gitmesine ve Osmanl uyruundan ayrlmasna izin verildii
Makam- Nezret-i Celle-i Hariciye'ye bin sekiz yz elli sekiz
senesi Austos'unun biri tarihiyle mverrahan Dersadet'de mukim
Rusya Sefiri Msy Boutineff tarafndan it olunan takrrin tercmesidir.
kilise nm- dier Emiyazin nm ehirde Ermeni Patriklii mahll olduuna mebn geen
ehr-i Mays'da icra olunan intihbda namzedlerden olup sbk Dersadet Ermeni Patrii bulunan
Metropolid Mattieos ittifak- r ile ehr-i mezkr Patrikliine intihb ve tayin olunmudur. Hametli
mparator hazretleri metropolid-i mmileyhin ibu intihbn takdir ve tahsn etmi ise de mmileyh
Devlet-i Aliyye tebaasndan bulunduu cihetle muharrir-i imza tarafndan mezkr intihbn cnib-i
Devlet-i Aliyye'ye arz ve ifadesiyle beraber Metropolid-i mmileyhin tbiiyet-i Saltanat-
Seniyye'den afvyla Gregoryen mezhebinde bulunan Ermenilerin Patriklik hizmetine vuku bulan
memuriyet-i ceddesini ifa eylemek zere Rusya'ya azmetine mmnaat olunmamas hususunun
iltimas olunmas mparator- mrunileyh tarafndan emir ve tenbih olunduuna binen muharrir-i
imza bu bbda taraf- Saltanat- Seniyye'den verilecek kararn kendisine ir olunmasn nzr-
Umr- Hariciye-i Devlet-i Aliyye devletli paa hazretlerinden rica ederek devleti tarafndan ahz
eyledii mezkr emrin ibu takrr ile tenfz ve icrasn vecbe-i zimmetinden addeyledii beynn
hrmet ve tazmt- kmilesinin tecdd-i temintna vesile ittihz eyler.
**
Atfetli efendim hazretleri
Umum Ermeni milletinin reis-i ruhnsi olup el-hlet hzih Rusya Devleti memlikinden olan
Emiyazin ehrinde bulunan Patrik'in muahharan vefat cihetiyle millet-i merkmenin kffe-i
metropolidn ehr-i mezbra ictim ederek mteveffnn yerine sbk Dersadet Ermeni Patrii
olan Mattieos'u intihb ve tayin etmi olduklarndan mmileyhin tbiiyet-i Saltanat- Seniyye'den
afvyla memuriyet-i ceddesini ifa eylemek zere Rusya'ya azmetine ruhsat its iltimasna dair
Rusya Sefreti cnibinden tevrd eden takrrin tercmesi manzr- l buyurulmak iin arz u takdim
klnd. Mmileyh mdem ki bu suretle intihb olunmu ve kendisi dahi kabul etmi olmakla mahall-
i memuriyetine azmetine ruhsat its ve tebaiyetden afv emr-i zarur grnmein ol bbda her ne
vechile emr u fermn- hazret-i Padiah mteallik ve eref-sudr buyurulur ise muktez-y mnfi

7
infaz olunaca beynyla tezkire-i senver terkm klnd, efendim.
F 13 Muharrem sene [1]275

Marz- ker-i kemneleridir ki
Hme-zb-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle mrru'l-beyn tercme
manzr- evket-mevfr- cenb- Padiah buyurulmu ve istzn- l-i safneleri vechile
mmileyhin azmetine ruhsat its ve tebaiyetden afv mteallik ve eref-sudr buyurulan emr u
irde-i seniyye-i hazret-i mlkne muktez-y mnfinden bulunmu ve tercme-i mezkre yine
savb- sm-i saflerine iade ve tesyr klnm olmakla ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-
emrindir.
F 14 M. sene [12]75 / [24 Austos 1858]
. HR, 8449
3
ERZURUM ERMEN PSKOPOSU HARONTON EFEND'NN
RUSYA'NIN ERZURUM KONSOLOSU LE BRLKTE
OSMANLI DEVLET ALEYHNDE ALIMALARI
Erzurum Ermeni Piskoposu Harontion Efendi'nin Rusya'nn Erzurum konsolosu ile birlikte Osmanl
Devleti aleyhinde almalarda bulunduu, bu almalarn temelinde daha nce baz katogikos ve
piskoposlarn Ermeni Kilisesi'nin Ortodoks Kilisesi'ne balanmas ynnde Rusya ile gizlice yaptklar bir
anlamann bulunduu ngiltere'nin Erzurum konsolosu ile Erzurum Vilayeti tarafndan haber
verildiinden; bu bilgilerin Ruslarn Ermenileri Osmanl Devleti'nden koparmaya altklar kanaatini
glendirmesi sebebiyle bunlara kar alnabilecek tedbirlerin bildirilmesinin istendii
ngiltere Sefreti'ne f 26 ubat sene [1]868 tarihiyle mverrahan devlet-i mrunileyh Erzurum
konsolosundan vrid olan tahrirtn tercmesidir.
ki seneden beridir ki Erzurum'da mukim Rusya konsolosu Devlet-i Aliyye aleyhinde icra
eylemekde olduu entrika ve fesadtna Ermeni Piskoposu Harontion'u vasta ve alet ittihz etmidir.
Bu keyfiyetin vaktiyle cnib-i sefrete bildirilmesi lzmeden idiyse de bu bbda klliyyen def-i
bhe etmeklik icab eylediinden piskopos- merkmun kffe-i harekt ve sekentn drbn-i tedkik
ve tecessse almakl lzmeden addeylemidim. Bu kere hakikat-i hli meydana karm
olduumdan arz u ira msraat eyledim. Fakat bu bbda tafsilta girimezden evvel bundan
akdem zuhura gelmi ve hl-i hzr tehiyye ve idd etmi olan bir vakann tahkiyesini vazifeden
addeylerim. yle ki, takrben bundan on iki sene evvel Katogikos Nerses'in vefatyla yerine
Mattieos'un nasb esnada el-hlet hzih Emiyazin'de bulunan katogikos Dersadet Patrii
bulunduu ve piskopos- merkm dahi ser-kitbet ve vekletini ifa etmekde olduu hlde bunlar el-

8
yevm Van piskoposu bulunan knadiyos ile dier iki piskopos ki, biri Barutuba familyasndan
Dadyan ve dieri dahi geen sene Dersadet'de vefat etmi olan Murad olu Hac Karabet'dir. Bunlar
Ermeni Kilisesi'nin Ortodoks Kilisesi'ne ilhk iin Rusya Sefreti huzurunda bir mukvelenme imza
etmilerdir. Ermeni milletinden bazlarnn rey ve efkrna gre mcerred menfi-i ztiyeye mebn
yaplm olan bu ide en ziyade mmileyh Dersadet Patrii ile serktibi merkm Harontion'un eli
olup hatta merkm Harontion bunun iin Rusya Devleti'nden kayd- hayat artyla bir maaa bile nil
olmudur. Mmileyh Mattieos'un vefatna dein ibu mukvelenme suret-i mahremiyetden
karlmam ve mevki-i icraya konulmam olduu hlde Nerses'in serktibi olup el-yevm Kuds-i
erif rahiblerinden bulunan Karekin Muradyan Ermeni Kilisesi'ni syneten mezkr mukvelenme
hdise-i mektmesini if ve ia eylemidir. Halbuki Piskopos Harontion mevizinde ve cemiyet ve
ziyafetlerde Rusya Devleti'ne alenen izhr- meyl ve meveddetde hibir frsat fevt etmemekdedir ve
hatta Van ve Bitlis ve Mu ve Erzurum ve Arabgir mutebernndan birka Ermeni'ye Rusya
pasaportu istihsline vasta olmudur. Merkmun dahil-i vilyetde ve b-husus Rusya hududu
zerinde birka Krd kabilesi ressyla olan mnasebt er ge Devlet-i Aliyye'ye byk gile
karacak hldedir. Keyfiyeti Vali-i Vilyet devletli Mehmed Reid Paa hazretlerine adm. Onlarn
dahi tahkikt bu merkezde olduunu ve baya casus nazaryla bakmakda olduu piskopos-
merkmun harektn Bbli'ye bildireceini ifade etdiler. Mrunileyh hazretleriyle mlktmn
ertesi gn infislleri haberi geldiinden keyfiyeti Bbli'ye yazp yazmad mechulmdr. Kevork
Katogikos'un Emiyazin'de bulunuunda menfi-i Devlet-i Aliyyece tehlike-i azme derkr olmasna
nazaran merkm Harontion'un Erzurum Piskoposluu'nda bulunmas hi caiz olmaz. Mays'n on
nde icra olunacak olan intihbt- cedde vaktinin hull takarrb etmesi cihetle intihb olunacak
cemaat azsnn Rusya meclb ve tarafgri olmamas iin piskopos- merkmun buradan tebdi
menfi-i Saltanat- Seniyyece ehemm enfadr. Erzurum merkez-i vilyet bulunmas hasebiyle
Harontion orada bulunduka kffe-i elviyeden kendisine tarafdar az intihbna muktedir olabilecei
derkrdr. Rusya Devleti el-hlet hzih Petersburg'da bulunan mmileyh katogikos vastasyla
Harontion ve Van Piskoposu knadiyos'a birinci rtbeden birer kta Sainte Anne Nian
gndermidir. Husust- merhann beyn ibrz- meser-i ihtirmkrye vesile ittihz klnd.
**
Erzurum Vilyeti'ne Emirnme-i Mahremne
Erzurum Ermeni Piskoposu Harontion Efendi'nin havali-i arkyede Rusya entrikalarna ne
suretle vasta ve alet olmakda id hakknda vuku bulan ir- vllar zerine min-gayr resmin
Patrikhne'ye tebligt- mukteziye icra etdirilmi ve bunun tesir ve semeresi olarak efendi-i
mmileyhin bir suret-i mahsusada olarak buraya celbi kararladrlmdr. u kadar ki, bu adamn
buraya getirdilmesi yle bir sebebden neet eyledii terauh eder ise bir takm gft gyu medd
olacandan ve belki orada mil-i fesad olan Ermenilerin baka suretle harekete tasaddlerine bis
olabileceinden u kararn gayet haf ve mektm tutulmas ihtar olunur. Bu bbda vuku bulmu olan
irt- devletlerini meyyid olarak Bbli'ye verilmi olan bir varakann dahi sureti tesyr-i savb-
vllar klnd. u tevfuk- ihtart Rusyallarn ol havali Ermenilerini celbe ve bunlarn Devlet-i
Aliyye'ye olan ravbt- hususiyetlerini selbe aldklarn mekkid olmakla bundan byle dahi her

9
bir tarafa ziyadesiyle medd-i enzr- dikkat olunarak ve kat renk ve ser-rite verilmeyerek hafiyyen
tahkikt icrasyla istihsl olunabilecek malumt ve mahsstn ve ittihz lzm gelen tedbrin
mahremne olarak bu tarafa bildirilmesine himmet buyurulmas iktiz edecei beynyla ukka-i
senver terkm olundu, efendim.
[26 ubat 1868]
HR. SYS, 2819/6
4
RUSYA'NIN VAN'DA KONSOLOSLUK KURMASI N BR
ERMEN'NN TALEPTE BULUNDUU
Tiflis'e giderek Rusya'nn Van'da bir konsolosluk kurmas talebinde bulunduu ileri srlen kii hakknda
Van Mutasarrfl tarafndan yaplan tahkikat sonucunda kendisinin Ermeni deil, Nasturi
olabileceinin bildirildii
F 5 Rebll sene [12]92 tarih ve elli iki rakam ile
Van Mutasarrfl'ndan mevrd tahrirt- cevabiye suretidir.
Makam- l-i cenb- veklet-penhden eref-vuku bulan ir- sm zerine 13 Mart sene
[12]91 tarihiyle mveahan ve on iki numarasyla murakkaman intibh-efz-y fark- tazm ve
ifhm olan emirnme-i l-i vilyet-penhlerinde; Van'dan Cebrail Zermenik amir [nmnda] bir
Ermeni'nin Tiflis'e gidip hemehrileri hakknda Rusya Devleti'nin himayesini ve Van sancanda
devlet-i mrunileyh tarafndan bir konsoloshne tekil ve ihdsn taleb ve istid etmesi zerine
bu bbda verilecek cevabn Erzurum'da mukim devlet-i mrunileyh konsolosu marifetiyle Ermeni
Patrii'ne bildirilecei merkma tebli olunduundan, mebhsn anh olan adamn ahvl-i ztiyesi ve
ahalinin bu misill teebbsta kymlarnn esbb- mcibesi zerine tahkikt- lzme icrasyla
bunlarn teebbst- mezkreden ferat etdirilmeleri hakknda icra-y tedbr-i hakmneye dikkat
olunmas ve ol bbda Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tahrirt tercmesi irsl klnd
beyn- lsiyle ber-mceb-i irde-i aliyye merkmun tahkik-i ahvliyle keyfiyetin ve suret-i hicret,
karn-i shhat olup olmadnn mahremne olarak izahen arz ve inhs irde ve fermn buyurulmu
ve mezkr tahrirt tercmesi bi'l-mtlaa mnderict anlalmdr. Saye-i madelet-vye-i hazret-i
Padiah'de Van sancanda bulunan sunf- tebaa ve ahali her suretle mazhar- emn huzur ve adalet
olduklar gibi haklarnda dahi muamele-i cemle-i mtesviye icra olunmakda olduundan bunlarn
yle Rusya diyarna nakil ve hicret arzusunda bulunduklarnn katan asl u esas olmayp herkes saye-
i hazret-i ahanede keml-i emn asayi ve serbest ile kendi kr u kisbleriyle megul olduklar
derkr bulunmu ve her end tahkikt- mukteziye icra edilmi ise de o isimde yani Zermenik amir
nmnda liv-i mezkrdan Rusya diyarna gitmi adam olduuna dair bir gne malumt alnamayp
ancak Van sancann lemerik cihetinde vki Tayyari-i Uly ve Sfl ve Baz ve Tuhup ve Dize
cebellerinde meskn olarak mine'l-kadim hl-i bedeviyetde bulunup Hakkri mersnn taraf-
Devlet-i Aliyye'den nefy icl olunduklar tarihden yani yirmibe-otuz seneden beri ecnebiler

10
himayesine girmee almakda bulunan ve nevan-m Hristiyan'dan madd ise de Ortodoks ve
Katolik ve Protestan ve Rum ve Ermeni milletlerinin yinlerinde olmayp kendilerine mahsus lisan ve
kitab zerine amel etmekde bulunmu ve ngiltere ve Rusya Devletlerinin Erzurum ve Musul
konsoloslaryla muhabereye alarak baya istiklliyet sevdasna dm olan Nastr milleti Reis-i
Ruhnsi Mar imon Efendi'nin adam ve konsolos- mmileyhim ile vasta-i muhaberesi olan Hoca
Eremia bundan end mh mukaddem buradan Erzurum'a giderek orada bir mddet kaldkdan sonra
muahharan Kars tarkyla Tiflis'e gitdii haber alnm ve eeri Ermeni milletinden Gabriel nmnda
birisi biraderleriyle beraber bundan end sene akdem Rusya himayesine girerek bundan sene
mukaddem Dersadet'e gidip -Ermeni lisannca Cebrail ve Gabriel isimleri bir manaya gelir- ve
seelelikle rehbn heyet ve kyafetine girerek mezkr Nastr milletinden beher sene birka yz
adam Rusya ve mahll-i saireye gitmekde bulunurlar ise de bu adam olsa olsa ismini tebdil ile
merkm Eremia olaca mtebdir-i htr- aciznem olup nk merkm kendisini suret-i zhirde
doru bir meslekde gsterir ise de manen misli grlmemi be-gayet mfsid ve mfettin bir adam
olduundan merkm bundan end sene mukaddem bir aralk dahi dvel-i mrunileyhdan ngiltere
Devlet-i fahmesinin Musul'da bulunan konslatosunun tercmanlk hizmetinde bulunduuna ve
mtemdiyen memurn ve tebaa-i ecnebiye ile ihtilt edegeldiine mebn desise yollarn renmi ve
ez-cmle bundan drt sene akdem memlik-i raniyeden Merend nm mahalde vurulan Rusya posta
maddesinin tahkiki zmnnda Tiflis'den memur edilen politika memuruyla birlikde geen sene Van'a
gelmi olan Rusya Devleti'nin Erzurum konsolosuyla merkm Eremia hafce grerek her ne suretle
ise kandrp konsolos- mmileyh ol vakit nezd-i kerye gelerek Nastr cebellerini gezmek zere
istimzc suretinde bulunmu ise de cibl-i mezkre ahalisi vahi bir kavim olduklarndan onlarn
bulunduklar mahalle gitmek caiz olamayaca cevab verildiinin zerine mmileyh azmetden sarf-
nazar etmi idi. u hle gre merkm Eremia konsolos- mmileyh ile buraca tamamen murefe
tedarik eylediine mebn Erzurum'dan Tiflis'e gitmesi konsolos- mmileyhin malumt ve
vestatyla olmu olaca ihtimalden gayr- bad bulunmu ve millet-i merkme hibir vakit taht-
inzibt ve irtibta alnmad cihetle gitdike marp baya teferrd diyesine dm olmalarndan
ni bunlarn hl-i vahiyet ve bedeviyetleriyle emr-i slh ve terbiyeleri ne makle esbb ve tedbre
mtevakkf olduunun ve ne mikdar hne ve nfusdan ibaret olarak bulunduklar mahallerde ne trl
madeniyt ve hslt olup bunlarn slh hlinde hazinece ne mikdar menfi hsl olacann tafsilt
ve derect mahremne olarak Vali-i esbak devletli Smih Paa hazretleri cnibine selh-i Safer sene
[12]89 tarih ve yz otuz yedi numaral olarak end bendi mil lyiha ile arz u beyn klndnn
zerine keyfiyet vali-i mrunileyh hazretleri taraflarndan Bbli taraf- erefine arz u ir
buyurulduuna mebn millet-i merkme slht hakknda tevs-i malumt mil eref-vrid olan
istilmnme-i sm zerine keyfiyet be-tekrar buradan istilm buyurularak tamk- maslahatla emr-i
slht ne suretle hsl olaca tafsili 4 Zilhicce sene [12]89 tarih ve yz yirmi dokuz numaral
lyiha ile be-tekrar arz ve ifade olunup levyih- mezkre Vilyet Evrak Odasnca mahfz
olacandan mtlaasyla keyfiyet muht- ilm-i l-i hidivleri buyurulaca cihetle tekrarndan sarf-
nazar olunmu ve mezkr Nastr milleti bir aralk daha u hl ile kalarak devlete aranlp sorulmaz
ise ileride emr-i slhnca kesb-i mkilt ede[cei] bedh ve nk her ne suretle mmkn olur ise
mmileyh Mar imon Efendi dvel-i mrunileyhim konsoloslar vestatyla kendisini bir nev

11
ecnebi himayesi altna aldrmak vadisinde bulunduu emr-i gayr- haf olup maamfih millet-i
merkme ahvliyle Mar imon- mmileyhin tavr u mivr ve bunlarn szldszca ve i dadaaya
dmeksizin ve konsolos ve sair memurn-i ecnebiye vestatlarna vakit kalmakszn emr-i slh ve
terbiyetleri ne trl esbb ve vesite ment ve mtevakkf olduunun derect ber-tafsil levyih-
mezkrede ifade ve ir klnm olduundan icra-y icab her hlde ment- rey-i l-i cenb-
vilyet-penhleri bulunmu olman ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
**
Makam- l-i Cenb- Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Makam- l-i cenb- Sadret-penhlerinden f 24 Muharrem sene [12]92 tarih ve yz seksen
sekiz rakam ile eref-bah- cygh- vrd olan emirnme-i smde Van'dan Cebrail Zermenik
amir nmnda bir Ermeni Tiflis'e giderek hemehrileri hakknda Rusya Devleti'nin himayesini ve
Van sancanda devlet-i mrunileyh tarafndan bir konsoloshne ihdsn taleb ve istid
eylediine dair Tiflis Baehbenderlii'nden yazlarak Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden takdim
klnan mektub suretinin irsl klnd beyn- vlsyla ahs- merkmun ahvl-i ztiyesi ve ahalinin
byle teebbsta kymlarnn esbb- mcibesi zerine tahkikt- lzme bi'l-icra teebbst-
mezkreden ferat etdirilerek keyfiyetin arz ve inhs irde ve ir buyurulmakdan ni mektub-
mezkr suretinin leffiyle hkm-i irde-i aliyye vesy-y mnasibe-i saire derciyle b-tahrirt-
mahsusa Van Sanca Mutasarrfl'na tebli ve izbr klnm idi. Bu kere cevaben vrid olup sureti
leffen takdim klnan tahrirt izaht ve malumt- mahalliyeyi cmi bulunmakla mtlaasndan
malum- l-i hazret-i veklet-penhleri buyurulduu zere Van havalisinin mevki-i malumesi
tamamyla taht- itaat ve medeniyete alnamadndan ser-rite-i ikyet ittihz edilegelen ahvlin
men-i vukuu mukaddem mahallinden bi'l-vrd makam- acizden Bbli cnib-i smsine takdim
olunan f 21 Ra. sene [12]89 tarih ve krk bir rakaml arza ile irsl olunan lyiha-i mufassalada
mnderic tedbr ve teebbstn ittihzna vcb gsterip merkmun mracaat ahvl-i mebhsenin
bir neticesi olmak lzm geleceine nazaran maslahatn ifa-y muktezs mcerred emr u irde-i
aliyye-i hidivlerine ment ise de hl-i hzra nazaran vesit-i tergbiye ve terhbiye ile hsn-i idare
esbbnn istikmliyle yle mracaatlarn men-i vuku ve tekerrr emrinde sarf- mes-i
mukteziyeye mtemdiyen dikkat olunmakda olduunun arz u beynna mbderet klnmdr. Ol
bbda ve her hlde emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 7 Rebssn sene [12]92 ve f 1 Mays sene [12]91 / [13 Mays 1875]
es-Seyyid
Ahmed Muhtar
HR. SYS, 2819/7

12
5
KLSE ERMEN MURAHHASASININ RUSLAR
TARAFINDAN KAIRILDII
Rusya tarafndan karlarak hapsedilen kilise Ermeni murahhasasnn kurtarlmas iin Bayezid Ordu
Kumandanlnca yaplan teebbslerden herhangi bir sonu alnamad
Evrak Numaras
4656
Ermeni Patriklii'ne
Rusyalnn mukaddem derdest ile beraberce gtrm olduu kilise murahhasasnn tahlsi
iin casuslar gnderilmi ise de el-n mahbus olup kurtarlamad ve yine are-i istihls aranlmakda
id Bayezid Ordu-y Hmynu kumandan devletli paa hazretleri cnibinden b-telgraf ir
klnman malumt olmak zere tezkire-i senver terkm olundu.
2 L. sene [12]94 / [10 Ekim 1877]
DH. MKT, 1321/54
6
RUS ASKERNN TAHLYESNN ARDINDAN ERZURUM VE
CVARINDAK ERMENLERN RUSYA'YA G ETMEK
STEDKLER
Ruslarn Erzurum ve havalisinden ekilmeleri zerine blgede bulunan Ermenilerin, Mslman ahalinin
intikam almak zere kendilerine saldracaklar korkusuyla Rusya'ya g etmek istemeleri sebebiyle
Ermenileri yattrmak ve korkularn gidermek zere ierisinde tabip bir Ermeni'nin de bulunmas artyla
Erzurum'da bir Divan- Harp kurulmas
Suret
Erzurum ve havalisinde bulunan Ermeni ahali gya ol taraflarn Rusya askerinden tahliyesini
mtekib ahali-i mslime tarafndan ahz- intikam yolunda kendi haklarnda bir takm taaddiyt icra
olunaca havfna binen kendilerinin Rusya memlikine hicret eylemeleri iin Rusya Devleti'ne arz-
istid eylemi ve biraz da hicret etmekde bulunmu olduklar cihetle bunlarn temin ve teskin-i
ezhnyla u niyetlerinden ferat etdirilmesi esbbna teebbs olunmas devlet-i mrunileyh
cnibinden Bbli'ye tebli ve ihtar olunmakda olduu taraf- hazret-i Sadret-penhlerinden dn
gece arz- huzur- l klnan varaka melinden mnfehim olup eeri Krm cezresinden ve
erkesistan'dan ve bu defa Batum sancandan birok nfus- mslimenin mcerred hem-dinleri
bulunan bir devletin hkmeti altnda bulunmak iin Memlik-i Mahrse'ye hicret etmi ve etmekde
bulunmu olduklar misill Erzurum Eyaleti Ermenileri'nin dahi efkr- diynet sikasyla Rusya'ya

13
dehlet ve iltica emel ve sevdasnda bulunmalar maznn ve muhtemel olmasna nazaran ahali-i
merkmenin Rusya'ya hicreti hlinde devlet-i mrunileyhca nfus- slmiye'nin hl brakdklar
mahallerde iskn ve vlar kbil ise de devlete bu suretde mahzur mtlaa olunduu hlde hem
kaziyye-i temin ve teskin istihsl edilmek hem de Kbrs cezresi idaresinin ngiltere Devleti'ne
tevdiyle ngiltere Devleti ve Saltanat- Seniyye beyninde akdolunan ittifak- tedfden dolay
Anadoluca icras vad olunan slht ser-ritesiyle ngiltere Devleti tarafndan mdahaleyi mcib her
gne hl hareketin vukuuna meydan ve zaman verilmemek zere Erzurumca hemen idare-i rfiye
iln olunarak azs sadakat ve dirayet ve istikmetlerine itimad olunur zevtdan mrekkeb olmak ve
ilerinde bir de sfat- askeriyeyi haiz etbbdan ve evsf- matlbeyi cmi bendegndan bir Ermeni
bulundurulmak zere bir Divan- Harb tekiliyle derhal ol tarafa izm olunmas ve bu heyetin oraya
vuslyle beraber divan- mezkr bir mahkeme-i adalet olduundan ahali-i muhtelifenin gerek
mctemian gerek mnferiden yek-dieri aleyhinde zerrece gadr u taadd etmesi ve ahz- sr yolunda
bir filde bulunmas edden ve kaviyyen men olunduunu ve bu nev cinayta mtecsir olanlar
bil-istisn mczt- sera-i kanuniyeye giriftr olacan hv matb ilnnmeler nerederek icra-
y memuriyete mberet eylemesi hsn-i tesirt mcib tedbrden madd olacandan ve smail
Paa ol havalide mddet-i medde bulunduuna binen ahalisinin ahlk ve emzicesine kesb-i vukf ve
ttl etmi ve nfuz ve haysiyet kazanm vzer-y devletden olup oralarca tehdidini ka kdir ve
evmir-i devleti ayir-i Ekrd arasnda icra ve infaza muktedir olduu ve mer ve res-y Ekrd'a
Ermenileri bu diyelere drmekden Rusya Devletince maksad ne olduunu ve ngiltere Devleti'nin
dahi yle bir gilenin hudsyle ne suretde fide ve menfaat-i mahsusasn celb etmee alacan
ve hsl her iki devletin dahi bu bbda ml maksdlarnn revc-pezr olmas devlet ve
memlekete muzr olacan ve bu makle desyis-i hariciyeye kaplmayarak marz-i devlete muvfk
slk sretde bulunmalar iktiz edeceini kendilerine suret-i hakmne ve mahremnede lisan-
mnasible tefhm ve vesy ve nesyih-i mukteziyeyi hsn-i ifa edebilecei cihetlerle onun dahi u
esnada ol tarafda bulunmas mnasib olduundan mrunileyhin orada ibksyla beraber ber-vech-i
merh bir Divan- Harb'in srat-i tekil ve izm suretinin Meclis-i Hss- Vkelca bi'l-etraf
mzkere buyurulmas isabet-efz-y sudr olan emr u fermn- l-i cenb- mlkne iktiz-y
cellindendir. Ol bbda.
F 18 N. sene [12]95 / [15 Eyll 1878]
Y. PRK. BK, 1/43
7
RUS SUBAYLARININ DYARBAKIR, SVAS VE EDRNE'DE
BULUNAN ERMENLER KIKIRTMALARI
Diyarbakr, Sivas ve Edirne vilayetlerinde bulunan Ermeni ahaliyi Osmanl Devleti aleyhine ayaklanmaya
tevik etmek zere on kadar Rus subaynn Petersburg'dan hareket ettikleri bildirildiinden ad geen
vilayetler ve Dersaadet zabtas tarafndan gerekli tedbirlerin alnmas

14
Mahremne
Zabtiye Nezret-i Behiyyesi'ne
Ermeni Meselesince icra-y tahrikt maksadyla on kadar Rusya zbitinin Diyarbakr ve Sivas
ve Edirne vilyetleri havalisinde mutavattn ahaliyi Hkmet-i Seniyye aleyhinde kyma tevik
etmek ve sair suretlerle de ilkt- fesad eylemek iin Dersadet tarkyla ibu vilyetlere
mteveccihen Petersburg'dan hareket eyledikleri ihbart- mevskadan mstebn olarak keyfiyet
vesy-y mukteziye derciyle mezkr vilyetlere ir klnm olmakla bu bbda Dersadet
zbtasnca dahi hibir tarafa ser-rite verilmeyecek suretde teftit ve tecesssta kym ve devam ile
alnacak malumtn bil-tehir suret-i mahremnede ifadesine himmet eylemeleri siyknda tezkire.
2 Zilkade sene [12]97 - 25 Eyll sene [12]96 / [7 Ekim 1880]
A. MKT. MHM, 486/23
8
SULU ERMENLERN RUSYA'NIN
VAN KONSOLOSU TARAFINDAN HMAYELER
Maden Redif Binbal'na tayin edilen Hseyin Efendi'nin grev mahalline giderken gece konaklamak
istedii Mu'un Alvarin kynde oturan Ermenilerin saldrsna urad, olayla alkas grlenlerin
yakalanp hapsedilmelerine ramen Rusya'nn Van konsolosunun olaya mdahil olarak halka ne ekilde
ifade vermeleri gerektiine ilikin telkinlerde bulunduu.
Mu Mevkii Kumandanl tarafndan
f 31 Tern-i Evvel sene [12]96 tarihli tahrirt suretidir.
Mh- hl-i Rumnin yirmi altnc gn Mu'a muzf Alvarin nm Hristiyan karyede gece
beyttet etmek zere uram olan Binba Hseyin Aa'nn refakatindeki mlzm ile kyl
beyninde tahadds eden kl klden karye-i mezkr ahalisinin her birerleri yedlerinde trl trl
esliha ve lt- crihiye ile zerlerine hcum ederek ate edilmeyerek vuku bulan darbn tesiriyle
derece-i cerhatleri leffen takdim-i pgh- l-i safneleri klnan raport sureti melinden mstebn
buyurulacandan binba-i mmileyhin akl zil olup dnceye kadar darb eylediklerine dair ol
akam saat de aldm malumt derhal mutasarrf paaya dahi ihtar ve paa-y mmileyh dahi
mdde-i umum muvini ve mustantk ve mikdar- kfi zabtiye beraber alp ve acizleri dahi bir
mikdar asker-i msteidd-i zbtiye ve bir de cerrh terfk ederek gnderilmi idnden ibu
maddeye z-medhal olanlardan yalnz drt neferi msellah olarak civar bulunan cebele firar edip
yirmi kadar derdestle beraber getirdiklerinden taht- tevkife aldrlm ise de Rusya'nn Van
konsolosu olup burada bulunan zt bu hususa gerei gibi mdahaleye kym ve hatta Hkmet-i
Seniyye'ye mahsus mahbushnede ibklar uyamayaca gibi bunlar dahi kendilerine mahsus bir ifade
ve iddialar olduuna nazaran tevkifde bulunmalar dahi caiz olamaz gibi efkr- mahsusa dermiyn
etmekde olduu cnib-i hkmetden haber veriliyor ve marzt- mebhse dahi konsolos-
mmileyhin Mu'a vrdunun ertesi gnne msdif olmasna mebn u hususa kendisinin medhali

15
olduu istidll olunmakdadr ve maamfih karye-i mezkr ahalisinin bu bbdaki harektyla binba-i
mmileyhle mlzm ve iki nefer ile familya ve kerme ve criyelerini nihayet dereceye kadar darb
ve boyunlarndaki altunlarn ahz etdikleri gibi kermesinin sandan tutup eke eke bir hneden
dier hneye kadar srkledikleri ve criyesine dahi kezlik n-bec muameltlarda bulunduklar
tahkikt- vka cmlesinden bulunmu ve bu bbda binba-i mmileyhle mlzm ve sairlerinin
takrr-i ibtidiyeleri Hkmet-i Seniyye'nin mahkeme-i cezaiyesiyle acizleri ve dier icab eden
zbitn hzr bulunduumuz hlde ahz etdirildii cihetle neticesinin dahi arz u ir klnacandan ol
bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
**
Baveklet Dairesi
Telgraf Odas
Suret
Taburuma gitmek zere Mu kurlarndan Alvarin'e geldiimde karyenin umum Hristiyan
suret-i tuynda bateten hcumla kendimi birka yerden, nefer ve mahdmlarmla kermemi
mteaddid mahallerinden darb ve cerh edip midsiz hlde esir-i fir ihkk- hak olunmak midiyle
tasde cret olundu.
F 7 Tern-i Sn sene [12]96
Maden Redf Binbas
Hseyin

Bitlis Vilyeti'ne Telgrafnme-i Sm Sureti
Maden Redf Binbas Hseyin imzasyla Mu merkezinden ekilen telgrafda Mu'a tbi
Alvarin karyesinden geer iken ky Hristiyanlarnn bateten zerine hcumla kendisi[ni] birka
yerinden ve familyas efrd[n] mteaddid yerlerinden darb ve cerh etmi olduu ve yaras tehlikeli
bir hlde bulunduu beynyla icra-y icab istid olunuyor. Bu rivayet sahh ise mtecsirlerinin
derdestiyle haklarnda muamele-i lzmenin icra ve hakikat-i keyfiyetin inhs tavsiye olunur.
F 8 Tern-i Sn sene [12]96
**
Baveklet Dairesi
Mektub Kalemi
Aded
F 23 Zilhicce sene [12]97 tarihinde
Adliye Nezret-i Cellesi'ne yazlan tezkire-i smiye suretidir.
Maden Redf Binbas Hseyin Efendi'nin Alvarin karyesinden geer iken Hristiyan ahalinin
zerine hcum ile kendisini ve familyas efrdn darb ve cerh etmi olduklar beynyla icra-y icab
hakknda kede eyledii telgrafnme zerine sebk eden istilma cevaben icra klnan tahkikt ve

16
teebbsta dair Bitlis Vilyeti'nden ve bu husus hakknda baz ifade ve istidy hv mukaddemce
cnib-i ahaliden kede klnan iki kta telgrafnme leffen irsl-i sy- lleri klnm olmakla siyk-
irta nazaran iktizsnn icra ve ifadesine himmet buyurulmas siyknda tezkire.
**
Mu Mevkii Kumandanl cnibinden f 3 Knn- Evvel
sene [12]96 tarihiyle vrid olan tahrirt- mufassalann suretidir.
F 19 Tern-i Evvel sene [12]96 tarihiyle mzeyyenen kede-i silk-i sutr buyurulan ifreli
telgrafnme-i l-i hidivlerinde irde ve ir buyurulduu vechile buralarca tesist- vka-i
askeriyeye ecnebilerin kesb-i malumta muvaffak olamamalar yolunda saye-i merhim-vye-i
safderlerinde tedbr-i mukteziye elde ve haricen olunan teebbstlar derecesinin dahi bilinmesi
iin icra-y tahkikta mtebassrne davranmakdan geri durulmamakdadr. yle ki, geenlerde
buraya gelip dokuz gn evvel Van'a gitmek zere Bulank kazasna doru gitmi olan Van Rusya
Konsolosu Kamsaragan ve ktibiyle tercman Mihail ve Ermeniyn Millet Mektebi Nzr
Vartanisyan Mu havalisinde bulunduklar otuz iki gn mddet zarfnda taraf- kernemden tayin
olunan casuslar marifetiyle mmileyhin suret-i hareketlerine dair icra klnan tahkikt hulsasnn
ber-vech-i t arzna ictisr olunur:
Konsolos- mmileyh ve maiyyeti bu kere Mu'a gelirken esna-y rhda vki Sekavi
Manastr'na muvsalatnda orada iki gn rm ederek badeh Mu'a vrduyla beraber Mu
kasabas skinlerinden Asvador Aa'nn hnesinde misafir olarak gerek orada bulunduu gnlerde ve
gerek Mu'a muzf anl ve Kzl ve Varak Manastrlaryla etraf kury get gzr eyledii hlde
millet-i Hristiyaniye ile bulunduu cemiyetlerde devlet-i metbasnn millet-i merkme hakknda
hsn-i niyytn im ve millet-i merkmenin dahi devlet-i mezkreye temin-i kulb ve husl-i
muhabbetlerini inb yolunda bir takm mefsedetkrne iltifat ve riyete ve mektib-i sbyniye-i
Hristiyaniyeye gitdike sbyna bahiler itsyla nevzine ve efkrna mlyim mbhast
arasnda Memlik-i Mahrse-i ahane'nin Van ve Diyarbakr ve Bitlis ve Harput eyaletleri
mevkiinin Erzurum vilyeti hududuna kadar olan nikt ve mevki-i askeriyeyi ve bu nikt ve
mevkiin beherinde bulunan piyade ve svari ve topunun efrd- mevcudesini ve onlarn talim ve
taallm ve nizm ve intizam ve itaat ve inkydca olan mazbtiyetini ve zbtann maharet-i
askeriyesini ve mevcud bulunan esliha ve toplarnn cins ve mikdarn ve sevkyt- askeriyece olan
memerghlarnn cihet-i mnasebet ve mazarrat ve merbtiyetini ve inde'l-icab ne kadar askir-i
redfe ve mstahfza ve muvine karlabilecei ve esliha ve edevt- harbiyeleri ne rddelerde
olduu ve u mevkiin ahalisiyle kabil ve ayirinin Devlet-i Aliyye'den honud ve adem-i
honudiyetini tahkike giridii ve geri buralarca tesist ve teferrut- askeriyeyi bizzat grmesine
meydan verilmedii bedh ise de buralarn ve nikt- mhimme-i askeriye bahsine gelince konsolos-
merkm bundan birka mh evvel Van'dan buraya gelirken evvel Bayezid'e ve Bayezid'den Antab
hududuyla Siird'e ve Siird'den Bitlis'e ve Bitlis'den buraya ve gn sonra buradan tekrar Siird'e
giderek oradan ktibini Diyarbakr'a irsl ile kendisi Van'a avdetle bu defaki seferinde Van'dan
Bitlis'e ve Bitlis'den Siird'e ve Siird'den Mu'a gelip urad yerlerde nikt- mhimme-i askeriyeyi
bizzat grp kefetmesinden ve gremedii mevkiin dahi mnasebet-i mevkiiye-i askeriyesini ber-

17
vech-i tarif ve tahmin millet-i merkme tarafndan istzh ile anl Manastr'n[d]a kald gnlerde
keif ve tahkikt- vkasn mbeyyin haritalar ve tahrirtlar tanzimiyle kendisince icab eden
mahll-i liyeye takdim eyledii ve bu defa da Bulank ve Kop cihetince Van'a gitmesi dahi oralarca
da kezlik nikt- mhimme-i askeriyeyi grmek ve ahvl-i vkay anlayp savumak fikrine mebn
id anlalmdr ve konsolos- mmileyhin u yoldaki teebbst millet-i Hristiyaniye
mfsidlerinin efkrna muvfk ve husl-i meramlarna mutabk grnmekle bir kat daha esas
mefsedetlerini temhd ve teyid etmidir. yle ki, konsolos- mmileyhin buraya vrdundan
gn sonra Mu'a gelmek zere maa-familya Van'dan hareket [etmi] olan Binba rifatli Hseyin Aa
akam takarrb etmek mlbesesiyle Mu'a bir buuk saat mesafede bulunan Alvarin karyesine bi'l-
muvsala orada beyttet niyet ederek bir hne taleb eylemesi zerine tahadds eden gft gdan
dolay karye-i mezkre ahalisinden ekserisi msellahan binba-i mmileyh ile familyas takmna
hcum edip fena hlde yani ba ve beli krlp lm derecesinde olduu ve iin n alnmaz ise bir
ihtill vukuu melhz id haber-i teessf-eseri vsl- sem-i aciznem oldukda derhal keyfiyet Mu
Mutasarrfl'na ir ve ihtar olunarak mutasarrf- mmileyh dahi hemen mdde-i umum
muviniyle maa-zbit on be kadar asker ve be nefer zabtiye olarak leylen saat drt buuk
rddelerinde karye-i mezbreye azmetle ri-i vkay basdrp ie n ayak olanlarn elde
edilenleriyle maa-familya binba-i mmileyhi alp ale's-sabah Mu'a gelmi ve mtecsirn-i
merkmeyi tevkifhneye vererek muhakemelerine balatdrdkdan sonra konsolos- mmileyh
gn ale't-tevl ktibiyle tercmann karye-i mezkreye gnderip ahali-i merkmeye gzelce ders
vererek mtekiben "mutasarrf- mmileyhin karyelerine azmetinde maiyyetlerindeki asker ve
zabtiyeye gya darb ve etm emrini vermesine binen efrd- merkme tarafndan bir hatunun darb
olunmasyla vaz- haml eyledii hakknda" olunan neriyta ve mebde-i neriytdan on be gn ol
bbda mdde-i umum muvini tarafndan dahi mutasarrf- mmileyh aleyhine Mu Mahkeme-i
Bidyeti'ne bir kta iddianme verilmesine binen li-ecli'l-muayene mahkeme-i mezkrun karar
zerine cnib-i askerden sevk olunan etbb marifetiyle hatun- merkme muayene etdirildikde
sktn vukuu darb eserinden olmayp dier suretle olduu b-raport ifade ve bunun zerine sekiz gn
mrrunda mutasarrf- mmileyhin kezlik darb ve etm emrini vermesinden dolay bir hatun dahi
havfndan mteessiren vefat eyledii vuk- neriyt zerine bunun da tabib marifetiyle muayene
kezlik mahkeme-i mezkrece lzum gsterilmesine mebn tekrar sevk olunan etbb marifetiyle
muayene olundukda hatun- merkmenin vefat eser-i havfdan olmad ve dier hasta bulunanlarn
dahi havfdan keyifsiz olduklar ahali-i merkme tarafndan denilmi ise de keyifsizlikleri suret-i
harla id kezlik b-raport hikye olunmudur ve u neriyt zerine iin lzum- tahkiki
mutasarrf- mmileyh tarafndan b-tezkire beyn olunmas zerine heyet-i askeriyeden mrekkeb
tekil olunan komisyon- mahsus marifetiyle icra ve komisyon- mezkr tarafndan bi'l-it marzun
anh raport suretleriyle beraber leffen takdim klnan tahkikt mazbatas sureti melinden keyfiyet
malum- dakyk-melzm- hidivleri buyurulaca vechile mutasarrf- mmileyhin karye-i
mezkreye azmetinde maiyyetinde bulunan askir-i ahane ve zabtiyeye bir gne darb ve etm
emrini vermedii ve kimesne tarafndan darb ve etme kym olunmad ve isndt- vka ise
klliyyen aslsz id mstebn olmudur ve ez-cmle mdde-i umum-i mmileyhin mutasarrf-
mmileyh aleyhine iddianme vermezden evvel: "Mutasarrf- mmileyhin vki olan emrine ve

18
darb vukuuna mebn bir hatun eser-i darbdan vaz- haml etmidir." neriyt zerine bazlar
tarafndan keyfiyet mdde-i [umum-i] mmileyhden sual olundukda: "H mutasarrf paa
tarafndan yle bir emir verilmemi ve kimesne darb olunmamdr ve mutasarrf paann oraya
azmeti byk bir fesad basdrmdr." yolunda ifadede bulunduu tahkik klnmdr. u hlde
mdde-i [umum-i] mmileyhin on be gn sonra tahvl-i lisan ile ber-vech-i marz iddianme
vermesi konsolos- mmileyhin ilkt ve tahrikt- mahsusas semeresinden ve kendisinin efkr-
fsidesinden mnbais bir hl olduu vreste-i arz ve ityn ve maamfih byle bir vakt-i nazikede yr
u ayra kar binbann familyasyla beraber bil-mcib darb ve cerh olunmasyla madur ve
namusu meksr oldukdan baka namus- hkmet ve askeriyeyi dahi pyml etmek emeliyle hkmet
ve askeri aleyhine iddianme verilmek kaziyyesi evliy-y umr efendilerimizin nazar- dakyk-
eserlerini clib mevddan ve konsolos- mmileyhin arz olunduu vechile ortala tohum- fesad
sap millet-i Hristiyaniyenin birbirleriyle vifk u ittihda ve millet-i slmiye zerine talbe tahrik
ve tevik etmekden maksad ve meram emniyet ve asayi-i ahali ve inzibt- memleketi ihll ve
bunun neticesinden mstakbelde efkr- mahsusa ve eyledii tahkikt- mebhse-i mebstasndan
semere istihsl etmekden ibaret olduu ikr ve mdde-i [umum-i] mmileyhin dahi konsolosun
efkrna mtbaatna ve ald ders-i mefsedet mcebince hareketine her hl ve hususda bunun da s-i
efkr sahibi olduundan baka mana verilemeyecei beddr olmakla arz u beyn- hakikat-i hle
cret cesaret olunur. Ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
**
Harbiye Nezreti Cnib-i lsi'ne
Devletli efendim hazretleri
Mlg Van Slis Redf Taburu binbas olduu hlde Ergani Redf Snf- Mukaddem Taburu
Binbal'na nakletmi olan Hseyin Aa geen Tern-i Evvel evhirinde taburu merkezine
mteveccihen buradan hareket ve Mu sanca dahilinde reh-i rst olan ve ahalisi Ermeni'den ibaret
bulunan Alvarin nm karyeye muvsalat etdiinde beyttetleri iin istedikleri yerden dolay ahali-i
karye ile beynlerinde vuku bulan mnzaada binba-i mmileyh ile familya ve mahdm ve kerme
ve criyesi fena hlde darb ve cerh olunduklar buraya aksetdiinde mtecsirlerinin derdest
etdirilerek haklarnda kanunen ve siyaseten iktiz eden muamelenin icras hakknda ol vakit devletli
Samih Paa hazretleri tarafndan Bitlis Vilyet-i Cellesi'ne icra-y tebligt olunmu olmasyla beraber
bu srada Mu mutasarrfyla mdde-i umum muvini bizzat mahall-i niza giderek mtecsirlerini
derdest ile merkez-i livya getirmeleri zerine orada bulunan Van Rusya konsolosunun ilktyla
ahali-i merkme tarafndan b-vech vuku bulan iddiay ve ol bbda mahallince cereyn eden tedkikt
ve muameleyi hv Mu Mevkii Kumandanl'ndan vrd eden iki kta tahrirt ile irsl klnan
raportlarn ihrac etdirilen suretleri meml-i nazar- dak[yk]-eser-i cenb- nezret-penhleri
buyurulmak zere aynen ve leffen arz u takdim klnd. Mtlaalaryla suret-i hl rehn-i ilm-i l-i
safneleri buyurulacandan tekraryla tasde cesaret olunamam ve bu bbda mahallince cereyn
eden tedkikt ve muamelt zerine istihsl olunacak netice ve buna terettb edecek muamele
keyfiyeti badeh arz olunaca derkr bulunmudur. Konsolos- mmileyh Dersadet'e azmet
edecei yiasyla kendilerine mteallik bir i olmad ve hatta tebaalarndan dahi dolad

19
yerlerde kimse bulunmad hlde evrak- mtekaddimede muharrer mahalleri get gzr eylemi
ve kendisinin kuvve-i askeriyemizce etdii tahkiktn neticesiz braklm olduu gibi bundan byle
de o yolda ez-her-cihet sarf- enzr- dikkat klnaca vreste-i arz ve izah grnm olmakla ol
bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 11 Safer'l-hayr sene [12]98 ve f 31 Knn- Evvel sene [12]96
Drdnc Ordu-y Hmyn
Miri
Mehmed Nafiz
**
Harbiye Nezreti
Muhakemt Dairesi
Aded
5
Marz- ker-i kemneleridir ki
Mlg Van Slis Redf Taburu binbas olduu hlde Ergani Snf- Mukaddem Taburu
Binbal'na nakletmi olan Hseyin Aa'nn geen Tern-i Evvel evhirinde taburu merkezine
esna-y azmetinde Mu sanca dahilinde Alvarin nm Ermeni karyesine urayarak beyttet etmek
iin bir mahal istemesinden dolay ahali-i karye ile beynlerinde vuku bulan mnzaada ahali-i
merkmenin binba-i mmileyh ile familya ve mahdm ve kerme ve criyesini fena hlde darb ve
cerh etdikleri istihbr olunmas zerine mtecsirlerinin derdest etdirilerek haklarnda kanunen iktiz
eden muamelenin icras Bitlis Vilyet-i Cellesi'ne tebli ve ir olunduuna ve bu srada Mu
mutasarrfyla mdde-i umum muvini bizzat karye-i mezkreye giderek mtecsirlerini derdest ile
merkez-i livya getirdikleri cihetle orada bulunan Van Rusya konsolosunun ilktyla ahali-i
merkme tarafndan vuku bulan iddiay ve bu bbda mahallince cereyn eden tedkikt ve muameleyi
hv Mu Kumandanl'ndan irsl olunan iki kta tahrirt ile raportlarn ihrac etdirilen suretlerinin
gnderildiine dair Drdnc Kolordu-y Hmyn Miriyet-i Cellesi'nden vrid olan tahrirt
melfftyla beraber Muhakemt Dairesi'ne lede'l-havale mmileyh konsolosun zikrolunan tahrirt
suretlerinde beyn olunan ahvl ve harekt clib-i nazar- dikkat mevddan olmasyla muktezsnn
icras zmnnda evrak- merkmenin huzur- l-i veklet-penhlerine takdimi ve bu madde hakknda
hkmet-i mahalliyece icra edilmekde olan tedkikt ve muhakemt neticesinin inbs keyfiyetinin
dahi cevaben miriyet-i mrunileyhya ir daire-i mezkreden ifade ve ol vechile keyfiyet
miriyet-i mrunileyhya izbr olunarak evrak- merkme leffen takdim klnm olmakla ol bbda
emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 12 Reblhir sene [12]98 ve f 1 Mart sene [12]97
(mza)
**
Baveklet Dairesi

20
Mektub Kalemi
Aded
7
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Devletli efendim hazretleri
Maden Redf Taburu Binbas Hseyin Efendi'nin Alvarin karyesinden geer iken Hristiyan
ahalinin zerine hcum ile kendisi ve familyas efrd darb ve cerh edilmesiyle ol bbda cereyn eden
tahkikt ve tedkikt mil olup Harbiye Nezret-i Cellesi'nden mersl tezkire evrak- melffe ile
beraber irsl-i sy- smleri klnm ve Rusya Van konsolosunun beyn olunan ahvli nazar- dikkat
ve imn clib bulunmu ve Mu mdde-i umum muvini hakknda muamelt- mukteziyenin ifas
dahi Adliye Nezret-i Cellesi'ne bildirilmi olmakla nezret-i cellelerince dahi muamele-i lzmenin
icrasyla keyfiyetin ifade ve tezkire-i merslenin iadesine himmet buyurulmas siyknda tezkire-i
senver terkm klnd, efendim.
F 26 Reblhir sene [1]298 ve f 15 Mart sene [12]97 / [27 Mart 1881]
Said
HR. SYS, 1342/3
9
RUSYA BYKELSNN
STANBUL ERMEN PATR'N ZYARET
stanbul Ermeni Patrii Nerses Efendi'nin, istifa edeceini duyarak ziyaretine gelen Rusya Bykelisinin
Patrik'ten sabrl olup istifa etmemesini istediini ve Ermeni Meselesi'nin uyandrlma zaman geliyor,
dediini Ermeni milletine ilan ettii
Hk-i py- hmyn- ahanelerine marz- abd-i memlkleridir.
Mesmt- mevska-i kemterneme gre -drt gn evvel Rusya sefiri Ermeni Patrii'nin
hnesine gidip bir mddetden beri Patriklik'den istifa etmekde olduunu iitdiinden bahisle sebebini
sual etmi ve Patrik dahi bunun iki sebebi olup birisi vcudca mnharif'l-mizac olmas ve dieri
milletinin menfiine muvfk marzt ve ifadtnn tesirsiz kalmakda bulunmas kaziyyeleri
idn sylemi olmasna cevaben Rusya sefiri: "Sakn istifa etme, biraz sabret. Ermeni
Meselesi'nin uyandrlmas zaman geliyor." demi olduunu Patrik mtehayyizn- millete
mftehirne iln etmidir.
F 18 C. sene [12]98 / [18 Mays 1881]
Abd-i Memlkleri
Mahmud
Y. PRK. MYD, 2/3

21
10
RUSYA'NIN ERMENLERE UYGULADII BASKI
POLTKASINI DETRMES GEREKT
Eastern Express gazetesinin 11 Aralk 1882 tarihli nshasnda, Rusya Devleti'nin Ermeniler hakknda
uygulamakta olduu bask politikasn deitirmesi gerektiine dair yaynlanan makalenin tercmesi
Bb- l
Nezret-i Celle-i Hariciye
Tercme Odas
Eastern Express gazetesinin f 11 Knn- Evvel
sene [18]82 tarihli nshasnda mnderic bir bendin tercmesidir.
Masis gazetesi "Rusya Ermenileri'nin Hrriyetleri" unvanyla Rusya Hkmeti'nin ale'l-husus
Kafkasya Ermenileri hakknda olan politikasn tekrar tebdil etmekde olduuna dair bugnlerde
birka bend neretmi olduundan baz fkralar ber-vech-i t derc olundu.
Tiflis ve Petersburg'dan havdis-i mteessife almakdayz. El-yevm Rusya Dahiliye nzr olup
temylt- itisfkrnesiyle hret-ir olan Kont Tolstoy Rusya'ya tbi olan akvm manen
kltmek iin geenlerde istihsl eyledii emirler Lehistan ile Kafkasya'da mevki-i icraya vaz
olunmudur. yle ki, Ermenistan hakknda sz sylemek ve Ermenistan'n mevki-i corafsini
gazetelere derc ve neretmek ve Ermeniler miynnda hissiyt- vatanpervernelerini ikaz edecek
nutuklar ird eylemek memndur. Kezlik Lehistan'da Leh lisannn tekellm yeniden tahdid altna
alnm olduundan bu husus milletin terakksi midinde bulunan muhibb-i vatan Lehlileri meys
eylemidir. Hsl Rusya Devleti taht- tbiiyetinde bulunan ahalinin merbtiyetini takviye etmek ve
kendi tbiiyetine girmelerini emel etdii milletlerin dahi muhabbetini celb eylemek iin muharebe-i
ahreden beri zhiren ittihz eyledii hrriyetperver politikasn gerei gibi bir hl-i hrriyet-
ikenneye tahavvl eylemidir. te u koca devlet-i imliye akvm- zafe hakknda kuvvetini
gstermek istiyor ve Hristiyanlarn efik ve hmsi olduu hlde yine asl Hristiyan tebaasn rahat
brakmayp daha ister ise kendilerine lm- maddiyeden az adrmamak iin merkmlar o derece
vahim bir hle dr ediyor ki, bununla mevcudiyet ve milliyetlerini mahv etmek mertebesine kadar
gidiyor. Ve'l-hsl Ayastefanos Muhedesi'nin on altnc maddesini yapan ve Berlin Kongresi'nde
Ermenileri himaye eyleyen Rusya Devleti o Ermenileri vatan ve milliyetlerine ve en aziz isimlerine
taarruzla imdi kendisi tazyik eyliyor... Rusya'da Ermeni milleti hakknda yeniden icra olunan u cebr
ve iddet aleyhine olanca kuvvetimizle protesto eylemek mnhasran bizim vazifemiz iktizsndandr.
Rusya ricl-i devleti Ermenilerin tarih ve coraflerini neretdirmiyor. Fakat byle bir tedbir-i
mstebiddne icrasna haklar yokdur ve bu gibi vesit ile tasmm eyledikleri maksada nil olamazlar.
Ermenistan, daha bir Rus milleti yok iken mevcud idi ve Ruslar daha hl-i vahetde iken Ermeniler
olduka meden bir devlet idi. te bu yle bir hakikatdir ki, onu hibir irde-i mparator nisyn
etdiremez. Bu yle bir ydigrdr ki, Rusya vkelsndan hibiri Ermenilerin kalbinden karamaz.
Ermeniler taht- tbiiyetinde bulunduklar herhangi bir devlet olur ise olsun ona cidden mutvaat eder

22
ise de milliyetlerini gib etmezler. Ermeniler ezmine-i mtekaddimede ayr bir millet tekil etmiler
ve be asr yokdur ki bsbtn dier bir hkmete tbi olmulardr... Ermenilerin kendi mezheblerine
bu kadar muhib ve mtemessik olmalar bunun en ziyade cevr u zr gren edyndan bulunmasna
mebndir. Rusya Devleti onlara Ermenistan'n nm ve tarihini unutdurmak istedike daha ziyade
muhibb-i vatan olacaklardr. Ermeniler Rusya'nn derece-i mfritede olan bu mesleini zm
etmiyorlar. Zira her kavim sfat- siysiyeyi haiz bir millet olmaldr. Onlar bu iki tabir beynindeki
fark pek iyi anlarlar. Akvm- muhtelife yalnz bir hkmete tbi olabilirler. Fakat bu cihetle ahvl-i
tarihiyelerini ve emvl-i ztiyelerini gib etmezler. Politika ahvli tahavvl eder. Fakat kavmiyet
olduu gibi kalr... Be seneden beri Rusya'nn dahil politikasnda bir tebeddl grlmekde idi.
Akvm- muhtelife hrriyet-i ceddeden istifade eylemekde ve b-husus Kafkasya'da Ermeniler ve
Grcler serbeste lisanlarn tahsil ve vatanlarnn mamriyetine say etmekde idiler. Ermenistan'n
ahvl-i tarihiye ve corafyas tab ve nerolunur ve ona dair herkes beyninde mbhase ve mzkere
cereyn eder idi. Tiflis'in Ermenice gazeteleri Ermeni milletinin temyltndan bahis ile Rusya
Ermenileri'ne muhtriyet-i idare verilmesi lzumunu gsterir idi. Bu derece hrriyet clib-i
memnuniyet olmakla Rusya aleyhinde bir ikyet var ise o da devlet-i mrunileyhnn taht-
tbiiyetinde bulunduu akvmn manen mahvna almas keyfiyeti olduundan artk bu eski
politikann tadl olunduuna dair cevnib-i erbaadan malumt almakda idik. Kont Loris Melikof ile
Kont gnatief Dahiliye Nezreti'nde yek-dierine halef ve selef olarak ikisi de "serbest" politikasna
slik olmular ise de biz Petersburg Hkmeti'nin huls ve safvetine itimad olunmamasn beyn
etdik ve Rusya Ermenileri'ne verilen hrriyet nihayete resde oldukda btn bunlarn haricde bulunan
Ermenileri kendi hkmeti altnda bil-havf u hirs bir emniyet-i maddiye bulacaklarn bi't-temin
celb etmek iin Rusya Devleti tarafndan tasn olunmu tedbirler idn ire eyledik. Rusya
Devleti'nin bir gnde "hrriyet" politikas tebdil edebileceini ve evvelki kaidesi vechile Ermenilere
Ermenistan ile Ermeni milletine unutdurmaa alacan dahi evvelden teyakkun etmi idik.
Hrriyetin glgesi bile Petersburg Hkmeti'ne o kadar bgne ve vahi grnyor ki u mahirne
politikasnda dahi sebat gsteremedi ve yar yoldan geri dnd. Binenaleyh Rusya'ya mlhak olan
akvmn bir zamandan beri hrriyet hakkndaki son midleri mahv olmak zeredir. te Rusya'da
bulunan dostlarmzdan aldmz malumt bundan ibaretdir.
[11 Aralk 1882]
Y. PRK. TKM, 5/4
11
STANBUL ERMEN PATR'NN, RUSYA'NIN
EMYAZN KATOGKOSLUU'NA KEND TARAFTARI BR
KNN ATANMASINA NEM VERDN FADE ETT
stanbul Ermeni Patrii'nin, yaplan bir mlkatta Emiyazin Katogikosluu'nun bo olduunu belirterek
Rusya'nn bu makama kendisine taraftar birinin tayin edilmesini istediini, kendisinin seilmesi
durumunda bu greve gitmeyeceini, Rusya'dan Ermenistan'a gelen baz kiilerin talimatyla Erzurum
Ermenileri arasnda karklk karmak iin bir ittifak oluturulduunu, btn bu olanlarn Bbli
tarafndan haber alnd halde olaylarn duyulmasn nlemek amacyla hibir ey olmam gibi

23
davranldn syledii
Ermeni Patrii efendi kullar dn sabah kerhnelerine gelip esna-y kelmda Emiyazin
Katogikosluu'nun mahll olduundan ve o makamn Ermenilerce gayet muhterem olmasyla beraber
Emiyazin Kilisesi'nin Rusya'da bulunmasna mebn katogikoslua kendilerine msaid birinin nasb
Rusyallarca mltezem idnden bahis aarak buna el-yevm millete mntehab olmas meml
olanlarn biri kendisi ise de veli-nimet-i b-minnetimiz efendimizden grd inyet ve ihsn
iktizsnca her hlde rza-y ahanelerini istihsl farza-i zimmeti olduunu ve o cihetle mezkr
katogikoslua intihb olunsa dahi kabul etmeyeceini ve kendisinden baka intihba lyk olanlarn
biri hl Emiyazin'de bulunan Makar Piskopos ve dieri Van Murahhasas Krimian olup bunlardan
Krimian'n tercih olunaca zannnda bulunduunu syledi ve buna ilveten Ermenistan'n ahvl-i
umumiyesinden bahse girierek Rusya'dan Erzurum'a gelmi olan baz kesnn talimiyle Erzurum
Ermenileri beyninde fesada dair bir ittifak- haf tertib olunup bir takm evrak dahi tab ve temsil
klnm ve hkmet-i mahalliyece yine Ermeni mttefiklerinden birinin ihbaryla i zhire kp
buraya yazlm ise de u aralk byle eylerin yu muzr olacandan dolay Bblice mezkr
cemiyet-i ittifakye erbbnn tedbi tarafna gidilmeyerek keyfiyetin keen-lem-yekn hkmne
konulduunu beyn eyledi ve Ermenistan'da bir otonomi tesisi iin mukaddem vuku bulan
teebbst vkel-y devletin tensb ve malumt tahtnda bulunduunu sylemekle: "Bu vkeldan
maksad kimlerdir?" diye vki olan sual-i ubeydneme cevaben: "btid mnasib gren Sdk Paa idi
ve hatta beni Berlin'e gnderecekdi. Sonra mrunileyhe halef olan zt benim azmetimi tehir
etdiinden harn tevkl ve izm etdirdi ve Berlin'e tavsiyenme dahi yazm idi." dedii marzdur.
F 29 Ra. sene 1300 / [7 ubat 1883]
Y. PRK. BK, 7/35
12
ERZURUM'DA TUTUKLANAN ERMENLERN
DURUMLARINI ARATIRMAK ZERE RUS TARAFTARI
BAZI NGLZ GAZETECLERN ERZURUM'A GELMELER
Ermeni Patrii Nerses Efendi'nin, Ermenilerin Osmanl Devleti'ne sadakatle bal olduklarn, Rusya
Devleti'nin kendilerini yanlarna ekmek iin yapt propagandaya kaplarak milliyetlerini yok
etmeyeceklerini, Erzurum'da baz Ermeniler tarafndan kurulan cemiyetin isyan hareketi olarak deil
Krtlerden korunmak amacyla oluturulduunu, cemiyete katldklar iin tutuklanan Ermenilerin
hapishanedeki durumlarnn kt olduunu, bu konuyu aratrmak iin Erzurum'a Rus taraftarlyla
tannan Daily News gibi gazetelerin muhabirlerini gnderdiklerini sylemesi zerine ngiltere kamuoyunun
Osmanl Devleti aleyhine harekete gememesi iin Bbli tarafndan gereken nlemlerin alnmas
Ermeni Patrii Nerses Efendi bu sabah bendehneye gelerek hakknda b-dir ve yn
buyurulmu olan iltifat- seniyyeden dolay arz- kraniyetden sonra Ermeni milletinin Devlet-i
Aliyye'ye olan sadakatinden bahisle Rusya Devleti'nin kendilerini celb ve imle diyesinde olduu
hlde asl maksad milliyetlerini mahv etmek kaziyyesi olduu millete malum olduundan ol bbda
olan tesvlt ve tevikta aldanmayacaklarn beyn ile Erzurum hdise-i malumesine nakl-i kelm
edip bir takm ehsn mcerred kendilerini Krdlerden muhafaza iin beynlerinde akdetmi olduklar

24
cemiyet Hkmet-i Seniyye aleyhinde bir hareket manasna alnarak bundan dolay el-hlet hzih
on be nefer kesnn Erzurum'da mahbus bulunduklarn, bu hapishnenin fevka'l-gaye muhill-i shhat
bir hlde olduunu serd ile beraber bu kere ngiltere'nin en muteber ve vkel-y hzraya mensub ve
Rusya tarafdarlyla mehur olan Daily News gazetesiyle dier aded gazete taraflarndan
Erzurum'a muhbirler gnderilmi olduunu ifade eylemidir. Bulgaristan hdise-i malumesini Bebek
Mektebi'ndeki Bulgar mualliminden ald malumt ve trl ekzb ve mftereyt ile Avrupa'ya
nereden ve umum ngiltere efkr- umumiyesini Devlet-i Aliyye aleyhinde tehyc eyleyen ve
mteveff Beaconsfield Kabinetosu'nu baya dmek derecesine getirip mahall-i vukuta tahkik-i
madde iin memur- mahsus irsline mecburiyet veren mezkr gazete olduundan eeri Patrik-i
mmileyhin ifadesi vechile Erzurum'a yle bir muhbir gitmi ise artk slif'z-zikr hdiseyi orada
bulunan baz mfsid Ermenilerin verecekleri malumta gre beyn ve ir edecei ve mahbus
bulunan Ermenilerin ahvlini pek fena suretde gstererek hakkmzda efkr- umumiyeyi tayr
edecei aibe-i itibhdan ber olmamakla buna mukabele iin Bblice ne yaplmak lzm gelir ise
icabnn seran icras iktiz-y hlden bulunduu vrid-i htr- ksr olur ise de.
16 ubat [12]98 / 28 ubat 1883
Y. EE, 43/88
13
PRENS KANTAKUZEN'E GRE
ERMENLERN MAKSADININ RUSYA VE OSMANLI
HKMETLER ERSNDE BAIMSIZ BR ERMENSTAN
TEKL ETMEK OLDUU
Ermenilerin hareket ve dnceleri hakknda bir fikir elde etmek amacyla konuyla ilgili evrakn incelenip
kontrol edilmesiyle grevlendirilen Rusya Dileri Bakanl memurlarndan Prens Kantakuzen'in Ahmed
akir Paa ile yapt gayr- resm grmede, Ermenilerin asl maksadnn Rusya ve Osmanl Hkmeti
dahilinde bamsz bir Ermenistan tekil etmek olduunu, ancak iki devletle de savamay gze
alamadklarndan Rusya'nn himayesini kazanp Osmanl Devleti aleyhine mkilat kararak dnyann
dikkatini ekmek ve bu sayede bamszlklarn kazandktan sonra politika deitirip Rusya'daki
Ermenileri de birliklerine katmak olduunu syledii
Ahmed akir
Petersburg
F 5 Receb sene[1]301 ve 19 Nisan [1300]
Mahremne
Mbeyn-i Hmyn Baktibi Devletli Ali Rza Paa Hazretlerine
Devletli efendim hazretleri
Ermenistan denilen Asya ktasndaki akvmn efkr ve harekt- ahreleri Rusyallarca dahi
nazar- ehemmiyeti celb eylediinden devlet-i mrunileyh Hariciye Nezreti byk
memurlarndan Prens Kantakuzen'in buna dair evrakn tedkik ve muayenesine ve umumundan bir

25
fikir istihsline memur olduunu haber almdm. Mmileyhin hsl etdii fikre ttl iin vesile
taharrsinde iken Fransa Sefreti'nde verilen ziyafetde bir aralk mahremne bir hayli mbhase etdik.
Muhveremiz Rusya evrak- resmiyesi ahkmndan istinbt edip bize kefinde mahzur grmedii
ahvle dair olarak byk ehemmiyeti haiz olduundan malum- l-i veliyy'n-nimet olmak zere
hulsaten arzn vazife-i ubdiyet addeyledim.
Mmileyhin hulsa-i fikri udur: "Ermenistan'da ihtill icadna alan erbb- tevikin
maksad Devlet-i Aliyye ile Rusya memlikinde bulunan Ermenileri bu devletlerden ayrp ayr bir
hkmet tekil etmek esasna hizmet olup ancak bir avu perakende Ermenileri ihtill etdirmekle bu
iki muazzam devlete kar uramakdan maksadn husl mmkn olamayacan bildikleri cihetle
u iki devletden ikincisinin ulvv-i cenbn tahrik edici makalt ile himayet-i maneviyesini ve
istihsl-i maksad, zamannda hsn-i tevecchn kazanmak ve Devlet-i Aliyye aleyhine de c-be-c
mkilt icad ederek Asya'nn mnteh-y ark- imlsinde byle gayretli bir millet bulunduunu
dnyaya anlatmak ve sras dd zaman bu hret sayesinde klah kapmak ve'l-hsl bir kere
daire-i istiklle girdii gibi politikay bi't-tahvl Rusya memlikindeki Ermenileri dahi kendi merkez-i
ittifaklarna toplayp ittihd etmek tedbr ve teebbst cihetine matf olduu grnyor.
Fakat istatistik icabnca mnhasran bir Ermenistan olmayp her yerde mikdarlar orada skin
akvm- saireden dn olduuna binen u maksadn istihsli katiyen myesser olamayacan
mtlaa edenler dahi var ise de onlar da bu harektn neticesi olarak ihtimal ki Cebel-i Lbnan ve
Rumeli-i ark gibi "otonom" bir Ermenistan tekili kbil olur midinden dolay ihtille hizmet
edenleri klen ve mlen tevik ve tergbden hl olmadklar anlalyor. Paris'de Msr Sarraf Aram
Bey ve Msr'da Reis-i Vkel Nubar Paa bu ksmdan olmak lzm geliyor. Cenova'da bir papas ile
birka serseriden mrekkeb i komitesi bu zevtn icad-kerdeleri olduu kaviyyen zannolunur. Fakat
medhalleri ne dereceye kadar olduunu takdir mmkn olamad".
Mmileyhin ifadesi burada tamam oldu. Bu ifade ne dereceye kadar tahkikta muvfk
olduunu ileride anlamak kbil olur. u kadar var ki, bundan be mh mukaddem bilhassa bu ie
memur eylediim hafiye vastasyla Paris ve Berlin ve Londra ve Cenova'da cemiyetler olduunu
renip Hariciye Nezret-i Cellesi'ne yazmdm. Nezret-i mrunileyh tarafndan oralarca
etdirilen tahkikt neticesinde yle cemiyt olmad her ne kadar ir olunmu ise de Rusyallarn
tahkikt- resmiyesi hafiye memurunun tahkiktyla muvfk ddnden btn btn hakikatden
bad olmamas hkmolunabilir.
Marzt- kernemin mahremiyeti maslahaten mhim olduunu arz ile hatm-i makl ederim.
Ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
akir
[1 Mays 1884]
Y. PRK. EA, 4/20

26
14
RUSYA'NIN ESK VAN KONSOLOS VEKLNN VAN
ERMENLERYLE DYALOGDA BULUNDUU
Rusya eski Van Konsolos Vekili Kamsaragan'n, Van vilayetine yapt ziyaretler esnasnda Ermenilerle
olan diyalou hakknda Hamid imzal rapor.
27
Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne
Marz- kerleridir
16 Nisan sene [1]301 tarih ve yirmi dokuz numaral emirnme-i l-i cenb- nezret-
penhlerinde melffu pusulada gsterildii zere arza-i cevabiyesinin takdimi irde ve ir
buyurulanlardan bir ktas dahi Tiflis'de tab olunan Ermeni gazeteleri tarafndan neredilen
mektublarn tercmeleri olup Tiflis Baehbenderlii'nin tahrirt suretiyle beraber li-ecli'l-malumt
irsl buyurulduu beyn- lsini mil olan f 5 Knn- Evvel sene [1]300 tarih ve krk bir numaral
emirnme-i l-i dver-i azamleridir.
Bu kere de nazar- mtlaa-i kemternemden imrr edilen suret-i tahrirt- mezkre
mnderictnn ksm- azam ve fkra-i mhimmesi Rusya Devleti'nin Van Konsolos Vekili sbk
Kamsaragan'n bundan dokuz mh mukaddem buraya avdetinde mazhar olduu hsn-i kabule ait
gazeteler ile nerolunan mektublarn mnderict zerine baz mertebe arz- mtlatdan ibaretdir.
Mmileyh Kamsaragan'n ikinci defa Van'a avdet ve muvsalatnda Ermeniler tarafndan icra
olunan muamele-i iny ve mrt bundan be-alt sene mukaddem ilk defa olarak buraya geldii
vakitde mazhar olduu fevkalde ihtirmta nisbetle onda biri ve bu da hkmet lisanndan
olmayarak Van murahhasa-i mtemenesi vastasyla mtehayyizn ve mutebern- millete icra
etdirilen tebligt- mnasibenin eseridir.
nk evvelce haber alndna gre Kamsaragan'n ibtidki geliinde mutebern ve ruhban ve
binlerce efrd- milletle mektib-i mevcude kirdn ellerinde mumlar il ve drd- sen ve sityi
ve fevkalde alk ve hhile birka saat mesafeden istikbal ederek ihtirmt- fika ve mrt-
mfrite ile kabul klnm ve o zamann hkm ve iktizsna mstenid olmak gerekdir ki taraf-
hkmetden dahi hadd-i mcz ve marfun haricinde icra-y muamele-i ihtirmkr ihtiyar edilmi
olduundan vekil-i mmileyh dil-dde-i lyi-i hubr ve sermest-i cm- gurur olarak alabildii
kadar ileriye gitmi ve mmileyhin zaten Ermenilerle beyninde bulunan alka-i cinsiyet ve
mnasebet-i mezhebiyeti ve o tarihin politikas hissiyt eseri olarak bunlarn efkr ve mlini dm-
ihtiyline ve daire-i incizb dernuna alm olduu anlalm ve bu hlin bu havalice s-i tesirinden
mtehassl mazarrt- l-tuhssnn hkm mmileyhin buradan infikkine dein bki ve cr
olacan bir tarafdan dahi lisan- vukut ve ahvl-i mehdt gya olmakda bulunmu olman
binenaleyh u nmayi-i muzrrn klliyyen men-i tekrr-i vukuu ve hi de olmaz ise tahffi
hakknda minvl-i marz zere tedbr-i hafiyye icrasna mecbur olmuumdur.

27
kinci gelii ise geceye msdif olmayp gndz memlekete girmi ve hn-i mlktda lfet-i
sbkas nisbetinde icra-y muamele-i ihtirmiyeye intizr etmi ise de nil olamadn bir aralk
kerlerine de ifade etmi ve hkmete de bu misill konsolos ve vekilleri haklarnda mahfz ve
mukayyed bulunan emirnme-i smde muayyen olan muamele ve mukabele-i resmiyenin haricine
klmamasyla bu hllerden ziyadesiyle mteessir olmudur. Bir mddetden sonra vuk- infisliyle
halefi vrd eder etmez onu dahi ifal ve hkmetle miynna ilk-y brdet ve Ermenilerce de ez-
ser-i nev k- mefsedete kffe-i messini sarf ve imal eylemi ise de tesirsiz kalmdr.
u kadar ki, mmileyh Kamsaragan'n eser-i tevik ve tahriki olarak vekil-i lhk dahi
fevkalde ihtirmta mazhariyeti arzusunu im etmekde ve ran ehbenderi de bu vadide gezinmekde
ve her ikisi mlken ve maslahaten mehzr ve mazarrt derkr bulunan sevbk- mrt- mfriteye
mazhariyetle enzr- ahalide imal-i nfuz ve kuvvet ve daire-i memuriyetlerinin haricine tecavze
kadar kesb-i liyakat marzsinde bulunmakdadrlar.
Hlen mehd- bsra-i iftihar ve mesrr olan tebeddl-i efkr semere-i mekresiyle
Ermenilerin yzde biri bile konsoloshneye mracaat ve evvelki gibi ihtilt ve lfet etmemekde
olduklarnn ve bunlarn ahvl ve muamelt- sbka ve lhikalar derecesi bundan ibaret
bulunduunun arz u beynna cret eylerim. Ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 20 aban sene [1]302 ve f 23 Mays sene [1]301 / [4 Haziran 1885]
Hamid
DH. MKT, 1347/74
15
GENERAL AZOF'UN ANADOLU'DAK ERMENLER
ORTODOKS MEZHEB VE RUSYA HMAYESNE ALMA
ABALARI
Rusya Maarif Nezreti'nde mstear olduu da ileri srlen General Azof'un Anadolu'daki Ermenileri
Ortodoks mezhebine geirerek Rus himayesine almak gayesiyle stanbul ve dier vilayetlerde faaliyetlerde
bulunduu ve Ermeni Patrii ile grt yolundaki iddialarn aratrlmas gerektii
Ermenileri Ortodoks Mezhebi'ne ve Rus tebaiyetine idhal etmek zere Rus generallerinden
Azof bundan drt-be mh mukaddem Rusya'dan Dersadet'e gelmi ve buradan dahi Erzurum ve sair
Anadolu ktatnda bulunan Ermeni mekteblerini hafiyyen tefti ve Rus lisan tekellm etdirilmek
zere bir takm talimt itsndan sonra bu kere yine Dersadet'e avdetle Otel de Luxemburg'a nzl
ederek bu bbda li-ecli'l-ikna Ermeni Patrikhnesi Meclisi'ne bi'l-mracaa Patrikle vuku bulan
mlktnda Patrik-i mezkr generali brdetle kabul eyleyip: "Biz bunca asrlardan beri Saltanat-
Seniyye'nin taht- himayet-i pedernesinde keml-i serbest ve hrriyetle yaayp dururken Rusya
veya dvel-i saireye niin arz- ihtiyac edelim? Hl byle iken Ortodoks Mezhebi'ni veyahud Rusya
himayetini kabul ve arzu etmek ziddir." yolunda idare-i lisan ve izhr- nefret ve infil eylemesi
zerine mmileyh general bu suretle husl-i maksaddan kat- mid eylemi ise de millet-i mezkr

28
meclisi azsndan ve r-y Devlet Azl'na memur Nourian ile stnf Azs Dikran Yosefyan ve
Hukuk mavirlerinden Gabriel Noradonkyan Efendiler generalle grmek zere mh- hlin on
birinci gn mezkr otele vuk- azmetlerinde general, Ermeni Patrii'nin Trkiye'de tahsil-i ulm
eylemesinden ve politika-n-ins olmasndan bu hususda kendisini ikna kbil olmayp Patrii
bunlarn ikna eylemelerini ve Emiyazin Katolikos muvininin buraya celbi lzumunu bi'l-vasta hk-
i py- ahanelerine arz ve ikna bi'l-beyn az-y mmileyhim dahi r-y muvfakat gsterip o
yolda hareket ve teebbs eylemeyi kararladrm olduklar ve yine bu i iin mh- mezbrun on
ikinci gecesi Ermeni milletinden Esayan nm tcir-i mehurun Bykdere'de kin hnesinde generale
ziyafet verilip ve bir takm Ermeni mutebern dahi hzr bulunduklar hlde teti-i efkr edildii ve
mmileyh generalin dnk gn Rusya'ya mteveccihen Dersadet'den hareket eyledii memur
kullar tarafndan verilen jurnalin cmle-i mfdndan mnfehim olmu ve dier biriyle vuku bulan
mlkt- aciznemde i ber-akis yani Patriin muvfakat eyledii ve hatta bunu isbat olmak zere
Hkmet-i Seniyye'ye ifasna mecbur olduklar baz mkelleft an-karb reddedecekleri ve
merkmun ismi Azof ve sfat ve memuriyeti general olmayp Rusya Marif Nezreti'nin mstear
olduunu ifade eylemi ise de bunun general tarafndan Patriin adem-i muvfakat hasebiyle azli iin
tertib edilmi bir entrika olmas da istibd edilemeyeceinden iin tedkik ve muhakemesi efkr-
mel-disr- hmyn- cenb- ahanelerine kalm bir keyfiyetdir. Ktbe-i ahvlde irde ve
fermn efendimiz hazretlerinindir.
F 15 Tern-i Evvel sene [1]302 / [27 Ekim 1886]
Y. PRK. AZJ, 11/89
16
DOU VLAYETLERNDEK ERMEN AHAL ARASINDA
YAYGINLAAN FESAT HAREKETLERNN SEBEPLERNE
LKN RAPOR
Sekizinci Frka Kumandan Ferik Musa bin. Alhas'n, Dou vilayetlerindeki Ermeni ahali arasnda
yaygnlaan fesat hareketlerinin sebepleri hakknda hazrlam olduu raporda Rusya'nn meseleyi nasl
kullandn tarihten rneklerle ayrntl olarak anlatt
hy-sz- mlk-i Osman ve revnak-trz- mebn-i cihanbn olan veli-nimet-i b-minnetimiz
evket-meb efendimiz hazretlerinin zll-i zall-i madelet-mesl-i ahanelerinde mesuden ve
mreffehen yaamakda bulunan hudud- arkye-i ehinhleri Ermeni ahalisinin ezhnna bir
dhiye-i dehy olmak zere tasallut eden efkr- fsidenin cmi olduu hakyk bi't-tahkik atebe-i
sreyy-mertebe-i tcdrlerine kuren-y zt- hmyn- ahanelerinden Hac Ali Bey kullar
vastasyla arz etmekliim irde ve fermn buyurulduundan terfh-i ibd ve tanzim-i ahvl-i bilda
mnhasr bulunan irdt- kermet-yt- mlknelerine tevfkan bu havali Ermenilerinin hlen
tutduklar meslek ve hdimi olduklar fikri ve marzt- ubeydnemin mbarek htr- ahanelerinde
tamamyla mnkeif olmas iin tarih ve vekyi-i mziye-i criyeye mstenid muhtasar bir medhali
hk-i py- uly-y cihanbnlerine arza cretyb oluyorum.
yle ki, Rusya Devlet-i ekmesi Kafkasya'ya py-endz- istila olmaa balad evnda
evvel-emirde nazar- memnuniyetine akseden hl slm ahalisiyle Hristiyan ahalisinin aralarndaki

29
husumet-i kadime ve mnferet-i klliye olmu idi. Devlet-i mrunileyh maksad- aslsine vusl
iin ibtid nazar- hrs ve taman slm ahalisi zerine imle eyledi. Ahali-i mezbre o aralk iki
frkaya mnkasim olup biri zdegn ve dieri ulema snfna tbi bulunuyor idi. Birinci snfn
meslei eben an-ceddin vrisi olduklar rf ve dt- drniyenin kendilerine vermekde olduu
imtiyzt elde silah ittihz ederek ahaliye hkmetmek, ikinci snfn hatt- hareketi ise ahaliyi eriat-
garr-y slmiye'nin minhc- nurnsine davetle evmir-i ilhiyeyi infaz etdirmek idi. Binenaleyh
Rusyal kulb- umumiyeyi celb iin aslzdegn snfnn haiz olduu eref-i asaletin imhasyla ahali
zerinde olan nfuzlarnn kesri zmnnda emlk ve arazi-i cesme ve vsialarn keyf bir suretde
frsat ddke zabt ve msdere eyleyerek umumunu fakr u zarurete dr ve ulema snfnn kadr u
itibarn vsl- mertebe-i l'l-l eylemeyi politika ittihz eylemi ise de mttehaz olan ibu
politikann muahharan pek ok mazarratn grmd.
Zira o vakte kadar muhtelif'l-efkr ve ml olan iki frka bu defa yek-vcud ve yek-maksad
olarak birbirinin una atladklarndan ulemann meviz-i ceng-cyneleri artk gerei gibi efkr-
umumiyeyi tehyc ve ahaliyi bir reisin emrine inkyd etdirerek meydan- cihada sevk ve tesrb etmi
idi.
te bu hl ile fikirleri uyanm, kalbleri yaralanm olan mcahidn-i slmiye senelerce hn-
nisr olmu iseler de nihayet'l-emr nesm-i zafer cihet-i dmana vezn olduundan tadd
teessrt- klliye-i merhamet-penhlerini mcib olacak mezlim-i tkat-fersya dayanamayarak
erkeslerin ksm- azam ve een ile Dastanlarn ksm- asgar melz ve melce-i biaregn
bulunan zr-i cenh- mstelzim'l-felh- Saltanat- Seniyye'ye dehlet etmi idi.
Devlet-i mrunileyh, slmlar bu vechile nire-i cebr ve mezlimi karsnda mahv u
perian eyledii sralarda ise Kafkasya'nn Hristiyan ahalisini bambaka bir eytanetle gayy-y
mahva sevk ediyor idi. Grclerin res-i idarelerinde bulunan beylerin ezhnna milletin istikbalini
temin tedbrine bedel temin-i maiet esbbnn istihsli tasavvurlarn ilk ve menfi-i ztiyeden
baka menfi-i umumiye ile itb- fikir eylememeleri hususunu ihzr iin mutantan balolar,
muharribne kumar oyunlar gibi trl trl vesit-i iblisne ile zehrb-i sefhet ve bateti tedrc
tedrc damarlarna yerledirir. u hlde ki, aras ok gemeksizin milyon sahibleri olan beyler kt-
l-yemtu ihzrdan aciz bir hle ve dynt- klliyeye dr olduklarndan mecbur olarak Rusya'ya
teslimiyetle hizmetini ihtiyar ve gerden-i inkydlarna tahml-i br eylemilerdir. Maamfih
Kafkasya slmlarnn malubiyet-i kmilesi ve ahalisinin Memlik-i Osmaniyye'ye hicreti zerine
Rusya Devlet-i ekmesi o zamana kadar tamakda olduu nikb- stir'l-maksdn bir tarafa
atverdiinden ve ehre-i mehfet-bahsn Kafkasyallara gstererek gerek slm ve gerek Grc
Hristiyanlarnn her ikisini de alenen Rusladrmaa ve kavmiyetlerini kmilen mahv etmee
kalkdndan Rusya Devleti'nin mid-i tfetine itirren velev cz olsun tesliye-i nefs eden hem-
derd slmlar ile Grclerin beynlerindeki nifak mbeddel-i vifk olup suret-i hafiyyede dest-i
meysiyetlerini birbirlerine uzadarak giriftr olduklar azb- elmden kurtulmak iin cenb-
Muhavvil'l-havl ve'l-ahvl hazretlerinin inyet-i Samedniyesine kendilerini teslim ve vakt-i
merhnuna nasb- enzr- stbr eylerler.

30
Vakt ki Bulgaristan mesele-i ahresi bagsterir, o vakte kadar br- sakl-i itisf altnda
yaayarak tb ve tahammlleri kesilmi ve hlet-i zindegn kendilerine azm bir klfet olmu olan
Kafkas slmlaryla Grcleri derhal aralarndan birka mebs intihb ederek Avrupa'ya sevk ederler.
ngiliz de bunlar hsn-i kabul ile beraber zulm-i esretden kurtulmalar iin lzm gelen
muvenetde ez-her-cihet kusur etmeyeceklerini ancak kem fi's-sbk frsat- zamana intizren
sabreylemeleri icab edeceini ve imdilik ahaliyi hn-i hcetde birdenbire ayaklanmak zere ihzr
eylemelerini ve bylece edecekleri fedakrln mstakbelde semeresini iktitflar bheden vreste
bulunduunu beyn ile iade eylemilerdir ki, el-yevm Kafkasya ahali-i Mslimesiyle Grcler
miynnda hkmrn olan politika bundan ibaretdir ve tamamen taammm ve teesss iin ngiliz
seyyahlar ayrca ve suret-i dimede Kafkasya'da dolamakdadrlar.
Rusya Devleti'nin Kafkasya'ya mstevl olduu sralarda ise Ermenilerin politika leminde
hibir ehemmiyet-i maddiye ve maneviyeleri olmad gibi kendilerinde dahi kesb-i ehemmiyet
istidd mefkd idi. Nazarlarnda menfi-i ztiye o derecelerde mukaddes idi ki, o uurda feda
edilmeyecek hasil-i insaniye nazarlarnda tasavvur bile edilemezdi. Binenaleyh herkes kendi
menfaatine muvfk grd erkes ve Grc beylerinin zr-i himayesine snm ticaretiyle megul
bulunuyor idi. Vakt ki Ruslar Kafkasya'ya ilerlemee ve hkm-i nfuzu gerei gibi icra-y tesire
balad, ite o vakit ftratlar muktezs en evvel Ruslarn dmen-i tfetine sarlanlar Ermeniler oldu.
Rusya Devleti dahi bunlarn hl-i meskenetine ve harekt- mriynelerine tamamyla kaplarak
kendilerini memleketin ahvline ve lisanna olan vukflar hasebiyle tercmanlkda, casuslukda ve
konturatoculukda istihdama balad. Hakknda gsterdikleri hubb-i menfaatperestneyi sadakat-i
muhkka suretinde telakki etdi. Binbern mes-i mmkne ile Ermenileri bulunduklar hakik
mezelletden sllem-i itibara kard.
Ermeniler ise ne slmlarn siper edildikleri nire-i itisfa siper edilmi ve ne de Grclerin
kem-nm olduklar gavr-i sefhete dm olduklarndan, destgh- ticaretde nesc etmi olduklar
akmie-i servet ve saadet ve Rusya'dan grdkleri fevkalde himaye ve sahbet sayesinde hl-i
sbklarn tamamyla unutarak her tarafa yaylm olan milletleri efrdnn yek-vcud ve mttehid
olmas maksadyla itb- fikre balamlardr. bu ate-i hiss-i milliyenin beynlerinde ule-efrz
olmasn Rusyal grd anda ise itfya bedel daha ziyade erre-p olmasna hdim olmudur.
Nazarlarn zr-i cenh- Saltanat- Seniyye'de bulunan Ermeniler zerine sevk ve initf etdirerek
teebbslerinde muvaffakiyetleri iin mevd-i dr u drzda bulunmudur. Bunun zerine doksan iki
ve tarihlerinde Deraliyye'de meskn Ermeniler miynnda maksadlar bir ve efkr- icraiyeleri yek-
dierine mtezd iki frka ser-nm-y zuhur olmudur.
Birinci frka efrd asr- meddeden beri dvel-i hkimenin zll-i tfetlerinde perveriyb
olarak gelmekde olan milletlerini tarih nokta-i nazarndan muhakeme etmeksizin ve meskn
bulunduklar mahll-i muhtelife ve mteferrikay ve Anadolu-i ahanelerinde bulunan Ermenilerin
hissiyt- milliyeleri ve ihtiyact- tabiiye ve zaruriyeleri ne merkezde ve hangi suretde olabileceini
nazar- teemml ve itinaya almakszn devlete kar bir ehemmiyet, efrd- millete kar ise ebleh-

31
firbne bir hret kazanmak zere Ermeni milletine bir mevki-i siyas vermek istiyorlarm gibi
Ermeni Meselesi'ni ortaya atdlar ve zihinleriyle lisanlarnda asla sair ve dair olmayan Ermenistan
nmn kardlar.
kinci frka efrd ise maksada vusl iin evvel-emirde vilyt- ahanede bulunan Ermeni
etflinin envr- marifle tenvr-i efkr eylemeleri fikrini iltizm eyledi. Binenaleyh o gnden
itibaren Adana vilyetiyle hudud- arkye-i Osmaniyye'deki Ermeniler arasna ner-i marif zmnnda
Deraliyye'de ayr ayr Ermeni irketleri ihdsna teebbs olundu.
Evvel: Ortaky'de "Araratyan"; sniyen: Beyolu'nda "Arevelyan"; slisen: Mekteb-i
Sultn'de el-n dahi mevcud olan Ermeni talebesinin "Dobruca Srac"; rbian: Nubar ehnazaryan
Mektebi'nden muhrec talebenin "Killikyan" irketleri teesss etmidir ki, cz bir mddet sonra iki
evvelki irketler kesb-i ittihd eylemi idi...
bu irketlerin vridt ise drt snf zerine mrettebdir: birincisi irket azlarnn mukannen
ehriye inesi; ikincisi gerek Devlet-i Osmaniyye'de ve gerekse dvel-i ecnebiyede hususan blda
marz Rusya'da bulunan Ermenilerin ineleri; ncs her sene Ermeni milleti nmna Beyolu'nda
verilen byk balo ve husus sergilerden mterkim int ki, balonun hslt bin iki yz liradan aa
kalmad gibi maa't-teessf bir defa da Marif Nzr- sbk devletli Mustafa Paa'nn taht-
riysetlerinde teekkl etmidi; drdnc[s] birden edilen ine ile b-vasiyetnme terk edilen
inelerdir.
bu irketlerden Araratyan irketi evvel-emirde "Drlmuallimn" unvanyla Van'da bir
mekteb kd ve mdr olarak Portakalyan Mgrd nm kimseyi tayin eder ki, mhn-i veli-nimet
olan merkm el-yevm Marsilya'da bulunup Devlet-i Osmaniyye aleyhinde Armenia nm gazeteyi
nereylemekdedir.
Dobrua Srac ve Arevelyan irketi dahi Mekteb-i btidiye-i liye unvanyla Mu'da bir
mekteb aar ve mdriyetine Mekteb-i Sultn'den muhrec Sareyan Mgrd nm kimesneyi tayin
eder.
"Killikyan" irketi dahi Hain ve Zeytun dahilinde iki ibtid mektebi kd eyler.
bu mekteblere sevk edilen muallimlerin zamrlerinde muhtef fesadtn eser-i
melanetkrnesi ise evvel-emirde Van'da zuhura gelmidir. Zira mezkr Drlmuallimn'e
gnderilen muallimler vezif-i tedrisiyeyi ifadan sarf- nazarla safsata-perdzlkla nk bedi
temyzden aciz bulunan Ermeni avm- nsnn efkrn ifsda bi'l-kym ihanet ve hiyanetle mtehir
"Krimian" nm Van Murahhas- sbknn ve hdimi olduu devletden ziyade mntesibi bulunduu
Ermeni milletine hizmet edebilmek zere ebeke-i fesad kurmu olan sbk Rusya Konsolosu
Kamsaragan'n pey-rev-i efkr olarak Van Vaka-i mehuresine sebebiyet vermilerdi.
yn- teessf ve sezvr- tedkikdir ki, Ermeni marif-mendn ve ser-mednnn hlen
Ermeni etflinin mtesviyen behre-mend-i ilm irfan olmalarndaki mesleri millet-i mezbrenin
ancak ksm- czsine enfa olabilecei hlde ksm- kllsini dr- mesib-i azme edebilecei b-
itibhdr.

32
Zira mrebb-i beer olan bir muallim iin icab eden malumt- ilmiye ve fenniye ve hasil-i
edebiye-i insaniyeden b-nasib bulunan imdiki bura muallimleri kendilerinin bile asla knh
mahiyetine varamadklar ulm- liye ve hakmeyi umum ky ocuklarna ve fukara etfline
sermaye-i hayat ve nect olmak zere telkin eylediklerinden, temyz-i nk bedden aciz bulunan o
zavall ocuklar ziraat, sanat, ticaret gibi ecdadlarndan mntakil bir menba- saadete imle-i nazar-
nefret etdirerek zemin-i karha-i masumnelerinde tohum- selmet ve insaniyetin nev nemsna
hizmet edecekleri yerde efkr- mevhme-i fside ve gayr- msmirenin tuluna yardm ediyorlar ve
Ermeni milleti efrdn kmilen marif-mend etmek muhl ve neticesi vahim olduu hlde yine ibu
tark- zulmetde devam eyliyorlar. bu fikirleri ise hem devlete mris-i zarar ve hem de kendilerine
d-i musibet olur. nk rahle-i tedrisde kalem-be-dest olarak mr-i ebbn imrr eden bir gencin
sid-i nahfi artk sapan demirini kullanamayacandan ve u hlde ise avtf- celle-i tebaa-
nevzleri sayesinde dhiye-i c ve ihtiyac ne demek olduunu bilmeyen efrd- tebaa-i ahaneleri
ibu fete dr olacandan def-i zaruret sikasyla kanun- tabiat ve hikmet-i asayi-i memlekete
mugayir hareketlere kymlar zarurdir ve ale'l-husus bu keyfiyet blda arz olunan Van
konsolosunun ittihz etdii meslek ki, Ermeni efrdnn kyllerine varncaya kadar kffesine
ihtirmt- fevkalde ibrzyla ziyafetlerde ve hkmet aleyhine kym iin teviktda bulunmak ve
ibu teviktn semert olarak vukua gelen muamelt- n-marzyeye kar ora hkmet
memurlarnn mtlat- kasrne ile hemen tayini yoluna gitdikleri mczt ser-rite ittihz ederek
Rusya Devleti'nin zr-i idaresinde bulunan Ermenilerin kendilerinden daha mesud bulunduunu ve
binenaleyh ekmekde olduklar ibu mezlimden kurtulmalar iin onlarla ittifaklar l-bd idn
netice ve nice nice kelimt- mheyyiceyi mukaddime ittihzyla ahalinin fikrini kmilen zehirlemek
gibi maksd- mefsedetkrnelerine pek ok yardm eylediinden ve buralarda bulunan valilerin dahi
celb-i kulb- ahali zmnnda hibir muamele-i latifede bulunamamalarndan dolay bu gibi ecnibin
tahrikt semeresiz braklamyor.
Ez-cmle nefs-i Erzurum'da bulunan Rus General Konsolosu Dennet bu kere Rusya Devleti
kanlaryasn, fezhatla ehre bir Ermeni kadnn hnesinde saklamasndan dolay memuriyetinden
infisl etdirerek hareket-i vkasn umum Ermenilere ism eylemi ve bu gibi harekt- dilne ile
celb-i kulb- ahaliye say etmekde bulunmudur. Burada memurn-i liye-i devlet ise v-esef ki,
cmle-i marz-i l-i cenb- Padiahlerinden olan tebaa-nevzlk kaide-i hakmnesine asla mrt
etmeksizin taltife bedel tekdir, tekdire bedel taltif eylediklerinden adalet-i mselleme-i lem-
pesendnelerinin meftnu olan Ermeni ahalisini ayrn bze-i fesadt eylemekdedirler.
Van muallimlerinin fesadt nihayet doksan yedi tarihinde mekteblerinin seddiyle pezr-y
hitm olduundan, blda marz drt irket kesb-i ittihd ederek kylere varncaya kadar muntazam
ibtid mektebleri kdna karar verdiklerinden tercmesi atebe-i felek-mertebe-i ahanelerine leffen
arz u takdim klnan nizmnme-i irketi bi'l-vaz ibu havalide iki bin sekiz yz yirmi sekiz talebeyi
cmi otuz mekteb kdna muvaffak olmudur. Ancak mesele-i mziyeden birka sene sonra
Rusya Devleti artk Ermeni milletinden bekledii fideden ziyade mazarra kendisine tevelld
edeceini lykyla hissetdiinden mekteblerini kapatd gibi irkete gndermekde olduu inenin

33
dahi arkasn kesdiinden Ermeni milleti dahi kendisini sair Kafkasya ahalisi gibi ngiltere
politikasnn una atmdr ki, el-yevm bu havali Ermeni safsata-perdzlarnn politika nokta-i
nazarnda istindghlar devlet-i mrunileyhdr. Fakat Padiahm! Hangi bir devlet politikasn
iltizm ederlerse etsinler temin-i huzur ve maietden mad maksadlar olmayan Ermeni avmn
muamele-i dil-nevzne ve hkm-i dilne ile kendisine celb edebilecek bu havali res-i vilyetinde
bir bende-i sdk ve igzrlar bulunacak olur ise ve mahzan bir esas- fsid zerine mbten
Deraliyye'deki irketin lavyla beraber mekteblerin kapanmamas iin Marif Nezret-i Cellesince
bir are-i hasene tasavvur edilirse o hlde hem bulunduumuz nazik-i zamanda Ermeni milletini veli-
nimet-i lem efendimiz hazretlerine kat-ender-kat minnetdr ve hem de dahme-i fesad olan birka
Ermeni kec-bnlerinin milletleri zerindeki nfuz- hzralarn kmilen hkm ve tesirden skt
buyuracaklar gibi ngilizlerin gird-bd- mefsedeti hudud- arkye-i ahanelerinden kmilen karak
cevelngh- tabisi olan Kafkasya'ya mnhasr kalm olur.
F 26 Knn- Evvel sene [1]302 / [7 Ocak 1887]
Sekizinci Frka Kumandan
Ferik
Musa bin Alhas
Y. PRK. ASK, 37/35
17
RUSYA'YA GDLER GECKEN ERMENLERE CRETSZ
OLARAK ARAZ VEREN TERMEL UKADARZDE HACI
MEHMED EFEND'NN TALTF
Rusya'ya gitmek istedikleri halde gidileri geciken Ermenilere cretsiz olarak arazi vererek onlar gten
vazgeiren Termeli ukadarzde Hac Mehmed Efendi'nin taltifi iin Terme Kazas Murahhasa Vekili
Artin tarafndan teklifte bulunulmas zerine Istabl- mire pyesinin Mrimrnla ykseltildii
[Dahiliye Nezreti
Mektub Kalemi]
Evrak Numaras
434/16
Trabzon Vilyet-i Cellesi'ne
Terme Kazas erafndan ukadarzde Hac Mehmed Efendi'nin Rusya'ya nakl-i hne etmek
isteyen Ermenilerin tehir-i azmetleriyle kendilerine meccnen arazi its ve saire gibi hidemt
mehd olduundan taltifi ve teferrut kaza-i mezkr Murahhasa Vekili Artin imzasyla ekilen
telgrafnmede dermiyn olunmas zerine mezkr telgrafnme sureti 17 Muharrem sene [1]304
tarihinde b-tahrirt vilyet-i cellelerine tisyr ve malumt ve mtlat- mahalliye istir edilmi ise
de henz cevab alnamamakla keyfiyetin ber-vech-i izah srat-i irna himem-i aliyyeleri derkr

34
buyurulmak bbnda.
23 Ca. sene [1]304 - 4 ubat sene [1]302 /[16 ubat 1887]
DH. MKT, 1400/51
***
Evrak
Numaras: 8/11
Huzur- l-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Terme Kazas erafndan ukadarzde izzetli Mehmed Efendi'nin otuz hneden mtecviz
Ermenilerin Rusya'ya men-i hicretleri iin Terme Kasabas civarnda b-tapu mutasarrf olduu
araziyi bil-bedel kendilerine terk ve ihd etmi olduuna dair Terme'den Murahhasa Vekili Artin
imzasyla ekilen telgrafnme zerine hakikat- hlin ve mezkr Ermenilerin esbb- hicretlerinin
tahkik ve ir hakknda sebk eden istilma cevaben Trabzon Vilyet-i Cellesi'nden vrid olan
tahrirt ol bbda Canik Mutasarrfl'ndan mebs tahrirt, melffuyla ve mmileyh cnibinden
verilen istidnme ile maan ve leffen arz u takdim klnd. Mtlaalarndan malum- l-i fehmet-
penhleri buyurulaca zere mmileyh Mehmed Efendi'nin slif'z-zikr Ermenilerden bazlarnn
ziraat ve hirsetlerine kfi arazileri bulunmamasndan ve bazlarnn dahi Rusya'da bulunan
akrabalarnn tevikinden ni hicret edecekleri srada ol vechile ibrz- fedakr ederek men-i
hicretlerine bis olduu gibi aramba Kazas'na kd ve ina olunan ose tarknn gzerghna
tesadf eden aded kpr ile on yedi aded menfezi meccnen ve usul-i fenne tatbikan ina ve evlad-
vatann tedris ve talimi iin dahi bir bb mekteb-i rd tesisiyle beraber zrine de mektebin
masrf- tamiriye ve sairesine medr olmak zere iki bb maaza bina ve erkes ve Batum
muhacirn-i slmiye'sine de mikdar- kfi arazi ve muhtac olanlara meccnen ift hayvant terk ve
it eyledii ve kendisinin daima bu misill husust ve hidemt- hayriyede bezl-i nakdne-i himmet
ve ibrz- meser-i hamiyet eylemekde olduu beynyla haiz olduu Istabl- mire pyesinin rtbe-i
mr-i mranye terfi dermiyn ve istid olunmu ve suret-i ira nazaran ifa-y muktezs merhn-
rey ve msaade-i aliyye-i Sadret-penhleri bulunmu olmakla ol bbda.
17 Receb sene [1]304 - 30 Mart sene [1]303 / [11 Nisan 1887]
DH. MKT, 1411/110
18
BADAT'TA BR ERMEN KIZININ ZORLA MSLMAN
EDLDNE LKN RUSYA BYKELL'NN
KYET
Badat vilayeti dahilinde bir Ermeni kznn karlarak zorla Mslman edildiine dair Rusya
Sefreti'nin ikyeti zerine yaplan tahkikatta herhangi bir zorlama olmad ve kzn kendi rzas ile
annesinin huzurunda Badat dare Meclisi'nde slm Dini'ni setiinin anlald

35
[Dahiliye Nezreti
Mektub Kalemi]
Evrak Numaras: 65/13
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Bir Ermeni kznn Mslman edilmek zere slmlar tarafndan karld Rusya
Sefrethnesi'ne ve Ermeni Patriklii'ne ekilen telgrafnmelerde beyn olunmasna binen sebk eden
tebligta cevaben Badad Vilyeti'nden alnan telgrafnmede mezbrenin hsn-i rzasyla Din-i
slm' kabul eylediini ve kimse tarafndan cebr ve tazyik ve ifal grmediini validesi huzurunda
Meclis-i dare-i Vilyet'de ifade eyledii ve teferrut gsterilmesi zerine ol bbda nezret-i
celleleriyle cereyn eden muhabere cevabnda bu bbda idare-i sbka tarafndan vukua gelen
muameleden ikyetle iin muhedt- mevcude ve usul ve dt- meriyeye tevfkan tesviyesi sefret-
i mrunileyhdan iltimas olunduu dermiyn klnmakdan ni vilyete o yolda tebligt icra
olunmu ve Nezret-i Adliyece de ifa-y muktezs oraya bildirilmi idi. Bu kere vilyet-i
mrunileyh makamndan cevaben vrid olup bir sureti leffen irsl-i sy- l-i nezret-penhleri
klnan telgrafnmede merkme hsn-i rzasyla Din-i slm' kabul etmesine mebn eran ve
kaideten lzm gelen muamele Meclis-i dare-i Vilyet'de icra olunarak artk bu bbda yaplacak
muamele kalmam olduu gsterilmekle ona gre ifa-y muktezsna himem-i aliyye-i dverleri
derkr buyurulmak bbnda.
21 aban sene [1]304 - 2 Mays sene [1]303 / [4 Mays 1887]
DH. MKT, 1420/42
19
RUSYA'NIN VAN KONSOLOS VEKL MHAL ERFOF'UN
GREVDEN ALINMASI
Osmanl tebaasndan ve Ermeni milletinden olan Van ngiliz Konsolosluu Tercman Nian'n daa
kaldrldna ilikin haberin aslsz olduunu Dersaadet'e bildirmek zere Van Ermeni
Murahhasahanesi'nde toplananlar kendisi aleyhine ikyette bulunacaklar zannyla tehdit eden
Rusya'nn Van Konsolos Vekili Mihail erifof'un grevinden alnmas gerektii
Telgrafnme
Mevrdu: Mbeyn-i Hmyn
Numara: 86
Mbeyn-i Hmyn- ahane Bakitbet-i Cellesi'ne
Van'da ngiliz konsolosunun tercman tebaa-i Devlet-i Aliyye'den ve Ermeni milletinden
Nian'n daa kaldrlmasnn katan asl olmayp sana ve tezvrtdan ibaret bulunduuna ve saye-i
madelet-vye-i cenb- Padiah'de Ermeni milleti kullar her vechile asayi ve emniyet-i kmileye
niliyetde mftehir ve mteekkir olduklarna dair ahali tarafndan hk-i py- hmyn- ahaneye

36
takdim olunan telgrafnmeye Van Rusya Konsolos Vekili Mihail erifof kendisi aleyhinde olduuna
zhib olmasyla dnk gn svari olarak msellah kavaslaryla memlekete yarm saat mesafedeki
hnesinden ahaliyi ihfe edercesine keml-i sratle ehre gelerek ary dolaarak halk beyninde
baz gne dadaa ve grlt ddnden bir takm kesn Murahhasahne'ye toplanm ise de bu
cemiyete hibir sebeb-i makl olmayp yalnz istzh- madde iin olduundan konsolos-
mmileyhin hareket-i vkas ahali tarafndan ekilmi olan telgrafnme mnderictnn kendi
aleyhinde olduu zehbna mebn idnden ve tercman- merkmun daa kaldrlmas [haberinin]
shhatine hibir kimesnenin inanacak ihtimali bulunmadndan konsolos- mmileyhin yolsuz ahvl
ve muameltnn millet-i sdka-i Ermeni kullarna tecavz etmesi mugayir-i sfat ve sadakat-i ahdiyet
olduundan bahisle olunan nesyih zerine dalmlardr. Tercman- merkm hakknda ikyeti
[mcib] yle bir hl vuku bulmu ise o da yine kendi konsolosunun sanas demek olacandan ve
mmileyh erifof badem bu gibi tahd-i ezhn- ahaliyi mcib makaltda bulunmamas esbbnn
istihsli lzmeden idnden saye-i merhamet-vye-i cenb- Padiah'de emniyet ve asayiimiz ber-
keml olduundan lutfen keyfiyetin atebe-i uly-y cenb- mlkneye arz ve ifadesi msterhamdr.
Fermn.
F 30 Mart sene [1]304
Van Vilyeti Patrik Vekili
Kirkoris
**
Yldz
Saray- Hmynu
Van Valisi Halil Paa'dan
Ahvl ve harekt- mefsedetkrnesi end kta telgrafnme-i kernemle arz olunan Rusya
Konsolos Vekili Mihail erifof hakknda imdiye kadar muamele-i mukteziye ifa olunmamas
cihetiyle btn btn marm ve f 26 Mart sene [1]304 telgrafnme-i kernemde marz ngiltere
tercman tebaa-i Devlet-i Aliyye'den Vanl Nian'n daa kaldrlmasnn kat asl olmadna dair
umum mutebern- Ermeniyenin evvelki gn atebe-i uly-y hazret-i zllullahye takdim eyledikleri
telgrafnmenin kendi aleyhinde zannyla dn sabahleyin msellah iki kavasla atl olarak ehrin sokak
ve arlarn dolap rastgeldii memurn-i askeriye ve mlkiye ve ahali ve esnafa: "Kalkn, kalkn!
Arzuhl verin!" ve rastgelene: "Sen de mazbatay mhrledin." ve: "Beni tanmayan var mdr? Beni
istemeyen hkmete gitsin! Sizin banza ne getireyim!" gibi pek garib tefevvhtda bulunduu b-
jurnal ifade klnm ve u hli grenlerin evrak- nutkyesi bi't-tanzim dnk posta ile takdim
klnm ise de Hud-ne-kerde fesad ve ktl gibi ahvl-i mteessife vukuuna sebebiyet vermeksizin
mmileyhin bir an evvel buradan refi hususunun arz ve iresine mecburiyet hsl olmakla fermn.
F 30 Mart sene [1]304
[Van Valisi]
Halil
**

37
Yldz
Saray- Hmynu
Van Valisi Halil Paa'dan
26 Mart sene [1]304 telgrafnme-i kernemle arz olunan ngiltere konsolosunun tercman
Nian'n daa kaldrlmasnn kat asl olmadndan tekzibine ve teferrutna dair umum
mutebern- Ermeniyenin dnk gn atebe-i uly-y hazret-i zllullahye takdim eyledikleri
telgrafnmeyi temhr ve imza edenler aleyhinde icra-y nmyi iin esfil gruhundan bir takm
ehsn dn Murahhasahne'ye gitdikleri haber verilmesiyle keml-i shletle derhal dadlm ise
de ehs- merkmenin Murahhasahne'de sebeb-i ictimlar lykyla anlalamadndan izaht it
eylemesi ve murahhasann malumt olmadka byle bir ictimn vukuu kbil olmadndan
hakknda bis-i mesuliyet olaca Murahhasa Vekili Kirkoris Efendi'ye taraf- kerden ve slm ve
Ermeni mutebern cnibinden ifade olunmas zerine ehs- merkmenin Murahhasahne'ye ictim
edeceklerinden evvelce katan malumt olmad ve isbli bahsine gelince; mezkr telgrafnmenin
kendi aleyhinde zannyla Rusya Konsolos Vekili Mihail erifof'un sokak ve arlarda alenen vuku
bulan tevikt ve makalt- n-maklesinden ibaret idn ve u ifadesini ve mutebern-
mmileyhimin mezkr telgrafnmesini tasdikan Mbeyn-i Hmyn- Cenb- Mlkne
Bakitbet-i Cellesi'ne ve Patrikhne'ye telgrafnme takdim eylediini beyn etmidir. bu vukuta
millet-i slmiye katan itirak etmeksizin ve asayie zerreten-m halel gelmeksizin ittihz olunan
tedbr-i sera semeresiyle bedhhnn tasavvurt ve menviyyt- mefsetedkrnelerini icraya
frsatyb olamamalar ve birbirlerini tekzib ile dr- nedmet ve cehlet olmalar mcerred
muvaffakiyet-i celle-i cenb- Hilfet-penh cmle-i cemlesinden olduunu maa't-teekkr arz
eylerim. Fermn.
F 31 Mart sene [1]304 / [12 Nisan 1888]
Vali-i Van
Halil
Y. PRK. UM, 11/100
20
RUSYA DILER BAKANI GERS'N, ERMEN
MESELES'NN HALL N OSMANLI DEVLET'NE
TAVSYES
Rusya Dileri Bakan Giers'in, Petersburg Sefiri Ahmed akir Paa ile yapt grmede, Ermenistan
Prenslii tekili konusunda teklif yapldna dair herhangi bir ipucu elde edemediklerini syleyerek Ermeni
Meselesi, l ttifak arasna nifak sokmaya msait olduu iin Osmanl Devleti'nin Dou vilayetlerine
muktedir bir vali veya komiser gnderip mmkn olan slahat gerekletirmesi tavsiyesinde bulunduu
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden

38
Msy Giers'le imdi mlkt ve irde-i seniyye vechile tebligt etdim. Ermenistan
Prenslii'nin tekili hakknda teklif vukuuna dair kabinelerce hibir emre olmadn beyndan
sonra teklifin faraz tahakkuku hlinde Rusya Devleti'nin hissedar- mazarrat olaca byle bir
meselede meslek-i siyassi bittab takarrr etmi bulunacandan ondan bahse hcet olmadn ve
fakat Ermenistan meselesi ttifak- Mselles'e nifak cevelngh hzrlamaa msaid bulunduuna
mebn ilerisini temin iin Saltanat- Seniyye oraya muktedir bir vali veyahud muteber bir komiser
gndererek rivayt- vka arasnda yn- slh olanlar varsa onlar slh etmesini tavsiyeden baka
bir diyecei olmadn ifade ve suret-i tebligt ile verdii cevab mparatora arz edeceinden alaca
emirde bakaca zikre deer ey bulunursa ayrca bildireceini ilve eyledi. Telgrafnme-i llerinde
ir buyurulan iltifat- cenb- veliyy'n-nimete gelince, cebn-i ubdiyeti yerlere srerek daavt-
mefrzay tekrar be-tekrar tezkr eylemi isem de ifa-y vezif-i kran hissiytm muarrif bir tabir
bulmak muhl olduundan bi'z-zarur ihtiyar- skt eyledim.
Beher hafta siyasiyyta mteallik arz olunmas hakknda sdr olan irde-i seniyye imdiye
kadar hatt ile mehn ve fakat uhde-i ubdiyete mterettib sadakat ve huls- niyyta makrn olarak
mtecsir-i takdimi olduum marztmn manzr- luhza-i afv ve imz olduu beretiyle tecdd-
i cret etdiinden elimden geldii mertebe infaz- irde-i seniyyeye msraat eylerim.
F 17 Temmuz sene [18]89
akir
Y. PRK. AZJ, 15/48
21
ERZURUM RUS KONSOLOSUNUN TEVKYLE MU VE
EVRESNDEK ERMENLERN RUSYA'YA LTHAK
EDLME TEEBBSLER
Erzurum Rusya konsolosunun tevik ve tahrikiyle Mu evresindeki Ermenilerin Rusya'ya iltihakna dair
6-7 bin imzal bir mahzar dzenlenmesine teebbs edildiinin haber alnmas zerine daha fazla bilgi
edinmek iin grevlendirilen Muhbir Karabet Efendi'nin grt Dersaadet fesat cemiyetinin ileri
gelenlerinden Aabekyan Serkiz'in, Ermenilerin asl maksatlarnn Osmanl tbiiyetinden ayrlmak
olduunu, bunu kolaylatrcak vasta olarak ngilizlerle Ruslar eit grdklerini, Patrikhane ve
Londra'daki cemiyet ile de haberlemeyi srdrdklerini ifade ettii
Erzurum Rusya konsolosunun tevik ve tahrikiyle Mu ve havalisindeki Ermenilerin Rusya'ya
iltihak istidsn hv alt-yedi bin imzal bir mahzarn tanzimine teebbs olunmu olduunu, bu
bbda istirk- malumt etmekde olduu arz- atebe-i uly klnan Karabet Efendi kullar istihbr
etmesi zerine daha ziyade malumt almak zere Dersadet cemiyet-i fesadiyesi erknndan bulunan
ve Londra ile muhabere eden Aabekyan Serkiz Efendi kullarn grerek: "ngilizlerin celb-i
mdahaltn mstelzim olacak teebbst srasnda Mu ve havalisi Ermenilerinin Rusya'ya iltihak
teebbstnda bulunmak, maksad tasb etmez mi?" yolunda vuku bulan ifadesine cevaben

39
Aabekyan demi ki: "Bizim maksadmz Ermenilerin Hkmet-i Osmaniyye'den fekk-i rbta-i
tbiiyeti olup bu maksadmz teshl edecek vasta ister ngilizler olsun ister Rusyallar olsun bizim
iin msv olup ancak Patrikhne ve cemiyetimiz Londra ile de muhabereye devam eylemekdedir".
Binenaleyh bu mahzarn men-i tanzimi vesilinin istihsli lzmeden olup ancak ol havali ahvlinin
tedkiki ile tedbr-i lzmenin ittihz emrinde sadrazam paa kullarnn riyseti tahtndaki
komisyonca cereyn eden mzkert ve ittihz olunan tedbr derecesi abd-i memlklerince mechul
bulunduu cihetle bu bbda malumtlar olup olmad bilinemedii marzdur.
F 23 Zilkade sene [1]306 / [21 Temmuz 1889]
Abd-i Memlkleri
Rdvan
Y. PRK. AZJ, 15/50
22
OSMANLI ERMENLER'NN RUSYA MPARATORU
NEZDNDE HMAYELERN SALAMAK N EMYAZN
KATOGKOSU'NA HEYET GNDERMELER
Correspondance de l'Est ve Temps gazetelerinde Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaayan Ermenilerin,
Rusya imparatoru tarafndan himaye edilmeleri hususunda arabuluculukta bulunmasn istemek zere
Emiyazin katogikosuna bir heyet gnderdiklerine ilikin bir yaz yaynland
Bb- l
Nezret-i Umr- Hariciye
Matbt- Ecnebiye Kalemi
Mdriyeti
Aded
174
Correspondance de l'Est gazetesi
f 28 Temmuz sene[1]890 tarihli nshasnda ve Paris'de kan
Temps gazetesi zrde tercmesi muharrer fkray nereylemidir.
Memlik-i ahane Ermenileri tarafndan izm olunan bir heyet-i mebse Ermenilerin reis-i
ruhnleri olan katogikosa bir arzuhl it etmek zere bu kere Emiyazin ehrine vsl olmudur.
Ashb- istid Krdlerin mezliminden ve memurn-i Devlet-i Aliyye'nin teksl ve rehavetlerinden
dolay mutazarrr olan Memlik-i ahane Ermenileri'nin Rusya Devleti tarafndan himaye edilmesi
zmnnda katogikos cnibinden Rusya mparatoru nezdinde tavassut olunmasn rica eylemilerdir.
Katogikos ibu arzuhli Rusya Devleti'ne takdim edeceini heyet-i mebseye vad etmi ve
mparator Aleksandr'n tfet ve merhametine itimad edilmesini tavsiye eylemidir.

40
[28 Temmuz 1890]
HR. SYS, 2768/41
23
ERMENLERN ORTODOKS MEZHEB'NE GRMEK N
RUSYA'DAN PAPAZ STEMELER
Hariciye Mektupusu Mnir Salih'in Rusya Sefrethanesi Maslahatgzr Msy Jadovsky ile yapt
grmede Jadovsky'nin, Erzurum Hadisesi'nden birka gn sonra ikyet ve mezhep deiiklii iin gelen
Ermenilere, mezhep deitirmelerinin kendilerine bir fayda salamayaca ve bamszlk taleplerinin de
Rusya Devletince kabul edilemeyip sadece Hristiyanlklar sebebiyle bir dereceye kadar himaye
edilebileceklerinin belirtildiini syledii
Rusya Devleti'nin Ermenistan ileri iin Bbli'ye nota verme gibi bir dncesinin olmad, ancak
ngiltere Devleti'nin, Ermenileri kendilerine kar bir siper olarak kullanmak istediinden, bu hususta
ngiltere tarafndan bir nota verilirse Osmanl Hkmetince bu notann yok saylacana dair kendilerine
gvence verilmesini istedii
Ahz ve telakki etdiim emr u fermn- hmyn- cenb- veli-nimet-i azamlerine imtislen
Rusya Sefrethnesi'ne azmetle Maslahatgzr Msy Jadovsky'den Ermenilerin Ortodoks
Mezhebi'ne girmek iin Rusya'dan papas istediklerine ve Ermeni Meselesi hakknda ngiltere ile
Rusya beyninde bir itilf husl bulup Rusyallarn Erzurum havalisini askerle igal edeceklerine dair
nerolunan havdistn derece-i shhat ve ehemmiyetini ve Rusya'nn husust- merha hakkndaki
efkr ve nazariytn anlamak iin esna-y sohbetde mnasebet getirerek baz izaht istedim.
Mmileyhin ifadesine nazaran Erzurum Hdisesi'nden birka gn sonra Konsolos General
Dennet'e arz- ikyet iin baz Ermeniler gelip Rusya'dan arzular vechile sahbet ve himayet grmek
kasdyla Ortodoks Mezhebi'ne gireceklerini sylemiler ise de bu teklifleri hsn-i telakki edilmeyip
ve kendilerine yz verilmeyip tebdil-i mezheb etmelerinin madd bir fidesi olmayaca cevab
verilmidir. Ancak gerek Erzurum tarafnda ve gerek sair havalde Ermeniler hakknda rza-y lye
mugayir olarak katl ve cerh gibi efl-i n-bec vuku bulmakda ve ekser ifti ve renber gibi b-
gnah kesnn dr- taaddiyt olup efrd- askeriyenin dahi efl-i mezkreye itirak etmekde
olmalar c-y teessf id ve iin zm olunmamas iin bu hltn meniyle beraber fesadt-
ahrenin tahkikiyle itigl eden memurnin imdiki gibi hareket etmemeleri mnasib olaca dahi
maslahatgzr- mmileyh cnibinden dermiyn edilmidir.
Ermeni ileri iin Petersburg'dan mevrd talimta gelince; bunda Ermenilerin muhtriyet-i
idare veya istiklliyet-i milliyeleri fikri tervc olunmadn ve Rusya Devleti'nin olsa olsa Ermenileri
Hristiyanlklar sebebiyle bir dereceye kadar himaye edebileceini ve Rusya Devleti bana yeniden
bir Lehistan gilesi daha karmamak iin hududu civarnda bir Ermeni Hkmeti tesisini
istemeyeceini ve binenaleyh Ermenilerin ol bbdaki mlini kendi menfaat ve selmetine mugayir
grdn ve bizim tarafa igal iin sevk-i asker etmeyeceini ve Ermeni fesadtnda ngilizlerin

41
dahi medhali olup Erzurum ngiliz konsolosunun mtegallibne ve hmiyne tavrlar gstererek
Ermenilere midler vermekde olduunu ve hatta geenlerde Erzurum Ermenileri'nden bazlarna
Dersadet Sefiri Msy White'n himmet ve delletiyle ngilizlerin zt- akdes-i hmynlarna
Ermeni milletinin mline muvfk drt maddenin kabul etdirildiini alenen ityn eylediini dahi
Maslahatgzr- mmileyh beyn eylemidir.
F 17 Zilhicce sene [1]307
Abd-i Memlkleri
Mnir Salih
**
Suretdir
Emr u fermn- hmyn- cenb- Hilfet-penhlerine imtislen demincek Rusya
Sefrethnesi'ne azmet ederek maslahatgzra Rusya Devleti'nin Ermenistan ileri iin rivayete gre
Bbli'ye bir nota its niyetinde olduunu ve sahh ise bu teebbsn evvel ve hir verdikleri
temint- dostne ve ihls-irne ile kbil-i telif grlemeyeceini beyn etdikten sonra irdt-
hikmet-gyt- ehriyrleri dairesinde idare-i lisan eyledim.
Mmileyh bast u beyn eylediim mtlat ve mlhazt tasdik ile beraber devlet-i
metbasnn yle bir nota vermek niyetinde olduuna dellet eder suretde kendisine imdiye kadar
bir gne ir vuku bulmadn ve bilakis Petersburg Kabinetosu'nun Ermeni ilerinin zm
edilmemesini ve hukuk ve menfi-i Saltanat- Seniyyelerine zerrece halel gelmeksizin kapanmasn
be-gayet arzu eylediine vkf bulunduunu ve bunun hilfna olarak Rusya'ya atfedilen niyytn
shhatine itimad edemeyeceini syledikden sonra ngilizlerin Ermenistan' akllarnca Rusya'ya kar
bir siper ittihz edebilmek zere idarece mmtaz bir hle koymak fikrine sapdklar gnden beri trl
vesite mracaatla Ermenileri Saltanat- Seniyyeleri aleyhine tevik ve ir etmekde olduklar misill
Devlet-i Aliyyelerini bu ide munsiz brakp Ermenistan umrunu istedikleri gibi tesviyeye
kudretyb olabilmek iin dahi Rusya ile bozudurmak mesleini iltizm etmekde bulunduklarn ve
bu maksada gre icad ve ibl etdikleri entrikal yalanlar cmlesinden olarak imdi de Rusya'nn yle
bir nota vermek niyetinde bulunduunu iddia etmiler ise buna ehemmiyet verilmeyip ngilizlerin haf
ve cel icra etdikleri manevralara dikkat edilmesini ve Ermeni ilerine dair nota vermek veya baka
suretle mdahale ederek Berlin Muhedesi'nin altm nc maddesini icra etdirmek iin Devlet-i
Aliyye'yi taht- tazyike aldrmak isteyen Rusya deil ngiltere Devleti olduunu ve mddesnn
sdkn isbat ve teyid eder ortada birok sr ve delil mevcud idn ve Rusya'nn hududu
zerinde bir Ermenistan teekkl etmesini kendi selmet ve menfaatine mugayir addetdiini ve
Petersburg Kabinetosu'nun Saltanat- Seniyyelerine bu vesile ile dahi sr- dost ve safvet ibrz
etmek arzusunda bulunduunu bildiinden Rusya tarafndan ngilizlerin iddias vechile nota
verilmeyeceine ve ie mdahale olunmayacana dair kendisinden istediim temint ve taahhdt
kat ve sarih bir yolda Petersburg'dan bir-iki gn iinde istihsle muvaffak olaca midinde
bulunduunu ifade etmidir.
Maslahatgzr- mmileyh bu ifadtna ilveten bu ilerde tutduklar meslein nazar- takdir-i

42
lyi clib bir tarzda bulunduunu ve ez-cmle dnk gn kendisinden Rusya Ermenileri'nin
bizimkilerin efl-i fesadiyesine itirak edememeleri zmnnda polis marifetiyle taht- tefti ve
nezretde tutulmas iin istihsl etdiim taahhd vechile hareket edileceini ve hatta bir mddet daha
Rusya Ermenileri'nden bizim tarafa gitmek isteyeceklere pasaport verdirilmeyeceini ve bu
taahhdlerinin nasl icra klndn yani hududdan Ermeni geirilmediinin badem bizim
memurlardan dahi tahkiki kbil olacan sylemidir.
Maslahatgzrn beynt miynnda mlhaza ve mtlaaya muhtac iki madde daha vardr:
Bunun birincisi, istediimiz taahhdtn suret ve tarz- itsna aiddir. yle ki, Veli-nimet-i b-
minnetimiz efendimiz hazretlerine son derecede itimadlar var ise de kendi itikadlarnca Sadrazam
Kmil Paa kullarnn ngiltere'ye fevkalde meyli olduundan bu cihetle Bbli'ye de vermeleri
lzumunu gsterdiim temint paa-y mrunileyhin ngilizlerle beraber kendi aleyhlerinde
istiml edip Rusya'y politika leminde mkil bir mevkide brakmalar melhz idn sylemidir.
Maa-hz bu bbda Rusya Sefreti'nin ikna ve teminiyle Hariciye Nezreti'ne olsun mahremne ve
kat taahhd verdirileceini mid ederim. yn- dikkat mevddn ikincisi de, yed ileride
ngilizler hod be-hod nota vererek ie mdahale ederler ise buna Saltanat- Seniyyece ne yolda
mukabele olunacann yani keen-lem-yekn hkmnde tutulup tutulmayacann bilinmek
istenmesidir. nk maslahatgzr Rusyallardan mdahale olunmayacana dair taahhd alndkdan
sonra ngilizler bir nota verirler ise ve bu nota zerine Saltanat- Seniyyece bir takm tedbr ittihz
klnacak olur ise Rusya Hkmeti'nin mevki ve haysiyeti tehlikeye deceini ve bilakis ngilizlerin
notas keen-lem-yekn addolunduu hlde Rusya Devleti'nin Saltanat- Seniyye'ye son dereceye
kadar muvenet ve mzheret eylemesi tabi bulunduunu dermiyn etmidir.
Kendi zan ve tahmini olarak maslahatgzr- mmileyh Rusya Devleti'nin Ermenistan'da
katlim vuku bulmayacan ve memlekete lzm'l-icra olan baz eylerin yaplacan suret-i gayr-
resmiyede ve mahremnede bilip onun zerine istenilen taahhdt vereceini sylemidir. Ancak bu
ifadtn husus ve gayr- resm olacan syledikden mad Saltanat- Seniyye'nin Ermenistan'da
yapaca slhtn hibir devletin tavsiyesi veya nfuzuyla yap[l]mamas ve hibirine ol bbda
resmen bir gne vadde bulunmamas mnasib olacan ve oralarca masniyet-i can ve mal
kaziyyesinin temini ve yine slm'dan aff ve mstakm ve dirayetkr baz memurlarn tayininden
baka yapacak byk bir ey bulunmadn beyn eylemekle marzdur.
F 21 Zilhicce sene [1]307 / [8 Austos 1890]
Abd-i Memlkleri
Mnir Salih
Y. PRK. HR, 13/49
24
ERZURUM'DA MEYDANA GELEN OLAYLAR
NCESNDE BR TAKIM ERMEN BOZGUNCULARIN
ORTODOKS MEZHEB'NE GRMELER

43
Erzurum'da meydana gelen Ermeni olaylarndan nce kilise mezarlnda toplanan baz Ermeni
bozguncularn: "Rus olalm, Rus mezhebine girelim, muhtariyet kazanalm." szlerini ihtiva eden bir belge
dzenlediklerinin anlald / Bayezid kazasna bal Arzab ky Ermenilerinin Ortodoks mezhebine
girmek iin Rusya'nn Revan'da bulunan piskoposuna bavurduklar haberinin ky halk tarafndan
tamamen yalanlanarak hkmetten zr dilendii
Yldz
Saray- Hmynu
Bakitbet Dairesi
Erzurum'dan ifre Telgrafnme
C. F 23 Temmuz sene [1]306. Geende Erzurum'da zuhura gelmi olan Ermeni Hdisesi
vukuundan 3 saat evvel kilise mezarlnda tecemmu eden erbb- mefsedet tarafndan: "Rus olalm,
Rus mezhebine girelim, Rusya veyahud Acem'e gidelim. Serbest olalm yahud idare-i muhtriye
kazanalm." sznden ve yedi-sekiz yz kadar imzadan ibaret bir varaka tanzim eylemi olduklar
erbb- fesaddan olup taht- tevkifde bulunan baz ehsn Tahkik Komisyonu'nda icra olunan varaka-
i tahkikiye-i mazbtalarnda ifade eyledikleri ve slif'l-arz tanzim klnan imzal varakann
miynelerinde gib olup henz ele gemedii ve bu varaka mnderict Ermenilerin Ortodoks
Mezhebi'ne girmek arzu-y mefsedetkrnesinden ibaret bulunduu ve Ortodoks Mezhebi'ne mensub
papaslardan kimesnenin vrd etmemi olduu gibi suret-i hafiyye ve mnasibede dahi tahkiktdan
geri durulmad ve Bayezid Mutasarrfl'ndan ahren gelen telgrafnmede Bayezid kazasna tbi
Arzab nm Ermeni karyesinin Rusya mezhebini kabul etmek zere Revan'da Rusya'nn piskoposuna
mracaatlar haber alnmas zerine derhal tedbr-i lzme-i hasene bizzat ve bi'l-vasta icra olunarak
karye-i mezkre Ermenilerinin cmlesi u efkrdan nedmet ederek karyenin reisleri yiann kizbini
iddia ile suret-i inkrda bulunup hkmetden itizr ve istif-y kusur etmi olduklar beyn
olunduu marzdur. Fermn.
F 29 Temmuz sene [1]306 / [10 Austos 1890]
Erzurum Valisi
Hasan Hayri
Y. MTV, 44/77
25
BAYEZD SANCAINA BALI ARZAB KY HALKININ
ORTODOKS MEZHEB'NE GRMEK N RUSYA'DAN BR
PAPAZ GNDERLMES TALEBNDE BULUNDUKLARI
Ziyaret iin Mu'ta bulunan anl Manastr'na gelen Bayezid kazasna bal Arzab ky Ermenilerinden
bazlarnn Ortodoks mezhebine girmek iin Rusya'dan bir papaz gnderilmesi talebinde bulunduklarn
ifade etmeleri zerine sz konusu mezhebin Mu'ta yaylmamas iin gerekli nlemlerin alnmas
Yldz
Saray- Hmynu
Bakitbet Dairesi

44
Bitlis Vilyeti'nden gelen ifre telgrafnmenin suretidir.
Mu Mutasarrfl'ndan cevaben alnan irtda Bayezid sancana tbi ve Rus hududunda
vki Arzab karyesi Ermenilerinden geende ziyaret iin anl Manastr'na gelen ehs Bayezid
taraflarnda Ermeniler Ortodoks Mezhebi'ne girmek iin mezheb-i mezkra mensub papas
gndermesini Rusya'dan istid etdiklerini ve istidlar kabul olunduunu mezkr kilisede baz
Ermenilere sylemi ve bunun iin teviktda dahi bulunmu ise de muvfakat grdkleri mevskan
haber alnd ve bu rivayete nazaran Bayezid Ermenileri'nin bazlar o mezhebi kabule
hzrlandklar ve Muca yle bir istid ve teebbs olmad anlalm ve mezheb-i mezkrun liv-i
mezkrca intir eder ise ileride bu havaliye de sr olmas melhz bulunmu olduundan Bayezidce
tedbr-i lzmeye teebbs lzm id bildirilmi olmakla fermn.
F 5 Austos sene [1]306 / [17 Austos 1890]
Vali-i Bitlis
Rauf
Y. PRK. UM, 18/3
26
RUSYA'DAN ZYARET SIFATIYLA ANLI KLSE'YE
GELEN ERMENLERN ZERLERNDE TAIDIKLARI
SLAHLARI OSMANLI ERMENLER'NE VERMELER
Ziyareti sfatyla Rusya'dan anl Kilise'ye gelen Ermenilerin, tadklar silahlar Osmanl tebaasndan
olan Ermenilere vermelerini yahut satmalarn engellemek iin snr karakollar tarafndan bu silahlarn
teslim alnmas ve silahlarn snr karakollarna vermeyenlerin silahlarnn msadere edilmesi
Makam- Sadret-i Uzm'dan
f 11 Muharrem sene [1]308 ve 15 Austos sene [1]306
tarihiyle Hariciye Nezret-i Cellesi'ne mevrd tezkirenin suretidir.
Rusya'dan zvvr sfatyla anl Kilise'ye gelmekde olan Ermenilerin hududdan hn-i
mrrlarnda hmil olduklar eslihay tebaa-i Devlet-i Aliyye'den olan Ermenilere terk ve frht
etmekde olduklar istihbr klnmasna mebn badem zvvr- merkmenin hmil olduklar eslihay
hududda bulunan karakollara teslim etmeleri ve etmeyip de beri tarafa msellahan gedikleri hlde
yedlerindeki silahlarn zabt ve msdere olunaca hakknda nezret-i celleleri ve Dahiliye Nezret-i
Cellesi vastasyla icab edenlere tebligt icras eref-sdr olup Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i
Cellesi'nden 10 Muharrem sene [1]308 tarihli tezkire-i hususiye ile tebli olunan irde-i seniyye-i
cenb- Padiah iktiz-y lsinden bulunmu ve keyfiyet nezret-i mrunileyhya bildirilmi
olmakla nezret-i cellelerince dahi ber-mantk- emr u fermn- hmyn icabnn ifasna himmet
buyurulmas siykn[d]a tezkire-i senver terkm klnd.
[27 Austos 1890]

45
HR. SYS, 2768/47
27
MU'TA BULUNAN ANLI MANASTIRI'NI ZYARETE
GELEN ERMENLERE GRUPLAR HALNDE ZN VERLD
Mu'ta bulunan anl Manastr'n ziyaret etmek bahanesiyle Rusya'dan gelen Ermenilere, dikkat
ekmemeleri iin Rusya Hkmeti tarafndan 10 ve 15'er kiilik gruplar halinde izin verildiine dair
haberin aratrlarak sonucunun bildirilmesinin Petersburg Sefreti'nden istendii
19 Austos sene [1]306 tarihiyle mevrd tezkire-i smiye suretidir.
Devletli efendim hazretleri
Rusya cihetinde bulunan Ermenilerden bir ksm zhiren Bitlis vilyetine tbi Mu sanca
dahilinde kin anl Manastr'n ziyaret vesilesiyle takm takm o tarafa doru giderek orada
tecemmu etmekde ve Rusya Hkmeti ise bunlarn mctemian gitmelerini tecvz etmeyip clib-i
nazar- dikkat olmayacak suretde onar, on beer adam olarak mteferrikan azmetlerine msaade
etmekde olduu rivayet olunduunu mutazammn Trabzon Vilyeti'nden vrid olan telgrafnme
manzr- l olarak Rus Ermenileri hakknda Rusya Sefrethnesi'ne mracaatla temint ahz edilmi
ise de Bblice dahi tekd-i hl olunmakla beraber Petersburg Sefret-i Seniyyesi vastasyla da bu
bbda icra-y tahkikt edilmesi hususuna irde-i seniyye-i hazret-i Padiah eref-snih olduu
Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi'nden 12 Muharrem sene [1]308 tarihli tezkire-i hususiye ile
ir klnm olmakla ber mceb-i irde-i seniyye iktiz-y hlin icrasyla hsl olacak neticenin
inbsna himmet buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm klnd.
[31 Austos 1890]
HR. SYS, 2768/49
28
ERMENLERN, KURDUKLARI FESAT KOMTELER
VASITASIYLA OSMANLI TOPRAKLARINDA YAPTIKLARI
FAALYETLERN RUSLAR VE NGLZLER TARAFINDAN
DA DESTEKLEND
Ermenilerin, kurduklar fesat komiteleri vastasyla Osmanl topraklarnda yaptklar faaliyetlerin Ruslar
ve ngilizler tarafndan da desteklendii, bu yzden Bbli'nin alaca nlemlerde d gleri de gz
nnde bulundurmas gerektii
Bb- l
Daire-i Dahiliye
Mektub Kalemi
Aded

46
779
Mahremne
Huzur- l-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Ermeni Mesele-i malumesinin el-yevm tezhr eylemee balam olan cesmet ve ehemmiyet-
i fevkaldesiyle Rusyallarn kanlaryaca erbb- fesad zbtadan vikyeye kadar varan muvent ve
ngilizlerin tevikt ve tahrikt iin mahiyetini siyaseten nasl ahvle ifr eylemi olduuna ve u
muamelt ve muventn meni iin Bblice ne yolda tedbre tevessl iktiz eyleyeceine ve daha
baz ifadt ve tafsilta dair Zabtiye Nezret-i Aliyyesi'nden mebs "mahremne" iaretli tezkire
aynen ve leffen arz u takdim klnm ve mtlaasndan karn-i ilm-i l-i hazret-i Sadret-penhleri
buyurulaca zere keyfiyet bi'l-vch clib-i nazar- dikkat ve ehemmiyet olarak icab- hl ve
maslahatn ifas rey takdir-i sm-i cenb- veklet-penhlerine vbeste bulunmu olman ol
bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 9 Safer sene 1308 ve f 11 Eyll sene 1306
Nzr- Umr- Dahiliye
Mnir
**
Nezret-i Zabtiye
Mektub Kalemi
Aded
153
Mahremne
Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne
Devletli efendim hazretleri
El-yevm iddet ve ehemmiyet-i fevkaldesi tezhr etmee balam olan Ermeni Meselesi
dahilen ve haricen bir gile-i azmenin huds ve devamna sebep olmak istiddn gstermekde olup
vaktiyle memurlarn gafletinden bi'l-istifade her tarafda Ermeni mektebleri vastasyla ilk olunan
fikr-i mefsedet bugn en hcr yerlerde bulunan Ermeni ocuklarna varnca[ya] kadar taammm
etmidir. Gerek Dersadet'de gerek Memlik-i ahane'nin her tarafnda onar ve yirmier kiiden
mterekkiben teekkl etmi olan fesad komitelerinin esas zbtann nazar- tecesss ve takibinden
masn olabilecek suretde tedbr-i ihtiytiye ile muhkem ve meyyed olup hatta yek-dierinin gayret-
i mefsedetkrnesinden emin olan komiteler bile birbirlerinin azs kimler olduunu bilemeyerek bir
komite azsndan yalnz bir adam dier komite azsndan yine yalnz bir adam tanmak suretiyle
teselsl eden vesit-i irtibta Krimian ve Rusya'da bulunan Horen ve emsali res-y erbb- fesada
ittisl ve iltihak etmekdedirler. Her komitenin talimt- mahsusas bir baka zeminde olmakla beraber
teebbst- mefsedetkrnenin derectyla netice-i teebbst olan maksad Gmrk hammallarna

47
varncaya kadar her Ermeni iin malumdur. Komiteler ve bunlarn meneleri olan mektebler
marifetiyle bir tarafdan fikr-i mefsedet ner ve tamim edilmi olduu gibi her tarafda hafiyyen cem
olunan intdan baka mektebler ve kiliseler ve hastahneler nmlarna da klliyetli para toplanm
ve hele Rusya'da, Paris'de, Londra'da, Amerika'da el-yevm ceminde devam olunan int mebli-i
cesme tekil eylemi iken buna kanaat edilmeyerek imdi de tehdid ile cebren para istenilmee
balanmdr. Komiteler nev olup bunlarn biri mektib muallimleriyle muteberndan
mterekkiben tertib-i mefside aid mzkert ve mukarrert icraya ve ikincisi kilise papaslaryla
mtemen ehsdan mrekkeb olarak ine cemine ve ncs mekteblerden km fedai genlerle
hammal ve renber maklesi bkrlardan mteekkil olup cemiyt- fesadiyenin esrarn hkmete
ihbar ve ine vermekden istinkf edecek olanlar hafiyyen suikasd suretiyle tehdide memur olarak
nevi ve fakat add kesr olan bu komiteler keml-i germ ile maksadlarn istihsle
almakdadrlar. Buradan Rusya'ya ve Rusya'dan buraya gidip gelmekde olan Ermeniler tahrikt ve
tevikta vestat etmekde olduklar gibi bu hl hilf- menfaati gibi grnen Rusya Hkmetince de
erbb- fesad fevkalde himaye ve sahbet olunmakda ve hatta zbtaca mefsedetleri usulen tebeyyn
etmi olan ve burada bulunan Rusyal Ermeniler resmen istenildii hlde Rusya kanlaryasnca
bunlar sual ve cevab iin bile hkmete teslim olunmadkdan baka o makle erbb- mefsedet
polisler tarafndan tevkif olunmamak zere bunlara birer sefret kavas terfk olunmakdadr. Dier
tarafdan ngilizlerin tevikt ve tahrikt ve Ermenilerin Paris ve Londra matbt ve Gladstone'un
Minas Tcheraz ile olan muhabert erbb- fesadn cret cesaretlerini btn btn artdrarak en
miskin Ermenileri bile gayrete getirmi olduundan meselenin ehemmiyet-i asliyesi siyaseten de
reng-i dier kesb etmee balamdr. Marzt- kernem adi hafiye jurnallerinden mstahsal
mbalat ve evhm hv malumt- musannaa kablinden olmayp erbb- fesaddan Bb-
Zabtiye'de mevkf olan ve bir tarafdan da peyderpey derdest ve tevkif ile isticvb olunan ehs-
muzrrann itiraf ve ikrarlar gibi tahkikt ve isttlt- mahsusaya mstenid olarak zbtaca bu hl-i
dehetnke kar ittihz olunan tedbr ise bir hdise vukuuna meydan vermemek zere Ermeni skin
olan mahallta mahsusen takayydt- inzibtiyeyi fevkalde icra etmekden ve tahkik olunan
cemiyt- fesadiyeye mensub aznn cmlesini derdest ve tevkif etmek pek ok sud ve belki
mdahale-i ecnebiyeyi davet eylemekle beraber bunlar birka hapishne de istb edemeyecei
cihetle yalnz mefsedetleri kable't-tevkif sbit olanlar derdest ile bi'l-iktifa isticvbt teselsl
etdirmemekden ibaret kalyor. Bu tedbr teskin-i galeyana kfi olmad gibi zbtaca bunlardan
fazla yaplacak da bir ey yokdur. Halbuki meselenin temdsiyle ahvl-i hzrann kesb-i vehmet
etmesi melhzt- kaviyyeden olduundan ngilizlerin Ermeni erbb- fesadn tahrik ve himaye
etmemekle beraber Ruslarn dahi maksad- maluma mebn vki olan teviklerine mni olabilecek
suretde Bblice bu ie bir hsn-i netice verilmesi lzum- cil tahtndadr. Tahrikt- ecnib ile
fevkalde cretlenmi ve marm olan Ermeniler ne kadar mazhar- msaadt olsalar, tevikt-
ecnebiye devam etdike icra-y mefsidden bir an hl kalmayacaklarndan Bblice ittihz
buyurulacak tedbrin bu nokta-i nazardan tayini ile ona gre icra-y icabt fikr-i ksr-
kemternemce lzm gibi mtlaa olunuyor ise de yine ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-
emrindir.

48
F 8 Safer'l-hayr sene [1]308 ve f 11 Eyll sene [1]306 / [24 Eyll 1890]
Nzr- Umr- Zabtiye
Nzm
A. MKT. MHM, 501/13
29
PETERSBURG BYKELS HSN
PAA'NIN ERMEN MESELESYLE LGL RUSYA
DILER BAKANI GERS LE YAPTII GRME
Petersburg Bykelisi Hseyin Hsn Paa'nn, Rusya Dileri Bakan Giers ile yapt grmelerde
Rus basnnn Ermeni Meselesi'ne ilikin olarak ngiliz gazetelerinden naklen yapt yaynlarn Rusya'nn
politik karlarna tamamen aykr olduunu, Osmanl Devleti ile Rusya arasna bu yolla sokulmak istenen
nifaka kar dikkatli olunmas gerektiini ifade ettii, Giers'in buna karlk ngiltere tarafndan
kendilerine dorudan hibir dnce iletilmediini, Rus Ermenileri'nin snrda herhangi bir uygunsuzluk
yapmamalar iin de gayret gstereceklerini ve ngiliz gazetelerinin Ermeni Meselesi ile ilgili aslsz
yaynlarnn tekzip edileceini syledii; Rus tebaasndan olan bir takm bozguncular hakknda polis
tarafndan alnan tedbirlere stanbul'daki Rus Bykelilii'nin zorluk kardna dair herhangi bir
bilgisinin olmadn beyan eyledii.
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
4 Eyll tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb- mlkne
mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Rusya matbtnn Ermeni ileri hakknda ara sra
ale'l-husus ngiliz gazetelerinden naklen baz neriyt- muzrrada bulunduklar end gn akdem
grlmesi zerine kerleri bu hlin bi'd-defat verilen teminta ve bilhassa Rusya menfi-i
siyasiyesine klliyyen mugayir olduunu bast ve teyid ederek bura Hariciye Nezreti'nin nazar-
dikkatini celb eylemi ve evrak- havdisin tutmu olduu u yolda devamdan men edilecekleri
vadini almdm. Hakikaten u son gnlerde bir dereceye kadar grlen tadl-i lisan ol bbda icra-y
tenbiht vukuunu gstermekdedir. Bu yolda neriytda bulunan Novye Vremya ile Moskovskiy
Vedomosti nm-resm olup Grajdanin gayr- resmdir. Kullarnn inyeten buraya tayin
buyurulduumdan beri gerek mrru'l-arz gazeteler ve gerek az ok mhim sair evrak- havdis klle-
yevm nazar- tedkikden geirilerek ahvl-i politikaya dair ve Hkmet-i Seniyyeleri hakknda muzr,
nfi ne trl neriyt grlrse tercmeleri haftada iki defa b-arza takdim olunmakda olduu gibi
bunlardan Memlik-i Mahrse-i ahane'ye duhl men olunmak iktiz edenlerin isimleriyle nsha
tarihleri nezret-i mrunileyhdan mukaddem aldm emir mcebince b-telgrafnme her vakit
arz edilmidir. Tbk- fermn- hikmet-beyn- hazret-i Padiah zere bu bbda ez-ser-i nev edeceim
tebligt iin Msy Giers'in u end gn zarfnda sayfiyesinden avdetine muntazr olduumun

49
marzt- mebsta ile beraber mbarek hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz
msterhamdr.
F 18 Eyll sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
Dnk gn tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb- mlkne
mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Bu sabah Msy Giers ile vuku bulan mlktmda
Ermeni ileri hakknda Times gazetesinde mnderic fkradan bahisle tbk- fermn- hikmet-beyn-
hazret-i Padiah zere gayet husus ve mahremne olarak Devlet-i Aliyye ile Rusya beyninde ilk-y
nifak maksadyla ittihz olunan meslei bi'l-etraf erh ve tefhm eyledim. Mrunileyh vukf-
dakika-ins ve mehmm-dn-i hazret-i Padiah'yi bi't-tasdik devleteyn menfiine mugayir olan bu
politikaya kaplmamak gayretinden geri durulmuyor ise de Ermeni ilerinde imdiye kadar gerek
Rusya'nn Londra sefirine ve gerek Petersburg ngiltere Sefreti'nden kendisine hibir gne beyn-
mtlaa olunmayp yalnz matbt vastasyla galeyan- efkr huslne say edildiini ve Rusya
Ermenileri'nin hudud zerinde bir uygunsuzluk k edememelerine badem dahi sarf- mes
olunacan bast ile ngiltere ve ciht- saireden olacak her nev ifale kaplnmayacana emniyet
buyurulmasn ve mehfil-i siyasiyesinden terauh etmekde olan neriyt- vkay her vakit Rusya
gazetelerinin umumiyetle tekzibden geri durmadklar gibi Times gazetesinin mebhsn anh olan
fkras da ol vechile cerh edileceini ifade eyledikden sonra Novye Vremya gazetesinin end gn
akdem neretmi olduu bir Erzurum mektubunda Ermeni ilerinde dnen fesad hakkyla tasvir
edilmi olduunu teyiden beyn eyledi. Mezkr mektub tercmesi f 4 Eyll tarihinde Hariciye
Nezret-i Cellesi'ne takdim klnmdr. Bu vesile ile dahi nil olduum iltifat- cihan-derect-
cenb- Padiah'den dolay ne derecelerde mteekkir ve minnetdr kaldm bilemediimin
marzt- mezkremle beraber mbarek hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz
msterhamdr.
F 23 Eyll sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.

50
F 9 Eyll tarihli telgrafnme-i aliyyeleri meli karn-i kn- kemternem oldu. Ber-tbk-
irde-i seniyye-i hazret-i ehriyr Msy Nelidoff'-un Dersadet'e ne vakit muvsalat eyleyeceini
bi'l-mnasibe Msy Giers'den sual eyleyip on gne kadar ve belki daha evvelce mahall-i
memuriyetine avdet edecei cevabn aldmn atebe-i evket-mertebe-i hazret-i veli-nimet-i b-
minnet efendimize arz msterhamdr.
F 23 Eyll sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
Tebliine memur olduum irde-i seniyye-i hazret-i ehriyr zerine Msy Giers'in, kullarna
vad eyledii vechile bugnk Novye Vremya gazetesi bir bend-i mahsus ile Times'n fkra-i
malumesini ve imdiye kadar ngiliz gazetelerinin Ermeni ileri hakknda grlen neriyt-
muzrralarn ayr ayr ve 9 tarihli telgrafnme-i llerinde mnderic efkr- hikmet-disr- cenb-
Padiah'den muktebes mtlat ile ale't-tafsil red ve cerh ederek Ermenistan tabirinin istimline
mahal olmadn ve bu bbda Rusya'nn hakik politikas neden ibaret olabileceini bi'l-etraf erh ve
beyn eylemi ve mezkr bend buraca fevkalde tesir etmi olmakla tercmesi hemen Hariciye
Nezret-i Cellesi'ne takdim olunmak zere bulunduunun atebe-i evket-mertebe-i hazret-i veli-
nimet-i b-minnet efendimize arz msterhamdr.
F 25 Eyll sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
F 4 Eyll tarihiyle eref-sdr olan fermn- cell-i hazret-i Hilfet-penh mantk- mnfince
Msy Giers'i grp u aralk Rusya matbtnn Ermeni ilerinde tutduu lisan devleteyn beyninde
mevcud olup gitdike artmakda bulunan mnasebt- dostneye ve bu bbda Rusya Hkmeti
tarafndan verilegelmekde olan teminta klliyyen mugayir olduunu suret-i mnasibede tebli
eylediim srada Novye Vremya gazetesinin geenlerde "Dersadet Mektubu" ser-levhasyla nerine
cret eyledii bedhhne bir bendden dolay Hariciye Nezret-i Cellesi'nden aldm emir zerine

51
mrunileyhin nazar- dikkatini celb ederek evket-meb efendimiz hazretleri bi'l-cmle tebaa-i
sdka-i Hristiyaniyeleri hakknda ne derecelerde bir lutf u inyet buyurmakda olduklar umumen
msellem bulunduu hlde bu gazetenin u neriyt- mfteriynede bulunmasna imz olunmamak
lzm geleceini ifade eylediimde bu bbda Dahiliye nzryla bi'l-mzkere mebhsn anh olan
gazetelere tenbiht- messire icra etdireceini cevaben beyn ve Times gazetesinde mnderic
bulunup b-esas ve mcib-i taaccb olan fkrann dahi yaknda tekzib edileceini ilveten ityn
eylediinin hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz msterhamdr.
F 25 Eyll sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
F 19 tarihli telgrafnme-i llerinde mnderic fermn- cihan-mut- hazret-i ehriyr
muktez-y lsi zere Msy Giers'i grp irde-i seniyye-i hazret-i ehriyr mantk- mnfini
lisan- mnasible bi'l-etraf tefhm ve tebli eyledim. Mrunileyh Rusya tebaasndan olup da icra-y
mefsedete tasadd etdikleri zbtaca tebeyyn eden kesn hakknda ifas iktiz eden muameltda
Rusya Konsoloshnesi'nin mkilt gstermekde olmasndan buraca malumt olmad misill u
muameleye asla cevz verilemeyeceini bi'l-beyn bu gibi ehsn teebbst- fesadiyelerinin men
ve izlesiyle haklarnda ifas iktiz eden her trl muamelede konsoloshnenin zbta-i mahalliyeye
daima teshlt gstermesi hakknda ihtart- lzme it olunmak zere b-telgrafnme Rusya sefirine
emir vereceini ifade eylediinin atebe-i evket-mertebe-i hazret-i veli-nimet-i b-minnet efendimize
arz msterhamdr.
F 3 Tern-i Evvel sene [18]90
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
Hariciye nzr ile dn akam vuku bulan mlktmda malum- l olan Dersadet Rusya
Konsoloshnesi'nin hkmeti efkrna klliyyen mugayir olarak ittihz eyledii muamelta tekden

52
ve keml-i ehemmiyetle sevk-i kelm etmekliim zerine mrunileyh bu hususda nezrete hibir
malumt- evveliye olmadn tekrar eyleyerek ol bbda der-akab vermi olduu evmir-i katiyeye
dahi el-n cevab alamadn ve hatta Msy Nelidoff'dan mevdd- saire hakknda bile sekiz gn
mtecvizdir hibir habere destres olamadn ifade eylediinin atebe-i evket-mertebe-i hazret-i
veli-nimet-i b-minnet efendimize arz msterhamdr.
F 9 Tern-i Evvel sene 1890 / [9 Ekim 1890]
Petersburg Sefiri
Hsn
Y. PRK. EA, 12/13
30
RUS TEBAASINDAN OLAN ERMEN FESAT CEMYET
LER GELENLERNN STANBUL'DAN
UZAKLATIRILMALARI
Malhasa, Kirkor Nikogosyan, Vart Badrikyan ve Eczac Kazancyan adl Rus tebaasndan Ermeni
fesatlarn, Rus Bykelilii'nin Bbli'ye verdii teminat zerine stanbul'dan uzaklatrlmalarnn
Rus veliahdnn stanbul'u ziyaretinde kendisiyle grecek heyette yer almalar asndan da isabetli
olaca
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne f 25 Safer sene [1]308 ve f 28 Eyll
sene [1]306 tarihiyle Zabtiye Nezreti'nden mevrd tezkirenin suretidir.
Ermeni cemiyt- fesadiyesi ressndan ve Dersadet'de beklar env- mehzri d snfdan
Rusyal Malhasa ile Kirkor Nikogosyan'n sefretle bi'l-muhabere Rusya'ya tard ve tebdleri
esbbnn istikmli delil ve emrt- kfiyesiyle 24 Eyll sene [1]306 tarihli cevab ve tezkire-i
kemternemle baka baka savb- sm-i dvernelerine arz olunmu olduu hlde merkmn el-n
Dersadet'de ve icra-y fesad ve melanet yolunda bulunuyor. Bunlardan baka Rusya Devleti
tebaasndan Agop Vart Badrikyan dahi cemiyt- mezkrenin Kzl Komite nm altnda bulunan ve
suikasd emrini veren frkann reisi olup hatta baz Ermeni mefsedet gazeteleri ve sair evrak- fesadiye
ve tehdidnmeler zerindeki mhr dahi bu adamn nezdinde olduu ve Koska'da eczaclk eden
Kazancyan dahi bu komite azsndan bulunduu tahkikt- resmiye ile sbit ve bunlarn drdnn
dahi Dersadet'de bir dakika bile durmalar mazarratdan gayr- hl olaca gibi env- mehzri de
mstelzim idne binen ve lutfen merkmlarn hemen Rusya'ya tard ve tebdleri emrinde sefretle
bi'l-muhabere iktiz-y hlin msraaten icra ve taraf- kemterneme de neticesinin emir ve inbs
hususuna msaade-i aliyye-i nezret-penhleri yn buyurulmak bbnda emr u fermn hazret-i men
leh'l-emrindir.
HR. SYS, 2801/1
***

53
Nezret-i Zabtiye
Mektub Kalemi
Aded
Rusyallardan Ermeni mefsidine itirak edenler hakknda Rusya Sefreti'ne verilen emir
zerine sefret-i mrunileyh tarafndan konsoloshneye edilen tebligt ve Bbli'ye verilen
temintdan bahisle ona gre ifa-y muamele olunmas hakknda eref-sdr olan ve 30 Eyll sene
[1]306 tarihli tezkire-i hususiye-i dverneleriyle tebli buyurulan irde-i seniyye-i cenb- Padiah
keml-i tazm ile telakki olunarak mefsid-i mezkre cemiyetleri ressndan ve Dersadet'de bir
dakika beklar gayr- caiz snfdan olup sefretle bi'l-muhabere Memlik-i Mahrse-i ahane'den
tebdleri birka defa Hariciye Nezret-i Cellesi'ne yazld hlde el-n burada ve icra-y mefsid
yolunda bulunan devlet-i mrunileyh tebaasndan Malhasa ile Kirkor Nikogosyan ve Vart
Badrikyan ve Eczac Kazancyan nm ahslarn u emir ve tenbihden bi'l-istifade vakit
geirilmeyerek hemen Dersadet'den tard ve tebdleri zmnnda mtehattim olan muamelenin
msraaten icra ve keyfiyetin taraf- acizye inbs imdi b-tezkire-i mahsusa nezret-i
mrunileyhya ve Correspondance de l'Est gazetesinde bu bbda sefret-i mrunileyhya emir
verildiine dair mnderic bulunan fkrann suret-i gayr- resmiyede evrak- havdisle neri hsn-i
tesiri mcib ve mnasib gibi mtlaa olunarak icra-y icab Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne yazld.
Rusya veliahdnn Ermeni mefsid ve maksdn tervc iin Dersadet'e geleceine dair Beyolu
mutasarrfnn vki olan arz u irna gelince; bunun hakikate klliyyen mugayir olduu ve fakat bir
ay mukaddem arz olunduu vechile mrunileyh geldii vakit Ermeni milleti tarafndan bir heyet-i
mebse gnderilecek ve bu heyetin reisi olan ve Memlik-i ahane'den tard ve tebdi Hariciye
Nezret-i Cellesi'ne yazlan ehsdan ve res-y erbb- fesaddan Kirkor Nikogosyan tarafndan bir
nutuk ird edilecek idiyse de merkmun tardyla bu teebbs dahi mahv edilmi olaca marzdur.
Ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 1 Tern-i Evvel sene [1]306 / [13 Ekim 1890]
Nzr- Umr- Zabtiye
Nzm
Y. PRK. ZB, 6/42
31
RUSYA BYKELL TERCMANI MAKSMOF'UN RUS
TEBAASINDAN OLAN ERMEN FESAT KOMTES
YELERN HMAYE ETT
stanbul'dan uzaklatrlmalarna karar verilen ahslar hakknda yaplacak ilemlere Rusya Bykelilii
tarafndan srarla kar kld takdirde, lke gvenliini tehlikelerden korumak iin Osmanl tebaasndan
olan bozguncular gibi tutuklanacaklar ifade edilmesine ramen, Kzl Komite adyla Ermeni fesat

54
hareketlerine kart belirlenen Agop Vart Badriko'nun, yakaland halde Rusya Bykelilii
Tercman Maksimof tarafndan Zaptiye Nezreti'nden alnarak himaye edildii ve Badriko'nun evinde
komitenin mhrn tayan bir takm evrak bulunduu halde Rusya Bykelilii memurlarnn bunlar
Zaptiye'ye teslim etmedikleri
Zabtiye Nezreti'nden 29 Safer sene [1]308 ve 2 Tern-i Evvel sene
[1]306 tarihiyle Hariciye Nezreti'ne zeylen ve cevaben vrid tezkire suretidir.
Devletli efendim hazretleri
Hkm-i emr u ir- cenb- nezret-penhleri ve melff suretler mefhmi karn-i kn-
aciznem oldu. Gerek merkm Malhasa ve gerek dier ehs- muharrere Ermeni cemiyt- fesadiyesi
ressndan olduklar c-y tereddd olmayp sefretin irt- vkas Petersburg Umr- arkye
mdr tarafndan Saltanat- Seniyye sefirine ire olunan telgrafnmedeki mevde klliyyen
mugayir ve merkmlarn Dersadet'de beklar katiyen gayr- caiz olarak bu bbda ifahen izaht-
kfiye verilmek zere Polis Meclisi Reisi izzetli Hsn Efendi imdi nezd-i l-i dvernelerine irsl
klnm olmakla mmileyhden alnacak malumta ve iin derkr olan ehemmiyet-i fevkaldesine
nazaran ve seran merkm Malhasa ve ehs- saire-i muharrerenin bil-ifte-i vakit Dersadet'den
tard ve tebdleri esbbnn istikmli lzumunu ve ayet sefrete muhalefetde srar olunduu takdirde
inzibt- memleketi halelden muhafazaten Devlet-i Aliyye tebaasndan olan erbb- fesad hakknda
icra edilen muameleye tatbikan merkmlar dahi ele geirmek ve taht- tevkife almak mecburiyetinde
bulunulacan arz ile neticeye intizr eylerim. Ol bda.
**
Makam- sm-i Sadret'den 2 Reblevvel sene [1]308 ve 4 Tern-i
Evvel sene [1]306 tarihiyle Hariciye Nezreti'ne vrid tezkire suretidir.
Devletli efendim hazretleri
Kzl Komite nmyla icra-y fesad eden Ermeni cemiyet-i fesadiyesi reisi Rusya Devleti
tebaasndan Agop Vart Badriko'nun zbtaca derdest olunduu hlde Rusya Sefreti Tercman
Msy Maksimof'un Zabtiye Nezreti'ne mracaatla merkmu ne suretle alp gtrdne ve sefret
memurlar hzr olduu hlde zbta merkmun ikametghn lede't-taharr komitenin mhr ile bir
takm evrak buldurulmu ise de Rusya Sefreti bunlar dahi nezrete teslime muvfakat etmediine
dair nezret-i mezkreden vrid olan 3 Tern-i Evvel sene [1]306 tarihli tezkirenin sureti leffen savb-
devletlerine irsl klnm olmakla mnderictna nazaran iktizsnn icra ve inbsna himmet
buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm klnd, efendim.
[16 Ekim 1890]
HR. SYS, 2768/58

55
32
MU KYLERNDEK ERMENLERN KENDLERN
ZYARETE GELEN RUSYA'NIN VAN KONSOLOSUNA
ASILSIZ KYETLERDE BULUNARAK RUSYA'DAN
DESTEK STEDKLER
Van, Erzurum ve Bitlis civarnda seyahat eden Rusya'nn Van konsolosunun, Mu'ta urad Hristiyan
kylerinde tahkikatla urat, Ermenilerin kendisine hkmet memurlar ile Krtler aleyhinde aslsz
ikyetlerde bulunarak Rusya'nn desteini istedikleri anlaldndan, konsolosun izledii yolun
Ermenilerin fikirlerinin bir kat daha deimesine sebep olabilecei
Yldz
Saray- Hmynu
Bakitbet Dairesi
Bitlis Vilyeti'nden gelen ifreli telgrafnmenin suretidir.
Rusya Devleti'nin Van konsolosu an'dan avdetle dnk gn Bitlis'e hareket eyledii ve
mmileyhin Van'dan hareketle Erzurum'a ve oradan Mu'a gelip Bitlis'e hareketi zamanna kadar
misafir olduu Hristiyan karyelerinde tahkikt ile urap hkmet memurlar ile Krdler
aleyhlerinde Ermeniler pek ok hilf- vki ikyetnmeler verdiklerinin ve haklarnda Rusya
Devleti'nin sahbetini istid eylediklerinin mevskan tahkik klnd Mu mutasarrfndan ir
olunuyor. Mmileyhin Bitlis'e muvsalatnda ahvl ve harekt nazar- dikkate alnmas tabi ise de
urad Hristiyan karyelerinde ittihz eyledii meslek Ermenilerin bir kat daha tagayyr-i
efkrlarn bd olabileceine nazaran icra-y icab makam- sm-i Sadret-penhye ir olunduu
marzdur.
F 18 Tern-i Evvel sene [1]306 / [30 Ekim 1890]
Bitlis Valisi
Rauf
Y. PRK. UM, 19/31
33
ERMEN KOMTECLERNDEN RUS ELLNDE
BULUNAN AHISLARIN OSMANLI HKMET'NE TESLM
stanbul Rusya Bykelisi Nelidoff'un, Rusya Konsoloshanesi'nce zabtaya teslimine kar klan
Badrikyan'n normal bir sulu olmadn, halk hkmete kar isyana tevik ederek adam ldrme ve
yaralama sularn ileyen bir grubun en azl elebalarndan biri olduunu, hatta Rus kanunlarna gre
bile iddetle cezalandrlmas gerektiini belirterek Osmanl makamlarna teslimini isteyen Hariciye
Mektupusu Salih Mnir Bey'e durumu Petersburg'a ileterek izin aldktan sonra teslimini salayacan
ifade ettii; Salih Mnir Bey'in, Kafkasya memurlar tarafndan Ermeni fesatlara kar alnan tedbirler
ve ceza uygulamalarndan dolay da Osmanl Padiah'nn memnuniyetlerinin Rusya mparatoru'na
iletilmesini istedii

56
Emr u fermn- hmyn- cenb- Hilfet-penhlerine imtislen dn Rusya Sefreti'ne
azmetle konsoloshnede tevkif edilerek zbtaya teslimi istenilmeyen mahd Bardikyan'n
Hkmet-i Seniyye'ye iadesi hususunu suret-i mnasibede Sefir De Nelidoff'dan musrrne taleb
etmi ve Rusya Sefretince bu bbda gsterilmekde olan muhalefetin ne sebeblerden dolay haksz
olduunu bir takm delil-i kanuniye ve ahdiye serdiyle isbata say etdiim gibi Rusya Devleti
tarafndan evvel ve hir Ermeni ilerine mteallik cnib-i mel-menkb- cenb- ehriyrlerine
verilen temint ve taahhdt- dostne ve ihls-irne iktizsnca da bu gibi ilerde sefretin
zbtaya teshlt ve muvenet gstermesi lzm geleceini elfz- messire ile beyn eylemidim.
Sefir-i mrunileyh merkmun zbtaya teslimi emrinde gsterdikleri muhalefetin esbbn izah ile
erbb- cerimin Osmanl hapishneler[in]de tevkifi hususuna Avusturyallar tarafndan bundan end
sene akdem muvfakat olunmu ise de Rusya Devleti'nin bu hakdan vazgemediini ve Bbli ile
sefret beyninde bu hususdan dolay tahadds eden ihtilfn sinn-i vefreden beri bertaraf
edilmediini ve tarafeyn erbb- cerimi iin bir mukvele veya suret-i tesviye akdine ihrz-
muvaffakiyet olunamadn ve zaten Rusyal mcrimnin zbtaya teslimi sefrete hibir vakit kabul
olunmayp geri birka Rusyal, polis tarafndan tevrh-i muhtelifede ahz ve tevkif olunmu ise de
buna mugayir-i ahd nazaryla baklarak protesto edildiini ve binenaleyh istediimiz Ermeni
mfsidin teslimi muhtelefn-fh olan esas meselesine dokunacan ve maa-hz bunun haricinde
erbb- fesadn takib ve taharrsi emrinde memurn-i Saltanat- Seniyye'ye konsoloshnece ez-her-
cihet ire-i teshlt ve ifa-y muvenet klnacan sylemi ve buna ilveten bir hayli zamandan beri
Rusya'da irtikb- cinayetle Memlik-i ahane'ye firar eden bir takm kesnn ikametghlar ve esbb-
mahkumiyetleri Bbli'ye bildirilerek teslimleri taleb olunduu hlde kabul olunmadn ve bu
sebeble de Rusya Devleti'nden muamele-i mtekbile talebine hakkmz olamayacan ifade eylemi
ise de zikrolunan esas meselesi menfaat-i tarafeyne muvfk suretde hallolunabilmek iin arz ve
amk bahse muhtac olup mevkf Bardikyan ise adi cerim erbbndan olmayarak hkmet-i mera
aleyhine halk fesada tevik eden ve katl ve cerh gibi efl-i eniyede z-medhal olan avenenin en
tehlikeli ressndan bulunduunu ve hatta Rusya kanunu hkmnce herhangi memleketde olur ise
olsun cemiyt- hafiyye-i fesadiyeye itirak eden Rus tebaasnn eedd-i ceza ile cezalandrlmalar
lzm geleceinden kendi kanunlarna tevfkan ahs- merkmu himayeye salhiyetleri bulunmadn
ve'l-hsl esas meselesine bir tarafdan baklmak zere merkm Bardikyan'n serd olunan ahvl ve
esbba binen ve b-husus veli-nimet-i b-minnetimiz ehriyr- l-tebr efendimiz hazretlerinin bu
bbdaki arzu-y hmynlarna riyeten teslimi mnasib olacan mnasib zeminde ityn etmekliim
zerine merkmun Petersburg'dan telgrafla bade'l-istzn teslimine muvfakat gstermi ve dn
kede etdii telgrafnmenin cevabn bugn leden sonra alnca derhal abd-i ahkarlarna haber
gndereceini ifade etmi olmakla marzdur.
F 8 Tern-i Evvel sene [1]306
Abd-i Memlkleri
Mnir Salih
**

57
Dn akam emr u fermn- hmyn- cenb- ehriyrye imtislen Rusya sefiriyle grerek
Kafkasya memurni tarafndan Ermeni fesedesine kar ittihz ve icra olunan tedbr ve muamelt-
tedbiyeden dolay hsl olan mahzziyet-i samime-i cenb- Padiah'nin mparator'a tebli
olunmasn lisan- mnasible ifade etdiimi ve bunun zerine keyfiyetin maa'l-iftihar Petersburg'a
iryla beraber der-i br- cnib-i Saltanat- Seniyye'ye bu yolda ibrz- sr- dost ve muhlesat
klnacanda itibh buyurulmamasn sefir-i mrunileyh ifade etmi ve esna-y vedada Rumlarn
imtiyzt- mezhebiyeleri meselesine dair geen gn vasta-i aciznemle arz ve ibl eyledii ihtart
ve mtlat iin gnden gne kesb etmekde olduu ehemmiyete nazaran ve zt- evket-simt
efendimiz hazretlerine olan ihls ve ubdiyetine binen tekrar eylediini dahi beyn eylemidir.
F 20 Tern-i Evvel sene [1]306 / [1 Kasm 1890]
Mnir Salih
Y. PRK. HR, 13/81
34
PETERSBURG BYKELS HSN PAA'NIN ERMEN
KOMTEC AGOP ARAKELOF'UN ZABTYE'YE TESLM
HUSUSUNDA RUSYA DILER BAKANI GERS LE
GRMES
Petersburg Bykelisi Hsn Paa ile gren Rusya Dileri Bakan Giers'in, Batum'da retmenlik
yapt srada Ermeni fesat cemiyetinin ihtill maksadyla kurduu icra komitesinin tertipisi ve mdr
olduu anlalan ve zerinde komite mhrn tayan evraklarla yakalanan Rus uyruklu Agop Arakelof'un
Zabtiye'ye hemen teslimi konusunda stanbul Rusya Bykelilii'ne ve snrda Ermenilerin herhangi bir
uygunsuz hareketine frsat tannmamas iin Kafkasya Kumandanl'na gerekli tedbirlerin alnmas
emrinin verildiini ifade ettii
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
Tern-i Evvel'in alts tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb-
mlkne mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Ber-tbk- fermn- hikmet-beyn- hazret-
i Padiah Msy Giers'i grp Rusya tebaasndan Agop Arakelof vakasnda Dersadet Rusya
Sefret ve Konsoloshneleri tarafndan Ermeni ilerinde evvelce verilen evmir-i ekdeye mugayir ve
Petersburg kabinetosunun hilf- meslek ve rzas olarak k edilen mkilt bi'l-etraf ve ehemmiyet-
i mahsusasyla tasvir ve ityn eyledim. Mrunileyh bu hususda Msy Nelidoff'dan ald bir
telgrafnmeden bahisle ahs- merkmun vaktiyle Batum'da mekteb hocal etmi ve orada Ermeni
cemiyet-i fesadiyesinin ilk-y dehet ve ihtill maksadyla tesis eyledii icra komitesinin mrettib
ve mdr bulunmu id ve mebhsn anh olan mhrn komite mhr ve nezdinde zuhur eden
evrakn dahi komite muharrert olduu olunan isticvb zerine kendi itirafndan tebeyyn
eylediinden ve vcudu Hkmet-i Seniyye'ye ve asayi-i memlekete derece-i nihyede muzr

58
olduundan zbtaya teslimi iktiz-y hlden olduu mezkr telgrafnme mnderictndan idn ve
hemen ol bbda kendisine emir verildiini syledi. kerleri u ifadelerinden dahi iin derece-i
ehemmiyeti anlalacan ve byle bir maddede k- mkilt olunmas hakikaten c-y dikkat olup
ale'l-husus tercmann u srada hilf- nezaket lisan istiml eylemesi mcib-i teessf idn
beynla badem bu misill hltn vukua getirilmemesi zmnnda evmir-i ekde verilmesini ve
Msy Nelidoff'un ir eyledii evrak- fesadiyenin dahi zbtaya teslim edilmesi hakknda dahi
emr-i kat its tabi olacan ifade eyledim. Badeh Rusya sefiri ile mstearnn tavr u
hareketlerini hsn-i suretle ifhm ve irb eyleyerek bunun mnasebt ve muamelt- siyasiyeye ne
derecelerde tesir ve be-tahsis devleteyn beyninde mevcud olan ravbt- dostneye mugayir bu gibi
hllerin vukuuna bis olduunu erh ve tafsil eyledim. Mrunileyh Msy Nelidoff'dan imdiye
kadar alnan muharrertda bu gibi muamelesini ire ve teyid edecek hibir ir grlmeyip bilakis
kendisinin daima devleteyn beynindeki mnasebt- dostnenin takviyesine s grndn ve
halbuki imdiye kadar bu yolda bir hareketi hissedilmi olsayd ihtart icrasndan geri durmam
olaca tabi idn beyn ve mmileyhin asabiyy'l-mizac olduunu kendi dahi tasdik ederek u
kadar ki, nezaket-i maslahat hasebiyle ie ser-rite vermeyerek gerek sefir-i mmileyh ve gerek
mstear haklarnda tedkikt- mahsusaya teebbs edeceini cevaben beyn eylediinin mbarek
hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz msterhamdr.
F 21 Tern-i Evvel sene 1890
Petersburg Sefiri
Hsn
**
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
F 20 Tern-i Evvel tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb-
mlkne mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Ber-tbk- fermn- hikmet-beyn- hazret-
i Padiah Msy Giers nezdine giderek selm- meserret-encm- hazret-i Padiah ile beraber irde-i
seniyye-i mlkneyi lisan- mnasible bi'l-etraf kendisine tebli eyledim. Hakknda ibrz buyurulan
ibu iltifat- ehinhden dolay ne yolda arz- kran ve mahmidet eyleyeceini takdirden aciz
kaldn hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz ve ibl etmekliimi rica eyledi.
Bu bbda vuku bulan tebligt zerine bugn Msy Nelidoff'dan bir telgrafnme aldndan bahisle
hemen mparator hazretlerine arz- keyfiyet eyleyecei gibi Kafkasya Kumandanl'na dahi bu
hareketin keml-i sratle meni zmnnda tedbr-i lzme ittihz iin evmir-i katiye vereceini
bi'l-beyn Dahiliye Nezreti'nin dahi Ermeni temylt- fesadiyesine meydan verilmemek zere
keml-i ehemmiyetle nazar- dikkatini celb edeceini ve hudud zerinde hibir uygunsuzluk zuhur
etmemesine gayret edileceinden emin olunmasn ifade eylediinin atebe-i evket-mertebe-i hazret-i
veli-nimet-i b-minnet efendimize arz msterhamdr.
F 3 Tern-i Sn sene 1890 / [3 Kasm 1890]

59
Petersburg Sefiri
Hsn
Y. PRK. EA, 12/25
35
ERMEN VARTAN'IN, VAN RUSYA KONSOLOSUNUN
KENDSNE VAAD ETT BN LRA KARILIINDA
HZMET VERD
Bitlis Valiliince sorgulanan Ermeni Vartan'n konumamas zerine, hapishanede ajan olarak kullanlan
bir kiiye Rusya'nn Van konsolosunun kendisine vaad ettii bin lira karlnda hizmet verdiini ifade
ettii

Yldz
Saray- Hmynu
Bakitbet Dairesi
Bitlis Vilyeti'nden vrid olan ifre telgrafnmedir.
Vartan nm Ermeni'nin tutulan evrak- fesadiye tercme suretleri f 11 Eyll sene [1]306 tarihli
arza ile takdim olunmu idi. imdiye kadar defatle celb ve istintk olunduu hlde alnan ecvibe
ahvl-i askeriyenin ve Krdistan ahalisinin efkr ve temylnn istiknhna dair olan talimt ve ol
bbda tahkiki mcerred tccar ve askerle kontrato etmek dairesinde cereyn ederek suallere cevab
vermekden katiyen imtin etmekde olmasna ve deruhde eyledii makine hangi tarafdan tevd
edildiinden dier erkleri olup olmadnn bilinmesi taht- ehemmiyetde bulunmasna mebn
vilyete casuslukda istihdam olunanlardan biri daha yaknlarda Rusya tarafndan geldiini vesile
ittihzyla kendisine yazdrlp muhteviyt bheyi davet eder bir mektub postahneden alkonulup
taht- tevkife alnm ve verilen talimt- hafiyye zerine merkm Vartan' hapishnede hasbihl
yolunda istintk etmidir. ahs- merkmun ifadesine nazaran merkm Rusya Van konsolosundan
vad olunan bin lira mukabilinde bu hizmeti deruhde eyledii ve fakat baka bir vasta ile talimtda
mnderic ahvlin tahkikine giriilip .... kendisince mechul id anlalm ise de bir derece daha
tamk- tahkikta allmakda bulunduu ve keyfiyet Bbli cnib-i smsine bildirildii marzdur.
Fermn.
F 6 Tern-i Sn sene [1]306 / [18 Kasm 1890]
Vali-i Bitlis
Rauf
Y. PRK. ZB, 6/70

60
36
ERMENLERN FESAT TEEBBSLERNE MEYDAN
VERLMEMES HUSUSUNDA PETERSBURG BYKELS
HSN PAA'NIN RUSYA DILER BAKANI GERS LE
GRMES
Petersburg Bykelisi Hsn Paa'nn Rusya Dileri Bakan Giers'e Ermenilerin kt niyetli
teebbslerine kar Rusya ile Osmanl Devleti arasnda kesin bir zm ekli kararlatrlmas teklifinde
bulunduu, Giers'in de Ermeni faaliyetlerine kar Kafkasya valisinden gmrk memuruna kadar gerekli
emirlerin verildiini ve Emiyazin katogikosunun uyarldn syledii
Yldz
Saray- Hmynu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan ifreli telgrafnmenin hallidir.
On yedi tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb- mlkne
mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Ber-tbk- fermn- hikmet-beyn- hazret-i Padiah
Msy Giers'i grp bi'l-etraf Ermenilerin ber-devam olan teebbst ve niyyt- fesadiyeleri
hakknda keml-i dikkatini davet ile bunlarn ibu ahvl ve harektna kar devleteyn beyninde kat
bir suret-i tesviye karargr olarak bad-ezn tarafeyn memurni tarafndan ona gre hareket olunmas
lzumu irb edilmi ve mparator hazretlerine taraf- eref-i Padiah'den selm- ahane
buyurulduunu tebli ile ber-vech-i merh hkmeteyn beyninde bir suret kararladrlmas
hususundaki arzu-y ahaneye mparator hazretleri tarafndan itirak buyurulduu hlde badeh
esaslar bi'l-mzkere tayin olunaca lisan- mnasible beyn klnmdr. Mrunileyh Rusya
Hkmeti'nin yegne maksad asla Ermenilerin efkr- malumesine meydan verilmemesi iin cidden
tedbr-i lzme ittihzndan geri durmad gibi bu yolda Kafkasya valisinden t bir kk Gmrk
memuruna kadar evmir-i lzme verildiinden, mezkr harekt- vkalarnn dahi emsali vechile
derhal n alnacann ve Emiyazin'de bulunan katogikosa akdemce Ermenileri tevike hibir vakit
meydan vermemesi iin tenbiht- eddede bulunulmu ve kendisinden kmilen mcnebet
edeceine dair vad-i kav alnm olduundan Rusya Hkmeti'nin u meslekden ayrlmayacandan
emin olunmas lzm geleceini ve mparator hazretleriyle grdkden sonra ancak aramba gn
cevab it edebileceini ifade eylediinin hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i Hilfet-penhye arz
msterhamdr.
F 1 ubat sene 1891
Petersburg Sefiri
Hsn
Y. PRK. EA, 16/76

61
37
TALYAN GAZETEC AGUSTNO DANOSSO'YA GRE,
KAFKASYA BLGESNDEK ERMENLERN 1891 YILI
LKBAHARINA DORU KARIIKLIK IKARMAK N
HAZIRLIK YAPTIKLARI
Yver-i Ekrem akir Paa'nn tavsiye mektubuyla nce Erzurum'a sonra da Rusya zerinden stanbul'a
hareket eden talyan gazeteci Danosso'nun, Kafkasya blgesindeki Ermenilerin 1891 yl ilkbaharna
doru karklk karmak amacyla komiteler kurarak para toplamaya altklarn ve mahall hkmetin
kendilerine ses karmadn bildirmesi, Rusya Hkmeti'nin politika deitirmi olabileceini akla
getirdiinden Batum ve Bitlis ehbenderliklerinden konu ile ilgili tahkikat yaplarak neticesinin
bildirilmesinin istendii
Bb- l
Daire-i Dahiliye
Mektub Kalemi
Aded
Erzurum Vilyeti'nden
Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne mebs telgrafnme halli
Hariciye Nezret-i Cellesi'yle Yver-i Ekrem akir Paa hazretlerinin tavsiyenmeleriyle
mukaddem Erzurum'a gelip Rusya tarkyla Dersadet'e hareket eden talyal Gazete Muhbiri Msy
Danosso'nun Lloyd Kumpanyas'nn Narenteb Vapuru'yla giderken Batum ile Trabzon arasnda
yazd 26 Knn- Sn sene [1]306 tarihli mektub mnderict be-gayet nazar- dikkati clib olup
mufassal olduundan ifreli telgrafa sdrlmayaca gibi posta ile takdiminde de vakit geeceinden
ve mmileyh Dersadet'e muvsalat edeceinden, celbiyle mektub- mezkr kopyasnn ahz ve
mtlaas ve Rusya hududunca istihsl eyledii malumtn ahz marzdur.
F 31 Knn- Sn sene [1]306
Hasan Hayri
**
Erzurum'a gidip bu kere buraya avdet etmi olan Gazete Muhbiri Msy Agustino Danosso'nun
Kafkasya'daki tahkikt hakknda vapurdan Erzurum Valisi Hasan Hayri Paa kullarna yazm
olduu mufassal mektub nazar- dikkati clib id cihetle kendisi celb olunarak mektubun
mtlaasna dair vali-i mrunileyh kullarnn telgrafnmesi Arif Bey kullar vastasyla telakki
eylediim emr u fermn- isabet-beyn- mlknelerine imtislen kraet ve mmileyh gazete
muhabiri celb ile maddenin istzhna msraat klnd.
Msy Agustino Danosso yazd mektubu ale'l-acele yazm olduundan msveddesi yok ise
de yazd eyler htrnda olmakla ber-vech-i icml kd zerine koyup yarn getirmeyi vad
eylemi ve getirdiinde tercmesiyle beraber takdimi mukarrer bulunmudur. Tahminen neden ibaret
olduuna dair vki olan sual-i kerneme cevaben Kafkas cihetinde bulunan Ermeniler evvel-bahara
doru tecdd-i fesad etmek fikriyle komiteler tekil edip ake cemiyle itigl eylemekde ve hkmet-
i mahalliye ise bu hususa nazar- b-kayd ile bakmakda olduunu beyn eylemidir.

62
Bu maddeye Rusya Hkmeti'nin nazar- b-kayd ile bakmas ve bundan iki -ay mukaddem
erbb- fesad aleyhinde ittihz eyledii meslek-i iddet sevreti bu aralk brakmas sahh ise ya
erbb- fesadn bir i becerebilmeleri midi olmamasndan veyahud eski fikir ve siyasetini tayr
edecek yeni bir hl zuhur eylemi olmasndan mnbais olmak lzm gelip bunun tefrki yn-
ehemmiyetdir.
Tiflis ve Batum baehbenderleri kullar bu makle tahkikt icraya muktedir olduklarna mebn
imdiye kadar Hariciye Nezreti'ne byle bir malumt vermemiler ise tahkikt- mkemmele
icrasyla keyfiyetin bildirilmesine dair mmileyhimya tebligt icras ve bilakis vermiler ise buna
dair evrakn hk-i py- hmynlarna arz u takdim klnmas hususunun Hariciye nzr kullarna
emr u fermn buyurulmas mtevakkf- emr u irde-i seniyye-i mlkneleri bulunmu ve marz
telgrafnme iadeten takdim klnm olman ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr u fermn hazret-i
veliyy'l-emr efendimizindir.
F 4 ubat sene [18]91
Kullar
akir
Y. EE, 140/16
38
RUSYA BYKELL'NN WOODS PAA'NIN TMES
GAZETESNDE YAYINLANAN MAKALESNDEK
GRLERNN DEVLETN RESM GR OLUP
OLMADIINI SORMASI
ade-i ziyaret maksadyla Rusya bykelisinin Zaptiye Nzr Nzm Paa'ya gnderdii Maksimof'un,
yver-i ehriyrden Woods Paa imzasyla Times gazetesinde yaynlanan Ermeni fesatlarn
affedilmeleriyle alkal makalede dile getirilenlerin devletin resm gr olup olmadn aka yollu sormas
zerine byle bir yaznn yaynlanp yaynlanmamasnda Osmanl Devleti'nin olumlu ya da olumsuz hibir
karnn bulunmadnn belirtildii
Nezret-i Zabtiye
Mektub Kalemi
Aded
Saadetli efendim hazretleri
Rusya sefiri geen gnk ziyaret-i aciznemi bi'l-vasta iade iin dn Mbeyn-i Hmyn-
cenb- mlknede bulunduum srada gndermi olduu Msy Maksimof bugn nezd-i
kerneme gelerek ziyaret-i mezkreden dolay sefirin hissiyt- memnuniyetkrnesini tebli
eyledikden sonra: "Sefir bey sefrethnede bulunduunuz vakit naslsa size sylemeyi unutmu.
imdi yalnz latife kablinden olarak size sylemekliimi emretdi. Yvern- hazret-i ehriyrden
Woods Paa imzasyla Times gazetesinde geen gn bir bend grlm. Bu makalede: "Ermeni
mfsidlerinin mazhar- afv- l olmas tebaa-i Saltanat- Seniyye hakkndaki merhim ve efk-
Padiah'nin yeni bir delili olmak zere gsterildikden sonra eer bu mfsidler Rusya memlikinde

63
icra-y mefsedet etmi olsalar idi mazhar- afv olmak yle dursun cmlesi idam olunurlar idi."
denilmi. Yvern- hazret-i ehriyrden Woods Paa imzasyla byle bir makalenin neredilmesi
elbette bir irde-i seniyyeye mtevakkfdr. nk paa-y mrunileyh kendi tarafndan byle bir
makale neretmesi lzm gelse idi sfat- resmiyesini ketm ederek yvern- hazret-i Padiah'den
olduunu imzasna ilve eylemez idi. Maamfih sefir bey bu ie ehemmiyet vermeyerek ve yalnz
glerek latife kablinden olmak zere size sylemekliimi emretdi." demi ve taraf- kernemden
de: "O makalenin b-irde-i seniyye neredilmi olmas fikrini klliyyen ve katiyen red ve cerh
ederim. Metb- mufahhamm byle eylere katiyen tenezzl buyurmazlar. Makale-i mezkrenin
nerinden veya adem-i nerinden bizce ne fide ve ne de mazarrat memldr. Binenaleyh byle bir
fikr-i ahsye mstenid olan bir eyin fikr-i devlete isnd kaideten caiz olamaz. Ben byle latifeden
de holanmam. Sefir beye selmm tebli ederek bu cevabm da syleyiniz." denilmi olduu ve
sefirin ifade-i marzas cidden yn- istirb bulunduu cihetle keyfiyetin mnasib ise arz- atebe-i
uly buyurulmas himem-i aliyyelerine mtevakkfdr. Ol bbda emr u irde hazret-i men leh'l-
emrindir.
F 5 ubat sene [1]306 / [17 ubat 1891]
Zabtiye Nzr
Nzm
Y. PRK. ZB, 7/62
39
NAHCVAN VE KARABA ERMENLER'NN OSMANLI
SINIRINA SALDIRI N BR ARAYA GELDKLER
Bir araya geldikleri Tiflis ehbenderlii tarafndan da dorulanan Nahcivan ve Karaba Ermenileri'nin
muhtemel saldrlarn engellemenin Rusya ve ran Hkmetlerinin icraatlarna bal olduu, saldrlara
kar hazrlk olarak Hakkari blgesindeki asker kuvvetlerin artrlmas, ihaneti ile mehur Bayezid
murahhasasnn grevden alnmas ve pasaport kontrol iin Rusya snrnda yeni kaplar alarak
Rsumt dareleri oluturulmas gerektii
Bb- l
Daire-i Umr- Dahiliye
Mektub Kalemi
Aded
Erzurum Vilyeti'nden
Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne mebs telgrafnme halli sureti.
F 2 Mart sene [1]307 ifreli telgrafnme-i fahmnelerinde ictim etmekde bulunduklar Tiflis
ehbenderlii'nden tahkik klnan Nahcivan Karaba Ermenileri'nin menviyyt- muzrralarna ve bu
taraflara tecavz vukuuna meydan verilmemesine itina olunmakda ise de bunlarn men-i fesad ve
tecavz esasen Rusya [ve] ran Devletlerinin icrat ve takayydtna vbeste olup dvel-i

64
mrunileyhim tarafndan Ermenilerin serbest-i harektna meydan braklmamak takayydtnn
tamamyla icras hlinde hudud- hakanye katan tecavz vuku bulmayaca bedh bulunduu gibi
Mu'un etraf u eknf ayirle meml bulunmasndan, orada ve Erzincan'da arz olunduu zere
Bayezid'de bulunan svari ve piyade alay taburlar mevcudunun nisb- nizmsine iblyla beraber
daha tabur ilvesiyle cebel toplar cephnesinin tertib-i seferye sl ve ikmline msaade-i efhamleri
yn buyurulduu takdirde Bayezid'e tecavz gayr- meml ve saye-i kudret-vye-i hazret-i
Padiah'de emniyet ve asayiin bir kat daha tahkim ve takrr edilecei icabt- mevkiiyeden
mahssdr. Van'n Hakkri tarafnda geri ayir var ise de bunlarn Hakkri mutasarrfndan
mnkesir ve dilgr ve Ermenilerin o cihetdeki Mar umlerle ittifak mtebdir-i htr olmasndan
ni o taraflara tecavz vukuu mlhazadan gayr- bad olup o cihetdeki muhtarann ref ve izlesi
dahi kezlik Hakkri taraflarndaki kuvve-i askeriyenin tezydine ve Bayezid'de bulunan Ermenilerin
kat- mye-i mefsidi de; vasta-i muhabere-i melanet ve alet-i er ve mefsedet olduklarndan dolay
icra olunan tahkikt- kanuniye neticesinde mahkumiyetleri tabi bulunan Elekird Ermenileri'nden ve
mahall Meclis-i dare azsndan Parsih (1) ve Mahkeme azsndan Totoz (2) ve Murad oullar'ndan
Ohannes (3) ve firar Nazaret ile (4) Rusya'da s-i fesad olanlardan pederi Kei Artin (5) ve
Elekird Ermeni Mektebi muallimlerinden Bitlisli Artin Dudukyan (6) ve Mulu Kevork (7),
Erzincanl Horhoryan Horan (8) ve Bayezid'de ifsdt ve ifaltn ruh- mcessemi olan Ermeni
Mektebi Muallimi Einli Ohannes Artin (9) ve Dyn- Umumiye ve Reji memurlar Mgrd (10)
ve Mihail (11) ve Sandk Emini Ohannes Kerem (12) ve Badasar (13) ve Muhasebe ketebesinden
Dikran Badasar (14) ve Kei Nerses (15) ile otuz yedi seneden beri Bayezid'de bulunup iset ve
ihaneti n-kbil-i tadd olan ve hatta mesele-i mziyede gya muhafaza-i nefs ve mevki vesilesiyle
kilise'ye celb ve ihf eyledii seksen kadar Ekrd bi-gayr hakkn mazlumen Rusyal'ya ehid
etdirmek gibi habsete cesaret etmi bulunan Ermeni murahhasasnn bu livdan kaldrlmak misill
ifas ehemm elzem icrat- siyasiyeden ve icra-y icab da irde-i sibe-i fahmnelerine ment ve
mtevakkfdr. Pasaport muayenesi bahsine gelince; Bayezid dahilinde ran tarknda Kzldize ve
Erzurum'un Pasinler kazasnda ve Rusya'nn Kars tarknda Zivin ve Oltu cihetinde ve Narman'da
Kaleboaz ve Livane tarafnda Kiskim'in Milo ( )leri olup bunlarn da Rsmt dareleri var ise de
Bayezid'de Rusya'nn Idr hududunda kin Karabulak ve Elekird'de ve Kars ve Kazman yolu
zerindeki Kopuz- Uly karyelerinin dahi kap ittihzyla Rsmt darelerinin tekili taht-
elzemiyetde bulunduundan bunun ve imdiye dein Rsmt memurlar tarafndan icra olunmakda
bulunan pasaport muayenesinin memur- mstakil ve mesul bulunmad cihetle badem hsn-i
cereyn- muayenesine dikkat etdirilmek zere memurn-i lzmenin tayinine dair Meclis-i dare-i
Vilyete cereyn eden mzkert Bayezid'e msraat- hareket-i kernemden dolay teehhur
etmidir. Pasaportlarn hsn-i cereyn- muayenesiyle bir gn suistiml vukuuna meydan
verilmemek zere Bayezid'den Kis[k]im'e kadar ran ve Rusya hududlarnda vki alt kapda beer
yz kuru maal birer muayene memuru bulundurulur ise bi-lutfih Tel saye-i hazret-i Padiah'de
pasaport icabnda matlb olan fevid-i inzibtn husl bedh bulunmasna nazaran icabnn icra ve
inb buyurulmas istirhm ve seyyar mfettilerinin orduda tertib dahilinde bulunmu id arz
olunur. Fermn.
Cevaben vali paa hazretleri tarafndan mtekaddim telgraf blda ifre edilmi olduu arz

65
olunur. Fermn.
F 10 Nisan sene [1]307
Vali Vekili
Mektub Zeki
**
Bb- l
Daire-i Umr- Dahiliye
Mektub Kalemi
Aded
51
Mahremne
Adliye Nezret-i Cellesi'ne
Devletli efendim hazretleri
Ermenilerin ine cem etmekde ve Nahcivan ve Karaba Ermenileri'nin ran hududu cihetinden
Mu ve Van ve Bayezid'e taarruz iin icra-y tertibt eylemekde olduklarnn rivayet olunmas zerine
sebk eden istilma cevaben Tiflis Baehbenderlii'nden Nezret-i Celle-i Hariciye'ye gnderilen ve
hududdaki memurn-i Osmaniyye'nin ehs- muzrray beri cihete geirmemee nazar- dikkatlerinin
celbiyle beraber askir-i hududiyenin tezydi ihtartn ve daha baz ifadt hv olan varaka-i
tahkikiyenin icab etdirdii vechile vilayt- lzmeye ifa-y tebligt ve alnan cevablar zerine de
devir-i lzme ile icra-y muhabert olunduu gibi bunlardan Erzurum Vilyeti'nin telgrafnme-i
cevabsinin harekt- feca-i melanetkrnesi grlen Bayezid Ermeni murahhasasnn oradan
kaldrlmas lzumunu dahi tazammun eylemesi cihetiyle bir sureti leffen sy- l-i dverlerine irsl
klnmakla bi'l-mtlaa ehemmiyet-i mnderictna nazaran ve seran icabnn ifa ve inbsna
himem-i aliyye-i safneleri derkr buyurulmak bbnda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 9 Zilkade sene 1308 ve f 4 Haziran sene 1307
Nzr- Umr- Dahiliye
Mnir
**
Devletli efendim hazretleri
Mfd- ir- l-i nezret-penhleri ve melff suret meli rehn-i kn- aciz olarak ol bbda
mesbk olan evmir-i smiye zerine Ermeni Patriklii'ne resen ve tekden icra klnan tebligta
cevaben murahhasa-i mmileyhin azledilerek manastrna ekilmi ve kendisi msin bulunmu
olduu beynyla orada ikametine msaade olunmas hakknda baz ifade ve istidy hv zeylen
vrid olan takrr-i cevab makam- sm-i Sadret-i Uzm'ya arz u takdim ve istzn- muamele
klnm olman ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 7 Zilhicce sene [1]308 ve f 1 Temmuz sene [1]307
Adliye ve Mezhib Nzr
Rza

66
**
Bb- l
Daire-i Umr- Dahiliye
Mektub Kalemi
Aded
630
Huzur- l-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Ermenilerin cem-i int ve Nahcivan ve Karaba Ermenileri'nin ran hududu cihetinden Mu
ve Van ve Bayezid'e taarruz iin icra-y tertibt etmekde olduklarnn rivayet olunmas zerine ol
bbda cereyn eden tahkikt ve vilyt- lzmeye sebk eden tebligta cevaben Erzurum Vilyeti'nden
mebs telgrafnmede Bayezid Ermeni murahhasasnn harekt- feca-i melanetkrsi hasebiyle
oradan kaldrlmas lzumu gsterilmekden ni Adliye Nezret-i Cellesi'ne keyfiyet ir klnm
idi. Bu bbdaki muhabereyi mil olup merbtuyla beraber takdim klnan tezkire cevabnda Ermeni
Patriklii'ne evvel ve hir icra edilen tebligt zerine murahhasa-i mmileyh azledilerek manastrna
ekilmi ve kendisi msin bulunmu olduu beynyla orada ikametine msaade its bildirilerek
keyfiyetin taraf- l-i hazret-i Sadret-penhlerinden istzn olunduu beyn edilmi ve mmileyhin
mehd olan mefsedet-i ahvline nazaran memuriyetinde beks caiz olmad gibi orada bir
manastrda ihtiyar- ikamet etmesi dahi mahzurdan gayr- slim grnm ise de ifa-y muktezs
ment- rey-i sm-i cenb- veklet-penhleridir. Ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-
emrindir.
F 28 Zilhicce sene [1]308 ve f 22 Temmuz sene [1]307 / [3 Austos 1891]
Nzr- Umr- Dahiliye
Mnir
A. MKT. MHM, 502/25
40
RUSLARIN BAK, KARS, BATMAN ve ARDAHAN'DAK
ASKER HAZIRLIKLARI ve ERMENLERN RUS
KONSOLOSLARININ HMAYESNDEK FAALYETLER
Ermenilerin yaad vilyetlerdeki grnrde asayiin Ruslarn Bak, Kars, Batum ve Ardahan'da baz
asker hazrlklarda bulunmasndan kaynakland, Ruslarn bu blgelerde asker hazrlklar ile asker
demiryolu hatt ve kaleler yapmna kesintisiz devam ettii, yine Rusya tarafndan Van Erzurum ve
Harput'a tayin edilen konsoloslarn yardmyla Ermenilerin baz isimler altnda eitli cemiyetler kurduu
ve Rusya bandras ekilmi Ermeni kilise ve manastrlarnda ok sayda silah olduunun yaplan
aratrmalardan anlald
Ermeni skin olan vilyt ile havalisinde bu sene mahede olunan asayi Kars, Ardahan ve
Batum hatlar zerinde icra olunan tehyit- askeriye ve siyasiyenin tesirtndan neet eylemi

67
muvakkat bir hldir.
Frat'a kadar mnteh olan ibu hat imdiki hlde igal edilecek bir suretde deil ise de ameliyt
ve tehyit ol derece sratle icra olunmakdadr ki hatt- mezkrun igal edilivermesi istenildii zaman
hemen icra olunabilir.
Bahr- Hazar ile Bahr- Siyah' yani Bak ile Batum'u yek-diere rabt ve ilsk etmek[de]
bulunan demiryol hatt- askersi dahi yaknda kd olunmak zeredir ki bu hat sayesinde Rusya
Devleti Asya'da bulunan kffe-i kuvve-i askeriyesini taaccb olunacak bir srat ve shletle
Anadolu'ya sevk edebilecekdir.
Batum'a iki bin metre mesafede vki ina edilen kaleler hitm bulmu ve on bir bin metre
mesafeye hkim olan toplar ile techiz edilmidir.
Batum Kalesi vk techiz edilmemidir. Fakat bu kale bir demiryol hattyla limann haricinde
ina edilmi olan asker deposuna rabt edilmidir. Mezkr depoda gayet cesm seksen ve mutavasst
doksan kta top mevcuddur.
Bundan baka torpido istimlini bilir bir mfreze-i askeriye ile torpidolar dahi vardr. El-hsl
Batum bir suretle techiz edilmidir ki imdiki hlde zabt hibir vechile kbil olamaz. Kars'da ve
Ardahan'da mevcud olan kuvvet dahi bunlardan az deildir.
Hutt- mezkre zerinde pek ok istihkmt ina olunup ilerinde mevcud olan askerin
kesretine nazaran bu tehyitn taarruz ve hcum iin icra olunmu olduuna hkmolunabilir. bu
kuvvet mhim ve mteaddid nikt- askeriyeye tabiye klnm olduu cihetle mahall-i maksda
keml-i shletle sevk olunabilir.
stihsl olunan malumt- hafiyyeye nazaran askerin mikdar yetmi bin nefer ve seksen topdur.
Rusya Devleti'nin teebbst- siyasiyesi dahi bu tehyit teyid etmee balamdr.
Van ve Erzurum ve Harput'a Rusya konsoloslar nasb u tayin olunduunu mtekiben Ermeni
bulunan vilytn ekser mahallerinde "Cemiyet-i Vatanperverne" nmyla para ve eslihas ok
mteaddid cemiyetler teekkl etmidir. Rusya konsoloslarnn himayeleri ve Devlet-i Aliyye
memurlarnn bunlara dokunmakdan ihtirz eylemeleri cemiyet-i mezkrenin yek-dieriyle olan
mnasebt ve irtibtna bir siyaset rengi verdii misill tertibt- askeriyeleri ile dahi haricden istila
edecek bir orduya byk bir muvenetde bulunabilirler.
Bu cemiyetlerin bazlar "Cemiyet-i Mezhebiye" ve bazlar "Cemiyet-i Marif" ve en
mhimleri "Jimnaz" nm ve unvann almakdadr.
Rusya bandrasyla muhafaza ve himaye edilmekde olan kilise ve manastrlarda pek ok silah
mevcuddur.
Erzurum valisinin meydana kardndan dolay iftihar eyledii silahlar mrunileyhin
gzn balamak iin mahsusen teslim etdirilmi bir mikdar eslihadan ibaretdir.
[1892 - 1893]
Y. PRK. AZJ, 33/31

68
41
EMYAZN KATOGKOSU'NUN SEMNE
DAR RUSYA DEVLET TARAFINDAN IKARILMI OLAN
POLOGENA KANUNU'NUN ERMEN KLSELERNN ESK
HUKUKUNU HLL ETT
Rusya tarafndan Emiyazin katogikosunun seimine dair karlan Pologenia Kanunu'nun, Ermeni
kiliselerinin eski hukukunu ihll ettii ileri srlerek katogikos seiminin Osmanl Devleti snrlar
ierisinde ve Hindistan'da bulunan Ermeni murahhasalklarndan seilecek olanlar dorudan stanbul'a
getirtilerek bunlar vastasyla yapldktan sonra Rus imparatorunun tasdikine gerek olmadan Emiyazin'e
gnderilmesi teklifini ieren ve Varna postasyla stanbul'a gelen Ermenice mektubun Sadret'e takdim
edildii
Nezret-i Zabtiye
Emiyazin Katogikosluu'nun intihbna mahsusen Rusya Devleti tarafndan vaz edilmi olan
"Pologenia Kanunu" Ermeni kiliselerinin hukuk- kadimesini ihll eylediinden bahisle kanun-
mezkr aleyhinde baz itirazt- eddeyi ve katogikos intihb iin buradan Emiyazin'e mntehb
gndermek lzm gelmeyip Memlik-i Mahrse-i ahane ile Hindistan'da bulunan Ermeni
Murahhasalklarndan intihb olunacak mntehblerin dorudan doru Dersadet'e bi'l-celb bunlar
vastasyla katogikos intihb icra olunarak Rusya mparatorunun tasdik ve muvfakatna hcet
braklmakszn Emiyazin'e gnderilmesi ifadtn hv bugn Varna postasyla Dersadet'e gelmi
olan Ermenice risle leffen arz u takdim klnd. Ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 13 Nisan sene 1308 / [25 Nisan 1892]
Zabtiye Nzr
Nzm
Y. MTV, 61/93
42
RUSYA'NIN ERMENLER KEND IKARLARI N
KULLANDII
Bkre'te yaynlanan Patris gazetesinde Rusya'nn Bulgaristan' kartrmak ve doudaki planlarn
gerekletirmek iin Ermenileri alet olarak kulland; Rusuk, Kalas ve Tuna sahilinde yer alan baz
mahallerde ele geirilen humbaralar meselesinde dahli bulunanlarn tamamnn Ermeni olduu, bu durumun
Ermenilerin yerleik olduu vilayetlerin istikllini kazanmak iin Osmanl Hkmeti aleyhine
ayaklandklarn gsterdii, Romanyallarn bu i iin kendi memleketlerinin seilmesinden son derece
rahatszlk duyduklar eklinde ifadelerin yer ald
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 42
Nev-i Tercme: "Rusya'nn Alet-i craiyesi Olan Ermeniler" ser-levhal Patris

69
gazetesinde mnderic olup biri Ruscuk meselesine ve dieri Svoboda nm gazeteden
naklo-
lunan iki bendin leffen irsl klndna dair
Nezrete f 14 Mays sene [18]92 tarihiyle Bkre Sefret-i Seniyyesi maslahatgzrndan vrid olan
138 numaral tahrirtn tercmesidir.
Bkre'de tab ve ner olunan Patris gazetesinde mnderic iki bend malumt olmak zere
leffen takdim klnd. Bunlardan biri Ruscuk meselesine dair ve dieri Sofya'da kan Svoboda nm
nm-resm gazeteden menkldr. urasnn arz u irn vazifeden addeylerim ki, Patris gazetesi
frka-i muhalifeye mensub ve hkmet-i hzraya k- mkilt iin daima mterassd- frsat olan
bir gazetedir. Emr u fermn.
Svoboda gazetesinin bendi mukaddem
tercme ve takdim edilmidir.
"Rusya'nn Alet-i craiyesi Olan Ermeniler"
ser-levhal bendin tercmesidir.
Dn Dersadet'den alnan telgrafnmelere nazaran Doktor Voulcovitch'in ktilleri Mercan ve
Hristo ceza-y idama ve fil-i mterikleri Naum ve Tfekciyef dahi on be sene hidemt- kkaya
mahkum olmulardr. Fil-i katlin bir politika cinayeti olduunda asla bhe yokdur. Dersadet Rusya
Postahnesi memurlarndan imanof'un kendilerini para ile itm ederek bu cinayeti icraya sevk
etdii mahkumlar tarafndan ihbar edilmi ise de Msy Nelidoff'un talebi zerine imanof Rus
memurlarna teslim olunduundan el-yevm Odesa sokaklarnda serbeste gezmekdedir. Merkm
hakikaten z-medhal olmayp ktillerin ihbart iftiradan ibaret olsa bile Rusya Hkmeti haysiyetini
vikyeten bir takm zanniyta mahal vermemek iin merkmu mahkemeye ihzr etmeli idi.
Binenaleyh Doktor Voulcovitch'in asl ktili olmak zere gsterilen ahsn himaye olunmas zerine
Mercan, Hristo, Naum, ve Tfekciyef aleyhine sdr olan hkm imanof'a dahi mildir. Bu ise
imanof'un hmlerince mcib-i cehletdir. Rusya'nn Bulgaristan ahvlini tev ve ark
politikasnn planlarn mevki-i file vaz iin Ermenileri alet makamnda istiml etdii muhakeme-i
vka neticesinden anlalyor. Zaten bu hatt- hareket bir asrdan beri tertib olunup Rus memurlar
vatanlarnn istikllini istihsl edecekleri vadiyle Ermenilerin efkrn daima talt eylemiler ise de
bir vakitden beri Rusya'da grdkleri mezlim zerine Ermeniler o tarafdan hibir fide ve muvenet
grmeyeceklerine kni olmulardr. Ermenilerin tahrikt ngiltere tarafndan himaye ve tesvlt-
vka Londra'daki fesad komitesi marifetiyle idare olunuyor. Doktor Voulcovitch'in ktilleri
muhakemesi ark'da bir takm Ermenilerin Rusya politikasna alet olduklarn ire ve isbat etmidir.
Dier tarafdan Ruscuk, Kalas ve Tuna sahilinde kin baz mahallerde ele geirilen humbaralar
meselesinde z-medhal olanlarn hemen kffesi Ermeni olup bu ise Ermeniler ile meskn vilyt-
ahanenin istikllini istihsl maksadyla bunlarn Hkmet-i Seniyye aleyhine kym etdiklerine
dellet eder. Rusya Hkmeti Bulgar muhacirlerini alet ittihz etdii hlde tehlikeye dr olacan
anlayarak Ermenilere mracaat eylemidir. Lkin Rus memurlar Ermenilere mahall-i tahrikt olmak
zere en evvel Bulgaristan' gstermi olduklarndan hudalar pek abuk meydana kmdr.
Ermenilerin Bulgaristan'da hi menfileri yokdur. Vesit-i cedde Bulgar mfsidlerinin harektna ol
kadar mbihdir ki, tahrikt- mezkrenin Rusya tarafndan telkin ve idare olunduunu teyid

70
etmekdedir. Meydan- ifsdt olmak zere memleketimiz intihb olunmu olduundan i bizce haiz-i
ehemmiyetdir. Romanyallar hududumuz zerinde vukua gelen ve geen gn Adliye nzr
tarafndan Meclis-i Mebusn'da mevki-i bahse konulan hdist- mhimmenin menba ve maksad
hakknda aldanmamaldrlar.
7 Mays sene 1308 / [19 Mays 1892]
HR. SYS, 2824/26
43
STANBUL'DA YAYINLANAN ERMENCE PUN GAZETES
SAHB HAMPARSUM ALACACIYAN'IN EMYAZN
KATOGKOSLUU'NA ADAY OLAN KRMAN LE
ZMRLYAN HAKKINDAK DEERLENDRMELER
stanbul'da yaynlanan Ermenice Pun Gazetesi Sahibi Hamparsum Alacacyan'n Emiyazin
Katogikosluu'na aday olan Krimian'n Anadolu'da grev yapt srada yararl hibir faaliyette
bulunmadn, manastrlara tahsis edilen btn paralar israf ettiini, daima ekimeye sebebiyet vererek
cemaatle Patrikhane'yi bouna megul ettiini, Mattieos zmirliyan'n ise kilise ve cemaata fayda
salayacak derecede tecrbeden yoksun olduunu ileri srd
Biz de mebs sfatyla katogikos intihbna itirak etdik ise de mdem ki Emiyazin'e bizzat
gitmedik, u hlde bizim itirakimiz tahrren vuku bulmu ve yalnz ilk kurada dahl ve
mreketimiz bulunmu oluyor. ki kura dahi alen olarak vuku bulmudur. Biz ne Krimian ve ne de
zmirliyan iin kura vermedik. Krimian iin kura vermediimizin sebebi udur ki, bizim otuz
seneden beri lem-i matbtda hidemtmz sebkat etmi olduundan Krimian'n evsf ve ahvl-i
ahsiye ve milliyesine herkesden ziyade vkfz. Kez manastr riyset-i ruhniyesinde ve Patriklik ve
murahhasalk memuriyetlerinde ne suretle icra-y muamele etdii ve evz ve harekt ne merkezde
bulunduu bizce pekl malumdur. Krimian'n ne Mu'da ne Varak Manastr'nda ve ne dahi
Anadolu-i ahanede bulunduu srada mcib-i fide hibir fil ve ameli grlmemidir. Ancak
mmileyh mezkr manastrlara tahsis edilmi olan mebli-i klliyeyi beyhde yere israf ve tebzr
etmi ve daima niz ve mcadele kna sebebiyet vererek cemaatle Patrikhne'yi beyhde yere
igal eylemidir. Krimian az mddet devam eden Patriklii zamannda cemaatin ilim ve marif ve din
ve mezheb nokta-i nazarnca terakk ve tefeyyzne hibir takayydtda bulunmad gibi
Patrikhne'de mevcud olan nkdu israfla Merkez Sand'n tamtarak etmidir. Kendisinin velev bir
hafta Patrikhne ve kilisede bulunmas kbil deildi. Evden eve gezinerek latifeler ve mizaha dair
hikyelerle gnl elendirip cemaat meclislerinde de bu yolda icra-y muameleden ekinmez ve
bylece hakknda bir takm teekkiyta mahal verir idi. Patriklii'nden sonra tekrar manastr
riysetinde ve murahhasalk hizmetlerinde bulunmu ve yine cemaate kendisinden zerre kadar bir
fide grlmemidir. Lkin teessf olunur ki, milletimizin bir ksm mmileyhin dm- ifaline
kaplmdr. Zira Krimian sde-dil ve saf-dern takmn pek abuk celb ve cezb etmek maharetini
ftratan haizdir. Mmileyh bir takm feryad ve figanlar ve rikkat-miz hlleri ve szili nutuklaryla
cemaatin tevecchn celbe ald gibi sahte fedakrlk ibrzyla kendisini fevka'l-beer evsfla
muttasf gstermek misill tark ve usulleri pekl bilir. Henz htrlardadr ki, Patrik sfatyla ilk

71
nce Van'dan Dersadet'e vsl olarak Kumkap Ulu Kilisesi minberine kdnda gzleri yala
dolmu olduu hlde h u enn ve nle v zr ile vaza z birle Mu ovalarndan mrr etdii srada
stleri balar yrtk ve ayaklar rlplak bir takm kadn ve sbynn: "Pederciimiz! Pederciimiz!"
unvanyla kendi merhamet ve efkatini istirhm eylediklerini nakil ve hikye ile onlar iin ine
toplad. Erbb- ftvvet muvenet-i nakdiyeyi esirgemedi. Lkin kendisi acd erbb- ihtiyaca bir
para bile gndermeyip hep kendi nefsine geirdi ve biz iki sene mtemdiyen gazete vastasyla u
hlinden dolay teekk etdik. Hulsa-i kelm, Krimian kilise ve cemaat nmna olarak Memlik-i
ahane'den ve bild- ecnebiyeden klliyetli mebla ahz ve tahsil ve israf ve istihlk ederek kilise ve
cemaata bir hizmet-i mfdede bulunmadkdan baka sahte ve mevve evz ve harekt taknarak
millete muzr bir uzuv oldu. Bunlar isbat etmek ise kat mkil deildir. te bu ve sair esbb-
makleye mebn Krimian iin rey vermedik ve Emiyazin Ulu Kilisesi'nde temenniyt- halisne ve
ahd peymnlarla icra olunan mkerrer kura netyicini mutazammn deftirin t blsnda Krimian
ismini mahede etmekle fevkalde mteessif olduk. Emiyazin'de tecemmu etmi olan mebslar ve
be-tahsis Memlik-i ahane'den gitmi olan murahhaslar Krimian'n etvr ve harekt- n-becsn
bilmi ve iitmi iken ne efkr ve maksda ittiban kura vermilerdir bunu anlayamyoruz. Rusya
Ermenileri mi bunu taleb etdiler? Eer yle ise Memlik-i ahane Ermenileri onlara nasihat etmeli
idiler. Yoksa Memlik-i ahane'de ifal olunmu olan Ermeniler bunu taleb ve srar etdiler ise o hlde
de dier refkleri kendilerini sakndrmaa ve hatta tevbh ve tekdir etmee mecbur idiler. Menfaat-i
mmeye hdim olanlarn vazife-i mukaddeseleri cemaate yanl tark gsteren adamlarn mahiyetini
meydana koyarak halk onlardan hazer etdirmee say eylemekdir. Yoksa mufaddal olanlara ho
grnmek iin onlarn maksd ve hissiytna muvfk olacak sz sarf etmek ve i grmek deildir.
Cemaate mfd olan szleri b-tarafne sarf ederek nfi ileri yapmak muktez olduu gibi iffet ve
istikmet ve b-taraflkdan husle gelecek mazarrata dahi mtehammil olmalar lzm gelir. te
hakik fedakrlk bu olup bilhassa taife-i ruhbann hd- nsdan ziyade efdal olmas ve etvr ve
harekt ise ibret-miz suretde bulunmas iktiz eder.
Eer Rusya mparatoru hazretlerine Krimian'n mddet-i mrnde cereyn eden ahvl ve
harekt- gayr- lykas tarif ve tavsf edilse mmileyh rahib nmna icra olunan kurann
mrunileyh ar hazretleri tarafndan tasdik olunacan asla meml etmeyiz. Krimian'n Kuds-i
erif Manastr'nda kalmas muktez-y adalet-i ilhiyedir. Zira mmileyh belki ihtiyarlnn son
gnlerinde kendi vicdanndan tazyik olunarak tevbe istifar eder. Bu satrlar an-samimi'l-kalb ve
otuz senelik bir tecrbeye istinden kilise ve cemaatin menfaatine olarak yazyoruz. Eer u alen
mtlat ve sadmz karn-i isf olur ise fevkalde memnun olacaz. Zira sinnimizin adem-i
msaadesine mebn urada bir mddet daha yaayabilir isek bari milleti byle bir katogikosun taht-
idare-i ruhniyesinde grmek bedbahtlna dr olmayalm. zmirliyan Mattieos Piskopos'un
intihbna gelince; ol bbda u kadarck beyn- efkr ederiz ki yed Rusya ar hazretleri zmirliyan
nmna olan kuray tasdik ederse: "Cenb- Hak kendisine emr-i basret, itidl-i dem, ihtiyt-
harekt ve hsn-i tedbir gibi hasil bah eylesin." duasn yd ve tezkrdan geri durmamalyz. Zira
mmileyh zmirliyan'n kilise ve cemaate mfd olacak tedbir ve tecribi mefkd olduundan onun
dahi tayini bizce yn- teessf grlmekdedir.
F 30 Haziran sene [1]308 / [12 Temmuz 1892]

72
Pun Gazetesi Sahib-i mtiyz
Hamparsum Alacacyan
Kullar
Y. PRK. AZJ, 22/7
44
RUSYA'NIN VAN VSKONSOLOSUNUN OLUMSUZ
FAALYETLER
Trabzon'a seyahat edeceini bildirerek Van'dan yola kan Rusya'nn Van viskonsolosunun Erci,
Malazgird, Hns ve Mu'ta bulunan airetlerin ilerine kadar giderek bunlardan ne kadar svari alay
tekil edildiine, Ermenilerin asker olan bu airet Krtlerinden ne derece eziyet grdklerine dair ikyetleri
dinledii, Erzurum Rusya Konsolosluk Tercman Yeia Efendi'yi de yanna alarak Erzurum'un
Kavurma ukuru'nu defalarca dolap birok kyde grevi haricinde tahkikat yapt anlaldndan
Erzurum, Bitlis ve Van vilayetlerine konuyu aratrmalar tavsiyesinde bulunulduu
Van Vilyeti'nden mevrd ifrenin suretidir.
Rusya Devleti'nin Van Viskonsolosu bery- seyahat Trabzon cihetine gideceini beyn etmesi
zerine suretde mmileyhi muhafaza vazifesini ifa etmek ve hakikatde ise hl ve harektn nazar-
basreti altnda bulundurmak zere Ermeni ve Krd lisanlarna vkf bir zabtiye avuuyla bir nefer
zabtiye svarisi terfk edilmi idi. Bu kere mmileyh ile beraber avdet eden merkm avuun verdii
jurnal meline nazaran konsolos evvel Erci ve Patnos ve Malazgird ve Hns ve Mu cihetlerine
gidip orada bulunan air ierilerine azmetle bunlardan ne mikdar svari alay tekil klndn
tahkik ve Ermenilerin imdi asker olmu olan air-i Ekrddan ne kadar mteellim grnmekde
bulunduklarna dair ihtir birok mftereyt ve ikytn istim, Palandken devre-i muttaslas
istihkmtn tefti ve tedkik eyledii en ziyade Erzurum'un Kavurma ukuru'nu mkerreren ceveln
ve mahall-i mezkra Erzurum Rusya Tercman Yeia Efendi'yi dahi celb etdii, el-hsl birok
kurya defatle urayarak ber-minvl-i marz eyledii tahkiktn bir kat daha tevs etmi olduu
anlalmakla bery- malumt marzdur.
F 1 Tern-i Evvel sene [1]308
Bahri
**
Rusya Devleti'nin Van Viskonsolosu li-ecli's-seyha Trabzon cihetine gideceini beyn etmesi
zerine kendisini muhafaza vesilesiyle yanna zabtiyeden bir svari neferiyle beraber terfk edilen
lisan-in bir zabtiye avuunun avdetiyle verdikleri jurnal meline gre mmileyh konsolos evvel
Erci, Patnos ve Malazgird'le Hns ve Mu cihetlerindeki ayir iine azmetle ayir-i merkmeden
ne mikdar svari alay tekil klndn tahkik ve Ermenilerin asker olmu olan ayir-i Ekrddan ne
derece muzdarib olduklarna dair birok mftereyt ve ikyt- masnay istim eyledikden sonra
Palandken devre-i muttaslas istihkmtn tefti ve tedkik eyledii ve Erzurum'un Kavurma
ukuru'nu mkerreren ceveln ve oraya Erzurum Rusya tercmann dahi celb etdii bu kere Van

73
Valisi Bahri Paa kullarndan bi'l-vrd suret-i mahllesi merbtan arz- huzur- l klnan
telgrafnmede gsterilmidir.
Mmileyh konsolosun Bitlis ve Erzurum vilyetlerini devr tefti ile vazifesi haricinde bir
takm tahkikta girimesi devleti tarafndan bir memuriyete mebn ise clib-i nazar- dikkat ahvl-i
siyasiyeden madd olacanda bhe yok ise de tahkikt- vka yalnz bir zabtiye avuunun
takrrine mnhasr kaldndan maksadn ne olduunu tahmin etmek mmkn deildir. Konsoloslarn
dahil-i daire-i memuriyetlerinde gezmelerini men kbil deil ise de ne gibi menviyyt- siysiyeye
mbten olduunun tahkiki hlinde s-i tesirinin izlesi mmkn olacandan vali ve mutasarrflarn
asl tahkik edecekleri bu noktadr.
Binbern Erzurum ve Bitlis ve Van Vilyetleri'ne Bbli'den bu yolda vesy-y lzme sli
mnasib mtlaa klnm ise de nezd-i hikmet-vefd-i mlknelerinde rehn-i tasvb olduu takdirde
ol vechile Bbli'ye irde-i seniyye-i hazret-i ehinhlerinin teblii her hlde ment- rey-i cihan-
pr-y Hilfet-penhleri olman ol bbda ve ktbe-i ahvlde irde ve fermn veliyy'l-emr
efendimiz hazretlerinindir.
F 26 Rebll sene [1]310 ve f 5 Tern-i Evvel sene [1]308
**
Numara: 3144
Melffuyla beraber manzr- l buyurulan ibu arza-i mtereke zerine mcebince irde-i
seniyye-i hazret-i Hilfet-penh eref-mteallik buyurularak Bbli cnib-i smsine ifa-y tebligt
edilmi olmakla ol bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 27 Reblevvel sene [1]310 - F 6 Tern-i Evvel sene [1]308 /
[18 Ekim 1892]
Serktib-i Hazret-i
ehriyr
Sreyya
Y. MTV, 69/81
45
STANBUL ESK PATR KRMAN'IN EMYAZN
KATOGKOSLUU'NA SELMES
Osmanl Devleti aleyhinde faaliyetlerde bulunduu iin Kuds-i erif'e srgn edilen eski stanbul Patrii
Krimian'n Emiyazin Katogikosluu'na seildii, Emiyazin'e gitmeden nce 2 milyon Ermeni'nin bal
olduu Osmanl Padiah'na sayg ziyaretinde bulunmas gerektii halde nceki tutum ve davranlarndan
dolay Osmanl Padiah'nn Mbeyn grevlilerinden birini gndererek Krimian'n stanbul'a uramadan
Yafa'dan Trieste'ye getirilmesini teklif ettii, ancak Rusya bykelisinin bu teklifi kabul etmedii
Paris'de nerolunan Dbats gazetesinin
21 Tern-i Evvel tarihli nshasnda grlen bendin tercmesidir.

74
Rusya ile Devlet-i Aliyye beyninde yeni bir ihtilf zuhur etmidir. Bu ihtilf Bulgaristan'a dair
olan mkilt ve 1878 Muharebesi'nin tazmint kadar vahim deilse de hayli clib-i dikkat ve baz
mesile dahi mteallik olduundan yn- tezkrdr. Mebhsn anh olan ihtilf Gregoryen
Mezhebi'-nden olan Ermenilerin katolikoslarnn intihbndan neet etmidir.
Memlik-i Osmaniyye Ermenileri Katolik ve Gregoryen nmlar ile iki mezhebe mnkasim
olup Patrikleri Dersadet'de mukimdir. Nfusca az olan Ermeni Katolikleri Saltanat- Seniyye'nin
tebaa-i sdkasdrlar. Politika ve mezheb heyecanlarna pek de itirak etmezler ve Patrikleri ber-
mutd Bbli ile pek gzel mnasebtda bulunur.
Gregoryen Ermeniler ise bilakis ziyade yaygaracdrlar. Bedbaht- hlleri zerine Avrupa'nn
dikkatini celb ve Berlin Kongresi'nde mevd olan slht taleb etmekden hl kalmazlar. Sene-i
hzrada Patrikleri Horen Akyan Avrupa'daki dostlarna irsl edip ele geirilen mektublarnda
mezhebdalar hakknda Devlet-i Osmaniyye'nin hareketini iddetle muhaze etmi olduundan
Abdlhamid tarafndan rtbelerinden mahrumiyete ve mebbed mahbusiyete mahkum ve muahharan
mazhar- afv olmu ise de mazl kalmdr. Bbli'nin Gregoryenler ile mnasebt bunlarn reis-i
ruhnlerinin en by olan katolikoslar Rusya memlikinde Erivan civarnda vki Emiyazin'de
mukim bulunmasndan ni bir kat daha naziklemidir. Reis-i mmileyhi intihb eden Ermeni
mebslar Emiyazin'de toplanrlar ve ibu intihb ar tarafndan tasdik olunur. Bazen bundan arca
hdiseler zuhur eder. Ez-cmle yerine bu kere bakas intihb olunan mteveff Makar Katolikos
hakikat-i hlde ar tarafndan intihb olunmu idi. Zira Emiyazin'de toplanan murahhaslarn intihb-
kerdesi olan zmir Piskoposu Melkisedek Muradyan ar tarafndan tasdik olunmayp yalnz birka
kura kazanan Makar resmen tayin edilmi ve bundan dolay edd protestolar vuku bulmu idi. Sene-
i sbka Nisan aynda Monsenyr Makar vefat etdikde Gregoryenler kendisinin halefini intihb etmek
hususunda hayli dr- halecn olmular idi.
Osmanl tebaasndan ve Rusya tebaasndan alt namzed mevcud bulunuyor idi. ntihb
takrben mh evvel icra olundu. ntihb olunan zt sbk Van piskoposu olduu hlde Osmanl
memurlar tarafndan tard olunan esbak Dersadet Gregoryen Patrii Krimian'dr. Mmileyh efkr-
istikllkrnesinden dolay bir vakitden beri nevan-m Kuds-i erif'e nefy edilmidir. nc
Aleksandr intihb- mezkru tasdik etmi ve det-i meriye zere yeni katolikosun tabiiyet-i
Osmaniyye'den ihrac olunmasn Bbli'den taleb etdirmidir.
Binbern bu defa mkilt Rusya tarafndan olmayp Devlet-i Aliyye tarafndandr. det
iktizsnca yeni katolikos Emiyazin'e gitmezden iki milyondan ziyade mezhebdalarnn metb-
mufahham olan zt- evket-simt- hazret-i Padiah'ye arz- ihtirmt eyler. Emiyazin'deki
katolikos vekili tarafndan gnderilen iki piskopos ile ar'a vekleten Ermeni mezhebinden bir
general kendisini davet etmek iin Dersadet'e gelirler. Halbuki zt- hazret-i Padiah Monsenyr
Krimian' sevmez ve kendisini asla grmek istemez. Zira Gregoryenlerin intihb-kerdesi olan zt
mukaddem Devlet-i Aliyye aleyhinde neriyt- eddede bulunmu ve Devlet-i Aliyye hakknda
tarzt- eddeyi hv olduundan Ermenistan'da pek ok rabet bulmu olan Eagle de Vaspurakan
(yani Van Kartal) nmnda olan bir gazeteyi dahi bir mddet tab ve nereylemidir. ar muameltda
bir noksan vuku bulur ise ileride gileyi mcib olmasndan ihtirz ederek Krimian'n mutlaka huzur-

75
hmyna kabul olunmasn arzu ediyor.
imdiye kadar zt- hazret-i Padiah muhalefetini terk edememidir. Geen gnler Rusya elisi
ile bu mesele zerine mkleme etmek iin kurensndan birini irsl ve katolikosun Dersadet'e
seyahat etmesine lzum kalmamas iin bir Osmanl vapuru ile Yafa'dan Trieste'ye getirilmesini teklif
eylemi ise de Rusya elisi mezkr teklif-i dostneyi kabul etmeyip Mbeynciye: "Krimian'n huzur-
ahaneye kmas stanbulof ile mlkt kadar zt- hazret-i Padiah'nin houna gitmeyecek bir ey
deildir." demidir.
te imdi i bu merkezdedir. Grld vechile bu ide endienk bir ey yok ise de ahvl-i
arkyeyi bir suret-i garibede gstermekdedir.
ntih
Atebe-i uly-y hazret-i mlknelerine aynen tercmesi arz olunan slif'z-zikr bendin Patrik
Horen Akyan Efendi'nin mebbeden mahbusiyete mahkum olduu ve Krimian'n otuz-krk sene
evvel biraz mddet neredip pek ok mterisi olmadndan sektedr ve mahz marifden bhis
olduu merv olan bir gazetenin gya Devlet-i Aliyye aleyhine tarzt- eddede bulunduu gibi
birok ercfi mutazammn olduu nezd-i hikmet-vefd-i hazret-i mlknelerinde mstan-i arz u
beyndr. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr u fermn evketli inyetli Padiahmz efendimiz
hazretlerinindir.
F 19 Tern-i Evvel sene 1308 / [31 Ekim 1892]
Mtercim
Bogos
Kullar
Y. PRK. TKM, 26/42
46
BAYEZD ESK MURAHHASASININ KRTLER THAMI
Bayezid'e gitmek zere yola kan Rusya'nn Erzurum konsolosu tercman ve kanlaryasnn kilise'ye
ulatklarnda Ermenilere havaya silah attrtan eski murahhasann amacnn Krtleri itham etmek ve
airetleri yabanclarn gznden drmeyi hedeflediinin bildirildii
Makam- Serasker
Mektub Kalemi
Husus
Erzincan'da Drdnc Ordu-y
Hmyn Miri Zeki Paa'dan mevrd f 10 Haziran
sene [1]309 tarihli ifreli telgrafnmenin halli suretidir.
Vrdu 12 [Haziran sene [1]309]
Bayezid'e suret-i hareketi evvelce arz olunan Rusya'nn Erzurum konsolosu tercmanyla
kanlaryas Bayezid'e giderken yol zerinde bulunan kilise nm mahalde bulunan murahhas-
sbkn tertibiyle Ermeniler tarafndan gya Krdler tarafndan atlyormu gibi civarda tfekler

76
atdrlarak murahhas: "te Krdlerin bizim hakkmzdaki muameleleri hep byledir!" zeminindeki
safsatas zerine Ermeni olan tercman ile kanlaryada bulunduklar mahallin penceresinden bi'l-
mukabele birka el silah atdklar alnan jurnallerden anlald. Bu murahhas gayet mfsid ve hain bir
Ermeni'dir. Mesele-i zilede Ruslar vastasyla ayire env- hakareti yapm olduu gibi imdi de
bu gibi sanalarla ayiri nazar- ecnibde mttehem etmek sadedindedir. Ayir Hamidiye silk-i
lsine dahil olal ale't-tevl icra olunan vesyya keml-i dikkatle bi'l-imtisl Ermeniler hakknda
kat bir hakaretde bulunmamlardr. Hl byle iken mfsid murahhasn er yoldaki hareketi clib-i
nazar olduundan icra-y icab ment- rey-i l-i safneleridir.
**
Makam- Serasker
Mektub Kalemi
Husus
Rusya'nn Erzurum konsolosu tercmanyla kanlaryas Bayezid'e giderken yol zerinde
kilise nm mahalde bulunan murahhas- sbkn tertibiyle Ermeniler tarafndan gya Krdler
tarafndan silah atlyormu gibi civarda tfenkler atdr[l]dna ve ayiri nazar- ecnibde mttehem
etmek sadedinde bulunduuna dair Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyeti'nden alnan
telgrafnmenin sureti meml-i nigh- l buyurulmak zere leffen arz u takdim klnm ve icra-y
icab zmnnda bir sureti dahi Bbli cnib-i smsine b-tezkire-i aciz irsl olunmu olmakla ol
bbda emr u fermn hazret-i men leh'l-emrindir.
F 10 Zilhicce sene [1]310 ve f 12 Haziran sene [1]309 / [24 Haziran 1893]
Serasker
Rza
Y. PRK. ASK, 91/109
47
RUS UYRUKLU ERMEN BOZGUNCU EMAVAND'IN
RUSYA KONSOLOSUNA TESLM EDLD
Rusya Bykelilii'nden Ermeni bozguncularn himaye edilmeyeceklerine dair verilen teminat gerei Rus
uyruklu Ermeni emavand'n Rusya konsolosuna teslim edilerek Rusya'ya srlmesinin istendii
Sivas Vilyet-i Aliyyesi'ne
C. F 31 Tern-i Evvel sene [1]309. emavand Rusyal ise de Rusya Sefreti tarafndan Ermeni

77
fesadt hakknda verilmi olan teminta nazaran merkmun ifsdtnda Rusya tarafndan mazhar-
himaye olmamas ve mahz Ermeniliinden dolay teebbst- fesadiyede bulunmu olmas lzm
gelecei cihetle bulunduu yerde yahud civarda bulunan Rusya konsolosuna teslimiyle Rusya Devleti
tarafndan Ermeni mfsidlerinin mazhar- himaye olmad hakknda verilmi olan teminta nazaran
teslim olunduu beynyla Rusya'ya tebdinin taleb olunmas ve Bekir Paa'nn taltifinin bir mh
sonra tekrar arz emr u fermn buyurulmudur. Ol bbda.
F 2 Tern-i Sn sene [1]309 / [14 Kasm 1893]
Kuren-y Hazret-i ehriyrden
Bekir Sddk
Y. PRK. BK, 33/96
48
RUSYA SINIRINDA ERMENLERN YERLEK OLDUU
BAZI KYLERDE HALKA RUS MEMURLAR TARAFINDAN
SLAH VERLD
Rusya snrnda Ermenilerin yerleik olduu baz kylerde halka Rus memurlar tarafndan silah
verildiinin Drdnc Ordu Miriyeti'nden bildirilmesi zerine durumun blgedeki ehbenderlie
sorularak alnacak bilgilerin iletilmesinin Sadret tarafndan istendii
F 24 Cemziyelhir sene [1]311, f 21 Knn- Evvel sene [1]309
tarihiyle makam- Sadret-i Uzm'dan yazlan tezkire-i smiyenin sureti
Devletli efendim hazretleri
Rusya hududu dahilinde Ermeni skin bulunan baz kur ahalisine kendilerini muhafaza etmek
zere Rusya memurlar tarafndan esliha verildiine dair Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyet-i
Cellesi'nin irna atfen taraf- vl-y Serasker'den vrid olan 22 Cemziyelhir sene [1]311 tarihli
ve bin iki yz elli alt numaral tezkire melffuyla beraber irsl-i sy- devletleri klnm olmakla
meline nazaran keyfiyetin mahalli ehbenderliinden istilmyla alnacak malumtn irna
himmet buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm klnd.
[2 Ocak 1894]
HR. SYS, 1342/92
49
RUSYA'YA G EDEN ERMENLERE ORDUDA ASKER
ETM YAPTIRILDII
Rusya'nn Kars tarafndaki ordusunun askerlerinden olup Erzurum'a kaan ve orada Mslman olan
Yovan adl ahsn, Rusya'ya giden Ermenilerin Rus ordusunda asker eitim grdklerini bildirdii

78
F 23 Mart sene [1]310 tarihiyle
vrid olan tezkire-i smiyenin suretidir.
Devletli efendim hazretleri
Erzurum Polis Komiserlii'nden bi'l-vrd Zabtiye Nezret-i Behiyyesi'nin tezkiresiyle beraber
leffen irsl-i sy- devletleri klnan telgrafnmede Rusya'nn Kars cihetindeki ordusu efrdndan
bery- ihtid Erzurum'a firar eden Yovan nm ahsn Rusya'ya hicret eden Ermenilere orduda talim
etdirilmekde olduu ifade eyledii muharrer olmasyla nezret-i cellelerince suret-i mnasibede
istiknh- hle himmet buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm klnd, efendim.
[4 Nisan 1894]
HR. SYS, 2770/2
50
OSMANLI TEBAASINDAN ERMEN SERKZ MOSESYAN'IN
OSMANLI MEMURLARINA TESLMNE LKN TALEBN
KAFKASYA VAL MUAVN TARAFINDAN REDDEDLD
Osmanl Devleti aleyhine fesada itirak etmekle sulanan Serkiz Mosesyan'n Osmanl memurlarna teslimi
talebinin Kafkasya vali muavini tarafndan Rusya ile Osmanl Devleti arasnda sulularn iadesine ilikin
bir szleme olmad gerekesiyle reddedilmesi zerine uygulamada birok defa Osmanl Devleti'ne iltica
eden Rus uyruklu siyas ve dier sulularn Rusya'ya teslim edildii konusunda Kont Tatischtcheff'e
hatrlatlmasnn istendii
Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i
Cellesi'ne f 23 Mart sene 1894 tarihiyle Batum ehbenderi
Subhi Beyefendi tarafndan irsl olunan tahrirtn tercmesidir.
Bugnk tarihle mverrah olup 2160 numaral telgrafnme-i acizneme zeylen Serkiz
Mosesyan nmnda bir Ermeni'ye dair 3 Mart tarihi ve 2102 numara ile Kafkasya Valilii'ne irsl
etdiim notann sureti ile bu sabah aldm cevabn asl ile aynen Franszca tercmesinin huzur-
llerine takdimi ile kesb-i fahr u ihtirmt- fikam kabul buyurmanz rica ederim.
Batum'da Devlet-i Aliyye ehbenderi Subhi Beyefendi tarafndan f 3 Mart- Rum ve 15 Mart-
Efrenc 1894 tarihiyle ve 2102 numara ile Kafkasya Valilii'ne irsl olunan tahrirt suretinin
tercmesidir:
Devlet-i Aliyye aleyhine fesada itirak etmesinden dolay memurn-i Hkmet-i Seniyye
tarafndan taleb olunan tebaa-i Osmaniyye'den Serkiz Mosesyan nm kimesnenin Batum polisi
tarafndan bana teslim edilmesini ahren asaletli Ktayis kumandanna rica etmekle kesb-i eref etmi
idim.
Geen ubat'n on dokuzu tarihiyle ve telgraf ile it etdii cevabnda General alikof cenblar
iki devlet beyninde bir mukvelenme mevcud olmad cihetle talebimin adem-i kabul Kafkasya
vali vekili tarafndan emrolunduunu ir ve izbr etmidir.

79
ki devlet beyninde iade-i mcrimn iin bir muhede bulunmamakla beraber metb-
mufahhamm zt- evket-simt- hazret-i Padiah ile hametli Rusya mparatoru hazretleri beyninde
cereyn eden mnasebt- viddiyeye ve mukvelenme mevcud olmad halde Hkmet-i Seniyye-i
Osmaniyye'nin pek ok defa Rusya tebaasndan olup Memlik-i ahane'ye iltica eden siyas ve dier
mcrimleri Rusya Devlet-i fahmesine teslim etmi olmasna binen ibu talebe teebbs etmi
olduumdan bu hususda devlet-i metbamn muamele-i vkasna nazaran Rusya Devleti fahmesi
tarafndan mukabele bi'l-misl harekete muntazr bulunmaa hakkmz olduunu zannederim.
Binenaleyh beyn olunan delilin asaletli Kont Tatischtcheff cenblarnn nazargh- takdirine
arz olunmasnn ricasyla mrunileyhin ibu mtlat cidden nazar- itinaya alaca midinin
beyn ihtirmt- fikamn temint kabul olunmasn ricaya zera ittihz olundu.
Aslna mutabkdr.
ehbender Vekili ve Kanlar
Ferid
Kafkasya Valilii Tahrirt Dairesi'nin
Hukuk ksm tarafndan 21 Mart sene 1894 tarihiyle Batum'da
Devlet-i Aliyye Serehbenderlii'ne irsl olunan tahrirtn tercmesidir:
Tebaa-i Osmaniyye'den olup Batum'a vrd eden ve bir Ermeni cemiyet-i hafiyyesine dahil
olmakla itham olunan Serkiz Mosesyan nm kimesnenin memurn-i Osmaniyye'ye teslimi talebine
dair f 3 Mart tarihli ve 2102 numaral tahrirtnzda muharrer olan teebbs Kafkasya valisi
muvinine tebli etdiimden mrunileyh Rusya ile Devlet-i Aliyye beyninde iade-i mcrimne dair
bir mukvelenme mevcud olmadndan talebinizin kabulne imkn grememidir.
Kafkasya Valilii'nin Tahrirt Dairesi 2102 numaral tahrirtnza mebn mevdd- mezkreyi
size tebli ile kesb-i fahr eyler.
Mdre vekleten Mdr-i Sn
Mijkovi
Kalem Reisi
Kester
Rusa'dan Franszca'ya
tercmesi aslna mutabkdr.
Konsolos Vekili ve Kanlar
Ferid
Trke'ye tarih-i tercmesi
F 30 Mart sene 1310
Mtercimi
Bogos kullar
[11 Nisan 1894]
Y. PRK. TKM, 31/3
51
KARS'A LTCA EDEN ERMENLERN RUS ORDUSU
TARAFINDAN ETME TAB TUTULDUU DDALARININ
YALANLANMASI
Rusya ileri Bakan Yardmcs ebekov'un Kars'a iltica eden Ermenilerin Rus ordusu tarafndan
eitildii iddialarnn tamamen aslsz ve hayal rn olduunu ifade ettii
Bb- l

80
Tercme Odas
Numara: 54
Nev-i Tercme: Kars'a iltica eden Ermenilere Rusya
ordusunda icra etdirilen asker talimlerine dair yi
olan havdis hakknda f 11 Nisan sene [18]94
tarihli ve 46 numaral tahrirta cevab
Nezrete f 20 Nisan sene [18]94
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden 174 Tahrirat
Kars'a iltica eden Ermenilere Rusya ordusunda icra etdirilen asker talimlerine dair ehr-i hlin
on biri tarihli ve krk alt numaral tahrirt- aliyye-i safneleri melfftyla beraber resde-i dest-i
tazm oldu. Menbi-i muhtelifeden ve bir de Dahiliye Nzr Muvini Ferik-General ebekov'dan bu
bbda istihsl-i malumta msraat eyledim. General-i mmileyh havdis-i mezkrenin klliyyen
b-asl esas olduunu ve buna mteallik yitn srf hayaltdan ibaret idn bendenize suret-i
katiyede temin etmidir. Kars ehbender vekilimizi dahi husus- mezkra dair bendenize malumt-
lzme itsna davet etmi olduumdan bu malumt alr almaz zt- l-i safnelerine arz u irda
tecvz-i kusur etmeyeceim derkrdr. Emr u fermn.
16 Nisan 1310 / [28 Nisan 1894]
HR. SYS, 2852/68
52
STANBUL RUSYA BYKELS
NELDOFF'UN KUKUCU VE SERT MZACI LE
BYKELLK TERCMANI MAKSMOF'UN NEZAKETE
AYKIRI DAVRANILARININ K LKE ARASINDAK
LKLER ZORA SOKTUU
stanbul'da Ermeni komitesi tarafndan ldrlen Haik'in zerinde kan evraktaki mhrn Rus uyruklu
Agop Arakelof''a ait olduunun anlalmas zerine Arakelof'un yakalanmas ve odasndaki mhrn
alnmas iin Rusya Bykelilii'nden istenen tercmann kastl olarak ge gnderildii ve mhrn
tesliminde de zorluklar karldndan iki lke arasndaki dostluk ilikilerinin devam iin Bykeli
Nelidoff'un yerine daha uyumlu birinin grevlendirilmesi konusunun Rusya Dileri Bakan Giers'e
iletilmesi
Yldz
Saray- Hmynu
F 1 Tern-i Evvel tarihli telgrafnme ile tebli klnan irdt- seniyye-i hazret-i Hilfet-
penhye cevaben 3 ve 9 ve 12 Tern-i Evvel tarihli telgrafnme-i aliyyelerinde mnderic Msy
Giers'in beyntna muhalif olarak geenlerde Dersadet'de Ermeni komitesi tarafndan katledilen
Haik nm Ermeni'nin zerinden kan varakadaki mhrn Rusya tebaasndan Agop Arakelof nm
kimesnenin nezdinde olduu zbtaca anlalmas zerine usulen merkmun derdesti ve odasndaki
mhrn alnmas zmnnda konsoloshneden taleb olunan tercman birok mkiltdan sonra
verilerek merkm derdest olunmu ise de gerek merkm ve gerek yedindeki mhr ve nezdinde zuhur
eden evrak zbtaya teslim olunmayp yalnz mhrn bir kt zerine baslan suret-i musaddakas

81
it olunmas cnib-i zbtadan hilf- usul ve uhd byle bir muamele kabul olunamayacandan
merkmun ve mhrn behemehl teslimi taleb olunmu ise de nihayet yalnz mhr teslim olunup
merkmun akamlar avdet etmek zere yalnz gndzleri zbtaya gnderilecei katiyen beyn ve
bu srada Sefret Tercman Maksimof dahi pek ok mkilt k ederek hilf- nezaket lisan istiml
etmidir. Sa bi'l-fesad olduu tebeyyn eden bir ahs- muzrrn u vechile himaye olunmas yn-
taaccb grlmdr.
Rusya Devleti'nin imdiye kadar Devlet-i Aliyye hakknda gstermekde olduu sr- dost ve
beynehmda cr olan mnasebt- dostne ile kbil-i telif grlemeyen bu misill hltn
Dersadet Rusya Sefrethne ve Konsoloshneleri cnibinden Rusya Hkmeti'nin hilf- rzas
olarak vukua getirilmekde olduunda bhe olmadndan Msy Giers'i grerek buralarnn lisan-
mnasible kendisine tefhmiyle bad-ezn bu misill hltn vukua gelmemesi zmnnda Dersadet
Sefreti'ne evmir-i ekde it etdirilmesi ve Dersadet Rusya Sefiri Msy Nelidoff'un hadd'l-
mizac ve gayet mvesvis bulunmas ve sefret mstearnn da o tabiatda olmas ve bu ise mnasebt
ve muamelt- siyasiyeye tesir etmekde bulunmas hasebiyle devleteyn beyninde cr olan
mnasebt- dostneye ve Rusya Devleti tarafndan izhr olunagelmekde bulunan sr- dost ve
muhlesata mugayir olarak ber-vech-i merh ahvl vukua gelmekde ve imdiki hlde Dersadet
Rusya Sefreti'nin tavr u hareketi vaktiyle devleteyn beynindeki mnasebtda gerginlii mcib olmu
olan gnatief'in tutmu olduu meslee mbih grnmekde olduundan Dersadet Sefreti'nde
sefirin veyahud mstearn akdemce bura Rusya Sefreti'nde bulunmu olan Lobanoff gibi halm't-
tab bir zt olmas devleteyn beyninde cr olan mnasebt- dostne mukteziytndan grnmekde
bulunduunun dahi hsn-i suretle ifhm ve irb edilmesi ve alnacak cevabn arz- atebe-i uly
klnmas emr u fermn buyurulmudur.
[12 Tern-i Evvel 1310] / [24 Ekim 1894]
Y. PRK. BK, 31/81
53
SASON ERMEN HADSES ZERNE OSMANLI
DEVLET ALEYHNE DPLOMATK BR TEEBBSTE
BULUNULMASINA DAR NGLTERE'NN TEKLFNN
RUSYA TARAFINDAN DA KABUL EDLD
Secolo ve Riforma gazetelerinde ngiltere'nin Sason Ermeni Hadisesi zerine Osmanl Devleti aleyhinde
diplomatik bir hareket icras maksadyla yapt teklifin Rusya tarafndan da kabul edildiine ilikin bir
haberin yer ald
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 213

82
Nev-i Tercme: Sason Ermeni hdisesi zerine aleyhimize
bir hareket-i diplomasiye icras maksadyla ngiltere
tarafndan vuku bulan teklifin Rusyaca kabul
olunduuna dair Secolo ve Riforma
gazetelerinde mnderic bende dair
Nezrete, f 1 Knn- Evvel sene [18]94
Roma Sefret-i Seniyyesi'nden 411 telgrafnme
Secolo gazetesi Sason Hdisesi zerine aleyhimize bir hareket-i diplomasiye icras maksadyla
ngiltere tarafndan vuku bulan teklifin Rusyaca kabul edilmi olduuna dair Petersburg'dan mevrd
bir telgrafnmeyi bugnk nshasna derc etmidir. Riforma gazetesinin Viyana'dan alp bugnk
nshasna derc etdii bir telgrafnmede dahi ayn hdiseden dolay Kafkasya Ermenileri beyninde
heyecan- efkr hkm-ferm olduu muharrerdir.
[1 Aralk 1894]
HR. SYS, 2843/49
54
ERMEN TCCAR KARAGZYAN'I LDREN ERMEN
KATLLERN DAMININ ERTELENMES
Ermeni Tccar Karagzyan' parasn gasbetmek iin ldren Ermeni katillerin idamnn stanbul Rusya
Bykelilii Tercman Maksimof'un arabuluculuu sonucunda engellenmesi zerine ngiltere ve
Rusya'nn destei sayesinde bundan byle Ermenilerin idam cezasndan kurtulacaklar sylentisinin
Anadolu vilayetlerine kadar yayld, Hnakyan ve Tanakyan komitelerinin de bundan yararlanarak
halk isyana tevik ettikleri, Ermeni Patrii'nin ise kiliselerde halk dua ettirmeye balad bildirilerek
stanbul Rusya Bykelilii'ne gerekli talimatn verilmesi iin Rusya Dileri Bakanl nezdinde
giriimde bulunulmasnn Petersburg Bykelilii'nden istendii
ifre
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Serseri ve ekya gruhundan iki -nefer ehs- muzrra geenlerde Dersadet'de treyip para
gasb etmek zere ifahen ve tahrren bir takm aniyya irtikb etdikleri tehdidt srasnda Ermeni
milletinin en ileri gelen aniysndan Karagzyan nmnda bir tcire hnesinde ve sokakda ve daha
sonra ticaretghnda etdikleri tehdidt kr-ger-i tesir olamaynca mmileyhi yolda tutarak alenen
katl ve idam etmeleri zerine mehkim-i adliyede icra klnan muhakeme-i aleniyelerinde bunlardan
birinin idama mahkumiyetine lhk olan karar usulen Bbli'den arz ve istzn olunmasyla
mcebince irde-i seniyye-i hazret-i Padiah mteallik buyurulmasn mtekib Rusya Sefreti
Tercman Msy Maksimof Saray- Hmyn- mlkneye gelerek milel-i saire mahkumlarnn
idam cezalar kree tahvl buyurulagelir iken u aralk yek-dierini mtekib -drt Ermeni'nin salb
ve idam kabul olunamayacandan bahisle tehiri yolunda ve keml-i tehevvrle bir mtlaa beyn
etmi ve nk tercman- mmileyh u mtlaasn sefreti nmna dermiyn eylemi olmasyla

83
devleteyn-i mtehbbeteyn miynelerinde teyemmnen cr olan mnasebt- dostne ve halisneye
riyeten hkm-i lhkn muvakkaten tehir-i infaz hususuna bundan on gn akdem irde-i seniyye-i
cenb- ehinh eref-mteallik buyurulmu idiyse de dnk gn Dahiliye ve Zabtiye nzrlar
paalar ve bu akam havss- vkel-y Saltanat- Seniyye Mbeyn-i Hmyn- mlkneye gelip
hkm-i mezkrun tehir-i infaznn vuku bulan tavassuta mstenid olduu ve ngilizlere meclbiyeti
malum olan Ermeni ktillerinin fm-bad ceza-y idamdan zde olacaklar y bulmasyla o
makle ekyann yine bagstererek teye beriye sarkndlk etmee baladklar ve iin cerim-i
adiye hlinde kalmayp Anadolu vilayt- ahanesine de sirayetle iki devlete muzr tekilt- istikll-
ikenne istihsline kym eden Hnakyan ve Truakyan komiteleri dahi bu yitdan bi'l-istifade
sde-diln- ahaliyi isyana tahrik ve tesvle ve hatta mevvik- ihtill sfatn kazanan Ermeni Patrii
dahi ezhn- Ermeniyn galeyan ve heyecana getirecek yollu kiliselerde dua okutdurmaa
balamakla bunca klfet ve ikdmt- fedakrne ile iade ve takrr olunabilen asayi yeniden ihllini
mcib mevkilere intikal eylediini arz- atebe-i uly ve hkm-i vkiin hemen infaz hakknda emr u
fermn- hmyn- mlknenin eref-rz-i snh ve sudr buyurulmasn istirhm ve istid etdiler.
Geri hkm-i mezkrun irde-i adalet-de-i hazret-i Hilfet-penh eref-tevh buyurulmasndan
evvel sefret-i mrunileyh tarafndan bir mracaat vki olsa idi iki devlet miynelerinde an be-an
teesss etmesi arzu buyurulan mnasebt- samimiyeye hrmeten kree tahvline tfet ve
merhamet-i seniyye sezvr buyurulmak kbil olabilir ve o hlde yia-i mezkrenin tevld eyledii
mehzre mahal kalmaz idiyse de e fide ki, hkmn makrn- irde-i seniyye-i hazret-i tcdr
oldukdan sonra teehhur eylediini Ermenilerin mevvik ve muharrikleri tarafndan ia ve iln ile
Rusya Devleti lehine celb olunmakda olan efkr- umumiye-i Osmaniyye'ye kar s-i tesirt kna
bahaneler tedarik olunmu olarak bu ise her iki tarafn hukuk ve menfiine tevfuk edemeyecei
prens hazretlerince de karn-i takdir olacanda bhe olmadndan ve dier tarafdan da istikll
mehkimi[n]i halelden vikye lzumu dahi derkr bulunduundan prens-i mrunileyh ile bi'l-
mlkt tafsilt- merhann yegn yegn serdiyle bu gibi mkilt dfi olmak zere bura
sefretine talimt- lzme its esbbnn istihsli yolunda lisan- mnasib istimli ber-mantk- emr
u fermn- hmyn- cenb- Hilfet-penh ir olunur.
[1310] / [1894 - 1895]
Y. PRK. BK, 31/89
55
BE-ALTI YZ KDEN OLUAN RUSYA
ERMENLER'NN FIRKA HALNDE PASNLER,
ELEKRD VE BAYEZD TARAFLARINA SALDIRMAK
ZERE HAZIRLANDIKLARI / RUS BASININDA ERMENLER
LEHNE YAYINLAR YAPILDII
Be-alt yz kiiden oluan Rusya Ermenileri'nin frka halinde Pasinler, Elekird ve Bayezid taraflarna
saldrmak zere hazrlandklar haber alndndan Rusya Hkmeti tarafndan bunlara engel olunmas /
Ermeniler lehinde Rus basnnda neriyata izin verilmemesi hususunda Rusya Hkmeti nezdinde
giriimlerde bulunulmas ve imdiye kadar bu hususta resm ve gayr- resm yayn yapan gazetelerin isimleri

84
ile yaz rneklerinin gnderilmesi konularnda Petersburg Bykelilii'ne tebligatta bulunulduu
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Beer altar yzden mretteb frka Rusya Ermenileri'nin Pasinler, Elekird ve Bayezid
taraflarna hcuma hzrlandklar mahallinden olunan irtdan anlalmdr. Geenlerde dahi bir
takm Rusya Ermenileri'nin hudud- hakanden esliha idhal etmekde olduklar istihbr klnmas
zerine ol bbda buraca Rusya Sefrethnesi'ne vuku bulan tebligt zerine Devlet-i Aliyye ile Rusya
beyninde cr olan mnasebt- dostne iktizsnca Rusya Hkmeti'nin buna kat cevz
vermeyecei ve ol bbda tedbr-i lzmenin ittihz klnd beyn klnm olduu hlde bu defa
bldaki vechile haber alnmas buna mnf grlm olduundan Msy Giers'le grlerek
Rusya Ermenileri tarafndan byle bir harekete tasadd olunmamas zmnnda lzm gelen tedbrin
ittihz hem-civarlk hasebiyle devleteyn beyninde cr olan mnasebt- dostne mukteziytndan
olacann lisan- mnasible beyn ve tebliiyle Rusya Ermenileri tarafndan gerek bu ve gerek bu
misill harekt- n-lykaya tasadd olunmamas esbbnn istihsline sarf- mes olunmas emr u
fermn buyurulmudur.
(mza)
**
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Rusya matbtnda imdiye kadar emsali grlmedii hlde u aralk Ermeni ileri hakknda
Rusya Devleti'nin ittihz etmi olduu meslee mugayir bir takm neriyt vuku bulmakda olmasna
ve bu ise Rusya Hkmeti'nin Devlet-i Aliyye'ye kar istiml edegelmekde olduu lisana ve
vermekde olduu teminta mnf bulunmasna mebn buralarnn suret-i mnasibede lzm
gelenlere tebli ve tefhmiyle alnacak cevabn ve bir de imdiye kadar o misill neriytda bulunan
resm ve gayr- resm gazetelerin esmsinin srat-i arz u ir ve ibu evrak- havdisin neretmi
olduklar bendlerin dahi irsli emr u fermn buyurulmudur.
**
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Erzurum Vilyeti'nden ahren alnan malumta nazaran Kazman Natchalnii'nin ifade-i ifah
memuriyetiyle Elekird kaymakamnn nezdine gnderdii bir jandarmasnn ifadesine gre birok
Ermenilerin tecemmula Bayezid ve Elekird ve Pasinlere bugn yarn kol zerine hcum etmek
zere bulunduklar ve Kazman'da Rusya askeri bulunmadndan cemiyetlerinin define adem-i
iktidarndan bahisle asker vrduna kadar mteyakkzne bulunarak bunlarn tecavzleri hlinde icra-
y tenklleri bildirilmi olmakla demince ir olunduu vechile devleteyn beyninde teyemmnen cr
olan mnasebt- dostne ve evket-meb efendi hazretleriyle mparator hazretleri arasnda mevcud
olan hubb u mvlt iktizsnca Rusya Ermenileri tarafndan mahall-i malumeye bir tecavz
vukuuyla hudud zerinde bir gile hudsn Rusya Hkmeti hibir vakitde arzu etmeyeceinden
tecemmu etmi olan Ermenilerin men-i tecavzleri zmnnda tedbr-i lzmenin seran ittihzyla
bunlarn hcumlarna meydan verilmeyerek hudud zerinde bir hdise zuhuruna mahal ve imkn

85
braklmamas iin Rusya Hkmeti'nin tedbr-i lzmeyi seran ittihz ve icra edeceinden evket-
meb efendimiz hazretlerinin emin olduklarnn taraf- eref-i hazret-i Padiah'den mparator
hazretlerine ibl zmnnda Msy Giers'e suret-i mnasibede tebli ve tefhmiyle alnacak cevabn
ve ol bbda Rusya Hkmeti tarafndan ittihz klnacak tedbr keyfiytnn seran arz u ir
muktez-y irde-i seniyye-i hazret-i Hilfet-penhden bulunduunun b-selm- ahane tebliine
msraat olunur.
[1310] / [1894 - 1895]
(mza)
Y. PRK. BK, 31/87
56
TALYA'NIN ERZURUM'A BR KONSOLOS ATAMASI
KONUSUNDA NGLTERE'NN RUSYA'DAN STED
YARDIMA RED CEVABI VERLECE
Rusya mparatoru II. Nikola ile mparatorie'ye verilen mtiyaz ve efkat Nianlarnn teslimi dolaysyla
dzenlenen ziyafete, Rusya Dileri Bakan Msy Giers adna katlan olunun, Osmanl heyetinde
bulunan Beinci Ktip Kmil Bey'e, Ermeni Meselesi'nin Osmanl Devleti'nin bir i meselesi olduunu,
hibir lkenin zellikle de ngiltere'nin buna mdahaleye hakk bulunmadn ve talya'nn Erzurum'a bir
konsolos tayin etmesi konusunda ngiltere'nin Rusya'dan istedii yardma red cevab vereceklerini syledii
Taraf- eref-i hazret-i Padiah'den
Rusya mparatoru II. Nikola ile mparatorie
hazertna ihd buyurulan mtiyaz ve efkat Nian-
z-nlarnn sli memuriyetiyle Petersburg'a vuku bulan
seyahat-i ubeydnem zerine arza-i rkkyet-i farza-i ubeydnemdir.
Bin yz on iki sene-i Hicriyesi Cemziyelhiresi'nin on beinci gn Yver-i Ekrem Mir
Fuad Paa ile Mirliv Yusuf zzet Paa kullar refakatlerinde olarak Dersadet'de Sirkeci skelesi
Gar'ndan Orient Expresi trenine binip ertesi Cuma gn Sofya'ya vsl olduk. Akam vakti Ni ile
Belgrad arasnda esna-y mrrda imendifere atlan ta Fuad Paa'nn yzne isabet etmesiyle cerh
etmi ise de ehemmiyetsiz olduundan ifa buldu. Cumartesi gn Viyana'ya ve akam Rusya
hududunda bulunan Granika'ya vsl olduk. Rsmt memurlar byk niformalaryla istikbal
etdiler. Pazar gn Varova'ya vsl olduk. Vali vekili kezlik byk niforma elbisesiyle bizi istikbal
etdi. Cemziyelhir'in on dokuzuncu ve Knn- Evvel'in beinci Pazartesi gn Petersburg'a duhl
etdik. Sefret-i Seniyye erkn kmilen byk niformalaryla gara gelip mparator hazretleri
tarafndan mihmandarla maiyyetimize verilmi olan Rusya erkn- harbiye miralaylarndan elinski
nm ztla bizi istikbal etmiler ve saray- mparatorden gnderilmi olan arabalara rkiben taraf-
mparatorden ikametimize tahsis klnm olan Hotel de Robe'a gidip her birimizi pek mkellef olan
devir-i mahsusaya yerletirdiler.
Birka gn istirahat ve Rusya'nn ricline kartvizit tevziyle imrr ve ebniye ve mevki-i
ehresini tem etmekle geirildi.

86
Mlkt
Terift Nezreti tarafndan gnderilmi olan davetnme zerine Pazartesi gn byk
niformalarmz lbis olduumuz hlde terift memurlar Hotel de Robe'a gelip maiyyet arabalaryla
Gaina Saray'na bizi gtrdler. Bir mddet sarayn erknyla byk salonda mushabetden sonra
mparator odasndan zil alnp Mir Fuad Paa kullar hemen nme-i hmynlar nian- llerle
beraber alp nezd-i mparatorye girdi. Birka dakika rmdan sonra kp kullaryla zzet Paa ve
mrunileyh Fuad Paa'nn mahdmu Hasan Bey'i mparator huzuruna takdim etdi.
Gerek mparator ve gerek mparatorie pek muhtasar birka szle heyet-i sefreti taltif
etdikden sonra nezd-i mparatorden kdk.
Grandkler
Badeh grandkelerden Aleksi ile Vladimir ve Grandk Michel nezdlerine kabul olunup
mrunileyhim ile zevceleri tarafndan ziyadesiyle hsn-i kabul grdk. Cmlesi mazhar olduklar
avtf- m-l-nihye-i hazret-i ehriyrden mteekkir olduklarn ve mteveff mparatorun gerek
hastal ve gerek vefat zamannda vrid olan telgrafnme-i hmynlarla ibrz buyurulmu olan
teessft- hazret-i Padiah'yi hibir vakit unutamayacaklarn sylediler. mparatorun hemresi
Xenia [Aleksandrovna] ile zevci pek ziyade evket-meb- veli-nimet-i azam efendimiz hazretlerine
hissiyt- kraniyelerini tafsilen beyn etdiler.
Petersburg'daki Saltanat- Seniyye Sefiri Ferik Hsn Paa kullar tarafndan Yver-i Ekrem
Mir Fuad Paa ile Rusya Devleti erknna bir ziyafet kede etdi. Sefret-i Seniyye gayet muteber
bir mahalde ve nezret-i fevkaldeyi haiz olup mefrut ve tecemmlt nihayet derecede mzeyyen
ve mkemmel idi. Saray nzr, Harbiye nzr, Seryver, Adliye nzr, Bahriye nzr, Hariciye
muvini, Asya Mstemlekt nzr, Terift nzr ve'l-hsl elli-altm ricl-i devlet meduv idi.
Cmlesi kk niformalaryla ve Grand Cordon Nianlaryla geldiler.
Etmenin nefseti, sigarann env ve mebzliyeti, sofrann tertib ve intizam herkesi memnun
brakm idi.
Msy Giers'in Pek Mhim Tebligt
Sofrada bu kullar mparator hazretlerinin seryveri ile Dileri bakan mahdmu Msy Giers
arasnda bulunuyor idim. Esna-y tamda Msy Giers'in mahdmu dedi ki:
"Pederim hastal hasebiyle bir vakitden beri kimseyi kabul edemiyor. Maa-hz heyet-i
Osmaniyye'yi kabul etmek iin ziyadesiyle gayret etdi. G hl ile dn biraz kesb-i shhat ederek bir
mddet Fuad Paa'y nezdine kabul etdi ve bu mlktdan ziyadesiyle memnun ve mesrr oldu. Bir
daha byle mlkta muvaffak olmak arzusundadr. Her ne hl ise mrunileyh beni memur etmi
ki, size bu tebligt beyn edeyim. Pederimin mlktdan mesrriyetini ve bir daha grmek arzusunda
bulunduunu Fuad Paa'ya bildiriniz. Bir de Fuad Paa'ya syledii vechile Ermeni ii iin Rusyaca
lzm gelecek tedbr ittihz olundu. Yani ngiltere Devleti talya'nn Erzurum'da bir konsolos tayin
etmesi iin Rusya'dan muvenet istedi. Pederim reddetdi. talya'nn orada tebaas olmadndan imdi
konsolos tayin etmee kalkmas ne maksada hizmet iin olduu malumdur. Her ne ise biz dedik ki:
"Erzurum'a konsolos tayinini kabul etmek ve etmemek Devlet-i Aliyye'nin hakk- sarihidir. Ermeni

87
ii ise Devlet-i Aliyye'nin umr- dahiliyesine aid bir i olup kimsenin mdahaleye hakk yokdur.
Tahkik Komisyonu'nda ecnebi memurlar bulunmas dahi srf Devlet-i Aliyye tarafndan vuku bulan
arzuya muvfakat etmekden ibaret olup kimse devlet-i mrunileyhya byle komisyonlara memur
tayin etdirmee ve kabul etdirmee hak ve salhiyeti yokdur." diyerek reddi hv cevabnmeyi bugn
ngiltere sefirine gnderdik." dedi.
Kullar, "Dileri bakan olan pederi Msy Giers keyifsizlii evket-meb, veli-nimet-i azam
efendimizce bis-i teessf olduu ve shhat haberlerini intizr buyurmakda olduklar ve bu bbda
devleteyn menfiine aid vuku bulan himmet ve gayreti gerek evket-meb efendimiz hazretleri ve
gerek metb- mufahham mparator hazretlerinin memnuniyetlerini mcib olaca tabi olduunu"
beyn etdim.
Giers dedi ki: "Devlet-i Aliyye Ermeni iinde zerre kadar bizden bhe etmesin. Biz bu ide
edn bir msaade ve msmaha eserine meydan vermeyeceiz. Bbli dahi msmaha gstermesin.
Ne konsolos tayini maddesini kabul etsin ve ne de menfiine mugayir edn bir hareket-i terh
gstermesin. Konsolos tayinini kabul etmedii hlde netyic-i mhimme hsl olur. Zannetmesin,
emin olsun dedi."...
F 23 Receb sene 1312 - F 9 Knn- Sn sene 1310 / [21 Ocak 1895]
Abd-i Memlk
Beinci Ktib
Kmil
Y. EE, 7/9
57
STANBUL RUSYA BYKELSNN, ZAPTYE NZIRI
NZIM PAA LE YAPTII GRMEDE RUSYA'NIN
ERMEN MESELES'NDE HERHANG BR SYAS
IKARININ OLMADIINI SYLEMES
Rusya bykelisinin Zaptiye Nzr Nzm Paa ile yapt grmede Rusya'nn Ermeni Meselesi'ne
mdahil olmaktaki amalarnn herhangi bir siyasi kar elde etmek olmayp, Ermenilerin meskun olduu
vilayetlerde baz slahatlar yaplarak halkn, ngilizlerin ve komitelerin tahriklerinden kurtulmasn
salamak olduunu ifade ettii.
Nezret-i Zabtiye
Rusya sefiri bugn Bursa'dan avdet etmi olmasyla saat sekizde sefrethneye gidip kendisiyle
mlkt ve nezd-i kernemde bulunan lyihay Prens Lobanoff'un dahi malumt olduundan ve
fakat mahremiyet-i katiyesinden bahisle kendisine bi'l-it mnderict- mhimmesi ve Rusya
Devleti'nin menfaatine mteallik cihetleri hakknda ifahen dahi temhd-i malumt eyledim. Sefir
ifadt- kernemi keml-i ehemmiyetle istim ve cidd bir tavr ile beyn- kran eyledikden sonra
ber-vech-i zr harfiyyen arz ve tezbr eylediim ifadtda bulundu:
"Petersburg'da dahi bu ie ziyadesiyle ehemmiyet verilerek Ermeni Meselesi hakknda Rusya
Dahiliye Nezreti'nden keml-i ehemmiyetle malumt taleb olunmudur. ngilizlerin ve komitelerin
tahriktna Anadolu'da baz valilerin ve mutasarrflarn muamelt- itisfiyesi dahi inzimm ederek

88
efkr- umumiye o derece galeyan eylemi idi ki, Ermeni Meselesi'ne bir mesele-i siyasiyeden ziyade
bir mesele-i insaniye nazaryla bakmaa mecburiyet elvermi idi. Maamfih ngilterece bu meselenin
zm edilmek istenildii suretine Rusya ve Fransa Hkmetleri katan r-y mlyemet
gstermedikleri gibi Almanya ve Avusturya Devletleri de ngiltere'nin mesleine gitmemilerdir.
Zaten Rusya Devleti'nin bu meseleye girmesi evvelce taraf- eref-i mlknelerinden ibrz
buyurulan arzu-y lye mebn olduu gibi mterek notaya itiraki sebebi de ngiliz tahriktna hak
verdirecek ve Ermeni komitelerinin ifsdtn davet eyleyecek suretde Anadolu'da baz vilayt-
ahanede devam eden muamelt- itisfiyenin slht- ciddiye ile bi'l-izle galeyanda bulunan
Ermeni efkrna sknet ve ngilizlerin ve komitelerin tahriktna da bu suretle bir nihayet verdirmek
maksadna mstenid idi. Bu cmle ile beraber bu meselede ngiltere'nin fikir ve maksadna Rusya ile
beraber sair devletler de tamamen mlyim grnmemilerdir. talya Hkmeti mstesnadr. nk
bu hkmet ngiltere'nin uadr".
Rusya sefiri bu ifadtn ikml eyledikden ve lyihay keml-i dikkatle mtlaa edeceini
bildirdikden sonra sadr- cedde nakl-i kelm ederek: "Vk Said Paa biraz fikrinde musr ve inadc
ise de istikmet ve metneti inkr olunamaz." zemininde baz sityilerde bulunmu ve yine mtlat-
mahsusasndan olmak zere Ermeni sakin olan baz vilayt- ahanelerinde emniyet ve asayiin ber-
keml olduuna dair gazetelerle nerolunan telgraflarn hl-i makse iaret olup n-mnasib
grnmekde olduunu sylemi olduu marzdur. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr u fermn veli-
nimet-i b-imtinn efendimizindir.
F 30 Mays sene 1311 / [11 Haziran 1895]
Nzm
Kullar
Y. PRK. ZB, 15/104
58
ERMENLER TARAFINDAN EMYAZN
KLSES'NDE TOPLANAN PARANIN BYK BR KISMININ
SLAH ALINMAK ZERE NGLTERE'YE GNDERLD
Ermeniler tarafndan Emiyazin Kilisesi'nde toplanan parann byk bir ksmnn silah almak zere
ngiltere'ye gnderildii ve ran veya Rusya yoluyla Tiflis'e nakledilecei haber verilen bu silahlar Tiflis'e
geldii zaman toplatlmas hususunda Rus Hkmeti tarafndan memurlara emir verildiine dair istihbarat
alnd
Sadret
Mektub Kalemi
ifre
Van, Erzurum, Trabzon [Vilyetlerine]

89
Rusya tarkyla Anadolu'ya idhal olunmak zere fesede tarafndan Avrupa'ya sipari olunan
eslihann Tiflis'e vrduna intizr olunduu ehbenderlikden bildirilmekle res-i hududda bulunan
memurn tarafndan tezyd-i takayydt ile esliha-i merkme ve sair eya-y memnann duhlne
meydan verilmemesi tavsiye olunur.
5 Haziran sene [1]311
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded
F 25 Zilhicce sene [1]312 ve f 6 Haziran sene [1]311
tarihli Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan tahrirtn suretidir.
3 Haziran sene [1]895 tarih ve on yedi numaral telgrafnme-i kernemle arz u ir klnd
vechile Emiyazin'de Kilise menfaatine cem ve telfk edilmi olan yz bin rublenin yalnz bin rublesi
kilise sandna vaz olunarak mtebk doksan dokuz bin rublesi Ermeni Katolikosu Mgrd
Krimian tarafndan Memlik-i Mahrse-i ahane'de mevcud Ermeni fesedesine irsl olunmak zere
esliha itirs zmnnda ngiltere'ye tisyr edilmi ve mezkr eslihann Asya-y Osman'ye irsl
edilmek zere ran tarkyla Kafkasya'ya idhal olunaca ve sandklarn zerine muhbiri tarafndan
vaz olunup Rusya Hkmeti'ne ihbar olunan iart- mahsusa Umum Kafkasya Valilii'ne bi'l-ir
mezkr eslihann hn-i vrdunda derhal derdest ve msderesi Dahiliye Nezreti'nden emrolunmu
olmakla mezkr valilikden dahi lzm gelenlere ol vechile talimt- mukteziye it olunmu
bulunduu bir menba- mevskdan istihbr klnmakla arz u ir- keyfiyete ibtidr olundu. Ol
bbda.
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 1812
ifre
Erzurum, Van, Trabzon Vilyetlerine
5 Haziran sene [1]311 tarihli telgrafnmeye zeyldir:
Fesede tarafndan Avrupa'ya sipari olunan esliha akesinin dahi gnderildii ihbar olunmakla
hududlarca takayydt icras tavsiye olunur.
29 Haziran sene [1]311
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded: 1812

90
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir
Ermeni ileri iin Emiyazin'de Ermeniler tarafndan toplanlan yz bin rublenin esliha itirs
iin katogikos cnibinden ngiltere'ye gnderildii ve Anadolu'ya irsl edilmek zere Rusya tarkyla
Tiflis'e vrduna intizr olunan ibu eslihann vuslnde zabt iin Rusya Hkmeti tarafndan
evmir-i katiye it edildii mevskan istihbr olunduuna dair Tiflis Baehbenderlii'nden alnan
telgrafnmenin tercmesi 23 Zilhicce sene [1]312 tarihli tezkire-i ker ile takdim klnmd.
Mebla- mezbrun yalnz bin rublesi kilise sandna vaz olunarak kusurunun maksad- mezkr ile
ngiltere'ye gnderildiini ve ol bbda baz izaht hv mezkr ehbenderlikden alnan 25 Zilhicce
sene [1]312 tarihli ve krk bir numaral tahrirtn sureti dahi leffen takdim klnmakla emr u fermn
hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 18 Muharrem sene 1313 ve f 29 Haziran sene [1]311 / [11 Temmuz 1895]
Hariciye Nzr
Turhan
A. MKT. MHM, 729/8
59
VASLYEF PASANDAYM'IN, ISLAHAT KONUSUNU
TAHKK N GEZD YERLERDEK ERMENLERN
DDALARI HAKKINDAK GRLER
ngiltere Devleti'nin talebi dorultusunda Van, Bitlis, Erzurum, Harput ve Diyarbakr vilayetlerinin bir
vilayet haline getirilerek bir komiser tayini ve ahalinin durumuna gre vali ve mutasarrf muavinlerinin ve
zabtiyeden bir ksmnn Ermenilerden tayin edilmesi hususunun tatbikinin mmkn olup olmadn
aratrmak zere Dersadet Rusya sefiri tarafndan grevlendirilen Vasiliyef Pasandaym'n gezdii
yerlerde, Ermenilerin iddialarnn tamamen gerek d olup bunlarn ngilizlerin tevikine kaplm
bulunduklarnn, yapt tahkikat ile sabit olduunu bildirdii
ifre
Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyeti'nden
Vasiliyef Pasandaym isminde bir Rusyal, refakatinde bir mslman tercman olduu hlde
Kars'dan hareketle Ktek ve Velibaba ve Antab ve Erci ve Van ve Bitlis ve Mu ve Hns hattn
takiben Erzurum'a ve oradan da dnk gn buraya gelmi ve keyfiyet dnk gn makam-
Serasker'ye ir klnm idi. Evvelki mlktda kendisi doktor olup taharr ve tefti-i madeniyt iin
Dersim tarkyla Harput'a ve Harput'dan Sivas ve Konya ve Sis ve Adana'ya gideceini ve orada
sefretinden verilecek emre intizr eyleyeceini beyn ve ifade etmi idi. Bugn grmek arzusunda
bulunduunu tercman vastasyla ifade etmesiyle tekrar mlkt olundu. Esna-y mklemede
devlet-i metbasnn Dersadet sefiri tarafndan memuren gnderilmi olduunu ve esas memuriyeti
ngiltere Devleti'nin talebi vechile Van, Bitlis, Erzurum, Harput, Diyarbakr vilyetlerinin bir vilyet
hline vazyla bir komiser nasb ve ahalinin kesretine gre mutasarrf ve vali muvinlerinin ve
zabtiyeden bir ksmnn Ermeni'den tayini gibi mesilin vilyt- mrunileyhca kbil-i tatbik olup
olmadn tedkik ve tahkikden ibaret olarak imdiye kadar gezdii yerlerde Krdlerden ve sair ahali-i

91
slmiyeden ve memurn-i askeriyeden fevkalde hrmet ve riyet grdn maa't-teekkr beyn
etmekle beraber Ermenilerin mddeayt kmilen hilf- hakikat olduu ve bunlarn ngiltere
teviktna kaplm olduklar icra eyledii tahkikt ile sbit bulunduunu ifade etmi ve baz
muhbirler tarafndan suret-i memuriyet ve tahkikt ia olunmamak zere memuriyetinin mahrem
tutulmasn rica eylemi ve devlet-i metbasyla Devlet-i Aliyye beynindeki mnasebt- haseneden
dolay ulvv-i efkr- veli-nimet-i azamlerini maa't-tazm tezkr etmi olduu ve mmileyh
ecnibden bulunduu hasebiyle fikrinin hakikati malum olamayacandan, hakknda n- lye
muvfk ihtirmt ifa olunmakla beraber takayydt- lzmenin ifasndan geri durulmamakda olduu
ve bir-iki gne kadar Harput tarkyla hareket edecei, ifadesinden anlald mbarek hk-i py-
veli-nimet-i azamlerine yzm gzm srerek arza msraat eylerim. Ol bbda fermn.
F 6 Austos sene [1]311 / [18 Austos 1895]
Kullar
Mehmed Zeki
Y. PRK. ASK, 106/12
60
ERMENLERN YERLEK OLDUU
VLAYETLERDE YAPILACAK ISLAHAT KONUSUNDA
NGLTERE, FRANSA VE RUSYA'NIN ARALARINDAK
LKLERN NORMALE DND
Novosti gazetesinde, Ermenilerle meskun vilayetlerde yaplacak slahat ve Ermeni Meselesi konularnda
ngiltere, Fransa ve Rusya'nn ilikilerinin normale dndne dair haberlerin yer ald
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 236
Nev-i Tercme: Ermeni slhtna ve Rusya,
Fransa ve ngiltere beynindeki mnasebta
dair Rus gazetelerinde mnderic bendlerin
leffen irsl klndna dair
Hariciye Nezreti'ne f 18 Eyll sene [18]95 tarihiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 541 numaral tahrirtn tercmesidir.
Rus gazetelerinin Eyll'n nden beine kadar olan nshalarnda mnderic ti'z-zikr iki
bendin tercmeleri leffen takdim klnd.
Evvel: Novosti gazetesinin f 3 Eyll-i Rum sene [18]95 tarihli nshasnda mnderic bir bend-
i mahsusun hulsas ki, bunda Ermenilerle meskn vilyt- ahanede icras lzm gelen slhta dair
bir takm efkr ve mtlat dermiyn olunmudur.
Sniyen: Londra'dan vrd etdii beynyla Novosti gazetesinin f 5 Eyll-i Rum sene [18]95

92
tarihli nshasna derc olunan f 12 Eyll-i Efrenc sene [18]95 tarihli bir mektubun tercmesi olup
bunda Rusya ve Fransa ile ngiltere beynindeki mnasebtn kesb-i salh eyledii tahakkuk eylemi
olduu cihetle Lord Salisbury'nin eyym- tatiliyeden serbeste istifade edebilecei bast ve ityn
klnmdr. Emr u fermn.
Novosti gazetesinde mnderic bend-i mahsusun hulsaten tercmesidir.
Avusturya, Almanya ve talya Devletleri mukaddem Ermeni Meselesi'ne mdahale
etmeyeceklerini vad ve temin eylemi bulunduklar hlde ngiltere, Rusya ve Fransa'nn Ermeniler
lehindeki metlibini min-gayr resmin tervc ve iltizm eylemiler ve u suretle bu meselede
ikiyzllk gstermilerdir. Bbli'nin cevab- ahri Dvel-i Selsece mcib-i honud olacak
derecede bulunmad cihetle Lord Salisbury'nin daha iddetli metlibde bulunmas aleb-i ihtimaldir.
Lord Salisbury'nin Parlamento'da vuku bulan beynt bu meselede Rusya ve Fransa ile mtereken
hareketde devam arzusunda bulunduunu isbat etmekdedir. Fikrimizce Dvel-i Muazzama bilfil
slhta nezret hakkn istihsl etmedike Ermeni Meselesi faysal-pezr olamaz ve slht hususu
ancak kd zerinde kalr. Binenaleyh bu neticeyi li-ecli'l-istihsl Dvel-i Selse mtereken bir
hareket-i eddede bulunmaldr. Bir de bu meselede Rusya ve Fransa ngiltere'ye baz imtiyzt
vermi olmamak iin hkmet-i mrunileyhnn bi'l-cmle harektn rekabetkrne nezret altnda
bulundurmaldrlar. Bu meselenin en mnasib suret-i tesviyesi teklif olunan eriti Bbli'nin kendi
ihtiyaryla kabul eylemesidir.
Londra'dan vrid olduu beynyla
Novosti gazetesine derc olunan mektubun hulsaten tercmesidir.
Rusya ve Fransa ile ngiltere beynindeki mnasebta ahren biraz gerginlik hsl olmu olduu
hlde bu defa hayliden hayliye kesb-i salh eylemidir. Bulgaristan'a aid mesil-i muhtelife hakknda
karben verilecek kararlar bunu isbat eyleyecekdir. Lord Salisbury ngiltere'nin Ermeni Meselesi
hakkndaki metlibi Rusya ve Fransa tarafndan tervc ve iltizm olunmasn istihsle muvaffak
olduu cihetle Hkmet-i Seniyye'nin nihayet izhr- r-y muvfakat eyleyecei muhakkakdr.
Hariciye nzr bunu bir fl-i hayr- muvaffakiyet olmak zere telakki eylemekdedir.
22 Eyll sene 1311 / [4 Ekim 1895]
HR. SYS, 1366/22
61
BAZI ERMEN ETELERNN KARS HUDUDUNU GEEREK
ERZURUM'A KADAR ULATIKLARI
Baz Ermeni etelerinin Kars hududunu geerek Erzurum'a kadar ulatklar, Rusya asker hizmetinden
kan Ermeni zabitlerle baz talebelerin kumandas altnda 3-4 bin Ermeniden oluan bir etenin Erzurum
yaknlarndaki bir ormanlk alanda Erzurum ve Mu Ermenileriyle birleerek anszn Erzurum'a saldrma
niyetinde olduklar, Ermeni komitesinin Revan, ua ve ran'da silah ve mhimmat depolar bulunduu ve
700 bin rublelik bir meblan komitenin iki yesi vastasyla fesatlara datlmak zere snra
gnderildiinin Batum Baehbenderlii'nden bildirildii
Bb- l

93
Nezret-i Umr- Hariciye
Tercme Odas
Aded
Hariciye Nezreti'ne f 11 Tern-i Evvel sene [18]95 tarihiyle
Batum Baehbenderlii'nden vrid olan telgrafnmenin tercmesidir.
Bir mahall-i mevskdan aldm malumta nazaran geen Austos'un on altsnda msellah be
yz Ermeni'den mrekkeb bir ete Kars cihetinden hatt- hududu tecavz etmi ve bil-mkilt
Erzurum'a muvsalat eylemi imi. Adahan Alay istibdllerinden yz elli Ermeni neferinden
mrekkeb dier bir ete dahi ahren Ermeni fesad komitesi tarafndan istihdam olunarak Revan'a
mteveccihen azmet eylemi ve orada tenha yollardan hududu tecavze alacak imi. Sergerdeleri
bir Ermeni ile bundan birka gn akdem Dersadet'den gelmi olan bir ngiliz olmak ve Ermeni
amelelerinden mrekkeb bulunmak zere yeni bir ete dahi teekkl etmek zeredir. Ehs-
merkme el-yevm Tiflis'de bulunup orada bir ngiliz delegesiyle istiare etdikden sonra Bak ve
Kafkasya'ya gidecekler imi. Aldm malumta nazaran Ermeni komitesinin "Revan" ile "ua" ve
ran'da esliha ve mhimmt depolar vardr. Yedi yz bin rubleden ibaret bir mebla komitenin iki
azs vastasyla mfsidlere tevz olunmak zere hududa irsl olunmudur.
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded: 3346
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir
Geen Austos evstnda msellah be yz Ermeni'den mrekkeb bir etenin Kars cihetinden
hatt- hududu tecavzle bil-mkilt Erzurum'a muvsalat etmi olduu mevsk bir mahalden alnan
malumtdan anlaldn ve Adahan Alay istibdllerinden yz elli Ermeni neferinden mrekkeb
dier bir etenin dahi ahren Ermeni fesad komitesi tarafndan istihdam olunarak Revan'a
mteveccihen azmet etdii ve orada tenha yollardan hududu tecavze alaca ve sergerdeleri bir
Ermeni ile birka gn evvel Dersadet'den gelmi olan bir ngiliz olmak ve Ermeni ameleden
mrekkeb bulunmak zere yeni bir ete dahi teekkl etmek zere olduu ve ehs- merkmenin el-
yevm Tiflis'de bulunarak orada bir ngiliz delegesiyle istiare etdikden sonra Bak ve Kafkasya'ya
gidecekleri merv idn ve Ermeni komitesinin Revan ile ua arasnda esliha ve mhimmt
depolar mevcud olup yedi yz bin rubleden ibaret bir meblan komitenin iki azs vastasyla
mfsidlere tevz edilmek zere hududa irsl olunduu haber alndn mir Batum
Baehbenderlii'nden vrid olan 11 Tern-i Evvel sene [18]95 tarihli telgrafnmenin tercmesi
leffen takdim klnm ve ol bbda Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne vesy-y lzme icra klnm
olmakla bu bbda lzm gelenlere evmir-i lzme its vbeste-i irde-i aliyye-i Sadret-
penhleridir. Emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.

94
F 23 Reblhir sene 1313 ve f 30 Eyll sene [1]311
Hariciye Nzr
Mehmed Said
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 3346
Taraf- Vl-y Serasker ile Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne
Geen Austos evstnda msellah be yz Ermeni'den mrekkeb bir etenin Kars cihetinden
hatt- hududu tecavzle Erzurum'a muvsalat etmi olduu ve Adahan Alay istibdllerinden yz elli
Ermeni neferinden mrekkeb dier bir etenin dahi ahren Ermeni fesad komitesi tarafndan istihdam
ve Revan'a mteveccihen izm olunduu ve orada tenha yollardan hududu tecavze alaca ve
sergerdeleri bir Ermeni ile birka gn evvel Dersadet'den gelmi olan bir ngiliz olmak ve Ermeni
ameleden mrekkeb bulunmak zere yeni bir ete dahi teekkl etmek zere bulunduu ve Ermeni
komitesinin Revan ile ua arasnda esliha ve mhimmt depolar mevcud olup yedi yz bin rubleden
ibaret bir meblan mfsidlere tevz edilecei Batum ehbenderlii'nin irna atfen Hariciye
Nezret-i Cellesi'nden b-tezkire ir edilmi ve Zabtiye Nezret-i Cellesi'yle vilyt- lzmeye
tebligt icra edilmi olmakla Bb- Vl-y Seraskerlerince de iktiz-y hlin ifas bbnda.
23 R. sene [1]313 - 1 Tern-i Evvel sene [1]311
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 3361
Tezkire
Taraf- Vl-y Serasker ile Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne
Baz Ermeni etelerinin Kars cihetinden hududu tecavzle Erzurum'a vsl olduu ve bir
ksmnn dahi Revan cihetinden tecavz edecei Batum ehbenderlii'nin irna atfen Hariciye
Nezret-i Cellesi'nden bildirilmesi zerine icra-y icab 1 Tern-i Evvel sene [1]311 tarihinde taraf-
vl-y sipehdrlerine dahi tebli edilmi idi. Rusya hizmet-i askeriyesinden muhrec Ermeni
zbitlerle baz talebenin kumandas altnda -drt bin Ermeni'den mrekkeb bir etenin Erzurum'dan
on be verst bud mesafede vki bir ormanda ve Erzurum ve Mu Ermenileriyle birleerek bateten
Erzurum'a hcum niyetinde bulunduu ve bunlarn hudud zerindeki Rus ve Osmanl memurlarn
bi'l-itm Kars ve Oltu tarklaryla hududu gemee muvaffak olduklar, Batum fesad komitesinin
balca azsyla mnasebtda bulunan bir ahsn bir mektub meline istinden vuku bulan ihbar ve
ifadesine mebn mezkr ehbenderlikden yazld dahi bu kere nezret-i mrunileyhdan b-
tezkire ir edilmi ve Zabtiye Nezret-i Cellesiyle vilyt- lzmeye tebligt- mukteziye ifa
klnm olmakla icab- hlin icras bbnda irde.

95
25 Reblhir sene [1]313 - 3 Tern-i Evvel sene [1]311 / [15 Ekim 1895]
A. MKT. MHM, 638/6
62
ERMENLERN ZARARLI FAALYETLERN ENGELLEMEK
N OSMANLI DEVLET LE RUSYA'NIN GEREKEN
TEDBRLER ALMALARI
Petersburg Bykelisi Hseyin Hsn Paa'nn kendisine verilen emirleri ilettii, Rusya Prens'in
Kafkasya'da Ermenilerin para ve silah gndermeleriyle fesat hareketlerinde bulunmamalar iin kesin
emirler verilerek titizlikle takip edildiini bildirdii, Hsn Paa'nn da daha nce Rusya'ya g eden 500-
600 kiilik Ermeni grubundan iyi halleri tespit edilenlere Osmanl Hkmeti tarafndan Tbiiyet
Nizamnmesi hkmlerine uygun davranlmasnn tabii olduunu syledii; farkl bir tarihte yaplan
mlkatta da Ermenilerin sair mahallerde olduu gibi Mamuretlaziz vilayeti dahilinde dahi gnden gne
bir olay karmaya cret ettiklerinin ve bunlarn hareketlerinin engellenmesi iin her trl tedbirin alnmas
gerektiinin Prens'e iletildii, kendisinin de bu hususta Rusya'nn zerine den her trl yardm
yapacan bildirdii
ifre
Bakitbet'e Petersburg Sefret-i Seniyyeleri'nden
Yedi Tern-i Evvel tarihli telgrafnme-i llerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb- Padiah
mazmn- celli malum- kernem oldu. Tbk- emr u fermn- hmyn- cenb- mlkne hkm-
i celline tevfkan bi'l-etraf keml-i dikkat ile Prens hazretlerine tebli-i keyfiyet etdim. Mrunileyh
bu ahvlden asla malumt olmad gibi Rusya Hariciye Nezreti'nden akdemce Dahiliye Nezreti'ne
Kafkasya'da Ermenilerin gerek ake ve gerek esliha irsl ile harekt- mefsedetkrnelerine hibir
suretle mahal verilmemek iin resmen ve ekden yazd ve dn sabah Kafkasya Vali Mstear
General Tarinef ile mlktnda slif'z-zikr evmire ziyadesiyle itina olunmakda olduu ve evvelce
de beyn buyurulan hle dair bir ey grlmedii general-i mmileyhin it eyledii malumtdan
anlaldn ve Erzincan hududundan ieriye doru avdet eden Ermenilere hsn-i nazarla baklmayp
Rusya Hkmetince ancak fesad komiteleri cnibinden teslh edilmi olan ehsa kar tedbr-i
mnia ittihz lzm geleceini ve bu misilllerin hudud- hakanyi mrrlar hem-civarlk hasebiyle
devleteyn beyninde mevcud olan mnasebt- dostnenin ve tarafeynin hudud boyunda asayiin
temini maksadyla ve hukuk- dvel kaidesince hkmet-i mrunileyhca bu misill vukut zuhuru
asla tecvz olunmayaca derkr olduu kullar tarafndan bi'l-ityn bu bbda ve hemen suret-i
tekdde tedbr-i mnia ittihz hakknda memurn-i aidesine tebligt icras hususunda kusur
edilmeyeceini mrunileyh suret-i katiyede ifade etdikden sonra Kafkasya cihetlerinde be-alt yz
Ermeni'den ibaret olup Memlik-i Mahrse-i ahane'yi evvelce terk ile Rusya'ya hicret eden
kesndan bahsetdii sra bu husus iin tebaa-i ahaneden olduu tebeyyn eden bu misill kesnn
iyb zehblarnda hsn-i hlleri sbit olanlara Hkmet-i Seniyyece Tbiiyet Nizmnmesi
ahkmna tevfkan muamele olunmak tabi olduu cevaben kullar tarafndan mrunileyhe
dermiyn edilmi olduunun atebe-i felek-mertebe-i hazret-i Hilfet-penhye arz msterhamdr.
F 25 Tern-i Evvel sene [18]95

96
Hsn
**
Petersburg Sefret-i Seniyyeleri'nden
Otuz bir Tern-i Evvel tarihli iki kta telgraflarna cevabdr:
Tbk- eref-sdr olan emr u fermn- hmyn- mlkne hkm-i celline tevfkan akdemce
prens hazretlerinin vki olan ifadesi pek ziyade mahzziyet-i seniyyeyi bd olduunu tebli ederek
izhr- memnuniyet etdikden sonra slif'l-arz telgraflarn mnderictn bi'l-etraf keml-i dikkatle
mrunileyh hazretlerine beyn etdim. Ermenilerin sair mahallerde olduu gibi Mamuretlaziz
vilyeti dahilinde dahi gn-gn facia kna cret etdiklerini Prens hazretleri beyn ile Ermenilerin
harekt- akvetkrnelerinin nizmt- mevcudeye tevfkan nn almak ve sair her trl tedbr-i
mukteziye icras u srada icab- hlden olduu beddr olduunun ve mnasebt- hem-civar ve
devleteyn beyninde mevcud olan mvlt- muhlesatkr icabnca bu kere dahi mparator
hazretlerinin ifadesinin zerine Rusya Hkmeti Hkmet-i Seniyye'ye cidden ifa-y muvenete
mde bulunduu nezdinde icra etdiim teebbst- ciddiye-i kerneme cevaben Prens
hazretlerinin tekd etdii srada mrunileyhin Dersadet Rusya sefirinden ald bir telgraf zerine
Acem cihetinden hudud- hakanyi geende tecavz eden birka yz msellah ekyann badem
tecavzlerinin ran Hkmetince men edilmesi esbbnn istihsli hakknda Rusya'nn Tahran
sefirine b-telgraf evmir-i lzme it edildiini dahi beyn etdiinin ve Harput Kadim Patrik Vekili
lya ve sairleri tarafndan mmz Bakitbet-i Celle'ye vrid olan telgrafdan bahisle umum tebaa-i
sdka-i ahanenin alt yz senedir ve el-hlet hzih evket-meb efendimiz hazretlerinden
grmekde olduklar bunca eltf- seniyyeden ne derece minnetdr ve mteekkir kaldklarn kullarna
bi'l-etraf ifade ederek baz Ermeni serserilerinin de bir zamandan beri kymna cret eyledikleri
ahvl-i mteessife mcerred ecnib tarafndan tevik olunduklarn dahi tekrar ityn eylediimin
atebe-i uly-y hazret-i veli-nimet-i b-minnet efendimize arz istirhm olunur. Ol bbda.
F 14 Tern-i Sn sene [18]95
Hsn
Y. PRK. EA, 23/26
63
ANADOLU'DA ERMENLER TARAFINDAN IKARILAN
KARIIKLIKLARDA RUSYA'NIN ROLNN OLMADII
Paris'te yaynlanan Sicle gazetesinin nerettii bir mektuba gre Anadolu'da Ermeniler tarafndan
karlan karklklarda Rusya'nn herhangi bir rolnn olmad ve hatta Rusya tarafndan Osmanl
hududunu gemek isteyen silahl Ermenilere msaade edilmedii, ok sayda Rus askerinin Ermeniler
tarafndan ldrld ve zellikle Ermenilerin istikll hareketlerinin kendisine de sirayet etmesi
ihtimalinden dolay bu tr hareketlerin Osmanl Hkmeti tarafndan kontrol altna alnmasn
destekledii

97
Paris'te kan Sicle gazetesinin
neretdii bir mektubdan mstahrec baz fkart tercmesidir.
Anadolu'nun baz cihetlerinde karklklar zuhura gelmesi zerine Osmanllar Rusya'nn
harekt- vkay el altndan tervc eylediine zhib olmular ise de bu zehbda hata etdiklerini
muahharan anlamlardr. ngiliz gazetelerinin lisan ol bbda asla bheye mahal brakmamdr.
Rusya bu ile itigl etmiyor denilemez. Ermeni ileri Petersburg kabinesini cidden dndryor.
Memlik-i Mahrse-i hazret-i Padiah'nin fnn ve marifden b-behre olan Ermenileri ziraat ve
felhat ve ticaretden baka hibir ey ile megul deildir. Eer Bbli, memurlarnn suistimltn
men edebilir ise kendilerini bahtiyar addedeceklerdir. Halbuki Ermenistan'n Rusya dahilinde
bulunan ksmnda marif-i umumiye daha ziyade ilerlemi ve hatta Nihilist Frkas'na birok tarafdar
dahi peyd olmudur. Binenaleyh Rusya, Ermenistan'n u iki byk ksmn birledirmei arzu
etmeyip muhcereti men iin hudud boyunca kordonlar vaz eylemidir. Bundan on sekiz ay
mukaddem Londra komitesinin tahriktyla memlik-i hazret-i Padiah'de teekkl eden baz eteler
hududu gemek istemiler ise de Rusya Hkmeti keyfiyetden haberdar olunca bunlarn men-i
mrruna kalkm ve birok msdemtdan sonra eteleri tr mr etmidir. Rus asker teleftnn
mikdar malumum deilse de zbitndan on neferin maktlen vefat etdiini bilirim. Ruslar
Ermenilerin harekt- istikll-cynesi Rusya'ya sirayet etdii takdirde iin kesb-i ehemmiyet
eyleyeceini bildikleri cihetle harekt- mezkrenin Hkmet-i Seniyye tarafndan men-i vukuunu
arzu etmekdedirler. te bu sebebe mebn Rusya gayet ihtirzkrne davranp Anadolu ahali-i
slmiye ve Hristiyaniyesinin memurlardan grdkleri mezlim ve taaddiyta dair ihtartda
bulunmakla iktifa etmekdedir. Yozgat hdist- ahresi zerine Rusya sefiri tarafndan Bbli'ye
edd'l-mel bir takrr irsl olunduu rivayeti ahren ia ve birok gazete muhbirleri cnibinden
ner u iln edilmi ise de rivayet-i mezkre nefs'l-emre muvfk deildir. Rusya Sefreti
Anadolu'nun ekser mahallerinde mehd olan sr- iti Hkmet-i Seniyye'ye ir etmi ise de
Ermeniler iin suret-i mahsusada mdahaleden mctenib bulunmu ve yalnz emniyet-i umumiyenin
fikdnn beyn ile iktifa eylemidir. Ermeniler ngiltere'nin vukut- criyeye keml-i dikkatle atf-
nazar etdiini ve kendilerince mcib-i istifade olmayaca muhakkak bulunan muhtriyet-i idareyi
taleb edebilmek iin mezlim-i vkann derece-i nihyeye gelmesine intizr eylediini sylyorlar
ise de bunun hayal-i hamdan ibaret olduu itikadndaym. Londra Kabinesi asla istifade edemeyecei
bir meseleyi tervc iin menfaatperestlik mesleini terk eylese keyfiyet hakikaten yn- istirb
olur.
[1311] / [1895 - 1896]
Y. PRK. HR, 19/37
64
RUSYA'DAN GELECEK ERMEN MUHACRLERNE ENGEL
OLUNMASINA DAR OSMANLI SULTANI II. ABDLHAMD
TARAFINDAN RUSYA MPARATORU'NA YAZILAN
TELGRAF
Rusya'dan gelecek olan Ermeni muhacirlerinin engellenmesi iki komu lkenin ortak karlarna uygun

98
olacandan Rusya mparatoru tarafndan ilgililere gereken emirlerin verilmesinin rica edildii
Telgrafnme-i Hmyn Msveddesi
Rusya mparatoru Hazretleri'ne
Taraf- l-i hametnelerinden imdiye kadar mahedesiyle mteekkir bulunduum meser-i
hayrhh icabnca gerek sefir-i hametnelerine ve gerek sefirimiz Hsn Paa'ya tevd olunan
teebbst vechile Ermeni muhacirlerin esbb- mteaddideden dolay memlikimize hicretlerinden
klliyyen sarf- nazar olunmas iki hkmet-i mtecvirenin menfi-i mterekesine muvfk
olacandan bu bbda ve hududa gelmekde olan mikdarnn meni hakknda evmir-i lzme it
buyurulmas ricasnda bulunduumu zt- l-i mparatorlerine pek samim olan hissiyt- gayr-
mtegayyirem temintnn tekraryla beyn ederim.
[1310] / [1894 - 1895]
Y. PRK. NMH, 5/73
65
ANADOLU'DAN TOPLU HALDE TFLS'E GDEN
ERMENLERDEN MUHTA OLANLARA YARDIM N
RUSYA TARAFINDAN KOMTELER OLUTURULACAINA
LKN HABERLERN ARATIRILMASI
Rusya Dileri Bakanl nezdinde Ermeni isyanclarn cretlerini artracak ekilde Ermeni muhtalarna
yardm komitelerinin tekiline meydan verilmemesi hususunda teebbslerde bulunulmasnn ve Batum-
Tiflis imendifer hatt inaatnn hzlandrl ile Kafkasya Guvernr ve Erkn- Harbiye Reisi'nin
Petersburg'a arl sebeplerinin gizlice aratrlarak sonucunun bildirilmesinin Petersburg
Bykelilii'nden istendii
Sadret
Mektub Kalemi
Mahremne
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Kafkasya Guvernr ve Asker Bakumandan olup geende Petersburg'a mteveccihen azmet
etmi olan General Cheremetieff'in politika ileri iin celb edildii zannolunduunu ve Anadolu'dan
mctemian Tiflis'e muvsalat eden Ermeni muhtacnine muvenet maksadyla baz komiteler
teekkl etmek zere bulunduunu ve Kafkasya Erkn- Harbiye Reisi'nin general-i mmileyh ile
beraber gitmi olduunu ve Mver-y Kafkas Demiryol hattnn emr-i tamirinde gsterilen ikdma
nazaran Batum ve Tiflis beyninde yolcu katarlarnn bugnlerde med d etmee balayacan ve
saireyi mutazammn Poti ehbenderlii'nin iki kta tahrirt tercmelerinin leffiyle vrid olan tezkire-
i devletleri lede'l-arz orada bir takm komiteler teekkl etmek zere bulunduu haber alndnn
Rusya Hariciye nzrna ifadesiyle beraber geri bu komitelerden maksad Ermeni muhtacnine
muvenet olaca dahi cmle-i mstahbertdan ise de cehele-i ust bu gibi komiteleri kendi
teebbslerini himayeye haml ile tezyd-i cret eylemeleri melhz olup bu ise takrr-i asayi iin
buraca sarf edilmekde olan mesyi ikl edebileceinden ve muvent- dostnesi nezd-i hmyn-
hazret-i Padiah'de her an takdir buyurulmakda olan Rusya Devlet-i fahmesinin menfiine de

99
muvfk olmadndan cehele-i usta maksen tefsir olunabilecek komitelerin teekklne cevz
gsterilmemesi zmnnda nzr- mrunileyh nezdinde teebbstda bulunularak ve kumandan ile
Erkn- Harbiye reisinin Petersburg'a celb olunmalarn istilzm eden politikann mahiyeti ve
imendifer inatnda gsterilmekde olan sratin esbb kimseye sezdirilmeksizin gayet mahremne
ve mahirne suretde bakaca tahkik olunarak netyic-i hslann ir hususunun Petersburg sefiri
saadetli paa hazretlerine tavsiyesi eref-sdr olup Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi'nden
tezkire-i hususiye-i cevabiye ile tebli olunan irde-i seniyye-i cenb- Hilfet-penh iktiz-y
lsinden bulunmu olmakla ber-mantk- emr u fermn- hmyn ifa-y muktezsna himmet.
26 Receb sene [1]313 - 30 Knn- Evvel sene [1]311 / [11 Ocak 1896]
A. MKT. MHM, 536/11
66
OSMANLI SINIRINI GEMEK N FIRSAT KOLLAYAN 200
KLK ERMEN ETESNE ENGEL OLUNMASI
200 kiilik bir Ermeni etesinin Osmanl hududunu gemesinin nlenmesine dair Rusya Dileri Bakanl
nezdinde gerekli teebbslerde bulunulduu, bu hususta bakanlk tarafndan ilgililere gerekli emrin
verildiinin Petersburg Bykelilii'nden bildirildii
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 2
Nev-i Tercme: Rus Ermeni ekyasndan iki yz kiiden mrekkeb bir etenin
Memlik-i ahane'ye gemek iin mterassd- frsat idne dair
f 11 Knn- Evvel sene [18]95 tarihli ve
274 numaral tahrirta cevab
Hariciye Nezreti'ne
f 3 Knn- Sn sene [18]96 tarihiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 6 numaral tahrirtn tercmesidir.
Rus Ermeni ekyasndan iki yz kiiden mrekkeb bir etenin Memlik-i ahane'ye gemek
iin mterassd- frsat bulunduuna dair f 11 Knn- Evvel sene [18]95 tarihli ve iki yz yetmi
drt numaral tahrirt- aliyye-i safnelerinde mnderic evmire imtislen bu bbda Hariciye
Nezreti nezdinde tahrren teebbst- lzme icra ve teebbst- mezkreyi ahren tekd dahi etmi
olduumdan nezret-i mrunileyh bu misill harekt men iin icab edenlere evmir-i lzme it
edildii cevaben bildirilmidir. Emr u fermn.
F 6 Knn- Sn sene 1311 / [18 Ocak 1896]
HR. SYS, 2858/70

100
67
RUSYA'YA G EDEN ERMENLERN ETELERLE
BRLEEREK GER DNP DNMEYECEKLERNN
ARATIRILMASI
Ermenilerin geri dnmemek zere aileleriyle beraber Rusya'ya g edip etmedikleri, oralardaki ekya ile
birleerek karklk karmak amacyla tekrar geri dnp dnmeyeceklerinin aratrlmas ve Rusya
Hkmetince Ermenilerin Osmanl hududuna gemeleri engellendii iin bu tarafdan da Rusya hududuna
geilere meydan verilmemesi hususunda yaplan muamelenin bildirilmesinin Mir akir Paa'dan
istendii
ifre
Erzurum'da Mir akir Paa'ya
C. 6 Mart sene [1]312. Ermeniler badem avdet etmemek zere aileleriyle beraber mi Rusya'ya
hicret ediyorlar, yoksa oralardaki ekya ile birleerek ve ete tekil ederek k- ri zmnnda
tekrar avdet mi edecekler? Hamidiye Alaylar'nn talim zamanlarndan baka silah tamamalar
slhtn mukarrert- malumesi icabndan olmasyla ellerinde silah yok iken muhafazaya ne gibi lt
ile dikkat ve silahsz olduklar hlde bir ri vuku bulur ise ne ile mdafaa eyleyecekler ve aksinden
ne suretle mesul olacaklardr? Buralarnn ve bir de Rusya Hkmeti beri tarafa Ermeni ekyas
geirmemee itina etmekde olduu gibi te tarafa onlardan kimsenin gememesine ihtimm olunmak
icab edeceinden bu noktann dahi nazar- itibara alnp alnmadnn ve nk Memlik-i
raniye'den Ermeni komitelerinin gemek ihtimali haber verilmekde olmasna nazaran bu bbda olan
malumt- mirlerinin ve bu bbda ne yaplmak lzm geleceinin arz muktez-y emr u fermn-
hmyn- hazret-i Hilfet-penhdendir.
F 7 Mart sene [1]312 / [19 Mart 1896]
Serktib-i Hazret-i ehriyr
Tahsin
Y. PRK. BK, 45/55
68
ERMENLERN RUSYA SINIRINDAK MSLMAN
KYLERNE ZARAR VERMEMELER N GEREKL
TEDBRLERN ALINMASI
Bayezid hududu civarnda bulunan bir Rus kyndeki kilisede her sene detleri zere toplanarak yin
yapan Ermenilerin bu sene de yin yapmak zere toplanacaklar haber alndndan bunlarn hudut
tecavznde bulunmalarna Rusya Hkmetince meydan verilmemesi / Kazmanl Zakar ile kardeinin
firar ederek Karakilise'nin Ahtalar merkeziyle Sarta arasnda ve Rusya hududunda toplanarak hududu
geerek mslman ahaliye zarar verecekleri haber alndndan herhangi bir uygunsuzlua meydan
verilmemesi hususunda mahall hkmet tarafndan nlem alnmas
Bb- l
Daire-i Sadret-i Uzm
Mektub Kalemi

101
Aded
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Devletli efendim hazretleri
Bayezid hududu kurbnde vki bir Rus karyesinde vki kiliseye her sene Ermeniler ictim
ederek icra-y yin etdikleri gibi bu sene dahi Haziran'n yirmi sekizinci gn -drt bin Ermeni
gelecei istihbr edilmi ve bunlarn byle klliyetle gelmelerine nazaran tecavz-i hudud ile k-
fesad etmeleri melhz bulunmu olduundan bahisle Rusya memurlar tarafndan takayydt icra
edilmek zere Rusya Devleti'ne tebligt ifas lzumuna dair Erzurum Vilyeti'nden alnan 24 Haziran
sene 1312 tarihli telgrafnme leffen savb- vllarna irsl klnmakla b-telgraf hemen Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'ne tebligt icrasna himmet buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm
klnd, efendim.
F 25 Muharrem sene 1314 ve f 25 Haziran sene 1312
Sadrazam
Rifat
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 103
Mstaceldir
Hariciye Nezret-i Cellesiyle Taraf- Vl-y Serasker'ye
Fesededen Kazmanl Zakar'la biraderinin firaren Karakilise'nin Ahtalar merkeziyle Sarta
arasnda ve Rusya hududunda tahassun eden be yz kadar Ermeni fedaisine iltihak eyledikleri ve
bunlarla Olumpi kasabasnda toplanan dier be yz Ermeni'nin tecavz-i hudud ve k- ri ile
ahali-i slmiyeyi zrr edecekleri haber alnarak tedbr-i lzme ittihz olunmakla beraber bunlarn
men-i tecavzleri zmnnda hkmet-i mahalliye nezdinde teebbst- lzme icrasnn da Kars
ehbenderlii'ne bildirildii Erzurum Vilyeti'nden ir edilmi ve taraf- vl-y Serasker'ye
tebligt icra klnm olmakla bugnk tarihli dier tezkire ile tebli olunan irde-i seniyye-i cenb-
Hilfet-penh hkm-i celli vechile kur-y slmiye'nin tecavz ve hasardan vikyesi zmnnda
tedbr ve teebbst- mukteziyenin seran ittihz ve icras hususuna himmet buyurulmas siyknda
tezkire.
27 Muharrem sene 1314 - 27 Haziran sene 1312
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 123

102
Taraf- Vl-y Serasker'ye
6 Safer sene [1]314 tarihli ve 915 numaral tezkire-i aliyye-i Seraskerlerinde gsterildii
vechile Rusya'nn Tuz karyesine gelecek Ermenilerin men-i tecavzt iin tedbr-i lzme-i
askeriye ittihz olunmu ise de bu gibi eylerde jandarma efrd istihdam edilegelmekde iken bir
vakitden beri Vilyete jandarma kullanlmamakda olduundan hududun Bayezid ve Karakilise ve
Tortum cihetinde askir-i ahane ile birlikde jandarmadan dahi lzumu kadar mfrezelerin tertib ve
istihdam Erzurum Vilyet-i Cellesi'ne lede't-tebli vilyet jandarma efrd taht- silaha alnmakda
olan efrd- redfe ve ihtiytiyenin ve bakayann celb ve cemine ve mzyaka-i malume-i
mahalliyenin tadli iin ake tahsiline ve maamfih az kuvvetle muhafazas mmkn mahallere
memur edilmesinden ni muhafaza-i inzibt iin hasbe'l-lzum muvenet-i askeriyeye mracaat tabi
bulunduuna dair cevaben alnan 8 Temmuz sene [1]312 tarihli telgrafnme leffen savb- vl-y
Seraskerlerine irsl klnmakla ifa-y muktezs bbnda irde efendimindir.
Tarih: 11 Safer sene [1]314 - 10 Temmuz sene [1]312 / [22 Temmuz 1896]
A. MKT. MHM, 640/12
69
RUSYA VE RAN HUDUTLARINDA ERMEN
SALDIRILARININ NLENMES
Rusya ile ran hududunda ve Nahcivan civarnda bulunan ahtaht mevkiinden Kazman'a kadar olan
Rusya hudunda Ermenilerin saldrlarnn nlenmesi iin Rusya tarafndan yeni bir kordon oluturulduu
ve Mak Hkmdar Timur Han'n Mak Krtleri'nin Rus lkesine yaptklar fenalklar sebebiyle
kendisini Rusya'nn basksndan kurtarmak amacyla olay Bayezid Hkmeti'nin zerine ykmaya
alt iin Hariciye Nezretince gerekli tedbirlerin alnmas
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 172
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Rusya ile ran hududu zerinde ve Nahcivan civarnda vki ahtaht nm mevkiden
Kazman'a kadar olan Rusya hududunda Ermeni fesedesinin men-i tecavzt iin bu kere
Kafkasya'dan iki bin asker getirtilerek hudud boyunca bir sra kordon daha vaz olunduu ve Mak
Ekrdnn Rusya memlikince k eylemekde olduklar fenalkdan dolay Rusya Hkmeti Mak
Hkmdar Timur Han' tazyik etmekde olup Hn- mmileyh ise meslek-i desiskrnesi icabnca
iin rengini deitirmek iin Bayezid Hkmeti aleyhinde baz azviyyt hv Hoy Telgrafhnesi
vastasyla Tebriz'de ran veliahdna ve Dersadet'de ran Sefreti'ne bir telgrafnme kede eyledii
tahkik klnd Bayezid Mutasarrfl'ndan bildirildiine dair Erzurum Vilyet-i Cellesi'nden vrid
olan 17 Austos sene [1]312 tarihli telgrafnme leffen tesyr-i sy- devletleri klnmakla suret-i ira
nazaran iktiz-y hlin ifa ve inbsna himmet.

103
22 Reblevvel sene 1314 - 20 Austos sene 1312 / [1 Eyll 1896]
A. MKT. MHM, 640/26
70
RUSYA ERMENLER'NN IKAN KARIIKLIKLARLA
ALKALARI OLUP RUSYA BYKELLK VE
KANILARYALARI TARAFINDAN HMAYE EDLDKLER
stanbul'da bulunan Rusya Ermenileri'nin kan karklklarla alkalarna ve bunlarn Rusya
Bykelilii ve kanlaryalarnca nasl himaye olunduuna dair Zabtiye Nezreti tarafndan hazrlanan
dosyann, Zabtiye nzrn ziyarete gelmi olan stanbul Rusya Bykelilii nc tercmanna talebi
zerine verilecei
Nezret-i Zabtiye
Dn nezd-i kerneme gelmi olan Rusya Sefreti nc tercmanna kendisi bahis at ve
sebeb verdii iin bir seneden beri Rusya Sefreti memurlarndan bazlarnn sahbet ve himayesine
mazhar olan ve burada ticaret ve saire ile kalp ikamet etmekde bulunan Rusyal Ermeniler'in hdise-i
ahreye ne suretle hizmet eylediklerini ve Tiflis komitesinin buraya gnderdii erbb- fesadn
teebbst- fesadiyesi zbtaca haber alnp da sefret ve kanlaryaya mracaat olunduka bu
makle erbb- ihtillin ne suretle himaye edildiklerini ve hatta hdise-i ahreyi k eden Rusyal
Ermenilerin Rusyal Menteof'un vapuruyla gelip Bykdere sahiline gya gezmee klyormu
gibi karttrlp iti- ahre hizmet edildiini ve mezkr vapurun kaptan ve hademe ve hatta
makinisti bile Tiflis komitesinin en tehlikeli azsndan bir takm Ermeniler idn sylemi idim.
Bugn selmlk resm-i lsinden sonra Bb- Zabtiyelerine avdetimde tercman- mmileyh keml-i
tela ile nezd-i kerneme gelip geende Ayastefanos aklarnda durmu olan bir ngiliz vapuruna
atf- madde etdirmek istemi olmasna mukabil mezkr ngiliz vapuru hakkndaki tahkikt- ahre-i
kemternem kendisine bi't-tefhm erbb- ihtillin ress Rusyal Ermeniler olup bunlar idhal eden
de Menteof vapuru olduunu ve Rusyal Ermeniler'in harekt- hnrznelerine ve teebbst-
fesadiyelerine dair aldm cidd raporlar bir byk dosya tekil eylediini esbb- delili ile hikye
eyledim. Cevaben bu dosyann bir hulsasn taleb eylediinden yarna kadar yetitirilecei bery-
malumt marzdur. Ktbe-i ahvlde irde ve fermn veli-nimet-i b-imtinn Padiah- cell'-n
efendimizindir.
F 23 Austos sene [1]312 / [4 Eyll 1896]
Nzm
Kullar
Y. PRK. ZB, 18/37
71
STANBUL RUSYA BYKELL VE
KONSOLOSHANES LE KLSELERE LTCA EDEN
ERMENLERN SKNLARI
stanbul Rusya Bykelilii ve Konsoloshanesi'ne iltica etmi olan 400 kadar Ermeni ile kilise vesair

104
yerlere iltica etmi olan Ermenilerin geici olarak Arap Camii civarndaki Hasanbey Han ile Kasmpaa'da
bir handa iskn ve iae edilmelerinin uygun grld
Nezret-i Zabtiye
Mektub Kalemi
Aded
121
Mstacel
Huzur- Mel-mevfr- Cenb- Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Rusya Sefret ve Konsoloshnesi'ne iltica etmi olan drt yz kadar beriyy'z-zimme
Ermenilerin bir takm burada kalp i bulacak ve bir takm memleketlerine gidecek ise de, gidecek
olanlar Bb- Zabtiye'nin izdiham mnasebetiyle buraya gndermee raz olmad cihetle bunlarn
ekmekleri taraflarndan it olunmak zere ikametleri iin muvakkaten bir mahal gsterilmesi Rusya
Sefreti tercman tarafndan ifade edildii beynyla olunacak muamele Beyolu Mutasarrfl'ndan
b-tezkire istifsr olunmasyla zikrolunan Ermenilerin hakikaten teebbst- fesadiyede z-medhal
olmadklar hlde bu tarafda yapld gibi bo han ve hne gibi mnasib mahaller bulunarak
yerledirilmeleri ve cidden esbb- idare ve ieden mahrum olanlara sefretden ekmek tevz ve its
bahsine gelince bu bbda bir ey denilemeyip maamfih Altnc Daire-i Belediye Mdriyetiyle bi'l-
muhabere o gibilere nn- aziz verdirilerek temin-i maietleri ve bir tarafdan taarruza meydan
verilmemek zere iskn edilecekleri mahallerin etrafnda sk sk kollar gezdirilmesi ve
memleketlerine gitmek isteyenlerin buraya irsline mahal olmayp Polis Meclisi azsndan bir
komiser ile dier bir-iki komiser marifetleriyle ale'l-esm bir kta defterinin tanzim ve hakikaten
fakir olanlarn badeh buradan yol masraflar gnderilmek ve dorudan doruya oradan vapura
bindirilmek zere fakr u zaruretleri keyfiyetinin isimleri blsna iaret edilerek irsli ve burada
kalmak ve bir i ile itigl etmek arzusunda bulunanlar haklarnda da her trl teshltn iresi
hkmete aid vezif-i asliyeden bulunduu cihetle ona gre icra-y icab cevaben mutasarrfiyet-i
mrunileyhya ir olunmakla ve bunlarn iskn ve iesi zmnnda iktiz eden muamelenin ifas
iin ehremnet-i Cellesi'ne emir its vbeste-i rey ve msaade-i celle-i cenb- Sadret-
penhleri bulunmakla ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 24 Reblevvel sene [1]314 ve f 22 Austos sene [1]312
Zabtiye Nzr
Nzm
**
Sadret
Mektub Kalemi

105
ehremnet-i Cellesi'ne
Rusya Sefret ve Konsoloshnesi'ne iltica etmi olan drt yz kadar Ermeniler hakknda sefret
tercman tarafndan vuku bulan mracaat zerine Beyolu Mutasarrflyla cereyn eden
muhabereden bahisle merkmlarn suret-i iskn ve iesi hakknda baz ifadt hv Zabtiye Nezret-i
Cellesi'nden gelen 22 Austos sene [1]312 tarihli ve yz yirmi bir numaral tezkire leffen irsl
klnm olmakla suret-i ira nazaran iktiz-y hlin msraaten ifa ve mezkr tezkirenin iade ve
isrsna himmet buyurulmas siyknda.
24 Reblevvel sene [1]314 ve 22 Austos sene [1]312
**
ehremneti
Huzur- Mel-mevfr- Cenb- Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
F 22 Austos sene [1]312 tarihli eref-vrid-i mevki-i tazm olan tezkire-i aliyye-i cenb-
Sadret-penhleriyle melffu mtlaa-gzr- aciz oldu. Ahvli d-i tahkik ve itibh olan
Ermenilerin iskn iin Azapkapsyla Arab Cami-i erifi civarnda Hasanbey Han'nn ve
Kasmpaa'da dier bir hann hl olduu ve bunlarn bir hayli nfus istbna kifayet edecei bi't-
tahkik anlalm ve kiliselere ve uraya buraya iltica eden Ermenilere saye-i merhim-vye-i hazret-i
Hilfet-penhde her gn nn- aziz it edilmekde bulunmu olmakla ve mezkr tezkire iade ve
takdim klnmakla ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 25 Reblevvel sene [1]314 ve f 23 Austos sene [1]312
ehremini
Refik
**
Sadret
Mektub Kalemi
Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne
Rusya Sefret ve Konsoloshnesi'ne iltica eden drt yz kadar Ermeninin suret-i iskn ve
ieleri hakknda vrid olan 22 Austos sene [1]312 tarih ve yz yirmi bir numaral tezkire-i
devletleri zerine sebk eden tebligta cevaben ehremnet-i Cellesi'nden alnan tezkirede ahvli d-
i tahkik ve itibh olan Ermenilerin iskn iin Azapkapsyla Arab Cami-i erifi civarnda Hasanbey
Han'nn ve Kasmpaa'da dier bir hann hl olup bunlarn bir hayli nfus istbna kifayet edecei
bi't-tahkik anlald ve kiliselere ve uraya buraya iltica eden Ermenilere her gn nn- aziz it
edilmekde bulunduu ir klnmakla terkm-i tezkire-i senverye ibtidr olundu, efendim.
25 Reblevvel sene [1]314 ve 23 Austos sene [1]312 / [4 Eyll 1896]

106
A. MKT. MHM, 628/24
72
OSMANLI BANKASI BASKINI SIRASINDA
YARALANANLARIN TEDAVLER
Karklk esnasnda Osmanl Bankas dahilinde yaralanan Ermenilerin ili'deki Rusya Hastanesi'ne
yatrldklar ve Rusya bykelisi ile tercmannn ttn ve harlk vererek tedavilerinin dikkatli
yaplmas hususunda tembihlerde bulunduklar, bykeli tarafndan yarallarn on be gn iinde
iyileerek Malta'ya gnderilecekleri aklamasnn yapld, Bykelilik Tercman Maksimof'un da iki
gnde bir Ermenileri ziyaret ettii
Beyolu Mutasarrfl
Aded
Esna-y ride Osmanl Bankas dahilinde mecrh olan Ermenilerden be kiinin ili'de kin
Rusya Hastahnesi'ne izm edildikleri arz olunmu idi. Bu bbda devam olunmakda bulunan
tahkikt- mikfne ve mdebbirnede orada bulunan Ermenilerden biri Bitlisli Hamparsum nm
Ermeni olup elinin parmaklarndan hafif suretde yaral ve biri de Sivasl Ohannes olup kolundan hafif
suretde yaral olduklar ve dierlerinin isimleri Bitlisli Kirkor ve Karabet ve Haator olduu ve
bunlar ziyarete Rusya sefiri ve tercman gelip ttn ve harlk it ve gayet dikkatli tedavileri iin
tenbiht- edde icra eyledikleri ve merkmn be-on gne kadar kesb-i shhat eyleyeceklerinden
Malta'ya izm edilecekleri sefir tarafndan beyn edildii ve Rusya Batercman Msy Maksimof
iki gnde bir kere hastahneye gidip merkm Ermenileri nazar- muayeneden geirdii anlalm
olduu marzdur.
F 29 Austos sene [1]312 / [10 Eyll 1896]
Beyolu Mutasarrf
Enver
Kullar
Y. PRK. ZB, 18/10
73
RUS HKMET TARAFINDAN KABUL EDLMEMELER
SEBEBYLE STANBUL'A DNEN ERMENLERN
KABUL MESELES
Rusya'ya gittikleri halde kabul edilmeyen ve bir Rus vapuruyla Dersadet Liman'na dnm olan 1.000
kadar Ermeni'nin hangi devlet tebaasndan olursa olsun Dersadet'e kabul edilmemeleri, Osmanl
tebaasndan olanlarn uzak beldelere, dierlerinin ise ait olduklar devletlere gnderilmeleri gerektii
Sadret
Mektub Kalemi
Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne

107
5 Reblhir sene [1]314 tarihli ve 2543 numaral tezkire-i devletlerine cevabdr.
Rusya'ya azmet etdikleri hlde adem-i kabule mebn Rus vapuruyla Dersadet Liman'na avdet
etmi olan bin kadar Ermeni'nin herhangi devlet tebaasndan olur ise olsun Dersadet'e kabulleri caiz
olmayp bunlarn tebaa-i Osmaniyye'den bulunduklar hlde bild- badeye ve olmadklar takdirde
mensub olduklar devlet memleketine irslleri muktez bulunduundan ona gre muamele-i lzmenin
ifas eref-sdr olup 4 Reblhir sene [1]314 tarihinde Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne tebli olunan
irde-i seniyye-i cenb- Hilfet-penh iktiz-y lsinden olmasna nazaran icab- hlin ona gre
ifasna himmet buyurulmas siyknda tezkire.
8 Reblhir sene 1314 - 4 Eyll sene 1312 / [16 Eyll 1896]
A. MKT. MHM, 629/14
74
VAN RUSYA KONSOLOSUNUN 400 ERMEN'Y
BERABERNDE RUSYA'YA GTRMES
Van Rusya konsolosunun Rusya'ya gtrmek zere refakatinde bulundurduu 400 civarndaki
Ermeni'den, ellerinde pasaportu bulunanlara mdahale edilmemesi, pasaportu bulunmayanlarn ise
memleketlerine iade edilmeleri
Umum
Erkn- Harbiye Dairesi
Drdnc ubesi
Erzincan'da Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyet-i Cellesi'nden
mevrd f 18 Eyll sene [1]312 tarihli ifreli telgrafnmenin halli suretidir.
Bununla defa ve birok Ermeni hneleriyle Rusya'ya azmet eden Van Rus konsolosu
Rusya'ya gitmek zere refakatinde yerliden maa-aile drt yzden mtecviz Van Ermenisi bulunduu
hlde evvelki gn Bayezid'den hareket, yedlerinde pasaportlarnn icra-y muayenesi iin Nfus
memuruyla polis gnderilecek idiyse de konsolosun byle klliyetli Ermeni hnelerini Rusya'ya
gtrmesi yn- dikkat olduundan mezkr hnelerin salverilip verilmemesi ve konsolosun
geecei Hristiyan karyesi olduu cihetle bunlarn Karabulak karyesinden gitmeleri yolunda bir
tedbir ittihz mnasib olup olmayaca ve bir de pasaport olmayp Van valisi buyuruldusuyla
gelmekde bulunan konsolosun adamlarnn imrrna msaade olunup olunmayaca Bayezid
Kumandanl'ndan sorulmakla arz ve istzn- keyfiyet olunur.
**
Umum
Erkn- Harbiye Dairesi
Drdnc ubesi
1593
Marz- ker-i kemneleridir ki
Van Rus konsolosu Rusya'ya gitmek zere refakatinde yerliden maa-aile drt yzden mtecviz
Van Ermenisi bulunduu hlde evvelki gn Bayezid'den hareketinde yedlerindeki pasaportlarn icra-

108
y muayenesi iin Nfus memurlaryla polis gnderilecek idiyse de konsolosun byle klliyetli
Ermeni hnelerini Rusya'ya gtrmesi yn- dikkat grldnden mezkr hnelerin salverilip
verilmemesi ve konsolosun geecei Hristiyan karyesi olduu cihetle bunlarn Karabulak
karyesinden gitmeleri yolunda bir tedbir ittihz mnasib olup olmayaca ve bir de konsolosun
adamlar yedinde pasaport olmayp Van valisi buyuruldusuyla gelmekde olduklarndan bunlarn da
imrrna msaade olunup olunmamas Bayezid Kumandanl'nn irna atfen Drdnc Ordu-y
Hmyn Miriyet-i Cellesi'nden b-telgrafnme istzn klnm ve ir- vka nazaran
iktizsnn miriyet-i mrunileyhya li-ecli't-tebli huzur- sm-i dver-i efhamlerinden lzum-
istzn Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesi'nden ifade ve slif'z-zikr telgrafnmenin bir sureti
matviyyen takdim ve itre edilmi olmakla muktezsnn msraaten emir ve inb buyurulmas
ment- rey-i sm-i Sadret-penhleridir. Ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l- emrindir.
F 22 Reblhir sene [1]314 ve f 19 Eyll sene [1]312
Serasker
Rza
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 1800
ifre
Erzurum ve Van Vilyetleri'ne
Van Rus konsolosu Rusya'ya gitmek zere refakatinde yerliden maa-aile drt yzden mtecviz
Van Ermenisi bulunduu hlde Bayezid'den hareket eyledii ve byle klliyetli Ermeni hnelerini
Rusya'ya gtrmesi yn- dikkat grld beynyla zikrolunan Ermenilerin salverilip
salverilmemesi ve konsolosun geecei Hristiyan karyesi olduu cihetle bunlarn Karabulak
karyesinden gitmeleri yolunda bir tedbir ittihz edilip edilmemesi ve bir de konsolosun adamlar
yedinde pasaport olmayp Van Vilyeti buyuruldusu ile gelmekde olduklarndan bunlarn mrruna
msaade olunup olunmamas Bayezid Kumandanl'nn irna atfen Ordu-y Hmyn
Miriyeti'nden Daire-i Askeriye'ye gelen telgrafnmede sual olunuyor.
*
Ol bbdaki malumt ve
mtlat- mahalliye vilyet-i mrunileyhdan istifsr olunmakla oraca olan mtlaann dahi seran
ir.
19 Eyll sene [1]312
**
Telgrafnme
Mahall-i irsli: Van
Numara: 15067
Huzur- Sm-i Sadret-i Uzm'ya
ifreli. F 19 Eyll sene [1]312. Rusya'ya gitmek zere konsolosla beraber Bayezid'e giden

109
Ermeniler Dahiliye Nezret-i Cellesi'nin evmir-i mteaddidesinde harice gitmesine mni
olunmamas lzm gelecei bildirilen iliiksiz takmndan olduklar ve bunlar bir aydan beri
pasaportlarn hzrlayp esna-y rhda tasallutdan masn olmalar iin konsolosa refakat etmek zere
beklemelerinden cemiyet hsl etdii ve maamfih ilerine pasaportsuz ehsn dahi katlmas melhz
bulunmasna mebn bu misilllerin lzum- iadeleri emrinde reh-i rstlar bulunan Bargiri
Kaymakamlyla Bayezid Mutasarrfl'na icra-y tebligt edilmi olduu ve bunlardan pasaportsuz
olduklar anlalan otuz bir neferi Bargiri Kaymakaml'ndan iade klndklar ve Bayezidce
muayene-i lzmenin icrasyla yine pasaportsuz olanlar bulunur ise onlarn dahi iadesi ve fakat
yedinde muntazam pasaport bulunanlarn mrrlarna msaade olunmas lzm olaca ve kendilerine
tark tayini hakkndaki lzum buraca kesdirilemedii ve konsolos- mmileyhin ale'l-usul yedine
verilen buyurulduda yani efrdnn esmsi ve hayvantnn mikdar tasrh edilmi olduundan
bunlarn da mrruna mmnaat olunmamas iktiz edecei marzdur. Fermn.
F 20 Eyll sene [1]312
Van Valisi
emseddin
**
Bb- l
Daire-i Sadret-i Uzm
Mektub Kalemi
Aded
Erzurum Vilyeti'nden vrid olan ifre telgrafnmedir.
C. 19 Eyll sene [1]312. Van hdisesinde dr- hasar olan takmdan olmas melhz bulunan
bu Ermenilerden pasaportsuz veya pasaportu ekline gayr- muvfk olanlarn iadesi Van
Vilyeti'nden resen bildirildiinden mrrlarna mmnaat olunup olunmamas Bayezid
Mutasarrfl'ndan istifsr olunmas zerine vilyet-i mrunileyhnn ir vechile muntazam
pasaportu olanlara iliilmeyerek olmayanlarn iadesi cevaben mezkr mutasarrfla yazlm olduu
marzdur. Fermn.
F 22 Eyll sene [1]312
Erzurum Valisi
Rauf
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 195
Taraf- Vl-y Serasker'ye
22 Reblhir sene [1]314 tarihli ve 1593 numaral tezkire-i aliyye-i Seraskerlerine cevabdr.
Van Rusya konsolosunun refakatinde olarak yerliden maa-aile Rusya'ya gitmek isteyen
Ermenilerin Van hdisesinde dr- hasar olan takmdan bulunmas melhz olmasyla bunlardan
pasaportsuz veya pasaportu ekline gayr- muvfk olanlarn iadesi ve muntazam pasaportu olanlara

110
iliilmemesi Bayezid Mutasarrfl'na ir olunduu bi'l-istifsr Erzurum Vilyeti'nden cevaben
alnan telgrafnmede gsterilmi olmakla icabnn ifas bbnda.
29 R. sene [1]314 - 25 Eyll sene [1]312 / [7 Ekim 1896]
A. MKT. MHM, 669/16
75
PROTESTAN RAHB MUNOR'UN AR'I VEN BR DUA
YAYINLAYARAK ERMENLERN HMAYESN TALEP
ETMES
Protestan Rahibi Munor'un, ar' ven bir dua yaynlayarak Ermenilerin himayesini istirham ettiine
ilikin Paris'ten bir haber alndndan Rusya imparatorunun Osmanl Devleti lehindeki fikrinde herhangi
bir deiiklik olup olmadnn aratrlmas
Yldz
Saray- Hmynu
Bakitbet Dairesi
5024
ifre Telgrafnme
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Protestan Rahibi Munor'un ar hazretlerini medhen bir dua nerederek mrunileyh
hazretlerinden Ermenilerin himayesini istirhm eyledii hakknda Paris'den bir ir vukuu anlalp
bu duann ne tesir hsl eylediinin ve mparator hazretlerinin Devlet-i Aliyye lehinde olan efkr-
selimelerine bir tesiri olmayaca derkr ise de bu bbdaki hissiyt ve mtlat- sefirnelerinin arz u
ir klnmas b-irde-i seniyye-i cenb- Padiah tebli olunur. Ol bbda.
F 27 Eyll sene [1]312 / [9 Ekim 1896]
Serktib-i Hazret-i ehriyr
Tahsin
Y. PRK. BK, 48/16
76
STANBUL'DAK ERMENLERN EVLERNE BLDR
DAITILMASI SEBEBYLE BAZI ERMEN KADINLARININ
RUS BYKELL'NE LTCA ETMELER
Karklk kaca gerekesiyle Ermenilerin evlerinden kmamalarna dair evlere bildiri datlmas zerine
baz Ermeni kadnlarnn Rusya Bykelilii'ne iltica ettiklerinden bu gibi haberleri yayan ve bildirileri
datanlarn bulunarak taral iseler memleketlerine srlmeleri ve sulu bulunanlarn da cinayet
mahkemelerine sevk edilmeleri gerektii
Sadret
Mektub Kalemi
Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne
Yarnki Pazar gn ri zuhur edeceinden bir tarafa kmamalar tenbihtn hv Ermeni
erbb- fesad tarafndan hnelerine mektub braklmas zerine -drt Ermeni kadn Rusya

111
Sefrethnesi'ne iltica edip el-yevm orada olduklar atebe-i ulyya arz olunmu olduundan bu gibi
eyleri ner ve ia edenlerin behemehl zhire ihracyla taral iseler memleketlerine def ve
tebdleri ve bunlardan mefsedeti tahakkuk edenlerin adi mahkeme-i cinayete tevdi telakki olunan
emr u fermn- hazret-i Padiah'den olmakla iktizsnn seran ifa ve inbsna himmet buyurulmas.
24 Cemaziyelevvel sene [1]314 - 19 Tern-i Evvel sene [1]312 / [31 Ekim 1896]
A. MKT. MHM, 631/14
77
LKESNE GDECEK OLAN STANBUL RUSYA
BYKELSNN GVENLNN SALANMASI
Ermeni fesatlardan tehditler alan stanbul Rusya bykelisi lkesine gideceinden snra kadar
kendisine refakat etmek zere stanbul Polis Bakomiseri Mustafa Efendi ile Jandarma Ahmed avu'un
grevlendirildii
Sadret
Mektub Kalemi
imdi elden
Zabtiye Nezret-i Cellesi'ne
Rusya sefiri yarnki trenle mteheyyi-i azmet olduundan ve kendisine Ermeni erbb- fesad
tarafndan mteaddid tehdidnmeler gnderilmi idnden hakknda bir gne taarruz vukuuna
mahal kalmamak zere kendisine hududa kadar iki muktedir polis veya jandarma terfk ile esbb-
muhafazasnn istikmline himmet olunmas siyknda.
Tarih: 2 Cemziyelhir sene [1]314 - 27 Tern-i Evvel sene [1]312
**
Nezret-i Zabtiye
214
Mstacel
Huzur- Mel-mevfr- Cenb- Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Hme-pr-y tazm olan 27 Tern-i Evvel sene [1]312 tarihli ve yz seksen drt numaral
tezkire-i smiye-i cenb- Sadret-penhlerinde emr u ir buyurulduu vechile bugnk trenle
mteheyyi-i azmet olan Rusya sefirinin hududa kadar muhafazasna fevkalde itina eylemek zere
stanbul Polis Serkomiseri Mustafa Efendi ile Jandarma Ahmed avu memur edildikleri gibi buraca
da iktiz eden tedbr-i ihtiytiye ittihz edilmi olduunun arz u beynna mcseret klnd. Ol
bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 3 Cemziyelhir sene [1]314 ve f 28 Tern-i Evvel sene [1]312 / [9 Kasm 1896]
Zabtiye Nzr

112
efik
A. MKT. MHM, 631/21
78
ERMEN EKIYASINDAN YERVANT (CELLAD)'IN
RUSYA'NIN ALEKSANDROPOL KASABASI'NDA
BULUNAN YUTORK ERMEN KLSES MTEMLTINDA
KAMET ETT
Ermeni ekyasndan Yervant (Cellad)'n Rusya'nn Aleksandropol Kasabas'nda bulunan Yutork Ermeni
Kilisesi mtemiltnda ikamet ettii ve kendisinin daveti zerine Erzurumlu alt Ermeni'nin daha yanna
gittii haber alndndan bu ahslarn yakalanmalar iin gerekenin yaplmas
F 26 Cemaziyelhir sene [1]314 ve f 20 Tern-i Sn sene [1]312
tarihiyle Dahiliye Nezret-i Cellesi'nden mevrd tezkirenin suretidir.
Devletli efendim hazretleri
Ermeni erbb- fesadndan Yervant nm- dier Cellad nm ahsn Rusya'nn Aleksandropol
Kasabas'nda Yutork nm Ermeni kilisesi mtemiltndan bir odada ikamet etdii ve merkmun
daveti zerine Erzurumlu alt kiinin dahi oraya gitdii ihbar edilmesi zerine merkmlarn derdesti
esbbna tevessl olunmas Tiflis Baehbenderlii'ne izbr klnd hakknda Erzurum Vilyet-i
Cellesi'nden alnp Tesr- Muamelt Komisyonu'nda mtlaa olunan telgrafnmenin sureti leffen
irsl klnmakla nezret-i celle-i safnelerince de icra-y icabna himem-i aliyye-i dverleri derkr
buyurulmak bbnda.
[2 Aralk 1896]
HR. SYS, 2772/65
79
ERMEN KOMTES YELERNN ZABTYEYE TESLM VE
BUNLARA AT YERLERN ARANMASI SIRASINDA RUSYA
SEFRET TARAFINDAN ZORLUK IKARTILMASI
Yabanc devletlere ait vapurlarn Ermeni ekyasn karaya karmamas ve bunlara silah ve mhimmat
temin etmemeleri hususunda devletler nezdinde giriimde bulunulduu ve Osmanl tebaasndan olup Rusya
Postahnesi'nde alan ve son kefedilen Ermeni komitesinin reisi olduu delillerle ispatland hlde
Rusya Sefretince zabtiyeye tesliminde glk kartlan Onnik'in yarglanmasnn Mahkeme-i Fevkalde
yerine Adi Ceza Mahkemesi'nde yaplmasna Rusya Sefretince muvfakat gsterildii.
Rusya tebaasndan aburof'un Galata Perembepazar'ndaki dkknnda, aburof'un haberi olmakszn,
Ermeni anarist komitelerinin Sivas ubesi Reisi Mgrd tarafndan gizlenmi olan yanc ve patlayc
maddelerinin aratrlmas amacyla, dkkann kapsnn, sahibi veya vekili olmadan almasna Rusya
Sefretince asla izin verilemeyeceinin bildirildii.
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 202

113
Mstacel
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Ermeni fesad komitelerinin zhire karlarak derdest ve istsliyle tertibt- fesadiyenin ibtline
ve bu suretle asayi-i Pyitaht'n muhafaza ve istikmline son derecede itina edilegelmekde ise de ez-
cmle kefedilen son komitenin reisi olduu delil ile sbit olan ve teslimi nezret-i celleleri
vastasyla taleb olunan tebaa-i Devlet-i Aliyye'den Onnik nmndaki ahs- errin Rusya Postahnesi
mstahdemlerinden olmak itibaryla ve hibir hakka mstenid olmayan bahanelerle el-yevm
sefretden teslim edilmek istenilmemesi ve ecnebi vapurlarnn Ermeni anaristlerini ve hatta
dinamitlerini tayp zbtann nazar- tecesssnden setren bir mddet de kendilerini vapurlarda ihf
ederek badeh tayfa ve saire kyafetinde karmalar gibi ve emsali mkilt bki ve Avrupa
devletlerinin kendi mlklerinde ve belki gzleri nnde teekkl eden ve zbta-i ahanenin muamelt
ve takayydt- vkasndan bi't-tab mteessir olmayan Ermeni anarist komitelerinin bulunduklar
mahaller hkmetlerinden grdkleri serbest ve msmahadan cesaret alarak her gne ner-i
mefsidle Dersadet'de ihtill kndan geri durulmayaca ve hareket-i fesadiyenin tekerrr hlinde
Dvel-i Muazzama'nn filen ie mdahale edecei yolunda it ve hatta Avrupa cerid-i
mehuresinden bir takmlarnn muharrirleriyle mlkt ve mklemtda bulunarak gazetelerle
neriyt- melanetkrneleri cr olduka zbtann takayydt ve muamelt tecavzt- filiyeyi
tesirsiz braksa bile her gne asayi-i Pyitaht' tehdid eden ve dahilen ve haricen keml-i germ ile
tervc ve icrasna allan efkr ve teebbst- ihtillkrnenin tamamen mahv ve izlesine kfi
olamayacandan ve ale'l-husus asayiin muhafazas emrinde sfer-y ecnebiye taraflarndan ihtart-
hayrhhnede bulunulup dururken nizm ve intizam- lemin mahvndan baka bir maksadlar
olmayan birok anarist res ve efrdnn Avrupa'da tehdid-i asayi ve k- ri edecek suretde
neriyt ve teebbst- melanetkrnede bulunmalarna olunan bunca msmahadan baka ibu
anaristlerden burada bilfil mefsedetde bulunanlarn teslim edilmemesi yolunda sefretlerce
gsterilen mevni ve mkilt ibrz etdikleri sr- hayrhh ile tevfk kabul edemedii gibi mesela
dernunda anarist veyahud ecza-i muzrra olduu mahss olan ecnebi vapurlarnn muayenesi yle
dursun uzakdan taht- tarassud ve nezrete aldrlmas da adeta abluka suretinde telakki ile ikyta
kym edilmek ise bakaca mcib-i istirb olup bu hllerle asayiin tamam-i temin ve istikrarnca
adem-i imkn derkr bulunduundan Bblice mkilt- mezkrenin izlesi esbbnn istikmli ve
Avrupa'daki komitelerin neriyt- melanetkrnelerine nihayet ve memleketlerine tardlar suretiyle
kendilerine bir ders-i tedb ve ibret verilmesi zmnnda Dvel-i Muazzama nezdinde teebbst-
messire ifas lzumuna dair Zabtiye Nezret-i Cellesi'nin 26 Cemaziyelevvel sene [1]314 tarihli ve
202 numaral tezkiresi leffen savb- devletlerine irsl klnm ve suret-i ir haiz-i ehemmiyet ve
clib-i nazar- dikkat bulunmu olmakla suret-i mnasibede icabnn ifa ve inbsna ve tezkire-i
mezkrenin iadeten isrsna himmet.
27 Ca. sene [1]314 - 22 Tern-i Evvel sene [1]312

114
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 3270
Zabtiye Nezret-i Behiyyesi'ne
Makam- atflerinin 26 Cemaziyelevvel sene [1]314 tarihli ve 202 numaral tezkiresinde
gsterildii vechile son komitenin reisi olduu delil ile sbit olan tebaa-i Devlet-i Aliyye'den Onnik
nm ahs- errin Rusya Postahnesi mstahdemlerinden olmak itibaryla ve bir takm bahanelerle
sefretden teslim edilmek istenilmemesi ve ecnebi vapurlarnn Ermeni anarist ve dinamitlerini
tayp bunlarn bir mddet vapurlarda alkonularak badeh karaya karlmas gibi mkiltdan ve
Avrupa'da komitelerin grdkleri msaadtdan dolay icab- hlin icras Hariciye Nezret-i
Cellesi'ne lede't-tebli merkm Onnik hakknda ifahen ve tahrren Rusya Sefreti'ne tebligt-
messire icra klnarak nihayet merkmun mahkeme-i fevkaldeye gnderilmeyip mahkeme-i
ceziye-i adiyede muhakemesinin icrasna muvfakat gsterilerek keyfiyetin nezret-i behiyyelerine
ir olunduu ve mevdd- saire hakknda icra-y teebbst iin sefrt- seniyyeye vesy-y lzme
ifas derdest bulunduu b-tezkire-i cevabiye ir edilmi olmakla ifa-y muktezsna himmet
olunmas siyknda tezkire.
2 Cemaziyelhir sene [1]314 - 27 Tern-i Evvel sene [1]312
**
Zabtiye Nezreti
Mektub Kalemi
Aded
252
Huzur- Mel-Mevfr- Cenb- Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir ki
Cevaben hme-pr-y tazm olan 25 Tern-i Sn sene [1]312 tarihli ve drt yz krk
numaral tezkire-i smiye-i dver-i efhamleri arza-i cevabiyesidir.
Ermeni anarist komitesinin vilyt- ahanenin eksersinde ubeler tekil eylemi olduklarna
dair evvelce buraca icra klnan tahkikt ve sebk eden marzt esnasnda mezkr komitenin Sivas
ubesi reisi olan Mgrd Sivas Vilyetince derdest olunarak Dersadet'e aid baz ifadt- mhimmesi
olduunu sylemesiyle kendisi vilyet-i mrunileyhdan mahfzan Daire-i Zabtiye'ye
gnderilmesiyle buraca olunan sual zerine merkm Mgrd Rusya tebaasndan aburof'un
Galata'da Perembepazar'nda Sehpus Han'nda taht- istcrnda bulunan odann baz mahallerinde
merkmun haberi olmakszn silah ve humbara ve sair ecza-y nriye ihf edilmi olduunu kaviyyen
ve musrran sylemesinden ve merkm aburof'un zmir'de bulunduu haber verilmesinden ni
konslato memuru hzr olduu hlde oda adrlp mezkr esliha ve ecza-y nriyenin aldrlmas
hakknda Rusya Konslatosuyla ifahen ve tahrren cereyn eden muhabere zerine merkmun
gybnda odann adrlmas kbil olamayaca cevab verilmesiyle bi'z-zarure zbtaca oraya nokta

115
konularak keyfiyet Hariciye Nezret-i Cellesi'ne bi'l-ir alnan 16 Tern-i Sn sene [1]312 tarihli
tezkire-i cevabiyede bu bbda Rusya Sefreti'ne icra klnan tebligt zerine merkm aburof'un el-
yevm Sofya'da bulunduu cihetle seran Dersadet'e avdet eylemesi veyahud odasnn kd iin
mifthnn sefrete gnderilmek zere kendisine teslimi zmnnda mahalli Rusya konsolosuna
tebligt- lzme icra olunduu ve mezkr odann sahibinin malumt olmakszn konslatoca kd
katiyyen kbil olamayaca cevaben ifade edildii izbr olunmu ise de el-n bir netice hsl
olmam ve mezkr esliha ve ecza-y nriyenin icra olunmu veya icra olunacak bir crm iin
tehiyye ve ihf edildii crmn muterif bir mcrim tarafndan ikrar ve itiraf olunmakla beraber her
ne kadar muhafaza altnda bulunsa bile orada temd-i vcudu bir muhtara-i umumiyeyi mstelzim
bulunmu olmasna ve u hlde sefret memuru dahi hzr olduu hlde taharrye muvfakat
olunmamas ahkm- ahdiyeye de muvfk bir ey olmamasna nazaran tesr-i ifa-y muktezsyla
neticenin taraf- kerneme dahi emr u ir vbeste-i rey ve msaade-i celle-i cenb- Sadret-
penhleridir. Ol bbda emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 4 Receb sene [1]314 ve f 27 Tern-i Sn sene [1]312
Zabtiye Nzr
efik
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 252
Hariciye Nezret-i Cellesi'ne
Ermeni Anarist Komitesi'nin Sivas ubesi reisi olup Bb- Zabtiye'de mevkf bulunan
Mgrd nm ahsn Rusya tebaasndan aburof'un Galata'da Perembepazar'nda Sehpus Han'nda
taht- istcrnda bulunan odann baz mahallerine merkmun haberi olmakszn silah ve humbara ve
sair ecza-y nriye ihf edilmi olduunu kaviyyen ve musrran sylemesi zerine nezret-i
celleleriyle bi'l-muhabere merkm aburof'un Sofya'da bulunduu cihetle Dersadet'e avdet
eylemesi yahud odasnn mifthn gndermesi iin mahalli Rusya konsolosuna tebligt- lzme icra
olunduu Rusya Sefreti'nden ifade edildii cevaben ir olunmu ise de henz bir netice hsl
olamayp esliha ve ecza-y nriyenin icra olunmu veya icra olunacak bir crm iin tehyie ve ihf
edildii crmn muterif bir mcrim tarafndan ifade olunmakla beraber her ne kadar zbtaca
muhafaza altna alnm ise de orada temd-i vcudu bir muhtara-i umumiyeyi mstelzim olmasna
ve u hlde sefret memuru dahi hzr olduu hlde mahall-i mezkrun taharrsine muvfakat
olunmamas ahkm- ahdiyeye de muvfk bir ey olamayacana nazaran ifa-y muktezs lzumunu
mutazammn Zabtiye Nezret-i Behiyyesi'nden vrid olan 4 Receb sene [1]314 tarihli ve 252
numaral tezkire leffen savb- devletlerine irsl klnm olmakla seran iktizsnn ifa ve inbsna ve
tezkirenin iadesine himmet.
7 Receb sene [1]314 - 30 Tern-i Sn sene [1]312
**

116
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 4198
Zabtiye Nezret-i Behiyyesi'ne
Rusya tebaasndan aburof'un Galata'da Perembepazar'nda Sehpus Han'nda taht- istcrnda
bulunup dernunda merkmun haberi olmakszn anarist Mgrd tarafndan silah ve humbara ve
sair ecza-y nriye ihf edilmi olan odann taharrsine Rusya Sefreti'nden muvfakat olunmamakda
bulunduundan bahisle ifa-y muktezs lzumuna dair vrid olan 4 Receb sene [1]314 tarihli ve 252
numaral tezkire-i atfleri zerine bi'l-muhabere Hariciye Nezret-i Cellesi'nden alnan cevabda bu
hususdan dolay adem-i muvfakatda devam olunmamas iin sefret-i mrunileyhya tekden
tebligt icra klnd bildirilmi olmakla ona gre icab- hlin icrasna himmet.
15 aban sene 1314 - 6 Knn- Sn sene 1312 / [18 Ocak 1897]
A. MKT. MHM, 631/16
80
ERMENLERN DERSAADET'TE KARIIKLIKLAR
IKARACAKLARINA DAR SYLENTLER
Dersadet'te baz uygunsuzluklarn meydana geldiine dair beyntta bulunan Rusya Hariciye Nzr
Muravyev'in ifadesinden bir ey anlalamadndan, kendisine bu hususta daha nce bilgi verilmi olup
eer Ermeniler d tahriklere kaplmazlarsa Dersadet'te emniyet ve asayiin normal seyirinde olacann
ad geen nazra tebli edilmesi
ifre
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
C. 18 ubat sene [18]97. Geenlerde vukua geldii Msy Muravyev tarafndan beyn olunan
pek ok uygunsuzluklarn ne olduu anlalamyor. Saye-i asayi-vye-i hazret-i veli-nimet-i
azamde emniyet ve asayi Memlik-i Mahrse-i ahane'nin her tarafnda hkm-fermdr. Eer
bundan maksad Ermenilerin ikinci defa olarak geenlerde Dersadet'de k eyledikleri cerim ise
bunlarn mahiyt tevrh-i muhtelifede taraf- sefirnelerine bildirildi ve Ermeni fesedesinin
memleket ve devlet hakknda rev grdkleri akvetler terh olunmu idi. Bunlara Msy
Muravyev muttali olmadndan telhs olunarak kendisine de ifadesi lzm gelir. Kald ki
Dersadet'de bir karklk k olunaca ikide birde baz bedhhn tarafndan ercf olarak ia
olunuyor ve Ermeniler bugn kym edecek yarn hareket eyleyecekdir deyu Beyolu mehfilinde
yalan yanl bir takm b-esas haberler devern edip sefretlere aksetdiriliyor. Saye-i satvet-vye-i
hazret-i Padiah'de o vukutn hibiri grnmyor. Halk keml-i skn u asayi ve imtizc u mizi
ile geiniyor. u hlde Ermeniler yeniden tahrikt- hariciyeye firfte olmazlar ise avn-i Hak ile
emniyet ve asayi saye-i kudret-vye-i hazret-i ehinhde devam edecekdir. yed Hd-negerde
bir ey vukua gelecek olur ise Hkmet-i Seniyye vazifesini bi-hakkn ifa ile iade-i emniyet edecei

117
derkrdr. te buralardan Msy Muravyev'in emin olmasnn teblii muktez-y emr u fermn-
hmyn- cenb- mlknedendir. Ol bbda.
18 ubat 1897
Y. PRK. BK, 49/94
81
ALEKSANDROPOL'DE BR ERMEN KLSESNE
LTCA EDEN YERVANT'IN OSMANLI HKMET'NE
TESLM EDLMEYECE
Aleksandropol'de bir Ermeni kilisesine iltica etmi olan Yervant hakknda isnat olunan sular kendisinin
ilediine dair yeterli delil olmad iddiasyla iade edilemeyeceinin Rusya Hkmetince bildirildii
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 55
Nev-i Tercme: Aleksandropol'de vki Ermeni kilisesi mtemiltndan
birine iltica eden Ermeni fesedesinden yedi kiinin iadesi Rusya
Hkmetince mmkn olamayaca hakknda Hariciye
Nezreti'nden mevrd takrr suretinin leffen takdim
klndna dair f 10 Knn- Evvel sene [18]96
tarihli ve 181 numaral tahrirta cevab
Hariciye Nezreti'ne 3 Mart sene [18]97 tarihiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 84 numaral tahrirtn tercmesidir.
Aleksandropol'de vki Ermeni kilisesi mtemiltndan birine iltica etmi olan Ermeni
fesedesinden yedi ahsa dair 10 Knn- Evvel sene [18]96 tarihli ve yz seksen bir numaral tahrirt-
aliyye-i safnelerinde mnderic evmire imtislen ehs- merkmenin hudud memurnimize
teslimini li-ecli'l-istihsl Rusya Hariciye Nezreti nezdinde teebbst- lzme icra eyledim. Nezret-
i mrunileyh sureti melff takrriyle Yervant (lya Cellad) aleyhine dermiyn olunan isndt
merkmun bi-hakkn iadesini mstelzim olamayaca cihetle taleb-i vka maa't-teessf muvfakat
edemeyeceini beyn ediyor. Emr u fermn.
F 27 ubat 1312
**
Bb- l
Tercme Odas
Rusya Hariciye Nezreti'nden

118
f 17 ubat sene [18]97 tarihiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'ne irsl klnan sureti melff takrrin tercmesidir.
Knn- Evvel'in yirmi sekizi tarihli takrr-i sefirnelerinde Erzurum vilyetinde zuhur eden
ititn mevviklerinden olduu hlde Aleksandropol'de vki bir Ermeni kilisesine iltica etmi
olan tebaa-i Devlet-i Aliyye'den Yervant'n hududdaki memurn-i Osmaniyye'ye teslimini li-ecli'l-
istihsl Nezret-i Hariciye'nin vestat taleb olunmudur. Nezret merkm aleyhine dermiyn olunan
isndt kendisinin bi-hakkn iadesini mstelzim ahvlden bulunmamas cihet[iy]le takrr-i mezkrda
mnderic talebe muvfakat edemeyeceinden dolay beyn- teessf eder. Beyn- hl.
[11 Mart 1897]
HR. SYS, 2861/12
82
RUSYA HKMET'NN ERMENLERE UYGULADII
TEDBRLER GEVETMES
Rusya Hkmeti'nin Ermeniler hakknda uygulad tedbirleri geveterek, Ermeniler iin ine
toplanmasna, Ermenileri tahrik maksadyla tiyatrolar dzenlenmesine ve Ermenilerin nereyledikleri
ilnlarda Ermenistan tabirini kullanmalarna msmaha ettikleri, Ayrca Kars Kalesi Guvernr General
Kadeyef'in Ermenilerin muhtalar iin topladklar yardmlar karklklar iin kullanacaklarna kanaat
getirdii hususunun Kars ehbenderliince haber verildii
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded
F 24 ubat sene [1]312 tarihiyle
Kars ehbender Vekleti'nden alnan tahrirtn suretidir.
Rusya Hkmeti bu yaknlarda Ermeniler hakkndaki tedbr-i eddesini icrada msmaha
gstermekde olup hatta Ermeni muhtacni iin ine toplamakda ve Ermeniler dahi kulpte tehyc-i
ezhn ve efkr maksadyla ara sra mill tiyatrolar vererek hkmet-i mahalliye tarafndan hibir gne
mmnaata dr olmamakda ve melffen takdim-i huzur- smleri klnan varaka-i ilniyede
manzr- devletleri buyurulaca zere "Ermenistan" kelime-i mfsidesini bile hkmetin
msaadesiyle alenen derc ve neredebilmekdedirler. Maamfih Kars Kale Kumandan General
Kadeyef husus bir mushabetde Osmanl Ermenileri muhtacni iin toplanmakda olan akelerin
bilhare icra-y mefsedetde istiml olunacana kendince kanaat-i kmile hsl olduundan bahisle
bu ciheti bilhassa makam- aidine resmen bildireceini syledii mevskan iidilmidir. Mesmt-
hususiye-i kerneme gre mevsim-i baharn hullnde fesede-i Ermeniyn tecavz-i hududla k-
mefsedet edebilmek zere tedariktda bulunduklar anlalmakda idnden bu bbda Kars
guvernatrne gerek tahrren ve gerek ifahen beyn- keyfiyet edilmi olmakla hudud- hakan
boyunca da tedbr-i mukteziye ittihz muvfk- maslahat gibi grnyorsa da her hlde icra-y

119
icab ment- rey-i rezn-i isabet-karn-i cenb- nezret-penhleridir. Ol bbda.
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded: 432
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir
Rusya Hkmeti'nin bu yaknlarda Ermeniler hakkndaki tedbr-i eddesini icrada msmaha
gstermekde ve Ermeni muhtacni iin ine cem ve Ermenilerin tehyc-i efkr maksadyla mill
tiyatro oynatmalarna ve nereyledikleri ilnnmelere "Ermenistan" tabirini derc etmelerine msaade
etmekde olduunu ve maa-hz Kars Kalesi kumandannn toplanmakda bulunan intn icra-y
mefsedetde kullanlacana kendince kanaat hsl olduunu bi'l-beyn bu ciheti makam- aidine
resmen bildireceini ifade eyledii mevskan istihbr klndn ve ilkbaharda Ermenilerin tecavz-i
hududla k- mefsedete tasadd edecekleri iidilerek Kars guvernatrne tebli-i keyfiyet
edildiinden bahisle hudud- hakan zerinde tedbr-i mukteziyenin ittihz muvfk- maslahat
olacan ve ilnnmeden bir ktasnn gnderildiini mutazammn Kars ehbenderlii'nden vrid
olan 4 evval sene [1]314 tarihli ve otuz alt numaral tahrirtn sureti melfflaryla beraber takdim
klnmakla ifa-y muktezs vbeste-i irde-i aliyye-i dver-i efhamleridir. Emr u fermn hazret-i
veliyy'l-emrindir.
F 28 evval sene 1314 ve f 20 Mart sene 1313 / [1 Nisan 1897]
Hariciye Nzr
Tevfik
A. MKT. MHM, 540/16
83
RODOS'TA BULUNAN ERMEN TUTUKLULARIN SERBEST
BIRAKILMASI
Padiah tarafndan affedilmelerine ramen tutukluluk hlleri devam ettii iddia olunan Rodos'ta
kalebendlie mahkum Ermenilerin serbest braklmalar iin gerekenlere emir verilmesinin Rodos Rusya
konsolos vekili tarafndan istendii
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 41
Nev-i Tercme: Rodos'da kalebend bulunan ve b-irde-i seniyye-i hazret-i Padiah

120
mazhar- afv olmu olan Ermenilerin esmsini hv olarak Rodos Rusya
konsolos vekili tarafndan Cezayir-i Bahr- Sefid
Vilyet-i Cellesi'ne irsl olunan takrr
Cezayir-i Bahr- Sefid Vilyet-i Cellesi'ne
2 Nisan sene [18]97 tarihiyle Rodos'da mukm Rusya
konsolos vekili tarafndan irsl olunan takrrin suret-i tercmesidir.
Bir tedbir-i siyas olarak Rodos'da kalebend bulunan Ermeniler b-irde-i seniyye-i hazret-i
Padiah mazhar- afv olmular ise de Dersadet Rusya Sefreti bunlarn el-n mevkf bulunduklarn
istihbr etdiinden bendenizi tahliye-i sebllerini talebe memur etmidir. Binenaleyh esmsi tde
muharrer olan Ermenilerin ihl-y sebli zmnnda icab edenlere evmir-i mukteziye itsn rica
ederim. Beyn- hl.
Esmsi Mahall-i Vildet
Tabib Dikran Hekimyan Sivas
Serope Eminyan Yurat
Margos Dibayan kez
Setrak Topal Horusyan Girit
Toros Agapyan kez
Mihran Ohannesyan Kayseriye
Kirkor Gardinyan ncirli
F 10 Mays sene 1313 / [22 Mays 1897]
HR. SYS, 2861/17
84
RUSYA ERMENLER'NN HUDUT TECAVZLERNDE
BULUNMALARININ ENGELLENMES
Ermeni bozguncularnn, Rus askerinin tatbikt iin Sarkam'a gitmesinden yararlanarak Osmanl
hududuna saldrlarda bulunmamalar iin Rusya tarafndan snrdaki grevlilerine emirler verilmi
olduundan Drdnc Ordu'nun sorumluluu altnda olan snr boyunca nlemler alnarak iki devlet
arasnda var olan samim ilikilere zarar verilmemesi
ifre
Drdnc Ordu-y Hmynlar Miriyeti'nden
Ordu-y Hmyn mntkasndaki Rusya ve ran hududlarnn matlb- l dairesinde
muhafaza-i asayi ve inzibt emrinde daima tarassudt ve tecessstdan geri durulmamakda
olduundan bugnlerde manevra iin Sarkam mevkiine Rusya'nn birok askeri gelecei ve Rusya

121
memlikindeki erbb- mefsedetden bir hayli Ermeni hazelesinin hudud- hakanyi tecavzle bir fesad
karacaklar Rusyalca anlalarak bunlarn tecavzlerine meydan verilmemesi ve hangi kordondan
tecavz ederlerse o kordon zbitinin mesul tutulaca Rusya kordonlarna telgrafla tamimen tebli
olunduu gnderilen memurlar vastasyla icra etdirilen tahkiktdan anlalm ve hudud-
ahanelerince devleteyn beyninde cereyn eden musft- hzray ihll edecek hibir hl vukua
gelmemesine itina olunmas hakknda hudud boyundaki mer ve zbitn kullarna daima tebligt
icra klnmakda olup mmileyhim dahi tebligt- vka dairesinde hareket etmekde bulunmu
olduklar gibi Ruslarn gsterdikleri ibu muamele-i insaniyetkrneye kar mukabele-i dostnede
bulunulmas ve fesede-i merkmenin zinhr tecavzlerine meydan verilmemesi hakknda Rusya
ciheti Hudud Kumandanlyla sair icab edenlere bu kere de tebligt- lzme-i messire ve ekde ifa
klnm olmakla arz- malumt- kemterneye cret eylerim. Ol bbda fermn.
F 29 Reblhir sene [1]315 - F 16 Austos sene [1]313 / [28 Austos 1897]
Yver-i Ekrem Mir
Mehmed Zeki
Y. PRK. MYD, 19/114
85
DERSAADET'tE MEYDANA GELEN
PATLAMA OLAYLARI
Dersadet'te baz bombalama eylemlerine katlan Ermenilerin Rusya snrndan geldikleri ve bu eylemlerin
Rusya'nn tevikiyle olduuna dair ngilizler ve ranllar tarafndan sylentiler yayldndan Rusya
Hkmeti tarafndan basn ve sair yollarla tekzip iin Petersburg Sefreti tarafndan giriimlerde
bulunulmas
ifre
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
Geen aramba gn saat sekiz rddelerinde Bbli'de dinamitle meml bir humbara
patlayarak bunun tesiriyle be kii mecrh olup bunlardan biri vefat etmi ve vakt-i mezkrda
Beyolu Mutasarrfl dairesi nnde kez bir humbara atlm ise de ate almam ve yine ayn
vakitde Bank- Osman dernunda bir paket iinde drt fitilli bir dinamit humbaras atelendirilmek
zere iken bastrlm ve bunlarn mtecsirleri olan Ermeni dahi girift olunarak haklarnda
muamele-i kanuniyenin ifas derdest bulunmudur. ran cihetinden hudud- hakan[yi] tecavz eden
ve etmek isteyen Ermeni ekyasnn Rusya hududundan geldii ve bu da Rusya Devleti'nin eser-i
teviki id ngilizlerin tertibiyle ranler ve saire tarafndan ia edildiini ve hatta evvelce de
tebli klnd zere baz ricl-i Devlet-i Aliyye tarafndan bile yit- mezkreye nazar- shhatle
baklmak istenildii gibi Dersadet'de zuhura gelen mrru'l-beyn vukut zerine dahi ngiltere
Sefret tercmanlarndan birinin bu yolda idare-i lisana yeltendii ve baz kberca da bir takm gft

122
glar vuku bulduu mesm- l olmasyla derhal tashih-i efkr iin baz teebbst- hakmnede
bulunulmudur. Ancak mrru'z-zikr yit ve akvlin tezhr-i butln ve efkrn tamamyla tashihi
Rusya Hkmeti tarafndan bir suret-i hakmnede matbt ve saire vastasyla redd cerh
edilmesine vbeste olduundan ve bunun istihsli dahi taraf- saadetlerinden nezd-i hmynda
malum ve msellem olduu zere fevkalde maharet ibrzna mtevakkf bulunduundan be-gayet
mahremne ve maharetkrne teebbst ifasyla istihsl-i netyic-i nfiaya sarf- m-hasal-
makderet ve atebe-i ulyya da arz- malumta msraat buyurulmas eref-sdr olan irde-i seniyye-
i hazret-i Padiah iktiz-y lsindendir. Ol bbda.
F 25 Austos sene [1]313 / [6 Eyll 1897]
Y. PRK. BK, 53/129
86
ERMEN FESAT KOMTES YELERNDEN BAZILARININ
YAKALANMASI
syan karmak iin baz faaliyetlerde bulunduklar haber alnan Rusyal Paramaz Paramazyan'n
kurduu ve daha sonra Hnak Komitesi'ne katlan Ermeni komitesiyle ilerinde Padiah tarafndan
affedilen Minas olu Melkon ve Van'da polis ve zabtiyeler ile atan komite yeleriyle onlara yataklk
eden Ermenilerden bazlarnn yakaland, bunlarla birlikte baz eya ve silahlarn da ele geirildii
Sra Numaras
61
Zabt Varakas
Hnak Komitesi Reisi
Rusyal Paramazyan Paramaz
Biraderi
Arak
Alpak'n Deyr karyeli
Avedis
Rusyal Mardiros
Kendisini Sivanl
gsterdii ve yedinde
rovil derdest olunduu
Akdemce mazhar- afv- ahane
olan komite reislerinden
Terzi Betrik Mahalleli
Manas olu Melkon
Yedinde bir aded rovil derdest
olunduu
Geva'n Pagan karyeli
Papas olu Bedros
Ekya
Mks'in Det karyeli
Sakar olu Bedros
Ekya
Kk karyeli
Halo olu Aleksan
Ekya
Karkan'n Surb karyeli
Grc veled-i irokye
Ekya ve Rusya'nn Tiflis
Kasabas'ndan olduu
Karkan'n Gll karyeli
Kazar olu Bedo
Ekya
Ahlat'n Karmu karyeli
Niko Veled-i Kako
sim mster
Ekya
Mustafapaa Mahalleli
atakl ahin olu
Kr Karabet
Ekyalara yataklk eden
Mahalle-i mezkreli
Tatos olu Avedis
Komiteye yatak olup
Murahhasahne dkkncs
Manas olu Tatos
Ekyalara muvenetle
Hami olu Mahalleli
Avak olu Setrak
Ekyalara muvenetle

123
hnesinden evrak ve eya-y
muzrra derdest olunduu
Bedros'la rovilini ihtif
etdii
Paramazyan Arak' Polis
Fehmi Efendi elinden
kurtarp firar etdiren
Van ve mlhaktnca millet-i Ermeniynn zihinlerini tahd ve fikr-i ifsdlarna tbiiyet
etdirmek hemen memlekete bir ri ve fesad kartmak ve ahali-i Hristiyaniyeyi ksmen isyan ve
emkn-i emriyeye kumbara ve dinamit atmak ve itlf- nfus maksad ve arzusuyla bir cemiyet
komitesi tekil ve Hnak Komitesi'ne iltihak etmekde bulunan ve on be gnden beri buraya gelen
Reis-i Komite Rusyal Paramazyan Paramaz ve biraderi Arak ve Avedis ve Manas olu Melkon ve
Rusyal Mardiros ve Papas olu Bedros ve Sakar olu Bedros ve Halo olu Aleksan ve Rusyal Grc
veled-i irokye ve Kazar olu Bedo ve Niko veled-i Kako ve atakl ahin olu Kr Karabet nmn
Tatos olu Avedis ve Kr Karabet'in hnelerinde ihtif ederek blda ismi gsterilen Melkon suret-i
dimede ahaliyi tevik ve silaha sarlmak iin fesada sevk ve reis Paramaz ile kol kol ekyalar etrafa
kararak icra-y akvetde bulundurduklar ve mezkr hnelerde blda gsterilen aklerle ihtif
olunduklar haber alnm; polis memurlarndan Fehmi Efendi kpt kyafetine ve Hayrullah Efendi
kar elbisesine braklm, hne-i mezkrenin civarnda bulunarak ahvllerini tahkik etmekde iken
Ttnc olu Avedis icra-y mzkere zmnnda aklerin bulunduu hneye girmek zere iken
mmileyhlerin tebdil ve hafiye olduklarn hissetmekle bir ocuk gnderip Paramaz'a haber vererek
blda isimleri gsterilen ekyadan Rusyal Arak ve Pagan karyeli Bedros ve Aleksan roviller
ellerinde ieriden hcum etmi ve polis Fehmi Efendi merkmnu derdestde iken Reis-i Komite
Melkon ve hne sahibi Avedis ve Avak olu Setrak, Fehmi Efendi'yi tutup ekyalar papularn
terkle firar etmi ve birisi Murahhasahne'ye girmi ve Aleksan Murahhasahne'ye girmeyip esbe
binip savumu ve Murahhasahne'de ahs- merkmu dkknc Tatos ihtif etmi, polisin yalnz ve
nezdinde silah olmad iin tarafmza mracaat etmekle zrde vzu'l-imza birlikde mahall-i
mezkra itb ve Murahhasahne'de ihtif olan ekyalardan Bedros bil-papu Komiser Hsn ve
Sdk Efendiler tarafndan ve Aleksan kundurac Kalust hnesinden Mlzm Dervi Efendi
tarafndan derdest edilmidir. Alaybeyi izzetli zzet Bey maiyyetiyle polis ve mikdar- kfi zabtiye
yetierek Avedis'in hnesi usulen abluka altna alnm, merkm Paramazyan ve Melkon ve Rusyal
Mardiros ve Alpakl Avedis ve Bedros ve Kr Karabet teh[i]r-i silaha cret ve tarafmzdan olan
mukabeleye mukvemet edemeyip hnenin sa tarafnda olan duvardan nerdbn brakarak Paramaz
ve Avedis ve Karabet ve Mardiros firar ve arkalar takib edilerek Kr Karabet'in penceresini ikest ve
hnesi kapsndan Paramaz'la kp firar etmi ve arkada ki Sivanl Bedo olu Avedis ssn veren
Rusyal Mardiros arp ahin'in buday damna girmi, pencereden kendisini dar atp firar ve
zabtiyegna rovil teh[i]r ve endht etmi ve zabtiyeler tarafndan olunan mukabelede merkm
Mardiros'un sa yanndan meme zerinden kurun isabet ve yine firara devam ederken karda
bulunan kinci Komiser Yeiya ve Komiser Hsn Efendi taraflarndan derdestle hkmete getirirken
Kapamacyan Bedros'un hnesi nnde kua arasndan bir aded rovil ile fienkleri beraber
karlm ve Komite Reisi Melkon'un kezlik ve merkm ekyalarn tavr u hareketleri isimlerinin
hizalarnda gsterilmi slif'l-ism Avedis'in hnesinin abdesthnesi dernunda bir takm evrak ve
eya-y muzrra ve esliha yapmaa dair makine derdest edilmi; merkm Paramazyan'n
arkadalarndan Karkanl Surb karyeli ssn veren ve Rusya'nn Tiflisli Grc ve Gll karyeli

124
Kazar olu Bedo Ahlat'n Karmu karyeli Niko tarihden iki- gn akdem mechl'l-ism bir ekya
ile iskeleden leylen firar ederken polis ve zabtiyeler tarafndan derdest edilmi, mechl'l-ism denilen
ekya zabtiye a elinden firar etmidir.
bu zabt varakasnn hulsas slif'l-ism Tatos olu Avedis ve Kr Karabet komite yata ve
heyet-i komiteden olduklar ve Manas olu Melkon Reis-i Komite ve Sivanl ssn veren Bedo
olu Avedis asl Rusyal Mardiros olup merkm Papas olu Bedros ve Aleksan ve yataklk eden Kr
Karabet ve Grc ve Bedo ve Niko ve Mksl Bedros ekya olup bazlar isimlerini nm- mster
ile yd etmekde ve dkknc Manas olu Tatos ve Avak olu Setrak ekyalara muvenetle Fehmi
Efendi'nin elinden kurtardklar ve Marutyan Patos ve Ttncyan Avedis dahil-i komite olup
ekyalarn idarelerini ve ne yolda hareket edeceklerine dair talimt verdikleri derdest olunan evrak-
tercmeden anlalm ve ekya-y merkmn buraca ihtill kartmak fikrinde bulunmu
olduklarndan derdest olunan eya ve edevt- muzrralar zrde gsterildiinden ibu zabt varakas
bi't-tanzim takdim klnd.
F 1 Eyll sene [1]313 / [13 Eyll 1897]
Vilyet
Alaybeyi
Mehmed zzet
Serkomiser
Vekili
Hseyin Hsn
Merkez
Komiseri
Mahmud Sdk
Polis Memuru
Mustafa Fehmi
Polis Memuru
Hayrullah Ltfi
Zabtiye avuu
Abdullah bin amil
em
Zabtiye avuu
(Mhr)
Zabtiye Onbas
(Mhr)
Zabtiye Onbas
Mehmed kr
Eyann Ber-vech-i Zr Mikdar
Silaha
mahsus
makine
1 aded
Yapunca
1 aded
Gedik
2 aded
Balk
1 aded
Belba
1 aded
Matara
1 aded
Papu
1 ift
izme
2 ift
apka
7 aded
Asker
antas
2 aded
Kitab
7 aded
Arkalk
2 aded
Aba
1 aded
Fienklikli
reislerinin
tasvirleri
4 aded
Fienk
54 aded
Rusya
Beylik Rovil
2 aded
Ddk
1 aded
Kolcu Ceketi
1 aded
ZB, 705/38
87
RUSYA'NIN, KAFKASYA'YA G ETM OLAN OSMANLI
ERMENLER'N MEMLEKETLERNE GNDERME
GRMLER
Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin, zor durumda bulunduklarndan dolay memleketlerine

125
geri gnderilmeleri gerektiini ve bunun iin Hariciye nzr ile greceini bildiren Rusya sefirine,
Mbeyn Ktibi Ali Cevad Bey tarafndan sz konusu Ermenilerin pasaportlarn alarak bir daha geri
dnmemek zere Rusya'ya gittikleri ve bunlarn Ermenilerin Osmanl topraklarnda karklk kartan
Ermenilerden olduklar iin eer dnerlerse hi de ho olmayan durumlarla yeniden karlalaca cevab
verilmesine ramen, sefirin bu konu ile ilgili olarak talimt aldn ve gereini yapacan ifade ettii
Emr u fermn- hmyn- hazret-i veli-nimet-i b-minnet-i azamlerini Rusya sefirine ber-
tafsil tebli eyledim. Sefir-i mrunileyh lutfen hakknda yn buyurulan iltift- celle ve nezaket-i
liye-i ehinh- azamlerinden pek ziyade memnun olarak sdde-i seniyye-i cenb-
mlknelerine arz- tazmt ve teekkrt eyledikden sonra Kafkasya'ya gelmi olan Ermeniler
fevkalde zaruret iinde olup imdiye kadar ahali-i mahalliyenin muvenetiyle ie olunabilmiler ise
de onlarn da artk tahammlleri kalmad cihetle her br mparator hazretlerine mracaat edilmekde
ve merkm Ermenilerin oralarda isknlar ise Kafkasya ahalisinin kesreti hasebiyle mmkn
olamayacandan bunlarn olsa olsa Sibirya'ya gnderilmeleri lzm gelip bu ise asla mmkn ve
mutasavver olmad cihetle memleketlerine iadeleri derece-i vcbda olduunu ve zaten bu i iin
talimt aldndan yaknda Hariciye nzr paa kullarn greceini ifade eylemesi zerine kullar bu
Ermeniler zaten avdet etmemek zere pasaport alarak gitmi ve Rusya Devletiyle Devlet-i Aliyye'nin
hayrhh olmayan bir devletin vasta-i melaneti olarak fesada alm bulunmalarna nazaran bunlarn
imdi avdetleri hlinde ahvl-i gayr- marziye zuhuruna sebebiyet verebilecekleri melhz olup bu ise
gerek Devlet-i Aliyye'nin gerek Rusya Devleti'nin arzu ve menfiiyle ve b-husus mparator
hazretlerinin Ermeni Meselesi'nin bidyetinden beri lutfen ibrz ettikleri ve zt- hmyn-
ahanenin dahi keml-i memnuniyet ile bi-hakkn takdir buyurduklar sr- hayrhh ve vad-i
muvenetle mtevfk olmayacandan zamme-i sr- muhdenet olmak zere merkmlarn
iadelerinden sarf- nazar olunmas hususunda mesisini dir etmemesini rica etmekliim zerine
Kafkasya'ya muhceret eden Ermeniler skin adamlar olup ihtillciler Londra'dan gelmekde
olduundan Krdlere tehdidini ka muktedir ve ehliyet[l]i valiler tayin olunduu takdirde ahvl-i
gayr- marziye hudsne mahal kalmayacan ve Memlik-i ahane'de Ermenilerin iti
karmamalarna Rusya Devleti dikkat ve itina etmekde olduu gibi kendisinin Dersadet'e
memuriyetinden mparator hazretlerinin maksad dahi devleteyn beynindeki mnasebtn teyidi ve
Devlet-i Aliyye ve Saltanat- Seniyyelerinin saadeti olarak ald talimt da bu merkezde olup ancak
kendisinin Hkmet-i Seniyye-i Osmaniyye tarafndan dahi mazhar- muvenet olmas lzm
geleceini ifade etmesi zerine abd-i memlkleri de mparator hazretlerinin ibu maksad ve efkr-
liye-i hametneleri yn- kran- b-pyn mevddan olup zaten ve esasen veli-nimet-i b-
minnetim efendimiz hazretlerinin mazhar- takdir-i hmynlar olarak nezd-i hmyn-
ahanelerinde pek kymetdr olduundan asla ferm buyurulmayacan ve zt- hazret-i Hilfet-
penhleri Memlik-i ahanelerinin saadet-i hli emrinde Rusya Devlet-i fahmesi gibi bir hem-civar-
bhiru'l-itibar tarafndan ibrz edilecek olan meser-i dost ve muhdenetin hsn-i telakkiye
mukreneti ehass- ml-i mlkneden olduu cihetle kendisinin mazhar- muvenet olacandan
emin olmasn ve binenaleyh bir hiss-i mtekbile-i dost olarak u Ermenilerin avdetleri
maddesinde lutfen srar edilmemesini tekrar rica eyledikde bunun iin talimt alm olduunu ve
maamfih Petersburg'a da yazacan ve yaknda bizzat hk-i py- hmyn- ahanelerine arz-

126
tazmt ile mbh olunacan beyn ve sdde-i muall-y mlknelerine tazmt-
ubdiyetkrnesini hn-i vedada dahi tekraren ityn eyledii marzdur.
F 4 Zilkade sene [1]315 / [27 Mart 1898]
Abd-i Memlkleri
Ali Cevad
Y. PRK. BK, 56/1
88
KAFKASYA'YA GTM OLAN OSMANLI ERMENLER'NN
MEMLEKETLERNE GNDERLMES TEEBBSLER
Kafkasya'ya gelmi olan Osmanl Ermenileri'nin geri dnmemek zere pasaportlarn alarak Rusya'ya
gittikleri ve bunlar karklk kartan isyanc Ermenilerden olduundan Anadolu'ya dnmeleri hlinde
yeniden bir takm karklklarn ortaya kmas kanlmaz gzktnden bunlarn dnmelerine asla izin
verilmemesi gereinin Petersburg Sefiri Hsn Bey tarafndan Rusya Dileri bakanna iletildii, buna
karlk bakann, isyanc takmndan olan bu Ermenilerin geri dnmemeleri iin Kafkasya valisi tarafndan
gayret gsterildiini ifade ettii
ifre
Petersburg Sefret-i Seniyyeleri'nden
eref-sdr olan emr u fermn- hmyn- hazret-i Padiah vechile Hariciye nzryla vuku
bulan mlktmda Kafkasya'da bulunan Ermeniler zaten avdet etmemek iin pasaport alarak gitmi
olduklar gibi ecnebi komite ve vesit-i saire ile fesada aldrlm bir takm mfsid ve
ihtillkrndan ibaret olduu katiyyen tahakkuk etmi olduu ve bunlar ran ve Avrupa ve
Amerika'nn mahll-i malumesinde bulunan Ermeni komiteleri marifetiyle k- fesada alm
olmalarna mebn bunlarn Devlet-i Aliyye'nin ruhu olan Anadolu'ya avdetleri hlinde birok
fedakrlklar ihtiyaryla tf ve izlesine saye-i hazret-i Padiah'de muvaffak olunan ri ve ihtillin
tekrar uyandrlmas gibi ahvl-i gayr- caizenin hudsne bis olaca ve akdemce Prens Lobanoff
bunlar defatle tasdik etmi olduu gibi mparator hazretlerinin Ermeni ilerinde Devlet-i Aliyye'ye
daima muvenet edeceini vad buyurduklar cihetle Rusya Devleti'nin menfii nokta-i nazarndan
dahi bunlarn avdetlerine msaade olunmamasn keml-i dikkat ve itina ile ifade eyledim.
Mrunileyh dahi ifadt- kernemi bi't-tasdik burada bulunan Kafkasya valisiyle vuku bulan
mlktnda mrunileyh Kafkasya'da tebaa-i Devlet-i Aliyye'den otuz bin Ermeni bulunduunu ve
bunlarn harekt- mefsedetkrnelerinden pek ziyade mtek olduunu ve bunlara hakikaten bir are
aranlmakda olduunu kendisine sylediini ve her hlde merkmnn avdetlerinin menine gayret

127
olunacan ilveten ifade eylediinin hk-i p-y kerem-ihtiv-y hazret-i veli-nimet-i b-minnet-i
azamye arz msterhamdr.
F 1 Nisan sene [18]98
Hsn
Y. PRK. EA, 29/37
89
KAFKASYA'YA G ETM OLAN OSMANLI
ERMENLER'NN MEMLEKETLERNE GNDERLME
TEEBBSLER
Kafkasya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin memleketlerine geri dnmelerine izin verilmesini isteyen
Rusya Devleti'ne gerekli cevabn verilmesi amacyla Osmanl tebaasndan olup Kafkasya'ya g eden
Ermenilerin miktaryla ne zaman g ettiklerinin ve emlk sahibi veya ifti olup olmadklarnn
bildirilmesi
Sivas, Erzurum Vilyet-i Celleleri'ne Van, Diyarbakr, Bitlis,
Vilyet-i Aliyyeleri'ne, Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyet-i
Cellesi'ne, Anadolu-i ahane Mfettii Mir akir Paa Hazretlerine
Devlet-i Aliyye tebaasndan olarak Kafkasya'da bulunan otuz bin nfus rddesindeki
Ermenilerin memleketlerine iadeleri ve nk bunlar Anadolu-i ahane'de mtemekkin tebaa-i
Devlet-i Aliyye'den ve ashb- emlk ve erbb- ziraatden olup bir ksmnn Devlet-i Aliyye
pasaportlaryla ve bir ksmnn da itit- vka esnalarnda firar suretiyle Rusya hududuna hicret
etdikleri iddiasyla mev-y kadimlerine irclar Rusya Devleti tarafndan musrran teklif edilmekde
olduundan ve bu Ermenilerin bir ksm an-asl tebaa-i Devlet-i Aliyye'den iken Rusya
Muharebesi'nde ve daha sonralar kat- alka ederek hicret etmi bulunmas muhtemel ise de
eksersinin Memlik-i ahane'de k- ihtill iin Amerika ve ran ve saire cihetlerinden tedarik
edilmi serseri ve ihtillci maklesi olup imdi bunlarn Devlet-i Aliyye tebaas olduklar iddiasyla
ekseriyet-i nfus kazanmak iin birok Ermenilerin Anadolu'ya idhali gibi bir maksad- haf mahss
bulunduundan
*
maslahatn ehemmiyetini derp ederek
*
ve muvinlikde ve sair memuriyetlerde
mstahdem memurn-i Hristiyaniye'den mahrem ve mektm tutup y ve tevtrne meydan
vermeyerek vilyet-i celleleri/aliyyeleri dahilinden hicret etmi Ermeni var mdr var ise hangi kaza
ve mahallerden ka nfus olup ne vakit hicret etmilerdir ve ashb- emlk ve erbb- ziraat m idiler?
Buralarnn gayet sahh ve bil-fazla ve noksan olarak mahremne tahkikiyle netice-i sahhasnn
yarn akama kadar behemehl arz u inbs eref-sdr olan emr u fermn- hmyn- cenb-
mlkne iktiz-y lsindendir.

128
F 8 Mays sene [1]314 / [20 Mays 1898]
Y. PRK. BK, 56/98
90
KAFKASYA'YA G ETM OLAN OSMANLI
ERMENLER'NN MEMLEKETLERNE GNDERLME
TEEBBSLER
Osmanl Hkmetince karlan genel aftan faydalanmak istemeyerek yabanc memleketlerde kalan
Ermenilerin memleketlerine dnmelerine asayi sebebiyle kesinlikle izin verilemeyeceinin ve Rusya'da
bulunan Ermenilerin Osmanl snrlar dnda nereye gitmek isterlerse oraya gnderilmek zere masraflarn
Osmanl Hkmeti'nin karlamaya hazr olduunun Rusya mparatoru'na bildirilmesi
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 20
Hariciye Nezreti'nden 11 Haziran sene [18]98 tarihiyle
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne yazlan telgrafnmenin msveddesidir.
5 Haziran sene [18]98 tarihli telgrafnmemizin zeylidir:
Anadolu'da zuhura getirilmi olan itilar bunlarn mrettebi olanlarn tahriktna alet olan ve
isiz gsz bulunan Ermeniler tarafndan k edilmi ve u hareketin memlekete ne kadar hasar ve
mazrr mcib olmu idne nazar- dikkat ve hakkniyetle baklnca el-yevm Kafkasya'da bulunup
da Anadolu'ya gemek isteyen o takmn tekrar avdetleri Hkmet-i Seniyye'nin bunca mesi ile
husle getirdii huzur ve asayiin ihlline sebeb olaca mlhazasndaki ehemmiyetin takdirini
iktiz etdirmek tabidir. Zira ehs- merkmenin serserilikleri cihetiyle her tarafa yaylarak asayi-i
hzrdan mstefd olan hem-cinslerinin dlline yol bulacaklar endiesi yle bir hareketin intc
edecei ahvl-i vahme nisbetince bykdr. Hametli Rusya mparatoru hazretlerinin Saltanat-
Seniyye hakknda imdiye kadar srn ibrzdan hl olmadklar mnasebt- hasene-i hem-civaryi
bir kat daha teyiden ve Anadolu vilyt- ahanesinin istimrr- asayii maksadn tekden o makle
ehsn avdetlerine msaade buyurmayacaklar nezd-i lde meml ve muntazardr. ayed bunlarn
orada beklar Rusya Devlet-i fahmesince katiyyen mmkn olamad hlde nk mukaddem
iln edilen afv- umumden mstefd olmak istemeyerek memlik-i ecnebiyede kalan o takm kesnn
Devlet-i Aliyyece mcerred hfz- asayi maksadnca adem-i kabullerinde olan mazeretin huls-
niyetden baka bir eye mbten olmadn itynen uras da ilve olunur ki, bunlar Memlik-i
ahane'den gayr hangi mahalle gitmek isterler ise erbb- ihtiyacdan olanlarnn tesviye-i masrf-
zaruriyeleri fedakrlna da Hkmet-i Seniyye hzr olduunun evvelki telgrafnmemiz
mnderictyla beraber mparator hazretlerine hsn-i arz ve ifadesi reviyyet-i sefirnelerine tevd

129
olunur.
[11 Haziran sene 1898]
HR. SYS, 2840/6
91
KAFKASYA'YA G ETM OLAN OSMANLI
ERMENLER'NN MEMLEKETLERNE ADE EDLMES
TEEBBSLER
Vilyt- Sitte slaht hakkndaki layiha gereince, memleketlerinden srlm, uzaklatrlm veya baka
memleketlere g etmi olan Ermenilerin memleketlerine dnmeleri gerektiinden, Rusya Hkmeti'nin
memleketlerine gnderilecek olan Ermeniler hakkndaki notasna olumlu cevap verilmesinin uygun olaca
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded
Kars Baehbenderlii'nden
f 8 Haziran sene [1]314 tarihiyle vrid olan tahrirtn suretidir.
Vukut- malumeden sonra Rusya memlikine hicret eylemi olan ve tebaa-i Devlet-i
Aliyye'den bulunan bi'l-cmle Ermenilerin vatan- asllerine avdet etdirilmeleri hakknda f 26 Mart
sene 1898 tarihinde sdr olmu bulunan emr-i mparator ol bbdaki mtlat- ksra-i
bendegnemle beraber f 29 Nisan sene 1314 tarihli ve 34 husus numaral arza-i bendegnemle
huzur- l-i cenb- nezret-penhlerine arz u ir klnm idi. Bu kere Kars Asker Valilii'nden
memuriyet-i bendegneme mevrd 6 Haziran sene [18]98 tarihli tahrirtda mezkr emr-i mparator
bendelerine resmen ihbar klnmakla beraber avdet etdirilecek Ermenilerin pasaport veya mrr
tezkiresi gibi evrak hmil olmalarna hcet kalmakszn muhacirn-i merslenin yedlerine mahalli
polis idarelerinden verilecek varakalarla hududa sevk edilmelerine karar verildii ve ber-mceb-i
karar Bak ve Kars vilyetlerinde mtemekkin Ermenilerden mrekkeb bir kfilenin bugnlerde
Kars'dan yola karlacaklar ir klnmdr. Ermeni muhacirninin avdetleri hakknda Hkmet-i
Seniyye cnib-i lsinden ne gn karar ittihz buyurulmu olduu bendelerince mechul idnden
vali-i mmileyhin tahrirtna cevab verilmemi ve husus- mezkr hakknda evmir-i smiye-i
cenb- nezret-penhlerine intizr tabi bulunmudur. stihbrt- kemterneme nazaran Kars
Hkmeti avdet etdirecei Ermeni muhacirnini hududa teslim eylemek zere memurn-i mlkiyeden
bir ztn bugnlerde hudud- hakanye civar olan Karakurt mevkiine izmna karar vermi idnden
keyfiyetin malum- sm-i cenb- nezret-penhleri buyurulmak zere arzna msraat eylerim.
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded

130
1318
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir
Dn nezd-i kerneme gelmi olan Rusya sefiri Rusya'dan avdet edecek Ermeniler iinden
bahis aarak bu bbda it eylemi olduu notaya henz cevab verilmediini ve hkmet-i
metbasnn bu ideki maksad keyfiyetin beyne'd-devleteyn bi'l-mzkere bir karara rabt hususu
olup yoksa Memlik-i ahane'den Rusya'ya iltic eden bi'l-cmle Ermenilerin defaten iadesi sureti
hkmet-i mrunileyhca tasavvur edilmemi idn ve hatta bu bbda tarafeynden memurlar
tayini hakknda akdemce vuku bulan teklif zikrolunan Ermeniler miynnda erbb- fesaddan olanlar
hakknda icab- hl icra ve avdetinde mahzur olmayanlarn avdetine msaade it edilmek yolunda bir
suretin icrasn teshl emeline mbten bulunduunu ityn ve bu i bi't-tezekkr bir karara iktirn
eyledii hlde Ermenilerin kendiliklerinden Memlik-i ahane'ye avdete devam etmeleri tabi olup bu
hlin ise bunlarn Rusya Devleti tarafndan kable'l-karar gnderildii zannna mahal verecei ve
halbuki ber-vech-i marz iin beyne'd-devleteyn bir karara rabt edilmemesinden inbis eyledii
cihetlerle bu hususun cilen talebleri vechile bir suret-i tesviyeye iktirn etdirilmesi lzumu bedh
bulunduu mlbesesiyle bir-iki gn iinde teebbs-i vakna bir cevab verilmezse yeniden bir
takrr irsline mecbur olacan sylemi ve ibu Ermeniler hakknda sefir-i mrunileyhe kat bir
cevab verilmeyip ve hsn-i idare-i lisan edilip ve'l-hsl iin sefirin teessrtna mahal verilmeyerek
mnasib suretle geidirilmesi ise muktez-y irde-i seniyye-i hazret-i Hilfet-penh'den bulunmu
olmasna mebn ber-mantk- emr u fermn- hmyn- cenb- tcdr iin hsn-i suretle
geidirilmesi suretine itina olunarak keyfiyetin teemml edilmekde olduu lisan- mnasible beyn
edilmi ve sefir-i mrunileyh ise gerek bu iin ve gerek beyne'd-devleteyn muallak olan sair
husustn neticelendirilmesindeki lzum ve ehemmiyetden tekrar bahisle Rusya tazmint- harbiyesi
tekst-i mterkimesiyle ser-y Osmaniyye masrf- iesi hususlarnn dahi henz netice-pezr
olamadn sylediinden tekst-i mezkreye mahsben verilecek yz bin lirann Bank- Osman
tarafndan tediyesi iin icab- hlin icra edildiini ifade eylemekliim zerine bu bbda banka
tarafndan sefrete malumt verilmediini ityn ile bu hususun tesri lzumunu tekrar etmi olmakla
emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 13 Safer sene 1316 ve f 21 Haziran sene 1314
Hariciye Nzr
Tevfik
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded
1349
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye

131
Marz- ker-i kemneleridir
tit- malumeden sonra Rusya'ya hicret etmi olan ve Bak, Ktayis, Revan ve Kars
vilyetlerinde bulunan Ermenilerin geen Mart evstndan itibaren bir sene zarfnda Saltanat-
Seniyye ehbenderhnelerinden pasaport istihsline hcet braklmakszn ne suretle behemehl
Memlik-i ahane'ye iade edilmelerine dair sdr olan emr-i mparator'den ve birka yz Ermeni'nin
taleb-i vklar, talimt beklendii beynyla geidirildiinden bahisle istzn- muamele-i lzmeyi
hv Kars ehbenderlii'nden alnan tahrirtn sureti bu bbda Tiflis ve Hoy ve Selmas
ehbenderliklerinden dahi vrd eden tahrirtlarla telgrafnmenin suret ve tercme ve halleri ile
beraber 4 Muharrem sene [1]316 tarihli tezkire-i kerye leffen takdim klnm idi. Mezkr emr-i
mparator Kars Asker Valilii'nden bu kere resmen ehbenderlie tebli olunmakla beraber avdet
etdirilecek Ermenilerin pasaport veya mrr tezkiresi gibi evrak hmil olmalarna hcet kalmakszn
yedlerine mahalli polis idarelerinden verilecek varakalarla hududa sevk edilmelerine karar verildii
ve ibu karar mcebince Bak ve Kars vilyetlerinde mtemekkin Ermenilerden mrekkeb bir
kfilenin bugnlerde Kars'dan yola karlacaklar ir klnm ve istihbr klndna gre Kars
Hkmeti'nin avdet etdirecei Ermeni muhacirnini hududa teslim etmek zere memurn-i
mlkiyeden bir ztn bu gnlerde hudud- hakanye civar olan Karakurt mevkiine izmna karar
vermi id beynyla taleb-i talimt hv mezkr Kars Baehbenderlii'nden bu kere ahz olunan 8
Haziran sene [1]314 tarihli ve yetmi drt numaral tahrirtn sureti dahi leffen arz ve tesyr edilmi
ve iktizsnn srat-i icra ve emr u inbs ment- irde-i aliyye-i Sadret-penhleri bulunmu
olmakla emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 15 Safer sene 1316 ve f 23 Haziran sene [1]314
Hariciye Nzr
Tevfik
**
Bb- l
Daire-i Hariciye
Mektub Kalemi
Aded
1347
Huzur- Sm-i Hazret-i Sadret-penh'ye
Marz- ker-i kemneleridir
Kafkasya'dan Memlik-i ahane'ye avdet iin hududun Karaurgan cihetine gelen Ermeni
ailelerinin duhllerine memurn-i Saltanat- Seniyye cnibinden mmnaat olunmamas hakknda
Kafkasya Valilii'nden Rusya Sefreti'ne kede olunan telgrafnmeyi Rusya Sefreti batercman
bi'l-ire ruhsat- matlbenin itsn sefiri nmna taleb ve iltimas eylemi ve ifa-y muktezs irde-i
aliyye-i dver-i efhamlerine vbeste bulunmu olmakla emr u fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 15 Safer sene [1]316 ve f 23 Haziran sene [1]314
Hariciye Nzr

132
Tevfik
**
Bb- l
Meclis-i Mahsus
489
Hariciye Nezreti'nin miyne-i bendegnemizde kret olunan tezkiresinde Rusya'dan avdet
edecek Ermenilere dair it olunan notaya henz cevab verilmediini ve hkmet-i metbasnn bu
ideki maksad keyfiyetin beyne'd-dvel bi'l-mzkere bir karara rabt hususu olup yoksa Memlik-i
ahane'den Rusya'ya iltica eden bi'l-cmle Ermenilerin defaten iadesi sureti hkmet-i
mrunileyhca tasavvur edilmemi idn ve hatta bu bbda tarafeynden memurlar tayini
hakknda mukaddem vuku bulan teklif zikrolunan Ermeniler miynnda erbb- fesaddan olanlar
hakknda icab- hl icra ve avdetinde mahzur olmayanlarn avdetine msaade it edilmek yolunda bir
suretin icras emeline mbten bulunduunu ve bu i bir karara iktirn eylemedii hlde Ermenilerin
kendiliklerinden Memlik-i ahane'ye avdete devam etmeleri tabi olup bu hlin ise bunlarn Rusya
Devleti tarafndan kable'l-karar gnderildii zannna mahal verecei ve halbuki ber-vech-i muharrer
iin beyne'd-dvel bir karara rabt edilmemesinden inbis eyledii cihetlerle bu hususun cilen bir
suret-i tesviyeye rabt edilmesi lzumu bedh bulunduu mlbesesiyle bir-iki gn iinde teebbs-i
vka bir cevab verilmez ise yeniden bir takrr irsline mecbur olacan Rusya sefiri ifahen ifade ve
beyn etmesiyle ve mezkr Ermeniler hakknda sefir-i mrunileyhe kat bir cevab verilmeyip
suret-i mnasibede idare-i lisan ile beraber keyfiyetin teemml edilmekde bulunduu rd ve ityn
klnd dermiyn olunmudur. Malum- l buyurulduu vechile Vilyt- Sitte slhtna dair
Dvel-i Selse ile bi'l-ittifak kararladrlan mevd hakkndaki lyihann mil olduu ahkmdan
birisi de: "Memleketlerinden tard ve tebd edilmi veyahud memlik-i ecnebiyeye hicret etmi olan
Ermeniler tbiiyet-i Osmaniyyeleri ve hsn-i hl ve hareketleri mertebe-i sbta sl edildikden sonra
Memlik-i ahane'ye serbeste avdet edeceklerdir." fkras olarak ibu fkra hkmnce Memlik-i
ahane'ye avdet edecek Ermenilerden hsn-i hl ve hareketleri ve tbiiyet-i Osmaniyyeleri sbit
olanlarn kabul edilmemesi mmkn olamayacana ve bu gibiler miynnda erbb- fesaddan
bulunanlar ile hsn-i hl ve hareket ashbndan olanlarn tefrki ve avdetlerinde mahzur
grlmeyenlerin dahil-i Memlik-i ahane'ye kabulleri evvelemirde icab vechile tahkikt ve
tedkikt- mukteziyenin ifas iin bizim tarafdan hududa emin ve mutemed memurlar tayin ve
izmna vbeste olup Hariciye Nezreti'nin dnk tarihiyle alnan bir tezkiresinde dahi Kafkasya'dan
avdet iin hududun Karaurgan cihetine gelmi olan Ermeni ailelerinin duhllerine memurn-i
Saltanat- Seniyye cnibinden mmnaat olunmamas hakknda Kafkasya Valilii'nden Rusya
Sefreti'ne kede olunan telgrafnmeyi Rusya Sefreti Batercman ire ile ruhsat- matlbenin
itsn sefiri nmna taleb ve iltimas eyledii beyn olunmu olduundan keyfiyet nezd-i lde karn-i
tasvb buyurulur ise sefretin bu bbdaki ifadt sened ittihz edilerek mrru'z-zikr notasna cevab-
muvfakat itsnn Hariciye Nezreti'ne ir ve hududun geid mahallerine iktiz eden memurnden
mrekkeb komisyonlar izm tezekkr olunarak mezbr tezkireler leffen arz u takdim klnmakla ol
bbda ve ktbe-i ahvlde emr u fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir.

133
F 17 Safer sene [1]316 - F 24 Haziran sene [1]314
Sadrazam
Halil Rifat bin brahim
eyhlislm
Mehmed Cemaleddin
Adliye Nzr
es-Seyyid Abdurrahman
Nureddin
Serasker
[Mehmed Rza]
Bahriye Nzr
[Hasan Hsn]
ura-y Devlet Reisi
Mehmed Said
Hariciye Nzr
Ahmed Tevfik bin smail
Hakk
Dahiliye Nzr
Mehmed Memduh
Tophne-i mire Miri
Mustafa Zeki bin Ali
Maliye Nzr
Tevfik Hseyin
Evkf- Hmyn Nzr
es-Seyyid Abdullah Galib
Maarif Nzr
es-Seyyid Ahmed Zhd
Ticaret ve Nfia Nzr
Mahmud Celleddin bin Aziz
Sadret Mstear
Tevfik Paa
n-mizac
**
Bb- l
Daire-i Sadret
med-i Divan- Hmyn
489
Atfetli efendim hazretleri
Rusya'dan avdet edecek Ermenilere dair it olunan notaya bir an evvel cevab verilmesi
hakknda Rusya sefirinin ifahen vuku bulan beyntna ve Kafkasya'dan hududa gelen Ermenilerin
duhllerine msaade its sefir-i mrunileyh nmna olarak sefret batercman tarafndan ifade
olunduuna dair Hariciye Nezret-i Cellesi'nden vrid olan tezkireler Meclis-i Mahsus- Vkel'da
lede'l-mtlaa cereyn eden mzkert mil kaleme alnan mazbata melfflaryla arz u takdim
klnmakla mnderict hakknda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- Hilfet-penh eref-
mteallik buyurulur ise mantk- lsi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu
efendim.
F 17 Safer sene [1]316 - F 24 Haziran sene [1]314 / [6 Temmuz 1898]
Sadrazam
Rifat
Y. A. RES, 93/73

134
92
KAFKASYA'YA G ETM OLAN ERMENLERN
OSMANLI HUDUDUNA GNDERLMEMES HUSUSUNDA
RUSYA MPARATORU NEZDNDE TEEBBSTE
BULUNULMASI
Kafkasya'da bulunan Ermenilerin Osmanl hududuna gnderilmemeleri hususunda Petersburg Sefret-i
Seniyyesince Rusya mparatoru nezdinde giriimlerde bulunularak bu konuda Kafkasya valisi ile
Dersadet Rusya sefirine tebligt yaplmasnn temini
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 22
Nezret'den f 8 Temmuz sene [18]98 tarihiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'ne irsl olunan mahremne telgrafnmenin tercmesidir.
Kafkasya'da bulunan Ermenilerin Memlik-i ahane'ye men-i avdetleri hususuna Hkmet-i
Seniyyece verilen ehemmiyeti ve Hkmet-i Seniyye'nin bu bbdaki havf ve endiesini hakka tevfk
eden esbb- mbrimeyi bundan evvelki telgrafnmelerimde bast u izah eylemi idim. Halbuki
aldmz malumta nazaran bir takm Ermeni kfileleri bil-fsla hududumuz zerine sevk
edilmekdedir. Bir memleketin servet ve mamriyeti ahalisinin adedi nisbetinde tezyd etdii cihetle
bhesiz dier bir zamanda olsayd ahalimizin mikdar tezyd eylediini grmekden pek ziyade
mahzz olurduk. Fakat hl-i hzrda Ermenilerin Memlik-i ahane'ye avdetlerine nihayet verilmesi
esbbnn istihsli hususunda bu derece musrrne suretde srar ediimiz Ermeni harekt- fesadiyesi
yznden dr- iti olmu olan vilyt- ahanede g hl ile iade edilen huzur ve asayiin
Ermenilerin avdetiyle halel-pezr olaca iindir. Hakkmzdaki hissiyt- dostnesinin ibrz-
delilinden hl kalmayan Rusya Hkmeti'nin bizce gavil-i azmeyi mcib olabilecek olan bir suret-
i fikir ve mtlaada srar etmeyecei zde-i itibhdr. te u cezm ve itikda mebn hametli
mparator hazretleri cnibinden atfetli Cevad Beyefendi hazretlerine it buyurulan temint-
hayrhhnenin ve Kont Muravyev tarafndan zt- sefirnelerine beyn olunduu vechile Ermenilerin
men-i azmetleri zmnnda Kafkasya memurn-i mahalliyesine icra edilen tebligtn iktitf-
semertna intizr eylemekdeyiz. Ale'l-husus metb- mufahham ve muazzammz Padiahmz
efendimiz hazretleri bu ie suret-i mahsusada atf- ehemmiyet buyurmakda olduklar cihetle bu bbda
nazar- dikkat-i sefirnelerini ekden ve cidden celb etmei vazifeden addeylerim.
Zt- evket-simt- hazret-i Padiah, mparator hazretleriyle Rusya Hkmeti'nin hissiyt-
fika-i hayrhhnesine olan emniyet ve itimad- hmynlar hasebiyle mparator- mrunileyh
hazretleriyle hkmet-i mrunileyhnn asayi-i umumyi tehlikeye ilk edebilecek bir unsurun
memlikimize idhalini tecvz edebileceklerine asla ihtimal bile vermiyorlar. Bu Ermenilerin artk
Memlik-i ahane'ye iade olunmamalar zmnnda Kafkasya memurn-i mahalliyesine evmir-i ekde
it klnaca taraf- sefirnelerine vad olunmu olduu irt ve temint- katiyelerinden
anlalm olduundan evmir-i mezkreyi memurn-i mmileyhime derhal itya Rusya

135
Hkmeti'ni sevk ve imle iin hakk- hmyn- hazret-i Padiah'de derkr olan sadakatinize ve
reviyyet ve hasfet-i sefirnenize gvenmekdeyiz.
Bu bbda icra eyleyeceiniz teebbst neticesini bil-tehir taraf- acizneme b-telgraf ir
etmeniz ve Dersadet Rusya Sefreti'ne dahi talebimize muvfk talimt its esbbn istihsl
eylemeniz mtemenndr.
27 Haziran 1314 / [9 Temmuz 1898]
HR. SYS, 2840/12
93
RUSYA SEFRNN RUSYA'DAN OSMANLI TOPRAKLARINA
GNDERLECEK ERMENLERLE LGL BR KOMSYON
KURULMASI TEKLFNDE BULUNDUU
Rusya'ya g etmi olan Osmanl Ermenileri'nin memleketlerine iadelerinin temini iin bir komisyon
kurulmasna dair Rusya sefiri tarafndan yaplan teklifin Meclis-i Vkelda grlmesi
"Sason vukutndan sonra Memlik-i ahane'den Rusya'ya geenlere mahsus olup ol tarihden
evvel giden Ermenilere mil olmamak;
El-yevm Memlik-i ahane ahalisinden bulunduklar ve tbiiyetlerini muhafaza eyledikleri
tahakkuk etmek;
Ehl-i rz ve namusdan ve vilyt- ahanede yerleri olanlardan bulunmak;
Erbb- fesad asla kabul edilmemek;
Defaten gnderilmeyip ksm ksm gelmek iin bir komisyon tekili ile bu vechile tahkikt-
mkemmele icras".
Rusya sefiri tarafndan teklif edilmi ve bu bbda Hariciye nzr paa kullarnn sefret ile
grerek badeh iin Meclis-i Vkel'da mzkere olunaca Rusya sefirine tebli klnm olduu
marzdur.
F 14 Reblevvel sene [1]316 / [2 Austos 1898]
Abd-i Memlkleri
Tahsin
Y. PRK. BK, 57/9
94
RUSYA'YA G ETM OLAN ERMENLERN
MEMLEKETLERNE ADELER
Rusya'dan Osmanl lkesine geri dnmek isteyen ve saylar on bin civarnda bulunduu bildirilen

136
Ermenilerin ilerinde fesat erbab bulunmamak ve Sason hadisesinden sonra g edenleri kapsamak zere
bir defterinin hazrlanmasnn Rusya Hariciyesi'nden istendii
ifre
Petersburg Sefret-i Seniyyeleri'nden
Yirmi alt Eyll-i Efrenc tarihli telgrafnme-i llerinde muharrer irde-i seniyye-i cenb-
mlkne mazmn- celli malum- mstemendnem oldu. Emr u fermn- hikmet-beyn- hazret-i
Padiah mcebince Hariciye nzr muvinini grp mnderictndan suret-i matlbede bi'l-etrf
bahsedilerek Rusya'dan avdet edecek Ermeniler yalnz Sason vukutndan sonra hicret edip ceman
on binden ibaret bulunacaklar Dersadet Rusya Sefreti'nden beyn olunduu cihetle bunlarn bir
kta defteri it olunduu hlde nfus- mezkrenin avdetine msaade buyurulaca ifade edildiini
ve ibu talebden meram, gelecek Ermenilerin ahvli bilinmek ve serseri ve ihtillcilerin gelmesine
meydan vermee mani olmak nokta-i mhimmesi olduunu ve her tarafdan birok Ermenilerin
Vilyt- Sitte-i ahane'ye gelmesi hlen ve istikbalen Devlet-i Aliyye iin ok ziyade muzr olduu
gibi Ermenilerin fikr-i habset-ldlarn takviye demek olacandan mezkr defterin its lzumu
meydanda olduunu ve tanzimi hususundaki teshlt ityn ve isbat etdim. mparator hazretlerinin
Ermeni ii hakknda vadlerini ve veli-nimet-i b-minnet efendimiz hazretlerinin Rusya Devleti'ne aid
her hususun tasvbi hakknda lutuf buyurmakda olduklarn dahi bi'l-beyn bu Ermeni iinin u suretle
bertaraf edilmesi iin mparator- mrunileyh hazretlerinin muvenet buyuracaklarnda bhe
olmadn ilveten beyn eyledim. Mrunileyh hazretleri bu bbda ire edilen delili bi't-tasrh
Ermenilerin mezkr bir kta defterinin yaplmas aresine baklmas iin hemen Kafkasya Valilii'ne
beyn- keyfiyet eyleyeceini ve teden beri Kont Muravyev hazretlerine mparator hazretlerinden
verilen msaade zerine Kafkasya'dan Hkmet-i Seniyyece ahvli bheli bir takm Ermenilerin
Memlik-i Mahrse-i ahane'ye gnderilmeyecei end defa kullarna vad olunduundan bu defa
Kafkasya Hkmetince malum'l-aded Ermenilerden ibaret olmak zere yaplacak deftere binen
badeh bunlar beyninde bulunan serseri ve fesede gruhlarnn defterlerinin Devlet-i Aliyyece de
yaplmas emr-i tabi olduunu mrunileyhin tasdik etdiini ve Dersadet Rusya Sefreti hakknda
his buyurulan ahvl, kullar tarafndan suret-i mnasibede beyn eylediimde bunu mrunileyh
hibir vakitde tasavvur etmeyeceini zira Zinovyev'i mparator hazretlerinin sdk bendesi
bildiinden ve mparator- mrunileyh hazretlerinin daima kendisine vermekde olduu emir gerek
evket-meb efendimiz hazretleriyle beynlerinde suret-i samimiyede ve gerek Devlet-i Aliyye-i
Osmaniyyeleriyle Rusya Hkmeti miynnda mnasebt- dostnenin takviyesinde kusur
edilmemesi ve tekrarndan ibaret olduundan aksi takdirde sefir hazretleri efkr- mesrde hilfnda
hareket etmi olaca derkr olduunu ve kendisinin alm olduu raporlar mnderictnda aksi hl
mahede olunmakda olduunu beyn eylediinin hk-i py- kerem-ihtiv-y hazret-i veli-nimet-i
azamye arz msterhamdr. Ol bbda.
F 13 Cemziyelevvel sene [1]316 ve f 29 Eyll sene [18]98
Hsn
Y. PRK. EA, 31/53

137
95
RUSYA'DA BULUNAN ERMEN ETELERNN SINIRI
GEMELERNN ENGELLENMES
Ermeni etelerinin snr geerek memleket dahilinde fesat karmalarnn engellenmesi hususunda Rusya
Hkmetince Kafkasya guvernrne talimt verildii
Bb- l
Tercme Odas
Numara: 93
Nev-i tercme: Rusya'dan Memlik-i ahane'ye
tecavz eden msellah Ermeni etelerine
dair Hariciye nzr vekili ile vuku
bulan mklemeyi hv
Nezret'e f 29 Eyll sene [18]98
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden 292 telgraf
Yz elli numaral telgrafnme-i safneleri mnderictn Hariciye nzr vekiline tamamyla
tebli ve bu bbda nazar- dikkatini celb etdim. Mmileyh bu mesele hkmet-i metbasnn dahi
cidden nazar- dikkatini celb eyleyeceinden fesede-i merkmenin tahrikt- muzrralarn ve
Memlik-i ahane'ye mrrlarn mene slih tedbrin ittihz zmnnda Kafkasya guvernrne
derhal ihbar- keyfiyet edeceini suret-i katiyede vad eyledi. Ermeni fesedesi tarafndan dost bir
devlet memlikinde bu yolda eteler tekil ve esliha tedarik edilmesi hususunun hukuk- dvel nokta-i
nazarnca derece-i vehmetini Hariciye nzr vekiline ire eylediimde cevaben mmileyh ahvl-i
mmsile hakknda mukaddem taraf- aciznemden icra olunan teebbst zerine hametli
mparator hazretlerinin Ermeniler tarafndan tahamml-fers olan bu misill tahriktn men-i vukuu
zmnnda Kafkasya memurn-i mahalliyesine daima evmir-i katiye it eylemi olduklarn syledi.
F 17 Eyll sene 1314 / [29 Eyll 1898]
HR. SYS, 2862/20
96
RUSYA'YA G ETM OLAN OSMANLI ERMENLER'NN
MEMLEKETLERNE ADELERNN TEMN N RUSYA
SEFR TARAFINDAN YAPILAN TEKLFN MECLS-
VKELDA GRLMES
Ermeni ekyasndan olup Rusya'ya firar eden Erzurumlu Pucoyan'n bir takm kiilerle birleerek snr
gemek iin frsat kolladna dair haber alndndan bunlarn teebbslerine meydan verilmemesi
hususunda Rusya Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunulmas
Makam- Sadret-penh'den vrid olan f
25 Tern-i Evvel sene [1]314 tarihli tezkire-i smiyenin suretidir.

138
Devletli efendim hazretleri
Cemiyet-i fesadiye azsndan olup firaren Rusya'ya giden Erzurumlu Pucoyan ile bir takm
erbb- fesadn Ktek hududu banda ictim ederek bizim tarafa savumak iin frsat gzetmekde
olduklarna ve ifadt- saireye dair Erzurum Vilyeti'nden tevrd eden telgrafnmenin sureti leffen
irsl-i sy- devletleri klnm olmakla bu bbda mezkr cemiyetin dadlmas esbbnn istikmli
zmnnda Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne vesy-y lzme ifas hususuna himmet buyurulmas
siyknda tezkire-i senver terkmine ibtidr klnd, efendim.
[6 Kasm 1898]
HR. SYS, 2773/34
97
BTLS'TE ERMENLERN KATLEDLDNE DAR
HABERLERN YALANLANDII
Bitlis'te birok Ermeni'nin katledildiine dair haberlerin duyulmas zerine Rusya Sefretince Bitlis'e
gnderilen Van Rusya konsolosunun yapt tahkikat sonucu, ahalinin iinde ve gcnde asayiin yerinde
olduunun anlald, Ermenilerin amacnn bu gibi aslsz haberlerle Osmanl Devleti ile Rusya
Devleti'nin arasn amak ve kendilerini mazlum gstermekten ibaret olduunu bildirdii
Umum Erkn- Harbiye Dairesi
Drdnc ubesi
Erzincan'da Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyeti'nden mevrd
f 19 Tern-i Sn sene [1]314 tarihli ifreli telgrafnmenin halli suretidir.
Bitlis'e vrdu f 17 Tern-i Sn sene [1]314 tarihli telgrafnme-i aciziyle arz olunan Van Rus
konsolosuyla bi'l-mnasebe vuku bulan mlktda geen Tern-i Evvel'in dokuzunda Bitlis'de umum
Ermenilerin suret-i fecnede katl ve itlf edildiklerini ia eyledikleri cihetle devleti tarafndan
tahkikta memur olduu ve halbuki byle bir hlin asla vuku bulmad gibi herkesin alveriiyle
megul idn ve her tarafda emn asayiin ber-devam bulunduunu ve memurn-i mlkiye ve
askeriyenin idme-i asayi hususuna itina eylediklerini grdn ve zaten Ermenilerin hilf- vki
yitla kendilerini mazlum gstermek efkrnda bulunduklarn umumun anladklarn ve bunlarn
yitna hibir tarafa ehemmiyet verilmediini bildirdii gibi Ermenilerin imdiye kadar
kapldklar ilktn muzr olduunu henz takdir edememilerse hakikaten ahmak olduklarn,
merkmnun ngilizler tarafndan Rusya Devlet-i fahmesiyle Devlet-i Aliyye beynini bozmak
maksadyla tevik olunmakda olduklarn ve maamfih bu gibi b-esas mevd zerine hibir vakitde
Rusya Devleti, Devlet-i Aliyye ile bozumayacan, Ermeniler hakikaten terbiyesiz ve ahlksz bir
millet olduklarn bildirmi, keyfiyet[i] bu suretle mensub olduu devletine arz edeceini ifade
eylemi ve tarafndan da suret-i mnasibede cevablar verilip byk bir teekkr ifasyla dnk gn
bahren Van'a avdet eylemi ve tercman iin hafiyyen memurlar tayin ve izm olunmu olduu
Bitlis Kumandanl'ndan ir olunmakla arz olunur.

139
**
Sadret
Mektub Kalemi
Numara: 1723
Mahremne
Hariciye ve Dahiliye Nezret-i Celleleri'ne
Bitlis'e gelip avdet etmi olan Van Rusya konsolosunun
*
Bitlis kumandanyla vuku bulan
mlktnda Ermenilerin mefsedeti ve asayi-i mahallnin mkemmeliyeti hakknda ne yolda idare-i
lisan eylediine dair Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyet-i Cellesi'nden bi'l-vrd taraf- vl-y
Serasker'den b-tezkire gnderilen telgrafnmenin sureti malumt olmak zere leffen taraf-
devletlerine tisyr ve keyfiyet Dahiliye Nezret-i Cellesi'ne de ir edilmi olduu beynyla.
23 Receb sene [1]316 - 26 Tern-i Sn sene [1]314 / [8 Aralk 1898]
A. MKT. MHM, 672/33

140
N D E K S
NDEKS

142
A
Abdullah bin amil em, Zabtiye avuu 179
Abdullah Galib, Seyyid, Evkaf- Hmyn Nzr 193
Abdurrahman Nureddin, Seyyid, Adliye Nzr 192
Abdlhamid II, Osmanl Sultan 107
Acem 62, 139
Adahan Alay 135, 136
Adana 44, 131
Adliye Nezreti 21, 28, 94, 96
Agapyan, Toros, Rodos'ta tutuklu 173
Aabekyan Serkiz Efendi, Dersadet Fesat Cemiyeti'nden 56
Ahlat 177
Ahmed avu, Jandarma 161
Ahmed Muhtar, Seyyid, Hassa Ordu Komutan 15
Ahmed akir, Petersburg Sefiri 36, 55, 90
Ahmed Tevfik bin smail Hakk, Hariciye Nzr 172, 189, 190, 191, 192
Ahmed Zhd, Seyyid, Marif Nzr 193
Ahtalar 147
Alacacyan, Hamparsum, Pun Gazetesi mtiyaz Sahibi 104
Aleksan, Ermeni ekyas 178, 179
Aleksandr III, Rusya mparatoru 57, 108
Aleksi, Grandk 125
Aleksandropol 162, 169, 170
Ali Bey, Hac, Kurendan 41
Ali Rza Paa, Mbeyn-i Hmyn Baktibi 35
Almanya 127, 133
Altnc Daire-i Belediye Mdriyeti 151
Alvarin karyesi, Mu 19, 20, 21, 23, 26, 27, 28
Amerika 68, 183, 184
Anadolu 17, 39, 44, 97, 102, 120, 127, 128, 129, 130, 140, 141, 143, 183, 184, 186
Antab, Erzurum 23, 131
Arab Camii, Galata 152, 153
Arabgir 10
Arakelof, Agop, Rusya tebaasndan 83, 117
Aram Bey, Paris'te sarraf 36

143
Araratyan, Ortaky'de Ermeni irketi 44, 45
Ardahan 97
Arevelyan, Beyolu'nda Ermeni irketi 44
Arif Bey 89
Armenia 45
Artin, Kei, Rusya'da Ermeni fesats 93
Artin, Terme Murahhasa Vekili 48, 49
Arzab Ky, Bayezid 63
Asvador Aa, Mu sakinlerinden 22
Asya 35, 36, 97
Akyan, Horen, Ermeni Patrii 68, 107, 109
Avakolu Setrak, Ermeni ekyas 177, 178, 179
Avedis, Deyr karyesi ahalisinden, ekya 177, 178, 179
Avrupa 34, 43, 107, 129, 130, 164, 165, 183
Avusturya/llar 3, 81
Devleti 3, 127, 133
Ayastefanos 150
Muhedesi 30
Azapkaps 152, 153
Azof, General, Rusya Marif Nezreti Mstear 39, 40
B
Bbli 10, 11, 14, 15, 17, 32, 33, 34, 59, 61, 66, 67, 69, 76, 81, 86, 106, 107, 108, 111, 120, 126, 133, 141, 164, 175
Badrikyan [Bardikyan, Badriko], Agop Vart, Rusya tebaasndan, Kzl Komite Reisi 76, 77, 79, 81, 82
Badad 50
Badasar Dikran, Dyn- Umumiye Muhasebe Ktibi 93
Badasar, Dyn- Umumiye Sandk Emini 93
Bahr- Hazer 97
Bahr- Siyah 97
Bahri Paa, Van Valisi 105, 106
Bak 97, 135, 187, 189, 190
Bank- Osman, bkz. Osmanl Bankas
Bargiri Kaymakaml 157
Batum 17, 84, 89, 90, 97, 113, 115, 143
Baehbenderlii 115, 134, 136, 137
Ermeni Fesad Komitesi 137

144
Kalesi 97
Muhacirn-i slmiyesi 49
Bayezid 23, 63, 64, 92, 93, 94, 95, 110, 121, 122, 146, 147, 149, 155, 156, 157
Ermeni Murahhasas 94, 96
Ermenileri 64
Kumandanl 155, 156, 157
Mutasarrfl 63, 149, 157, 158, 159
Piyade Alay Taburu 92
Svari Alay Taburu 92
Baz, Van 12
Beaconsfield Kabinesi, ngiltere 34
Bebek Mektebi 34
Bedo, Ermeni ekyas 179
Bedoolu Avedis, Rusyal, dier ad Mardiros 178, 179
Bedros, bkz. Papasolu Bedros
Bekir Paa 112
Bekir Sddk, Kurendan 112
Belgrad 124
Berlin 33, 36
Kongresi 30, 107
Muhedesi 60
Beyolu 45, 77, 169
Mutasarrfl 151, 152, 175
Bitlis 10, 21, 22, 23, 65, 80, 106, 131, 200, 201
Vilyeti 21, 26, 27, 63, 80, 86, 184
Bogos, Mtercim 109
Boutineff, Rusya Sefiri 7
Bulank 22, 23
Bulgar
muhacirleri 101
mfsidleri 101
Bulgaristan 100, 101, 107, 134
Hdise[si] 34, 43
Bursa 127
Bkre 100
Sefreti Maslahatgzr 100

145
Bykdere 40, 149
C
Canik
Mutasarrfl 49
Cebel-i Lbnan 36
Cebrail Zermenik amir, dier ad Gabriel, Van ahalisinden 12, 13, 15
Cenova 36
Cevad Bey, Mbeyn Ktibi 194
Cezayir-i Bahr- Sefid Vilyeti 173
Cheremetieff, General, Kafkasya Guvernr ve Asker Bakumandan 143
Correspondance de l'Est 57, 77

an, Elaz 80
anl
Kilise 64
Manastr 22, 23, 64, 65
ar 103, 108, 109, 159
aramba 49
elinski, Rusya Erkn- Harb Miralay 124
erkes beyleri 43
erkesistan 17
lemerik 12
ukadarzde Mehmed Efendi, Terme erfndan 48, 49
D
Dadyan, Barutuba Ailesi'nden, Piskopos 9
Dahiliye Nezreti 37, 65, 67, 77, 88, 92, 154, 157, 162, 201
Tesr-i Muamelt Komisyonu 162
Daily News 34
Danosso, Agustino, talyan, gazete muhabiri 89
Dennet, Rusya Erzurum Bakonsolosu 47, 58
Dersadet 3, 4, 7, 9, 13, 19, 26, 39, 40, 56, 67, 72, 76, 77, 78, 88, 89, 99, 100, 102, 107, 108, 109, 117, 119, 124, 131,
135, 136, 149, 154, 163, 166, 167, 168, 176, 181
Liman 154

146
Dersim 131
Dervi Efendi, Mlzm 178
Det karyesi, Mks 177
Deyr karyesi, Alpak 177
Dbats 107
Dibayan, Margos, Rodos'ta tutuklu 173
Divan- Harb 17, 18
Diyarbakr 19, 22, 23, 131, 184
Dize, Van 12
Dobruca Srac, Ermeni irketi 44, 45
Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyeti 27, 111, 112, 131, 155, 156,, 174, 184, 200, 201
Dudukyan, Artin, Bitlisli, Elekird Ermeni Mektebi Muallimi 93
Dvel-i Selse 133, 192
Dyn- Umumiye 93
E
Eagle de Vaspurakan 108
Eastern Express 29
Emiyazin 7, 8, 10, 32, 57, 87, 99, 102, 103, 108, 129, 130
Ermeni Patrii 8, 9, 10
Katogikosluu 32, 98
Edirne 19
Elekird 93, 121, 122
Ermeni Mektebi 93
kaymakam 122
Eminyan, Serope, Rodos'ta tutuklu 173
Enver, Beyolu Mutasarrf 154
Erci 105, 131
Eremia, Hoca, bkz. Cebrail Zermenik amir
Ergani 25, 27
Erivan 108
Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesi 156
Ermeni/ler 3, 6, 8, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 18, 26, 27, 30, 31, 33, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
51, 52, 53, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 69, 76, 77, 80, 82, 87, 89, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 99, 100,
101, 103, 105, 107, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 119, 120, 121, 122, 123, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133,
134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 145, 146, 147, 148, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 163,
165, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196,
197, 198, 199, 200, 201

147
ocuklar, bkz. Ermeni etfli
ekyas/mfsitleri 69, 91, 111, 144, 145 160, 161, 162, 163
erbb- fesad, bkz. Ermeni ekyas
etfli/ocuklar 44, 45, 67
fesat cemiyeti/komitesi 76, 78, 79, 84, 115, 117, 127, 135, 136, 137, 145, 163, 165, 167, 183
Hkmeti 59
slaht 14, 17, 61, 107, 128, 132, 133, 145,
ileri, bkz. Ermeni Meselesi
Katolikleri 107
Kilisesi 9, 10
lisan 13, 31, 99
Marif Cemiyeti 98
mebuslar 108
mektebleri 4, 67, 93
Meselesi 19, 29, 44, 58, 59, 60, 66, 67, 70, 71, 72, 73, 81, 83, 122, 126, 127, 130, 133, 134, 140, 181, 183, 197
muhacirni 142, 187, 188, 190
muhtacni 143, 172
murahhasalklar 99
Patrii 4, 12, 29, 32, 40, 108, 120
Patrikhnesi Meclisi 39
Patriklii 3, 7, 16, 50, 95, 96,
Vatanperver Cemiyeti 98
zbitler 137
Ermenistan 30, 31, 32, 33, 35, 36, 44, 55, 59, 60, 61, 73, 108, 141, 171, 172
Prenslii 54
Erzincan 92, 110, 138, 155, 200
Erzurum 9, 10, 12, 13, 17, 22, 32, 34, 39, 47, 56, 58, 62, 72, 80, 88, 89, 93, 105, 106, 113, 126, 129, 130, 131, 135, 136,
137, 145, 170, 184
Ermenileri 32, 59
Hdise[si] 34, 58
ngiliz Konsolosu 59
Piskoposluu 10
Polis Komiserlii 113
Rusya Konsolosu 9, 13, 56, 97
Vilyeti 11, 88, 92, 94, 96, 122, 146, 147, 149, 157, 158, 159, 162, 199
Esayan, Ermeni tccar 40

148
F
Fehmi Efendi, Polis Memuru 177, 178, 179
Ferid, Batum ehbender Vekili 115
Frat [Nehri] 97
Fransa 132, 133, 134
Hkmeti 127
Sefreti 35
Fuad Paa, Mir, Yver-i Ekrem 124, 125, 126
G
Gaina Saray 124
Galata 166, 167
Gardinyan, Kirkor, Rodos'ta tutuklu 174
Giers, Msy, Rusya Dileri Bakan 54, 71, 72, 73, 74, 83, 85, 87, 117, 122, 123, 125, 126
Giers, Msy, Rusya Dileri Bakan Giers'in olu 125, 126
Gladstone, ngiltere Babakan 68
Gll karyesi, Karkan 177, 179
Grajdanin 70
Grand Cordon Nian, Rusya 125
Granika, Rusya hududunda 124
Gregoryen Mezhebi 7, 107, 108
Gmrk hamallar 68
Grc/ler 31, 42, 43
Grc veled-i irokye, Surp karyesi Ermeni ekyasndan 177
H
Haator, Bitlisli 154
Haik, Dersadet'te katledilen Ermeni 117
Hain, Adana 45
Hakkri 12, 92, 93
Halil Paa, Van Valisi 53, 54
Halil Rifat bin brahim, Sadrazam 192
Halo olu Aleksan, Ermeni ekyas 177
Hami olu Mahallesi, atak 177
Hamid 39

149
Hamidiye Alaylar 145
Hamparsum, Bitlisli 154
Harbiye Nezreti 25, 28
Muhakemt Dairesi 27
Hariciye
nzr 90, 130, 136, 181, 196,
Nezreti 3, 7, 28, 36, 50, 64, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 88, 90, 133, 134, 136, 137, 143, 144, 146, 147, 148, 163,
165, 166, 167, 168, 170, 186, 191, 192, 193, 201
Harontion Efendi, Erzurum Ermeni Piskoposu 10, 11
Harput 22, 132
Rusya Konsolosu 97
Hasan Bey, Fuad Paa'nn olu 124
Hasanbey Han, Galata 152, 153
Hasan Hayri Paa, Erzurum Valisi 63, 89,
Hasan Hsn, Bahriye Nzr 192
Hayrullah Ltfi, Polis Memuru 178, 179
Hekimyan Dikran, Doktor, Rodos'ta tutuklu 173
Hnakyan Komitesi 120, 177
Hns 105, 131
Hindistan 99
Horhoryan Horan, Erzincanl 93
Horusyan, Setrak, Topal, Rodos'ta tutuklu 173
Hotel de Robe 124
Hoy
Telgrafhnesi 149
ehbenderlii 190
Hristo 100
Hkmet-i Osmaniyye/Hkmet-i Seniyye 56, 139, 141, 169, 181, 186, 187, 194, 197
Hseyin Aa, Ergani Maden Redif Snf- Mukaddem Taburu Binbas 19, 21, 23, 25, 27, 28
Hseyin Hsn, Polis Serkomiseri 178, 179
Hsn Efendi, Polis Meclisi Reisi 78
Hsn Paa, Ferik, Petersburg Sefiri 71, 72, 73, 74, 75, 84, 85, 88, 125, 139, 140, 142, 183, 198
I
Idr hududu 93
Istabl- mire Pyesi 49

150

gnatief, Kont, Rusya Dahiliye Nzr, eski stanbul Rus Bykelisi 31, 118
knadiyos, Van Piskoposu 9
lya, Harput Kadim Patrik Vekili 139
mtiyaz ve efkat Nian 124
ngiliz/ler 43, 48, 56, 59, 60, 61, 66, 68, 69, 70, 73, 120, 127, 128, 135, 136, 140, 150, 176, 200
ngiltere 3, 9, 34, 47, 52, 58, 61, 72, 118, 119, 127, 128, 129, 130, 132, 133, 134, 141
Devleti 13, 17, 18, 60, 126, 131
politikas 47
Sefret tercmanlar 176
Sefreti 9
ran 93, 129, 135, 145, 175, 183, 184
Devleti 92
hududu 94, 95, 148, 174
Hkmeti 139
Sefreti 149
ehbenderi 38
veliahd 149
ranler 176
smail Paa, Erzurum Valisi 18
stanbulof 109
talya
Devleti 126, 133
Hkmeti 128
ttifk- Mselles 55
zmid 3, 4
zmir 108, 166
zmirliyan Mattieos, Piskopos 102, 104
zzet Bey, bkz, Mehmed zzet
J
Jadovsky, Msy, Rusya Maslahatgzr 58, 59, 60, 61
Jimnaz, Ermeni Cemiyeti 98
K
Kadeyef, General, Kars Kale Kumandan 171, 172

151
Kafkasya 30, 31, 41, 42, 43, 48, 82, 87, 89, 114, 129, 135, 138, 143, 148, 180, 181, 183, 184, 186, 190, 192, 193, 194,
195, 197, 199
ahalisi 41, 42, 43, 47
Ermenileri 29, 119
Hkmeti 197
Kumandanl 85
Valilii 114, 115, 191, 192, 197
Kazman 93, 123, 148
Natchalnii 122
Kalas 101
Kaleboaz, Erzurum 93
Kalust, Kundurac 178
Kmil Paa, Sadrazam 61
Kmil, Mbeyn-i Hmyn ktiplerinden 126
Kamsaragan, Rusya'nn Van Konsolosu 22, 37, 38, 45
Kantakuzen, Prens, Rusya Hariciye Nezreti memuru 35
Kapamacyan Bedros 179
Karaba Ermenileri 92, 94, 95
Karabet Efendi 56
Karabet, Bitlisli 154, 178
Karabulak, Kars 93, 155, 156, 157
Karagzyan, Ermeni zenginlerinden 119
Karakilise, Kars 147
Karakurt mevkii, Rusya hududunda 188, 190
Karaurgan, Kars 190, 192
Karkan, Van 177
Karmu karyesi, Ahlat 177
Kars 13, 93, 97, 113, 116, 131, 134, 135, 136, 137, 187, 189, 190
Asker Valilii 187, 190
Hkmeti 188, 190
ehbenderlii 147, 172, 187, 190
Kasmpaa 152,153
Katolik/ler 3, 12, 107
Kavurma ukuru, Erzurum 105, 106
Kazancyan, Koska'da eczac, Rusya tebaasndan 76, 77
Kazarolu Bedo, Ermeni ekyas 177, 179

152
Kester, Kafkasya Valilii Tahrirat Dairesi Ktibi 115
Kevork, Katogikos 10
Kevork, Mulu 93
Kbrs 17
Krm 17
Kzl
Komite 76, 79
Manastr 22
Kzldize ky, Bayezid 93
Killikyan, Ermeni irketi 44, 45
Kirkor, Bitlisli 154
Kirkoris Efendi, Van Vilayeti Murahhasa ve Patrik Vekili 52, 53
Kiskim 93, 94
Konya 131
Kop, Mu 23
Kopuz- Uly, Kars 93
Koska, stanbul 76
Kr Karabet, bkz, ahin olu Kr Karabet
Kk karyesi 177
Ktek, Kars 131, 199
Krimian, Mgrd, Ermeni Katogikosu 32, 68, 102, 103, 109, 129
Kuds-i erif 108
Manastr 103
Kumkap Ulu Kilisesi 102
Krd/ler 10, 34, 57, 80, 110, 131, 181
Lisan 105
Krdistan 86
Ktayis, Grcistan 114, 189
L
Lehistan, 30 59
Livane, Artvin 93
Lloyd Kumpanyas 89
Lobanoff, Prens, Dersadet Rusya Sefiri 118, 127, 183
Londra 36, 56, 68, 101, 134, 181
Ermeni Komitesi 141

153
Kabinesi 141
sefri, Rusya 71
M
Marif Nezreti 47
Mbeyn-i Hmyn Bakitbeti 51, 54, 65, 66, 90, 114, 138, 139, 143
Mahmud 29
Mahmud Celaleddin bin Aziz, Ticaret ve Nfia Nzr 193
Mahmud Sdk, Merkez Komiseri 179
Makar, Ermeni Patrii, Katogikos 32, 108
Maksimof, Msy, Rusya Sefreti Tercman 79, 91, 117, 120, 151, 152, 154, 192, 193
Mak Ekrd 148
Malazgird 105
Malhasa, Rusya tebaasndan 77, 78
Malta 154
Mamuretlaziz 139
Manasolu Melkon, Terzi Betrin Mahallesi'nden Ermeni ekyas 177, 178, 179
Manasolu Tatos, Murahhasahane dkkn kiracs, ekya 177, 178, 179
Mardiros bkz. Bedolu Avedis
Marsilya 45
Mar imon Efendi, Nasturi Milleti Ruhan Reisi 13, 14
Marutyan Patos, Ermeni ekyas 179
Masis gazetesi 29
Mattieos, Emiyazin Ermeni Patrii 7, 9
Mver-y Kafkas Demiryol hatt 143
Meclis-i Hss- Vkel 5, 18
Meclis-i Mahsus- Vkel 193, 196
Meclis-i Mebusn 101
Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye 4
Mehmed Cemaleddin, eyhlislm 192
Mehmed zzet, Van Alaybeyi 178, 179
Mehmed Memduh, Dahiliye Nzr 193
Mehmed Nafiz, Drdnc Ordu-y Hmyn Miri 26
Mehmed Reid Paa, Van Valisi 10
Mehmed Rza, Serasker 111, 156, 192
Mehmed Said, Hariciye Nzr 136
Mehmed Said, ura-y Devlet Reisi 192

154
Mehmed kr, Zabtiye Onbas 179
Mehmed Zeki Paa, Yver-i Ekrem, Drdnc Ordu-y Hmyn Miri 110, 132, 176
Mektib-i Sbyniye-i Hristiyaniye 22
Mekteb-i btidiye-i liye, Mu 45
Mekteb-i Sultan 45
Melikof, Loris, Kont, Rusya Dahiliye Nzr 31
Melkon, Ermeni ekyas ve komite reisi 177, 178, 179
Memlik-i raniye, bkz. ran
Menteof, Rusyal, Menteof Vapuru Kaptan 149
Mercan, Doktor Voulcovitch'in katili 100
Merend, ran 13
Merumler 93
Mgrd Dyn- Umumiye ve Reji memuru 93
Mgrd, Ermeni Komitesi Sivas ubesi Reisi 166, 167, 168
Msr 36
Michael, Grandk 125
Mihail, Rusya'nn Van Konsolos Ktibi ve Tercman 22
Mihail, Dyn- Umumiye ve Reji memuru 93
Mijkovi, Kafkasya Valilii Tahrirat Dairesi Mdr Vekili 115
Milo ky, Kiskim 93
Mosesyan, Serkiz, Batumlu Ermeni 114, 115
Moskovskiy Vedomosti 70
Munor, Protestan Rahibi 159
Muradolu Hac Karabet, Piskopos 9
Muradyan, Karekin, Kuds-i erif rahiplerinden 10
Muradyan, Melkisedek, zmir Piskoposu 108
Muravyev, Msy, Rusya Hariciye Nzr 168, 169, 195, 197
Musa bin Alhas, Ferik, Sekizinci Frka Kumandan 48
Mustafa Efendi, stanbul Polis Serkomiseri 161
Mustafa Fehmi, Polis Memuru 179
Mustafa Paa, Eski Marif Nzr 45
Mustafapaa Mahallesi, atak 177
Mustafa Zeki bin Ali, Tophane-i mire Miri 193
Musul 13
Mu 10, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 56, 64, 65, 80, 92, 94, 95, 102, 105, 131
Ermenileri 137
Mahkeme-i Bidyeti 24
Mevkii Kumandanl 19, 22, 26, 27

155
mutasarrf 24, 27, 80
Mutasarrfl 24, 63
Mdde-i Umum Muvini 24, 26, 28
Mks, 177, 178
Mnir Salih, Hariciye Mektupusu 59, 62, 82, 83
Mnir, Dahiliye Nzr 67, 95, 96
N
Nahcivan 92, 148
Ermenileri 94
Narenteb Vapuru 89
Narman 93
Nastur milleti 13, 14
Naum, Doktor Voulcovitch'in katillerinden 100
Nazaret, firar Ermeni 93
Nzm, Zabtiye Nzr 69, 77, 91, 99, 128, 150, 151
Nelidoff, Msy, Rusya Sefri 72, 75, 81, 83, 84, 85, 100, 117
Nerses Efendi, Ermeni Patrii 9, 10, 33
Nerses, Kei 93
Nihilist Frkas 141
Niko veled-i Kako, Karmu karyesi ahalisinden, Rusyal 177, 179
Nikoosyan, Kirkor, Rusya tebaasndan 76, 77
Nikola II, Rusya mparatoru 124
Ni 124
Nian, Van ngiltere Konsolosu Tercman 52, 53
Noradonkyan, Gabriel, Hukuk Maviri 40
Nourian, Ermeni Patrikhanesi Meclisi Azs ve ura-y Devlet Azl'na memur 40
Novosti 133, 134
Novye Vremya 70, 72, 73
Nubar Paa, Msr'da Reis-i Vkel 36
Nubar ehnazaryan Mektebi 44
O
Odesa 100
Ohannes Artin, Einli, Ermeni Mektebi Muallimi 93
Ohannes Kerem, Dyn- Umumiye Sandk Emini 93

156
Ohannes, Muradoullarndan, Mahkeme Azs 93
Ohannesyan, Mihran, Rodos'ta tutuklu 174
Oltu 93, 138
Olumpi Kasabas 147
Onnik, Rusya Postanesi mstahdemi ve komite reisi 163, 165
Orient Expres 124
Ortodoks
Kilisesi 9
Mezhebi 12, 39, 58, 63, 64
Osmanl
Bankas 153, 175, 189
Ermenileri 57, 103, 107, 171
hapishneleri 81
Otel de Luxemburg 39
P
Pagan karyesi, Geva 177
Palandken 105
Papa 3
Papasolu Bedros, Pagan karyeli, Ermeni ekyas 177, 178, 179
Paramazyan, Arak, Ermeni ekyas 177
Paramazyan, Paramaz, Hnak Komitesi Reisi 177, 178, 179
Paris 36, 57, 68, 107, 140, 159
Parsih, Elekird dare Meclisi Azs 93
Pasandaym, Vasiliyef, Rusyal 131
Pasinler 93, 121, 122
Patnos 105
Patrik 3, 4, 5, 6, 8, 29, 34, 39
Patrikhne 4, 6, 11, 54, 56, 102
Patris 100
Perembepazar 166, 167
Petersburg 10, 19, 30, 59, 60, 78, 82, 119, 124, 125, 127, 143, 182
ngiltere Sefreti 71
Kabinesi 31, 32, 60, 83, 140
Sefreti 12, 66, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 83, 85, 87, 116, 119, 121, 122, 133, 136, 138, 139, 144, 146, 159, 168,
170, 175, 183, 186, 196, 199

157
Pologenia Kanunu 98
Portakalyan Mgrd, Van Drlmuallimn Mdr 45
Poti ehbenderlii 143
Protestan 12
Pucoyan, Erzurumlu, Ermeni Fesat cemiyeti yesi 199
Pun 104
R
Rauf, Bitlis Valisi 64, 80, 86
Rauf, Erzurum Valisi 158
Refik, ehremini 152
Revan 3, 4, 63, 135, 136, 137, 189
Rdvan 56
Rza, Adliye ve Mezhib Nzr 95
Rza, bkz, Mehmed Rza
Rifat, Sadrazam 146, 193
Riforma 118, 119
Rodos 173
Roma Sefreti 119
Romanyallar 101
Rum/lar 12, 82
Rumeli-i ark 36
Rus/lar 30, 39, 43, 55, 62, 69, 82, 110, 133, 137, 141, 146, 174
hududu 63
lisan 39
Mslmanlar 42
vapuru 154
Ruscuk 101
meselesi 99, 100
Rusya/llar 3, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 17, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 48, 49, 56, 58, 60, 61, 62, 63,
64, 65, 66, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 76, 80, 81, 82, 86, 87, 88, 89, 91, 93, 98, 99, 100, 101, 107, 108, 109, 110, 111,
112, 113, 114, 115, 117, 119, 122, 123, 124, 126, 128, 129, 130, 132, 133, 134, 137, 139, 140, 141, 145, 146, 148,
154, 155, 156, 157, 158, 159, 162, 167, 174, 187, 188, 189, 191, 193, 196, 197, 198, 199
Adliye nzr 125
askeri 17, 123
Asya Mstemlekt nzr 125

158
Bahriye nzr 125
ar 104
Dahiliye Nezreti 85, 127
Devleti 3, 8, 10, 12, 13, 15, 17, 18, 20, 31, 34, 37, 41, 42, 43, 46, 47, 55, 57, 59, 61, 76, 80, 81, 92, 97, 98, 105,
111, 114, 117, 121, 122, 125, 127, 143, 146, 176, 181, 182, 183, 184, 186, 188, 191, 197, 200
Devleti Kanlaryas 47, 68
Ermenileri 29, 31, 60, 61, 66, 71, 103, 121, 122, 123
Hariciye Nezreti 138, 144, 170
Hastahnesi, stanbul 153
Hudud Kumandanl 175
hududu 94, 112, 124, 147, 176, 184
Hkmeti 29, 61, 65, 68, 73, 87, 88, 89, 100, 101, 117, 122, 123, 127, 129, 131, 138, 139, 141, 145, 148, 169,
171, 172, 176, 194, 195, 197
mparatoru 57, 99, 103, 114, 124, 125, 139, 142, 181, 183, 186
Konsoloshnesi 15, 74, 77, 81, 150, 152, 153,
konsolosu/konsoloslar 98, 111
Konslatosu 166
kordonlar 174
mezhebi 62, 63
Muhrebesi 185
Ordusu 116
politikas 101
Postahnesi, stanbul 100, 163, 165
Saray Nzr 125
Sefrethanesi 83, 117, 118, 160, 173, 195, 197
Sefreti 8, 9, 50, 58, 59, 61, 66, 76, 79, 81, 111, 118, 122, 141, 149, 150, 152, 153, 165, 166, 167, 168, 191, 192
sefiri 29, 75, 84, 90, 127, 128, 141, 154, 161, 180, 188, 191, 193, 196
ark Politikas 100
Tahran sefiri 139
tazminat- harbiyesi 189
Terift nzr 125
Umum Kafkasya Valilii 129
Van Konsolosluu 15
Van Konsolosu 20, 27, 28, 46, 80, 86, 155, 156, 159, 200, 201
S
Sadret 8, 14, 17, 49, 50, 64, 66, 67, 79, 80, 95, 96, 130, 135, 136, 150, 151, 152, 156, 157, 161, 165, 166, 167, 172, 188,
189, 190, 199

159
Sadk Paa, Sadrazam 33
Sarta, Karakilise 147
Said Paa, Sadrazam 28, 128
Sainte Anne Nian 10
Sakar olu Bedros, Ermeni ekyas 177
Salisbury, Lord, ngiltere Babakan 133
Smih Paa, Van eski Valisi 14, 26
Sareyan Mgrd, Mu Mekteb-i btidiye-i liye Mdr 45
Sarkam 174
Sason
Ermeni Hdisesi 118, 119, 196 197
Secolo 118, 119
Sehpus Han, Galata 166, 167
Sekavi Manastr 22
Selmas ehbenderlii 190
Sdk Efendi, Polis Komiseri 178
Sibirya 181
Sicle 140
Siird 23
Sirkeci skelesi Gar 124
Sis 131
Sivas 19, 131, 166, 184
Vilyeti 111, 166
Sofya 100, 124, 166, 167
Subhi Bey, Batum Baehbenderi 114
Surb karyesi, Karkan 177, 179
Svobodo 99, 100

aburof, Rusya tebaasndan, Galata'da tccar 166, 167
ahin olu Kr Karabet, atakl, Ermeni ekyas 177, 178, 179
ahin, Ermeni ekyas 178
ahtaht, Nahcivan 148
akir Paa, Mir, Yver-i Ekrem, Anadolu Mfettii 88, 90, 145, 184, 185
alikof, Rus General 114
atak 177
ebekov, General, Ferik, Rusya Dahiliye Nzr Muavini 116

160
efik, Zabtiye Nzr 161, 166
ehremneti 151, 152, 153
emavand, Rusyal 111
emseddin, Van Valisi 158
erifof, Mihail, Van Rusya Konsolos Vekili 51, 52, 53
ili 153
imanof, Dersadet Rusya Hastahnesi memuru 100
ua 135, 136
T
Tbiiyet Nizmnmesi 139
Tahsin, Mbeyn Baktibi 145, 159, 196
Tarinef, General, Kafkasya Vali Mstear 138
Tatischtcheff, Kont 114
Tatos olu Avedis, Ermeni ekyas 177, 179
Tayyari-i Sfl, lemerik 12
Tayyari-i Uly, lemerik 12
Tcheraz, Minas, gazeteci 68
Tebriz 149
Temps, 57
Terme, Samsun 48, 49
Tevfik, bkz. Ahmed Tevfik
Tevfik Hseyin, Maliye Nzr 193
Tevfik Paa, Sadret Mstear 193
Tiflis 12, 13, 15, 30, 31, 37, 90, 129, 130, 135, 143, 177
Baehbenderlii 15, 37, 92, 94, 129, 130, 162, 190
Ermeni Komitesi 149
Times 71, 72, 73, 74, 91
Timur Han, Mak Hkmdar 148
Tolstoy, Kont, Rusya Dahiliye Nzr 30
Tortum 147
Totoz, Elekird Mahkemesi Azs 93
Trabzon 48, 49, 65, 89, 105, 129, 130
Trieste 109
Truakyan 120
Tuhup, lemerik 12

161
Tuna 101
Turhan, Hariciye Nzr 130
Tuz, Rusya 148
Tfekciyef 100
Trkiye 40
Ttnc olu Avedis, Ermeni ekyas 178, 179

kilise 3, 7, 16, 93, 110
skdar 4
V
Van 10, 12, 13, 15, 22, 23, 37, 45, 47, 51, 80, 92, 94, 95, 102, 129, 130, 131, 157, 177, 184, 201
Drlmuallimni, Ermeni mektebi 45
hdisesi 45, 158, 159
Mutasarrfl 12, 15
piskoposu 108
Slis Redf Taburu 25, 27
Vilyeti 14, 105, 157, 158
Varak Manastr 22, 102
Varna Postas 99
Varova 124
Vartan 86
Vartanisyan, Ermeniyn Millet Mektebi Nzr 22
Velibaba 131
Viyana 124
Vladimir, Grandk 125
Voulcovitch, Doktor 100, 101
W
White, Msy, ngiltere Dersadet Sefiri 59
Woods Paa, Yveran- ehriyarden 91
X
Xenia, [Aleksandrovna], Rus mparatoru'nun kzkardei 125
Y

162
Yafa 109
Yeia Efendi, Rusya Erzurum Konsolosu Tercman 105
Yeiya, Polis kinci Komiseri 178
Yervant, dier ismi Cellad, Ermeni fesat 162, 170
Yosefyan, Dikran, stnf Azs 40
Yovan, Rus ordusu efrdndan 113
Yozgat 141
Yusuf zzet Paa, Mirliva 124
Yutork Ermeni Kilisesi 162
Z
Zabtiye Nezreti 19, 67, 69, 76, 78, 79, 113, 136, 137, 152, 153, 155, 160, 161, 164, 165, 167
Zakar, Kazmanl 147
Zeki, Erzurum Vali Vekili 94
Zeytun 45
Zinovyev Dersadet Rusya Sefiri 197
Zivin, Kars 93

163
E K

OSMANLI BELGELERNDE ERMEN-RUS
LKLER
I. CLDNN REFERANSLARI

165

BABAKANLIK OSMANLI ARV (BOA)
Sadret Mektub Mhimme Kalemi (A. MKT. MHM)
486/23
501/13
502/25
536/11
540/16
628/24
629/14
631/14
631/16
631/21
638/6
640/12
640/26
669/16
672/33
729/8
Dahiliye Mektub Kalemi (DH. MKT)
1321/54
1347/74
1400/51
1411/110
1420/42
Hariciye Nezreti Siyas Ksm (HR. SYS)
1342/3
1342/92
1366/22
2768/41
2768/47
2768/49
2768/58
2770/2
2772/65
2773/34
2801/1
2819/6
2819/7
2824/26
2840/6
2840/12
2843/49
2852/68
2858/70
2861/12
2861/17
2862/20
rade Hariciye (. HR)
604 8449

166
Yldz Sadret Resm Maruzat (Y. A. RES)
93/73
Yldz Esas Evrak (Y. EE)
7/9
43/88
140/16
Yldz Mtenevvi Maruzat (Y. MTV)
44/77
61/93
69/81
Yldz Perakende Asker Maruzat (Y. PRK. ASK)
37/35
91/109
106/12
Yldz Perakende Evrak Arzuhal Jurnal (Y. PRK. AZJ)
11/89
15/48
15/50
22/7
33/31
Yldz Perakende Bakitabet Dairesi Maruzat (Y. PRK. BK)
1/43
7/35
31/81
31/87
31/89
33/96
45/55
48/16
49/94
53/129
56/1
56/98
57/9
Yldz Perakende Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik (Y. PRK. EA)
4/20
12/13
12/25
16/76
23/26
29/37
31/53

167
Yldz Perakende Hariciye Nezreti Maruzat (Y. PRK. HR)
13/49
13/81
19/37
Yldz Perakende Evrak Yvern ve Maiyyet-i Seniyye Erkn- Harbiye
Dairesi (Y. PRK. MYD)
2/3 19/114
Yldz Perakende Evrak Nme-i Hmynlar
(Y. PRK. NMH)
5/73
Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mbeyn Mtercimlii
(Y. PRK. TKM)
5/4
26/42
31/3
Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat (Y. PRK. UM)
11/100
18/3
19/31
Yldz Perakende Zaptiye Nezreti Maruzat (Y. PRK. ZB)
6/
42
6/70
7/62
15/104
18/10
18/37


168
Zabtiye Nezreti Evrak (ZB)
705/38