Insan Hakları 1

i
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2990

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1943

NSAN HAKLARI VE KAMU
ZGRLKLER

Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Uur KARA (nite 1, 2, 4)
Yrd.Do.Dr. lker Gkhan EN (nite 3)
Dr. Atilla NALBANT (nite 5, 6, 7)
Prof.Dr. Aye Il KARAKA (nite 8)

Editrler
Prof.Dr. Aye Il KARAKA
Yrd.Do.Dr. lker Gkhan EN

ANADOLU NVERSTES

ii
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan

retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan

Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur

Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Grafikerler
Glah Karabulut
zlem Ceylan
Kenan etinkaya

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri

ISBN
978-975-06-1650-1

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 200.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Ocak 2013

iii
indekiler

nsz .... iv

1. nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri Kavramlar ve Tarihsel Geliimi 2
2. nsan Haklarnn Felsef Temelleri 22
3. Trkiyede nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri: 1982 Anayasasnn ngrd
Temel Hak ve zgrlkler Rejimi 36
4. Uluslararas Dzeyde nsan Haklarnn Korunmas I: Birlemi Milletler
erevesinde nsan Haklarnn Korunmas 56
5. Uluslararas Dzeyde nsan Haklarnn Korunmas II: nsan Haklarnn
Korunmasna Ynelik Blgesel Sistemler: Amerika, Afrika, Avrupadaki
nsan Haklar Szlemeleri ve Denetim Mekanizmalar 70
6. Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde nsan Haklarnn
Korunmas I: Szleme ile Gvence Altna Alnan Hak ve zgrlkler . 92
7. Avrupa nsan Haklar Szlemesi erevesinde nsan Haklarnn Korunmas II:
Avrupa nsan Haklar Szlemesi ile ngrlen Koruma Sistemi 114
8. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi ve Trkiye 134

iv
nsz
nsan haklar olgusu, tm insanlarn zaman ve mekana bal olmakszn dokunulamaz bir takm haklar
olduu varsaymna dayanmaktadr. nsan haklar dncesi temel olarak bireyin snrsz devlet iktidarna
kar korunmas amacna ynelir. Hi phe yok ki bu temel, tarihsel srete dnce dnyasnn
geirdii bir evrimin sonucudur. Herkesin, her zaman ve her yerde dokunulamaz ve vazgeilemez bir
takm hak ve zgrlkleri olduu fikrinin meruluk temellerini bu felsefi birikimde aramak gerekir. Bu
dnce dorultusunda insan haklar, btn insanlarn, srf insan olmalarndan dolay sahip olduklar
haklardr. Baka bir deyile, insan haklar; cinsiyet, etnik kken, dinsel inan, servet gibi zelliklere
baklmakszn herkesin sahip olduu haklar btnn ifade eder. Bu kapsaycl, insan haklarnn
evrensel nitelikli olmasyla yakndan ilgilidir. Bu niteliinin doal sonucu olarak da, rnein, bir hukuk
dzeninin insan haklarnn hibir trne veya bir ksmna yer vermemi olmas, kiilerin bu haklara sahip
olduklar gereini ortadan kaldrmayacaktr. nsan haklar, evrensel nitelikte olmalarnn yan sra dier
btn haklardan ve dorudan insan haklarn konu almayan hukuk kurallarna nazaran stn ve ncelikli
haklardr. nsan haklar bu stn konumunu, insan onurunu zedeleyen adaletsizlik ve hakszlk
uygulamalarn ortadan kaldrmay amalayan zelliinden almaktadr.

2

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
nsan Haklar Kavramn Tanmlayabilecek,
nsan Haklar ile lgili Temel Kavramlar Aklayabilecek,
nsan Haklarna likin Tarihsel Gelimeleri Anlatabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
nsan Haklar
Eitlik
zgrlk
Adalet
Doal Hukuk
Magna Carta
Haklar Dilekesi
Habeas Corpus
Virginia Haklar Bildirisi
Fransz nsan ve Vatanda Haklar
Bildirisi

indekiler
Giri
nsan Haklarnn Tanm ve Temel zellikleri
nsan Haklar ile likili Temel Kavramlar
nsan Haklar ve Kamu zgrlklerinin Tarihsel Geliimi

1

3
GR
nsan haklar kavram, herkesin heryerde ve her zaman dokunulamaz bir takm haklar olduu
varsaymna dayanr. nsan haklar ve kamu zgrlklerinin korunmasndaki temel ama bireyin snrsz
devlet iktidarna kar korunmasdr. Bu zelliin doal sonucu olarak da, rnein, bir devletin insan
haklarnn hibir trn veya bir ksmn tanmam olmas kiilerin bu haklara sahip olduklar gereini
ortadan kaldrmayacaktr. nsan haklar retisinin sahip olduu gl meruluk temelinin kklerini
kavramn tarihsel srete geirdii dnm ve evrimde aramak gerekir. Bu nitede, ilk nce insan
haklar kavram ve onunla ilgili dier kavramlara deinilecek, daha sonra insan haklar ve kamu
zgrlklerinin tarihsel geliimi anlatlacaktr.

NSAN HAKLARININ TANIMI VE TEMEL ZELLKLER
nsan haklar, btn insanlarn, srf insan olmalarndan dolay sahip olduklar haklardr. Baka bir
anlatmla, insan haklar; cinsiyet, etnik kken, dinsel inan vb. hususlara baklmakszn herkesin sahip
olduu haklar kmesini ifade eder. Bu kapsaycl, insan haklarnn evrensel nitelikli haklar olmasyla
ilgilidir. Bu niteliinin doal sonucu olarak da, rnein, bir hukuk dzeninin insan haklarnn hibir
trne veya bir ksmna yer vermemi olmas, kiilerin bu haklara sahip olduklar gereini ortadan
kaldrmayacaktr; zira, insan haklar, pozitif hukuk tarafndan tannm olsun olmasn, belli bir tarihsel
aamada insanlarn sahip olmalar gerekli saylan btn hak ve zgrlkleri ifade eder (Tanr, 1994, s.
13-14). Bir hukuk dzenince hukuksal gvenceye balanmam ve hatta bu dzenin normlarnca
yasaklanm birtakm tutum ve davranlar bile insan haklarnn kapsam iinde olabilir (Uygun, 2000, s.
14-15). rnein, baskc bir rejimde dnce ve rgtlenme zgrlkleri, bu haklarn zn ortadan
kaldracak derecede snrlamalara tabi olabilir veya sz konusu haklar aka yok saylabilir. Bu tarz bir
durum, sz konusu zgrlklerin, bu rejime tabi kiileri de iine alan evrensel nitelikli haklar olduu
gereini deitirmeyecektir.
nsan haklar, btn insanlar kapsamas bakmndan evrensellik zellii gstermesinin yan sra, dier
btn haklardan ve dorudan insan haklarn konu almayan hukuk kurallarndan stn ve ncelikli olmak
eklinde de bir zellik tar; zira, insan haklar, insann deerini, insan onurunu korumay amalayan
haklar kmesini oluturur. nsann, akl ve vicdan sahibi, dnen, muhakeme eden bir varlk olmas, onu
dier canllardan ayrmakta ve bu benzersiz zellikler, insana zg bir potansiyele vcut vermektedir.
nsann olanaklar veya insan olanaklar olarak anlabilen bu potansiyel sayesinde insan, eserler
yaratabilmekte, doann dzenini kefedebilmekte, yaamn anlam zerine dnebilmekte, bilinli
tercihler yapabilmekte ve insan davranlarnn doruluu veya yanll hakknda deerlendirmelere
ulaabilmektedir. nsann bu potansiyelinin gereklemesi ise uygun koullarn olumasna baldr. te
insan haklar bu koullar salamaya ve insann sz konusu zelliklerinden kaynaklanan benzersizliini
korumaya ynelik aralar olarak belirmektedir (Uygun, 2000, s. 20-21; Shorts ve de Than, 1998, s. 2).
Belirtmek gerekir ki, sz konusu insan olanaklarn gereklemesine elverisiz ya da dorudan veya
dolayl olarak bu olanaklarn gereklemesini engelleyen durum, adaletsizlik kavramyla anlmakta ve
insan haklarnn da, insana zg bu olanaklarn korunabilmesinin koullaryla ilgili ve sz konusu
adaletsizlii ortadan kaldrmaya ynelik talepler olduu vurgulanmaktadr (Kuuradi, 1997, s. 325).
Gerekten de insan haklarnn ortaya knn, adaletsizlik, hakszlk gibi olgularla yakn ilikisi vardr ve

nsan Haklar ve Kamu
zgrlkleri Kavramlar ve
Tarihsel Geliimi

4
esasen de insan haklar, tarihsel olarak, insanln maruz kald hakszlk pratiklerine bir yant olarak
toplumsal mcadelelerden domutur (Sancar, 2000, s. 117); baka bir anlatmla, insan haklar, hakszla
ve baskya urayan insann ellerinden kmadr, onun eseridir (Tanr, 1994, s. 13). te, insan haklarnn
stn konumunu, insan onurunu zedeleyen adaletsizlik ve hakszlk uygulamalarn ortadan kaldrmay
amalayan niteliinden ald sylenebilecektir. nsan haklarnn adaletsiz ve haksz durumlar amaya
dnk toplumsal talep ve mcadelelere dayanyor olmasnn, bu haklara ok gl bir meruiyet salad
kukusuzdur.
nsan haklarnn nemli bir dier zellii, bu haklarn devlete kar ileri srlebilen haklar olmasdr.
Aksi ynde grler (rnein bkz. Akllolu, 1995, s. 14) ileri srlm olsa da, insan haklarndan doan
hukuk ykmlln/devin devlete ait olduu belirtilmek gerekir. Baka bir ifadeyle, insan haklarna
dayanan taleplerin muhatab devlettir ve bunun mantksal sonucu olarak da, insan haklarnn ihlalcisi de
ancak devlet olabilecektir (benzer grler iin bkz. Uygun, 2000, s. 19; Sancar, 2000, s. 123-124).
Bugnk modern grnmyle insan haklar, ilk nce, mutlak monarilerin gcn snrlamay
amalayan mcadeleler sonucunda tarih sahnesindeki yerini almtr. Bu tarihsel mcadelelerin sonucu
olarak, yaam hakk, kii gvenlii ve zgrl, dnce zgrl gibi, devlet gcn zgrlkler
lehine snrlamay amalayan haklar formle edilmitir. nsanlara tannan bu haklar sayesinde devletin
kiilerin madd ve manev btnlne ynelik keyf uygulamalar nlenebilecektir. Grld gibi,
gerek ortaya k ekli itibariyle (keyf siyasal iktidara ynelik toplumsal tepkiler) gerekse doas
itibariyle, kiilerin bu haklardan doan talep etme yetkisinin muhatab ve bu haklardan kaynaklanan
hukuk ykmlln sahibi devlettir. Bu dorultuda devlet, rnein yaam hakkna ve kii gvenlii ve
zgrlne ynelik tehdit oluturan dorudan veya dolayl tutum ve davranlardan kanmakla
devlidir. Sz konusu haklara ynelik dorudan veya dolayl olarak devlet gcnden kaynaklanan haksz
mdahale ve tutumlar insan haklar ihlali olarak deerlendirilecektir. Kamu gc kullanmayan
bireylerin, birbirlerine ynelik madd ve manev btnlklerini zedeleyici eylemleri, insan haklar ve
insan haklar ihlali kavramlaryla anlamaz. rnein, bir trafik kazasnda, taraflarn yol atklar can ve
mal kayplar, kiilerin birtakm haklarnn ihlaline vcut vermi olmakla birlikte, insan haklar ihlali
kavram erevesinde dnlemeyecektir. Buna karlk, bir trafik kazas, karayollarnn fizik
koullarndan, trafik iaretlerinin eksiklii veya yanl tanziminden veyahut da yol gvenliini
gzetmekle grevli trafik polisinin kusurundan kaynaklanm ise, bu tarz bir kazadan domu olan can
kayplar, insan haklarndan olan yaam hakknn ihlali eklinde deerlendirilecektir; nk, byle bir
durumda, can kaybyla sonulanan olaya sebep olan etken veya etkenler kamu (devlet) gcyle
balantldr. Keza, sradan bir cinayet vakasnda insan haklar ihlalinden sz edilemeyecekken, rnein,
bir kiinin ald lm tehditlerinden kamu makamlarnn haberdar olmasna karn, kuvvetle muhtemel
bir cinayeti engellemeye ynelik etkin nlemlerin bu makamlarca yaama geirilmemesini takip eden bir
lm vakasnda, devletin-dolayl olarak da olsa- yaam hakkn ve dolaysyla insan haklarn ihlalinden
sz edilmesi gerekecektir. Kolluk glerinin insan yaamna ynelik haksz ve keyf mdahalelerinin ise
bariz-dorudan-bir insan haklar ihlali nitelii tayaca aktr.
nsan haklarnn devlete kar ileri srlebilme zellii, sadece yaam hakk, kii zgrl ve
gvenlii, dnce zgrl gibi klasik haklarda deil, adil cret hakk, barnma hakk, salk hakk gibi
sosyal haklarda da rahatlkla saptanabilir. Devlet, bu haklarn gereklemesi iin gerekli tekilat kurmak
ve bu haklarn gereklemesini engelleyen koullar ortadan kaldrmakla ykmldr. Her ne kadar,
rnein, serbest piyasa ekonomisi koullarnda bir zel sektr alannn alaca cret, iveren ve ii
arasnda yaplacak bir szlemeye dayanacak olsa da, belirlenecek cretin insan onuruna aykr
olmayacak bir seviyede olmasn salayacak olan hukuk kurallardr. Devlet, cretlerin, insan onuruna
aykr olmayan bir seviyede olabilmesi iin, iverenleri balayan asgar cret tayinine gidecek, hukuk
kurallar ve idarenin ilem ve eylemleri byle bir asgar cretin salanmasna ynelik olacaktr. Keza,
cretlerin makul seviyede olabilmesi, sendika, grev, toplu szleme haklar eklindeki sosyal haklarn da
hukuk gvenceye balanmasyla mmkndr ve bu haklar da tanyacak ve sz konusu haklarn
gereklemesini engellemeye ynelik hususlar bertaraf edecek olan devlettir.

5
NSAN HAKLARI LE LKL TEMEL KAVRAMLAR

zgrlk ve Hak Kavramlar
nsan haklarnn kapsam ve mahiyetinin anlalmas, konuyla ilikili bir dizi kavram ve terime aklk
getirmeyi gerektirmektedir. Bunlardan ncelikle deinilmesi gerekenler zgrlk ve hak kavramlardr.
zgrlk, herhangi bir kstlamaya, zorlamaya bal olmakszn dnme veya davranma, herhangi bir
arta bal olmama durumu, serbest ve her trl d etkiden bamsz olarak insann kendi iradesine,
kendi dncesine dayanarak karar vermesi durumu olarak tanmlanmtr (Trk Dil Kurumu Byk
Trke Szl, http://tdkterim.gov.tr/bts/). u halde kii, herhangi bir kstlamaya, zorlamaya bal
olmakszn dnp davranabiliyor, keza, hibir engellemeye maruz kalmakszn ve her trl zorlamadan
bamsz olarak kendi irade ve dncesine dayanarak karar verebiliyorsa zgrdr. zgrlklerin,
bireyin sahip olduu olanaklar, kendisine tannan yetki ve iktidar olduu, haktan ziyade bir erke denk
dt, zerinde bakalarnn yetkiye sahip olmad bir bamszlk anlamna geldii savunulmutur
(Kabolu, 2002, s. 16). te yandan, zgrlk kavramnn hukuk ncesi, dzenlenmemi serbestlii ifade
ettii de vurgulanmtr (Akllolu, 1995, s. 8).
Daha soyut olan ve hukuk alannn dna taan boyutlara sahip olduu ak olan zgrlk
kavramndan farkl olarak, hak kavram daha somut grnm sunmakta olup hukuk kuramnn temel bir
konusunu tekil etmektedir. Hukuk kuramnda hak kavramnn aklanmasnda, balca grn ne
kt sylenebilir. Bunlardan ilkine gre hak, bir kiiye hukuk tarafndan verilmi irade kudretidir.
kinci aklama ekline gre ise hak, hukuk tarafndan korunan (gvence altna alnan) menfaattir. Bu iki
aklama gr sentezleyen nc gre gre ise hak, kiiye irade kuvveti tanmak yoluyla korunan
menfaattir. Baka bir anlatmla, hak, kiiye karlarn korumak, ihtiyalarn karlamak amacyla hukuk
dzeninin tand irade gc veya hukuksal gtr (Griz, 1997, s. 135-138; Sungurbey, 1997, s. 152-
153). rade ve menfaat unsurlarn birletiren bu nc grn, hakkn ifade ettii olguyu byk lde
ortaya koyduu savunulabilir. Vurgulamak gerekir ki, hukuksal g olarak da ifade edilebilecek olan
yetki, hakkn esasl bir unsurunu oluturmaktadr. Hak kavram ile anlatlan durumlarda, hak sahibine
hukuk dzeninin tand bir yetkinin bulunduu ve kiinin bu yetki sayesinde bakalarndan talepte
bulunabildii aktr. Bu yetki sayesinde, hakkn, bakalar iin hukuk ykmllk veya dev
dourduundan sz edilebilecektir (Griz, 1997, s. 134).
Bu iki kavram, insan haklar kuram balamnda ele alnacak olursa, hakkn, zgrln usul
gvencesi ve gerekleme aracn oluturduu, bu dorultuda, haklarn da zgrlkleri salamak iin
kiiye hukuka tannan meru yetkiler olduu sylenebilir (Kabolu, 2002, s. 16). Hukuk dzeni iinde
yer aldnda her zgrln bir hakka karlk gelecei ve zgrlk hakk olarak ifade edilebilecei
aktr. Bu durumlarda hakkn konusu belirli bir zgrlk (dnce zgrl, ifade zgrl gibi)
olacaktr. Buna karlk, hak kavramnn daha geni kapsaml olduu ve konusunun zgrlkler dnda
baka hususlar da olabilecei kukusuzdur (Tanr, 1994, s. 13).
zgrlk ve Hak Kavramlar arasndaki farklar belirtiniz.

Eitlik Kavram ve zgrlk-Eitlik likisi
zgrlk kavramnda olduu gibi, insan haklaryla youn bir iliki halinde olan bir dier kavram
eitliktir. Aslnda, zgrlk ve eitlik kavramlarnn, insan haklarnn iki kurucu kavram olduu bile
sylenebilir. Gerekten de, yakndan bakldnda insan haklarnn, zgrlk, eitlik ve bu ikisiyle
yakndan balantl adalet kavramlar ekseninde ekillendii grlmektedir; ne var ki, eitlik kavram da,
zgrlk kavram gibi, tanmlanmas zor, kapsamnn saptanmas kolay olmayan bir mahiyettedir.
Eitlik kavram, neyin eitliinin ele alndna bal olarak eitli anlamlara ve trlere sahip
grnmektedir. Bir snflandrmaya gre, temel eitlik, btn insanlarn hayatlarnn eit ahlak deere
sahip olmas anlamnda herkesin eit doduu fikrine denk dmektedir. Formel (biimsel) eitlik,
toplumdaki btn bireylerin haklar bakmndan ayn statye sahip olduuna iaret eder. Hukuk (herkesin

6
kanun nnde eit olmas) ve siyas (herkesin oyunun eit olmas) eitlik, biimsel eitliin belirgin
olduu alanlardr. Madd eitlik, insanlarn madd imkn ve aralara sahiplikte eitliidir. Madd eitliin
bir yorumlan ekli veya alternatifi olarak duran frsat eitlii ise, ilki bireylerin ayn noktadan (eit
koullar ve ansla) ie balamasn ngren, ikincisi ise bireylerin kaderlerini [tercihlerini] takip ederken,
aba ve giriimlerinin keyf olarak engellenmemesi, kiilerin negatif bir ayrmcla maruz kalmamas
anlamna gelen iki alt tre ayrlan bir eitlik trdr (Yayla, 2004, s. 75-76.). Bu snflandrmadaki
kategorileri kapsayan daha sadeletirilmi bir alternatif snflandrmaya gre ise, eitlik, hukuksal eitlik,
siyasal eitlik ve ekonomik ve sosyal eitlik olmak zere temel tr altnda ele alnabilecektir. Buna
gre, dnsel ve tarihsel olarak, insanlarn doutan eit olduu eklindeki doal hukuk ilkesinden doan
ve liberal dncenin bayraktarln yapt hukuksal eitlik fikri, herkesin kanun nnde (hukuk
nezdinde) eit olmasn ifade etmektedir. Virginia Haklar Bildirisi ve Fransz nsan ve Vatanda Haklar
Bildirisinde ifadesini bulan bu eitlik fikri ve uygulamas 18. yzyln tipik olgularndandr. Tarihsel
gelim sras itibariyle hukuksal eitlii izleyen siyasal eitlik ise, tek bana hukuksal eitlik
uygulamasnn yetersizliinin ve etkisizliinin ortaya kmasnn bir sonucudur; zira, kendisi karsnda
eit olunan kanunun yapm srecine, seim bata olmak zere, siyasal katlma sreleriyle herkesin eit
biimde katlamad bir durum, potansiyel olarak eitli eitsizlik durumlarna kapy ak brakacaktr.
Salt snrl bir kesimin (zengin snflarn) oy kullanma hakkna sahip olduu durumda, bu kesimler,
hukuksal dzenlemeleri kendi dar snf karlar dorultusunda oluturabilecektir. te, temel olarak, tek
kii, tek oy ilkesine dayanan genel oy hakkn getiren siyasal eitlik, hukuksal eitliin tamamlaycs
konumundadr ve ortaya kmaya balamas 19. yzyln ilk yarsna tarihlenmektedir. Madd eitlik
olarak da ifade edilebilecek sosyal ve ekonomik eitlik ise, tarihsel olarak ilk iki eitlik fikrini izlemitir
(Zabunolu, 2004, s. 42-44; Kapani, 1993, s. 11-12). Kukusuz, bu sonuncu eitlik dncesinin ve
araynn kkleri insanlk tarihi kadar eskidir; ne var ki, kavramn somutlamas, rgtl bir toplumsal
talebe dnmesi, kabaca 19. yzyl ortalarna denk dmektedir. Kapitalizmin vahi kapitalizm olarak
anlacak kadar ar insan koullar altnda iledii 19. yzylda dillendirilmeye balanan bu eitlik tr,
insanlarn madd imkn ve aralara sahip olmak bakmndan eitlii temasn ilemitir. Bu eitlik trn
mutlak biimde uygulama hedef ve iddiasnda olan ve 1989-1991e dek hkm sren Marksist-Leninist
Dou Bloku lkeleri (Dou Avrupa sosyalist lkeleri ile Sovyetler Birlii)nden farkl olarak, liberal Bat
demokrasileri, bu trn daha lml bir versiyonuna sahne olmutur. Bunun ise, herkesin yaam
mcadelesinin balang aamasnda eit imknlardan yararlanmas esasna dayanan frsat eitlii ilkesi
ile sadece balang aamasyla ilgilenmeyip her aamadaki sosyal eitsizlikleri bir lde azaltma amac
gden sosyal devlet uygulamalarnn bir karm olduu sylenebilir.
Vurgulamak gerekir ki, tarihsel olarak hukuksal, siyasal ve sosyal eitlik trlerinin ve bu eitlik
trleriyle ilgili taleplerin kuramda ve uygulamada belirme srasyla, her biri bu eitlik trlerinden biriyle
yakndan ilgili olan insan haklar trlerinin ortaya kma sras akmaktadr. Bunlar, kii zgrlkleri
(yaam hakk, kii zgrl ve gvenlii, eitlik hakk, kamu hizmetine girme hakk gibi), siyasal haklar
(seme ve seilme haklar gibi) ve sosyal haklardr (adil cret hakk, barnma ve salk haklar gibi). Bu
insan haklar kategorilerinin her biri, yukarda ifade edilen tr eitlik ile ilgili taleplere karlk gelecek
ekilde formle edilmi grnmektedir.
zgrlk ve eitlik kavramlar yakn iliki iinde olmak ve hukuk ve siyasal eitlikler sz konusu
olduunda grld zere zgrlk kavramyla i ie gemekle birlikte, ayr kavramlardr. Byk halk
kitleleri iin eitliin (madd veya sosyal eitliin), zgrle gre daha somut, daha kolaylkla kavranan
ve srkleyici bir kavram olduu, zgrln ise daha ok aydnlar zmresinin zlemini duyduu bir
ideale karlk geldii, zira, zgrln insan kiilii ve manev dnyas bakmndan yceltici deerini
tam anlamyla kavrayabilmenin belirli bir fikr olgunluk dzeyine ulam olmay gerektirdii
savunulmutur (Kapani, 1993, s.10). Mahiyet bakmndan farkl olan bu iki kavram arasnda bir ncelik-
sonralk ilikisinin olup olmad da tartma konusu olmutur. Klasik liberalizm ve buna uygun den
siyasal rejimler, zgrle mutlak bir ncelik verip eitlie de, hukuk eitlik anlamnda biimsel eitlik
erevesinde yer verirken, sosyalizmde ve sosyalist rejimlerde vurgu, eitlie kaymtr. Gerekten de,
balangta genel oy hakkn tanmayarak siyasal eitlik fikrine bile mesafeli duran liberal devletlerin
pratii uzunca bir sre sadece kanun nnde eitlik fikrini ve buna uygun den zgrlkleri konu
etmitir. Liberalizmin bu ilk dnem uygulamas, sosyal adalet ve sosyal eitlik fikrine btnyle yabanc

7
kalmtr. Buna karlk sosyalist ideolojiye dayanma iddiasndaki Marksist-Leninist devletlerde, eitlik
fikri temel lt alnp bu dorultuda sosyal haklara genie yer verilmesine karn, bu rejimler, dnce
ve rgtlenme zgrlkleri bata olmak zere klasik zgrlklerin dland bir pratik sergilemitir;
oysa, i ie geen anlam rntlerine de sahip olan zgrlk ve eitlik kavramlarnn birbirini
tamamlad aktr. zgrlk ve eitlik kavramlarnn, kii zgrlkleri, siyasal haklar ve sosyal haklar
eklinde somutlam ve birbirini tamamlar ekilde sralanm grnm de, sz konusu iki kavramn
birbirini tamamlayan niteliini gzler nne sermektedir.

Kamu zgrlkleri, Temel Haklar, Kii Hak ve zgrlkleri ve Meden
Haklar Terimleri
nsan haklaryla ilgili literatrde ve hukuksal belgelerde insan haklarnn btnn veya belirli bir ksmn
ifade etmek zere bir dizi terimin kullanld, bu terim eitliliinin de yer yer belirsizlie ve karkla
yol aabildii grlmektedir. Bu eitlilik iinde ne kanlar, kamu zgrlkleri (hrriyetleri), temel
haklar, kii hak ve zgrlkleri, meden haklar kavramlardr.
Kamu zgrlkleri, hukuk kurallaryla dzenlenmi, dolaysyla da devlet tarafndan gvenceye
balanm zgrlkleri ifade etmektedir (Akllolu, 1995, s. 8; Tanr, 1994, s. 13). Kamu
zgrlklerinin, insan haklarnn devlet tarafndan tannm ve pozitif hukuka girmi olan blmn ve
dolaysyla, insan haklarnn gereklemi ksmn anlatt savunulmutur (Kapani, 1993, s. 14); bununla
birlikte, kamu zgrlkleri teriminin, hukuksal dzenlemeye konu olmu olsa dahi, insan haklarnn
btn trlerini kapsamak noktasnda elverili olmadna iaret edilmektedir. Bu deerlendirmeye gre,
sz konusu terim, devletin yapmamas ya da devletin karmamas gereken i ve alanlarla ilgilidir;
devlete sadece bir kanma devi ykleyen konularda (dnce zgrlkleri, rgtlenme zgrlkleri vb.)
kamu zgrlkleri teriminin kullanlmas mantkl olur. Devlete somut bir takm gerekletirme devleri
ykleyen alanlarda (i olanaklar salama, salk hizmetleri gtrme, sosyal gvenlik sistemi kurma vb.)
ortaya kan haklar ise, bu terimin kapsamna girmez (Tanr, 1994, s. 13). Belirtmek gerekir ki, bu
eletiri isabetsiz deildir. aret edildii gibi, klasik haklar olarak da ifade edilen, yaam hakk, kii
gvenlii ve zgrl, dnce zgrl, rgtlenme zgrl gibi devlete daha ziyade karmama,
kanma eklinde negatif edim ykleyen insan haklar trlerini zgrlk veya kamu zgrl
terimleriyle anmakta bir saknca yoktur; ne var ki, ayn terimleri, genellikle devlete bir eyi salama,
verme gibi pozitif bir edim ykleyen sosyal haklar iin kullanmak isabetli olmasa gerektir. Bir rnekle
aklamak gerekirse, klasik haklardan olan alma zgrl, kiinin kendisine uygun grd, diledii
ite alma hakkn ifade eder ki, bu zgrlk, devlete, kiiyi belirli bir ite almaya zorlamak gibi
mdahaleci davranlardan kanma, bireyi seme zgrlyle ba baa brakma edimini ykler. Buna
karlk, sosyal haklardan olan alma hakk ise, devlet iin, kiiye i salama ve bu dorultuda gerekli
koullar yaratma eklinde etkin bir konum almay gerektirir. Baka bir ifadeyle, alma zgrlnden
farkl olarak, alma hakk sz konusu olduunda, devletin kanma, karmama edimlerinin tersine,
sosyo-ekonomik srelere mdahil olmas gerekecektir.
nsan haklar ile balantl bir dier terim olan temel haklar ise, kamu zgrlkleri gibi, devlet
tarafndan tannm ve dolaysyla pozitif hukuka girmi insan haklarna karlk gelmektedir; bununla
birlikte, literatrde, temel haklarn yasalar tarafndan deil, bizatihi anayasa tarafndan dzenlenmi,
baka bir anlatmla anayasal tanmaya konu olmu insan haklarn ifade ettii hususunda bir uzlama
gzlenmektedir (bkz. Akllolu, 1995, s. 14; Tanr, 1994, s. 14; Soysal, 1999, s. 126-127). nsan
haklarnn, anayasal tanmaya konu olarak temel haklar veya temel hak ve zgrlkler ekline
brnmesinin nemli hukuksal sonular olaca aktr. Bir kere, insan haklar anayasa kural haline
geldiinde, trevsel (anayasa alt) hukuk normlar olan kanun, kanun hkmnde kararname, tzk,
ynetmelik gibi dzenleyici ilemler bakmndan lt ilevi grecektir. Yargsal faaliyette de, anayasal
norm nitelii kazanm insan haklarnn dorudan doruya veya en azndan yorum lt olarak dikkate
alnmas gerekecektir (Sancar, 2000, s. 121). Salkl bir hukuk devleti ileyiinde sz konusu anayasa alt
normlarn, anayasa normlarna aykr olmamas beklenir. Yasama organ ve idare, trevsel normlar
anayasal normlara uygun bir ierikte karmakla ykmldr. Bir aykrlk durumunda, yargsal denetim
sonucunda, birincil norm konumundaki anayasa kuralna aykr olan trevsel normlar iptal veya ihmal
edilmek suretiyle devre d braklacaktr.

8
Kamu zgrlkleri, temel haklar terimlerinden baka, kii hak ve zgrlkleri teriminin de insan
haklar alannda kullanmna tank olunmaktadr. Belirtmek gerekir ki, bu terim, kamu zgrlkleri ve
temel haklar terimlerine gre daha snrl bir kapsama sahiptir. Kii hak ve zgrlkleri ile kastedilen,
yaam hakk, kii gvenlii ve zgrl, dnce zgrl gibi birinci kuak insan haklarn oluturan
klasik haklardr (Kapani, 1993, s. 14; Tanr, 1994, s. 13). u halde, kii hak ve zgrlkleri teriminin,
sosyal haklar ile evre, bar, gelime haklar gibi ortaya k nispeten yeni olan insan haklar trlerini
darda brakt sylenebilir. 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti anayasalarnn ikisinin de
dzenledikleri insan haklarnn btnn ifade etmek zere temel haklar ile temel haklar ve hrriyetler
terimlerine bavurduu, klasik haklar ifade etmek zere de kiinin haklar terimini tercih ettii
grlmektedir.
nsan haklarn ifade etmek zere yer yer kullanld grlen bir baka terim de meden haklardr.
Anglo-Sakson dnyada kullanlan civil rights veya civil liberties szcklerinin karl olarak kullanlan
bu ifadenin de klasik insan haklarn kapsayan bir mahiyete sahip olduu grlmektedir. Bu kullanmyla
uyumlu olarak, Birlemi Milletlerin 1966 tarihli ikiz szlemelerinden klasik haklar dzenleyenin
bal, Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (International Covenant on Civil and Political
Rights) eklinde formle edilmitir. Eklemek gerekir ki, civil rights veya civil liberties szcklerinin
doru evirisinin meden haklar deil vatandalk (yurttalk) haklar olduu ve fakat terimin bu birebir
evirisinin de gerekte kapsad genilii karlamadna iaret edilmitir (Kapani, 1993, s. 13).
Gerekten de, yukarda da iaret edildii gibi, gerek retide gerekse uluslararas hukuksal belgelerde,
meden haklar (civil rights) terimiyle kastedilen, kii hak ve zgrlkleri terimiyle de ifade edildii
grlen klasik insan haklardr. Yaam hakk, kii gvenlii ve zgrl, dnce zgrl gibi haklar
da kapsayan bu grupta, nitelii itibariyle herkesin sahip olduu haklar yer almaktadr; oysa, vatanda veya
vatandalk haklar, seme ve seilme haklar gibi sadece vatandalara ak olan siyasal haklar
iermektedir (Kapani, 1993, s. 13).
Grld gibi, yukarda yer verilen terimlerden geni kapsaml olanlar kamu zgrlkleri ve temel
haklar terimleridir; bununla birlikte, insan haklar kavram, bu iki terimden de geni kapsamldr. nsan
haklar kavramnn, ilgili alanda en geni kapsaml terimi oluturmas durumu, konuyla ilgili iki nemli
kavrama ve bu iki kavram temelinde yaplan ayrma yakndan baklmasyla daha anlalr hale gelecektir.
Bunlar, pozitif hukuk ve doal (tabi) hukuk kavramlardr.

Pozitif Hukuk ve Doal (Tabi) Hukuk Kavramlar ve Ayrm
Pozitif hukuk, devletin yetkili organlarnca karlan kanun, kanun hkmnde kararname, tzk,
ynetmelik gibi hukuk kurallarn, mahkemelerce kabul edilen ve uygulanan rf ve adet esaslarn ve
balayc mahkeme itihatlarn kapsamna alan ve geerlilii btn lkede devlet tarafndan salanan
hukuka verilen addr (Griz, 1996, s. 36). Bu niteliiyle pozitif hukuk, mevcut hukuku, baka bir
anlatmla, olan hukuku ifade eder. Doal (tabi) hukuk ise, pozitif hukuka kart bir konumlanla,
balaycln devletten almayan, devlet hukukunu (pozitif hukuku) aan ve bu hukukun
deerlendirilmesinde yararlanlan adalet esaslar olarak deerlendirilebilir. Bir baka anlamyla ise, btn
insanlar ve toplumlar tarafndan balaycl kabul edilen hukuk ilkeleri anlamna gelir (Griz, 1996, s.
36). Bu nitelii itibariyle de, olan deil olmas gereken hukuka denk der. Hatta, bu zelliinden
hareketle, doal hukukun bir ideal fikirler rgs olduu (Hir, 1997, s. 177) sylenebilecektir.
Gerekten de hangi anlamyla kullanlrsa kullanlsn, doal hukuk ile kastedilen, devletin oluturduu
mevcut hukuku aan, onun stnde yer alan bir hukuktur. Tabi hukuk, geerlik iddias gerei devletin
stnde yer alr. Onun hukuk olma vasf, devlet tarafndan tannmaya ve gvence altna alnmaya bal
deildir. Kayna itibariyle devlet ddr; geerliini devleti aan bir gten alr. Bu g, dnemden
dneme veya akmdan akma farkllk gsterecek ekilde tanr, doa veya akl olarak kodlanmtr
(Sancar, 2000, s. 106).
lk adan bu yana, doal hukuk yaklamnn, genellikle, mevcut olan- hukuka yn vermek, devlet
gcn snrlamak zere ne kan grlere egemen olduu gzlenmitir. Modern insan haklar
dncesinin yerlemesinde de, doal hukuk yaklamnn belirgin etkileri vardr; zira, insann doal,
vazgeilmez ve ihll edilmez haklara sahip olduu ve siyasi iktidarn bu haklara sayg gstermek

9
ykmll altnda bulunduu da bir tabii hukuk ilkesidir (Griz, 1996, s. 211). lk insan haklar
bildirilerinde de doal hukuk yaklamnn doal haklar anlay kendisini gstermitir. 1776 Virginia
Haklar Bildirisi 1. maddesinde btn insanlarn tabiaten eit derecede hr ve bamsz olduu,
vazgeemeyecekleri ve yoksun braklamayacaklar yaratltan birtakm haklara sahip olduklarn hkm
altna almtr. Keza, 1789 Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi de 2. maddesinde doal haklar
izgisini izleyerek, btn insanlarn doal, bakalarna devredilemez, zaman amna uramaz haklara
sahip olduklar hkmne yer vermitir. lk insan haklar beyannamelerinin bu zelliini dikkate alan bir
deerlendirmeye gre, burjuva devrimlerinin rn olarak ortaya kan insan haklar beyannameleri, tabi
hukukun pozitifletirilmesi anlamna gelmektedir (Sancar, 2000, s. 107).
nsan haklarn, doal hukukun paras olan doal haklar olarak grmenin nemli baz sonular
olduu aktr. Bir kere, doal hukuk, devletin mevcut hukuku olan pozitif hukuktan stn ve bundan
nce gelen bir hukuk olarak tasvir edildiine gre, bu tarz bir hukukun paras olan doal haklar (insan
haklar) da, pozitif hukuktan nce gelen ve bundan stn haklar olmaktadr; ayrca, doal hukuk, btn
insanlar kapsayan evrensel adalet esaslar veya hukuk ilkeleri olduundan, bu hukukun paras olan
doal haklar (insan haklar) da, zamandan ve mekndan bamsz olarak btn insanlar kapsayan
evrensel haklara dnmektedir.
nsan haklarnn, pozitif hukukun tand ve dolaysyla kamu zgrlkleri veya temel haklar sfatn
kazanan haklar da iine alan ve fakat bunlarn tesinde ve zerinde, insan temel deer olarak bakan bir
genel felsefeyi belirttii (Soysal, 1999, s. 126-127); insan haklarnn, zaten var olan haklarla olduu
kadar, olmas gerekenlerle ve evrensel olanla da ilgisi olduu, bunun ise ideal olann aranmas, ulalmas
gereken hedefe ynelinmesi anlamna gelmek suretiyle srekli bir aray ve yry ifade ettii ve
dolaysyla da insan haklarnn her zaman, anayasa ve yasalarn tand hak ve zgrlkle katalounun
nnde kotuu (Tanr, 1994, s. 14) eklindeki vurgular, insan haklarnn pozitif hukuku aan, ondan
stn ve evrensel niteliklerine iaret etmektedir. nsan haklarnn bu niteliklerinin zihinlerde yer
etmesinde, hukuksal belgelere de bu vasflaryla gemesinde, doal hukuk yaklamnn ve doal hukuk
kavramnn katks inkr edilemese gerektir; bununla birlikte, insan haklarn doadan treyen doutan
haklar olarak gren doal hukuk yaklam, insan haklarnn tarihsel ve toplumsal balamlarn gz ard
ettii gerekesiyle hakl eletirilere uramtr (Sancar, 2000, s. 113). Gerekten de, insan haklarn doal
dzende zaten var olan ve insan aklyla bulunup ortaya karn haklar olarak gren bu yaklamn, insan
haklarnn somut, tarihsel, toplumsal mcadelelerin rn olma eklindeki zelliini grnmez klma
veya bulanklatrma potansiyeli tad sylenebilir. Bu potansiyelin etkili olduu durumlarda, pozitif
hukuka tannm insan haklarnn ve genel olarak insan haklar dncesinin, soyut, tarih ve toplum d
kategoriler olarak grlmesi ihtimalinin doabilecei aktr.
Belirtmek gerekir ki, her ne kadar insan haklar, pozitif hukuku aan ve onun zerinde yer alan
normlar olsa da, insan haklarnn somut olarak hayata gemesi, bu haklarn pozitif hukuka girmesine
baldr. nsan haklar, pozitif hukuka girer ve stelik anayasal haklar (temel haklar) ekline brnrse,
kiilerin daha st dzeyde hak iddialarna (insan haklarna) dayanmas gerekmeyecek, sz konusu
anayasal haklarn ileri srlmesi yeterli olacaktr (Uygun, 2000, s. 15); bununla birlikte, insan haklarnn
pozitif hukuka girmesinin, bu haklar sarslmaz gvencelere kavuturduunu dnmek de yanltc
olacaktr. Pozitif hukuk, kazanlanlar salama balamak iin olduu kadar, bunlar dondurmak ve gerek
yaamdan doan yeni kaynamalar nlemek gibi engelleyici veya bozucu bir ilev de stlenebilmektedir
(Sancar, 2000, s. 119-120; Tanr, 1994, s. 14). Anayasalarn, insan haklarn tanrken, onlarn iini
boaltacak snrlamalara tabi tutmas pekl mmkn olabilmektedir. inde bulunulan siyasal rejimin
zgrlk olmad hallerde bu tarz sonularla karlamak kanlmaz olmaktadr. te, byle
durumlarda, insan haklarnn pozitif hukukun stnde olma zellii nem kazanmaktadr. nsan
haklarnn biimsel olarak anayasal tanmaya konu olduu ve fakat zlerine dokunan ve dolaysyla onlar
ortadan kaldran snrlama ve kaytlamalara tabi tutulduu durumlarda, kiiler, artk, ii bo bir biimden
ibaret olan somut anayasal haklarna deil, pozitif hukukun stnde yer alma zellii hibir zaman
ortadan kalkmayan insan haklarna snacaklardr. Byle bir durumun, hukuksal ve siyasal birtakm
sonulara yol aacan kestirmek de zor deildir. Kiiler, ilgili devletin taraf olduu ve insan haklarn
konu alan uluslararas szlemeler ve bu szlemelerin ngrd koruma mekanizmalar varsa, bu
uluslararas hukuk yollar ileteceklerdir. te yandan, insan haklarna uygun hukuksal dzenleme ve

10
uygulama talepleri, kamuoyuna mal olmu toplumsal taleplere dnr ve siyasal sistem bu taleplere
kaytsz kalacak olursa, ortaya bir meruiyet krizi kacaktr. Baka bir anlatmla, ynetilenlerin
yneticilere ve bir btn olarak siyasal iktidara sunduklar rza ortadan kalkacaktr. Bir siyasal iktidarn
ve siyasal sistemin, toplumsal meruiyet olmakszn ayakta kalabilmesi ve kalclamas mmkn
olamayacandan, bir vadede, insan haklar taleplerine uygun dnmlerin yaanaca ve bu dorultuda
pozitif hukukun, insan haklarna uygun gerekli deiimi geirecei ngrsnde bulunmak mmkndr.
Pozitif Hukuk ve Doal Hukuk Kavramlar Arasndaki Farklar
Belirtiniz.

NSAN HAKLARI VE KAMU ZGRLKLERNN TARHSEL
GELM

ngilterede nsan Haklarna likin Gelimeler ve lk Belgeler

Magna Cartann Ortaya k ve Kapsam
ngiltere Krallnn kkeni, Normanlarn Britanyay istila ederek Anglo-Saksonlar yenilgiye
uratmasyla 1066 ylnda kurduu devlete uzanmaktadr. Normanlarn banda yer alan kral I. William
lkeyi kendisiyle birlikte savaan baron ve valyeler arasnda bltrm ve bylece ortaya alt yz
baronluk ve alt bin valyelik kmtr. Topraklarn bu ekilde blnmesi, paral bir siyasal-toplumsal
yap sayesinde kralln gcn korumak istemesi maksadyla ekillenmi gibidir. Buna karlk,
baronlar, krala kar birleip ortak hareket ederek durumu dengelemeye almlardr. Bu kutuplama,
baronlar ve kral arasnda sreklilik arz edecek gerilim ve mcadeleye neden olmutur. Modern insan
haklar uygulamas bakmndan bir ilk olma zellii gsteren 1215 tarihli Magna Carta Libertatum (The
Great Charter of Runnymede; Byk zgrlk artnamesi/Ferman) byle bir tarihsel ortam iinde
ortaya kmtr. Kral Yurtsuz John, baronlarla girdii mcadeleden yenik km ve onlarn dayatt
koullar kabul etmitir. ki tarafn Runnymedede imzalad bu belge, feodal beylerin (baronlarn)
haklarn korumak ve gvencelemek saikiyle ekillenmi olsa da, ortaya kan sonu bu dar amac aan
nitelikte olmutur.
63 maddeden oluan Magna Cartann 12 ve 14. maddelerine gre, ruhban snf (bapiskoposlar,
piskoposlar, manastr barahipleri) ile kont ve byk baronlardan oluacak Genel Meclisin izni
olmadka, kral, vergi toplayamayacaktr. 20. madde, su ve cezalar arasnda orant olmas gerektiine
iaret ederken, 38. madde, doru ve gvenilir deliller olmadka hi kimsenin dava edilemeyeceine
hkmetmitir. 39. madde hkmne gre, yasalara uygun verilmi bir karar olmadka hi kimse
tutuklanamayacak, hapse atlamayacak, mal ve mlknden mahrum braklamayacak, srgne
yollanamayacak ve herhangi biimde kt muameleye maruz braklamayacaktr. 41. madde ticaret
zgrln gvence altna alrken 63. madde ngiliz Kilisesinin zgr olacan hkme balamtr. 61.
madde hkmne gre, varlan mutabakatn ve tannan haklarn uygulanmasn salamak zere, baronlar
kendi aralarndan 25 kiilik bir kurul oluturacak ve bu kurul, iki tarafn da koullara uymasn
salamakla grevli olacaktr.
Magna Cartayla kurulmu olan ve esas ilevi keyf vergilendirmeyi nlemek olan Genel Meclis,
ngiltere Parlamentosunun temelini oluturmutur. Vergilendirme yetkisini tekeline alan bu meclisin
karar olmakszn kraln vergi toplayamamas, kraln vergi toplayabilmek iin, zamanla, Genel Meclisin
isteklerini kabul etmek zorunda kalmasna yol amtr. Bu durum, sadece vergilendirme yetkisinin deil,
btn olarak yasama yetkisinin sre iinde Genel Mecliste toplanmasn salamtr. Tarihsel geliimi
iinde, nce ruhban snfnn ayr toplanmaya balayarak Genel Meclisten ayrlmasn, soylu
olmayanlarn gittike artan sayda olmak zere meclise temsilci gndermesi zerine de soylularn
(Lordlar) ayr toplanma gerei duymas izlemitir. Bylece, 1332 ylndan itibaren, ngiltere
Parlamentosu bugnk iki meclisli eklini alarak, Avam Kamaras ve Lordlar Kamaras biiminde ikili
bir grnme kavumutur (Eroul, 2000, s. 40).

11
Yukarda yer verilen maddelerinden de grld gibi, Magna Carta sadece ngilterede parlamenter
demokrasiye giden sreci balatmam, ayn zamanda kii hak ve zgrlkleri ile ilgili hkmlere yer
vermitir. Keyf tutuklama ve hapsetme, msadere (mallara el koyma), srgn uygulamalarn engellemek
zere su ve cezalarn yasal olmas, baka bir anlatmla su ve cezalarn yasal dayanann olmas (m.
39), su ve cezalarn orantl olmas (m. 20), su isnadnn doru ve gvenilir dellillere dayanmas (m.
38), keyf vergilendirmenin nlenmesi (m. 12 ve 14) gibi hkmler herkesi ilgilendiren nemli hukuksal
kazanmlar olmutur.
Eklemek gerekir ki, Magna Carta, ayn zamanda, Osmanl-Trk anayasal gelimelerinin balang
admn oluturduu kabul edilen 1808 tarihli Sened-i ttifakla aralarnda benzerlik kurulan bir referans
metindir. Padiah ve yerel g odaklar haline gelmi bulunan ayanlar arasndan imzalanan bu belgede de
Magna Cartadakini andrr ekilde, vergilerin belirlenmesi iin devlet yneticileri ile tara hanedannn
grmesini ngren bir hkm (7. art) ile gene Magna Cartadakine benzer ekilde, cezann sua gre
olmas, cezalandrma iin suun ortaya kmas ve soruturulmasn ngren hkmler (5. ve 6. artlar)
yer almaktadr. Bu hukuksal ierik bakmndan iki belge arasnda paralellik olduu sylenebilir (Kara,
2002, s. 28). Gerek oluum ekli gerekse bu ieriine baklarak, Sened-i ttifak, bir eit Osmanl
Magna Cartas (Tunaya, 1960, s. 25) olarak deerlendirilmi, iki belgenin, danarak vergi koyma ve
cezalandrmada hukuk devleti aray esaslar bakmndan tad paralellie dikkat ekilmitir (Akin,
1998, s. 19-20).

ngilterede 17. Yzylda Grlen Yasal Dzenlemeler
Kral ile baronlar arasndaki elikinin Magna Cartay ve dolaysyla bir parlamentoyu dourmas gibi,
kral-parlamento eliki ve mcadelesi de bir dizi nemli yasann ortaya kmasn salamtr. Bunlardan
ilki 1628 tarihli Petition of Rights (Haklar Dilekesi)dr. Parlamento tarafndan krala sunulan bir bildiri
niteliinde olan belge, kral tarafndan kabul edilmitir. Bu belge, Magna Cartann getirdii haklarn bir
kez daha krala hatrlatlmas eklindedir; zira, belge metninden anlald kadaryla, kral ve ona bal
brokrasi, Magna Cartay hie sayarak keyf vergi uygulamalarna girimekte ve vergi vermeyenler ise
hapse atlmaktadr. Petition of Rights, bu uygulamalara son verilmesini salamak ve parlamento
otoritesini krala hatrlatmak zere u iki temel hususun altn izmitir: i-Parlamentonun izni olmakszn
vergi konulamaz ve vergi oranlar ykseltilemez, ii- gene Magna Cartann belirttii gibi, kimse keyf
biimde yakalanamaz ve hapse atlamaz. Grld gibi, Haklar Dilekesi, Magna Cartann ngrd
iki nemli hususu, Magna Cartaya aka atfta bulunarak, yinelemitir.
17. yzyl ngilteresinin ikinci nemli insan haklar belgesi 1679 tarihli Habeas Corpus Yasasdr.
Latince szck anlam bedenine sahipsin eklinde evrilebilecek habeas corpus, gzaltnda tutulan
kiiden sorumlu grevliye, bu kiiyi mahkeme nne karmas ynnde verilen emirname anlamna
gelmektedir (Oxford Concise Dictionary of Politics, 2009, s. 236). Bugn artk habeas corpus dendiinde,
gzaltna alnan kiinin bir yarg nne karlma hakk anlalmaktadr. Kii zgrlyle yakndan
ilgili olan bu hak sayesinde, keyf gzaltlarn nlenmesi amalanr. Bu dorultuda gzaltna alnma
nedenlerinin yarg tarafndan gzden geirilmesi suretiyle ya haksz gzaltna son verilmesi ya da
gzaltnn tutuklamaya evrilmesi eklindeki iki sonutan biri ortaya kar. te, 1679 tarihli yasa, bu
hakk vurgulamtr. Belirtmek gerekir ki, bu yasa ngilterede konuyla ilgili sonuncu yasa olmam, 1816
ve 1862de de Habeas Corpus yasalar karlmtr. zellikle 1679 ve 1816 yasalar, gzalt ve
tutuklamayla ilgili olarak idarenin ne srd iddialara dayanmayp, bu ilemleri gerektirecek somut
gerekelerin var olup olmadn belirleme yetkisini mahkemelere tanyarak mahkemelerin roln
glendirmitir (Oxford Concise Dictionary of Politics, 2009, s. 236).
1689 tarihli Bill of Rights (Haklar Bildirisi/Yasas) ise, parlamentonun monari karsnda kesin
stnln belgeleyen ve bu arada kii hak ve zgrlkleri ile ilgili de kimi hkmler ieren bir
hukuksal belge olmutur. Bu yasann belli bal hkmleri yle zetlenebilir:
Parlamento yelerinin seimi serbest olacaktr.
Parlamento sk sk toplanacaktr.

12
Parlamentodaki tartmalar ve grmeler, parlamentodan baka hibir yerde ya da mahkemede
sulama veya soruturma konusu yaplamaz; konuma zgrl vardr (yasama sorumsuzluu).
Parlamentonun onay olmadan, yasalarn iptal edilmesi veya yrtlmesinin engellenmesi
mmkn olmayp yasa ddr.
Parlamentonun onay olmadan vergi toplanmas mmkn deildir.
Bar zamannda, parlamentonun onay olmadan srekli bir ordunun kurulmas ve hazr
bulundurulmas yasa ddr.
Krala dileke yazmak uyruklarn hakkdr. Bu dilekelerin krala sunulmasndan dolay yaplan
tutuklamalar ve kovuturmalar yasa ddr.
ngilterede Magna Cartayla balayp Petition of Rights ve Habeas Corpus ile devam eden ve nihayet
Bill of Rightsa varan geliim izgisi, esas olarak soylularn ve burjuvalarn krala kar elini
glendirmeyi amalayan belgeleri ierse de, bu geliim dorultusu, vergilendirmede yasallk, su ve
cezalarda yasallk ve orantllk, keyf yakalama, gzalt ve tutuklamaya kar nlemler gibi gvencelerle
btn uyruklar ilgilendiren birtakm haklar getirme gibi nemli yenilikler sunmutur.
Amerikan ve Fransz bildirilerinden farkl olarak, ngiliz belgeleri, btn insanla seslenme, bu
dorultuda genel ve soyut ilkeler ierme noktasnn henz uzandadr; bununla birlikte, Amerikan ve
Fransz insan haklar bildirilerini etkilemi olan ngiliz belgeleri, zgrlklerin gelimesi ve insan
haklarnn uygulamaya geiinin nemli aamalar niteliinde olmutur (Kapani, 1993, s. 42-43).
nsan Haklarna ilikin belgelerin ngilteredeki tarihsel geliimini
anlatnz.

Amerikada Bamszlk Sreci ve nsan Haklarn Konu Alan Bildiriler

Kolonilerin Douu ve ngiltere ile likilerinin Bozulmas
ngiltereden Amerikaya g 17. yzyln banda balamtr. Gmenlerin yerletii ve ngiliz Tacna
ait kabul edilen kuzey dou Amerika topraklarnda 1732ye gelindiinde koloni says on e ulamtr.
Biimsel olarak koloniler, kendilerine ayrcalk baheden bir kral fermanyla kurulmutur. ngiltereye
bal olmakla birlikte i ilerinde serbest olan bu siyasal-sosyal birimler, ticaret serbestisi ve doal
kaynaklar sayesinde hzl bir ekonomik gelime gstermitir. 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren,
ngiltere, bu kolonileri kendisine rakip olarak grmeye balam ve kolonilerin kendisiyle rekabet gcn
krmak iin bir dizi kstlayc nlem gelitirmitir. Bunlar, kimi mallarn kolonilerde retiminin
yasaklanmas, kimi mallar iin yalnzca ngiltere ile ticaret zorunluluu ve mallarn tama iinde ngiltere
tekelinin getirilmesi eklinde olmutur. ngiltere, Amerikan kolonilerinin bu nlemlere gsterdii tepkiye
asker nlemler gelitirmekle karlk vermitir. Bu gergin ortam, Aralk 1773te bir sosyal ve siyasal
patlamayla sonulanmtr. Boston sakinlerinin, kendi limanlarnda bulunan ngiliz gemilerine saldrarak
gemilerdeki aylar denize dkmeleri zerine, ngiltere Parlamentosu, Boston limann kapatm ve
limann sahibi konumundaki Massachusetts kolonisinin ayrcalk (kurulu) fermann iptal etmitir. Dier
btn kolonilerin Massachusettsin yannda yer almas zerine, fiilen ngiltereye kar ayaklanma
durumu ortaya kmtr. Bylece balayan Amerika-ngiltere sava 1775ten 1783e dek srm ve
Amerikallarn zaferiyle sonulanmtr (Eroul, 2000, s. 54-55).

Kongrenin Kuruluu ve lk Bildirisi
Koloniler, kopu srecinin banda ortak bir organ kurmu ve Kongre adn alacak olan bu organ ilk
toplantsn Eyll 1774te Philadelphia (Filadelfiya)da yapmtr. Kongre, Ekim 1774 tarihli ilk
bildirisinde, ngiliz ynetiminin uygulamalarndan kaynaklanan ikyetlere yer verdikten sonra bir dizi
maddeyle Kuzey Amerikadaki ngiliz kolonilerinin sakinlerinin birtakm haklarna temas etmitir.
Buna gre, bu sakinler, yaama, zgr olma ve mlkiyet haklarna sahiptirler ve kendi rzalar olmakszn

13
bu haklar herhangi bir egemen gce terk edilemeyecektir. Keza, koloni halklarnn kendi yasama
meclislerine katlma haklarna vurgu yaplarak, ngiltere (Britanya) Parlamentosuna kar kolonilerin
kendi yasama iktidar savunulmutur. Koloni sakinlerinin barl bir ekilde toplant dzenleme,
ikyetlerini dile getirme ve krala (ngiltere kralna) dileke verme haklar da hkm altna alnmtr. Bu
haklarla ilgili olarak kovuturma yaplmas, bu haklar yasaklayc kurallarn konmas yasa d ilan
edilmitir. lgili koloninin yasama meclisinin onay olmakszn, bar zamannda daim biimde ordu
bulundurulmasn yasa d ilan eden hkmle de, ngilterenin Amerikan kolonilerinde gelitirmeye
alt askeri nlemlere engel olunmaya allmtr.
Grld gibi, Kongrenin bu ilk bildirisinde, yalnzca koloni sakinlerinin birtakm haklarndan sz
edilmitir. nsanln geneline hitap eden soyut, genel ve gl insan haklar formlasyonlarna henz yer
verilmi deildir. te yandan, bu bildiriden anlalmaktadr ki, koloniler u aamada, ngiltereden mutlak
bir kopu anlamna gelecek bir sylemden uzak durmakta ve ngiltere (Britanya) Tacyla olan hukuksal
ilikiyi koruduklar anlamna gelen ibarelere yer vermektedir.

Virginia Haklar Bildirisi ve Amerikan Bamszlk Bildirisi
Kongre, Mays 1776 tarihli arsyla her koloninin kendi anayasasn yapma nerisinde bulunmu ve
Virginia bu neriye en nce uyarak anayasasn hazrlam, bu anayasann bana da bir haklar bildirisi
(bill of rights) eklemitir. Haziran 1776 tarihli bu anayasann bandaki haklar bildirisinin belli bal
hkmleri yle zetlenebilir:
Btn insanlar doutan (tabiaten) eit derecede hr ve bamszdrlar. Hibir szlemeyle
gelecek nesiller adna vazgeemeyecekleri, onlar yoksun brakamayacaklar, doutan gelen
birtakm haklara sahiptirler. Bunlar, yaam, zgrlk, mlkiyet, mutluluk ve gvenlik arama ve
bunlara eriebilme haklardr (m. 1).
Btn g halkta toplanr ve halktan gelir. Yetkili vekiller halkn vekilleridirler ve halka kar
sorumludurlar (m. 2). Ynetim, halkn ortak yarar, savunmas ve gvenlii iin kurulmutur ve
bu amalarla kurulmaldr. En iyi ynetim, halkn en fazla mutluluunu ve gvenliini salayan
ve iktidarn ktye kullanlmasna kar en etkin nlemleri alm olan ynetimdir. Halkn, bu
niteliklere uygun olmayan bir ynetimi reforma tabi tutma, deitirme veya btnyle ortadan
kaldrma hakk vardr (m. 3).
Yasama ve yrtme gleri yarg gcnden ayr ve farkl olmaldr (m. 5). Mecliste halkn
temsilcisi olarak alacak kiilerin seimi serbest olmaldr. Topluma srekli genel ilgi ve
ballk beslediine dair yeterli kant olan herkesin oy hakk vardr (m. 6).
Su isnadyla kar karya kalan herkes, kendisi hakknda yaplan sulamann gerekesini ve
mahiyetini sormak, sulamay yapanlar ve tanklar ile yzlemek, kendi lehine olan delilleri
sunmak ve tarafsz bir jri tarafndan yaplacak hzl bir yarglanma haklarna sahiptir (m. 8).
Keyf arama ve yakalama kararlar hukuk ddr (m. 10).
Basn zgrl mutlaktr, asla snrlanamaz (m. 12).
zgrlk iin tehlikeli olacandan bar zamanlarnda daim ordu bulundurmaktan
kanlmaldr. Askeriye, her durumda sivil ynetimin emri altnda olmal ve onun tarafndan
ynetilmelidir (m. 13).
Grld gibi, Virginia Haklar Bildirisi ile artk btn insanla seslenen ve herkesi kapsayc
haklar formle etme noktasna ulalm bulunmaktadr. Bildirinin John Lockeun yaam-zgrlk-
mlkiyet ve baskya kar direnme eklindeki doal haklar formlasyonundan etkilendii rahatlkla
grlebilmektedir. Bu forml, kk ifade farklaryla bildiride yerini almtr. Keza, kuvvetler ayrlna
yaplan vurguda da Locke ve Montesquieu etkisi grlmektedir. Ynetimin halka dayanmak zorunda
olduu ve esasen gcn halkta olduu saptamalarnda da Jean Jacques Rousseau etkisinden sz etmek
mmkndr. Bildirinin, yaam ve kii zgrl haklarn soyut olarak vurgulamakla yetinmeyip keyf
arama ve yakalamadan korunma, adil yarglanma, serbest seim, basn zgrl gibi somut haklara yer
vermi olmas da dikkate deer bir husustur.

14
Kongre, kolonilerin ngiltere ile her trl siyasal ba kopardn ve bamsz olduunu ilan ettii 4
Temmuz 1776 tarihli Bamszlk Bildirisinde, Virginia Haklar Bildirisinin ilk maddesini byk
lde yineleyen bir izgi izlemitir. Bildiriye gre, btn insanlar eit yaratlmlardr; yaam, zgrlk
ve mutlulua erime haklar gibi vazgeilmez haklara sahiptirler. Ynetimler (devletler), bu haklar
gvence altna almak zere kurulur ve glerini ynetilenlerin verdii rzadan alr. Bir ynetim bu
kurulu amacna aykr hareket etmeye baladnda, halkn sz konusu ynetimi deitirme ya da
drme hakk vardr. Grlebildii gibi, Bamszlk Bildirisi de, bir devletin grevinin kiilerin yaam,
zgrlk gibi vazgeilmez doal haklarn korumak ve bu haklara karmamak olduunu, aksi halde o
devlete kar isyan hakknn olduunu syleyen John Locke izgisini benimsemitir. Bildiri, kalan
ksmnda, bamszlkla sonulanan srecin tahliline ve dolaysyla bamszln gerekelendirilmesine
yer vermitir.

Fransz htilali ve 1789 Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi

Fransz htilalini Hazrlayan Toplumsal-Siyasal Koullar ve htilalin
Geliimi
htilal ncesi Fransa toplumsal yaps, hukuksal adan l bir grnm sunmaktayd. Din adamlar
(rahipler; ruhban), soylular (asiller) ve halkn (avamn) taraflarn oluturduu bu l grnm,
birbirinden farkl hukuksal statleri barndrmaktayd. Rahipler, nde gelen ayrcalkl kesimi
oluturmaktayd. Bu kesim, temsilcilerinin oluturduu meclislere sahipti. Bu meclisler, be ylda bir
toplanarak krala yaplacak yardm ve kendilerini ilgilendiren konular ele alrd. Rahipler birtakm
ayrcalklara sahiplerdi. Ancak zel mahkemelerde yarglanabilirlerdi. Kilise byk bir servete sahipti.
Kentlerdeki deerli birok gayrimenkuln yannda Fransa topraklarnn %6ya yakn kilisenin malyd;
ayrca, kilise, tarm rnleri zerinden, Osmanldaki aar vergisine benzer bir vergi toplama hakkna
sahipti; bununla birlikte, bu byk zenginlikten din adamlarnn snrl bir kesiminin yararlandn
eklemek gerekir. Saylar be alt bini gemeyen ve aslnda soylular tabakasndan gelme olan yksek
grevlerdeki rahipler bu zenginliin sahibi konumundayd. Buna karlk, saylar altm bin civarnda
olan ve nc Tabaka (Tiers Etat) olarak tanmlanan halktan gelme kimselerden oluan yoksul rahipler,
dinsel hiyerarinin alt kademesindeydiler. Konumlarn feodal ayrcalklara borlu olan soylular ise,
devletin btn yksek memuriyetlerini ve ordunun st kademesini tekellerinde tutmaktaydlar. Bunlar,
vergiden muaflard ve kyllerin feodal hukuka uygun olarak eitli biimlerde kendilerine aktard
zenginlikle yaamaktaydlar; dolaysyla, eski dzenin srmesinde karlar vard; bununla birlikte, kk
bir soylu aznl, gittike yaylan liberal dncelerin etkisi altndayd. Soylularn says yaklak
yzelli bin kadar olup 1789 ncesi Fransa nfusunun %1,5unu oluturmaktayd. Saylar yirmi drt
milyonu bulan ve nc Tabaka (Tiers Etat)y oluturan kesim ise, gelimekte olan kapitalist retim
tarzyla ekonomik olarak gittike glenen burjuvalar, yoksul kent emekileri ve kyllerden oluuyordu.
Hibir hukuksal ayrcala sahip olmayan nc Tabakann siyasal rejimin ileyiinde de hibir
belirleyicilii yoktu (Sarca, 2000, s. 11-14).
ngilterede olduu gibi feodalitenin hkm srd Fransada kral, dier feodal beylerle ve kiliseyle
uyum iinde hkm srmek (vergi ve asker toplamak) iin balangta sadece ruhban ve soylulardan
oluan ve sonralar, ehirlerin setii burjuvalarn da dahil olduu Etats Gnraux (etajenero)ya
danmak durumundayd; ne var ki, bu organ, kraln basks sonucu vergi izinlerini ok uzun sreli
verince, fiilen devre d kalm bulunuyordu. Son toplantsn 1614te yapan Etats Gnraux, Fransz
krallar tarafndan 1789a dek bir daha toplantya arlmamt. Bu organ dnda, kraln iktidarn
ksmen dengeleyebilecek olan kent meclisleri bulunmaktayd. yelikleri kral tarafndan satlan ve
babadan oula geen bu meclisler, Etats Gnerauxdan farkl olarak temsil nitelie sahip deillerdi. Bir
eit mahkeme ilevi stlenmi olan bu meclisler, kraln fermanlarnn yrrl iin gerekli olan tescil
ilemini yapmaktaydlar. Bu yetki sayesinde bazen beenmedikleri fermanlar tescil etmeyi ksmen ya da
tamamen reddedebiliyorlard. zellikle, ihtilalin arefesinde bata Paris Meclisi olmak zere, meclisler
etkilerini artrdlar (Eroul, 2000, s. 70-71; Sarca, 2000, s. 46-47).
Ktleen ekonomik koullar, Amerikan bamszlk hareketine verilen destek sonucu artan bte
a, kraln yeni vergiler toplamak zere Etats Gnrauxyu yeniden toplamaya itmitir. Bu giriim,

15
ihtilali balatan nemli bir adm olmutur. Yaplan seimler sonucunda 1155 vekilden 578i nc
Tabaka temsilcilerinden olumutur. Seim sistemini nitelii ve eitim vb. imknlarnn eitsizliinden
dolay, nc Tabaka, tccar, bankac, sanayici ve avukatlar gibi byk burjuvazi ve kk burjuvazi
temsilcilerinden oluan, dolaysyla snfsal adan trde denebilecek bir kompozisyona sahip olmutur.
Bu durum, halk temsilcilerinin ortak hareket etmesinde belirleyici olmutur. Buna karlk, 291 yeli din
adamlar grubu paral bir grnm vermi, deiim dncesini benimseyip nc Tabakaya yaknlk
hisseden din adamlarn da kapsam, 270 yeli soylular tabakas ise, liberal dncelere yaknlk duyan
snrl sayda soyluya kar, geleneksel dzeni kesin olarak savunan soylularn baskn olduu bir grnm
sunmutur (Aaoullar, 2006, s. 207; Sarca, 2000, s. 49-50).
5 Mays 1789da toplanan Etats Gnrauxda ilk sorun, ahs esasna m, yoksa tabaka esasna gre mi
oy verilecei tartmas olmutur. Baka bir anlatmla, sorunu, ruhban tabakas bir oy, soylular bir oy,
halk bir oy olmak zere toplam oy eklinde mi, yoksa 291, 270 ve 578er oy eklinde bir dalmn m
olaca tartmas oluturmutur. Tabaka esasna gre oy verilmesinin, nc Tabaka (Tiers Etat)y,
ruhban ve soylu oylaryla her durumda 2-1 malup edecei ak olduundan, halk temsilcileri ahs
esasnda srar etmilerdir. Sorunun alamamas sonucunda nc Tabaka vekilleri, ayr toplanmaya
karar vermiler, sonradan snrl sayda da olsa baz rahip vekiller de nc Tabaka vekillerinin
toplantlarna katlma karar almtr. Bu oluum, 17 Haziran tarihinde, 89a kar 491 oyla Etats
Gnraux adnn braklmas ve Ulusal Meclis adnn kullanlmasna karar vermitir. Kraln tepkisi, nce,
20 Haziranda halk vekillerinin toplant salonunu kapatmak eklinde olmusa da, Tiers Etatnn kararl
direnii, bu direni sresince ruhban temsilcilerinin byk ounluunun ve 47 soylu vekilin Ulusal
Meclise katlmas zerine kral, 27 Haziranda btn temsilcilerin Ulusal Meclise katlmas buyruu
vererek halk vekillerinin denetimindeki bu meclisi tanmak zorunda kalmtr. 9 Temmuz 1789da bu kez
kendisini Ulusal Kurucu Meclis olarak tanmlayan yeni meclis, bir anayasa komisyonu oluturmutur.
Kraln, Paris evresine asker ymay srdrmesi, reform yanls yneticileri grevden alarak yerlerine
kat aristokratlar atamas zerine, Paris halk ayaklanmtr. 14 Temmuz 1789da silahl halk, Eski
Rejimin en nemli simgelerinden biri olan ve ayn zamanda hapishane olarak kullanlan Bastille
Kalesini ele geirmitir. 17 Temmuz itibariyle kral XVI. Louis, yenilgiyi kabul etmi, orduyu geri
ekerek, reform yanls yneticileri tekrar greve getirmitir. nce Pariste, sonra kentlerde yaanan
devrim hareketi, temmuz sonlarnda krsal alana sram ve kyller soylularn maliknelerine
saldrmtr. Ulusal Meclis, 4 Austos 1789da ald bir kararla feodal rejimle gelmi olan ayrcalklar
kaldrdn ilan etmitir. Eski Rejimin tasfiyesi ve dolaysyla ayrcalklarn kaldrlmas suretiyle
herkesin hukuk nezdinde eit konuma gelmesini takiben Ulusal Meclis, 26 Austos 1789da nsan ve
Vatanda Haklar Bildirisini ilan etmitir (Aaoullar, 2006, s. 208-210; Sarca, 2000, s. 52-60).

Fransz nsan ve Vatanda (Yurtta) Haklar Bildirisi
Bir giri ile 17 maddeden oluan Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirisi yledir (Aaoullar, 2006,
s. 217-218):
Fransz halknn Ulusal Meclis halinde toplanan temsilcileri, insan haklarnn bilinmezlikten
gelinmesi, ihmal edilmesi ya da hor grlmesini, kamunun bana gelen felaketlerin ve ynetimlerdeki
bozulmalarn yegne nedenleri olarak deerlendirerek, insann doal, devredilmez ve kutsal haklarn
resmi bir bildiriyle aklamaya karar vermilerdir. Bylece bu bildiri, toplumsal bedenin tm yelerinin
belleinde her zaman canl kalarak, onlara haklar ile devlerini srekli anmsatacak; bylece yasama ile
yrtme glerinin ilemleri, her siyasal kurumun amacyla her an karlatrlabilir olmalar nedeniyle
daha fazla sayg uyandracak; bylece yurttalarn bundan byle yaln ve tartmasz ilkelere dayanacak
olan dilek ile istekleri, daima Anayasann korunmasna ve herkesin mutluluunun salanmasna
ynelecektir.
Dolaysyla, Ulusal Meclis, Yce Varlkn huzurunda ve himayesinde, aadaki nsan ve Yurtta
haklarn kabul ve ilan eder.
1. nsanlar, haklar asndan zgr ve eit olarak doarlar ve yle yaarlar. Toplumsal farkllklar
ancak ortak yarara dayandrlabilir.

16
2. Her siyasal topluluun amac, insann doal ve zaman amna uramaz haklarn korumaktr. Bu
haklar zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya kar direnmedir.
3. Her egemenliin ilkesi, z olarak Ulusun iindedir. Hibir kurum, hibir kii aka ulustan
kaynaklanmayan bir otoriteyi kullanamaz.
4. zgrlk, bakalarna zarar vermeyen her eyi yapabilmektir: Bylece, her insann doal
haklarnn kullanmnn, toplumun dier yelerinin de ayn haklar kullanmasn salayan
snrlardan baka snr yoktur. Bu snrlar ancak yasayla saptanabilir.
5. Yasa, yalnzca topluma zararl olan eylemleri yasaklama hakkna sahiptir. Yasann
yasaklamad hibir ey engellenemez; hi kimse yasann buyurmad bir eyi yapmaya
zorlanamaz.
6. Yasa genel iradenin ifadesidir. Tm yurttalar, kiisel olarak ya da temsilcileri araclyla
yasann oluumuna katkda bulunma hakkna sahiptirler. Yasa korurken de, cezalandrrken de
herkes iin ayn olmaldr. Tm yurttalar, onun gznde eit olduklarndan, kamusal
saygnlklara, mevkilere ve grevlere, aralarnda erdem ile yeteneklerinden baka hibir ayrm
gzetilmeksizin, yeterliliklerine gre eit olarak kabul edilirler.
7. Hi kimse, yasann belirledii haller ve ngrd biimler dnda sulanamaz, gzetim altnda
tutulamaz ya da tutuklanamaz. Keyfi buyruklar dzenleyen, veren, uygulayan ya da uygulatan
kiiler cezalandrlmaldr. Ancak yasa uyarnca arlan ya da yakalanan her yurtta, buna
hemen uymak zorundadr; direnirse sulu durumuna der.
8. Yasa ancak kesinlikle ve aka zorunlu olan cezalar koymaldr; bir kimse, yalnzca suun
ilenmesinden nce kabul ve ilan edilmi olan ve usulne gre uygulanan bir yasa uyarnca
cezalandrlabilir.
9. Her kii sulu olduu aklanncaya kadar masum sayldndan, tutuklanmasnn zorunlu olduu
durumlarda, yakalanmas iin gerekli olmayan her trl sert davran yasa tarafndan ar bir
biimde cezalandrlmaldr.
10. Hi kimse, dncelerinin aklanmasnn yasayla kurulmu kamusal dzene zarar vermedii
srece, dinsel olanlar da dahil olmak zere dncelerinden dolay rahatsz edilmemelidir.
11. Dncelerin ve grlerin zgr iletiimi insann en deerli haklarndan biri olduundan, her
yurtta zgrce konuabilir, yazabilir ve bunlar yaynlayabilir; ancak, bu zgrl yasada
belirtildii biimde ktye kullanrsa, bundan sorumlu tutulur.
12. nsan ve yurtta haklarnn korunmas, bir kamu gcn zorunlu klar; dolaysyla bu g,
ellerine braklm kiilerin zel karlar iin deil, herkesin yarar iin kurulmutur.
13. Kamu gcnn donanmn ve ynetiminin harcamalarn karlamak iin ortak bir katknn
olmas zorunludur; bu ortak katk, tm yurttalar arasnda, gleri orannda eit olarak
paylatrlmaldr.
14. Yurttalar, kiisel olarak ya da temsilcileri araclyla, kamusal katknn gerekliliini saptama,
bu katky zgrce kabullenme ve bunun tahsis yntemini, miktarn, matrahn ve sresini
belirleme haklarna sahiptirler.
15. Toplum, her kamu grevlisinden yapt ilerin hesabn sorma hakkna sahiptir.
16. Erkler ayrm ile haklarn gvence altna alnmad her toplum, bir anayasaya sahip deildir.
17. Mlkiyet dokunulmaz ve kutsal bir hak olduundan, hi kimse, yasayla belirlenmi bariz kamu
gereksiniminin olmas ve bu durumda da adil bir tazminatn nceden denmesi koulu dnda,
mlkiyetten mahrum braklamaz.
Grld gibi, 1789 Bildirisi, kendisinin nceli konumundaki Amerikan haklar bildirilerinin
izgisini takip etmitir. 2. maddede ifadesini bulan zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya kar
direnme eklindeki doal ve vazgeilmez haklar forml, Amerikan bildirilerinin de benimsedii,
John Lockeun yaam-zgrlk-mlkiyet-baskya kar direnme formlnn yinelenmesidir. Keza,
ncel bildirilerde olduu gibi 1789 Bildirisi de siyasal topluluun (devlet dzeninin) amacnn bu haklar

17
korumak olduunu beyan ederek, sz konusu haklara pozitif hukukun stnde bir deer atfetmektedir. 17.
maddenin, haklar eit statde sralayan 2. maddenin dengeli tavrndan farkl olarak, mlkiyet hakkn
dokunulmaz ve kutsal bir hak mertebesine kard dikkati ekmektedir. Hatrlanmaldr ki, Ulusal
Meclise damgasn vuran nc Tabaka (Tiers Etat), esasen burjuvazinin temsilcilerinden olumutur.
Sermaye birkiminin ve bunu salayacak olan mlkiyet hakknn kapitalist burjuvazi iin yaamsal nemi
dnldnde, 17. maddenin mlkiyet hakk konusundaki abartl tavr anlalr hale gelmektedir. 16.
maddenin yer verdii kuvvetler ayrl ilkesinin ele aln ekli, bu ilkenin zgrlklerin korunmasnda
olmazsa olmaz grldn gstermektedir; yle ki, bu ilkenin yer almad bir anayasal dzenin gerek
anlamda bir anayasaya sahip kabul edilemeyecei belirtilmi olmaktadr. Yasa nnde eitlik ilkesi (m.
6), kii zgrl ve gvenlii (m. 7), su ve cezalarn yasall ve geriye yrmezlii (m. 8), kt
muamele yasa (m. 9), dnce zgrl (m. 10), ifade zgrl (m. 11) Bildirinin nispeten ayrntl
biimde ele ald nemli haklardr. Bu haklarn yan sra, ulusal egemenlik ilkesi (m. 3), vatandalarn
yasama iktidarna (m. 6) ve bu iktidarn belirli bir konuda uygulanmasn oluturan vergilendirme
yetkisinin kullanmna katlma (m. 14) haklar, hem yeni siyasal rejimin dayanaca ilkelere hem de
vatandalarn sahip olaca siyasal haklara denk dmektedir. Bildirinin adna da konu olan insan ve
vatanda haklar ayrm, bu siyasal haklarn vatandalara zglendii bu maddeler sayesinde anlamn
bulmaktadr. Baka bir anlatmla, dier haklar bakmndan herkes formln kullanmak suretiyle o
haklarn vatanda olsun olmasn btn insanlarn sahip olduu haklar olduunu vurgulayan Bildiri,
siyasal haklar sz konusu olduunda herkesi, vatanda ifadesiyle ikame ederek, bu haklardan
yararlanabilmeyi vatanda olma kouluna balamtr. Belirtmek gerekir ki, 1789 Bildirisinin siyasal
haklar bakmndan benimsedii bu yol, bugn iin de genel kabul gren bir izgiyi temsil etmektedir.
1789 Bildirisinin gerek benimsedii doal, vazgeilmez, doutan gelen haklar anlay, gerekse
ayrntlandrd haklar bakmndan Amerikan haklar bildirilerini izlemesine ve dolaysyla bu bakmdan
yeni ve zgn olmamasna karn, bu bildirilerle kyaslanamayacak derecede dnya apnda bir ne sahip
olduu aktr. Bunun nedenlerini, 1789 Fransz Bildirisinin ifade gcnde, slubun daha berrak, daha
ekici oluunda ve kullanlan formllerin daha evrensel bir nitelik taynda ve ayrca, 18. yzylda
Franszcann ngilizceye gre daha yaygn bir dil olmasnda aramak gerektii belirtilmitir (Kapani, 1993,
s. 46).
Eklemek gerekir ki, ifade gc ve yaratt manevi etki ne olursa olsun 1789 Bildirisi yalnzca bir
parlamento karar olup anayasa veya yasa hkmnde deildir. Baka bir anlatmla, Bildiri, doas gerei,
yer verdii haklara uyulmasn salayacak hukuksal zorlaycla sahip deildir. Bildirinin dzenledii
haklarn gerek bir hukuksal deere kavumas 1791de kabul edilen Fransz Anayasas ile mmkn
olmutur. Bu anayasa, Bildirinin ele ald haklara yer vererek, bu haklar anayasal tanmaya konu olmu
ve dolaysyla en st dzeyde yaptrma sahip haklar mertebesine tamtr.
1789 Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirisinin temel zelliklerini
anlatnz.
http://www.ihb.gov.tr

18
zet
nsan haklar, btn insanlarn, srf insan
olmalarndan dolay sahip olduklar haklardr.
nsan haklar, cinsiyet, etnik kken, dinsel inan
gibi farkllklar gzetilmeksizin herkesin sahip
olduu haklardr. nsan haklar btn insanlar
kapsad iin evrenseldir. Son olarak insan
haklar dier tm deer ve karlarn aan stn
ve ncelikli bir konumdadr.
nsan haklarnn ierik ve nemini anlayabilmek
iin, konuyla ilikili bir dizi kavram ve terime
aklk getirmek gerekir. lk olarak zgrlk ve
hak kavramlarna deinmek gerekir. Bunlardan
zgrlk, kiinin, herhangi bir kstlamaya,
zorlamaya bal olmakszn dnp davranabil-
mesidir. Hak kavram ise kiiye karlarn
korumak, ihtiyalarn karlamak amacyla
hukuk dzeninin tand irade gc veya
hukuksal gc anlatmak iin kullanlr. nsan
haklar balamnda hak ve zgrlk olgular
srekli bir iletiim ve etkileim iindedir. Bundan
baka eitlik kavramna da dikkat ekmek
gerekir. Eitlik kavram bir kimsenin her hangi
bir gerekeyle farkl muameleye tabi tutulma-
masna iaret etmektedir. Eitlik, zgrlk ve
haklardan btn insanlarn ayrm gzetilmek-
sizin faydalanmas asndan belirleyici bir
neme sahiptir.
nsan haklar literatrnde ve hukuksal belgeler-
de insan haklarnn btn veya bir ksmn ifade
etmek zere farkl terimler kullanlmaktadr.
Bunlardan kamu zgrlkleri, hukuk kuralla-
ryla dzenlenmi, dolaysyla da devlet tarafn-
dan gvenceye balanm zgrlkleri ifade
etmektedir. Temel haklar ise, kamu zgrlk-
leri gibi, devlet tarafndan tannm ve dolaysyla
pozitif hukuka girmi insan haklarna karlk
gelmektedir. Daha snrl bir ierie sahip olan
kii hak ve zgrlkleri yaam hakk, kii
gvenlii ve zgrl, dnce zgrl gibi
birinci kuak insan haklarn oluturan klasik
haklardr. Son olarak Anglo-Sakson dnyada
kullanlan civil rights veya civil liberties
szcklerinin karl olarak kullanlan medeni
haklar veya vatandalk (yurttalk) haklar
kavram vardr. Bu kavram da herkesin faydala-
nabildii klasik insan haklar yannda sadece
vatandalarn faydalanabildii siyasi haklar
kapsamaktadr.

Tarihsel srete insan haklarna ilikin gelimeler
ngiltere, Amerika ve Fransa olmak zere
farkl corafyada meydana gelmitir. Bunlardan
ngiltere, bu gnk insan haklar belge ve
kavramlarnn ekirdeini tekil eden temel
belgelerin doumuna sahne olmutur. lk olarak
1215 ylnda kartlan Magna Carta, modern
insan haklar uygulamas bakmndan bir ilk olma
zelliine sahiptir. Bu belgede; keyfi vergilen-
dirme, keyfi tutuklama ve hapsetme, msadere
(mallara el koyma) ve srgn uygulamalar
yasaklanm, su ve cezalarn yasal olmas, su
ve cezalarn orantl olmas, su isnadnn doru
ve gvenilir delillere dayanmas gibi ilkeler
getirilmitir. Yine 1628 tarihli Petition of Rights
(Haklar Dilekesi) Magna Cartann getirdii
haklar bir kez daha krala hatrlatlmtr. 1679
tarihli Habeas Corpus Yasas ile keyf gzaltlarn
nlenmesi amalanmtr. 1689 tarihli Bill of
Rights (Haklar Bildirisi/Yasas) ise, parlamento-
nun monari karsnda kesin stnln
belgeleyen ve bu arada kii hak ve zgrlkleri
ile ilgili de kimi hkmler ieren bir hukuksal
belge olmutur.
Amerikada bamszlk srecinde kabul edilen
Virginia Haklar Bildirisi ile artk btn insanla
seslenen ve herkesi kapsayc haklar formle
etme noktasna ulalm bulunmaktadr. Bu
belgeye gre; Btn insanlar doutan (tabiaten)
eit derecede hr ve bamszdrlar, hibir
szlemeyle gelecek nesiller adna vazgeemeye-
cekleri, onlar yoksun brakamayacaklar,
doutan gelen birtakm haklara sahiptirler.
Bunlar, yaam, zgrlk, mlkiyet, mutluluk ve
gvenlik arama ve bunlara eriebilme haklardr.
1789 tarihli Fransz nsan ve Vatanda Haklar
Bildirisi kendisinin nceli konumundaki Ame-
rikan haklar bildirilerinin izgisini takip etmitir.
Yasa nnde eitlik ilkesi, kii zgrl ve
gvenlii su ve cezalarn yasall ve geriye
yrmezlii, kt muamele yasa, dnce
zgrl ve ifade zgrl gibi kavramlar,
bildiride ne kan hususlardr.

19
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi insan haklarnn
gsterdii temel zelliklerden saylamaz?
a. Evrensel olmas
b. stn olmas
c. ncelikli olmas
d. Devletin karlar karsnda ihlal edilebilmesi
e. Herkesin sahip olmas
2. Aadakilerden hangisi olan hukuku ifade
eden kavrama verilen addr?
a. Pozitif Hukuk
b. Menfi Hukuk
c. tihat Hukuku
d. deal Hukuk
e. lkesel Hukuk
3. Kaynan devletten almayan hukuka ne ad
verilir?
a. Uluslararas hukuk
b. Doal hukuk
c. Devlet d hukuk
d. Adil hukuk
e. Temel hukuk
4. Bir eit Osmanl Magna Cartas olarak
tanmlanan Osmanl-Trk Anayasal metni
aadakilerden hangisidir?
a. Tanzimat Ferman
b. Islahat Ferman
c. Sened-i ttifak
d. Meclis-i Ayan
e. Temsilciler Meclisi
5. Tarihte btn insanla seslenen ve herkesi
kapsayc haklarn formle edildii ilk insan
haklar belgesi aadakilerden hangisidir?
a. Virginia Haklar Bildirisi
b. Magna Carta
c. Amerikan Anayasas
d. Fransz Anayasas
e. Fransz nsan Haklar Bildirgesi

6. Aadakilerden hangisi keyfi gzaltlarn
nlenmesine ynelik ilk tarihsel hukuk metnidir?
a. Doal Haklar Bildrigesi
b. Petition of Rights
c. Magna Carta Libertatum
d. Habeas Corpus Yasas
e. Halklar Yasas
7. Aadakilerden hangisi Magna Cartann
uygulanmad gerekesiyle ngiliz Kralna
sunulan belgenin addr?
a. Haklar Dilekesi
b. Bill of Rights
c. Parliamentary Act
d. Vergi Yasas
e. Amerikan Haklar Bildirgesi
8. Bugnk ABD Kongresinin temelini
oluturan toplant ilk olarak nerede yaplmtr?
a. New York
b. Washington
c. Philadelphia
d. Londra
e. Paris
9. Fransz Devriminden nce burjuva, kyller
ve yoksul kent emekilerinden oluan meclisin
adna ne ad verilirdi?
a. Ulusal Meclis
b. Kral
c. Kongre
d. Avam Kamaras
e. nc Tabaka (Tiers Etat)
10. Fransz nsan ve Vatanda Haklar
Bildirisinde yer alan Yasa korurken de,
cezalandrrken de herkes iin ayn olmaldr
ifadesi hangi anlayn bir sonucudur?
a. Eitlik
b. Sosyal Adalet
c. zgrlk
d. Laiklik
e. Egemenliin blnmezlii

20
Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise nsan Haklarnn
Tanm ve Temel zellikleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Pozitif Hukuk ve Doal
(Tabi) Hukuk Kavramlar ve Ayrm balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Pozitif Hukuk ve Doal
(Tabi) Hukuk Kavramlar ve Ayrm balkl
4. c Yantnz yanl ise Magna Cartann Ortaya
k ve Kapsam balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Virginia Haklar
Bildirisi ve Amerikan Bamszlk Bildirisi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise ngilterede 17.
Yzylda Grlen Yasal Dzenlemeler balkl
7. a Yantnz yanl ise ngilterede 17.
Yzylda Grlen Yasal Dzenlemeler balkl
8. c Yantnz yanl ise Kongrenin Kuruluu ve
lk Bildirisi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Fransz htilalini
Hazrlayan Toplumsal-Siyasal Koullar ve
htilalin Geliimi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Fransz nsan ve
Vatanda (Yurtta) Haklar Bildirisi balkl

Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
nsan haklar birbiri ile balantl bir takm terim
ve kavramlarla bir arada dnlmelidir. Bun-
lardan zgrlk, kiinin, herhangi bir kstlamaya,
zorlamaya bal olmakszn dnp davranabil-
mesidir. Hak kavram ise kiiye karlarn
korumak, ihtiyalarn karlamak amacyla
hukuk dzeninin tand irade gc veya
hukuksal gc anlatmak iin kullanlr.

Sra Sizde 2
Pozitif hukuk, mevcut hukuku, baka bir
anlatmla, olan hukuku ifade eder. Doal (tabi)
hukuk ise, pozitif hukuka kart bir konumlanla,
balaycln devletten almayan, devlet hukuku-
nu (pozitif hukuku) aan ve bu hukukun
deerlendirilmesinde yararlanlan adalet esaslar
olarak deerlendirilebilir.
Sra Sizde 3
1215 ylnda kartlan Magna Carta, modern
insan haklar uygulamas bakmndan bir ilk olma
zelliine sahiptir. Bu belgede Kraln vergilen-
dirme yetkisi bata olmak zere devlet iktidarna
kiiler lehine nemli bir takm snrlamalar
getirilmitir. 1628 tarihli Haklar Dilekesi ile
Magna Cartann getirdii haklar bir kez daha
krala hatrlatlmtr. 1679 tarihli Habeas Corpus
Yasas ile keyf gz altlarn nlenmesi
amalanmtr. 1689 tarihli Bill of Rights (Haklar
Bildirisi/Yasas) ise, parlamentonun monari
karsnda kesin stnln belgeleyen ve bu
arada kii hak ve zgrlkleri ile ilgili de kimi
hkmler ieren bir hukuksal belge olmutur.
Sra Sizde 4
1789 Bildirisi, kendisinin nceli konumundaki
Amerikan haklar bildirilerinin izgisini takip
etmitir. zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya
kar direnme eklindeki doal ve vazgeilmez
haklar forml, Amerikan bildirilerinin de
benimsedii, John Lockeun yaam-zgrlk-
mlkiyet-baskya kar direnme formlnn
yinelenmesidir. Yine kendisinden nceki bildiri-
lerde olduu gibi 1789 Bildirisi de siyasal
topluluun (devlet dzeninin) amacnn bu
haklar korumak olduunu beyan ederek, sz
konusu haklara pozitif hukukun stnde bir deer
atfetmektedir. te yandan Fransz Bildirisi
kendisinden nceki bildirilerle kyaslanamayacak
derecede dnya apnda bir ne sahiptir. Bunun
nedenlerini, 1789 Fransz Bildirisinin ifade
gcnde, slubun daha berrak, daha ekici
oluunda ve kullanlan formllerin daha evrensel
bir nitelik taynda aramak gerekir.

21
Yararlanlan Kaynaklar
Aaoullar, Mehmet Ali (2006). Ulus-Devlet ya
da Halkn Egemenlii. Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar.
Akllolu, Tekin (1995). nsan Haklar-I:
Kavram Kaynaklar ve Koruma Sistemleri.
Ankara: ASBF nsan Haklar Merkezi
Yaynlar.
Akin, Sina (1998). Ana izgileriyle
Trkiyenin Yakn Tarihi. Ankara: maj
Yaynevi.
Eroul, Cem (2000). Anatzeye Giri (Anayasa
Hukukuna Giri). Altnc Basm. Ankara: maj
Yaynevi.
Griz, Adnan (1996). Hukuk Balangc. Beinci
Basm. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Griz, Adnan (1997). Hak Kavram. ada
Hukuk Felsefesi ve Hukuk Kuram
ncelemeleri. (Hayrettin kesiz (Ed.)). stanbul:
Alkm Yaynevi, ss. 134-150.
Hir, Ernest (1997). Hukuk Kavram. ada
Kabolu, brahim . (2002). zgrlkler
Hukuku. Altnc Basm. Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar.
Kapani, Mnci (1993). Kamu Hrriyetleri.
Yedinci Basm. Ankara: Yetkin Yaynlar.
Kara, Uur (2002). Sened-i ttifak.
<http://www.inisiyatif.net/document/sened_i%20
ittifak.pdf> (29.12.2011).
Kuuradi, Ionna (1997). Adalet Kavram. ada
Musulin, Janko (1983). Hrriyet Bildirgeleri:
Magna Cartadan Avrupa nsan Haklar
Szlemesine. stanbul: Belge Yaynlar.

Oxford Dictionary of Law (2006). Sixth Edition
Oxford: Oxford University Press.
Oxford Concise Dictionary of Politics (2009).
Third Edition. Oxford: Oxford University Press.
Sancar, Mithat (2000). Devlet Akl
Kskacnda Hukuk Devleti. kinci Basm.
stanbul: letiim Yaynlar.
Sarca, Murat (2000). 100 Soruda Fransz
htilali. Drdnc Basm. stanbul: Gerek
Yaynevi.
Shorts, Edwin ve de Than, Claire (1998). Civil
Liberties. London: Sweet and Maxwell.
Soysal, Mmtaz [1999]. 100 Soruda
Anayasann Anlam. stanbul: Gerek Yaynevi.
Sungurbey, smet (1997). Hak Nedir?. ada
Tanr, Blent (1994). Trkiyenin nsan
Haklar Sorunu. nc Basm. stanbul: BDS
Yaynlar.
Tunaya, Tark Z. (1960). Trkiyenin Siyasi
Hayatnda Batllama Hareketleri. stanbul:
Yedign.
Trk Dil Kurumu Byk Trke Szl.
<http://tdkterim.gov.tr/bts/> (27.11.2011).
Uygun, Oktay (2000). nsan Haklar Kuram.
nsan Haklar. Ed.: Korkut Tankuter. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
Yayla, Atilla (2004). Siyas Dnce Szl.
nc Basm. Ankara: Adres Yaynlar.
Zabunolu, Yahya Kazm (2004). zgrlkler ve
Kamu Haklar. Polise nsan Haklar Eitimi
Program Konferans, Eskiehir: Yaymlan-
mam Konferans Teblii.

22

Amalarmz
lka Uygarlklarnn nsan Haklarna likin rettii Dnceleri Aklayabilecek,
Ortaada nsan Haklarna likin Oluan Dnsel Birikimini Anlatabilecek,
Yeniada nsan Haklar retisinin Felsefi Temellerini Aktarabilecek,
Yaknada Sosyal Haklar Fikrine nclk Yapan Dnrleri Anlatabilecek

Anahtar Kavramlar
Konfyslk
Budizm
Kast Sistemi
Sofizm
Stoaclk
Ius Civile
Liberalizm
Leviathan
Toplum Szlemesi
Sosyalizm

indekiler
Giri
lkada nsan Haklar ile likili Dnceler
Ortaada nsan Haklar ile likili Dnceler
Yeniada nsan Haklar retisini Oluturan Dnceler
Yaknada Sosyal Haklar Fikrinin nc Dnrleri
2

23
GR
nsan haklarna ilikin dnsel temelleri medeniyet tarihinin ilk balarna kadar geriye gtrmek
mmkndr. rnein lkada zgrlk ve eitlik bata olmak zere insan haklaryla ilgili temel
sorunlara ilikin fikirlere in, Hint Eski Yunan ve Roma Medeniyetleri gibi eitli uygarlklarda
rastlanmaktadr. Bat Roma mparatorluunun ykl ile balayan Ortaan nemlice bir ksmnda
felsef ve siyasal dnceler, kilisenin (dinsel iktidarn) dnyev iktidarlar zerindeki stnln
salamlatrmaya ynelik grler olmu ve insan haklar dncesi ikinci planda kalmtr. Ancak yine
de gerek Hristiyan, gerekse slam dnyasnda eitlik ve adalet dncesinin izlerini bulmak mmkndr.
Yenia ise insan haklar olgusunun temelin tekil eden deerlerin yeniden doumuna sahne olmutur.
Devlet iktidarnn meruluunu ynetilenlerin rzasna dayandran toplum szlemesi kuram, mlkiyet,
yaam hakk, zgrlk, gvenlik ve bar gibi temel deerlerin korunmas gerektiine dair felsefi temeller
bu dnemin rndr. Bu balamda, Jean Bodin, Thomas Hobbes, John Locke ve Jean Jacques Rousseau
gibi dnrler incelemeye deer isimler arasndadr. Yaknaa gelindiinde ise, ekonomik eitsizlikler
karsnda salt siyasal liberalizm temelli zgrlk ilkelerinin insan haklarnn etkin bir biimde
korunmasnda yeterli olmad grlmtr. Bu duruma tepki olarak insanlarn zgrlklerinin nnde
engel tekil ettii dnlen ekonomik eitsizliin alabilmesi iin eitli reeteler ne srlmtr. Bu
erevedeki dnsel birikim sosyalizm dncesinin domasna ve gelimesine yol amtr. Bu nitede,
ilk alardan gnmze kadar gelinen srete insan haklar dncesinin geirdii evrimi anlamaya
ynelik olarak eitli dnemlerde ne kan dnceler incelenecektir.

LKADA NSAN HAKLARI LE LKL DNCELER

in ve Hindistanda Konuyla lgili Dnsel Birikim
inde siyasal dncenin iz brakm ilk ahsiyetlerinden bazlarnda, zgrlk ve eitlik sorunlaryla
ilgili grlere rastlanmaktadr. Taocu dncenin kurucusu olan Lao-e (doumu M.. 604), insanlarn
doutan iyi ve doutan eit olduunu belirtmitir (enel, 2002, s. 106); ayrca, devleti, insanlarn hibir
etkisinin olamayaca bir ruhun eseri olarak grm olmakla birlikte, yneticilerin, insanlarn bireysel
yaamlarna mdahalede bulunmamalar gerektiini sylemitir. Bireysel hayata mdahale etmemenin tek
yolu, bu alanda hibir kanun yapmamaktr. Dnre gre, ideal devlet, ordu ve dier g organlarndan
yoksun olarak snrl bir alanda ve genileme arzusu tamadan yaamaldr (Ben-Amittay, 1983, s. 28).
Devlet, olabildiince az ve ak yasalar karmal ve mutlaka gerekli olandan fazla vergi almaktan
kanmaldr (enel, 2002, s. 107). Bu grleriyle Lao-enin bireyin zgrl lehine olmak zere
devlet gcn snrlamay siyasal dncesinin odana ald sylenebilir; ne var ki, Taocu dnceye
hakim olan kadercilik ve bu dorultuda toplumsal-siyasal olaylardan uzak durma felsefesi, Lao-enin
ngrsnn tersine, bireyin zgrlk alannn geniletilmesini deil, ynetimin glendirilmesini, gl
bir siyasal iktidarn yaratlmasn savunan Konfysle, uygun bir gelime zemini hazrlam
grnmektedir (Ben-Amittay, 1983, s. 29).
Konfys (Kung Fu-u; M.. 551-478), siyasal retisinin merkezine siyasal iktidarn paral
halinin dourduu sakncalar alm ve ancak birlii salam gl bir siyasal iktidarn adaletsizlikleri
yok edebileceini, bylece de kiisel ve ailesel yaamda skunetin geri gelebileceini gstermeye
almtr. Paral siyasal yapnn almas, ynetimin kurumlarnn, rf ve geleneklerinin

nsan Haklarnn Felsef
Temelleri

24
glendirilmesiyle olabilecektir. Konfys retisinin ynetim katnda itibar grmesi ve bu retinin
arzu ettii ekilde inde merkezi iktidarn gcn tekrar etkin hale getirmesi, bireysel ve ailesel yaam
bask altna alan devlet mdahaleleriyle sonulanmtr. Bu duruma tepki olarak Mo-Ti retisi
gelimitir. Mo-Ti (M.. 472-391), her bireyin evresine sevgi balaryla balanmas, toplum sevgisinin
hkmetin eylemlerini belirlemesi ve toplumun temeli haline gelmesi, devletin gemie bal kalmamas
ve gelenee geri dnmemesi, devletin adil davranlar sergilemesi ve ynetimin iyi tanmlanm ve
planlanm bir toplumsal ideale sahip olmas gerektii gibi temalar ilemitir (Ben-Amittay 1983, s. 31-
32).
Hindistanda zgrlk ve eitlik sorunsal etrafndaki grler, bu lkede egemen olan kast sistemi ile
ilgili olmutur. Toplumu, din adamlar, askerler, alanlar, dz iiler, paryalar, kleler gibi kastlara
blen eitsiz ve adaletsiz bir sistem olan bu sistemi merulatrmaya alan Brahmaclk, Upanishadclk,
Hinduizm gibi retilerden farkl olarak Budaclk (Budizm), kast sistemine kar kmtr. Sonradan
Buda olarak anlacak olan Prens Gautama (doumu M.. 500 dolaylar), kast sistemine kar ak ve
kararl bir mcadele iine girmi olmamakla birlikte, kast ayrmna kar km ve bunu davranlaryla
da gstermitir. Buda, btn insanla hitap etmi, dncelerini yayarken insanlar arasnda ayrm
yapmadndan, toplumun en alt snflarn bile dncelerinin kapsam iine almtr. Budacln, ksa
bir sre iinde Hindistan snrlarn aarak in, Birmanya, ran ve Asyann dier blgelerine yaylm
gstermesinin temel nedeninin, bu yeni retinin kast sistemine kar kesin tavr alm ve halk-eitliki
bir nitelik gstermi olmas olduu sylenebilir (enel, 2002, 102-103; Ben-Amittay, 1983, s. 38).
Tarihsel srete Hindistanda eitlik ve zgrlk nndeki temel
engelin kast sistemi olduunu hatrlaynz.

Eski Yunann Siyasal Yaps ve Konuyla lgili Dnsel Birikimi
Yunan yarm adasn, Anadolunun bat kylarn, Ege adalarn ve Gney talya ile Sicilyay kapsayan
Eski Yunan dnyasnda zgrlk ve eitlik sorunlarna deinen siyasal dnceleri anlayabilmek,
ncelikle, bu dnyann en parlak dneminin toplumsal ve siyasal rgtlenme biimi olan polis (site, kent
devleti)in bilinmesini gerektirmektedir. Polis, birka ehri ve bu ehirlerin krsal kesimlerini de iine
alan bir siyasal-toplumsal birliktir. Bu birlik, ayn zamanda dinsel, asker ve ekonomik bir btnlk
gstermitir. Polislerden hibirinin, dierlerini hkmranlk altna alabilecek kadar gce ulamamas,
polislerin merkez bir g altnda toplanmasn engelleyerek her birinin zerkliini salamtr. Merkez
bir g altnda birleememenin bir nedeni de, her polisin dierlerini yabanc olarak grmesine neden olan
kendine zg kutsalla ve tanrlara sahip olmasdr. M.. V. Yzyl polis toplumu, hukuksal adan
kesimden olumutur: i- yurttalar (vatandalar): Polisin yerli halkn oluturan ve belli haklara sahip olan
zgr kiilerdir. Polisin ilk dnemlerinde yurttalk, toprak sahipliiyle zdeken, daha sonra silah
kullanma hakk olan her yetikin erkek yurttala kabul edilmitir. Kadnlar hibir zaman yurtta olarak
kabul grmemi ve ksmen istisna olan Sparta hari kamusal-toplumsal etkinliklerin dnda tutulmutur.
Homojen olmayp eitli toplumsal snflara blnm olan yurttalar arasnda, ynetim mekanizmasn
ellerinde bulunduranlar genellikle soylular olmutur. Yurttalar, toplam nfus iinde aznl
oluturmutur. rnein, nfusu 350.000e ulaan demokratik Atinada yurttalarn says 40.000 - 45.000
dolaylarnda olmutur. ii- yabanclar (meteksler; metoikoslar): Polise yerlemi olup genellikle zanaat ve
ticaretle uraan, zgr olmalarna karn, hibir yurttalk hakkna sahip olmayan kiilerdir. iii- kleler:
Hibir hakk ve zgrl bulunmayan ve retim arac kabul edilen kiilerdir. Klelerin, polisin madd
ihtiyalarn salamalar, yurttalarn eitli kltrel etkinliklerde bulunmalar ve siyasetle uramalar
iin gerekli bo zaman yaratm ve bylece de, dorudan demokrasi uygulamalarnn gelimesine uygun
bir ortam yaratmtr (Aaoullar, 2000, s. 10-23; Sarca, 1999, s. 7-8).
Eski Yunan polisleri ve zellikle de Atina her zaman demokrasiyle ynetilmi deildir. Buralarda
demokrasi, belirli (sosyo-ekonomik, siyasal) koullar olgunlatnda gelimitir. te yandan, toplumun
hukuksal tasnifinden de anlalaca zere, Eski Yunan demokrasisi kleli ve kadnlar kamusal
srelerden dlayan bir demokrasi olmutur. Eitlik vatandalar arasndadr. zgrlk de esas olarak
kamu hizmetine katlmakla zde grlmtr. Buna gre polis ynetimine, kamu hizmetlerine katlan

25
kii zgrdr. zgrln lt, ynetime, yasalarn yaplmasna katlabilmektir. Yunan Siteleri doal,
terkedilemez, devredilemez haklara sahip bireyler ile bu haklar inemek iin frsat bekleyen, bu yzden
de yetki snrlarnn izilmesine allan devlet iktidar arasndaki elimeye yabancdr [] Yunanda
zgrlk, ynetime katlmak anlamna gelmektedir. XIX. yzyln liberal devletinden farkl olarak
bireyleri ounluun basksndan kurtaracak nlemler dnlmemitir (Sarca, 1999, s. 11). Bireylerin
veya vatandalarn devlete kar ileri srebilecei haklar sz konusu olmamtr. Site devleti (polis)nin
varl esastr ve devlet bireyler zerinde tam ve mutlak bir otoritedir. Eski Yunan siyasal-toplumsal
yaps zgrlkten, yalnzca siyasal haklara sahip olmay anlamtr (Kapani, 1993, s. 20-21).
M.. VI. yzylda, ekonomik ve toplumsal gelimelerle birlikte dnce alannda bir devrime tank
olunmutur. Aristokratik dnya grne dayanan mitolojik dnme tarz, beliren yeni toplumsal
olgular ve insan ilikilerindeki deiimleri aklamada yetersiz kalm ve ykselen orta snf, olaylar-
olgular ele alrken, tanrlara bavurma gereksinimi duymayan laik ve soyut bir sylem kurma abas
iine girmitir. lk nce yonya polislerinde ortaya kan bu dnsel krlma, kendisini nce doa
felsefesinde gstermitir. Miletli ve Efesli ilk filozoflar, gncel toplumsal ve siyasal sorunlarla dorudan
uramaktan uzak durarak evrene (kosmosa) ilikin sorunlara yant arama abas iine girmitir. yonyal
filozoflar Thales (M.. 625-545), Anaksimandros (M.. 610-545), Anaksimenes (M.. 588-525) ve
nihayet Herakleitos (M.. 540-480)un doa felsefelerinin zn, mitolojik dncenin yapt gibi
doay, evreni tanrlarla deil, doa yasalaryla aklamak olduu sylenebilir. Onlara gre, bu doa
yasalar sayesinde evrende daimi biimde bir deiim, dnm ve sreklilik egemendir. yonya
filozoflaryla benzer biim ve ierikte doa sorunlarna aklk getirmeye alan bir dnr olan
Demokritos (M.. 460-370), toplumsal-siyasal olgulara ilikin de nemli baz deerlendirmelerde
bulunmutur. Dnre gre, insanlar kendi ihtiyalar dorultusunda kendilerini ve toplumsal ilikileri
gelitirerek gittike daha iyi yaam koullarna kavuur. Devlet (polis), toplumda iyi bir yaam biimini
ve dzeni salamaya ynelik yasalar yapmas ve korumas amacyla insanlar tarafndan yapay bir kurum
olarak oluturulmutur (Aaoullar, 2000, s. 52-72).
Demokritosun devleti, insanlarn ihtiyalarn karlamak zere oluturduu insan eseri yapay- bir
kurum olarak grmesinin, bireyin ve toplumun zgrl sorunuyla dorudan ilikili bir sonucu olduu
aktr. Bu dnme ekliyle, devletin (polisin) Tanrlarn eseri olduu ve dolaysyla insan st bir
kiilii olduu eklindeki mitolojik yaklam terk edilmi olmakta, devlet sahici bir dzleme ekilerek
kaynana/temeline insanlar yerletirilmi olmaktadr. Bylece, bireylerin bnyesinde eridii ve kendi
bana bir ama olan devlet kurgusu yerini, kaynan insanlardan alan ve meruiyetini insanlara hizmet
etmek amacnda bulan, baka bir anlatmla devleti ama deil ara olarak gren, bir devlet anlayna
brakm olmaktadr. Bu yaklamn, demokrasi ve insan haklarna giden yolda nemli bir ke ta
olduu kukusuzdur.
Atinann siyaset ve kltr bakmndan gelitii ve demokratik dzenin tesis edildii bir ortamda,
dorudan insan ve toplum sorunlarn merkezine alan bir dnce hareketi olarak Sofizm / Sofistler ortaya
kmtr. Zengin kimselere ynetimde etkili olabilmeleri iin bilgilerini satan kiiler olan Sofistlerin en
nls konumundaki Protagoras (M.. 480-410), kamusal kurumlarn, insan refahna katks asndan
deerlendirilmesi gerektiini syleyen ilk dnrdr. Btn olgularn anlalmasnda akln nemini
vurgulayan dnr, toplumun siyasal adan rgtlenmesinin (devletlemesinin) de eit bireyler arasnda
yaplm olan bir antlamann eseri olduu kansndadr. Dier bir Sofist dnr olan Antiphon ve
Alkidamas tarafndan da benimsenen bu arpc dnceye gre, devletin ortaya kmas, btn insanlarn
zgr bir ekilde kendi serbestliklerini snrlandrarak, temel zgrlklerin bir rgtlenme erevesinde
glendirilmesi iin yaptklar bir antlamann sonucudur. Bu yaklamn benzeri, 17. ve 18. yzyl
siyasal dncesinde de ifadesini bulacak ve toplum szlemesi kuram olarak boy gsterecektir. te
yandan, Protagoras, btn uluslarn ve hatta klelerin bile eit olduu grndedir (Ben-Amittay, 1983,
s. 56-57). Klelik kurumunu eletirmeleri, Sofistlerin ilgin bir ynn oluturmutur. Onlara gre, ayn
toplum iinde yaayan insanlarn eitsiz bir durumda olmalar toplumun temel yasasna, kurucu
antlama/szlemeye aykrdr (Sarca, 1999, s. 15); bununla birlikte, insanlar arasnda eitsizlii savunan,
toplumsal-siyasal kurumlar eit ve ortak iradeye dayanan toplum szlemesiyle deil de, gl olann
hkmn yrtmesi esasna dayanan kuvvet teorisiyle aklayan baz Sofist dnrlerin de olduunu
eklemek gerekir. Belirtilmelidir ki, Sofizm, sanat ve siyaset dnyasn da etkilemitir. Sofizmin youn

26
etkisi altnda kalm olan dnr ve sanat Sofokles, yazl yasalarn (pozitif hukukun) zerinde yer alan
bir doa yasasna (doal adalete) iaret etmitir. Dnr, bu doal yasaya aykr olarak snrlarn aan
otoritelere kar vatandalarn direnme ve isyan haklar olduunu savunmutur. Keza, Sofizmden
etkilenmi bir siyaseti olan Periklesin de nl bir sylevinde demokrasiye vgsne, yazl olmayan
yasalarn (doal hukuk) stnlne yaplan vurgu elik etmitir (Ben-Amittay, 1983, s. 57-58).
Grld gibi, Sofistler, insan merkezlerine alan, toplumsal-siyasal kurumlarn insan eseri olan ve
insann hizmetinde olmas gereken yaplar olduunu vurgulayan grleri savunmutur. nde gelen
Sofist dnrlerin, insanlarn eitlii fikrini savunmu olmalar da, insan haklar dncesine varan uzun
yolda nemli dnsel katklar olmutur.
yonya felsefesi ve Sofizmin yaam bulduu istikrar ve demokrasi ortamnn bozulmas ve polisler
(site devletleri) iin bir k dneminin balad koullarda, eitlik ve zgrlk temalar, yerlerini
devleti kurtarmaya odakl ve bu dorultuda devletin varlna ve o devleti yceltecek siyasal sekinlerin
nemine vurgu yapan grlere brakmtr. Dnceleri arasnda farkllklar olmakla birlikte, Sokrates
(M.. 469-399), Platon (Eflatun; M.. 427-348) ve Aristoteles (M.. 384-322) esas olarak, devleti
ycelten, bireysel zgrl dlayan ve kiileri btn (polis) iinde eriten izginin temsilcileri olmutur.

Roma Uygarlnn Konuyla lgili Dnsel Birikimi
M.. VIII. yzylda kurulduu varsaylan Roma devleti, M.. 509 ylna kadar krallk eklinde
ynetilmi ve bu dnemi cumhuriyet ynetimi izlemi ve M. 27de ise imparatorluk dnemi balamtr.
Roma, uyruklarnn hukuksal status bakmndan Eski Yunan andrmaktadr. Snrl bir vatandalar
topluluuna, yabanclar ve kleler elik etmitir. Vatandaln Romada da Antik Yunana benzer bir
mahiyette ve fakat zamanla lei genileyen bir seyir izledii grlmtr. Roma kavmi (civitas)n
hukuku olarak doan ve Roma vatandalarna uygulanan hukuk kurallarndan oluan Ius civile, kamu
hukuku alannda vatandalar iin halk meclisleri, senatus ya da magistralklarla ilgili seme, seilme
haklar ve askerlik yapma gibi hak ve devleri getirmitir. Ius Civile, zel hukuk alannda ise, dier
koullar da salanmak kaydyla, her trl mameleke ilikin hukuk ilemlerde taraf olarak hak sahibi
olabilmek veya bor altna girebilmek, hukuken geerli bir evlilik yapabilmek, davada taraf olabilmek
gibi haklar tanmtr. Roma uyruu olup da kendisine vatandalk tannmayan ve yabanc (peregrinus)
kabul edilen kimselere ise, genellikle ticaret hayatnn gerektirdii hukuk ilemleri yapmak ve
Romallarla evlenmek hakk tannmtr. Uyruk olmalarna karn yabanc saylan bu grup, Ius civileye
deil, Ius gentiuma (yabanclar, kavimler hukukuna) tabi olmulardr. Bu ikili durum, M.S. 212de btn
imparatorluk uyruklarna vatandalk hakknn tannmasyla son bulmutur (Karadeniz elebican, 1997, s.
149-153). Toplumsal-hukuksal piramidin en altnda ise zgr olmayp hibir hakk bulunmayan ve
btnyle bir eya muamelesi gren kleler yer almtr.
Eyleme ve uygulamaya nem veren ve siyasal yaplarnda kkl dnmleri ok yava geiren
Romada zgn bir siyasal doktrinin izlerine rastlamak kolay deildir. Soyut dnceye pek deer
vermemelerine karn, ieride mevcut eitsizlikleri ve darda izlenen yaylmac siyaseti merulatrmaya
ynelik grlere rastlanmtr. Bu dorultuda, Eski Yunan polislerinin k dneminde ortaya kan
Stoac dnce Romal dnrleri etkilemitir. Stoaclara gre, btn insanlar evrensel dzenin temel
paralar olarak, evrensel akldan pay almlardr ve hepsi Tanrnn ocuklardr; bu yzden de
birbirlerinin kardeidirler. Herkesi balayan bir doal hukuk fikrinden hareketle Stoaclar, evrensel-
tanrsal akldan pay alan ve tanrsal-doal yasann hkm altnda yaayan insanlarn eitlii dncesine
ulamtr. Bu dncelerin siyasal karl ise, tek bir dnya devleti (kosmopolis) ve dnya yurttal
fikridir. Bu ieriiyle Stoaclk, Roma mparatorluunun btn dnyaya hkmetmeyi amalayan
yaylmac eilimine uygun dmektedir. Eklemek gerekir ki, soyut dzeyde evrensellii ve eitlii
savunan Stoaclk, somutta ise dnyevi deerleri nemsemeyen kaderci eilimleriyle mevcut eitsizlikleri
ve baskc rejimleri kabul etme izgisine kaymaktadr (Aaoullar, 2000, s. 400-404).
Roma siyasal dnnn en nemli temsilcisi kabul edilen Cicero da (Marcus Tullius Cicero;
doumu M.. 106) Stoaclarn doal hukuk ve evrensellik dncesini benimsemitir. Bu, onu eitlik
fikrine gtrmtr; bununla birlikte, dnre gre, akln farkl kullanmndan kaynaklanan eitsizlikler
kanlmazdr; bu yzden, mutlak eitlikten sz edilemez. Buradan hareketle, Cicero, Romada geerli

27
olan zgr insan-kle ayrmn olaan gstermekte, onu merulatrmaktadr. Dnre gre, Roma
devletinin dzeni doal hukuka uygun bir dzendir. Bylelikle Cicero, Romadaki btn eitsizlikleri de
doal hukuka uygun bularak merulatrmaktadr (Aaoullar ve Kker, 2001, s. 51-56).
Roma siyasal dn iinde, zgrlk ve eitlik konularyla balantl olarak anlabilecek bir dier
isim, Cicero gibi Stoac ideolojiden etkilenmi bir dnr olan Lucius Annaeus Seneca (M.. 4 M.S.
65)dr. Seneca, soyut dzeyde, eitsizliin ve kleliin kayna olarak grd mala mlke sahip olma
tutkusuna ynelik eletirel deerlendirmeler yapmtr. Ona gre, bu tutku ve onun sonucu olarak ortaya
kan zel mlkiyet, eitliin hkm srd doal yaama son vermitir; ne var ki, dnre gre, artk
eski duruma, doal yaama, geri dnmek de mmkn deildir; var olan btn kurumlarn korunmas
gerekmektedir. rnein, klelere iyi davranlmas gerektiini savunan dnr, klelik kurumunu olduu
gibi kabul eder. Stoac felsefe, Senecaya klelii merulatracak imknlar da sunmaktadr. Bu
dorultuda Seneca, bedensel ya da dsal kleliin hi nemli olmadn, nemli olann kiinin kendi
iinde salad zgrlk olduunu savunur (Aaoullar ve Kker, 2001, s. 79-83).
Stoaclk dncesinin Roma yaylmaclnn merulatrlmasndaki
roln anlatnz.
Stoaclk deolojisine ilikin daha fazla bilgi edinmek iin baknz:
http://www.felsefe.gen.tr/stoa_okulu_stoalilar.asp

ORTAADA NSAN HAKLARI LE LKL DNCELER

Bat Avrupann Konuyla lgili Dnsel Birikimi
Ortaan, Bat Roma mparatorluunun yklndan (476 yl) Rnesansa (XV. Yzyl sonu) kadar
sren bir dnem olduu kabul edilmektedir. Bu dnem Bat Avrupasnda feodalite (feodal retim
tarz)nin hkm srmesi, feodaliteye uygun olarak gl bir merkez iktidarn olmay (paral kk
siyasal yaplarn varl) ve Hristiyanln Papalk ve ona bal kiliseler eklinde kurumsallaarak
dnce hayatn belirlemesi gibi olgularla belirlenebilecei sylenebilir. Bu dnemin nemlice bir
ksmnda felsef ve siyasal dnceler, kilisenin (dinsel iktidarn) dnyev iktidarlar zerindeki
stnln salamlatrmaya ynelik grler olmutur. Kilise ve devlet iktidarnn alanlarnn ayr
olmas gerektii, siyasal iktidarn Tanr kaynakl olsa bile yneticiye halk eliyle ulatn ve devletin
doal yasaya uygun biimde keyf olmayan snrl bir ynetime sahip olmas gerektiini dile getiren
Aquinumlu Thomas (1224-1274), sz konusu izginin dna kan ilk kayda deer dnr olmutur
(Sarca, 1999, s. 42-44; Aaoullar ve Kker, 2001, s. 233-245). Bu dnr dnda anlabilecek dier
iki dnr ise Padoval Marsilius (1275-1343) ve Occaml William (1300-1350)dr. Marsilius, kilisenin
oynamak istedii siyasal role kar km ve onun devlete (dnyev iktidara) baml bir statde olmas
gerektiini kantlamaya almtr. te yandan, dnre gre, btn kamu makam ve otoriteleri
seimlik ve yasalara tabi olmaldr; kamu otoritelerinin tamam, devlet adna ama herkesin kar
dorultusunda almaldr. William da, hkmetin, kiliseden btnyle bamsz ve ondan tamamen ayr
olmas gerektiini savunmutur. Dier yandan, dnr, devlet iktidarnn kaynann halk olduunu,
hkmetin meriuiyetinin halk desteine bal olduunu sylemitir. Yasalarn, insanlarn ve halklarn
eitlii ilkesine bal olarak kaleme alnmas gerektiini savunan William, pozitif hukukun da, doal
hukuk gibi, bireysel zgrlk ve eitlik kurallarna uygun olmas geretiini de vurgulamtr (Ben-
Amittay, s. 111-113).
Grld gibi, ortaa sonlarna doru, Bat Avrupa siyasal dncesi, giderek kilise ve devleti
ayran laik bir izgiyi benimsemenin yannda, bireysel zgrlk ve eitlik kavramlarna daha dorudan
biimde deinme ve dahas bu ilkeleri savunma noktasna gelmi bulunuyor.

28
slam Kltr Sahasnda Konuyla lgili Dnsel Birikim
slamiyetin kltrel ve siyasal nfuz sahas iinde, kabaca IX- XIV yzyllar arasn kapsayan dnemde
dnce hayatnda hissedilir bir canllk gzlenmitir. Bat Avrupa dnce hayatnn, kilisenin
snrlayc, kstlayc mdahalelerine maruz kald bu tarihsel kesitte, slam dnrlerinin Eski Yunan
dnrlerinin eserlerinden zgrce beslenerek dnce sentezlerine varmaya alt grlmtr.
Avrupa, Eski Yunan dnce hayatnn rnlerini, sz konusu dnem slam dnrlerinin almalar
araclyla renmitir. bn-i Rd (1126-1198)n Aristotelesin eserleri zerine yapt yorumlar da
Avrupal dnrleri etkilemitir. Tarihi, kiisel kahramanlk veya yenilgiler temelinde deil, toplumsal
olgular esas alarak aklamaya ynelen ve bu dorultuda devlet ve toplum zerine dikkate deer gzlem
ve tespitlerde bulunan bn-i Haldun (1332-1406) gibi dnrlerin kt bu kesit, dolayl da olsa, devlet
iktidarn, birey ve toplum lehine snrlama arzusunu yanstan birtakm grlere sahne olmutur.
Farab (870-950), var olan toplumsal dzenler ve olmas gerektiini dnd toplumsal dzene
ilikin tahlillerinde, adalete, bara, insanlar gerek mutlulua ulatrmay amalayan toplumsal
dayanmaya, evrensellie vurgu yaparak bu hususlarn nemine iaret etmitir. El-Maverd (974-1058),
devlet bakan konumundaki halifenin, adalete uygun hareket etmemesi halinde, grevinden
uzaklatrlmas gerektiini savunmutur. Keza, bn-i Sina (980-1036) da, halifenin tad stn gcn
meru bir niteliinin bulunmas gerektiini vurgulamtr. Dnre gre, bu meruiyet, bireylerin
dorudan veya dolayl olarak gsterecei rzaya dayanacaktr. Bireylerin rzasnn olmad ve
dolaysyla, meruiyete sahip olmayan bir iktidara kar bireylerin direnme, bu iktidar alaa etme ve
hatta iktidar elinde bulunduran kiiyi ldrme haklar vardr (Okandan, 1976, s. 234-243).

YENADA NSAN HAKLARI RETSN OLUTURAN
DNCELER
lka ve ortaada insan haklar kavram ile belirli lde ilikisi olan dncelerden sz etmek
mmknken, sz konusu olan yenia olduunda, bu dnemin belli bal dnrlerinin kuramlarnn,
dorudan insan haklar retisine vcut verecek aklkta grler ierdii grlr.
Tarihsel sralamaya gre, bu dnrlerden ilki, Jean Bodin (1530-1596)dir. Kanl mezhep
savalarnn hkm srd Fransada grlerini olgunlatran Bodin, bu ar siyasal-toplumsal kriz
ortamnn ancak devlet iktidarnn merkezletirilerek glendirilmesi sayesinde alabilecei kansnda
olmutur. Dnrn byle bir gl iktidar iin gelitirdii forml, onun nl egemenlik kuramdr.
Buna gre, egemenlik, mutlaktr, sreklidir, devredilemez ve blnemez. Salt egemenlik kuramna
bakldnda, otorite yanls bir dnr gibi grnen Bodin, kuramyla elimek pahasna egemenlie
baz snrlamalar getirmitir. Birincisi, egemen, Tanrsal-doal yasalara uygun hareket etmelidir. Bu
yasalar, adaleti ieren, uyruklarn zgrlk, mlkiyet, gvenlik, bar gibi haklarnn sayg grp
korunmasn gerektiren, yazl olmayan, ama insanlarn vicdanlarna sinmi yasalardr. Egemenin yasalar
(pozitif hukuk), bu yasalara (doal hukuk) uymaldr; ne var ki, egemeni buna zorlayacak olan,
vicdanndan bakas deildir. kinci bir snrlama ise temel yasalar snrlamasdr; buna gre, egemen,
tahta geii dzenleyen halefiyet yasas ile kamu topraklarnn bakalarna devredilmezlii yasasna aykr
hareket edemeyecektir. nc snrlama ise ekonomik niteliklidir. Egemen, zel mlkiyete
dokunamayacak, keyf ve salt kendi kiisel kararyla vergi salamayacaktr (Aaoullar ve Kker, 2000, s.
17-37). Grld gibi, Bodin, en yksek buyurma/ynetme erki olarak nce mutlaklatrd
egemenlii, belirli bir adalet fikri ve daha ziyade ekonomik nitelii ar da bassa, belirli bir zgrlk
alanyla snrlama yoluna gitmektedir; bununla birlikte, dnrn, bu zgrlk alanlarnn devlet
tarafndan ihlali halinde ngrd herhangi bir yaptrm sz konusu deildir.
Gl bir merkez devletin en yetkin savunucusu ve kuramcs olan Thomas Hobbes (1588-1679) iin
de esas ncelik, bu nitelie sahip bir devletin inasdr. Hobbes, gl bir merkez iktidarn yokluunda
nelerin olabileceini gstermek iin doa (tabiat) hali kurgusuna bavurmutur. nsann hayatta
kalabilmek iin gerek dier insanlarla ve gerek doayla amansz bir mcadele iinde olduu bu ykc
durum, bireylerin kendi aralarnda yapt ve konusu g kullanma hakknn nc bir kiiye (devlete)
devredilmesi olan toplum szlemesi ile son bulmutur. Hobbesun ngrd devlet, gvensizliin,

29
korkunun, belirsizliin stesinden gelen gl bir gvenlik devletidir ve dnr onu bir ejderha
(Leviathan) olarak tanmlamaktadr (Hobbes, 2005). Bireyler szlemeyle yarattklar bu gcn
(temsilcinin) ilem ve eylemlerine uymakla ykmldr. Bu vurgular itibariyle, btnyle devlet
otoritesi yanls bir grnm veren Hobbesta clz da olsa zgrlk bir damarn olduu sylenmelidir.
Bir kere, o, snrsz, keyf, bir devletin kuramcs olmad gibi, Heldin (1989, s. 14) de belirttii gibi,
ayn zamanda liberal bir yana da sahiptir; nk, toplumun ve devletin varln zgr ve eit bireylere
ve bu bireylerin yapt szlemeye referansla aklamtr. Gerekten de Hobbes, devletin temeline bireyi
ve onun zgr iradesini yerletirmi, bylece de devleti insan eseri olan, meruiyetini insan iradesine
(szlemeye) dayal olmaktan alan ve varlk nedeni gvenlii salamak olan bir yap olarak
kurgulamtr. Dier yandan, Bodine benzer biimde, Hobbes da devlete belirli bir snrlama ve bireylere
belirli bir zgrlk alan ama eiliminde grnmektedir. Bir kere, devletli dzene geile birlikte, kiiler
yaam haklarn devretmi deildir; zira, dnre gre, btn haklar devredilebilir nitelikte deildir
(Hobbes, 2005, 98-105). Bunun yan sra, Hobbes, bireylere devletin karmamasn arzulad bir zel
alan ama abasnda olmutur. Dnre gre, dnyada insanlarn btn eylemlerini ve smzlerini
dzenlemek iin yeterli kurallarn olduu bir devlet olmadna gre [] yasalarca msaade edilen btn
eylemlerde, insanlar, kendileri iin en yararl olacak ekilde, kendi akllarnn nerecei eyleri yapmak
zgrlne sahiptirler [] bir uyruun zgrl, egemenin, uyruklarn eylemlerini dzenlerken
yasaklamam olduu ilerdedir sadece: birbirleriyle alm ve satm yapmak ve baka trden anlamalara
girmek; evlerini, gdalarn ve mesleklerini semek, ve ocuklarn uygun grdkleri ekilde yetitirmek
zgrl; ve benzeri gibi (Hobbes, 2005, s. 156-157). Hobbesun bireyin zgrl sorununa kaytsz
kalmadn gsteren bu vurgularna karn, ele ald veya ima ettii zgrlkler hukuksal gle
donatlm deildir. Bu hak ve zgrlkler, devletten talep edilebilecek ve devleti gerekten
snrlayabilecek bir ekilde kurgulanmamtr; bu bakmdan, Hobbes ve Bodinin zgrlkleri gerek
gvencelere balamama noktasnda birletii sylenebilir.
Bodin ve Hobbestan farkl olarak, siyasal liberalizmin nc kuramcs John Locke (1632-1704),
zgrlklerin militan bir savunusu iinde olmu ve bireyin zgrlk alannn devlet tarafndan ihlali
sorununu da geitirmeyerek bu hususta da berrak grler ifade etmitir. Dnre gre, siyasal toplumu
(devletli toplumu) kuran toplum szlemesi yaplmadan nce zaten var olan yaam-zgrlk-mlkiyet
haklar, siyasal topluma olduu gibi tanmtr. Bireyler, devlete sadece doa (tabiat) halinde ellerinde
tuttuklar cezalandrma yetkilerini deveretmitir. Devlet, yaam, zgrlk, mlkiyet haklarna
dokunamayacaktr. Aksi durumda, halk, ynetime isyan hakkn kullanacaktr. Lockeun, bireysel hak ve
zgrlkleri gvencelemek iin isyan hakk yaptrm dnda ngrd ikinci mekanizma kuvvetler
ayrl ilkesidir (enel, 2002, s. 337-347). Yasama, yrtme erkleri farkl ellerde toplanrsa, hak ve
zgrlkleri tehdit edemeyecek daha dengeli bir siyasal iktidarn gerekleebilecei dncesi, kuvvetler
ayrl nerisinin esas nedeni grnmndedir.
Belirtmek gerekir ki, Lockeun zgrlk felsefesi ve haklar katalou, ilk insan haklar belgeleri
zerinde belirgin bir etki yapm gibidir. 1789 Fransz nsan ve Vatanda Haklar Bildirisinin 2.
maddesine gre, Her siyasal topluluun amac, insann doal ve zaman amna uramaz haklarn
korumaktr. Bu haklar zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve baskya kar direnmedir. Grld gibi, 2.
madde, Lockeun yaam-zgrlk-mlkiyet ve isyan (direnme) hakk formln tekrarlam olmakta ve
gene Locke gibi, bu haklar devlet (siyasal toplum) tarafndan bahedilmeyen, bilakis teden beri var olan
doal haklar eklinde deerlendirmektedir. Ayn bildirinin 16. maddesine gre ise, kuvvetler ayrl ile
haklarn gvence altna alnmad hibir toplum bir anayasaya sahip deildir. Burada da nce Locke
tarafndan ifade edilmi olan ve daha sonra Montesquieu (1689-1755) nn zerinde duraca kuvvetler
ayrl ilkesi yinelenmitir.
Yenian deinilmesi gereken bir dier nemli dnr Jean Jacques Rousseau (1712-1778)dur.
Hobbes ve Locke gibi Rosseau da grlerini ortaya koyarken, doa (tabiat) hali ve toplum szlemesi
kurgularna bavurmutur. Rousseau, siyasal toplumu, varl birey iradelerine dayanan ve yelerine eit
hak ve ykmllkler baheden bir btnlk olarak tasavvur etmitir. Bu eit derecede karlkl
bamllk durumundan dolay gerekte bir zgrlk durumu yaanmakta ve herkes kendisini birey
iradelerinden doan genel iradenin ynetimine vermi olmaktadr (Rousseau, 1999, s. 46-47). Dnre
gre, [] kendini herkese veren kii kimseye vermemi demektir ve kendisi zerinde bakalarna

30
tand haklara bakalar zerinde kendisi de sahip olmayan hibir ye bulunmad iin her birey hem
yitirdiinin tam karln hem de elindekini korumak iin, daha ok g kazanm olur (Rousseau,
1999, s. 47). Sadece siyasal temsilciyi (devleti) yaratma aamasnda birey iradelerine ve dolaysyla, bir
bakma, halka belirleyicilik tanmakla yetinen Hobbestan farkl olarak Rousseau, halk sadece siyasal
iktidarn oluum aamasnda deil, siyasal karar alma srelerinde de hakim klma yanlsdr. Buna gre,
[y]asalara boyun emek zorunda olan halk, yasalar koyan halkn kendisi olmaldr; toplumun koullarn
dzenleme ii ona katlanlara aittir (Rousseau, 1999, s. 77). Ayn dorultuda, egemenlii genel iradenin
uygulan olarak gren Rousseau, bu yzden egemenlik yetkisinin devredilemeyecei, egemen varln
bizatihi kendisi olan topluluun, gene kendisi tarafndan temsil edilebilecei sonucuna ulaacaktr
(Rousseau, 1999, s. 59-60).
Rousseau bu grleriyle, insan haklarnn dnsel geliimine en nemli katksn da yapm
olmaktadr. O, halk, salt devletin oluum aamasnda deil, daimi biimde denkleme dahil etmitir. u
halde halk, hem egemenliin kayna hem de egemenliin yegane sahibidir. Bu sayede, yasalara boyun
een halk, ayn zamanda tabi olduu bu yasalarn yapcs/yaratcs da olacaktr. Burada hak ve
zgrlklerin gvencesi sorunuyla ilgili bir boyut olduu kukusuzdur. Halk, muhtemel bir keyf, zorba,
eitlik ve zgrlk dman bir ynetimin zgrlkleri ortadan kaldrmasna izin vermeyecektir; zira,
halk, ynetme yetkisini hibir ekilde elinden brakm deildir. Halk egemenlii fikrinin en yetkin
anlatcs ve savunucusu olan Rousseaunun grlerinin, insan haklar ile demokratik devlet ilkesi
arasndaki ayrlmaz ba zerine dnme frsat verdii sylenebilir. nsan haklar bnyesinde
dnlebilecek birtakm haklar pozitif hukukun paras haline gelmi olsa bile, demokratik imknlarn
(seme seilme haklar, rgtlenme zgrl vb.) olmad koullarda, bu haklar keyf ynetimlerce
rahatlkla ortadan kaldrlabilir veya uygulama alannda ii boaltlacak ekilde sulandrlabilir.
Rousseaunun, eitlii nemseyen duruu ve halk egemenliine yapt vurguyla insan haklar
retisinin geliimine olumlu katkda bulunmu olmakla birlikte, bireyin zgrl ve aznlklarn haklar
bakmndan hayli sorunlu grlere de sahip bir dnr olduu sylenmelidir. Dnre gre, birey
iradelerinden domu olan genel irade her zaman dorudur, hibir zaman deimez, bozulmaz ve arln
yitirmez (Rousseau, 1999, s. 77 ve 163). Dier yandan, siyasal toplumu yaratan kurucu anlamann
(toplum szlemesinin) oy birliini gerektirmesine karlk, siyasal toplumun oluumundan sonraki
srelerde siyasal kararlarda oy okluu ilkesi yeterli olacaktr; ilk szleme dnda, ounluun oyu,
geri kalanlar her zaman balayacaktr (Rousseau, 1999, s. 165-166). Bu durumda, genel irade de,
ifadesini ounluun tercih ve kararlarnda bulacaktr; nitekim dnr, genel iradenin tm zelliklerinin
ounlukta olduu grn aka da ifade etmektedir (Rousseau, 1999, s. 167). Rousseaunun izdii
ereveden kan sonu, doru, deimez, bozulmaz olan genel iradenin, uygulamada her zaman
ounluk tarafndan temsil edilmesi ve bu yzden de aznln ounlua kesin olarak tabi klnmasdr.
stelik Rousseau, aznln ounlua tabi olmas ilkesini keskin yaptrmlarla gvenceleme yoluna da
gitmitir; toplumsal uyuma ters denleri, srgn veya lm gibi cezalar beklemektedir (Rousseau, 1999,
s. 205).
Jean Bodinin egemenlik teorisininin ekillenmesindeki tarihsel
etkenler ne olabilir?
John Lockeun Szleme teorisine ilikin daha fazla bilgi edinmek
iin baknz: http://www.felsefe.gen.tr/john_locke_sozlesme_siyasal_toplum.asp

YAKINADA SOSYAL HAKLAR FKRNN NC
DNRLER
19. yzyl ba, kapitalizmin dayatt ar alma koullarnn ve yaratt sosyal eitsizliklerin hissedilir
hale geldii bir tarihsel kesit olmutur. yle ki, aslnda ilke olarak kapitalizme kar olmayan, bilakis onu
destekleyen baz liberal dnrlerin bile birtakm itirazlar dillendirmeye balad grlmtr.
rnein, liberal bir iktisat olan Jean Charles Lonard de Sismondi (1773-1842), 1815 ngilteresine

31
ilikin gzlemlerinde, kapitalizmin ngrd serbest rekabetin, zenginliin belirli ellerde toplanmasna
yol at, sanayilemenin ii snfnn durumunu dzeltmedii, aksine daha da fakirlemesine yol aarak
ktletirdii, kapitalizmle grlen tekellemenin ar retime ve krizlere yol at eklinde tespitlerde
bulunmutur (Sarca, 1999, s. 129-130). Keza, liberalizmin nde gelen dnrlerinden biri olan John
Stuart Mill (1806-1873) de, 1840larn kriz koullarnda, kapitalizmin ngrd, devletin ekonomiye
mdahale etmemesi (braknz yapsnlar) ilkesinin, herkesin deil, yalnzca bir aznln mutluluunu
salad, serbest rekabetin at yaralarn ancak devlet mdahalesiyle kapatlabilecei eklindeki
grlerini ifade etmitir (Sarca, 1999, s. 112).
Toplumsal zenginliin yaratlmasnda emekilerin belirleyici konumuna ve buna karlk, geni
toplum kesimlerinin gittike ktleen yaam koullarna kararl biimde dikkat ekenler, sosyalist
dnrler olmutur. Sosyalizmin ilk dnem dnrlerinden Saint Simon (1760-1825)a gre toplumun
temeli emektir, toplum emek rndr. Bu yzden, toplumu reticiler (alan snf) ynetmelidir. Bir
retim bilimi olarak siyasetin amac, retime en uygun sosyal sistemi bulmak ve uygulamaktr. Bu sistem,
alanlar, aylaklarn zararndan koruyacak bir sistem olacaktr (Meri, 2002, s. 53-54). Charles Fourier
(1772-1837) ise, sanayinin insanlar yoksullatrd kansnda olmutur. Fourier, kapitalizm koullarnda
yoksulluun, eliik biimde, bolluktan kaynakland gzleminde bulunmutur. Bu sonuncu tespitiyle
dnrn, kapitalist ekonominin ar retim kaynakl krizlerine iaret ettii sylenebilir. Bir dier
sosyalist dnr Robert Owen (1771-1858), zenginlii iilerin yaratt ve bu zenginliin de onlarn
hakk olduu grn ifade etmitir. Owen, dncelerini uygulamaya aktarmaya da almtr.
Ortaklarndan olduu irketin New Lanark fabrikasnda kk ocuklarn almasn nlemi, be yllk
bir abadan sonra da ocuklarn ve kadnlarn almalarn snrlandran yasann 1819da kmasn
salamtr. Owen, iilerin alma srelerini ksaltm, kriz dnemlerinde dahi iilerine dzenli cret
demi ve ocuk kreleri amtr. Amerikada 1825 ylnda satn ald kyde giritii New Harmony
deneyinde ise, ortak mlkiyete dayal eitliki bir toplumsal dzeni mikro lekte kurmaya almtr
(Engels, 1998, s. 43-50; Sarca, 1999, s. 132-135).
lk dnem sosyalist dnrlerden farkl olarak, radikal bir sosyalizm yorumu gelitiren Karl Marx
(1813-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895)in kapitalizme ynelttii kkl eletirilerle, dolayl olarak,
sosyal haklar fikrinin geliimine katk sunduklar savunulabilir. Belirtmek gerekir ki, kapitalizmin ve ona
elik eden liberal dncenin mevcut erevesi iinde kalacak bir insan haklar veya sosyal haklar fikri,
ad geen bu iki dnre yabancdr; zira, bu dnrler, bir btn olarak kapitalizmin almas ve yerini
sosyalist bir dzene brakmas taraftar olmulardr. Buna karlk, sosyal haklarn ortaya k ve pozitif
hukuk dzenlerine girii, kapitalizmi kkl biimde sarsmayacak, ortadan kaldrmayacak tarzda olmutur;
bununla birlikte, Marx ve Engelsin kapitalizm eletirilerinde, kapitalist sistemin gayri insan yanlarna
iaret etmi olmalarnn, sistemin bir lde sosyal ynde dnmesini salayan tarihsel gelimeler
zerinde etki yapm olduunu belirtmek gerekir. te yandan, Marksizm esinli tarih sosyalist rejimlerin
(Dou Bloku lkeleri), vatandalarna sunduu geni sosyal imknlarn (i, barnma, salk vb.) da, sosyal
haklarn dnya leinde gelimesinde srkleyici unsurlardan olduu da unutulmamaldr.
kinci dnem sosyalist dnrlerin ilk dnem sosyalist dnr-
lerden temel fark nedir?
Sosyalizm dncesine ilikin daha fazla bilgi edinmek iin baknz:
http://www.felsefe.gen.tr/sosyalizm_nedir.asp

32
zet
lkada zgrlk ve eitlik bata olmak zere
insan haklaryla ilgili temel sorunlara ilikin
dnsel temellere eitli medeniyetlerde
rastlanmaktadr. rnein inde Taocu dn-
cenin kurucusu olan Lao-e, insanlarn doutan
iyi ve doutan eit olduunu belirtmitir. Yine
Hindistanda Budaclk dncesinin kurucusu
olan Sonradan Buda olarak anlacak olan Prens
Gautama, kast sistemine kar ak ve kararl bir
mcadele iine girmi olmamakla birlikte, kast
ayrmna kar km ve bunu davranlaryla da
gstermitir. Eski Yunan polisleri ve zellikle de
Atina her zaman demokrasiyle ynetilmi
deildir. Buralarda demokrasi, belirli (sosyo-
ekonomik, siyasal) koullar olgunlatnda
gelimitir. te yandan, toplumun hukuksal
tasnifinden de anlalaca zere, Eski Yunan
demokrasisi kleli ve kadnlar kamusal
srelerden dlayan bir demokrasi olmutur.
Eitlik vatandalar arasndadr. zgrlk de esas
olarak kamu hizmetine katlmakla zde
grlmtr. Bu dnemde Sofizm, insan merkez
alm, doal adalet anlayn benimsemi ve
devletin ortaya kmasn, btn insanlarn zgr
bir ekilde kendi serbestliklerini snrlandrmas
olarak grmtr. te yandan Roma dneminde
ortaya kan Stoaclk akm, dnyevi deerleri
nemsemeyen kaderci eilimleriyle mevcut
eitsizlikleri ve baskc rejimleri kabul etme
izgisine kaymtr.
Ortaada Bat Avrupa dnce dnyasnn
belirleyici aktr kilise olmutur. Bu dnemin
nemlice bir ksmnda felsef ve siyasal
dnceler, kilisenin (dinsel iktidarn) dnyev
iktidarlar zerindeki stnln salamlatr-
maya ynelik grler olmutur. te yandan
birey zgrln ve iktidarn snrl olmas
gerektiini savunan dnrler de grlmtr.
Aquinumlu Thomas, Padoval Marsilius ve
Occaml William bu tr dnrlerdendir. slam
dnyasna gelince, eski Yunan dnrlerinden
zgrce beslenebilmeleri slam dnyasnn
grece daha zengin bir dnce dnyasna sahip
olmasnn nn amtr.

Yenian balangcn, merkezi devlet iktida-
rnn teorik temellerini atan Jean Bodin ve
Thomas Hobbesa dayandrmak mmkndr.
Bodin egemenliin tek, blnmez ve devre-
dilemez olduunu belirtmi, Hobbes ise gl bir
merkez iktidarn yokluunda nelerin olabilece-
ini gstermek iin doa (tabiat) hali kurgusuna
bavurmutur. nsann hayatta kalabilmek iin
gerek dier insanlarla ve gerek doayla amansz
bir mcadele iinde olduu bu ykc durum,
bireylerin kendi aralarnda yapt ve konusu g
kullanma hakknn nc bir kiiye (devlete)
devredilmesi olan toplum szlemesi ile son
bulmutur. Hobbesun ngrd devlet,
gvensizliin, korkunun, belirsizliin stesinden
gelen gl bir gvenlik devletidir ve dnr
onu bir ejderha (Leviathan) olarak tanmla-
maktadr Siyasal liberalizmin nc kuramcs
John Locke (1632-1704), zgrlklerin militan
bir savunusu iinde olmu ve bireyin zgrlk
alannn devlet tarafndan ihlali sorununu da
geitirmeyerek bu hususta da berrak grler
ifade etmitir. Jean Jacques Rousseauya gelince
dnr, siyasal toplumu, varl birey iradelerine
dayanan ve yelerine eit hak ve ykmllkler
baheden bir btnlk olarak tasavvur etmitir.
Bu eit derecede karlkl bamllk durumun-
dan dolay gerekte bir zgrlk durumu
yaanmakta ve herkes kendisini birey iradele-
rinden doan genel iradenin ynetimine vermi
olmaktadr.
19. yzyl ba, kapitalizmin dayatt ar
alma koullarnn ve yaratt sosyal eitsiz-
liklerin hissedilir hale geldii bir tarihsel kesit
olmutur. Bu duruma kar gelen tepkileri ilk ve
ikinci dnem sosyalist dnce akm olmak
zere ikiye ayrmak mmkndr. lk dnemde,
Saint Simon, Charles Fourier ve Robert Owen
gibi dnrler, toplumsal zenginliin yaratlma-
snda, iilerin saladklar emein belirleyici bir
katks olduuna iaret etmi ve bu zengin-
liklerden alan snfn da yararlanmas gerek-
tiini ifade etmilerdir. te yandan, radikal bir
sosyalizm yorumu gelitiren Karl Marks ve
Friedrich Engels gibi kuramclar bir btn olarak
kapitalizmin almas ve yerini sosyalist bir
dzene brakmas taraftar olmulardr.

33
Kendimizi Snayalm
1. Hindistandaki kast sistemine kar karak
insanlar arasnda eitlii savunan dnr
a. Konfiys
b. Buda
c. Mao
d. Tao
e. Brahma
2. Devlet iktidarnn doal yasaya uygun
biimde kullanlmas gerektiini savunan ortaa
dnr aadakilerden hangisidir?
a. Robert Owen
b. Saint Simon
c. Fourrier
d. Aqunimlu Thomas
e. Sokrates
3. slam dnyasnda devlet iktidarnn
meruluunu bireylerin gsterecei rzaya
balayan dnr kimdir?
a. Nizam-l Mlk
b. bn Haldun
c. bn-i Sina
d. Farabi
e. bn-i Rd
4. Bat dnce hayatn Papalk ve ona bal
kiliselerin belirledii dnem aadakilerden
hangisidir?
a. lka
b. Ortaa
c. Yakna
d. Yenia
e. leria
5. Kaderci eilimleri nedeniyle baskc
rejimleri merulatrmaya yaram olan dnce
akm aadakilerden hangisidir?
a. Stoaclk
b. Nihilizm
c. Varoluuluk
d. Sofizm
e. Budizm

6. Antik Yunan medeniyetinde oy hakk
olmayan yabanclara ne ad verilirdi?
a. Gentium
b. Kleler
c. Meteksler
d. Civitas
e. Vatandalar
7. Aadaki dnrlerden hangisi kapitalist
sistemin almas gereken sakncal bir sistem
olarak grmektedir?
a. Rousseau
b. Robert Owen
c. Occaml William
d. Montesquieu
e. Karl Marks
8. lka Eski Yunan medeniyetinde doal
adalet dncesini savunan dnce akm
a. Platon
b. Konfiyslk
c. Sofizm
d. Hristiyanlk
e. Hedonizm
9. Roma vatandalarna uygulanan hukuk
kurallarnn btnne ne ad verilmekteydi?
a. Ius Civile
b. Ius Gentium
c. Aerium
d. Plebiscitum
e. Platon
10. Jean Bodinin egemenlik anlayna gre
aadakilerden hangisi yanltr?
a. Blnmez
b. Tektir
c. Geicidir
d. Devredilmez
e. Gl iktidar gelitirmeye yneliktir.

34
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise in ve Hindistanda
Konuyla lgili Dnsel Birikim balkl konuyu
2. d Yantnz yanl ise Bat Avrupann
Konuyla lgili Dnsel Birikimi balkl
3. c Yantnz yanl ise slam Kltr Sahasnda
Konuyla lgili Dnsel Birikim balkl konuyu
4. b Yantnz yanl ise Bat Avrupann
5. a Yantnz yanl ise Roma Uygarlnn
6. c Yantnz yanl ise Eski Yunann Siyasal
Yaps ve Konuyla lgili Dnsel Birikimi
7. e Yantnz yanl ise Yaknada Sosyal
Haklar Fikrinin nc Dnrleri balkl
8. c Yantnz yanl ise Eski Yunann Siyasal
Yaps ve Konuyla lgili Dnsel Birikimi
9. a Yantnz yanl ise Roma Uygarlnn
10. c Yantnz yanl ise Bat Avrupann
Konuyla lgili Dnsel Birikimi. balkl

Sra Sizde 1
Stoaclar, evrensel-tanrsal akldan pay alan ve
tanrsal-doal yasann hkm altnda yaayan
insanlarn eitlii dncesine ulamtr. Bu
dncelerin siyasal karl ise, tek bir dnya
devleti (kosmopolis) ve dnya yurttal fikridir.
Bu ieriiyle Stoaclk, Roma mparatorluunun
btn dnyaya hkmetmeyi amalayan yaylmac
eilimine uygun dmektedir.
Sra Sizde 2
Kanl mezhep savalarnn hkm srd
Fransada grlerini olgunlatran Bodin, bu ar
siyasal-toplumsal kriz ortamnn ancak devlet
iktidarnn merkezletirilerek glendirilmesi
sayesinde alabilecei kansnda olmutur.
Sra Sizde 3
lk dnem sosyalistler toplumsal zenginlikten
alan snfn da yararlanma hakkn savunan bir
kapitalist sistemi savunurken, ikinci dnem
sosyalistler, kapitalizmi yaratt insanlk d
koullar nedeniyle almas gereken bir sistem
olarak alglamlardr.

35
Aaoullar, Mehmet Ali (2000). Kent
Devletinden mparatorlua. kinci Basm.
Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
Aaoullar, Mehmet Ali ve Kker, Levent
(2000). Kral Devlet ya da lml Tanr. kinci
Basm. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
Aaoullar, Mehmet Ali ve Kker, Levent
(2001). mparatorluktan Tanr Devletine.
Drdnc Basm. Ankara: mge Kitabevi
Yaynlar.
Ben-Amittay, Jacob (1983). Siyasal Dnceler
Tarihi. ev.: Mehmet Ali Klbay ve Levent
Kker. Ankara: Sava Yaynlar.
Engels, Friedrich (1998). topik Sosyalizm ve
Bilimsel Sosyalizm. Sekizinci Basm. Ankara:
Sol Yaynlar.
Held, David (1989). Political Theory and the
Modern State. Stanford, California: Stanford
University Press.
Hobbes, Thomas (2005 [1651]). Leviathan veya
Bir Din ve Dnya Devletinin erii Biimi ve
Kudreti. ev.: Semih Lim. Beinci Basm.
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Kapani, Mnci (1993). Kamu Hrriyetleri.
Ankara: Yetkin Yaynlar.
Karadeniz elebican, zcan (1997). Roma
Hukuku. Altnc Basm. Ankara: Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar.
Meri, Cemil (2002). Saint-Simon: lk
Sosyolog, lk Sosyalist. Beinci Basm. stanbul:
letiim Yaynlar.
Okandan, Recai G. (1976). Umum Amme
Hukuku: Devletin Douu, Pozitif ve Teorik
Gelimesi, Unusurlar. stanbul: stanbul
niversitesi Yaynlar.
Rousseau, Jean Jacques (1999 [1762]). Toplum
Szlemesi. ev.: Alpagut Erenulu (nc
Basm. Ankara: teki Yaynevi.
Sarca, Murat (1999). 100 Soruda Siyas
Dnce Tarihi. stanbul: Gerek Yaynevi.
Shorts, Edwin ve de Than, Claire (1998). Civil
Liberties. London: Sweet and Maxwell.
enel, Aleddin (2002). Siyasal Dnceler
Tarihi. Onuncu Basm. Ankara: Bilim ve Sanat
Yaynlar.

36

Amalarmz
1982 Anayasasnn nsan Haklarna Olan Yaklamn Anlatabilecek,
1982 Anayasasna Gre nsan Haklarnn Snrlarn Betimleyebilecek,
1982 Anayasasnda nsan Haklarnn Snflandrlmasn zetleyebilecek,
1982 Anayasasnn n Grd Insan Haklarn Koruma Mekanizmalarn Adlandrabilecek

Anahtar Kavramlar
nsan Haklarna Dayanan Devlet
nsan Haklarna Saygl Devlet
Hakkn z
lllk lkesi
Demokratik Toplum Dzeni
Bireysel Bavuru

indekiler
Giri
1982 Anayasasnn nsan Haklarna Olan Yaklam
1982 Anayasasna Gre nsan Haklarnn Snrlar
1982 Anayasasnda nsan Haklarnn Snflandrlmas
1982 Anayasasina Gre nsan Haklarinin Korunmasi Yollar
3

37
GR
1982 Anayasas insan haklarn temel hak ve hrriyetler (zgrlkler) ad altnda dzenlemektedir. Bu
nitede ilk olarak 1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlklere olan yaklam, temel hak ve
zgrlklerin olaan ve olaanst hallerde tabi olduu snrlar ile temel hak ve hrriyetlerin ktye
kullanlmasnn yasaklanmas anlatlacaktr. Daha sonra da 1982 Anayasasnn insan haklarn
snflandrmasna deinilecektir. Son olarak insan haklarnn korunmasna ynelik mekanizmalara yer
verilecektir.

1982 ANAYASASININ NSAN HAKLARINA OLAN YAKLAIMI

nsan Haklar Karsnda Toplumun Yarar
1982 Anayasas birey haklar ile toplum karlarnn atmas halinde toplumun karlarnn ncelik
sahibi olduunu eitli ekillerde dile getirmitir. rnein giri ksmna gre, hibir eylem Trk milli
menfaatlerine aykr olamaz. Ayrca yine bireysel zgrlkler, Trk varl, Trkiyenin devleti ve
lkesiyle blnmezlii esas, Trkln tarihi ve manevi deerleri, sz konusu olduunda hi bir koruma
gremeyecektir. Benzer bir ekilde 2. maddede; Trkiye Cumhuriyetinin insan haklarna saygl
olduunun, ancak bunun toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay erevesinde anlalmas
gerektiinin alt izilmitir. 12. maddeye gre ise; temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve
dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder.

Otorite-zgrlk Dengesi
1982 Anayasas bireysel zgrlkleri devlet otoritesi lehine snrlandrm, otorite-zgrlk dengesinde
tercihini otoriteden yana kullanmtr.
Anayasann hazrlanmas srecinde anayasay hazrlayan 12 Eyll askeri ynetimine hakim olan kan,
1961 Anayasasnn otorite-hrriyet dengesini, otorite aleyhine bozmu olmas; yani zgrlkleri devlet
otoritesi aleyhine ar geni bir ekilde tanmas ve bu nedenle devletin gsz kalm olmasyd. Bu
yaklamn izlerini; 12 Eyll askeri mdahalesinden sorumlu olan dnemin devlet bakan Orgeneral
Kenan Evrenin 1982 Anayasasn devlet adna tantma program erevesinde gerekletirdii
konumalarda grmek mmkndr: Evrenin bir konumasnda ileri srd ekliyle, 1961
Anayasasndaki pek ok hak ve ve hrriyetler sanki snrszm gibi, ciddi hi bir kayda ve arta
balanmadan Anayasada yer almlardr eski Anayasamzn ak veren taraflarndan birisi, iktidarda
olan bir partinin kurduu hkmetlerin, bu Anayasa yznden bir ok noktalarda elinin kolunun bal
olmas idi. Devletin gc, yetkileri kafi gelmiyordu... Btn hak ve hrriyetler bunlardan kt
maksatlarla faydalanacaklara tannmt. Yine Evrene gre, 1961 Anayasas kii zgrlkleri asndan
1924 Anayasasnda grlmedik bir genilik getirmesine mukabil, hak ve hrriyet gibi bir nimetin
karlndaki sorumlulua yer vermedii de ortaya kmtr. Ayn surette, hak ve hrriyetlere karlk
Devlete ve Cumhuriyete, kendi kendisini koruyabilme imkanlarn bahetmedii de grlmtr.
(Aktaran: zbudun, 2010:62-63)

Trkiyede nsan Haklar ve
Kamu zgrlkleri: 1982
Anayasasnn ngrd Temel
Hak ve zgrlkler Rejimi

38
1982 ANAYASASINA GRE NSAN HAKLARININ SINIRLARI
1982 Anayasas insan haklarnn snrlarn ayr ereve madde ile dzenlemitir: 1) Temel hak ve
hrriyetlerin (zgrlklerin) olaan dnemde snrlandrlmas (Md.13), 2) Temel hak ve zgrlklerin
ktye kullanlmasnn yasaklanmas (Md.14), 3) Olaanst dnemlerde temel hak ve zgrlklerin
snrlandrlmas (Md.15). Bu dzenlemelerin her biri farkl amalara ynelmitir. Bunlardan ilki olaan
dnemlerde devletin ileyii ve toplumsal yaamn srdrlebilmesi iin bireysel haklara getirilebilecek
snrlandrmalarn evrensel demokrasi ilkelerine gre meru bir erevesini izmeyi amalar. kinci olarak
ktye kullanma yasa, zgrlklerin objektif snrlarn belirleme iddiasndadr. Burada hatrlatlan
temel ilke bir kiinin zgrlnn snrnn bakalarnn zgrl olduudur. Son olarak 15. madde ile
olaan st hallerde, temel hak ve zgrlklerin geici olarak durdurulmas dzenlenmektedir.

13. Madde: Olaan Dnemlerde Temel Hak ve zgrlklerin
Snrlandrlmas Sistemi
1982 Anayasas, temel hak ve zgrlklerin olaan hallerde snrlandrlmas usln 13. maddede
dzenlemitir. Bu maddeye gre; Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca
Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu
snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve lik Cumhuriyetin
gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.

Snrlama Yaplrken Temel Hak ve Hrriyetlerin zlerine Dokunma Yasa
Hakkn zne dokunma yasa, 1961 Anayasas ile benimsenmiti. Ancak 1982 Anayasasnn ilk halinde
yer almamaktayd. Bu kriter, 1982 Anayasasna 3 Ekim 2001 Tarihinde yaplan deiiklik ile girmitir.
ncelikle u hususu belirtmek gerekir: Hakkn z kriteri olduka belirsiz bir kavramdr. Hangi
snrlandrmann hangi hakkn zne dokunaca kiiden kiiye, toplumdan topluma deiiklikler
gsterecektir. Bu konuda eitli yazarlar eitli tanmlarda bulunmutur. rnein bir tanma gre Bir hak
veya hrriyetin z, onun vazgeilmez unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hrriyeti anlamsz
klacak olan asl ekirdeidir (zbudun, 2010: 115).
Grld gibi hakkn z kavram zerinde herkesin anlaabilecei bir kavram deildir. Burada i
konuyu yorumlayacak olan aktrlere zellikle Anayasa Mahkemesi hakimlerine dmektedir. nk
aada belirtilecei gibi i hukukta temel hak ve zgrlklerin korunmasnda anayasa yargs nemli bir
role sahiptir. Ksacas bir snrlamann hakkn zne dokunup dokunmadn hakimler nlerine gelen
olayda ayr ayr deerlendirecektir.

Snrlandrmann Yalnzca Anayasann lgili Maddelerinde Belirtilen
Sebeplere Bal Olmas
Genel olarak, temel hak ve zgrlklerin snrlandrma sebepleri ile ilgili iki tr sistemden bahsedilebilir:
1. Genel snrlandrma sebepleri 2. zel snrlandrma sebepleri. Bunlardan ilkine gre, anayasada ayr bir
ereve madde ile snrlandrma sebepleri saylr ve bu sebeplerin btn temel hak ve zgrlkler iin
geerli olaca belirtilir. kinci tr olan zel snrlandrma sebepleri ile ise snrlama sebepleri, her bir hak
iin o hakkn dzenlendii maddede yer alr. Anayasamzda 2001 ylnda gerekletirilen Anayasa
deiikliine kadar genel ve zel snrlama sebepleri bir aradayd. 2001 deiiklii ile genel snrlama
sebepleri kaldrlmtr. Buna gre temel hak ve zgrlkler, ancak Anayasann ilgili maddesinde
belirtilen zel snrlama sebeplerine dayanarak snrlandrlabilir.
13. maddenin konuyla ilgili 2001 deiikliinden nceki ilk hali u ekildeydi: Temel hak ve
hrriyetler, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli
gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas
amac ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle snrlandrlabilir.
Anayasaya 2001 ylnda getirilen deiiklikle bu hkm kaldrlm ve yerine u ifade getirilmitir:
Temel hak ve hrriyetler..., yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak...
snrlanabilir Bylece temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda genel snrlandrma sebepleri

39
uygulamas terkedilmi ve sadece zel snrlama sebepleri benimsenmitir. Bu dzenleme biimi, genel
snrlandrma sebeplerine yer vermeyen Avrupa nsan Haklar Szlemesinin sistemi ile uygun olmas
asndan olumlu olarak nitelendirilebilir (zbudun, 2010:112).

Snrlandrmann Ancak Kanunla Yaplabilmesi
Bu dzenlemenin ifadesi gayet aktr. Bir temel hak ve zgrlk ancak TBMM tarafndan usulne gre
kartlan bir kanunla snrlandrlabilir. Bunun dnda temel hak ve zgrlkler, Kanun Hkmnde
Kararname, Tzk, Ynetmelik ve kararname gibi yrtme organ ya da idare tarafndan gerekletirilen
ilemlerle snrlandrlamaz.

Snrlandrmann Anayasann Szne ve Ruhuna Aykr Olmamas
Anayasann ruhu denildiinde bir snrlandrmann Anayasann btnne ve ondan kan temel anlama
aykr olmamas anlalr (zbudun, 2010:112). Grld gibi anayasann btn ve ondan kan
anlam o anayasay okuyan kiiden kiiye deiiklik gsterebilir. Bu nedenle bu kavram da belirsiz olup,
yorumlaycnn hayat tecrbesi ve dnya grne gre farkl sonular dourmaya aktr. Daha belirgin
olan Anayasann szne aykr olmama kriterine gelince; bu kuraln nemi anayasamzn temel hak ve
zgrlkler iin bir takm ek gvenceler belirtmi olmas halinde kendisini gstermektedir. Temel hak
ve zgrln dzenlendii maddelerde ad geen temel hak ve zgrln tanm yaplmaktadr. Bunun
yannda ilgili maddelerde kanun koyucunun, o hak veya zgrl dzenlerken alamayaca baz
nlemler ve getiremeyecei kstlamalar yer almaktadr.
Bunlar, yasama organna ynelik olan yasaklama hkmleridir. Bu balamda eitli temel hak ve
zgrlklere tannan ek gvencelere aadaki rnekler gsterilebilir:
1. Tutuklamann ancak hakim karar ile yaplabilmesi (md. 19);
2. Basnn sansr edilememesi (md. 28),
3. Toplant ve gsteri yry dzenlemenin (md. 34) ve dernek kurmann (md. 33) nceden izin
alma artna balanamamas,
4. Sreli veya sresiz yayn karmann nceden izin alma ve mal teminat yatrma artna
balanamamas. (md. 29),
5. zel hayatn (md. 20) ve haberlemelerin (md. 22) gizliliine ve konuta (md. 21) Anayasada
belirtilen istisnalar dnda hakim karar olmadka dokunulamamas.
zetlemek gerekirse bu saylan ek gvencelere aykr bir kanuni dzenleme yaplmas Anayasaya
aykrlk tekil edecektir.

Snrlandrmann Demokratik Toplum Dzenine Aykr Olmamas
1982 Anayasasnn hazrlanmas srecinde demokratik toplum dzeni kavramna u szlerle
deinilmitir: Hak ve hrriyetlere getirilecek snrlamalar yahut bunlar konusunda ngrlecek
snrlayc tedbirler demokratik rejim anlayna aykr olmamal; genellikle kabul gren demokratik rejim
anlay ile uzlaabilir olmaldr (Danma Meclisi Anayasa Komisyonu Gerekesi, Aktaran: zbudun,
2010:115). Bu srete, demokratik toplum dzeni kavramnn 1961 Anayasasnda yer alan ze
dokunmama kriterine gre daha belirgin ve uygulanmas daha kolay olduu iddia edilmitir. Bir adan
bu gr hakl grlebilir. nk Avrupa nsan Haklar Szlemesi bata olmak zere uluslararas
szleme ve bildiriler bu kriteri kabul etmilerdir. Ancak 1982 Anayasasnn hazrlanmas srecinde
Danma Meclisinin bu kavrama ze dokunma yasana nazaran daha dar ve kstlayc bir anlam
ykledii grlmektedir. Bundan baka akla u soru gelmektedir: Acaba demokratik toplum dzeni
denildiinde ada ve zgrlk demokrasilerin kabul ettii genel ve evrensel demokratik deerler mi
yoksa 1982 Anayasasnn n grd demokrasi anlay m benimsenecektir? Bir gre byle bir soru
anlamsz ve gereksizdir nk byle bir tartmann bir anlam tayabilmesi iin 1982 Anayasasnn
ngrd demokrasi ile ada batl demokrasinin birbirinden farkl eyle olduunun ispat edilmesi
gerekir. Bunun ispat edilmesi mmkn deildir. (Gzler, 2001:58).

40
te yandan anayasay yapan iktidarn benimsedii bu kavramsal tercih en azndan anayasa yapm
srecine hakim olan anlaya k tutmas asndan nemlidir. Eer demokratik toplum dzeni
kavramndan 1982 Anayasasnn n grd dzen anlalacaksa, bireyin devlet ve toplum karsnda
ada ve zgrlk demokrasilere nazaran daha snrl bir zgrlk alan olacaktr. Bu noktada, 1982
Anayasasna hakim olan felsefenin devletin bireysel zgrlklere kar korunmas ve bu amala
zgrlk-devlet otoritesi dengesinin otorite lehine olmasnn meru kabul edildiini hatrlatmak gerekir.
Ancak gnmzde genel kabul gren gr Anayasann kastettii demokratik toplum dzeninin ada
batl lkelerce benimsenen demokratik toplum dzeni olduu ynndedir. zellikle Anayasa
Mahkemesi, kavram, 1982 Anayasas dnemindeki uygulamann balarnda bu Anayasada gsterilen
demokratik toplum dzeni anlamnda yorumlamakla birlikte, sre ierisinde bu grn deitirmitir.
Bugn itibaryla, demokratik toplum dzeninin gerekleri deyimi, hem evrensel demokratik kriterlerleri
yanstan, hem de hakkn z kavramn ieren bir ekilde tanmlanmaktadr.

Snrlandrmann Laik Cumhuriyetin Gereklerine Aykr Olmamas
Laiklik ilkesi Anayasamzn 2. maddesinde Cumhuriyetin nitelikleri arasnda saylmaktadr. Laiklik
ilkesinin din zgrl ve din-devlet ilerinin ayrl olmak zere birbirini tamamlayan iki unsurdan
meydana geldiini sylemek mmkndr. Bu erevede din zgrl de inan (vicdan) zgrl ile
ibadet zgrl olmak zere iki alt bala ayrlr. Din zgrl Anayasamzn 24. maddesinde
dzenlenmektedir. Buna gre inan zgrl u ekilde ifade edilmektedir: Herkes, vicdan, din inan
ve kanaat hrriyetine sahiptir. Kimse, ibadete, din yin ve trenlere katlmaya, din inan ve kanaatlerini
aklamaya zorlanamaz; din inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz.
Bu zgrlk, herkesin istedii dini inanca sahip olabileceini ifade ettii gibi, bir dini inanc istedii
gibi yorumlayabilme ve nihayetinde dilerse hibir dini inanca sahip olmama zgrln de
kapsamaktadr. Maddenin nc fkrasnda yer alan ibadet, dini ayin ve trenlere katlmaya
zorlanmamama ve dini inan ve kanaatlerini aklamama gvencesi bu zgrlkleri destekler niteliktedir.
badet zgrl bireylerin inandklar ve mensup olduklar dinin gerektirdii ibadetleri, ayin ve
trenleri serbeste yapabilmesi anlamna gelmektedir. Bu zgrlk de 24. maddede yer almaktadr.
Anayasaya gre, 14. madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, dini ayin ve trenler serbesttir
(m. 24/2). Bu ifadeden anlald ekliyle, 1982 Anayasas ibadet zgrln, inan zgrl kadar
mutlak ve snrsz bir biimde tanm deildir. badet zgrlnn, Anayasann 14. maddesinde saylan
amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr. Anayasannn inan zgrl ile ibadet zgrl
arasnda byle bir ayrma gitmesi anlalr bir tutumdur. nk inan zgrl kiilerin i dnyas,
bireysel zerklikleri ile ilgilidir ve doas gerei hi bir snrlamaya tabi olmamas gerekir. Buna karn
ibadet zgrl, din zgrlnn bireyin i dnyasnn snrlarn aarak kamusal hayatta grnr hale
gelen ksmdr. Anayasa Mahkemesi de, bu erevede gittii ayrmda; bireyin manevi hayatna ilikin
olan vicdan ya da dini inan zgrlnn snrsz olmas gerektiini ileri srmektedir. Mahkeme,
bireyin manevi hayatn aarak toplumsal hayat etkileyen eylem ve davran niteliini alabilecek
ibadetlerinin kamu dzeni, kamu gvenlii ve kamu menfaatlerini korumak amacyla snrlanabileceini
belirtmektedir.
Laikliin dier nemli unsuru olan din-devlet ayrl ise din zgrln destekleyen bir takm
ilkeleri bnyesinde barndrr. Bunlardan resmi bir devlet dininin olmamas ilkesine gre, bir devlet,
herhangi bir dini veya bunun kurallarn vatandalarna benimsetecek davranlar sergilememelidir. Bu
adan nemli olan devletin belirli bir din lehine veya aleyhine yasaklayc veya zorlayc kurallar
koyamayacadr. Bu ilkenin doal bir sonucu din eitiminin kiilerin kendi isteine ve kklerin kanuni
temsilcilerine (yani ounlukla) anne ve babalarna braklmasdr. Fakat Anayasamzn 24. maddesi bu
ilkeden nemli lde sapan bir dzenleme iermektedir. Buna gre din kltr ve ahlak retimi ilk ve
ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Her ne kadar bu dzenlemenin belirli
bir dini deil genel olarak din kltr eitimi verilmesine ynelik olduu ileri srlse de uygulamada
Trkiye nfusunun ounluunun mensup olduu snni islam anlaynn bir propaganda arac haline
geldii tartmasz bir gerektir. Bu nedenle din eitimini ilk ve orta retimde zorunlu klan bu
dzenleme hi phesiz laik devlet ilkesine ciddi bir aykrlk tekil etmektedir.

41
kinci olarak devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas insan haklar ile dorudan iliki
halinde olan eitlik ilkesini hayata geirmeye yneliktir. Bu balamda devlet, farkl dinlere mensup olan
kiiler arasnda ayrm gzetmeyecek hepsine eit muamelede bulunacaktr. Bu durum ayrca
Anayasamzn 10. maddesinde dile getirilmektedir: Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce,
felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. Son olarak
devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi ilkesi islami dogma, kural, yorum ve uygulamalarn
ada insan haklar deerleriyle atma ve uyumazlk halinde olmas durumunda nem kazanmaktadr.
Anayasann 24. maddesinin son fkrasna gre, kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki
temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz
salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri
istismar edemez ve ktye kullanamaz.

Snrlandrmann lllk lkesine Aykr Olmamas
lllk ilkesi, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn;
bu aracn, snrlama amac asndan gerekli olmasn ve arala amacn lsz bir oran iinde
bulunmamasn ifade eder. (zbudun, 2010:114). Aslnda lllk ilkesi 1982 Anayasasnn ilk
halinde yer almamaktayd, bu ilke 2001 Anayasa deiiklii ile getirilmitir. Ancak 2001den nce de
lllk ilkesinin hukuk devletinin temelinde yer ald ve hukuk devletinin zorunlu bir sonucu olduu
ileri srlmtr. Bu erevede, hemen aada anlatld gibi temel hak ve zgrlklerin olaanst
hallerde durdurulmasn dzenleyen Anayasann 15. maddesi en batan itibaren lllk ilkesine yer
vermitir. Bu husus dikkate alndnda olaanst haller iin geerli olan bir ilkenin olaan hallerde
evleviyetle (ncelikle) geerli olaca ileri srlmtr. Ayn dorultuda Danma Meclisi Anayasa
Komisyonunun 13. madde gerekesinde de bu durum u ekilde ifade edilmektedir: ...ngrlen
amalar yahut nedenler bahane edilerek, baka bir amaca ulamak iin hak ve hrriyetler
snrlanmayacak; yahut meru ama gdlerek snrlanm olsalar bile, getirilen snrlama bu amacn
zorunlu yahut gerekli kldndan fazla olmayacaktr. Dier bir deyimle, ama ve snrlama orants
herhalde korunacaktr (Aktaran, zbudun: 114). lllk ilkesi, 2001 Anayasa deiiklikleriyle 13.
maddede aka ifade edildii iin varlk ve geerlilii artk tartma konusu olmaktan kmtr.

14. Madde: Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas
1982 Anayasas temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamasn u ekilde dzenlemektedir:
Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez
btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik Cumhuriyeti ortadan
kaldrmay amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve
hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde
snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz.
Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla
dzenlenir.
Aslnda, bu dzenleme temel hak ve zgrlklerin objektif snrlarnn dile getirilmesinden baka bir
ey deildir. Btn zgrlkler Anayasada haklarnda snrlayc bir hkm olmasa bile objektif snrlar
iinde vardr. Bu durum, bireylerin zgrlkleri bakalarnn zgrlklerinin balad yerde biter
zdeyiiyle zetlenebilir. Temel hak ve zgrlklerin kendi doalarndan kaynaklanan objektif
snrlarnn 14. maddede ayrca ak bir hkm ile dile getirilmesinin, bu nedenle gereksiz bir dzenleme
olduu sylenebilir. Bu dzenleme anayasay yapan iktidarn bireysel zgrlklere olan gvensizliinin
bir dier gstergesidir. Bu yaklam, 14. maddenin eski metninde daha net bir biimde
gzlemlenebilmektedir:

42
Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez
btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel
hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya
sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve
mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir
devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar.
Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda
uygulanacak meyyideler kanunla dzenlenir.
Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir
faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz.
14. madde 2001 deiikliinden sonraki imdiki hali ile eskisine oranla daha ksa ve zl bir hale
getirilmitir. Yeni metinde faaliyet deyiminin kullanlmas, maddenin dnce aklamalarn deil,
eylemleri yasaklad yolundaki zgrlk yorumu destekler niteliktedir.

15. Madde: Olaanst Hallerde Temel Hak ve Hrriyetlerin
Kullanlmasnn Durdurulmas
1982 Anayasas olaanst haller iin ngrd temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas
usuln 15. maddede dzenlemektedir. Buna gre;
Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan
ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve
hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.
Birinci fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen
lmler dnda, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne
dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan
dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme karar ile
saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.
Grld gibi 13. maddede olaan hallerde temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmasndan
bahsedilirken, 15. madde temel hak ve zgrlklerin durdurulmas ifadesini kullanmaktadr. Bu maddenin
13. maddeden temel fark budur. nk belli bir temel hakkn zne dokunulmadka snrlamadan
sonra o hakkn nemli kullanm olanaklar devam etmektedir. Oysa durdurma halinde hakkn kullanm
olanaklar dondurulmutur... Durdurma, belli bir hakkn kullanlmasnn mmkn olmamasn ifade eder
(Salam, 1982:180).
Bu tanmn pratik sonular u ekilde zetlenebilir: lk olarak olaanst hallerde temel hak ve
zgrlklerin durdurulmas halinde Anayasadaki gvencelere aykr nlemler alnabilir. 13. maddede yer
alan ek gvenceler bu durumda yoktur. Bu balamda rnein basn sansr edilebilir veya toplant ve
gsteri yryleri nceden izin alma artna balanabilir. kinci olarak, snrlama iin kanuna gerek
yoktur: Mesela KHK ile snrlama yaplabilir. Son olarak da snrlama, demokratik toplum dzeninin
gereklerine aykr olabilir.
te yandan, olaanst hallerde bile temel hak ve zgrlklerin durdurulmasnn snrlar vardr.
Bunlar drt balk altnda zetleyebiliriz.
1. Olaanst Hallerle Snrl Olma: 15. maddede n grld ekliyle temel hak ve
zgrlklerin durudurulmas iin sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerden
birisinin olmas gerekir. Olaan hallerde bu maddeye dayanlarak temel hak ve zgrlkler
durdurulamaz.
2. Milletleraras Hukuktan Doan Ykmllklerin hll Edilmemesi: Bu snrlama ile Trkiye
Cumhuriyetinin taraf olduu uluslararas szlemeler kastedilmektedir. Bu erevede ilk akla
gelen Avrupa nsan Haklar Szlemesi bata olmak zere Trkiyenin imzalam olduu temel
hak ve zgrlklere ilikin uluslararas szlemelerdir.

43
3. lllk lkesine Uyulmas art: Bu snrlama ile temel hak ve hrriyetlerin durdurulmas ya
da bunlar iin ngrlen gvencelere aykr tedbirler getirilmesinde durumun gerektirdii l
iinde kalnmas yani snrlama ile ngrlen fayda arasndaki orantnn korunmas
kastedilmektedir.
4. hlal Edilemeyecek Olan Temel Hak ve zgrlkler (ekirdek Alana Dokunma Yasa): Son
olarak 15. madde olaanst hallerde bile dokunulmayacak olan temel hak ve zgrlklerin
varlna iaret etmektedir. Bu dorultuda, olaanst hallerde alnacak nlemlerin snrlar u
ekilde ifade edilmektedir: 1. Sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler
dnda, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne dokunulamaz; 2.
Kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay
sulanamaz; 3. Su ve cezalar gemie yrtlemez; 4. Sululuu mahkeme karar ile
saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.
zetlemek gerekirse, olaan st hallerde anayasadaki ek gvencelere ve demokratik toplumun
gereklerine aykr nlemler alnabilir. Ayrca bunun iin kanuna dayanmaya da gerek yoktur. Olaanst
hallerde temel hak ve hrriyetlerin durdurulmas olaanst hal kanun hkmnde kararnameleri ile
gerekletirilmektedir. Ancak yine de olaan st hallerde iktidarn yetkileri snrsz deildir. rnein
olaanst hal gereke gsterilerek ikence yaplamaz. te yandan, olaanst hallerde, skynetim ve
sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin Anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa
Mahkemesinde dava alamamas (m. 148) yukarda bahsi geen gvencelerin uygulamada gerekleme-
sinin nndeki en byk engeldir.
1982 Anayasasna gre temel hak ve zgrlklerinin olaan hallerde
snrlandrlmasnn esaslar nelerdir?

1982 ANAYASASINDA NSAN HAKLARININ
SINIFLANDIRILMASI
nsan haklar, 1982 Anayasasnn ikinci ksmnda dzenlemektedir. kinci ksm Anayasann 12.
maddesinden 74. maddesine kadar olan ksm kapsamaktadr. Bu ksmn bal Temel Haklar ve
devler eklindedir. Bu ksm drt blme ayrlmtr: 1. Genel hkmler (md. 12-16); 2. Kiinin hak ve
devleri (md. 17-40) 3. Sosyal ve Ekonomik hak ve devler (md. 41-65); 4. Siyas Haklar ve devler
(md. 66-74).
Grld gibi 1982 Anayasas temel hak ve zgrlkleri ana balk altnda ele almaktadr. Bu
ayrm Georg Jellinekin ayrm ile parallelik gstermektedir. Jellinek, temel hak ve zgrlkleri, kiiler ve
devlet arasndaki arasndaki ilikinin niteliine bal olarak e ayrmtr: 1. Negatif stat haklar 2.
Pozitif stat haklar 3. Aktif stat haklar. Negatif stat haklar sz konusu olduunda devletin karmama
ve dokunmama ykmll vardr. Burada devletten hareketsiz kalmas ve bylece bireylerin
zgrlklerini diledikleri gibi yaamalar beklenmektedir. Bu nedenle bu tr haklar devlete olumsuz edim
yklemektedir. Bu tr haklara rnek olarak; dnce zgrl, konut dokunulmazl, kiinin gvenlii,
basn zgrl, bilim ve sanat zgrl, mlkiyet hakk, yerleme ve seyahat zgrl, din ve vicdan
zgrl saylabilir.
Pozitif stat haklar sz konusu olduunda ise devletin bir eylemde bulunmas gerekir. Burada
devletten beklenen yapma borcudur. rnein alma hakk dediimizde devletten vatandalara i
olanaklar salamas anlalr. Salk hakk asndan bakldnda devletin vatandalara cretsiz salk
creti salamas akla gelecektir. Yine ayn erevede konut hakk ve sosyal gvenlik hakk gibi haklar,
pozitif stat haklarndan saylmaktadr. Pozitif stat haklar iin kullanlan dier terimeler; isteme
haklar veya sosyal haklar eklindedir. Bu tr haklarn isteme haklar olarak isimlendirilmesi devletten
bir takm eylemelerde bulunulmasnn istenebilmesi ile balantldr. Sosyal haklar kavram ise, devlete;
kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak ile kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal
hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri
kaldrmaya, insann madd ve manev varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak

44
ykmlln getiren sosyal devlet anlaynn bir yansmasdr. te yandan kimi sosyal haklar negatif
stat haklar niteliindedir. rnein 1982 Anayasas grev ve lokavt hakkn sosyal hak ve devler bal
altnda dzenlemi olmasna ramen bu hak aslnda devletin zgrlklere dokunmasn yasaklayan
negatif stat haklar snfna dahildir. Son olarak aktif stat haklar denildiinde, vatandalara siyasi
karar alma srecine eitli yntem ve oranlarda katlma olana salayan haklar kastedilmektedir. Bu
haklara; siyasi parti kurma ve bunlara ye olma, oy hakk, seilme hakk, kamu hizmetlerine girme, ve
dileke hakk rnek gsterilebilir.
Temel hak ve zgrlkler, Jellinekin ayrmndan baka hak ve zgrlklerin ortaya k tarihleri
esas alnarak da snflandrlmaktadr. Bunlardan Birinci Kuak Haklar, 17. yzyl doal hukuk anlayna
dayanan ve 18. yzyl anayasalarnda yer alan haklardr. Bu tr haklar, devlete karmama ve dokunmama
devi ykledii iin yukarda anlatlan negatif stat haklar ile paralellik gstermektedir. kinci Kuak
Haklar denildiinde ise sosyal haklar veya yukarda bahsi geen pozitif stat haklar kastedilmektedir.
Son olarak nc Kuak Haklar ise 1960lardan sonra ortaya kan evre, bar, iletiim, bilgi edinme
hakk gibi grece yeni ortaya km olan hak trlerine iaret etmektedir. Bu tr haklar ounlukla
uluslararas metinlerde kabul edilmi olup anayasa hukukundaki konumlar snrldr.
Devletin temel hak ve zgrlkler balamndaki rol, karmama ve snrlandrmama
ykmllnn olduu negatif ve aktif stat haklar (birinci kuak haklar) ile eitli toplumsal sorunlara
zm retmesinin beklendii pozitif stat haklar (ikinci kuak haklar-sosyal haklar) eklinde ikiye
ayrlabilir. Benzer bir biimde 1982 Anayasasndaki haklarn ortaya kard hukuki sonular ve bu
balamda devletin sahip olduu ykmllkler de farkllk gstermektedir. Devletin pasif kalmas
gerektii negatif stat haklar sz konusu olduunda bunlarla balantl anayasal dzenlemeler emredici
nitelikteki hukuk kurallardr. Devletin bu haklardan doan ykmlln yerine getirmemesini hakl
gsterecek bir gereke yoktur. te yandan sosyal haklar (pozitif stat haklar) sz konusu olduunda
kiiler devlete bavurarak talepte bulunma hakkna sahip deillerdir. nk sosyal haklar program
hkmler niteliindedir. Bu nedenle ilgili anayasal dzenlemelerin hukuki sonular meydana
getirebilmesi iin, nce yasa koyucunun somut bir dzenleme yapm olmas gerekir (zbudun,
2010:149). kinci olarak Anayasaya gre; Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen
grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek mal kaynaklarnn yeterlilii
lsnde yerine getirir (md. 65). Demek ki yasa koyucu, devletin mali imkanlarnn kstl olduunu ne
srerek sosyal haklara ilikin ykmllklerini yerine getirmekten kanabilir. rnein Anayasann 57.
maddesi konut hakkn dzenlemekte ve Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarn gzeten bir
planlama erevesinde, konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr ifadesine yer vermektedir. Ancak bu
madde konut sahibi olmayan kiilere devlete bavurarak konut talep etme hakk vermez.

Kii Haklar

Kii Dokunulmazl (Md. 17)
Anayasann 17. maddesi, kiilerin vcut btnlne dokunulmasn ve rzas olmadan bilimsel ve tbbi
deneylere tabi tutulmasn yasaklamaktadr. Bunun istisnas tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl
hallerdir. Ayrca, Anayasaya gre herkes, yaama, maddi ve manev varln koruma ve gelitirme
hakkna sahiptir. Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle badamayan bir cezaya
veya muameleye tabi tutulamaz. Yaam hakknn istisnalar ise u ekilde ifade edilmektedir: 1. Meru
mdafaa hali 2. Yakalama ve tutuklama kararlarnn yerine getirilmesi 3. Bir tutuklu veya hkmlnn
kamasnn nlenmesi 4. Bir ayaklanma veya isyann bastrlmas veya 5. Skynetim veya olaanst
hallerde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanmas srasnda; silah kullanlmasna kanunun izin
verdii zorunlu durumlarda meydana gelen ldrme fiilleri.

Zorla altrma Yasa (Md. 18)
Anayasaya gre hi kimse zorla altrlamaz ve angarya yasaktr. Bunlardan zorla altrma, kiilerin
istememelerine ramen ancak karl verilmek suretiyle altrlmas; angarya ise hi bir karlk
verilmeden yine isteklerine aykr biimde altrlmaldr. Angarya her halkarda yasaktr buna karn

45
Anayasa zorla altrma yasana istisna olarak u hususlar belirtmektedir: 1. ekil ve artlar kanunla
dzenlenmek zere hkmllk veya tutukluluk sreleri iindeki altrmalar 2. Olaanst hallerde
vatandalardan istenecek hizmetler 3. lke ihtiyalarnn zorunlu kld alanlarda ngrlen vatandalk
devi niteliindeki beden ve fikir almalar. Bu saylan faaliyetler zorla altrma saylmaz.

Kii Hrriyeti ve Gvenlii (Md. 19 ve 38)
Anayasaya gre herkes, kii hrriyeti ve gvenliine sahiptir. Bu madde kiilerin kolluk kuvvetleri
tarafndan yakalama, gzaltna alnma ve tutuklama ilemlerini dzenlemektedir. Anayasaya gre kiiler
ancak hkim kararyla zgrlklerinden alkonulabilir ve bunun ekil ve artlar kanunla gsterilir. Bir
su iledii phesiyle yakalanan veya tutuklanan kii, tutulma yerine en yakn mahkemeye gnderilmesi
iin gerekli sre hari en ge krk sekiz saat iinde hkim nne karlr. Bu sre toplu olarak ilenen
sularda en ok drt gndr. Kimse, bu sreler getikten sonra hkim karar olmakszn zgrlnden
yoksun braklamaz. Bu sreler olaanst hal, skynetim ve sava hallerinde uzatlabilir.
Bundan baka idarenin, kii hrriyetinin kstlanmas sonucunu douran bir meyyide uygulamas
yasaklanmtr. te yandan silahl kuvvetlerin i dzeni bakmndan bu hkme kanunla istisnalar
getirilebilir (md. 38)
Anayasa kimi durumlarda hakim karar olmakszn kiilerin zgrlklerinden yoksun braklmalarna
olanak tanmaktadr. rnein bir kn gzetim altnda slah veya yetkili merci nne karlmas iin
verilen bir kararn yerine getirilmesi; toplum iin tehlike tekil eden bir akl hastas, uyuturucu madde
veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalk yayabilecek bir kiinin bir messesede tedavi, eitim veya
slah iin kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alnan tedbirin yerine getirilmesi; usulne aykr
ekilde lkeye girmek isteyen veya giren ya da hakknda snr d etme yahut geri verme karar verilen
bir kiinin yakalanmas veya tutuklanmas iin hakim kararna gerek yoktur.
Bir kiinin yakalanmas veya tutuklanmas halinde yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarndaki
iddialar herhalde yazl ve bunun hemen mmkn olmamas halinde szl olarak derhal, toplu sularda en
ge hkim huzuruna karlncaya kadar bildirilir. Ayrca kiinin yakaland veya tutukland,
yaknlarna da hemen bildirilir.
Anayasaya gre; tutuklanan kiilerin, makul sre iinde yarglanmay ve soruturma veya kovuturma
srasnda serbest braklmay isteme haklar vardr. Buna aykr olarak ileme tbi tutulan kiilerin
uradklar zarar, tazminat hukukunun genel prensiplerine gre, devlete denir.
te yandan uygulamada, ceza davalarnn ok uzun srmesi ve uzun sren tutukluluk sreleri sorun
yaratmaktadr. Bu nedenle Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Trkiyeyi adil yarglama hakkn ihlal
ettii gerekesiyle tazminata mahkum etmektedir.

zel Hayatn Gizlilii ve Korunmas (Md. 20-22)
Anayasa kural olarak zel hayatn gizlilii, konut dokunulmazl, haberlemenin gizliliini kabul
etmektedir. rnein bir kimsenin hakim karar olmakszn st, zel ktlar ve eyas aranamaz ve
bunlara el konulamaz. Ayn ekilde kimsenin konutuna girilemez, arama yaplamaz ve buradaki eyaya el
konulamaz, haberleme engellenemez ve gizliliine dokunulamaz.
Ancak gecikmesinde saknca bulunan hallerde yasayla yetkili klnm olan bir merciin yazl emri ile
bahsi geen mdahaleler gerekletirilebilir. Ama bu durumda da bu mdahaleler 24 saat iinde hkim
kararna sunulur.
Bu zgrlk milli gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel salk ve genel
ahlkn korunmas veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas nedenlerinden bir veya bir kana
bal olarak snrlandrlabilir.

46
Yerleme ve Seyahat zgrl (Md. 23)
Anayasaya gre herkes, yerleme ve seyahat hrriyetine sahiptir. Bu zgrlk ncelikle herkesin Trkiye
snrlar iinde istedii ehre seyahat etme ve orada yerleme zgrln kapsar. Bundan baka yerleme
ve seyahat zgrl vatandan snr d edilmemesi ve yurda girme hakkndan mahrum
braklmamasn da kapsamaktadr. Vatandalarn yurt dna kma zgrlkleri ise ancak su
soruturmas veya kovuturmas sebebiyle hkim kararna bal olarak snrlanabilir.
Trkiye snrlarnda seyahat zgrl ancak su soruturma ve kovuturmas sebebiyle ve su
ilenmesini nlemek amacyla snrlandrlabilir. Yerleme hrriyetinin snrlama nedenleri ise; su
ilenmesini nlemek, sosyal ve ekonomik gelimeyi salamak, salkl ve dzenli kentlemeyi
gerekletirmek ve kamu mallarn korumak eklindedir. Bu zgrlk de dier kii haklar gibi ancak
kanunla snrlandrlabilir.

Din ve Vicdan zgrl (Md. 24)
Yukarda da ifade edildii gibi din ve vicdan hrriyeti lik devlet ilkesinin vazgeilmez bir unsurudur.
Ancak anayasa tarafndan n grlen zorunlu din eitimi, bu ilkeden nemli lde sapmaktadr.

Dnce ve fade zgrl (Md. 25-26)
Genel olarak dnce zgrl alt unsuru bnyesinde barndrr. En temelde kiinin dnce ve
kanaatlerini aklamaya zorlanmamas; dnce ve kanaatleri sebebiyle knanmamas ve sulanmamas
yer almaktadr. Bu zgrlk, doas gerei mutlak bir dokunulmazla sahiptir ve hi bir gereke ile
snrlanamaz (md. 25). Bundan baka kiilerin d dnyadaki dnce ve bilgilere ulama ile
dncelerini aklama ve yayma zgrlkleri dnce zgrlnn dier iki boyutunu oluturur.
Gerekten de gnmzde dnce zgrl denildiinde dnceyi ifade zgrl anlalmaktadr.
Liberal demokrasilerde ifade zgrl de kural olarak snrszdr. Bunun iki istisnas vardr. Birincisi,
rk, ayrmc, halk arasnda kin ve nefret uyandran sava kkrtcl ieren sylemlerdir. kincisi ise
aka hakaret ve svme ieren ifadelerdir.
Anayasaya gre herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya
toplu olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resmi makamlarn mdahalesi olmakszn
haber veya fikir almak ya da vermek serbestliini de kapsar.
Anayasa ifade zgrlnn snrlarn olduka geni bir ekilde bir biimde dzenlemitir. ncelikle
radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izin sistemine balanmas Anayasaya
gre mmkndr. Bundan baka ifade zgrlnn kullanlmas; milli gvenlik, kamu dzeni, kamu
gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn
korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi
bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun
ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine
getirilmesi amalaryla snrlanabilir.

Bilim ve Sanat zgrl (Md. 27)
Anayasa herkesin bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her
trl aratrma hakkna sahip olduunu dzenlemektedir. Aslnda bilim ve sanat zgrl dnce ve
ifade zgrlnn bir tr olmakla birlikte,bilim ve sanatlarn sekin ayrcalkl yeri anayasada ayr
bir madde ile korunma altna alnmasn gerektirmektedir (Tanr ve Yzbaolu, 2009:166). 1982
Anayasas da ayr bir madde ile bu konuya yer vermektedir. Gerekten de bilim ve sanat zgrl, ifade
zgrlnn tabi olduu snrlamalara nazaran daha geni bir serbestiye sahiptir. te yandan bu
zgrlk de snrsz bir zgrlk eklinde dzenlenmemitir. lk olarak bilim ve sanat zgrl yabanc
yaynlarn lkeye girmesi ve datmnn kanunla dzenlenmesine engel deildir. Yine bilim ve sanat
eserlerini yayma hakk, Anayasann 1. 2. ve 3. maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamak
amacyla kullanlamaz.

47
Basn zgrl (Md. 28-32)
Anayasaya gre, basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak izin alma ve mali teminat yatrma
artna balanamaz. Devlet, basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr. Sreli veya
sresiz yayn karmak da nceden izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz. Sreli yayn
karabilmek iin kanunun gsterdii bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi
yeterlidir.
te yandan basn ve yaym zgrlne ilikin anayasal snrlamalar yasama ve yrtmeye olduka
geni yetkiler tanmaktadr. Basn zgrl de ifade zgrl gibi; milli gvenlik, kamu dzeni, kamu
gvenlii, Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn
korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi
bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun
ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine
getirilmesi amalaryla snrlanabilir. Ayrca yine basn zgrl Anayasann 1. 2. ve 3. maddeleri
hkmlerinin deitirilmesini salamak amacyla kullanlamaz.
Bundan baka; devletin i ve d gvenliini, lkesi ve milletiyle blnmez btnln tehdit eden
veya su ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere
ilikin bulunan her trl haber veya yazy, yazanlar veya bastranlar veya ayn amala, basanlar,
bakasna verenler, bu sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile datm
hkim kararyla; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle
nlenebilir. Datm nleyen yetkili merci, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime
bildirir. Yetkili hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, datm nleme karar
hkmsz saylr.
Sreli veya sresiz yaynlar, kanunun gsterdii sularn soruturma veya kovuturmasna geilmi
olmas hallerinde hkim kararyla; Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill
gvenliin, kamu dzeninin, genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesinde
saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatma karar
veren yetkili merci, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir; hkim bu karar en ge
krksekiz saat iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr. Trkiyede yaymlanan sreli
yaynlar, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, mill
gvenlie ve genel ahlka aykr yaymlardan mahkm olma halinde, mahkeme kararyla geici olarak
kapatlabilir. Kapatlan sreli yaynn aka devam niteliini tayan her trl yayn yasaktr; bunlar
hkim kararyla toplatlr.

Toplant Hak ve zgrlkleri (Md. 33-34)
Anayasa iki eit toplant zgrl n grmektedir: 1. Toplant ve gsteri yry dzenleme hakk
(md. 33) 2. Dernek kurma zgrl (Md. 34). Bu erevede herkes, nceden izin almadan, silahsz ve
saldrsz toplant ve gsteri yry dzenleme hakkna sahiptir.
kinci olarak dernek zgrl Herkes, nceden izin almakszn dernek kurma ve bunlara ye olma
ya da yelikten kma hrriyetine sahiptir. eklinde dzenlenmektedir. Hi kimse bir dernee ye
olmaya ve dernekte ye kalmaya zorlanamaz.
Toplant ve gsteri yry hakk ile dernek kurma zgrlkleri, milli gvenlik, kamu dzeni, su
ilenmesinin nlenmesi, genel saln ve genel ahlkn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin
korunmas amacyla ve kanunla snrlanabilir. Dernekler, kanunun ngrd hallerde hkim kararyla
kapatlabilir veya faaliyetten alkonulabilir. Ancak, mill gvenliin, kamu dzeninin, su ilenmesini
veya suun devamn nlemenin yahut yakalamann gerektirdii hallerde gecikmede saknca varsa,
kanunla bir merci, dernei faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karar, yirmidrt saat iinde
grevli hkimin onayna sunulur. Hkim, kararn krksekiz saat iinde aklar; aksi halde, bu idar karar
kendiliinden yrrlkten kalkar.

48
Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler

Olumlu Edim Gerektiren Haklar
Yukarda belirtildii gibi sosyal hak ve devlerin bir ou devlete olumlu edim ykleyen pozitif stat
haklar niteliindedir. Bu balk altnda bu tr haklara ilikin rnekler anlatlmaktadr.
Ailenin korunmas ve ocuk haklar (Md. 41): Anayasaya gre, devlet, ailenin huzur ve refah ile
zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile planlamasnn retimi ile uygulanmasn salamak iin
gerekli tedbirleri alr, tekilt kurar. Ayn dorultuda her trl istismara ve iddete kar ocuklar
koruyucu tedbirlerin alnmas da devletin grevleri arasndadr.
Toprak mlkiyeti (Md. 44): Bu dzenleme ile toprak sahibi olmayan kyllerin toprak edinmelerinin
kolaylatrlmas amalanmtr. Buna gre devlet, topran verimli olarak iletilmesini korumak ve
gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek ve topraksz olan veya yeter topra bulunmayan
iftilikle uraan kylye toprak salamak amacyla gerekli tedbirleri alr.
Eitim ve renim hakk (Md. 42): Devlet, maddi adan yoksul ancak baarl rencilerin eitim ve
renimlerini srdrebilmeleri amac burslar ve baka yollarla gerekli yardmlar yapar.
ve alma hayatna ilikin dzenlemeler: Anayasa, alma, herkesin hakk ve devidir.
demektedir. alma hakknn hayata geebilmesi iin devlete u konularda gerekli tedbir alma
ykmll getirilmektedir: alanlarn hayat seviyesini ykseltmek, alma hayatn gelitirmek iin
alanlar ve isizleri korumak, almay desteklemek, isizlii nlemeye elverili ekonomik bir ortam
yaratmak ve alma barn salamak (md. 49). Bundan baka crette adaletin salanmas ve iilerin ie
uygun adaletli bir cret elde etmeleri ve dier sosyal yardmlardan faydalanmas iin alnmas gereken
tedbirler de devlete yklenmektedir. Bu dorultuda Anayasada bir asgari cret tespit edilmesi n
grlm ve bunun tespitinde geim artlar ile lkenin ekonomik durumu da gznnde bulundurulur
denilmitir. (md. 55)
Sosyal gvenlik hakk: Anayasaya gre herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir ve devlet, bu
gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar. Ayrca sosyal gvenlik bakmndan zel
olarak korunmas gerekenler de anayasa tarafndan belirlenmitir. Bunlar u ekildedir: harp ve vazife
ehitlerinin dul ve yetimleri, mall ve gaziler, engelliler, yallar ve korunmaya muhta ocuklar. Bu
dorultuda anayasa ilgili kiilerin zel durumlarndan kaynaklanan toplumsal yaamdaki gereksinimlerini
salamak amacyla, devlete gerekli tedbirleri alma ykmll getirmektedir (md. 61).
Yukarda da anlatld gibi devletin bu balk altnda anlatlan ykmllkleri vatandalara dorudan
talep hakk vermez. Bunlar daha ok devlet organlarna sunulan birer program niteliindedir. Bundan
baka anayasa sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin
amalarna uygun ncelikleri gzeterek mal kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirir demek
suretiyle yasa koyucuya ve yrtmedeki uygulayclara geni bir takdir yetkisi tanmaktadr (md. 65).

Olumsuz Edim Gerektiren Haklar
Sosyal haklar erevesinde az sayda negatif stat haklar yer almaktadr. Bunlardan ilki alma ve
szleme zgrl ile zel teebbs kurma zgrldr (md. 48). Buradaki alma zgrl yukarda
bahsi geen alma hakk ve devinden farkldr. Bunlardan ilki herkesin istedii alanda devletin
mdahalesi olmakszn alabilmesi anlamna gelirken, ikincisi devletin istihdam olanaklar yaratmas
olarak anlalmaldr.
kinci olarak sendika kurma hakk hatrlatlabilir. alanlar ve iverenler, yelerinin alma
ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin nceden izin
almakszn sendikalar ve st kurulular kurma, bunlara serbeste ye olma ve yelikten serbeste ekilme
haklarna sahiptir. Hi kimse bir sendikaya ye olmaya ya da yelikten ayrlmaya zorlanamaz (md. 51).
Yine benzer ekilde toplu i szlemesi ve toplu szleme hakk (md. 53), grev ve lokavt haklar (md. 54)
negatif stat haklarndandr.

49
Siyasi Haklar ve devler

Trk Vatandal (Md. 66)
1982 Anayasas, siyasi hak ve devlerden yararlanabilme art olarak Trk vatandaln art
komaktadr. Bu nedenle bu balk altnda ilk olarak Trk vatandalna hak sahibi olan kiiler tarif
edilmektedir. Bu dorultuda, Trk babann veya Trk anann ocuu Trk vatanda olarak kabul
edilmektedir. Bundan baka Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr denilerek
sonradan Trk vatanda olma olana da salanmaktadr.
Anayasaya gre, vatandalk, kanunun gsterdii artlarla kazanlr ve ancak kanunda belirtilen
hallerde kaybedilir. Hibir Trk, vatana ballkla badamayan bir eylemde bulunmadka
vatandalktan karlamaz. Vatandalktan karma ile ilgili karar ve ilemlere kar yarg yolu
kapatlamaz.

Seme, Seilme ve Siyasi Faaliyette Bulunma Haklar
Vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyas
parti iinde siyas faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Halkoylamas serbest,
eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda
yaplr. Serbest oy ilkesi, oy hakkna sahip olanlarn her hangi bir mdahale ve engellemeyle
karlamakszn oy kullanabilmesidir. Tek dereceli oy ilkesi semelerin milletvekillerini araya bakaca
bir ilem girmeksizin seebilmeleri anlamna gelmektedir. Genel oy denildiinde hi kimsenin cinsiyet,
servet veya benzeri gerekelerle oy hakkndan mahrum braklmamasdr. Eit oy ilkesi de herkesin
sadece bir oy hakkna sahip olmasdr.
te yandan oy hakkna getirilen bir takm snrlamalar, genel oy ilkesine aykr deildir. Ya art
bunlardan birisidir. Anayasaya gre oy verebilmek iin 18 yan doldurmu olmak gerekir. Yine silah
altnda bulunan er ve erbalar ile askeri renciler, taksirli sulardan hkm giyenler hari ceza infaz
kurumlarnda bulunan hkmller oy kullanamazlar (md. 67).
Seilme hakk da esas olarak vatandalara tannm olmakla birlikte bir takm kaytlara tabidir. Bunlar
u ekilde zetlenebilir: 25 yan doldurmak, en az ilkokul mezunu olmak, askerlik hizmetini yapm
olmak, taksirli sular hari toplam bir yldan fazla hapis cezasna hkm giymi olmamak, ar hapis
cezasna hkm giymi olmamak, yz kzartc sulardan hkm giymi olmamak, kaaklk, resm ihale
ve alm satmlara fesat kartrma, devlet srlarn aa vurma, terr eylemlere katlma ve bu gibi
eylemleri tahrik ve tevik etme sularn ilememi olmak.
Baz grevlilerin milletvekili seilebilmek iin grevlerinden ekilmesi gerekir. Bunlar yle
listelenebilir: Hkimler ve savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksekretim kurumlarndaki
retim elemanlar, Yksekretim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki
grevlileri yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri ve Silahl
Kuvvetler mensuplar.

Siyasi Parti zgrlkleri
Anayasa siyasi partileri, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak nitelemektedir. Siyasi
partiler nceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hkmleri ierisinde faaliyetlerini
srdrrler (md. 68).
te yandan Anayasa siyasi parti zgrlklerini bir takm snrlamalara tabi tutmutur. Buna gre
siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle
blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine,
demokratik ve lik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi
bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez.
Bir siyas partinin 68. maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden tr temelli
kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldii Anayasa

50
Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. Bir siyas parti, bu nitelikteki fiiller o partinin
yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya
merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya
grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti
organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr.
Siyasi parti zgrlkleri Trk demokrasisinin en problemli alanlarndan birisidir. 1982 Anayasas
dneminde toplam yirmi tane siyasi parti kapatlmtr. Trkiyede siyasi partiler dier demokratik
lkelerde grlmeyen bir sklk ve kolaylkla kapatlmaktadr. (zbudun, 2010:100).

1982 ANAYASASINA GRE NSAN HAKLARININ KORUNMASI
YOLLARI
1982 Anayasasna gre insan haklarnn korunmas yollarn bavurulan makam esas alnmak zere drt
ana balk altnda incelemek mmkndr: 1) TBMMye Bavuru (Dileke Hakk) 2) dari Bavuru 3)
Kamu denetisine bavuru yolu 4) Yargsal Bavuru Yollar (Gzler, 2011: 139).

TBMMye Bavuru (Dileke Hakk)
Dileke hakk Anayasann 74. maddesinde dzenlenmektedir. Bu dzenlemeye gre, vatandalar ve
karlkllk esas gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya kamu ile ilgili
dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma
hakkna sahiptir. Kendileriyle ilgili bavurmalarn sonucu, gecikmeksizin dileke sahiplerine yazl olarak
bildirilir.

dari Bavuru
Temel hak ve zgrlkleri ihlal edilen bireyler, yrtme organna bavurabilir. Bu usl idari bavuru yolu
olarak adlandrlmaktadr. Anayasaya gre, Anayasa ile tannm hak ve hrriyetleri ihll edilen herkes,
yetkili makama geciktirilmeden bavurma imknnn salanmasn isteme hakkna sahiptir. Devlet,
ilemlerinde, ilgili kiilerin hangi kanun yollar ve mercilere bavuracan ve srelerini belirtmek
zorundadr (md. 40).

Kamu Denetisine Bavuru
Kamu denetilii kurumu (ombudsman), Halkn ikayetleri...(zerine) inceleme yapabilen ve gerei
hakknda yalnz tavsiyede bulunabilen fakat kendi karar yetkisi bulunmayan, yurtta koruyan kamu
grevlisi olarak tanmlanabilir (Ylmaz, 1992:694).
Trkiyeye kamu denetilii kurumu Anayasada 2010 ylnda yaplan deiiklikle girmitir. Buna
gre herkes, kamu denetisine bavurma hakkna sahiptir. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna
bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri inceler. Kamu
Badenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla drt yl iin seilir. lk iki oylamada ye
tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt
ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc
oylamada en fazla oy alan aday seilmi olur.

Yargsal Bavuru
Yargsal bavuru, temel hak ve zgrlklerin korunmas noktasnda en etkili olan yoldur. nk artk,
bavuru hakknda idarenin kendisi deil, ondan bamsz olan mahkemeler karar vermektedir. kinci
olarak mahkemelerin karar balaycdr. (Gzler, 2011:142). Anayasaya gre herkes, meru vasta ve
yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile
adil yarglanma hakkna sahiptir. Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya bakmaktan
kanamaz (md. 36). darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. Ancak,
Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Asker ra kararlar yarg denetimi

51
dndadr. te yandan bu durumda da, Yksek Asker rann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle
emekliye ayrma hari her trl iliik kesme kararlarna kar yarg yolu aktr (md. 125).
Bireylerin temel hak ve zgrlklerinin korunmas noktasnda Anayasa Mahkemesi nemli bir yere
sahiptir. Bu adan ilk olarak somut norm denetimi usuln anlatmak gerekir. Somut norm denetimi, bir
hukuk normunun bir davada uygulanmas srasnda, Anayasaya aykrlnn ileri srlmesi zerine
yaplan denetimdir. Buna gre bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya
KHKnin hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk
iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay
geri brakr. Bu yntemle bireylerin, temel hak ve zgrlklerini ihlal edebilecek olan yasal dzenlemeler
iptal edilebilmektdir.
kinci olarak bireysel bavuru veya anayasa ikayeti yntemine gre, anayasal haklarnn ihlal
edildiini dnen herkes, tm idari ve yargsal denetim yollarn tkettikten sonra sz edilen ihlalin
hala giderilemedii kansnda ise, konuyu Anayasa Mahkemesine tayabilmektedir. Anayasa ikayeti
Trkiyeye 2010 Anayasa deiiklii ile gelmitir. Buna gre herkes, Anayasada gvence altna alnm
temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu
gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek
iin olaan kanun yollarnn tketilmi olmas arttr. Bireysel bavuruda, kanun yolunda gzetilmesi
gereken hususlarda inceleme yaplamaz. Bireysel bavuruya ilikin usul ve esaslar kanunla dzenlenir. Bu
balamda 30.3.2011 tarihli ve 6216 sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri
Hakknda Kanunun zellikle 45 il 51. maddeleri bu Anayasa hkmlerini daha somut hle getiren
dzenlemelere yer vermektedir. Yine 12/7/2012 tarih ve 28351 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
Anayasa Mahkemesi tz de bireysel bavurunun ileyii konusunda olduka ayrntl hkmler
iermektedir. Bu hukuki erevede, Anayasa Mahkemesi, 23 Eyll 2012 tarihinden sonra kesinleen
nihai ilem ve kararlar aleyhine yaplacak bireysel bavurular inceleyebilecektir. Bireysel bavuruya
konu edilebilecek temel haklar u ekilde rneklenebilir: Yaama hakk, ikence ve eziyet yasa, zorla
altrma yasa, kii hrriyeti ve gvenlii, hak arama hrriyeti, su ve cezalarn kanunilii, zel hayata,
aile hayatna, konut ve haberlemeye sayg, dnce, din ve vicdan hrriyeti, dnceyi aklama ve
yayma hrriyeti, toplant ve rgtlenme hrriyeti, mlkiyet hakk, serbest seim hakk, temel hak ve
hrriyetlerin korunmas, eitim ve retim hakk ve devi, eitlik ve etkili bavuru hakk. Kanun ve
itzk gibi yasama organnn gerekletirdii ilemler ile tzk ynetmelik gibi idarenin yapt
dzenleyici ilemler iin bireysel bavuru yoluna bavurulamaz. Fakat ad geen dzenleyici ilemlerin
bir kiiye uygulanmas ve bunun sonucunda hak ihlalinin domas halinde somut olaydaki uygulama
bireysel bavuruya konu olabilecektir (Ekinci ve Salam, 2012:12-13).
Bireysel Bavuru usul erevesinde Anayasa Mahkemesi, 23 Eyll
2012 tarihinden nce kesinleen nihai ilem ve kararlar aleyhine yaplacak bireysel
bavurular inceleme yetkisine sahip deildir.
www.anayasa.gov.tr (Anayasa Mahkemesi Resmi Sitesi)
nsan haklarnn korunmasnda en etkin yntemin yargsal bavuru
yntemi olmasnn nedeni nedir?

52
zet
1982 Anayasas birey haklar ile toplum
karlarnn atmas halinde toplumun
karlarna ncelik tanmaktadr. Baka bir
deyile Anayasa bireysel zgrlkleri devlet
otoritesi lehine snrlandrm, otorite-zgrlk
dengesinde tercihini otoriteden yana kullanmtr.
1982 Anayasas insan haklarnn snrlarn
farkl ekilde dzenlemektedir: 1) Temel hak ve
hrriyetlerin (zgrlklerin) olaan dnemde
snrlandrlmas (md. 13) 2) Temel hak ve
zgrlklerin ktye kullanlmasnn yasaklan-
mas (md. 14) 3) Olaanst dnemlerde temel
hak ve zgrlklerin snrlandrlmas (md. 15).
Bu dzenlemelerin her biri farkl amalara
ynelmitir. Bunlardan ilki ile olaan dnemlerde
devletin ileyii ve toplumsal yaamn
yrtlebilmesi iin bireysel haklara getirile-
bilecek snrlandrmalarn evrensel demokrasi
ilkelerine gre meru bir erevesinin izilmesi
amalanmaktadr. 14. maddedeki ktye kullan-
ma yasa ise zgrlklerin objektif snrlarn
belirleme iddiasndadr. Burada hatrlatlan temel
ilke bir kiinin zgrlklerin snrnn baka-
larnn zgrlkleri olduudur. Son olarak 15.
maddede sadece olaan st hallerle snrl olmak
kaydyla temel hak ve zgrlklerin geici olarak
durdurulmas dzenlenmektedir.
1982 Anayasas insan haklarn, ikinci ksmda
ele almaktadr. kinci ksm Anayasann 12.
maddeden 74. maddeye kadar olan ksm
kapsamaktadr. Bu ksmn bal Temel Haklar
ve devler eklindedir ve drt blme
ayrlmtr: 1. Genel hkmler (md. 12-16) 2.
Kiinin hak ve devleri (md. 17-40) 3. Sosyal ve
Ekonomik hak ve devler (md. 41-65) 4. Siyas
Haklar ve devler (md. 66-74).
Grld gibi 1982 Anayasas temel hak ve
zgrlkleri ana balk altnda ele almaktadr.
Bunun nedeni teorik olarak insan haklarnn
kiiler ve devlet arasndaki ilikinin niteliine
bal olarak e ayrlm olmasdr: 1. Negatif
stat haklar 2. Pozitif stat haklar 3. Aktif stat
haklar. Negatif stat haklar sz konusu
olduunda devletin karmama ve dokunmama
ykmll vardr Bu tr haklara rnek olarak
dnce zgrl, konut dokunulmazl,
kiinin gvenlii, basn zgrl, bilim ve sanat
zgrl, mlkiyet hakk, yerleme ve seyahat
zgrl, din ve vicdan zgrl saylabilir.
Pozitif stat haklar sz konusu olduunda ise
devletin bir eylemde bulunmas gerektedir.
Burada devletten beklenen yapma borcudur.
rnein alma hakk dediimizde devletten
vatandalara i olanaklar salamas anlalr.
Salk hakk asndan bakldnda devletin
vatandalara cretsiz salk creti salamas akla
gelecektir. Yine ayn erevede konut hakk ve
sosyal gvenlik hakk gibi haklar, pozitif stat
haklarndan saylmaktadr. Pozitif stat haklar
iin kullanlan dier terimeler isteme haklar
veya sosyal haklar eklindedir. te yandan
kimi sosyal haklar negatif stat haklar
niteliindedir. rnein 1982 Anayasas grev ve
lokavt hakkn sosyal hak ve devler bal
altnda dzenlemi olmasna ramen bu hak
aslnda devletin zgrlklere dokunmasn
yasaklayan negatif stat haklar snfna dahildir.
Son olarak aktif stat haklar denildiinde,
vatandalara siyasi karar alma srecine eitli
yntem ve oranlarda katlma olana salayan
haklar kastedilmektedir. Bu haklara; siyasi parti
kurma ve bunlara ye olma, oy hakk, seilme
hakk, kamu hizmetlerine girme, ve dileke hakk
rnek gsterilebilir.
1982 Anayasasna gre insan haklarnn
korunmas yollar bavurulan makam esas
alnmak zere drt ana balk altnda
incelenebilir: 1) TBMMye Bavuru (Dileke
Hakk) 2) dari Bavuru 3) Kamu denetisine
bavuru yolu 4) Yargsal Bavuru Yollar.
Bunlardan yargsal bavuru, temek hak ve
zgrlklerin korunmas asndan en etkili olan
yoldur. nk burada temel hak ve zgrlkler
onlar ihlal etme ihtimali olan yasama veya
yrtme organ tarafndan deil onlardan bam-
sz olan mahkemelerce korunmaktadr. Bundan
baka mahkemelerin kararlarnn balayc olmas
yargsal bavuru ynteminin etkinliini arttrmak-
tadr.

53
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi olaan dnemlerde
temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasna
ilikin yanl bir ifadedir?
a. Snrlama lllk ilkesine aykr olamaz.
b. Snrlama idari bir ilemle yaplabilir.
c. Snrlama anayasann szne uygun olmaldr.
d. Snrlama anayasann ruhuna uygun olmaldr.
e. Snrlama temel hak ve zgrlklerin zne
dokunmamaldr.
2. Aadakilerden hangisi bir negatif stat
hakkdr?
a. Konut hakk
b. Sosyal gvenlik hakk
c. Eitim hakk
d. Vergi devi
e. Bilim ve sanat zgrl
3. 1982 Anayasasna gre aadakilerden
hangisi sosyal hak ve devlerdendir?
a. Dnce zgrl
b. fade zgrl
c. Din ve vicdan zgrl
d. Grev hakk
e. Konut dokunulmazl
4. 1982 Anayasasna gre olaanst hallerde
aadakilerden hangisi yaplamaz?
a. Temel hak ve zgrlklerin KHK ile
snrlandrlmas
b. Temel hak ve zgrlklerin anayasann n
grd ek gvencelere aykr olarak
snrlandrlmas
c. Su ve cezalarn gemie yrtlmesi
d. Basnn sansr edilmesi
e. Snrlamann demokratik toplum dzeninin
gereklerine aykr olmas
5. 1982 Anayasasna gre aadaki ifadelerden
hangisi yanltr?
a. ok istisnai durumlarda ikence yntemine
bavurulabilir.
b. Angarya yasaktr.
c. Olaan hallerde temel hak ve zgrlklerin
snrlandrlmas ancak kanunla mmkndr.
d. Olaan hallerde temel hak ve zgrlklerin
snrlandrlmas liklik ilkesine aykr
olamaz.
e. zel hayatn gizliliine Anayasada belirtilen
istisnalar dnda hakim karar olmadka
dokunulamaz.

6. 1982 Anayasasna gre aadakilerden
hangisi siyasi hak ve devlerdendir?
a. Seme hakk
b. fade zgrl
c. Dnce zgrl
d. Dernek kurma zgrl
e. Konut hakk
7. Aadakilerden hangisi insan haklarnn
korunmasnda yargsal bavuru yollarndan
birisidir?
a. Dileke hakk
b. dareye bavuru
c. Bireysel bavuru
d. Kamu denetisine bavuru
e. Ombudsman
8. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Olaan hallerde basn sansr edilemez.
b. Sreli yayn karma nceden izin alma
artna balanamaz.
c. Sreli yayn karma mali teminat yatrma
artna balanabilir.
d. Basn zgrl yarglama grevinin
gereine uygun olarak yerine getirilmesi
amacyla snrlanabilir.
e. Basn zgrl kamu gvenlii gereke
gsterilerek snrlandrlabilir.
9. Aadaki durumlardan hangisinde temel hak
ve zgrlkler durdurulamaz?
a. Olaanst hal
b. Seferberlik
c. Sava
d. Skynetim
e. Ulusal bayramlar
10. Toplu olarak ilenen sular dnda su
iledii dnlen bir kii en ge ka saat iinde
hakim nne karlmaldr?
a. 12
b. 24
c. 36
d. 48
e. 72

54
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise 13. Madde: Olaan
Dnemlerde Temel Hak ve Hrriyetlerin
Snrlandrlmas Sistemi balkl konuyu
2. e Yantnz yanl ise 1982 Anayasasnda
nsan Haklarnn Snflandrlmas balkl
3. d Yantnz yanl ise 1982 Anayasasnda
nsan Haklarnn Snflandrlmas balkl
4. c Yantnz yanl ise 15. Madde: Olaanst
Hallerde Temel Hak ve Hrriyetlerin Kullanl-
masnn Durdurulmas balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Kii Dokunulmazl
(Md. 17) balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Siyasi Haklar ve
devler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Yargsal Bavuru
8. c Yantnz yanl ise Basn zgrl (Md.
28-32) balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise 15. Madde: Olaanst
Hallerde Temel Hak ve Hrriyetlerin
Kullanlmasnn Durdurulmas balkl konuyu
10. d Yantnz yanl ise Kii Hrriyeti ve
Gvenlii (Md. 19 ve 38) balkl konuyu

Sra Sizde 1
Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmak-
szn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde
belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla
snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann
szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin
ve lik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk
ilkesine aykr olamaz.
Sra Sizde 2
Yargsal bavuru sz konusu olduunda temel
hak ve zgrlkler, onlar ihlal etme ihtimali olan
yasama veya yrtme organ tarafndan deil
onlardan bamsz olan mahkemelerce korun-
maktadr. Bundan baka mahkemelerin karar-
larnn balayc olmas yargsal bavuru ynte-
minin etkinliini arttrmaktadr.

55
Ekinci, Hseyin, ve Musa Salam. 66 Soruda
Anayasa Mahkemesine Bireysel Bavuru.
http://www.anayasa.gov.tr/files/bireysel_basvuru/
66_Soru.pdf. (Anayasa Mahkemesi Resmi
nternet Sitesi), 7 Kasm 2012 tarihinde
eriilmitir.
Gzler, Kemal. Anayasa Deiikliinin Temel
Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas Bakmn-
dan Getirdikleri ve Gtrdkleri (Anayasann 13.
Maddenin Yeni ekli Hakknda Bir nceleme).
Ankara Barosu Dergisi 4, no. 59 (2001): 53-67.
-. Trk Anayasa Hukuku Bursa: Ekin 2011.

zbudun, Ergun. Trk Anayasa Hukuku. 11.
Ankara: Yetkin, 2010.
Salam, Fazl. Temel Haklarn Snrlanmas ve
z, Ankara: A..Siyasal Bilgiler Fakltesi,
1982.
Tanr, Blent, ve Necmi Yzbaolu. 1982
Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. 9.
stanbul: Beta, 2009.
Ylmaz, Ejder. Hukuk Szl. Ankara: Yetkin,
1992.

56

Amalarmz
Birlemi Milletler artnn ngrd nsan Haklar Rejimini Anlatabilecek,
Birlemi Milletler Szlemelerinin Getirdii nsan Haklar Denetim Mekanizmalarn
Sralayabilecek,
Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesini Tanmlayabilecek

Anahtar Kavramlar
Birlemi Milletler art
nsan Haklar Komisyonu
nsan Haklar Konseyi
Ekonomik ve Sosyal Konsey
1503 Usul
1235 Usul
nsan Haklar Komitesi
Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas
Szlemesi

indekiler
Giri
Birlemi Milletler art Zemininde nsan Haklarnn Korunmas
Birlemi Milletler Szlemeleri Zemininde nsan Haklarnn Korunmas
4

57
GR
1930lu yllar, Almanya bata olmak zere Avrupada otoriter ve totaliter diktatrlklerin ykseliine
sahne olmutur. Milyonlarca insann hayatn kaybettii II. Dnya Sava ile sonulanan bu sre, ar
insan haklar ihlallerine sahne olmutur. nsanla kar ilenen sularn zirve noktasn, Yahudi soykrm
tekil etmektedir. Bu ac tecrbelerden alnan derslerin ilk somut sonucu, bar ve insan haklarn daha
etkin bir ekilde koruyaca dnlen Birlemi Milletlerin kurulmasdr. Gerekten de II. Dnya
Savann kmas, Milletler Cemiyetinin bar korumada baarsz ve etkisiz kaldnn ak bir
gstergesi olmutur. Bu nedenle bu sava Milletler Cemiyetinin fiilen sonunu hazrlamtr. 1945 ylnda
Birlemi Milletler art (szlemesi) ile kurulan Birlemi Milletler rgt, Milletler Cemiyetinin yerini
almtr. Birlemi Milletler rgtnn kurulu szlemesinde insan haklarna sklkla vurguda
bulunulmas ve ayn tarihsel srete, 1948 ylnda Birlemi Milletlerin nsan Haklar Evrensel
Bildirisini ilan etmesi, insan haklarn gvence altna alma araylarnn somut gstergeleridir.
Bu nitede ilk olarak Birlemi Milletlerin kuruluuna deinilecek ve Birlemi Milletler artnda
insan haklarna ilikin kurallarn ele aln biimi incelenecektir. Daha sonra, Birlemi Milletler art
zemininde insan haklarn koruma mekanizmalarnn geliimi ile nsan Haklar Komisyonunun kuruluu
ve faaliyetleri ele alnacaktr. Son olarak, Birlemi Milletler szlemeleri zemininde insan haklarnn
korunmas konusuna deinilecektir. Bu erevede u szlemelerin n grd denetim mekanizmalar
anlatlacaktr: Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (MSHUS), Ekonomik, Sosyal ve
Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi, Her Trl Irk Ayrmclnn Kaldrlmas Szlemesi,
Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Kaldrlmas Szlemesi, kenceye ve Dier Zalimce, nsanlk
D ve Kltc Ceza ve Muameleye Kar Szleme, ocuk Haklar Szlemesi, Gmen iler
Szlemesi, Engelli Kiilerin Haklar Szlemesi, Btn Kiilerin Zorla Kaybettirilmeden Korunmas
Uluslararas Szlemesi.

BRLEM MLLETLER ARTI ZEMNNDE NSAN HAKLARININ
KORUNMASI

Birlemi Milletlerin Kuruluu
1930lu yllar, Almanya bata olmak zere Avrupada faizmin ykseliine sahne olmutur. II. Dnya
Savann patlak vermesiyle sonulanan bu srete, ar insan haklar ihlallerine tank olunmutur.
nsanla kar sularn zirve noktasn, Yahudilere ynelik toplu imha uygulamalarnn oluturduu
kukusuzdur. nsanln ar yara ald bu sre, 1945te faizmin yenilgiye uratlmasyla fiilen
bitmise de, bir daha benzer srelerin yaanmamasn salamak zere etkili aralarn yaratlmas konusu,
uluslararas kamuoyunun temel gndemini oluturmutur.
Bu araylarn ilk somut sonucu, Birlemi Milletlerin kurulmasdr. II. Dnya Savann kmas,
Milletler Cemiyetinin de fiilen sonu olmutur; zira, sava, ad geen rgtn baarsz, etkisiz kaldnn
ak gstergesidir. 1945 ylnda Birlemi Milletler art (szlemesi) ile kurulan Birlemi Milletler
rgt, Milletler Cemiyetinin yerini almtr. Birlemi Milletler rgtnn kurulu szlemesinde insan
haklarna youn bir vurgunun yaplmas ve Birlemi Milletlerin 1948de nsan Haklar Evrensel

Uluslararas Dzeyde nsan
Haklarnn Korunmas I: Birlemi
Milletler erevesinde nsan
Haklarnn Korunmas

58
Bildirisini ilan etmesi, insan haklarn gvence altna alma araylarnn dier somut rnleri olmutur.
Bu yndeki abalar, sz konusu ilk rnlerden sonra da hz kesmemi ve gerek Birlemi Milletler
zemininde, gerekse dier uluslararas rgtler bnyesinde insan haklarn konu alan nemli belgeler
ortaya kmtr.

Birlemi Milletler artnda nsan Haklarn Konu Alan Normlar
Birlemi Milletler rgtn kuran 1945 tarihli Birlemi Milletler artnn giri blmnde temel
insan haklarna ballk vurgusuna yer verildii gibi, rgtn amalarn belirten 1. maddenin 3.
fkrasnda rk, cinsiyet, dil veya din ayrm yaplmakszn herkes iin insan haklar ve temel zgrlklere
saygnn tevik edilmesi ve cesaretlendirilmesi hususunda uluslararas ibirliinin gerekletirilmesi
eklinde bir amaca yer verilmitir. Keza, 55. madde de, BMnin rk, cinsiyet, dil veya din ayrm
yaplmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine evrensel sayg ve riayeti tevik edeceini
hkme balamtr. 56. madde, 55. maddedeki amalar gerekletirmek iin ye lkelerin rgtle
ibirlii yapmasn ngrmtr. 13. madde, Genel Kurulu insan haklar zerine almalar yapmak ve
neriler gelitirmekle, 68. madde ise, Ekonomik ve Sosyal Konseyi, ekonomik, sosyal alanlarda ve insan
haklarnn teviki amacyla komisyonlar kurmakla grevlendirmitir.

Birlemi Milletler art Zemininde nsan Haklarn Koruma
Mekanizmalarnn Geliimi

nsan Haklar Komisyonunun Kuruluu ve Faaliyetleri
Kuruluunu takiben Birlemi Milletlerin nne kan acil ilerden biri, evrensel bir insan haklar
bildirisinin kaleme alnmas olmutur. Bu grevin stesinden gelmek zere, Ekonomik ve Sosyal
Konseyin bir insan haklar komisyonu oluturmas nerisi gndeme gelmitir. Bu mahiyette bir
komisyonun oluturulmasnn Ekonomik ve Sosyal Konseyden beklenmesinin, Birlemi Milletler
artna dayanan hukuk bir zemininin olduunu belirtmek gerekir; zira, yukarda da deinildii gibi,
artn 68. maddesi, Konseyi, ekonomik, sosyal alanlarda ve insan haklarnn teviki amacyla
komisyonlar kurmakla grevli klmtr. Genel Kurulun sz konusu neriyi 12 ubat 1946da uygun
bulmasn takiben Ekonomik ve Sosyal Konsey, dokuz yeden oluan nsan Haklar Komisyonunu
kurmutur. Sonradan, yeliklerine hkmet temsilcilerinin getirilmesi esasnn benimsendii
Komisyonun ye says zamanla artm, 1992de 53e ulamtr. nsan Haklar Komisyonu, ncelikli
grev olarak, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 10 Aralk 1948de kabul edilecek olan nsan
Haklar Evrensel Bildirisini yazma iine eilmitir.
Gerek kurucu szlemesinde gerekse takip eden yllarda rettii belgelerde insan haklarna yapt
youn vurgu, Birlemi Milletler rgtn, insan haklarnn korunmas bakmndan geni ynlar
nezdinde bir umut haline getirmitir. Birlemi Milletler, gerek bireylerden gerekse hkmet d
rgtlerden gelen ve insan haklarn konu alan binlerce ikyet dilekesiyle muhatap olmutur. rnein,
1947-1957 aralnda 65.000 civarnda bu tarz bavurunun Birlemi Milletlere ulat
kaydedilmektedir (Buergental, 1995, s. 87). Durum bu olmakla birlikte, nsan Haklar Komisyonu, insan
haklar ikyetlerini inceleme yetkisinin olmadn ifade etmitir. Bu tutum, 1947 ve 1959 tarihli
kararlaryla Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan da onay grmtr. Baka bir anlatmla, Birlemi
Milletler organlar, insan haklarn konu alan ikyetleri inceleme yetkilerinin olmad eklinde bir
izgiyi benimsemitir; ne var ki, bu yaklam ekli, 1965 sonras dnemde deimeye ve yerini, insan
haklar ikyetlerini dikkate almaya ynelik usuller gelitirmeye alan bir tutuma brakmtr.

1503 Usulnn Ortaya kmas ve Kapsam
1965ten sonra, Birlemi Milletlerin ve nsan Haklar Komisyonunun Asyal ve Afrikal yelerinde
art grlmtr. Bu yeni ye lkeler, muzdarip olduklar rk ayrmcl, smrgecilik ve ekonomik
gelime gibi sorunlardan dolay, Birlemi Milletler organlarnn insan haklar konularnda daha etkin bir
tavr almasna ynelik bir eilimin gelimesinde pay sahibi olmutur. Birlemi Milletler Genel Kurulu,
1966 tarihli 2144 (XX) sayl kararyla, Ekonomik ve Sosyal Konseye ve nsan Haklar Komisyonuna,

59
insan haklar ihlallerini durdurmak iin yollarn ve aralarn gelitirilmesi suretiyle Birlemi Milletlerin
konuya ilikin kapasitesini gelitirmeye ynelik yollar ve aralar zerinde acil bir deerlendirme yapma
arsnda bulunmutur. Bu dorultuda, nsan Haklar Komisyonu, varsa, byk insan haklar ihlallerinin
sreklilik gsterdii durumlar tehir etmek zere, hkmetlerin cevaplaryla birlikte insan haklar
ikyetlerini inceleme yetkisinin olmas gerektiine dair bir neride bulunmutur. Komisyonun bu
nerisi dorultusunda, Ekonomik ve Sosyal Konsey, 1970 tarihli ve 1503 sayl kararyla nsan Haklar
Komisyonunu bu ilevi yerine getirmek zere yetkilendirmitir. Mekanizmann 1503 usul (prosedr)
olarak anlma nedeni de, Konseyin sz konusu yetkilendirme kararnn 1503 saysn tayor olmasdr
(Robertson ve Merrills, 1996, s. 78-79).
nsan Haklar Komisyonu, 1503 usuln iler hale getirmek iin, Ayrmcln nlenmesi ve
Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu (1947de kurulmu olan bu alt-komisyon, 1999dan sonra, nsan
Haklarnn Tevik Edilmesi ve Korunmas Alt Komisyonu adn alacaktr)nun merkez bir rol stlendii
bir ileyi ngrmtr. 1503 usul erevesinde, Alt Komisyonun bnyesinden kan bir alma
Grubu, konuyu Alt Komisyonun btnnn nne gtrmeden nce, ikyetleri kabul edilebilirlik
koullar bakmndan inceleyecektir. 1503 usul, her bavuruyu deil, sadece sreklilik arz eden byk
insan haklar ihlallerini konu alan bavurular kapsamaktadr. Bu kat ltten dolay, tekil nitelik
gsteren bireysel insan haklar ikyetleri reddedilmektedir. alma Grubunun incelemesinden geen
ikyetler (iletiimler), Alt Komisyon tarafndan yeniden gzden geirilir. Alt Komisyon incelemesinden,
konunun nsan Haklar Komisyonu nne gtrlmesi veya ikyet hakknda herhangi bir ey
yaplmamas eklindeki iki sonutan biri doar. nsan Haklar Komisyonu, konu kendisine intikal
ettirildiinde, u yollardan birini takip edecektir: i-Olay deerlendirmekten vazgeebilir, ii- Konunun
1235 usul erevesinde ele alnmasna karar verebilir, iii- lgili devletin rzas olmak kouluyla,
dostane zm salayacak geici (ad hoc) bir komite oluturabilir, iv- lgili devletten daha fazla bilgi
istemek veya durumu deerlendirme (gzden geirme) kapsamnda tutmak zere bamsz bir uzmann
veya zel bir raportrn atanmasna karar verebilir (Robertson ve Merrils, 1996, s. 80; Donnelly, 2010, s.
39).
1503 usulnn nemli bir zellii, iletiim ve inceleme srelerinde gizliliin esas olmasdr; bununla
birlikte, Komisyonun Ekonomik ve Sosyal Konsey iin hazrlayaca ve konuya ilikin
deerlendirmelerini ieren niha rapor, bu gizlilik esasnn dndadr (Donnelly, 2010, s. 39). Gizliliin
esas olmas, srecin yava ve hantal olmas gibi hususlar hakl olarak eletirilmise de, 1503 usulnde
esas amacn, ilgili devlet zerinde siyasal bask uygulamak olduu ve bu yzden de sz konusu
zelliklerin bu amacn gereklemesine daha uygun olduu da savunulmutur (Robertson ve Merrils,
1996, s. 81-82). Gerekten de, vurgulamak gerekir ki, 1503 usulnn sonucunda, ilgili devleti balayc
bir yargsal kararn kmas sz konusu deildir. Bu usulde insan haklar ihlallerinin son bulmas, yargsal
nitelikli bir kesin karardan deil, konunun uzun ve gizli bir sre iinde Birlemi Milletler organlarnn
gndeminde kalmas suretiyle, ilgili devlet zerinde siyasal bask kurulmasndan beklenmi olmaktadr.
1965 ylndan sonra Birlemi Milletlerin insan haklar konusunda
daha etkin bir tavr almasnn temel nedeni nedir?

1235 Usulnn Kapsam
Ekonomik ve Sosyal Konsey, 1967 tarihli ve 1235 sayl kararyla, nsan Haklar Komisyonuna ve
Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonuna, byk apta insan haklar
ihlallerini tetkik etmek yetkisi vermitir. 1503 usulnn tersine gizliliin deil akln (aleniliin) esas
olduu bu sistem, bir zel alma grubunun veya zel raportrn, yerinde incelemeler yapmasn ve
yerinde toplanan bilgiler dorultusunda konuya dair dzenli deerlendirmeler yaplmasn temel
almaktadr. Bu mekanizmay, bir ye devlet veya devletler grubu veyahut da Alt Komisyon harekete
geirebilmektedir. rnein, 1235 usulnn iletildii ilk rnek, ilide 1973te gerekleen hkmet
darbesini takiben grlen byk apl insan haklar ihlallerine ilikin olmutur. 1974te Alt Komisyonun
ilideki sistematik ikence ve kt muamele uygulamalarnn ayrntl bir ekilde soruturulmas talebi
zerine, nsan Haklar Komisyonu 1975 ylnda geici (ad hoc) bir alma grubu grevlendirmitir. ili

60
hkmetinin grubun yerinde inceleme yapmasn engelleyici tutumu zerine, alma grubunun ilk
ziyareti ancak 1978de gerekleebilmitir. alma grubu, hkmet yetkilileri ile kiliseler ve zel
rgtlerin temsilcileriyle grmeler yapm, keza, hapishaneleri ziyaret ederek tutuklu ve hkmllerle
de mlakatlar gerekletirmitir. alma grubu, sz konusu verilere dayandrd raporlarn Birlemi
Milletler Genel Kuruluna ve nsan Haklar Komisyonuna sunmutur. 1979 ylnda ise, nsan Haklar
Komisyonu, bu kez, zel bir raportr grevlendirmitir. zel raportr, yllk raporlarn Genel Kurul ve
Komisyona sunmay srdrmtr (Robertson ve Merrills, 1996, s.85-86). Grld gibi, 1503
usulnde olduu gibi, 1235 usulnde de, sre sonunda ilgili devlet zerinde zorlayc bir etki yaratacak
balayc bir karara varlmas eklinde bir sonu sz konusu deildir. Burada da, konuyu
uluslararaslatrarak ilgili devlet zerinde manevi etki yaratmak suretiyle byk apl, sistematik insan
haklar ihlallerinin son bulmasn salama yoluna gidilmektedir.

nsan Haklar Yksek Komiserliinin Kuruluu ve Grevleri
Birlemi Milletler Genel Kurulu, Aralk 1993te 48/141 sayl kararyla Birlemi Milletler nsan Haklar
Yksek Komiserlii kurumunu oluturmutur. Sz konusu karara gore, Yksek Komiserin
sorumluluklar, herkesin, meden, siyasal, ekonomik, kltrel ve sosyal haklardan, ayrca aznlk
mensuplarnn aznlk haklarndan etkili biimde yararlanmasn tevik ve himaye etmek, Birlemi
Milletler bnyesinde ve dnda insan haklar faaliyetlerini koordine etmek, Birlemi Milletler
organlarnn kendisine tevdi ettii grevleri yerine getirmek ve tavsiyelerde bulunmak eklinde
zetlenebilir. Yksek Komiser, insan haklarnn etkili biimde gereklemesi iin hkmetlerle dorudan
diyalog kurma grev ve yetkisiyle de donatlmtr.

2006 Sonras Dnemde nsan Haklar Organlarnn Yeniden
Yaplandrlmas
2006 yl, nsan Haklar Komisyonu ve daha once ad Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas
Alt Komisyonu olup da 1999dan itibaren nsan Haklarnn Tevik Edilmesi ve Korunmas Alt
Komisyonu adn alm olan organn akbetini ilgilendiren, bunun yan sra, hukuksal olarak BM art
zeminine dayandrlan yeni denetim mekanizmalarn gelitiren bir dizi nemli kararn alnd bir tarihsel
eik olmutur.
Birlemi Milletler Genel Kurulu, 15 Mart 2006 tarihli 60/251 sayl kararyla nsan Haklar
Konseyini kurmutur. nsan Haklar Komisyonunun yerini alan Konsey, Genel Kurulun belirleyecei
47 ye devletin temsilcisinden olumaktadr. te yandan, nsan Haklar Konseyinin 5/1 sayl kararyla
18 uzmandan oluan nsan Haklar Konseyi Danma Komitesi kurulmutur. Danma Komitesi de, nsan
Haklarnn Tevik Edilmesi ve Korunmas Alt Komisyonunun yerini almtr. Sz konusu yeni
kurumlarn halefi olduklar kurumlarla ayn ilevleri stlendikleri sylenebilecektir; nitekim, nsan
Haklar Konseyi, Haziran 2007de ald bir kararla, 1503 ve 1235 usullerini srdrme karar almtr
(Steiner, Alston ve Goodman, 2007, s. 811). te yandan, 2006 sonras dneme ilikin nemli bir yeniliin
de gerekletii belirtilmelidir. nsan Haklar Konseyini kuran 2006 tarihli ve 60/251 sayl karar, ayn
zamanda yeni bir denetim mekanizmas yaratmtr. Evrensel Dnemsel Deerlendirme (Universal
Periodic Review) adl bu sisteme gre, Birlemi Milletler yesi devletler, lkelerindeki insan haklarna
ilikin durumlarn iyiletirilmesi ve insan haklarna ilikin ykmllklerinin yerine getirilmesine dair
neler yaptklarn, her drt ylda bir sunacaklar raporlarnda anlatacaklardr. Raporlar, nsan Haklar
Konseyi tarafndan deerlendirilecektir (http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/UPR/Pages
/UPRmain.aspx).
2006 ylnda kurulan nsan Haklar Konseyi, nsan Haklar Komis-
yonunun yerini almtr. nsan Haklar Konseyi Danma Komitesi de, nsan Haklarnn
Tevik Edilmesi ve Korunmas Alt Komisyonunun yerine gemitir.

61
2006 sonras dnemde kurulan yeni organlarn faaliyetleri ve yeni
denetim mekanizmas hakknda ayrntl bilgi edinmek iin Birlemi Milletlerin
http://www.ohchr.org sitesini ziyaret edebilirsiniz.

BRLEM MLLETLER SZLEMELER ZEMNNDE NSAN
HAKLARININ KORUNMASI

Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin Getirdii Denetim
Sistemi

Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin Kapsam
Birlemi Milletler, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin ilanyla yetinmemi ve insan haklarn konu alan
ve szleme eklinde formle edilmi bir belgenin hazrlanmasna karar vermitir. Uzun tartmalardan
sonra, 1952 ylnda, BM Genel Kurulu, klasik haklar ile sosyal haklar ayr ayr dzenleme ve dolaysyla,
iki ayr szleme hazrlama kararna varmtr. almalar 1966 ylnda sonulanm ve ortaya, ikiz
szlemeler olarak da anlan iki ayr szleme kmtr. Bunlardan Meden ve Siyasal Haklar
Uluslararas Szlemesi (MSHUS) klasik haklar; Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas
Szlemesi ise sosyal haklar dzenlemitir. Gerekli imza ve onay srelerinden sonra iki szleme de
1976 ylnda yrrle girmitir. MSHUSun kurduu nsan Haklar Komitesine bireysel bavuru hakk
tanyan ek 1 nolu seimlik protokol de szleme ile ayn yl yrrlk kazanmtr. lm cezasn
kaldrmay amalayan ek 2 nolu seimlik protokol ise 1989da kabul edilmi ve 1991de yrrlk
kazanmtr.
MSHUSun tand haklar unlardr: Halklarn kaderlerini tayin (self-determinasyon) hakk (m. 1),
yaam hakk (m. 6), ikence ve kt muamele yasa (m. 7), klelik ve zorla altrma yasa (m. 8), kii
zgrl ve gvenlii hakk (m. 9), tutuklularn insan muamele grme hakk (m. 10), bir szleme
ykmllnden dolay zgrlkten yoksun braklmama (m. 11), seyahat ve oturaca yeri seme hakk
(m. 12), yabanclarn keyf biimde snr d edilememesi (m. 13), adil yarglanma hakk (m. 14), su ve
cezalarn geriye yrmezlii (m. 15), hukuksal bir kiilik olarak tannma hakk (m. 16), zel yaam hakk
(m. 17), dnce, vicdan ve din zgrl (m. 18), bilgi edinme hakk ve ifade zgrl (m. 19), sava
propagandas ve nefret sylemi yasa (m. 20), barl toplanma zgrl (m. 21), rgtlenme
zgrl (m. 22), evlenme ve bir aile kurma hakk (m. 23), ocuk haklar (m. 24), siyasal haklar (m. 25),
yasa nnde eitlik (m. 26), aznlk haklar (m. 27).

Szlemenin ngrd nsan Haklar Komitesi Merkezli Denetim Sistemi
MSHUS, 28. maddesi ile kurulmasn ngrd nsan Haklar Komitesinin yrtecei bir denetim
mekanizmas getirmitir. Szleme, grnml bir denetim mekanizmas barndrmaktadr. Bunlar,
Szlemedeki haklara ilerlik kazandrmak zere alnan nlemlerin bir rapor eklinde BM Genel
Sekreteri eliyle nsan Haklar Komitesine sunulmas (m. 40), ilgili iki devletin de nsan Haklar
Komitesinin konuya ilikin yetkisini tanm olmalar kouluyla, bir taraf devletin, dier bir taraf devleti
Szleme ykmllklerini yerine getirmedii gerekesiyle Komiteye ikyet etmesi (devlet bavurusu;
m. 41) ve nihayet, bireysel bavuru hakkn dzenleyen Ek Protokoln ilgili devlet tarafndan kabul
edilip onaylanmas kouluyla, kiilerin, Szlemeyle tannan haklarnn ihlal edildii gerekesiyle bir
taraf devlet hakknda Komiteye bavurmasndan (bireysel bavuru, Birinci Seimlik Protokol, m. 1)
olumaktadr; ne var ki, Komitenin raporlarn sunumu ve bavuru durumlarnda yetkisi ok snrldr ve
yargsal bir ilevin ifasna ynelik olduunu sylemek zordur. Komite, raporlar karsnda, taraf
devletlere kendi deerlendirmelerini ve uygun grd genel grlerini iletecektir (m. 40/4); devlet
bavurularnda ise, bir arabulucu kurum olarak alacak, dostane zmn salanmas halinde, olaylarn
ve varlan sonucun ksaca belirtilmesiyle (m. 41/1-i), aksi durumda ise salt olaylarn ksaca belirtilmesiyle
yetinecektir (m. 41/1-ii); benzer ekilde, bireysel bavurularda da, gerekli yazmalarn ve incelemelerin
ardndan grlerini ilgili devlete ve bavurucu bireye yollayacaktr (Birinci Seimlik Protokol, m. 5).

62
Grld gibi, Komite, mahkeme veya yargsal bir merci olarak yaplandrlmamtr ve dolaysyla,
ihtilaflar etkili biimde zme balayacak, ilgililere yaptrm uygulayabilecek kudretten yoksundur;
bununla birlikte, bavurularn kabul edilip iin esasna girildii durumlarda, Komitenin niha
deerlendirmesinde, ikyete konu ilgili hakkn ihlal edilip edilmediine dair grn aklad
belirtilmelidir. Birlemi Milletlerin aada yer verilecek dier insan haklar temal komitelerinin
bavurular karsndaki yetki ve imknlarnn, nsan Haklar Komitesininkiyle benzer nitelikte olduunu
da belirtmek gerekir.
Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin Getirdii
Denetim Sisteminde Komite, mahkeme veya yargsal bir merci niteliine sahip deildir.
Bu nedenle insan haklar ihallerine ynelik etkin bir yaptrmndan yoksundur.
nsan Haklar Komitesinin etkin bir denetim mekanizmas gelitire-
memi olmasnn temel nedeni ne olabilir?

Birlemi Milletlerin Dier Szleme Temelli Denetim Organlar

Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi
Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi, 1966 tarihli (1976da yrrle giren) Ekonomik, Sosyal
ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (ESKHUS)nde ngrlen denetim sisteminin organ olarak
ilev gren ve bamsz uzmanlardan oluan bir organdr. Komite, Ekonomik ve Sosyal Konseyin Mays
1985 tarihli 1985/17 sayl kararyla kurulmu ve ad geen szlemenin Ekonomik ve Sosyal Konseye
ykledii denetim grevi ilevini stlenmitir. ESKHUSun benimsedii denetim sistemi, Szlemeye
taraf devletlerin szleme ykmllklerinin gereklerini yerine getirmek zere neler yaptklarnn
anlatld dzenli raporlarn BM Genel Sekreteri eliyle Ekonomik ve Sosyal Konseye sunmasndan
ibarettir; bununla birlikte, Birlemi Milletler Genel Kurulu, 10 Aralk 2008de, ESKHUS sistemine
bireysel bavuru (ikyet) mekanizmasn getiren bir seimlik ek protokol kabul etmitir. Sz konusu ek
protokol, 2009da imzaya almtr. te yandan, Komite, ESKHUS hkmlerine aklk getirmek zere
genel yorumlarda da bulunmaktadr (http://www2.ohchr.org/english/bodies/cescr/index.htm).

Irk Ayrmclnn Kaldrlmas Komitesi
Irk Ayrmclnn Kaldrlmas Komitesi, 1965 tarihli (1969da yrrle giren) Her Trl Irk
Ayrmclnn Kaldrlmas Szlemesinin ngrd denetim sistemini gerekletiren organdr.
Bamsz uzmanlardan oluan Komite, Szlemeye taraf devletlerin szleme ykmllkleri ile ilgili
durumlarn ieren dzenli raporlarn incelemekte ve gr ve nerilerini ilgili devlete bildirmektedir.
Rapor sisteminin yan sra, erken uyar usul, devlet bavurusu ve bireysel bavuru da, ad geen
Szlemenin tand ve Komitenin grevli olduu denetim yollardr. Erken uyar sistemi,
Szlemenin byk apta ihlal edilmekte olduu ve dolaysyla acil mdahale gerektiren durumlar iin
ngrlm bir mekanizmadr. Bir taraf devlete kar bireysel bavuru yaplabilmesi, bu devletin
Szlemenin 14. maddesinin ngrd ve bireysel bavuruyu tandn aklayan beyanna baldr.
Komite, Szleme hkmlerini aklayc mahiyette genel tavsiyeler (genel yorumlar) de
gelitirebilmektedir (http://www2.ohchr.org/english/bodies/cerd/index.htm).

Kadnlara Kar Ayrmcln Kaldrlmas Komitesi
Kadnlara Kar Ayrmcln Kaldrlmas Komitesi, 1979 tarihli (1981de yrrle giren) Kadnlara
Kar Her Trl Ayrmcln Kaldrlmas Szlemesinin bamsz uzmanlardan oluan denetim
organdr. Szlemeye taraf olan devletler, szleme ykmllklerine ilikin durumlarn aklayan
dzenli raporlar Komiteye sunmakla ykmldr. te yandan, ilgili devletin Szlemeye ek seimlik
protokole taraf olmas kouluyla, bu devlet aleyhine bireysel bavuruda bulunma imkn vardr. Ek
seimlik protokol, Komiteye, ar veya sistematik hak ihlallerinin yaand durumlarda sz konusu
lkede soruturma balatma yetkisi de vermektedir. Bunlarn yan sra, Komite, aklayc nitelikte genel
tavsiyelerde de bulunabilmektedir (http://www2.ohchr.org/english/bodies/cedaw/index.htm).

63
kenceye Kar Komite
kenceye Kar Komite, 1984 tarihli (1987de yrrle giren) kenceye ve Dier Zalimce, nsanlk
D ve Kltc Ceza ve Muameleye Kar Szlemenin ngrd denetim sistemini gerekletiren
ve on bamsz uzmandan oluan organdr. Sz konusu szlemeye taraf devletler, szleme
ykmllklerinin gereklerini nasl yerine getirdiklerini gsteren dzenli raporlar Komiteye sunmakla
ykmldr. Komite, her rapor hakknda derlendirme ve tavsiyelerini ilgili devlete iletir. Komite, rapor
sisteminin yan sra, bireysel bavurular ile devlet bavurularn inceleme ve soruturma yapma grev ve
yetkileriyle de donatlmtr (http://www2.ohchr.org/english/bodies/cat/index.htm).

kencenin nlenmesi Alt Komitesi
kencenin ve Dier Zalimce, nsanlk D ve Kltc Ceza ve Muamalenin nlenmesi Alt Komitesi
(ksaca kencenin nlenmesi Alt Komitesi), kenceye ve Dier Zalimce, nsanlk D ve Kltc
Ceza ve Muameleye Kar Szlemeye 2002de eklenen ve 2006da yrrle giren bir seimlik
protokolle kurulmutur. Bu komite, ihlalleri nlemeye ynelik operasyonel bir ilevle donatlm olmak
bakmndan dier BM komitelerinden ayrlmaktadr. Alt Komite, polis merkezlerini, asker ve sivil
cezaevlerini, tutukevlerini, akl hastanelerini ve sosyal bakm kurumlarn ziyaret etme yetkisine sahiptir.
zgrlnden yoksun konumdaki kiilerle birebir grmeler yapma, konu hakknda bilgisine
bavurmann uygun grld resm veya gayri resm kii ve kurumlarla temas kurmak, Komitenin
yetkisi dahilindedir. Komite, lke ziyaretlerinden sonra, tavsiye ve gzlemlerini ieren gizli bir raporu
ilgili devlete sunar. ayet ilgili devlet ibirliine yanamaz veya Alt Komitenin tavsiyeleri dorultusunda
ileri admlar atmaktan imtina ederse, Alt Komite, kenceye Kar Komiteden, konuyla ilgili resm bir
aklama yapmasn veya sz konusu raporu yaymlamasn isteyebilir. te yandan, Alt Komiteyi kuran
seimlik ek protokole gre, taraf devletlerin her biri, Ulusal nleme Mekanizmalar adyla anlan
bamsz bir ulusal organ kurmakla ykmldr. Alt Komitenin dier bir grevi de, bu ulusal nleme
merkezlerine danmanlk yapmak, onlara ilerinde yardmc olmaktr
(http://www2.ohchr.org/english/bodies/cat/opcat/index.htm).

ocuk Haklar Komitesi
ocuk Haklar Komitesi, 1989 tarihli (1990da yrrle giren) ocuk Haklar Szlemesinin bamsz
uzamanlardan oluan denetim organdr. Komite, sz konusu Szlemenin ve bu szlemeye ek iki
protokoln (ocuklarn silahl atmaya sokulmas hakknda protokol ile ocuk sat, ocuk fuhuu ve
ocuk pornografisi hakknda protokol) hkmlerine ilikin uygulamay denetler. Szlemeye ve
protokollere taraf devletler, ykmllklerinin gereklerini nasl yerine getirdiklerine dair dzenli
raporlarn Komiteye sunar. Komite, deerlendirmelerini ve tavsiyelerini ilgili devlete iletir. Keza,
Komite, sz konusu hkmleri aklayc mahiyette genel yorumlarda da bulunur. Eklemek gerekir ki,
2012 yl itibariyle imzaya alm bulunan ve Komiteye ihlale urad iddiasyla ocuklarn bavuru
yapabilmesini mmkn klacak ek protokol Birlemi Milletlerin on ye devletinin onayyla yrrlk
kazanacaktr (http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/index.htm). Bu protokoln, ocuk Haklar
Komitesinin etki gcn artraca kukusuzdur.

Gmen iler Komitesi
Btn Gmen ilerin ve Onlarn Aile yelerinin Haklarnn Korunmas Komitesi (ksaca Gmen
iler Komitesi), 1990 tarihli (2003te yrrle giren) Btn Gmen ilerin ve Onlarn Aile
yelerinin Haklarnn Korunmas Uluslararas Szlemesinin bamsz uzmanlardan oluan denetim
organdr. Komite, taraf devletlerin szleme ykmllklerinin gereklerini nasl yerine getirdiklerini
gsterdikleri dzenli raporlar inceler ve deerlendirme ve tavsiyelerini ilgili devlete iletir. Ad geen
Szlemenin 77. maddesi bireysel bavuru mekanizmas da ngrmtr; bununla birlikte, bu
mekanizmann iler hale gelmesi en az on taraf devletin bu mekanizmay tanma beyannda bulunmasna
baldr. Henz yeterli sayya ulalamamtr. Komite, Szleme hkmlerini aklayc mahiyette genel
yorumlarda da bulunabilmektedir (http://www2.ohchr.org/english/bodies/cmw/index.htm).

64
Engelli Kiilerin Haklar Komitesi
Engelli Kiilerin Haklar Komitesi, 2006 tarihli (2008de yrrle giren) Engelli Kiilerin Haklar
Szlemesinin bamsz uzmanlardan oluan denetim organdr. Ad geen Szlemeye taraf devletler,
Komiteye, Szlemedeki haklarn lkelerinde nasl gerekletirildiini anlatan dzenli raporlar
sunmakla ykmldr. Komite, bu raporlar inceler ve ilgili devletlere deerlendirme ve tavsiyelerini
iletir. 2008de yrrle giren seimlik ek protokol, Komiteye bireysel bavurular inceleme yetkisi
getirmitir (http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CRPD/Pages/CRPDIndex.aspx).

Zorla Kaybettirilmeye Dair Komite
Zorla Kaybettirilmeye Dair Komite, 2006 tarihli (2010da yrrle giren) Btn Kiilerin Zorla
Kaybettirilmeden Korunmas Uluslararas Szlemesinin uygulann denetleyen ve bamsz
uzmanlardan oluan organdr. Ad geen Szleme, zorla kaybettirilmeyi devlet grevlileri tarafndan
veya devletin yetkilendirdii, destekledii, zmnen rza gsterdii kiiler veya kii gruplarnca bir kiinin
zgrlnden mahrum braklmas ve bu durumun inkar edilmesi veyahut da kaybolan kiinin akbetinin
ve nerede olduunun gizlenmesi eklinde tanmlanmtr (m. 2). Ayn Szlemenin 5. maddesi, zorla
kaybettirmenin yaygn ve sistematik bir ekilde gerekletirilmesini insanla kar su olarak
nitelemitir. Szlemeye taraf devletler, szleme ykmllklerini nasl yerine getirdiklerine dair
dzenli raporlarn Komiteye sunar. Komite, gr ve tavsiyelerini ilgili devlete iletir. te yandan,
Szlemenin 31. maddesine gre, Szlemeye taraf bir devlet, Szlemeyi onaylarken veya da daha
sonraki bir tarihte, Komitenin, bireysel bavurular kabul etme ve deerlendirme yetkisini tanyabilir.
Baka bir ifadeyle, rapor sistemine ilaveten, ilgili devletin kabul etme beyanna bal olarak, ihlal
iddialaryla ilgili bireysel bavuruda bulunma imkn da getirilmitir. 32. madde ise, Komitenin konuyla
ilgili yetkisinin tanndnn ilgili devlete beyan edilmesi artyla, devlet bavurusu yolunu da ak
tutmutur. Bu yolun iletilebildii durumda, Szlemeye taraf bir devlet, dier taraf devleti, Szleme
ykmllklerini yerine getirmedii gerekesiyle ikayet edebilecektir.

65
zet
1930lu yllar ve zellikle de kinci Dnya
Sava, insan haklarnn ar ve sistematik
ihlallerinin grld bir tarihsel kesit olmutur.
Savatan sonra, Milletler Cemiyetinin yerini
almak zere yeni bir uluslararas rgtn
kurulmasna karar verilmi ve bylece Birlemi
Milletler rgt domutur.
Birlemi Milletlerin kurucu art insan
haklarn youn vurgular tayan normlar
iermitir. Keza, art, Birlemi Milletler Genel
Kurulunu insan haklar alannda almalar
yapmak ve neriler gelitirmek, Ekonomik ve
Sosyal Konseyi de insan haklarnn teviki iin
komisyonlar kurmakla grevlendirmitir. artta
geen bu hususlar, art erevesinde birtakm
insan haklar organ ve mekanizmalarnn
geliiminin hukuksal dayanan oluturmutur.
Birlemi Milletlerin acil bir i olarak evrensel
bir insan haklar bildirisi hazrlamakla kar
karya kalmas, Ekonomik ve Sosyal Konseyin
nsan Haklar Komisyonu adl bir organ
kurmasn hzlandrmtr. nsan Haklar
Komisyonu, ilk i olarak, Birlemi Milletler
Genel Kurulunun 10 Aralk 1948de kabul ettii
nsan Haklar Evrensel Bildirisini kaleme
almtr.
Balangta, nsan Haklar Komisyonu, insan
haklar ihlallerini konu alan ikyetlere bakmaya
yetkili olmad grnde olmutur. Bu
yaklam, Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan
da benimsenmitir; ne var ki, Birlemi
Milletlere ye olan Afrika ve Asyal lkelerin de
tazyikiyle, bu yaklam ekli zamanla deimitir.
nsan Haklar Komisyonu, varsa, byk insan
haklar ihlallerinin sreklilik gsterdii durumlar
tehir etmek zere, hkmetlerin cevaplaryla
birlikte insan haklar ikyetlerini inceleme
yetkisinin olmas gerektiine dair bir neride
bulunmutur. Komisyonun bu nerisi
dorultusunda, Ekonomik ve Sosyal Konsey,
1970 tarihli ve 1503 sayl kararyla nsan Haklar
Komisyonunu bu ilevi yerine getirmek zere
yetkilendirmitir. Bylece, 1503 usul olarak
anlan mekanizma domutur. Her bavuruyu
deil, sadece sreklilik arz eden byk insan
haklar ihlallerini konu alan bavurular
kapsayan 1503 usulne gore, 1947de kurulmu
olan Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn
Korunmas Alt Komisyonu (bu alt komisyonun
ad daha sonra iki kez deimitir), bnyesinden
kan alma Grubu bavuru hakknda ilk
incelemeyi yapar. Bu ilk incelemden sonra konu
Alt Komisyona ve ayet reddedilmemise nsan
Haklar Komisyonu nne gelir. Komisyon,
konuyla ilgili hibir ey yapmama kararn
benimseyebilecei gibi, dostane zm, konu
hakknda ilgili devletten daha fazla bilgi ve belge
isteme veya da konuyu 1235 usul erevesinde
ele alma seeneklerinden birini benimser. nsan
haklar Komisyonunun Ekonomik ve Sosyal
Konsey iin konuyla ilgili olarak hazrlayaca
niha rapor dnda 1503 usulnn btn
aamalarnda gizlilik esastr ve bu usulle
benimsenen temel izginin, ilgili devlet zerinde
siyasal bask yaratmak yoluyla konuyu zme
kavuturmak olduu sylenebilir.
Ekonomik ve Sosyal Konsey, 1967 tarihli ve
1235 sayl kararyla, nsan Haklar
Komisyonuna ve Ayrmcln nlenmesi ve
Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonuna,
byk apta insan haklar ihlallerini tetkik etmek
yetkisi vermitir. 1503 usulnn tersine
gizliliin deil akln (aleniliin) esas olduu
ve 1235 usul olarak anlan bu sistem, bir zel
alma grubunun veya zel raportrn, yerinde
incelemeler yapmasn ve yerinde toplanan
bilgiler dorultusunda konuya dair dzenli
deerlendirmeler yaplmasn temel almaktadr.
1503 usulnde olduu gibi, 1235 usulnde de,
sre sonunda ilgili devlet zerinde zorlayc bir
etki yaratacak balayc bir karara varlmas
eklinde bir sonu sz konusu deildir. Burada da
ama, konuyu olabildiince uluslararas
platforma tamak ve ilgili devlet zerinde siyasal
tazyik yaratmak suretiyle insan haklar ihlallerine
son verilmesini salamaktr.
Birlemi Milletler art temeline dayandrla-
bilecek bir dier insan haklar kurumu, 1993
tarihinde kurulmu olan nsan Haklar Yksek
Komiserliidir. Yksek komiserin grevi, insan
haklarnn etkili biimde gereklemesi iin
almalar yapmak, bu dorultuda insan haklar
faaliyetlerinde koordinatrlk grevini ifa etmek
ve Birlemi Mileltler organlarna tavsiyelerde
bulunmaktr. Yksek komiser, ilgili hkmetlerle
dorudan temas kurmak eklinde bir yetkiyle de
donatlmtr.
2006 yl, Birlemi Milletler artna dayanan
insan haklar kurum ve mekanizmalarnda
birtakm deiikliklerin ve yeniliklerin grlmeye
baland srecin eiini oluturmutur.
Birlemi Milletler Genel Kurulu, 15 Mart 2006

66
tarihli 60/251 sayl kararyla nsan Haklar
Konseyini kurmutur. nsan Haklar
Komisyonunun yerini alan Konsey, Genel
Kurulun belirleyecei 47 ye devletin
temsilcisinden olumaktadr. te yandan, nsan
Haklar Konseyinin 5/1 sayl kararyla 18
uzmandan oluan nsan Haklar Konseyi
Danma Komitesi kurulmutur. Danma
Komitesi de, daha once ad Ayrmcln
nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt
Komisyonu olup da 1999dan itibaren nsan
Haklarnn Tevik Edilmesi ve Korunmas Alt
Komisyonu adn alm olan organn yerini
almtr. Bu yeni kurumlar, 1503 ve 1235
usullerinin iletilmesi de dahil olmak zere halefi
olduklar kurumlarla ayn ilevleri stlenmitir.
Bu yeni dnemde, farkl olarak, yeni bir denetim
mekanizmas olan Evrensel Dnemsel
Deerlendirme adl sistem yaratlmtr. Bu
sisteme gre, Birlemi Milletler yesi devletler,
insan haklarna ilikin lkelerindeki durumlar ve
bu alanda iyiletirmeye dnk neler yaptklarn
drt ylda bir hazrlayacaklar raporlar sunacak
ve bu raporlar nsan Haklar Konseyi tarafndan
deerlendirilecektir.
Birlemi Milletler zemininde varlk kazanan
ikinci tr insan haklar koruma mekanizmalar,
Birlemi Mileltler szlemelerine dayanan yap
ve ileyilerden olumaktadr. Bunlarn balcas,
1966 tarihli Meden ve Siyasal Haklar Szlemesi
(MSHUS)nin getirdii koruma sistemidir. Klasik
haklar dzenleyen MSHUS, 28. maddesiyle
kurduu nsan Hakalr Komitesini merkez alan
bir denetim sistemi getirmitir. Szleme,
stundan oluan bir denetim mekanizmas
barndrmaktadr. Bunlar, Szlemedeki haklara
ilerlik kazandrmak zere alnan nlemlerin bir
rapor eklinde BM Genel Sekreteri eliyle nsan
Haklar Komitesine sunulmas (m. 40), ilgili iki
devletin de nsan Haklar Komitesinin konuya
ilikin yetkisini tanm olmalar kouluyla, bir
taraf devletin, dier bir taraf devleti Szleme
ykmllklerini yerine getirmedii gerekesiyle
Komiteye ikyet etmesi (devlet bavurusu; m.
41) ve nihayet, bireysel bavuru hakkn
dzenleyen Ek Protokoln ilgili devlet
tarafndan kabul edilip onaylanmas kouluyla,
kiilerin, Szlemeyle tannan haklarnn ihlal
edildii gerekesiyle bir taraf devlet hakknda
Komiteye bavurmasndan (bireysel bavuru,
Birinci Seimlik Protokol, m. 1) olumaktadr.
Birlemi Milletler szlemelerine dayanan dier
insan haklar denetim/koruma organlar ise unlar
olmutur: Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar
Komitesi, Irk Ayrmclnn Kaldrlmas
Komitesi, Kadnlara Kar Ayrmcln
Kaldrlmas Komitesi, kenceye Kar Komite,
kencenin nlenmesi Alt Komitesi, ocuk
Haklar Komitesi, Gmen iler Komitesi,
Engelli Kiilerin Haklar Komitesi, Zorla
Kaybettirilmeye Dair Komite'dir. Bunlardan,
operasyonel bir ilevle donatlm olan
kencenin nlenmesi Alt Komitesi hari
tutulacak olursa, btn komiteler, dayandklar
szlemelerin hkmleri dorultusunda, temel
olarak rapor sistemine dayanan bir ileyie
sahiptir. Buna gre, szlemeye taraf devletler,
szleme ykmllklerinin gereklerini nasl
yerine getirdiklerini gsteren dzenli raporlarn
ilgili komitelere sunmakta, komiteler ise, raporu
temel alan deerlendirme ve tavsiyelerini ilgili
devletlere iletmektedir. Rapor sistemine ek olarak
baz szlemeler ya dorudan szlemeden
kaynaklanan ya da ek protokollerle getirilen
bireysel bavuru ve devlet bavurusu gibi ikayet
mekanizmalarn da tanmtr. Bunlarn tannd
durumlarda ilgili komitenin grev ve yetkilerinin
daha geni olduu kukusuzdur; ne var ki,
MSHUS sisteminde olduu gibi, bu
szlemelerde de, taraflara yaptrm ngren,
yargsal nitelikli ve dolaysyla zorlayc komite
kararlarndan sz etmek mmkn deildir.

67
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Birlemi Millet-
lerin kurulmasndaki tarihsel etkenlerden birisi
olarak dnlemez?
a. Milletler Cemiyetinin bar salamada
yetersiz kalmas
b. Yahudi soykrm
c. Avrupada faizmin ykselii
d. nsan haklarna youn bir vurgu yapma
ihtiyac
e. Almanyann toprak btnlnn korun-
mas
2. Ekonomik, sosyal alanlarda ve insan
haklarnn teviki amacyla komisyonlar
kurmakla grevli olan Birlemi Milletler organ
a. Gvenlik Konseyi
b. Ekonomik ve Sosyal Konsey
c. Genel Meclis
d. Adalet Divan
e. nsan Haklar Komisyonu
3. Birlemi Milletlerin insan haklarn koruma
noktasnda daha aktif bir tutum taknmas hangi
yldan sonra gereklemitir?
a. 1930
b. 1945
c. 1952
d. 1965
e. 1995
4. nsan Haklar Komisyonunun byk insan
haklar ihlallerinin sreklilik gsterdii durumlar
tehir etmek zere sahip olduu yetkilerin
bulunduu mekanizmaya ne ad verilir?
a. 1503 Usul
b. Alt komisyon
c. nsan haklar koruma usul
d. Ayrmcln korunmas usul
e. Aznlklarn korunmas usul
5. Birlemi Milletlerin 1235 usul ereve-
sinde byk apta insan haklar ihlallerini tetkik
ettii ilk lke aadakilerden hangisidir?
a. Trkiye
b. Irak
c. ran
d. ili
e. Brezilya

6. nsan Haklar Yksek Komiserlii hangi ylda
kurulmutur?
a. 1993
b. 1995
c. 1999
d. 2000
e. 2001
7. 2007 ylndan itibaren 1503 ve 1235
usullerini iletmeye hangi organ yetkili olmutur?
a. nsan Haklar Mahkemesi
b. nsan Haklar Konseyi
c. nsan Haklar Komisyonu
d. Adalet Divan
e. Genel Kurul
8. Aadakilerden hangisi Meden ve Siyasal
Haklar Uluslararas Szlemesinin tand
haklardan deildir?
a. Yaam hakk
b. kence yasa
c. Kiinin diledii lkenin vatandalna geme
hakk
d. Dnce zgrl
e. Kii zgrl ve gvenlii hakk
9. Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas
Szlemesinin n grd denetim mekanizmas
ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr?
a. Devlet bavurusu usul n grlmtr.
b. Bireysel bavuru usul n grlmtr.
c. nsan Haklar Komitesi, mahkeme veya
yargsal bir merci olarak yaplandrlmtr.
d. nsan Haklar Komitesi ihtilaflar etkili biim-
de zme balayacak, ilgililere yaptrm
uygulayabilecek kudretten yoksundur.
e. nsan Haklar Komitesi, taraf devletlere kendi
deerlendirmelerini ve uygun grd genel
grlerini iletecektir.
10. Her Trl Irk Ayrmclnn Kaldrlmas
Szlemesinin byk apta ihlal edilmekte
olduu ve dolaysyla acil mdahale gerektiren
durumlar iin ngrlm mekanizmaya ne ad
verilmektedir?
a. Bireysel bavuru
b. Erken uyar usul
c. nsani mdahale
d. Bar koruma
e. Devlet bavurusu

68
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Birlemi Milletlerin
Kuruluu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise nsan Haklar
Komisyonunun Kuruluu ve Faaliyetleri
3. d Yantnz yanl ise 1503 Usulnn Ortaya
kmas ve Kapsam balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise 1503 Usulnn Ortaya
kmas ve Kapsam balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise 1235 Usulnn
Kapsam balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise nsan Haklar Yksek
Komiserliinin Kuruluu ve Grevleri balkl
7. b Yantnz yanl ise 2006 Sonras Dnemde
nsan Haklar Organlarnn Yeniden Yaplandrl-
mas balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Meden ve Siyasal
Haklar Uluslararas Szlemesinin Kapsam
9. c Yantnz yanl ise Szlemenin
ngrd nsan Haklar Komitesi Merkezli
Denetim Sistemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Irk Ayrmclnn
Kaldrlmas Komitesi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
1965ten sonra, Birlemi Milletlerin ve nsan
Haklar Komisyonunun Asyal ve Afrikal
yelerinde art grlmtr. Tarihsel srete rk
ayrmcl, smrgecilik ve ekonomik gelime
gibi sorunlara maruz kalan, bu yeni yeler
Birlemi Milletler organlarnn insan haklar
konularnda daha aktif bir rol stlenmesine
ynelik bir eilimin gelimesinde belirleyici
olmutur.
Sra Sizde 2
Komite, mahkeme veya yargsal bir merci olarak
yaplandrlmamtr. Bu nedenle, komite insan
haklarna ilikin ihtilaflar etkili biimde zme
balayacak, ilgililere yaptrm uygulayabilecek
kudretten yoksundur.

69
Buergental, Thomas (1995). International
Human Rights in a Nutshell. Second Edition.
West Publishing Co.
Committee against Torture. <http://www2.ohchr.
org/english/bodies/cat/index.htm> (28.06.2012).
Committee on Economic, Social and Cultural
Rights, <http://www2.ohchr.org/english/
bodies/cescr/index.htm> (07.06.2012).
Committee on the Elimination of Discrimination
against Women. <http://www2.ohchr.org/
english/bodies/cedaw/index.htm> (07.06.2012).
Committee on the Elimination of Racial
Discrimination. <http://www2.ohchr.org/
english/bodies/cerd/index.htm> (07.06.2012).
Committee on Migrant Workers.
<http://www2.ohchr.org/english/bodies/cmw/ind
ex.htm> (28.06.2012).
Committee on the Rights of the Child.
<http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/index
.htm> (28.06.2012).
Committee on the Rights of Persons with
Disabilities. <http://www.ohchr.org/EN/
HRBodies/CRPD/Pages/CRPDIndex.aspx>
(28.06.2012).

Donnelly, Jack (2010). International Human
Rights Regimes. Human Rights. Ed.: Todd
Landman. Vol: II, London: Sage Publications, ss.
35-65.
Robertson, A. H. ve Merrills, J. G. (1996).
Human Rights in the World: An Introduction
to the Study of the International Protection of
Human Rights. Fourth Edition. Manchester:
Manchester University Press.
Steiner, Henry J., Alston, Philip ve Goodman,
Ryan (2007). International Human Rights in
Context: Law, Politics, Morals. Third Edition.
Oxford: Oxford University Press.
Subcommittee on Prevention of Torture.
<http://www2.ohchr.org/english/bodies/cat/opcat/
index.htm> (28.06.2012).
Universal Periodic Review. <http://www.ohchr.
org/EN/HRBodies/UPR/Pages/UPRmain.aspx>
(21.05.2012).

70

Amalarmz
nsan Haklarnn Amerika Ktasndaki Korunma Sistemini Anlatabilecek,
nsan Haklarnn Afrika Ktasndaki Korunma Sistemini Aktarabilecek,
nsan Haklarnn Avrupa Ktasndaki Korunma Sistemini fade Edebilecek

Anahtar Kavramlar
Inter-Amerikan nsan Haklar
Komisyonu
Inter-Amerikan nsan Haklar
Mahkemesi
Afrika nsan ve Halklar Haklar
Komisyonu
Avrupa Sosyal art
Avrupa Konseyi
nsan Haklar Komiserlii
kenceyi nleme Komitesi
Halklarn Haklar

indekiler
Giri
nsan Haklarnn Amerika Ktasnda Korunma Sistemi
nsan Haklarnn Afrika Ktasnda Korunma Sistemi
nsan Haklarnn Avrupa Ktasnda Korunma Sistemi
5

71
GR
nsan haklarnn blgesel dzeyde korunmas amacyla birok insan haklar szlemesi blgesel bir
dzeyde koruma sistemi ngrmektedir. Bu nitede, Amerika, Afrika ve Avrupa ktalar ya da
blgelerinde kabul edilen insan haklar szlemeleri ve ngrlen denetim sistemlerini genel izgileri ile
inceleyeceiz.
Amerika ktasnda kurulan sisteme nter-Amerikan insan haklar sistemi de denir ve iki temel belgeye
dayaldr: Amerikan Devletleri rgt temel kurucu art ve Amerikan nsan Haklar Szlemesi. lk
balkta bu sistemin temel zelliklerini inceleyeceiz.
kinci balkta ise, insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesi iin Afrika ktasnda kurulan sistemi
inceleyeceiz. Bu sistemin temel kurucu belgesi Afrika nsan ve Halklarn Haklar artdr.
nc balkta, Avrupa ktasnda kurulan birok insan haklar koruma sistemlerinin genel izgilerini
inceleyeceiz. Bu balk altnda, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve kurduu sistem zerinde ok az
durulacaktr, nk, bu konuya ileride iki ayr nite ayrlmtr. Bu nitede Avrupa nsan Haklar
Szlemesi dnda Avrupa ktasnda insan haklarini korumak amaciyla kabul edilmi belgeler ve kurulan
kurumlar genel izgileri ile incelenecektir.

NSAN HAKLARININ AMERKA KITASINDA KORUNMA SSTEM
Bu balk altnda genel izgileriyle Amerikan Devletleri rgt (AD) tarafndan kurulan ve gelitirilen
insan haklar sistemini inceleyeceiz.
Amerikan Devletleri rgt otuz-be egemen devletin oluturduu bir hkmetler aras kurulutur.
Bu rgte ye devletler unlardr: Antigua ve Babuda, Arjantin, Bahamalar, Barbados, Belize, Bolivya,
Brezilya, Kanada, ili, Kolombiya, Kosta Rika, Kba, Dominik, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, El
Salvador, Grenada, Guatemala, Guyana, Haiti, Honduras, Jamaika, Meksika, Nikaragua, Panama,
Paraguay, Peru, St. Kitts ve Nevis, St. Lucia, St. Vincent ve Grenadin, Surinam, Trinidad ve Tobago,
Birleik Devletler, Uruguay ve Venezuela.
Bu devletlerin oluturduu insan haklar koruma sistemine nter-Amerikan insan haklar sistemi denir.
Bu sistemin iki hukuki temeli vardr: lk hukuki kaynak Bogota art ad da verilen 30 Nisan 1948 tarihli
AD Temel Kurucu artdr. Bu belge 1967 ylnda Buenos Aireste deitirilmitir. kincisi ise, Kosta
Rikada gerekletirilen hkmetler aras bir konferanstan sonra 20 Kasm 1969da imzaya alan
Amerikan nsan Haklar Szlemesidir. Bu Szleme 18 Temmuz 1978de 25 AD yesi devlet
tarafndan onaylanarak yrrle girmitir.
AD artna bal sistem, 35 ye devlet bakmndan geerlidir. Buna karn Amerikan nsan Haklar
Szlemesi sadece bu szlemeye taraf devletleri balamaktadr. Bu iki mekanizmay ksaca inceleyelim.

Uluslararas Dzeyde nsan Haklarnn
Korunmas II: nsan Haklarnn
Korunmasna Ynelik Blgesel Sistemler:
Amerika, Afrika, Avrupadaki nsan Haklar
Szlemeleri ve Denetim Mekanizmalar

72
Bogota artnn Kurduu Sistem
Bogota artnn kurduu sistemin 60 yllk gemii vardr. 1948 ylnda Kolombiyann Bogota ehrinde
imzaya alan bu art, 1951 ylnda yrrle girmitir. art, daha sonra 1970 ylnda yrrle giren
Buenos Aires Protokol ve srasyla 1988, 1996 ve 1997de yrrle giren Kartegana Protokol,
Managua Protokol ve Washington Protokol ile deiikliklere uramtr.
1948 art insan haklarna birok gnderme ierir. artn 3 (l) maddesi, Amerikan devletlerinin rk,
milliyet, yaradl veya cinsiyet ayrm olmakszn bireylere temel insan haklar tandn belirtir.
Nitekim Birlemi Milletler sistemine benzer ekilde, 2 Mays 1948 tarihinde Amerikan nsan Haklar ve
devleri Bildirisi kabul edilir. Bu insan haklar belgesi 27 adet insan hakk ve 10 adet insan devi
belirler. Bu haklar, medeni ve siyasi haklardan, ekonomik, kltrel ve sosyal haklara geni bir yelpazeyi
kapsar. Bu haklarn en nemlileri unlardr: Yaama hakk, kii zgrl ve gvenlii hakk, hukuk
nnde eitlik hakk, konut ve seyahat zgrl, adil yarglanma hakk, keyfi tutmaya kar korunma
hakk, snma ve vatandalk hakk. Ayrca bu bildiri din, ifade, toplanma ve rgtlenme zgrlklerini
de ierir. Nihayet bu belge kapsamnda zel hayatn korunmas, mlkiyet, salk, eitim, kltrden
yararlanma, sosyal gvenlik gibi haklar da koruma altna alnmtr. devler ise, topluma, ocuk ve
ebeveynlere ilikin devlerle, oy verme, yasalara saygl olma, topluma ve ulusa hizmet etme, vergi
verme ve alma gibi devleri ierir.
Balangta bu bildirinin hukuki bir balaycl yoktu. Gnmzde ise, nter-Amerikan nsan
Haklar Mahkemesi bu metne normatif bir hukuki deer tanmaya balamtr.
Bogota artnn insan haklarnn korunmas bakmndan en nemli kurumu nter-Amerikan nsan
Haklar Komisyonudur. Ancak gnmzde Bogota art, nter-Amerikan nsan Haklar Komisyonu ve
Amerikan nsan Haklar Szlemesi ile onun temel organ olan nter-Amerikan nsan Haklar Mahkemesi
i ie gemi bir insan haklar koruma sistemi sunar.

nter-Amerikan nsan Haklar Komisyonu
Amerika ktasnda insan haklarnn korunmas amacyla 1959 ylnda nter-Amerikan nsan Haklar
Komisyonunun kurulmasna karar verilir. 1960 ylnda bu Komisyonun tz kabul edilir ve yedi
Komisyon yesi seilir. Tzn 9. maddesi Komisyona insan haklarnn ilerletilmesi amacyla birok
grev ve yetkiler vermektedir.
1965 ylnda yaplan deiiklikle Komisyona Amerikan nsan Haklar Bildirisinde tannan baz
haklarn ihlal edildii iddias ile Taraf Devletlere kar bireysel bavuru kabul etme yetkisi tannr. Bu
haklar unlardr: Yaama, kii zgrl ve gvenlii haklar, hukuk nnde eitlik ilkesi, din ve ifade
zgrlkleri, keyfi tutmaya kar korunma ve hukuka uygun bir usulde yarglanma haklar.
Komisyonun tz 1970 ylnda Buenos Aires Protokol ile deitirilir ve Komisyon, ADnn
insan haklarnn ilerletilmesi ve korunmasnda grev alan bir organ olarak tanmlanr. Bylece
Komisyon, kurumsal ve rgtsel bir meruiyet kazanr. 1979 ylnda ise yeni Komisyon tz kabul
edilir. Bu deiikliklerle Bildirinin normatif karakteri glenir ve Komisyonun gc meruiyet kazanarak
artar.
Komisyon, bir AD art organ olarak birok grev ve yetkiye sahiptir. lk olarak Komisyon, insan
haklar metinlerinin hazrlanmasnda nemli grevler yklenmitir. Dier yandan Komisyon, i sava,
uluslararas silahl atmalar, rehine krizleri gibi olaylarda nemli bir arabululucu ve insan haklarn
koruyucu rol oynamtr. Nihayet Komisyonun en nemli grevi, devletlerle ilgili soruturma ve
incelemeler ile bireysel bavurular deerlendirmektir.
Devletlerle ilgili soruturma ve incelemeler bir devlette insan haklar koullarn incelemek iin
gerekletirilen bir usuldr. Komisyon, bireysel bavurularn sunulmas ile bu usul balatabilecei gibi,
zellikle hkmet d kurulularn sunduu gvenilir kantlara dayanarak da bu incelemeye karar
verebilir.
Komisyon ayrca devletlerle ilgili olarak belirli bir usule bal olarak ve ilgili devletin de grn de
alarak raporlar hazrlamaktadr. Bu raporlar daha sonra birok kez yaynlanmakta, tartlmakta ve bazen

73
de AD Genel Kuruluna sunulabilmektedir. AD Genel Kurulu raporu tarttktan sonra konuyla ilgili
tavsiye karar gibi uygun kararlar kabul edebilmektedir. Bu usul, sz konusu devlette insan haklar
konusunda sorunlar varsa bunlara dikkat ekme rol grmekte ve ilgili devlet zerinde belirli bir
kamuoyu basks kurmay amalamaktadr. Nitekim AD Genel Kurulunun kabul edecei bir kararn
hukuken bir balaycl yoktur. Byle bir karar sadece siyasal ve ahlaki bir deer tamaktadr.
Komisyon tarafndan 1960 ylnda ilk lke raporlarn hazrlanmtr. O yl, Komisyon Kba, Haiti ve
Dominik Cumhuriyetini incelemeyi kararlatrm; ancak, sadece Dominik Cumhuriyeti Komisyonla
ibirlii yapmtr. Komisyon devletlerle ilgili ilk inceleme raporlarn bu lkeler hakknda kabul etmitir.
Komisyon ilk bata sadece belirli sayda temel haklarla ilgili bireysel bavurular incelemekle
yetkiliydi. Ancak tzk deiiklikleri ile temel haklar arasnda bu ayrm ortadan kalkm ve Bildiride yer
alan btn haklar bakmndan bireysel bavuru imkn tannmtr.

Amerikan nsan Haklar Szlemesinin Kurduu Sistem
Amerikan nsan Haklar Szlemesi, 20 Kasm 1969da imzaya ald ve AD yesi 25 devletin onay ile
18 Temmuz 1978de yrrle girdi. Szlemeye taraf devletler unlardr: Arjantin, Barbados, Bolivya,
Brezilya, ili, Kolombiya, Kosta Rika, Dominik, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, El Salvador, Grenada,
Guatemala, Haiti, Honduras, Jamaika, Meksika, Nikaragua, Panama, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay
ve Venezuela. Trinidad ve Tabago ise, nce Szlemeyi imzalam ancak daha sonra Szlemeden
ekilmitir. A.B.D. ise, Szlemeyi imzalamtr; fakat Senato henz bu imza ilemini onaylamad iin
Szleme A.B.D. bakmndan yrrle girmemitir.
Szlemeye daha sonra iki adet ek protokol kabul edilmitir: 1999 ylnda yrrle giren Ekonomik,
Sosyal ve Kltrel Haklar alannda Amerikan Szlemesine Ek Protokol ve 1993 ylnda yrrle giren
lm Cezasnn Kaldrlmasna Dair Protokol.

Amerikan nsan Haklar Szlemesinin Koruduu Haklar
Szleme u haklar gvence altna almaktadr:
Hukuki kiilik hakk,
Yaama hakk,
nsani muamele hakk,
Kleliin yasaklanmas,
Kiisel zgrlk hakk,
Ceza normunun geriye yrmezlii,
Yarg hatas halinde tazminat hakk,
zel yaama sayg hakk,
Din ve vicdan zgrl,
Dnce ve ifade zgrl,
Cevap hakk,
Toplanma zgrl,
rgtlenme zgrl,
Aile hayatna sayg hakk,
sim sahibi olma hakk,
ocuk haklar,

74
Vatandalk hakk,
Mlkiyet hakk,
Seyahat ve oturma zgrl,
Ynetime katlma hakk,
Hukuk nnde eitlik hakk,
Hukuki korunma hakk.
Szlemede korunan bu haklar daha sonra ayrmclk yasa, haklarn etkili korunmas ykmll
ve sosyal, ekonomik, kltrel ve eitime ilikin haklarn yaama gemesi iin somut tedbirler alma
ykmll ile glendirilmitir. Ayrca ek protokollerle alma, sendika kurma ve grev, sosyal
gvenlik ve salk, salkl bir evrede yaama, beslenme ve eitim, kltrden yararlanma, ailenin,
ocuun, yallarn ve engellilerin korunmas haklar tannmtr.
Szlemenin 1 (2). maddesine gre, kiiler bu haklardan yararlanabilir. Taraf devletlerin sadece bu
haklara saygy salamak ykmll yoktur; ayn zamanda bu haklarn etkili kullanlmas iin
gerekli nlemleri almalar da gereklidir. O halde taraf devletlerin haklarn korunmas sistemi bakmndan
hem pozitif hem de negatif ykmllkleri vardr.
Szlemenin 27. maddesi taraf devletlere sava, kamusal tehlike ya da bamszlklarn ya da
gvenliklerini tehdit eden dier olaanst hallerde haklara istisna getirme imkn tanmaktadr.

Szleme Organlar
Szleme, nter-Amerikan nsan Haklar Komisyonu ve nter-Amerikan nsan Haklar Mahkemesinin
kuruluunu ngrmekte ve bu kurumlara taraf devletlerin ilgili haklara saygsn salamak konusunda
yetkiler tanmaktadr. Ayrca protokollerle Komisyona taraf devletlere gr ve tavsiye verme yetkisi de
tannmtr.
Komisyon ve Mahkeme, yedier yeden olumakta ve her ye kiisel yetenekleri dikkate alnarak
seilmektedir. Komisyon yeleri btn AD yeleri tarafndan seilmektedir. Buna karlk, Mahkeme
yeleri, sadece Szlemeye taraf devletler tarafndan seilmektedir.
Komisyon, hem AD organ hem de Szleme organ olarak ngrlmtr. Mahkeme ise, sadece
Szleme organdr.
Komisyon Washingtonda toplanmaktadr. Mahkeme ise, Kosta Rikann San Jose ehrinde
bulunmaktadr. Her iki organ da daimi organlar deildirler; ancak, srekli profesyonel bir kadrolar
bulunur.

Bir Szleme Organ Olarak nter-Amerikan nsan Haklar Komisyonu
Komisyonun grevleri Szlemenin 41. maddesinde saylmtr. Bu erevede, nce bir AD organ
olarak Komisyonun grevleri saylmtr, ardndan, Szlemeye taraf devletler aleyhine sunulan bireysel
bavurular inceleme yetkisi tannmtr. Ayrca Komisyonun Mahkeme bakmndan da kimi grevleri
vardr.
Komisyonun grevleri iki balk altnda incelenebilir: Komisyonun bireysel ve devlet bavurularn
inceleme yetkisi ve Komisyonun Mahkeme nndeki grevleri.
a. Komisyonun bireysel ve devlet bavurularn inceleme yetkisi
Szleme, bireysel ve devlet bavurularn inceleme yetkisini Komisyona tanmtr. Ancak, dier
birok insan haklar szlemesinin aksine, Amerikan Szlemesi, bavuru yapma hakkn sadece bir
ihlalin maduru olduu iddiasnda bulunan kiilere tanmamtr. Bir ihlalden madur olmasa da herhangi
bir kii veya kii grubu ya da hkmet d kurulu da Komisyona insan haklar ihlal edildii iddias ile
bavuru yapabilir. Ayrca bir taraf devlete kar dier bir taraf devlet de bavuru yapabilir.

75
Bir bavuru aadaki koullar tayor ise kabuledilebilir bulunabilir:
hukuk yollar tketilmi olmaldr.
Bavuru i hukuktaki son kararn madura tebliinden itibaren alt ay iinde yaplm olmaldr.
Bavuru aka hukuki dayanaktan yoksun olmamaldr.
Bavuru Komisyon tarafndan daha nce incelenmi bir konuyla ayn ierie sahip olmamaldr.
Ayrca bavuru baka bir uluslararas organa sunulmu olup konuyla ilgili hi bir yeni bilgi iermiyor ise,
reddedilecektir.

Resim 5.1: nter-Amerikan nsan Haklar Komisyonunun 2011 ylnda hazrlad Salk ve Eitim: Cinsel iddet
Maduru Olan Kadnn Adalete Ulamas balkl raporun kapak sayfas.

Bir bavuru Komisyon tarafndan kayt edildikten sonra, ekimeli usulde yarglama yaplmakta;
baka bir anlatmla, ilgili devlete bavuru iletilmekte ve grler toplanmaktadr. Ancak Komisyonun
kendisinin de bilgi ve belge toplamak iin ilemler yapmas mmkndr. Ayrca Komisyon, dostane
zm yoluyla bavurunun yar-yargsal bir srele zm iin de giriimlerde bulunmaktadr. Eer bir
bavurunun taraflar, o bavuruyu dostane zm yoluyla sona erdirmek konusunda uzlaamazlarsa,
Komisyon olaylar ve hukuki sonularn ieren bir rapor kabul etmektedir. Eer bu rapor, bir hakkn
ihlali sonucunu ieriyorsa, ilgili devlete iletilir. Bu rapor ayrca ve genellikle Komisyonun konu ile ilgili
tavsiyelerini de ierir. lgili devletin ay iinde bu tavsiyeler konusunda harekete gemesi beklenir. Bu
aylk sre iinde ilgili devlet ya da Komisyon bu bavuruyu Mahkemeye de gtrebilir. Kiilere
bavurular Mahkemeye gtrme hakk tannmamtr.

76
Komisyonun kararlarnn yasal etkisi konusunda Szlemede bir hkm yoktur. Bu kararlarn
hukuki balayclnn olmad kabul edilmekle birlikte, ilgili devlet bakmndan uluslararas hukuk
bakmndan nemli sonular olduu da belirtilebilir.
b. Komisyonun Mahkeme nndeki grevleri
Szleme, Komisyona Mahkemeye bavuru gnderme ve Mahkeme nnde bu davalar hakknda
grte bulunma yetkisini tanmaktadr. Komisyonun Mahkeme nndeki yarglamaya katlma yetkisi,
sadece kendisinin gnderdii bavurular bakmndan geerli deildir. Komisyon, Mahkeme nndeki her
davaya katlabilir. Komisyon, bu ekimeli yarglamaya Szlemenin kurduu hukuki dzenin
koruyucusu sfatyla katlr. Genel olarak bir davann taraflar ihlal iddiasnn maduru ve ilgili devlettir.
Komisyonun taraf sfat sadece usuli anlamda tannmtr.
Komisyon, ayn zamanda Mahkemeye yargsal sorumluluklarn yerine getirmekte katkda bulunan
bir organdr.
http://www.oas.org/

nter-Amerikan nsan Haklar Mahkemesi
Mahkeme ilk olarak yargsal bir grev yapmaktadr. kinci olarak ise, Mahkemenin danma niteliinde
gr verme yetkisi vardr.
http://www.corteidh.or.cr/
a. Mahkemenin yargsal yetkileri
Szlemeye taraf olan devlet kendiliinden Mahkemenin yarg yetkisini tanm olmaz. lgili
devletin ayrca Mahkemenin yarg yetkisini tandn beyan etmesi gereklidir. Mahkemenin yarg
yetkisini tanyan devletler unlardr: Arjantin, Barbados, Bolivya, Brezilya, Sili, Kolombiya, Kosta Rika,
Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, El Salvador, Guatemala, Haiti, Honduras, Meksika, Nikaragua, Panama,
Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay ve Venezella.
Szlemenin 61 (1). maddesi sadece taraf devletlere ve Komisyona Mahkemeye bavurma hakk
tanmaktadr. O halde, bireylerin Mahkemeye bavurma hakk yoktur. Ancak kendilerini ilgilendiren bir
dava Mahkeme tarafndan grlmekte ise, Mahkeme Tz kiilere bu davaya katlma imkn
tanmaktadr.
Mahkeme nne gelen bir bavuruda Mahkeme, Komisyonun belirledii olaylarla ya da hukuki
nitelendirme ya da sonularla bal deildir. Mahkemenin kararlar kesindir ve herhangi bir itiraz mercii
tarafndan incelenmemektedir. Ayrca Mahkeme, eer bir hakkn ihlal edildii sonucuna varrsa, tazminat
verme yetkisine de sahiptir.
Mahkeme kararlarnn yrtlmesi iin Szleme zel bir mekanizma kurmamtr. Mahkeme kabul
etmi olduu bir kararn yrtlmesini ilgili lkenin ulusal hukukuna da brakabilir. Ayrca Mahkemenin
kararlar AD Genel Kuruluna sunulmaktadr. Genel Kurul, bir karara uymayan devlet aleyhine hukuki
balaycl olmayan tavsiye karar kabul edebilmektedir.
Amerikan Szlemesi, nemli insan haklar szlemeleri arasnda insan haklarnn korunmas iin
tedbir alma yetkisini aka Mahkemeye tanyan tek szlemedir. Szlemenin 63 (2) maddesine gre,
acil ve son derece vahim ve kiilere telafisi mmkn olmayan zararlarn ortaya kmas ihtimalinin
olduu durumlarda gerekli tedbiri alma yetkisini tanmaktadr. Mahkeme, bu yetkisini henz Komisyon
nnde grlmekte olan bir bavuruda da kullanabilir.
Mahkeme itihad son yllarda zenginlemekte ve Komisyon tarafndan gitgide daha nemli sayda
dava Mahkemeye gnderilmektedir. Mahkeme ise, kararlarnda sklkla eski kararlarna, Avrupa nsan

77
Haklar Mahkemesi ve Birlemi Milletler nsan Haklar Komitesi kararlarna, kenceyi nleme
Komitesi raporlarna ve dier uluslararas kurulularn rapor ya da kararlarna atf yapmaktadr.
http://vimeo.com/44422262 nter-Amerikan nsan Haklar
Mahkemesinin Caso Mohamed Vs. Argentina davasnn durumasn izlemek iin bu
adrese baklabilir.
b. Mahkemenin danma niteliinde gr verme yetkileri
Szlemenin 64. maddesi, taraf devletlere Mahkemeden Szlemenin veya insan haklarna ilikin
Amerikan devletlerinin dier metinlerinin yorumu konusunda danma grs isteme imkn
tanmaktadr. Ayrca, yine taraf devletlerin talebi zerine Mahkeme, bir ulusal mevzuatn insan haklar
szlemeleri ile uyumu hakknda da gr verme yetkisine sahiptir.
Mahkemenin hazrlad bu danma niteliinde grler, ilke olarak, adndan da anlalaca gibi
hukuki balaycl olmayan grlerdir. Ancak bu metinleri basit akademik almalar gibi de
grmemek gereklidir. Mahkemenin vermi olduu danma niteliinde grlerin belirli bir yargsal
arla sahip olduu belirtilebilir.

NSAN HAKLARININ AFRKA KITASINDA KORUNMA SSTEM
nsan haklarnn blgesel dzlemde tannmas, korunmas ve uygulanmasna ilikin dzenlenmi ve
Afrika ktasna ilikin belge niteliinde olan Afrika nsan ve Halklarn Haklar art (Afrika art), 27
Haziran 1981 tarihinde Afrika Birlii rgt (AB) tarafndan kabul edilmi olup, 21 Ekim 1986
tarihinde yrrle girmitir. Bu art, Banjul art diye de adlandrlr.
Afrika art, Afrika ktasnda evrensel insan haklarnn tannmas ve uygulanmas amacyla
imzalanmtr. art, AB bnyesinde imzaland iin szlemeye taraf olan devletler de yine bu
organizasyonun yesi olan Afrika lkeleridir. ABnn bugn toplam 53 yesi bulunmaktadr. Afrika
artn ilk etapta 21 Ekim 1986 tarihinde 26 devlet onaylamt. 1 Ocak 1987 tarihi itibariyle szlemeyi
imzalayan devletlerin says 31e kmt. 15 Temmuz 2009 itibariyle ise toplam 53 Afrikal devletin bu
szlemeye taraf olduu grlmektedir.
artta ngrlen hak ve ykmllklerin gvence altna alnmas, Afrikada insan ve halklarn
haklarnn gelitirilmesi amacyla AB bnyesinde, 1987 ylnda 11 kiilik Afrika nsan ve Halklar
Haklar Komisyonu kurulmutur. Komisyonun yeleri Banjulda (Gambia) toplanmaktadr.
http://www.achpr.org adresinden Afrika Komisyonunun etkinlikleri
hakknda bilgi alnabilir.
2001 ylnda AB yerini Afrika Birliine brakmtr. 2008 ylnda ise, bir Afrika nsan ve Halklar
Haklar Mahkemesinin kurulmas kararlatrlmtr.

Afrika artnn Koruduu Haklar ve ngrd devler
Afrika nsan ve Halklarn Haklar art, Afrika ktasnda Avrupa ve Amerika ktalarndaki evrensel insan
haklar deerlerini temel alarak blgesel bir insan haklar sistemi oluturmay amalamaktadr. art genel
itibariyle medeni ve siyasal haklar, ekonomik, sosyal ve kltrel haklar, halklarn haklar ve bu haklarn
gelitirilmesi ve uygulanmasna dair temel ykmllklerden ve grevlerden olumaktadr. artn birinci
maddesinde, ABne ye devletlerin, bu szlemede yazl olan hak ve zgrlkleri tanyacaklarndan ve
sz konusu hak ve zgrlklerin gereklemesini salamak iin gerekli yasama ya da dier tedbirleri
alacaklarndan bahsedilmektedir.
Afrika art birok bakmdan Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Amerikan nsan Haklar
Szlemesinden farkldr. Bu farkllklar drt balk altnda toplanabilir:

78
lk olarak, Afrika art sadece haklar ngrmekle yetinmez; ayn zamanda devleri de dzenler
ve devlere Amerikan Szlemelerine oranla ok kuvvetli bir vurgu vardr.
kinci olarak Afrika art, sadece bireysel haklar tanmakla yetinmez; ayrca halklarn haklarn
da ngrr.
nc olarak, art medeni ve siyasal haklara ek olarak, ekonomik, kltrel ve sosyal haklar da
gvence altna alr.
Nihayet Afrika art, taraf devletlere, artta gvence altna alnan haklara olduka geni
snrlama ve kstlamalar getirme yetkisi vermektedir.
Afrika art, BM insan haklar metinleri ile Afrika devletlerinin geleneklerini harmanlamaktadr. Bu
nedenle, insan haklar szlemelerinden ok, insan haklar paktlarna benzer. Nitekim artn
Balangcnda Afrikann tarihi gelenekleri ve Afrika uygarlnn deerleri gibi ifadelere gnderme
vardr. Ayrca artn Balangcnda insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesi ile, ekonomik gelime
arasnda da bir balant kurulmaktadr.
art birok bireysel hakk gvence altna alr. Bu haklarn en nemlileri unlardr:
Her birey yasa nnde eittir, insan varl dokunulmazdr.
Her insan, yaamna ve kii btnlne sayg gsterilmesi hakkna sahiptir.
Hi kimse zgrlk hakkndan keyfi olarak yoksun braklamaz.
Adil yarglanma hakk ngrlmtr.
Her birey grlerini, hukuk erevesi iinde ifade etmek ve yaymak hakkna sahiptir.
Her birey, hukuka uygun olarak serbeste rgtlenme hakkna sahiptir.
artta ayrca mlkiyet hakk, alma hakk, eit ie eit cret hakk, salk hakk, eitim hakk gibi
yerlemi ekonomik ve toplumsal haklara yer verilmektedir. Ancak bu konularda devlete bu haklarn
etkili kullanm iin nemli grevler yklemektedir.
art, ayrca seyahat zgrl, lkeyi terk etme ve geri dnme hakkn tanr ve vatanda olmayan
kiilerin ulusal, rksal, etnik ya da dinsel gruplara ynelik topluca lkeden kartlma gibi ilemleri
yasaklar.
Afrika artnn kabulnn ardndan Afrika Birlii devletleri birok temel hakka ilikin protokoller ve
ek szlemeler kabul etmitir. Bu belgelerden en nemlileri, 2003 tarihinde kabul edilen ve 2005te
yrrle giren Kadn Haklar Protokol, 1990da kabul edilen ve 1999da yrrle giren ocuklarn
Refah ve Haklar Hakknda Afrika art, 1969da kabul edilen ve 1974te yrrle giren Afrikada
Mltecilerin Sorunlar Hakknda Szlemedir.
Afrika art, devletlere sava hali veya olaanst hallerde haklar askya alma yetkisi
tanmamaktadr. Ayrca art, Amerikan ya da Avrupa belgelerinden farkl olarak, birok temel hakk da
gvence altna almamaktadr. rnein zel hayata sayg hakk ya da zorunlu alma yasa
dzenlenmemitir. Ayrca, siyasal katlma hakk ngrlmekle birlikte artta aka seme ve seilme
hakk ngrlmemitir.
Afrika art, halklarn haklarn ieren tek insan haklar belgesidir. Nitekim artn 19. maddesinde
btn halklarn eit olduu ve bir halkn dieri stnde tahakkm kurmasn hibir biimde meru
klmayaca vurgulanmaktadr. 20. maddede halklarn kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi, 21.
maddede halklarn doal kaynaklar zerindeki haklar vurgulanmaktadr.
Ayrca halklarn gelime hakk, bar ve gvenlik hakk, gelimelerine elverili evrede yaama hakk
gibi haklar da artta ngrlmtr.
Afrika artnn temel felsefesi, haklar ve devlerin birbirinden ayrlmaz bir gereklik olarak
deerlendirilmesi zerine kuruludur. Bu erevede, devler bazen haklarla balantl devlerdir. Bazen

79
ise, bu devler gerekte haklarn snrlandrlmas olarak deerlendirilebilir. artn 27. ve 29. maddeleri
kiilerin ailelerine, toplumlarna ve devletlerine kar devlerinin dzenlenmesine ayrlmtr. rnein
artn 27 (2). maddesinde ifade zgrlnn bakalarnn haklar, toplu gvenlik, ahlak ve ortak yarar
dikkate alnarak kullanlaca belirtilir. Bazen ise, bu devler moral deerlere yaklar. rnein 29.
maddede ebeveyne her zaman sayg gsterme devi dzenlenmitir.

Afrika nsan ve Halklar Haklar Komisyonu
Afrika art, insan ve halklarn haklarn korumak ve gelitirmek iin bir Afrika nsan ve Halklar Haklar
Komisyonunun kurulmasn ngrmektedir. artn 30. ve 63. maddeleri arasnda Komisyonun grev ve
yetkileri ile alma biimi dzenlenmitir. Burada belirtilmesi gerekilen baz hkmler unlardr:
Komisyonda farkl taraf devletlerden 11 ye vardr. Komisyon yeleri bu arta taraf devletlerin aday
gsterdikleri kiiler listesinden, Devlet ve Hkmet Bakanlar Meclisi tarafndan gizli oy usulyle
seilmektedir. Komisyon yeleri alt yllk bir sre iin seilirler ve yeniden seilebilmeleri mmkndr.
Komisyonun grevleri 45. maddede u ekilde belirtilmitir:
a. nsan ve Halklarn Haklarn gelitirmek ve zellikle
nsan ve halklarn haklar alannda Afrikann sorunlarna ilikin belge toplamak, almalar
ve aratrmalar yrtmek, insan ve halklarn haklar ile ilgili ulusal ve yerel kurulular
tevik etmek, seminer, sempozyum ve konferanslar dzenlemek, bilgi yaymak ve gerektii
hallerde, Hkmetlere grlerini sunmak ve tavsiyelerde bulunmak.
Afrika Hkmetlerinin mevzuatlarna dayanak oluturabilecek, insan ve halklarn haklar
ve temel zgrlkleriyle ilgili hukuksal sorunlarn zlmesini amalayan ilke ve kurallar
biimlendirmek ve dzenlemek ve insan ve halklarn haklarnn gelitirilme ve
korunmasyla ilgili dier Afrikal ve uluslararas kurulularla ibirlii yapmak.
nsan ve halklarn haklarnn korunmasn artla belirlenen koullar altnda temin etmek.
b. Bir taraf devletin, Afrika Birliinin bir kuruluunun ya da bu birlik tarafndan tannan bir Afrika
rgtnn istemi zerine, bu artn tm hkmlerini yorumlamak.
c. Devlet ve Hkmet Bakanlar Meclisi tarafndan kendisine verilebilecek dier ileri grmek.
artn 63. maddesinde, bu artn Afrika Birlii yesi Devletlerin imzalamasna, onaylamasna ve
katlmna ak olduu belirtilmitir. art imzalayan her devlet bu belgenin yrrle girdii tarihten
balayarak her iki ylda bir, bu artta tannan ve gvence altna alnan haklara ve zgrlklere etkinlik
kazandrmak amacyla yaplan yasama tasarruflarna ya da dier nlemlere ilikin bir rapor sunmay
stlenecektir.

Resim 5.2: Afrika nsan ve Halklar Haklar Komisyonunun 51. Olaan toplants. 18 Nisan-2 Mayis 2012, Banjul,
Gambiya

80
nsan Haklar hlallerine Kar Devlet Bavurusu Mekanizmas
Afrika art, insan haklar ihlalleri sz konusu olduunda iki ayr yntem ngrmektedir. lk olarak eer
bir devlet, arta taraf dier bir devletin art hkmlerini ihlal ettii dncesinde ise, bu devlete resmi
bir bavuru yapabilir. Bu bavurunun bir rnei Komisyona da iletilir. Bu bavuruya muhatap olan
devletin, bavuruya yant vermek iin ay sresi vardr. Dier devletin ise, aylk sre iinde
bavuruyu Komisyona tama imkn vardr. Eer bu bavuru Komisyon nne gelmez ise,
Komisyonun bu durumda aktif bir rol oynamas mmkn deildir. kinci olarak ise, arta taraf bir
devlet dier bir devlet aleyhine dorudan Komisyon nnde devlet bavurusu yapabilir.
imdiye kadar tek devlet bavurusu 1999 ylnda Kongo Demokratik Cumhuriyetinin Burundi,
Ruanda ve Uganda aleyhine yapt bavurudur. Bu bavuruda ilgili devletlerin askeri glerinin snr
ihlali yapt iddia edilmitir. 2006 ylnda Komisyon, bu devletlerin Afrika artn ihlal ettii sonucuna
varmtr.

nsan Haklar hlallerine Kar Bireysel Bavuru Mekanizmas
Afrika art, bireysel bavuruya ok snrl lde imkn vermektedir. Nitekim Komisyona kimlerin
bireysel bavuru yapabilecei artta aka belirlenmemitir. Ancak Komisyon, madur olsun veya
olmasn birok bavuru incelemeye almtr. Bu snrl yaklamn temelinde, yaygn insan haklar
ihlalleri yaplan bir ktada tek tek insan haklar ihlalleri ile uramann gl yatmaktadr. Bu nedenle
yaygn ihlallere kar Komisyonun yetkileri daha aklkla belirlenmitir.
Komisyon, yaygn insan haklar ihlalleri sz konusu olduunda bir bavuruyu zel dava olarak
nitelendirerek inceleyebilmekte ve gerekirse konuyu Afrika Birlii Meclisine sevk edebilmektedir.
Afrika Birlii Meclisinin karar vermesi halinde Komisyon, iddia edilen yaygn insan hakk ihlallerini
soruturabilmekte ve konu ile ilgili rapor sunabilmektedir.
Komisyonun bireysel bavuru konusunda yetkilerini geniletme eilimi iinde olduunu da belirtmek
yararl olur. Bu erevede Komisyon, serbest seimler, adil yarglanma, tutma koullar, ikence, lm
cezas gibi konularda nemli kararlar kabul etmitir.

Afrika nsan Haklar ve Adalet Mahkemesi
Afrikada insan haklar alannda en nemli gelime Temmuz 2008de Afrika nsan Haklar ve Adalet
Mahkemesinin kuruluuna ilikin Protokolun kabul edilmesidir. Bu Mahkemenin 16 yargc Afrika
Birlii Yrtme Kurulu tarafndan seilmitir. Ancak Mahkeme henz yeterince devlet tarafndan onay
ve imza aamas tamamlanmad iin etkinliklerine balamamtr.
Afrika nsan Haklar ve Adalet Mahkemesinin yarg yetkisi Afrika ktasnda kabul edilen hemen
hemen btn insan haklar belgeleri bakmndan nne gelen dava ve ihtilaflar kapsamaktadr. Ancak
Mahkemeye taraf devletler, Afrika Birlii Meclisi ve Meclisin yetkilendirdii dier organlar yargsal bir
bavuru sunabilirler. Ayrca Afrika Komisyonu, ocuk Haklar ve Refah Konusunda Uzmanlar
Komitesi, birok insan haklar kurumlar ve hkmetd kurululara da Mahkemeye bavurma imkan
tannmtr. Ancak bireylere ve genel olarak btn hkmetd kurululara Mahkemeye bavurma
imkan aka tannmamtr.

NSAN HAKLARININ AVRUPA KITASINDA KORUNMA SSTEM
nsan haklarnn Avrupa ktasnda korunmas, ncelikle Avrupa Konseyi araclyla gereklemektedir.
Ancak Avrupa Birliinin Avrupa Konseyinden farkl bir mekanizma kurduu da akldan
kartlmamaldr. Bu erevede, Avrupa Birliinin Avrupa Adalet Divan, insan haklarn ilgilendiren
birok konuda kararlar kabul etmekte ve insan haklarnn Avrupa Birliine ye devletler bakmndan
korunmas amacyla nemli bir rol yklenmektedir. Nitekim 1999 Hazirannda Avrupa Birlii, Birliin
Temel Haklar artnn hazrlanmasna karar vermi ve bu art, 18 Aralk 2000de ilan edilmitir. Ancak
bu art, ye devletler arasnda ibirlii olmad iin bir szleme olarak kabul edilmemitir. Buna
karlk, Avrupa Parlamentosu, bu artn, AByi oluturan szlemelere dhil edilmesi konusunda
grn aklamtr. Ayrca Avrupa Adalet Divan, birok kararnda bu arta atf yapmaya balamtr.

81
AB mekanizmas, ABne ye 27 devleti ilgilendiren bir sistem olmasna karn Avrupa Konseyi,
Avrupa ktasnn hemen hemen tmn kapsayan bir insan haklar koruma sistemi kurmutur. Nitekim
Avrupa Konseyinin temel varlk amac insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesidir. Bu erevede
Avrupa Konseyi Mays 1949 Londrada imzalanan Avrupa Konseyi Stats ile kurulan siyasi alandaki en
nemli Avrupa rgtdr. Avrupa Konseyini 10 devlet kurmutur. Trkiye ayn yln Austos aynda
AKye katlmtr. Bu sreci, 1989 ylnda Berlin duvarnn yklmasnn ardndan Dou Avrupa
lkelerinin Avrupa Konseyine katlmas izlemitir. Hlihazrda AKne 47 devlet yedir.
AKnin temel amac hukukun stnl ilkesinin ve insan haklarnn etkili korunmasnn hayata
geirmektir. Bu nedenle, AKye ye olabilmek iin her devletin ncelikle bu iki ilkeyi aka kabul etmi
olmas gereklidir.
AKnin insan haklar alannda en nemli belgesi kukusuz Avrupa nsan Haklar Szlemesi olarak
anlan, 4 Kasm 1950 tarihli nsan Haklarnn ve Temel zgrlklerinin Korunmasna likin Avrupa
Szlemesidir. Dier nitelerde daha ayrntl olarak grlecei gibi, bu Szleme birok protokol ile
tamamlanmtr.
Avrupa Konseyi, kuruluundan bu yana insan haklarn etkili korumak amacyla eitli szlemeler
hazrlam ve bu szlemeler ye lkelerin imzasna sunulmutur. Bunlardan bazlar unlardr:
Avrupa Sosyal art (1961).
kenceyi ve nsanlk D veya Aalayc Muamele ya da Cezann nlenmesi Hakknda
Avrupa Szlemesi (1987).
Blgesel ve Aznlk Dilleri Hakknda Avrupa art (1992).
Ulusal Aznlklarn Korunmas Hakknda ereve Szlemesi (1995).
nsan Haklarnn Korunmas ve Biyotp Szlemesi (1997).
nsan Varlnn Klonlanmasnn Yasaklanmasna likin Ek Protokol (1998).
nsan Kaaklnn nlenmesine likin Szleme (2005).

Resim 5.3: Avrupa Konseyine ye 47 devlet.

82
Kuruluunu izleyen 15-20 yllk dnem sresince, bnyesinde eitli alanlarda teknik ibirlii
gerekletirilen ve ayn zamanda siyasi danma olana da salayan Avrupa Konseyinin nemi gittike
artmtr. Ancak 70li yllardan itibaren Konsey, gnmzde Avrupa Birlii olarak adlandrlan Avrupa
Ekonomik Topluluu'nun (AET) gl rekabetiyle karlamtr. AET, sahip olduu geni ekonomik
imknlarn da etkisiyle, Avrupa lkeleri iin ncelikli hedef haline gelmitir. Bunun paralelinde siyasi
arl da artmtr. 70'li yllardan 90'l yllara kadar Avrupa Konseyi AETnun glgesinde kalmtr. Bu
sre boyunca siyasi arln iyice kaybetmi ve teknik almalarla yetinmitir. Konsey, eski etkinliine,
SSCB'nin yklmas sonrasnda gerekleen genileme sreci ile kavumutur. Kurulu, bamszlklarna
kavuan eski Dou Bloku lkelerinin katlmyla hzl bir genileme srecine girmitir.
AK, insan haklarnn korunmas amacyla, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kurumlar dnda baka
kurumlar da oluturmaktadr. Bu kurumlardan en nemlileri nsan Haklar Komiserlii, Irkla ve
Hogrszle kar Avrupa Komisyonu (ECRI), Avrupa kenceyi ve nsanlk D veya Aalayc
Muamele ya da Cezay nleme Komitesi (CPT) ve Avrupa Sosyal artnn ngrd kurumlardr.

nsan Haklar Komiserlii
nsan Haklar Komiserlii 7 Mays 1999da kurulmutur. AK Bakanlar Komitesinin gsterdii adaylar
arasndan alt yl sureyle Parlamenter Meclisi tarafndan seilen Komiser, insan haklar alannda bamsz
ve tarafsz bir statde grev yapmaktadr. Komiser, ye lkelerde insan haklar eitimi ve bilincini
artrmakla ykmldr. Bunun yannda, AHS ve Konsey'in tavsiyeleri ile Bakanlar Komitesi'nin
kararlarna ye lkelerin tam ve etkili bir ekilde sayg gstermelerini salamakla da ykmldr.
Komiserin yasal bir yaptrm gc bulunmamaktadr. Ancak insan haklarn korumak ve bu alanda
ihlalleri engellemek iin devletlere bilgi salar ve gerektiinde tavsiyelerde bulunabilir. Bu erevede,
Komiserin ana grevi insan haklar ihlallerini nleyici tedbirler almaktr. Bu nedenle, Komiserlie
bireysel veya grup bavurusu yapmak mmkn deildir.
http://www.coe.int/t/commissioner/

Resim 5.4: Thomas Hammarberg: nsan Haklar Komiseri

Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu
Avrupa Konseyi bnyesinde, rklkla mcadele konusunda Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa
Komisyonu (ECRI) kurulmutur. Bu birim, ilk olarak 1993 ylnda Viyanada Devlet ve Hkmet
Bakanlar Zirvesinde ortaya fikir olarak km ve daha sonra 1997 ylnda Strazburgdaki ikinci
zirvede, ilkelere balanmtr. ECRI, rklk, yabanc dmanl, antisemitizm (Yahudi dmanl) ve
hogrszlkle (rk, ten rengi, dil, din, uyrukluk ya da etnik kken temelindeki ayrmclklar da dhil
olmak zere) mcadele etmeyi amalar ve kuruluu herhangi bir uluslararas szlemeye
dayanmamaktadr. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi 2002 ylnda Komisyonun roln daha da
glendirmitir.

83
ECRI, Avrupa Konseyi yesi lkelerin rklk, yabanc dmanl, antisemitizm ve hogrszlkle
mcadele etmek iin gerekli yasal dzenlemeleri yapmas, politikalar retmesi ve dier nlemleri almas
iin aba harcamaktadr. Bu amala ye devletler hakknda raporlar hazrlamakta ve tavsiyelerde
bulunmaktadr. ECRI, hkmetler tarafndan atanan bamsz yelerden olumakta ve her trl
hogrszle kar hukuki ve siyasi gvenceleri glendirmek iin almaktadr.
ECRI, lke raporlar araclyla Avrupa Konseyine ye lkeleri alma alan erevesinde
izlemektedir. Bu raporlarda sz konusu lke ierisinde deiik konular zerinde durulur. Daha nce ECRI
tarafndan o lke hakknda hazrlanan raporlarda yer alan tavsiye kararlarnn ne derece uyguland ve
hayata geirildii de deerlendirilir. Hazrlanan her raporun ncesinde, hakknda rapor hazrlanacak lke
bir ECRI Raportr tarafndan ziyaret edilir. Raporlar zellikle sivil toplum kurulular tarafndan
salanan bilgileri de ierecek ekilde hazrlanr ve lke ziyaretlerinde sivil toplum kurulular ile
grmeler yaplr. Trkiye hakknda bugne kadar 1999, 2001, 2004 ve 2011 yllarnda olmak zere drt
rapor hazrlanmtr.
ECRI, lke raporlarnn dnda Avrupa Konseyi yesi lkelere ynelik genel politika tavsiye kararlar
alabilmektedir. Bu kararlar rklk, yabanc dmanl, antisemitizm ve hogrszlkle mcadele
alannda oluturulmas gereken yasal ereve, uzman kurulularn tamas gereken standartlar,
Romanlar/ingeneler ve Mslmanlara ynelik ve spor, kolluk ve eitim alanlarnda rklk ve
hogrszlkle mcadele konularn kapsamaktadr. Bugne kadar 12 Genel Politika Tavsiyesi
yaynlanmtr.
ECRInin alma ilkelerine gre, hazrlanan rapor ye devlete gnderilir ve bu rapor hakknda devlet
yetkilileriyle gizli bir grme yaplr. erik bu grmeye gre yeniden hazrlanr sonra da rapor kabul
edilir. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafndan rapor tekrar ye devletin hkmetine gnderilir.
Raporlar, ye devletin sivil toplum rgtlerinden ve halktan gelen ikyetler zerine hazrlanr ve
hkmetle yaplan gizli grmeler esnasnda bu ikyetlerin doruluu ve yaplan itihatlar konusunda
bilgi edinilir. Raporu hazrlayanlar arasnda ise her ye devletten kiiler bamsz olarak bulunurlar. Eer
ilgili devlet aka kar kmaz ise, bir devlet hakkinde hazrlanan rapor ilgili devlete raporun
intikalinden sonra iki ay iinde kamuya aklanr.

84
Avrupa kenceyi ve nsanlk D veya Aalayc Muamele ya da Cezay
nleme Komitesi (CPT)
Avrupa Konseyi, 1987 ylnda Avrupa kenceyi ve nsanlk D veya Aalayc Muamele ya da
Cezann nlenmesi Szlemesini kabul etmitir. Bu szleme, 1 ubat 1989 tarihinde yrrlle
girmitir. Bu szleme, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin yarg mekanizmasn, nleyici bir sistemle
tamamlar niteliktedir. Szlemenin, bamsz hukuk normlar yaratmak gibi bir amac yoktur.
Avrupa kenceyi nleme Szlemesi ile Avrupa kenceyi nleme Komitesi (CPT) oluturulmutur.
Bu komitede, ye Devletlerden her biri birer kiiyle temsil edilmektedir. CPT'ye seilen yelerin yksek
ahlaki deerlere sahip, tarafsz, bamsz ve alan almas yapabilecek vasfta kiiler olmas gereklidir.
CPT, Avrupa Konseyi yesi lkelere ksmen dzenli aralklarla, ksmen de ksa sreli ve zel amal
ziyaretler yapar. CPT ziyaretinde, heyette CPT yeleri, tp, hukuk veya dier alanlarda uzman kiiler,
evirmenler ve CPT Sekreterya yeleri bulunur. Heyetler, ziyaret ettikleri lkenin Yetkili Makamlarnca
zgrlklerinden mahrum braklm kiileri ziyaret ederler. Her CPT heyetinin yetkileri olduka genitir.
zgrlklerinden mahrum edilen kiilerin tutulduu herhangi bir yeri, daha nce bildirimde bulunmadan,
tekrar tekrar ziyaret edebilirler, zgrlklerinden mahrum braklm kiilerle zel grme yapabilirler,
bu mekanlarda herhangi birini veya herkesi ziyaret edebilirler, bu tr mekanlarda, sadece hcreleri veya
koular deil, herhangi bir kstlamaya tabi olmakszn herhangi bir yeri grebilirler. Heyet isterse,
ziyaret edilen kiilerle ilgili tm belgelere ve dosyalara eriebilir. CPT'nin btn almalar, ibirlii ve
gizlilik esasna dayanr.
CPT her ziyaretin ardndan raporunu hazrlar. Rapor, ziyaret srasnda elde edilen bulgulara dayanr;
var olan koullar zerine yorumlar yapar, somut nerilerde bulunur ve aklama gerektiren konular
hakknda sorular sorar.
Taraf Devlet rapora yazl olarak yant verir, bylelikle CPT ile Taraf Devlet arasnda bir sonraki
ziyarete kadar srecek bir diyalog balar. CPT raporlar ve devletlerin yantlar gizli belgelerdir. Ancak
Taraf Devlet hem raporlar hem de yantlar yaynlamaya karar verebilir. Hlihazrda, aa yukar Taraf
Devletlerin tm hem raporlar hem de yantlar kamuya aklamlardr.
CPT gzetim altnda tutulan kiilere muamelenin genel standartlarn belirleyen bir dizi kriter
gelitirmitir. Bu standartlar maddi gzetim koullarnn yan sra, usul hakkndaki gvenceleri de
belirler. rnein CPT'nin polis gzetimi altnda tutulan kiiler iin savunduu gvencelerden
unlardr:
zgrlnden mahrum edilen kiinin, arzu ettii takdirde derhal nc bir kiiyi (bir aile
yesini) tutukluluk halinden haberdar etme hakk,
zgrlnden yoksun braklan kiinin hemen avukata eriebilme hakk,
zgrlnden yoksun braklan kiinin derhal bir doktora, arzu ettii takdirde kendi istedii bir
doktora eriebilme hakk.
CPT ayrca defalarca, yasay uygulamakla grevli olan kiilerin kt muamelede bulunmasn
engellemenin en etkin yollarndan birinin, yetkili makamlarn kendilerine iletilen her tr kt muamele
iddialarn incelikle aratrmas ve gerekli olduunda uygun cezay uygulamas olduunu vurgulamtr.

Avrupa Sosyal art
nsan Haklarn gvenceye alan dier bir Avrupa Konseyi antlamas Avrupa Sosyal artdr (art). Bu
belge, zellikle sosyal haklar gvence altna almakta ve Taraf Devletlerin bu haklara saygsn salamak
amacyla bir denetim sistemini ngrmektedir. Yakn gemite (1996) yenilenen art, Gzden Geirilmi
Avrupa Sosyal art adn alarak 1999 tarihinde yrrle girmi ve giderek 1961 tarihli ilk artn yerini
almaya balamtr.

85
arta taraf olmak iin metinde yer alan maddelerden asgari sayda maddenin onaylanmas yeterlidir.
Trkiye, Avrupa Sosyal artn, 1961 ylnda imzalam, 1989 tarihinde onaylamtr. Trkiye, 2007
ylnda Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn birok hkmn kabul etmitir.
art ile ngrlm mekanizma, ileride grlecei zere Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kadar
etkili deildir. Ancak art, eksileri ve artlar ile sosyal haklar alannda nemli bir ilerleme saylmaktadr.
Avrupa Sosyal artnn denetim organ Avrupa Sosyal Haklar Komitesidir. Bu Komite, Avrupa
Konseyi Bakanlar Komitesi tarafndan seilen yelerden oluur. Komitenin grevi, taraf devletlerin
artta yer alan maddelere uyumunu deerlendirmektir. Bu grevin yerine getirilmesinde, hem rapor
sunma usul hem de ikyet usul kullanlr.
arta taraf olan devletler, onayladklar hkmlere ilikin iki ylda bir Avrupa Konseyi Genel
Sekreterliine lke raporlar sunarlar. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi tarafndan incelenen raporlarla,
Taraf Devletin ykmllklerini yerine getirip getirmedii hukuken incelenir. Komite, raporlara dayal
denetimde, Taraf Devletin artn belli bir maddesine uygun davrandn veya uygun
davranmadn tespit etmektedir. Komite inceleme sonucu olumlu ya da olumsuz bir sonuca varr. Sz
konusu bu karar tespit niteliindedir. Komitenin hazrlad bu metinler Kararlar bal altnda
yaynlanr ve bu sonular kamuya aktr.
Devletlerden biri Komitenin bir arta uygun olmama kararnn gereklerini yerine getirmedii
takdirde, Bakanlar Komitesi bu devlete, hukuken ve fiilen mevcut durumu dzeltmeye aran bir tavsiye
gnderir. Bakanlar Komitesinin almalar arta taraf Devletlerin hkmet temsilcilerinden oluan ve
toplantlarna Avrupa toplumsal ortaklarn temsil eden gzlemcilerin de katld bir Hkmet Komitesi
tarafndan hazrlanr.
Ayrca 1995de imzaya alan ve 1998de yrrle giren bir Protokol ile Avrupa Sosyal Haklar
Komitesine, artn ihlal edildii iddialar ile bavuru olana tanmtr. Buna gre, bavuru yapma
yetkisi olan rgtler, genel olarak, unlardr:
Avrupa Konseyi nezdinde katlma yetkisi tannm ve bu amala hazrlanan listeye Hkmet
Komitesi tarafndan kaydedilmi olan hkmet d kurulular,
lgili devletin sendikalar ve iveren rgtleri;
Ulusal hkmet d kurulular (Ulusal gnll kurulular, ancak bu hak aka tannm
olmaldr).
ikyet Komite tarafndan incelenir, biim koullar yerine getirilmi ise Komite dilekenin kabul
edilebilirliine karar verir. ikyet kabul edilebilir bulunduu takdirde taraflar arasnda karlkl dileke
deiimi yoluyla oluan bir yazl usul izlenir. Komitenin herkese ak bir szl toplant dzenleme
olasl da bulunmaktadr. Komite daha sonra ikyetin esas hakknda bir karar alr. Bu karar taraflara
ve Bakanlar Komitesine bir raporla bildirilir, rapor en ge bildirimini izleyen drt ay iinde kamuya
aklanr.
artn ngrd ikinci organ olan Hkmetler Komitesi, Taraf Devletlere yneltilecek tavsiyeleri
tespit eder ve bunun sonucunda da Bakanlar Komitesi, hazrlanan Bakanlar Komitesi Raporunu gz
nne alarak taraf devlete ynelik tavsiye kararlar alr.

artn Gvenceye Ald Haklar
artn gvenceye ald haklar herkesin gnlk hayatn ilgilendiren haklardr. Bu haklar genel izgileri
ile unlardr:
Konut hakk:
belli yeterlilik dzeyinde ve elverili maliyette bir konutta oturabilmek;
yeri yurdu olmayanlarn saysnn azaltlmas; yoksul ve/veya dar gelirli kesimlere ynelik bir
konut siyaseti;

86
konuttan karlma tehlikesini azaltacak usullere bavurulmas;
yabanclarn sosyal konutlardan ve konut yardmlarndan eitlik iinde yararlanmalar;
ailelerin ihtiyalar dorultusunda yeni konut yapm ve konut yardm.
Salk hakk:
halkn tmnn yararlanabilecei etkili salk hizmetleri yaps;
salkl bir evre gvencesini kapsar biimde hastalklar nleyici siyaset izlenmesi;
alma hayatnda gvenlik ve salk amacyla hukuken ve fiilen alma ortamndaki
tehlikelerin ortadan kaldrlmas;
anneliin korunmas.
Eitim hakk:
cretsiz ilk ve orta retim;
cretsiz ve etkili meslee ynlendirme hizmetleri;
balangta mesleki retim (genel orta retim ve mesleki retim), niversite dzeyinde
yksek retim ve niversite d yksek retim, srekli ve mesleki retim;
yerleik yabanclarn yararlanmas amacyla zel tedbirler;
zrl ocuklarn okula yerletirilmesi;
zrl kiilerin eitimden ve mesleki retimden yararlanmas.
almaya ilikin haklar:
zorla altrmann yasaklanmas;
ocuk altrmann yasaklanmas;
15 ve 18 ya arasnda zel altrma koullar;
hayatn serbeste girdii bir ite alarak kazanma hakk;
tam altrmay salama amacyla ekonomik ve sosyal siyaset izlenmesi;
cret ve alma sresi konusunda adil alma koullar;
manevi ve cinsel saldrya kar korunma hakk;
sendikalar ve iveren rgtleri kurma zgrl ve bunlara ye olma veya olmama konusunda
bireysel zgrlk;
iki tarafl danma, toplu grme, uzlama ve seimlik hakemliin gelitirilmesi;
iine son verilmesi durumunda korunma;
grev hakk;
zrllerin i bulmadan yararlanmas.
Hukuki ve sosyal koruma hakk:
ocuun hukuki durumu;
gen sulularn slah;
kt muamele ve iddete kar koruma;
emek smrsnn (cinsel ve sair) her biimiyle yasaklanmas;

87
ailenin hukuken korunmas (eler arasnda eitlik ve ocuklara eit muamele, elerin ayrl
durumunda ocuklarn korunmas);
sosyal gvenlik, sosyal yardm ve sosyal hizmetlerden yararlanma haklar;
yoksulluk ve toplum d kalmaya kar korunma hakk;
alanlarn ocuklarna baklmas;
yal kiiler yararna zel tedbirler alnmas.
Kiilerin dolamna ilikin haklar:
aile birletirme hakk;
vatandalarn yurtdna k hakk;
snr d etmede usul gvenceleri;
gmen iiler hakkndaki ilemlerin basitletirilmesi.
Ayrmclk yasa:
kadn ve erkeklerin eit muamele grme ve altrmada frsat eitlii hakk;
vatandalar ve yasal olarak alan ve/veya yerleik olan yabanclar iin, rk, cinsiyet, ya, renk,
dil, din, kanaat, ulusal aidiyet veya sosyal mene, salk durumu veya bir ulusal aznla mensup
olup olmama gzetilmeksizin artta belirtilen haklarn gvenceye alnmas;
aile sorumluluklar zerine kurulu ayrmcln yasaklanmas;
toplumla btnleme ve toplum hayatna katlma konusunda zrllerin haklar.
www.coe.int/socialcharter

Resim 5.5: Avrupa Sosyal artnn 50. yl iin Strazburgda gerekletirilen toplant.

88
zet
Amerika ktasnda kurulan insan haklar koruma
sistemine Inter-Amerikan insan haklar sistemi
denir. Bu sistemin iki hukuki temeli vardr:
Bogota art (1948) ve Amerikan nsan Haklar
Szlemesi (1969). Bogota artnn temel organ
Inter-Amerikan nsan Haklar Komisyonudur.
Bu Komisyon, ayn zamanda Amerikan nsan
Haklar Szlemesinin de bir organdr. Bu
Szleme, ayrca Inter-Amerikan nsan Haklar
Mahkemesinin de kuruluunu ngrmektedir.
Inter-Amerikan nsan Haklar Komisyonu ve
Mahkemesi, Amerikan ktasnda insan haklar
koruma sisteminin iki temel tadr.
Afrika ktasnda kurulan insan haklar koruma
sisteminin temel hukuki belgesi, Afrika nsan ve
Halklarn Haklar artdr (ksaca Afrika art
diye anlr, 1981). Bu belge, sadece insan
haklarn dzenlemekle kalmaz; ayni zamanda
insan devlerine zel bir nem verir ve ayrca
halklarn haklarn da dzenler. Bu erevede,
devlete haklarn etkili kullanlmas iin nemli
grevler ykler.
Afrika art, insan ve halklarn haklarn korumak
iin bir Afrika nsan ve halklar Haklar
Komisyonunun kurulmasn ngrmtr. 1987
ylnda kurulan bu Komisyon, insan haklarnn
korunmas iin nemli bir rol yklenmitir.
Ayrca insan haklarnn Afrika ktasnda daha
etkin korunmasn salamak amacyla 2008
ylnda Afrika nsan Haklar ve Adalet
Mahkemesinin kurulmas kararlatrlmtr. Bu
Mahkeme, henz yeterince devlet tarafndan onay
ve imza prosedr tamamlanamad iin
etkinliklerine balayamamtr.

Avrupa ktasnda, insan haklar koruma
sisteminin en nemli kurumu Avrupa
Konseyidir. Ancak, Avrupada nemli bir
btnleme aamasna gelmi Avrupa Birlii de
insan haklar konusunda Avrupa Temel Haklar
art ve Avrupa Adalet Divani gibi nemli belge
ve kurumlara sahiptir.
Avrupa Konseyinin insan haklarnn
korunmasnda en nemli belgesi kukusuz,
Avrupa nsan Haklar Szlemesidir. Bu
Szlemenin bir organ olana Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi, blgesel insan haklar
koruma sistemleri arasnda en gelimi olan
kurumdur. Dier yandan Avrupa ktasnda insan
haklarnn korunmas amacyla birok yargsal
rol olmayan kurum da mevcuttur. Bu
kurumlarn en nemlileri, Avrupa Sosyal
artnn kurumlar (1961), kenceyi ve nsanlk
D veya Aalayc Muamele ya da Cezann
nlenmesi Hakknda Avrupa Szlemesi (1987)
ile kurulan kenceyi nleme Komitesi, nsan
Haklar Komiserlii, Irklk ve Hogrszle
Kar Avrupa Komisyonudur.

89
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Inter-Amerikan
nsan Haklar Komisyonunun grevleri arasnda
deildir?
a. Bireysel bavurular inceleme yetkisi
b. Devlet bavurularn inceleme yetkisi
c. Inter-Amerikan nsan Haklar Mahkemesine
bavuru gnderme yetkisi
d. Hukuki balaycl olan yargsal karar kabul
etme yetkisi
e. Taraf Devletlere insan haklar konusunda
gr ve tavsiye verme yetkisi
2. Aadakilerden hangi koul, Inter-Amerikan
nsan Haklar Komisyonuna bavurma koulu
deildir?
a. hukuk yollar tketilmi olmaldr.
b. Bavuru i hukuktaki son kararn madura
tebliinden itibaren alt ay iinde yaplm
olmaldr.
c. Bavurucunun nemli bir zarar olmaldr.
d. Bavuru aka hukuki dayanaktan yoksun
olmamaldr.
e. Bavuru Komisyon tarafndan daha nce
incelenmi bir konuyla ayn ierie sahip
olmamaldr.
3. Inter-Amerikan nsan Haklar Mahkemesi
bakmndan aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Bireylerin Mahkemeye bavurma hakk
vardr.
b. Mahkemenin insan haklarnn korunmas iin
tedbir alma yetkisi vardr.
c. Mahkeme kararlarnn yrtlmesi iin zel
bir mekanizma yoktur.
d. Bireylere kendilerini ilgilendiren davalara
katlma hakk tannmtr.
e. Mahkeme kararlar kesindir.
4. Aadakilerden hangisi Afrika artnn
koruduu haklar kapsamnda deerlendirile-
mez?
a. Kiilere ikence veya kt muamele
yaplmas
b. Adil yarglanma
c. zgrlnden keyfi olarak mahrum
braklmama
d. fade zgrl
e. zel hayata sayg hakk

5. Afrika artnn gvence altna ald haklar
yanltr?
a. Afrika art sadece haklar ngrmekle
yetinmez; ayn zamanda devleri de dzenler.
b. Afrika art, Taraf Devletlere sava hali ve
olaanst hallerde haklar askya alma
yetkisi tanmaktadr.
c. Afrika art, sadece bireysel haklar tanmakla
yetinmez; ayrca halklarn haklarn da
ngrr.
d. Afrika art medeni ve siyasal haklara ek
olarak, ekonomik, kltrel ve sosyal haklar
da gvence altna alr.
e. Afrika art, Taraf Devletlere haklara olduka
geni snrlama ve kstlamalar getirme yetkisi
vermektedir.
6. nsan Haklar Komiserliinin grevleri
yanltr?
a. Komiser, insan haklar alannda devletler
aleyhine yasal yaptrm niteliinde kararlar
alabilir.
b. Komiser, insan haklar alannda bamsz ve
tarafsz bir statde grev yapmaktadr.
c. Komiser, ye lkelerde insan haklar eitimi
ve bilincini artrmakla ykmldr.
d. Komiser, insan haklarn korumak ve bu
alanda ihlalleri engellemek iin devletlere
bilgi salar ve gerektiinde tavsiyelerde
bulunabilir.
e. Komiserin ana grevi insan haklar ihlallerini
nleyici tedbirler almaktr.
7. Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa
Komisyonunun grevleri bakmndan aadaki
ifadelerden hangisi yanltr?
a. Komisyon, rklk ve hogrszlkle (rk,
ten rengi, dil, din, uyrukluk ya da etnik kken
temelindeki ayrmclklar da dhil olmak
zere) mcadele etmeyi amalar.
b. Komisyon, yabanc dmanl ve
antisemitizm (Yahudi dmanl) ile
mcadele etmeyi amalar.
c. Komisyon, amac erevesinde Avrupa
Konseyi yesi lkelerin gerekli yasal
dzenlemeleri yapmas, politikalar retmesi
ve dier nlemleri almas iin aba
harcamaktadr.
d. Komisyon, amac erevesinde ye devletler
hakknda raporlar hazrlamakta ve
tavsiyelerde bulunmaktadr.
e. Komisyon, amac erevesinde yargsal
kararlar alabilir.

90
8. Aadakilerden hangisi Avrupa Sosyal
art tarafndan gvence altna alnm bir hak
deildir?
a. Eitim hakk
b. Salk hakk
c. Halklarn kaderini tayin hakk
d. Ayrmclk yasa
e. Kiilerin serbest dolam hakk
9. Amerikan nsan Haklar Szlemesi Aadaki
lkelerden hangisinde henz yrrle
girmemitir?
a. A.B.D
b. Nikaragua
c. Panama
d. Paraguay
e. Peru
10. Aadakilerden hangisi nter-Amerikan
nsan Haklar Sistemnin hukuki kaynaklar
arasnda yer alr?
a. CPT
b. Bogota art
c. Amerikan Devletler rgt
d. Afrika art
e. Montevideo art

Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Bir Szleme Organ
Olarak Inter-Amerikan nsan Haklar
Komisyonu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Bir Szleme Organ
Olarak Inter-Amerikan nsan Haklar
Komisyonu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Inter-Amerikan nsan
Haklar Mahkemesi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Afrika artnn
Koruduu Haklar ve devler balkl konuyu
5. b Yantnz yanl ise Afrika artnn Koru-
duu Haklar ve devler balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise nsan Haklar Komi-
serlii balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Irklk ve Ho-
grszle Kar Avrupa Komisyonu balkl
8. c Yantnz yanl ise Avrupa Sosyal art
9. a Yantnz yanl ise Amerikan nsan Haklar
Szlemesinin Kurduu Sistem balkl konuyu
10. b Yantnz yanl ise Bogota artnn
Kurduu Sistem balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

91
"nsan Haklar El Kitab", Durmu Tezcan,
Mustafa Ruhan Erdem, Ouz Sancakdar, Rfat
Murat nok, Sekin Yaynclk, 2011
"Uluslararas Hukuk ve nsan Haklarnn
Uluslararas Korunmas", Mahmut Ger, Sekin
Yaynclk, 2002

92

Amalarmz
Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Kabul Edilmesi Amacn Aklayabilecek,
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Gre Bir Devletin Hangi Eylemlerinden Sorumlu
Tutulabileceini Anlatabilecek,
Avrupa nsan Haklar Szlemenin ngrd Haklarn Genel izgilerini fade Edebilecek

Anahtar Kavramlar
Avrupa nsan Haklar Szlemesi
Hak ve zgrlk
Haklarn Snrlandrlmas
Devletin Sorumluluu

indekiler
Giri
Avrupa nsan Haklar Szlemesine Gre Kim, Hangi Alandaki, Hangi Eylemlerinden Sorumlu
Tutulabilir?
Szlemenin Koruduu Haklar Hangileridir?
6

93
GR
Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS veya Szleme) II. Dnya Savandan sonra Avrupa
blgesinde insan haklarn koruma amacyla 4 Kasm 1950de Romada Avrupa Konseyine ye devletler
tarafndan imzalanm ve 3 Eyll 1953 tarihinde yrrle girmitir.
Szleme hem usul kurallar hem de tand haklar bakmndan en banda duraan ve deimez bir
sistem olarak ngrlmemitir. Bu nedenle birok Szlemeye ek protokol ile yeni usul kurallar kabul
edilmi ve gvence altna alnan hak ve zgrlkler yelpazesi geniletilmitir. Bu protokollerden 1, 4, 6
ve 7 Nolu olanlar Szlemede tannan hak ve zgrlklere yenilerini eklemilerdir. 2 Nolu Protokol
Mahkemeye gr bildirme yetkisi tanmtr. 11 Nolu Protokol ile Komisyon ve Mahkeme eklindeki
ikili sistem kaldrlarak, denetim sistemi, srekli alan, her lkeden bir yargcn grev yapt bir
mahkemeye dntrlmtr. 12 Nolu Protokol Szlemenin 14. maddesinde dzenlenen ayrmclk
yasann uygulama alann geniletmitir. 13 Nolu Protokol, Szlemenin 2. maddesinde yer alan lm
cezas ile ilgili mutlak bir yasak getirmitir. 14 Nolu Protokol ise, Szleme organlarnn elime
yntemlerinde nemli deiiklikler getirmi ve Mahkemeye tek yarg ile bavurular reddebilme yetkisi
tannmtr.
Szlemeyi kabul eden devletlerin ilk amac Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 10 Aralk
1948'de ilan edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisinin aklad haklarn evrensel ve etkin olarak
tannmalarn ve uygulanmalarn salamaktr. Taraf devletlerin ikinci amac ise, Szlemeye taraf ve
Avrupa Konseyine ye devletler arasnda insan haklar ile temel zgrlklerin korunmas ve
gelitirilmesine dayal daha sk bir ibirlii kurmaktr. Bu amalara ulamak iin taraf devletler,
Szlemeyi imzalarayarak dnyada bar ve adaletin temelini oluturan ve gerekten demokratik bir
siyasal rejime, dier yandan da insan haklar konusunda ortak bir anlay ve ortaklaa sayg esasna
bal olan bu temel zgrlklere derin ballklarn belirtmilerdir. Ayn zamanda ortak siyasal
geleneklere, zgrlklere sayg ve hukukun stnl konularnda ortak bir mirasa bal olduklarn da
belirterek, Szlemede tannan haklar gvence altna almak konusunda anlamlardr.
Szlemeyi Birlemi Milletler nsan Haklar Bildirisinden ayran en nemli zellik, Szlemenin
insan haklarn tanmakla yetinmemesi, bu haklarn korunmas iin bir denetim sistemi kurmasdr.
Trkiye, kinci Dnya Sava sonrasnda insan haklarna saygl bir bar ortam salamak ynnde
Avrupann siyasal btnlemesini hedefleyen Avrupa Konseyinin kurucu yeleri arasnda yer almtr.
Bu erevede, 10 Mart 1954 tarihli onay kanunu ile hem Szlemeyi hem de Szlemeye ek 1 Nolu
Protokol 18 Mays 1954 tarihinde onaylamtr. Daha sonra 28 Ocak 1987 tarihinden itibaren geerli
olmak zere Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakkn tanm ve 22 Ocak 1990
tarihinden geerli olmak zere ise, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin zorunlu yarg yetkisini
tanmtr.
http://www.echr.coe.int adresinden Szlemenin Trke metnine
eriebilirsiniz.
Avrupa nsan Haklar
Szlemesi erevesinde
nsan Haklarnn Korunmas I:
Szleme ile Gvence Altna
Alnan Haklar ve zgrlkler

94
AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMESNE GRE KM, HANG
ALANDAK, HANG EYLEMLERNDEN SORUMLU
TUTULABLR?
Szlemenin birinci maddesi Szlemenin kurmu olduu insan haklarn koruma sisteminin temelini
ortaya koymaktadr:
nsan haklarna sayg ykmll
Yksek Szlemeci Taraflar kendi yetki alanlar iinde bulunan herkesin, bu Szleme'nin birinci
blmnde aklanan hak ve zgrlklerden yararlanmalarn salarlar.
Bu maddeye gre her Taraf Devlet, bu Szleme ve Protokollerde yer alan hak ve zgrlkleri kendi
yetki alannda bulunan herkes iin i hukukta gvence altna almak ve kiilerin bu hak ve
zgrlklerden yararlanmalarn salamak ykmll altndadr. O halde, bir devletin Szlemede yer
alan bir hak ihlalinden sorumlu tutulabilmesi iin o devletin Szlemeyi imzalam olmas gereklidir.
Bu noktada ilk olarak u soruyu sormamz gerekir: Acaba Szlemeye taraf bir devlet sadece kendi
lke snrlar iinde meydana gelen hak ihlallerinden mi sorumlu tutulacaktr? Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi (Mahkeme) devletin yetki alan terimini, devletin lkesiyle snrl yorumlamam, kamu
makamlarnn lke iinde veya dnda eylemleri sonucu lke dnda doan sonular bakmndan devletin
sorumlu tutulabileceini belirtmitir. Bu yetki alan genilemesinin en nemli rnei, taraf devletin etkili
kontrol salad, kendi ulusal lkesi dnda kalan blgedir. Mahkemeye gre, devletin bu alanda hak ve
zgrlkleri koruma ykmll askeri olarak veya kendisine bal bir ynetim yoluyla o alan denetim
altnda tutmasndan doar. Bu nedenle Trkiye, KKTCde meydana gelen insan haklar ihlali iddialar
nedeniyle sorumlu tutulabilmektedir. Nitekim Birleik Krallk da Iraktaki fiili igali dneminde meydana
gelen insan haklar ihlallerinden sorumlu tutulmutur.
kinci olarak sz konusu hak ve zgrlklerin kimlere tannd hususuna gelince, bunlarn devletin
yetki alannda bulunan herkese tannm olduunu belirtmek gerekir. Bu nedenle, hakk ihlal edilen
kiinin o lkenin vatanda olmas gerekmez. O halde, devlet sadece kendi vatandana bu hak ve
zgrlkleri tanmakla yetinemez; haklar korunmas gereken kii Szlemeye taraf baka bir devletin
vatanda, Szlemeye taraf olmayan bir devletin vatanda ve hatta vatansz bir kii olabilir. Devlet
kendi yetki alannda bulunan herkese hibir ayrm yapmakszn bu haklar tanmtr.
Son olarak belirtmek gerekir ki, yukarda belirlenen ykmllk btn devlet organlar iin geerlidir:
Yasama, yrtme, yarg ve idare. Devlet, Szlemeye ynelik her ihlalden hangi organ bu ihlali yaparsa
yapsn sorumlu tutulur. O halde, bir kolluk gcnn ileminden, bir yargcn verdii karara kadar btn
kamu makamlar tarafndan yaplan ilemlerden veya alnan kararlardan ilgili devlet sorumlu tutulabilir.
Szlemenin ilk maddesinin bal insan haklarna sayg ykmlldr. Ayrca bu madde hak
ve zgrlklerden yararlanmay salamaktan sz eder. O halde, Szlemeye Taraf bir devlet sadece
kendi kamu makamlarnn gerekletirdii insan haklar ihlallerinden deil; ayn zamanda zamannda
yeterli nlemleri almad iin meydana gelen insan haklar ihlallerinden de sorumlu tutulabilir. Bu
ykmle taraf devletlerin pozitif ykmll denir.
te yandan Mahkemeye Szlemede tannan bir hakk baka bir kii veya bir dernek ihlal ettii
iddias ile bavurulamaz. Bir kii veya dernek gibi bir kii grubunun yapt bir eylemden tr ortaya
kan insan hakk ihlalinden devleti sorumlu tutabilmek iin, devletin o ihlali nlemek iin gerekli
nlemleri almam olmas gerekir. Ayrca devletler kiiler arasnda meydana gelen ihlallerin yeniden
meydana gelmemesi iin, hak ihlallerinden sorumlu olan kiileri cezalandran etkili bir yarg sistemi
kurmakla da ykmldrler.
Trkiye, Mahkemenin yarg yetkisini 28 Ocak 1987 tarihinden sonra
meydana gelen olaylarla ilgili olarak tanmtr. Bu tarihten nce meydana gelen olaylarla
ilgili olarak, Mahkemeye bavuru yapmak -ilke olarak- mmkn deildir.

95

Resim 6.1: Bir bavuru formunun kapak sayfas.

SZLEMENN KORUDUU HAKLAR HANGLERDR?
Szlemede ve Trkiyenin taraf olduu Protokollerde korunan insan hak ve zgrlklerinin listesi
aada verilmitir:
Yaama hakk (Madde 2),
kence ve insanlk d ya onur krc muamele yasa (Madde 3),
Klelik ve zorla altrma yasa (Madde 4),
Kii zgrl ve gvenlii hakk (Madde 5),
Adil yarglanma hakk (Madde 6),
Su ve cezalarda kanunilik ilkesi (Madde 7),

96
zel yaama, aile yaamna, konut dokunulmazl ve haberleme zgrlne sayg hakk (Madde
8),
Dnce, din ve vicdan zgrl (Madde 9),
fade zgrl (Madde 10),
Toplanma ve rgtlenme zgrl (Madde 11),
Evlenme ve aile kurma hakk (Madde 12),
Etkili bavuru hakk (Madde 13),
Ayrmclk yasa (Madde 14),
Mlkiyet hakk (1 Nolu Protokol, Madde 1),
Eitim hakk (1 Nolu Protokol, Madde 2),
Serbest seim hakk (1 Nolu Protokol, Madde 3).

Yaama Hakk (Madde 2)
Yaama hakk Szlemenin dzenledii ilk haktr. Bu hak ilk olarak, devletin bir kiiyi kasten
ldrmesini yasaklar. Bu madde ikinci olarak, devletin kiilerin yaama hakkn koruma ykmlln
gvence altna alr. nc olarak ise, eer bir lm meydana gelmi ise, devlete etkili bir soruturma
yapma ykmll getirmektedir.

ldrmeme Ykml Ne Demektir?
Devlet bireyi kasten ldrmemelidir. Kolluk glerinin meru ve mutlaka gerekli olmayan ldrc
iddet kullanarak bir kiiyi ldrmesi, devletin negatif ykmlln ihlal etmesi anlamna gelir. 2.
maddenin dzenledii devletin ldrmeme ykmllnn hukuki dayana, hi kimse yaama
hakkndan kasten yoksun braklamaz diyen 2 (1). fkra ile meru g kullanma hallerinde bile mutlaka
gerekli olandan fazla g kullanmay yasaklayan 2 (2). fkradr. ldrmeme ykmll polis, asker
veya dier kolluk kuvvetlerinin g kullanmalar sonucu meydana gelen lm olaylarna uygulanr.
Szlemenin 2 (1). fkrasnda ngrlen lm cezas, kasten ldrme yasann tek istisnasdr.
Ancak lm cezas, 6. Protokolle bar zamannda ilenen sular bakmndan, 13. Protokolle ise,
tamamen kaldrlmtr. Bu Protokollere taraf devletler i hukuklarnda lm cezasna yer vermemekle ve
infaz etmemekle ykmldrler.
Devlet grevlileri g kullanarak bireyin yaama hakkna kasten tecavz etmemelidirler. Devlet
grevlilerinin gzalt veya cezaevi gibi kontrolleri altndaki yerlerde iddet kullanarak bireyin lmne
sebebiyet vermeleri, bu lmden devletin sorumlu olduu karinesini dourur. Gzaltnda kayp etme de
devletin ldrmeme ykmlln ihlal eder. Szlemenin 2. maddesinin ikinci fkrasna gre, ancak
u hallerde yaamdan yoksun brakma, kullanlmas mutlaka gerekli bir gcn sonucu olarak meydana
gelmise, bu maddeye aykr saylmaz:
a. Bir kimsenin hukuka aykr iddette kar savunmas;
b. Hukuka uygun bir gzaltna alma kararn uygulama veya hukuka uygun olarak tutulan bir
kimsenin kamasn nleme;
c. Bir ayaklanma veya isyan hukuka uygun olarak bastrma.
O halde, eer bir kiinin yaama hakkn korumak iin gvenlik gleri silah kullanmak zorunda
kalmsa (mutlak gereklilik) ve bu silah kullanma orantl yaplm ise (orantllk), ancak buna ramen
lm meydana gelmi ise, devlet bu lmden sorumlu tutulmayabilir.
Mahkeme, ldrc iddetin konu olduu bir olay incelerken, ilk olarak kolluk yetkililerine ldrc
iddet kullanma imkn veren mevzuatn 2. maddeye uygunluunu, ikinci olarak kullanlan gcn
mutlaka gerekli olup olmadn, nihayet bu iddetin orantl olup olmadn inceler.

97
rnek olarak silahl bir kii, bir baka kiiyi rehin alm olabilir. Bu durumda gvenlik gleri, rehine
alnan kiinin, kendilerinin ve evrede bulunan kiilerin hayatn korumak iin silah kullanmak zorunda
kalabilirler. Ancak bu silah kullanma yetkisi gvenlik glerine o kiiyi ldrme yetkisi vermez. Eer o
olay srasnda silahl kii ldrlm ise, bu durumda olay yukardaki mutlak gereklilik ve orantllk
ltlerine gre bir soruturmaya konu yaplmaldr.

Devletin Yaama Hakkn Koruma Ykmll Ne Demektir?
Devletin yaam koruma ykmll, pozitif nitelikte 2. maddenin esasna ilikin bir ykmllktr. Bu
ykmlln hukuki dayana, herkesin yaama hakk hukuk tarafndan korunur diyen Szlemenin
2 (1). fkrasnn birinci cmlesidir. Modern yaamda bireyin yaamna ynelik risk kaynaklarnn okluu
ve eitlilii, devletin pozitif ykmlln giderek genileten bir itihat alan haline getirmektedir.
Devletin bu balamdaki ykmll, nc kiilerin bireye ynelik iddet eylemleri ve zellikle aile
ii iddet eylemleri; tbbi hata veya ihmal gibi eylemler; endstriyel faaliyetler veya kamu gvenlii
balamnda tehlikeli douran faaliyetler; bireyin kendisine kar iddet eylemleri (intihar) gibi ok deiik
risk alanlarnda ortaya kmaktadr.
Bireyin yaamna kar risk, rnein nc kiilerin kastl su niteliindeki eylemlerinden
kaynaklanabilir. Bu balamda Szlemenin 2 (1). fkras ncelikle devlete, kiiye kar sularn
ilenmesini caydrmak iin etkili ceza kanunu hkmlerini yrrle koyma ve bu tr hkmlerin ihlalini
nleyecek, ihlaline kar mcadele edecek ve ihlalini cezalandracak bir adli mekanizmayla desteklemek
suretiyle yaama hakkn koruma devi ykler. Devletin bu konuda tedbir alma ykmll, bir hukuki
ereve oluturma ve adli mekanizma kurma ykmll ile snrl deildir; devlet uygulamada yaama
hakkn etkili bir ekilde korumak iin gerekli tedbirleri de almaldr. rnein aile ii iddete maruz kalan
bir aile bireyinin korunmas devletin 2. madde kapsamnda bir sorumluluu olarak deerlendirilebilir.

Devletin Soruturma Ykmll Ne Demektir?
Devletin lm soruturma ykmll devletin etkin olarak yrtmesi gereken bir devidir. Bir kii,
pheli koullarda lm ya da gvenlik gleri tarafndan ldrlm ise, soruturma organlar bu lm
olayn evreleyen maddi gerei ortaya kartmal, eer bu lmden sorumlu tutulmas gereken bir kii
veya kiiler varsa bunlar saptanmal ve cezalandrlmaldr. Byle bir soruturmann temel amac, yaama
hakkn koruyan i hukuk hkmlerinin etkili bir ekilde uygulanmasn ve sorumlularn lme ilikin
hesap vermelerini salamaktr. Ancak yetkililerin her trl abasna ramen sonucun elde edilememi
olmas halinde, devlet sorumlu tutulamaz.
Soruturma nasl yaplacak olursa olsun, i hukukta, lme sebebiyet veren olaylarn doru bir ekilde
tespitine, muhtemel sorumlularn belirlenmelerine ve cezalandrlmalarna yol aacak nitelikte hemen,
bamsz, etkili, hzl ve kamuya ak bir soruturma mekanizmas bulunmaldr. Soruturma
ykmll u ilkeleri kapsar:
a. Soruturmann lm renilir renilmez herhangi bir ikayet beklenmeksizin kendiliinden
balatlmaldr.
b. Soruturmay yapmakla grevli kiilerin, olaylara karm olabilecek kiilerden bamsz olmas
gerekir.
c. Soruturma, sorumlularn belirlenmelerine ve cezalandrlmalarna yol aabilecek nitelikte etkili
ve yeterli olmaldr.
d. Soruturma hemen balamal ve makul bir hzla yaplmaldr.
e. Soruturma veya sonular kamusal denetime ak olmaldr
f. Soruturma sonucunda eer sulu saptanm ise, o sulu cezasz braklmamaldr.
http://hudoc.echr.coe.int/ adresinden Mahkemenin kararlarna eri-
mek mmkndr. Bu kararlar ngilizce veya Franszcadr. Ancak eer bir karar Trkeye
evrilmi ise, bu kararn Trke metnine birok kez ayn siteden erimek mmkn
olmaktadr (aihm.anadolu.edu.tr).

98
kence ve nsanlk D Ya Onur Krc Muamele Yasa (Madde 3)
Szlemenin 3. maddesi ikenceyi, insanlk d muameleyi, aalayc muameleyi, insanlk d
cezay ve aalayc cezay yasaklamaktadr. Szleme ikenceyi, insanlk d ve aalayc
muameleyi ve cezay mutlak bir ifadeyle yasaklamaktadr. Bu erevede, Szlemede yer alan dier
birok haktan farkl olarak, Szlemenin 3. maddesi hibir istisnaya yer vermemektedir. Bu yasaa sava
hali olsa dahi snrlama getirilemez.
Bu maddeye gre, devlet grevlileri bireylere ikence ve kt muamele yapmamaldrlar. Devlet
grevlilerinin yaptklar ikence ve kt muamelelerden Szleme karsnda devlet sorumludur. Dier
yandan, tpk 2. madde de olduu gibi, devlet bireyi ikence ve kt muameleye kar korumaldr. Bireyi
nc kiinin iddet, istismar ve ihmaline kar koruma; gzaltnda, tutukevinde veya cezaevinde
insani tutulma koullar salama; insanlkd veya aalayc saylabilecek cezalar kaldrma, devletin
3. madde balamnda hukuki ve fiili tedbirler almas gereken alanlar olarak belirtilebilir.
Ayrca eer bir kii, Szlemenin 3. maddesinde yasaklanan bir davrana maruz kalm ise, devletin
bu durumu soruturmas ykmll de vardr. Soruturma ykmll konusunu 2. maddeyi
incelerken ayrntl olarak inceledik. Bu madde altnda belirtilen temel ilkeler 3. madde asndan da
geerlidir.
Szlemenin 3. maddesiyle korunan maddi ve manevi btnlk hakkna yaplmamas gereken
davranlar esas itibaryla be grup altnda toplamak mmkndr:
a. Devlet grevlilerinin veya nc kiilerin kiilere ikence veya kt muamele yapmamas
gerekir.
b. zgrlklerinden yoksun braklm kiilerin insani koullarda ve salk durumlarnn
gerektirdii ekilde tutulmalar gerekir.
c. Eer bir kii yasad yollarla bir lkeye girmi ise, geldii lkeye geri iadesi ya da snr d
edilmesi halinde o kiinin yaama hakk tehdit altnda olacak ise, ya da ikence veya kt
muameleye maruz kalacak ise, geri iade veya snrd ileminin uygulanmamas gerekir.
d. Bedensel ceza ve lm cezas uygulanmamaldr.
e. Kiilerin insanlkd koullarda yaamaya zorlanmamas gereklidir.
te yandan bir muamele veya cezann 3. maddenin yasak kapsamna girdiini kabul edebilmek iin,
ac veya strabn asgari arlk dzeyine ulamas gerekir. rnein bakmsz binalarda sevimsiz ve
skc koullarda zorunlu ikamete tabi tutulma, mesleki disiplin cezas verilmesini gibi ikayetleri
Mahkeme Szlemenin 3. maddesine giren asgari arlkta bir muamele veya ceza olarak grmemitir.

kence, nsanlk D veya Aalayc Muamele ve nsanlk D veya
Aalayc Ceza Kavramlar
kence, en ar kt muameledir. Bir kimseyi bir su ilediine dair itiraf ettirmek, cezalandrmak,
gzda vermek, zorlamak ya da ondan bilgi elde etmek amacyla fiziksel veya ruhsal olarak ar ac veya
strap veren herhangi bir eyleme ikence denir. nsanlk d muamele ya aalayc muamele ise, ok
ar olmasa da fiziksel yaralamaya ya da youn bir fiziksel veya ruhsal ac veya straba sebebiyet veren
bir davrantr. Kiinin baka kiilerin gznde aaland davranlar da aalayc muamele
oluturlar.
Szlemenin 3. maddesi, aka insanlk d ve aalayc cezalar yasakladndan, bu tr
cezalar ile genel olarak ceza arasndaki farka da deinmek gereklidir. Yarg organlar tarafndan verilen
cezalarn hemen hepsinde kanlmaz olarak bir aalama unsuru bulunduu iin, bir cezann kategorik
olarak Szlemenin 3. maddesine aykr olduu sonucuna varmak anlamsz olur. Meru olarak verilmi
her ceza, kanlmaz olarak belirli bir utandrma ve strap unsuru ierir. Bir cezann insanlk d ceza
veya aalayc ceza olarak nitelenebilmesi iin, her halkarda verilen cezadaki utandrma ve strabn,
meru bir ceza biiminde kanlmaz olarak var olan utandrma ve strabn tesine gemesi gerekir. Bu

99
konudaki deerlendirme zorunlu olarak olayn iinde bulunduu koullara baldr; konuyla ilgili
koullarn btn ve zellikle cezann nitelii, balam ve infaz koullar dikkate alnmaldr.
Nitelii itibaryla kiinin bedensel btnlne ynelik btn cezalar insanlk d veya aalaycdr.
Bir cezann insanlk d olmas ile aalayc olmasndaki fark, kiiye verilen strabn
younluundan kaynaklanr. Aalayc bir cezann varl iin, madurun bakalarnn gznde olmasa
bile kendi gznde aalanmas da yeterlidir.
http://www.ttb.org.tr/eweb/istanbul_prot/ist_protokolu.html bu
siteden kence ve Dier Zalimane, nsanlk D, Aalayc Muamele veya Cezalarn
Etkili Biimde Soruturulmas ve
Belgelendirilmesi iin El Klavuzu (stanbul Protokol)ne erimek mmkndr.

Klelik ve Zorla altrma Yasa (Madde 4)
Szlemenin 4. maddesi klelik ve zorla altrma yasan dzenlemektedir. Buna gre, hi kimse
kul ya da kle olarak tutulamaz, hi kimse zorla altrlamaz veya zorunlu almaya tabi tutulamaz.
Bu madde, klelik veya zorla altrma yasa kapsamna girmeyen durumlar da belirlemitir. Aadaki
durumlarda sunulan hizmetler ve iler bu madde tarafndan yasaklanmamtr:
a. Bir kimsenin tutulu bulunduu srada veya artl tahliyeden faydaland sre iinde kendisinden
yapmas istenen olaan bir i,
b. Askeri nitelikte bir hizmet veya inan nedeniyle askeri hizmetlere katlmama hakknn tannd
lkelerde zorunlu askeri hizmet yerine yklenen baka bir hizmet;
c. Toplumun yaamn veya huzurunu tehdit eden olaanst bir durum veya bir felaket halinde
yklenen bir hizmet;
d. Normal yurttalk ykmllklerinin bir parasn oluturan bir i veya hizmet.
Szlemenin 4. maddesi ile ilgili davalar ok nadiren Mahkeme nne getirilmektedir. Bu nedenle,
bu maddenin kapsam konusunda Mahkemenin kararlar azdr. Szlemenin 4. maddesi bakmndan
sorun yaratabilecek durumlar unlar olabilir: ok zor koullar altnda, boaz tokluuna, her trl sosyal
gvenceden yoksun olarak bir kiinin altrlmas; kiinin bir ii kendi iradesine aykr olarak yapmas
ve ii yapma ykmllnn haksz veya baskc olmas veya yaplmasnn katlanlmaz skntlara
yol amas veya insan ticareti.

zgrlk ve Gvenlik Hakk (Madde 5)
Szlemenin 5. maddesi herkese zgrlk ve gvenlik hakk tanmaktadr. Bu madde, kiinin keyfi
olarak devlet organlar tarafndan zgrlnden mahrum braklmamasn gvence altna alr. Bu madde
ayrca, eer bir kii, yasalara uygun olarak zgrlnden mahrum braklm ise, baka bir ifadeyle
tutulu durumda ise, bu durumda yararlanmas gereken haklar dzenler.
Kii zgrlnden herkes yararlanr; ister zgr olsun, isterse tutulu bulunsun, herkes
Szlemenin 5. maddesinin korumasndan yararlanma hakkna sahiptir; yani hi kimse, Szlemenin 5
(1). fkrasnda belirtilen artlar dnda, zgrlnden yoksun braklamaz; gzaltna alnd veya
tutulduu zaman, Szlemenin 5. maddesinin 2-5. fkralarnda ngrlen haklarn kendisine
uygulanabilir olanlarndan yararlanr.

zgrlkten Yoksun Brakma Nedir?
zgrlkten yoksun brakmann klasik biimi, kiiyi kilit altnda tutmaktr. Gzaltna alnp
nezarethanede tutulan, tutuklanp veya hapis cezasna mahkm edilip cezaevinde hapsedilen kiilerin
zgrlklerinden yoksun brakldklarna dair bir kuku yoktur. Ancak gzalt, tutuklama hapis
cezas, gzlem altna alma gibi hukuki kavramlar, btn zgrlkten yoksun brakma hallerini
kapsamazlar; bir kimse, byle bir tutma karar olmakszn ve hatta her hangi bir tutma karar alnmakszn
fiilen zgrlnden yoksun braklm da olabilir.

100
zgrlkten Yoksun Brakma artlar
Ancak kii zgrl mutlak bir hak deildir. Bu hak kstlanabilir ve bu hakkn kullanlmas olaanst
hallerde askya alnabilir. Fakat her ne olursa olsun, kii zgrlne her mdahale hukuka, hukukun
ngrd usule uygun olmal ve Szlemede gsterilen sebeplere dayanmaldr. Bu sebepler
Szlemenin 5 (1) (a-f) bentlerinde yer almaktadr ve unlardr:
a. Hkmlnn hapsedilmesi
Szlemenin 5 (1) (a) bendi, bir kimsenin yetkili mahkemenin mahkmiyet kararndan sonra hukuka
uygun olarak tutulmas (hapsedilmesi), hkmn iermektedir.
b. Ykmllk nedeniyle tutulma
Szlemenin 5 (1) (b) bendi iki hkm iermektedir: bir kimsenin mahkemenin hukuka uygun bir
kararna uymamas nedeniyle tutulmas ve hukukun ngrd bir ykmll yerine getirmesini
salamak iin tutulmas. Bu hkmler bir ihlalin meydana gelmesinden sonra uygulanan infaz amacyla
uygulanan hkmler deildir; su ilediinden phe zerine tutulan bir kiiye de bu hkmler deil,
Szlemenin 5 (1) (c) bendi uygulanr. Szlemenin 5 (1) (b) bendindeki iki hkm ayn olayda
uygulanabilir; koullar varsa, bir tutma iki hkme de dayanlarak hakl bulunabilir.
c. Su phelisinin tutulmas
Szlemenin 5 (1) (c) bendi ulusal makamlara, sadece ceza yarglamas amacyla u durumda bir
kimseyi yakalama veya gzaltna alma, gzaltnda tutma veya tutuklama gibi ilemlerle zgrlkten
yoksun brakma imkn vermektedir. lki kiinin su ilediinden makul kuku duyulmas zerine
tutulmas; ikincisi, su ilemesini engellemek iin tutmay gerektiren makul nedenlerin bulunmas
halinde tutulmas; ncs su iledikten sonra kamasn nlemek iin tutmay gerektiren makul
nedenlerin bulunmas halinde tutulmasdr.
d. Kn tutulmas
Szlemenin 5 (1) (d) bendi, kklerin iki durumda tutulmalarna izin vermektedir. Kn
eitim altnda slahnn salanmas amacyla tutulmas ve yetkili kanuni makam nne karmak
amacyla tutulmas. Kklerin belirli sebeplerle tutulmalarn ngren bu bent, gereinde, dier
bentlerin kklere uygulanmasn engellemez. Kk terimi, 18 yann doldurmam olanlar kapsar.
e. Hasta, baml veya serserinin tutulmas
Szlemenin 5 (1) (e) bendi, bulac hastalk tayanlar, akl zayfl/hastal bulunanlar,
alkolikler, uyuturucu bamls olanlar ve serseriler gibi, farkl kategorilerdeki insanlarn bu bentte
aranan koullar gerekletiinde, koruma amacyla tutulmalarna izin vermektedir. Bu bende geen
kiilerin zgrlkten yoksun braklmalarna imkn verilmesinin balca nedeni, kiilerin sadece
toplumun gvenliine kar tehlike oluturmalar deil ama ayn zamanda tutulmalarnn kendi
menfaatlerine de uygun olmasdr.
f. Snrd edileceklerin tutulmas
Szlemenin 5 (1) (f) bendi, kiinin lkeye izinsiz girmek isteyen bir kimsenin giriinin nlenmesi
veya hakknda snrd etme veya geri verme karar alnan kiinin snrd edilmesi veya geri verilmesi
iin hukuka uygun olarak gzaltna alnmas veya tutulmasna imkn tanmaktadr.

zgrlnden Yoksun Braklanlarn Haklar
zgrlnden yoksun braklanlar, Szlemenin 5. maddesinin 2., 3., 4. ve 5. fkralarnda dzenlenen
haklara sahiptirler. Bu haklar unlardr:
a. Tutma nedenleri hakknda bilgilendirilme hakk,
b. Derhal yarg nne karlma hakk ve tutuklunun makul srede salverilme hakk,
c. zgrlkten yoksun brakma tedbirine kar bavurma hakk,
d. Kii zgrlne aykr tutma nedeniyle tazminat hakk.

101
Adil Yarglanma Hakk (Madde 6)
Adil yarglanma hakk, hukukun stnlne bal demokratik toplumun temel deerlerini yanstan bir
haklar ve ilkeler btndr. Bu madde, hem bir dizi hakk iermesi ve hem de ok fazla davada ileri
srlmesi ve uygulanmas nedeniyle, Szlemenin en nemli maddelerinden biridir.

6. Madde Hangi Yarglama Usullerine Uygulanabilmektedir?
Belirli bir olayda Szlemenin 6. maddesindeki haklardan yararlanabilmek iin, bu maddenin o olayda
uygulanabilir olmas gerekir. Szlemenin 6. maddesi ancak, konusu kiisel hak veya ykmllklerle
ilgili bir uyumazlk sz konusu olduunda ya da kii bir su isnad ile kar karya kald durumda
uygulanabilir. Mahkemeye gre bu kavramlar Szlemenin zerk kavramlarndandr.
Szlemenin 6. maddesi her uyumazlk veya davaya uygulanmaz.
rnein ceza hukuku davalarnda bu haktan sadece sank yararlanr; madurun veya
ikyetinin bu haktan yararlanmas ilke olarak mmkn deildir.

Bamsz ve Tarafsz Yarg Yerinde Yarglanma Hakk
Szlemenin 6 (1). fkrasnda yer alan ikinci hak, hukuken kurulmu bamsz ve tarafsz bir yarg yeri
tarafndan yarglanma hakkdr.
Bir yarg yerinin bamsz olup olmadn belirlemek iin, dier sebeplerin yannda, bu yarg yeri
yelerinin nasl atandna ve alma srelerine, dardan gelecek basklara kar gvencelerinin olup
olmadna ve bu organn bamsz bir grnm verip vermediine baklr.
Ceza yarglamasnda mahkemenin darya tarafsz olduu grnm vermesi konusunun altn
Mahkeme birok kararnda izmitir. Tarafszlk, bir konuda nyarg sahibi olmamak ya da taraf
olmamak anlalsa da, 6. madde bakmndan iki adan deerlendirilir. lk olarak, bir yarg znel olarak
i dnyasnda dava ile ilgili kiisel nyarglardan arnm olmaldr. kinci olarak, bir yarg yeri nesnel
olarak da tarafsz olmaldr. Nesnel tarafszlk, mahkemelere meru saylabilecek her trl pheden
kendini uzak tutacak yeterli gvenceler sunulmasdr. Bamszlk ve nesnel tarafszlk kavramlar
birbirleriyle ok yakndan ilgili olup, Mahkeme bunlar birlikte inceler. Buna karlk her yargcn, aksi
kantlanana kadar, bir davada znel anlamda tarafsz davranaca var saylr. Fakat bu deerlendirmede
sadece znel bir deerlendirme yapmakla yetinilmez; verilen grnt de nemlidir.

Makul Srede Yarglanma Hakk
Her dava makul bir sre iinde bitirilmelidir. Gecikmi yarglama adalet ilkesinin zarar grmesine yol
aar. Yarglama sresinin makul olup olmad konusu drt lte baklarak deerlendirilir.
a. lk olarak, davada ortaya kan maddi ve hukuki sorunlarn karmaklna baklr.
b. kinci olarak ise, bavurucularn tutumlar deerlendirilir.
c. Ancak makul sreyi deerlendirirken Mahkemenin en ok nem verdii konu yetkili
makamlarn tutumudur.
d. Drdnc deerlendirme lt ise, bavurucu bakmndan dava konusunun nemidir.
Yarglanan kii eer tutuklu ise, yarglamann sresi konusu sank iin daha byk bir nem
kazanr. Ayrca kklerle, alanlarla, bedensel zararlarla ilgili davalarda makul sreyi
salamak iin yarg organlar daha zenli olmaldr.

Adil Yarglanma Hakknn Unsurlar
Adil yarglanma hakk, adil bir karara ulama hakk anlamna gelmez. ok yaygn bir ekilde
bavurucular tarafndan yanl anlald iin aklda tutulmas gereken ey, Szlemenin 6 (1). fkrasnn
gerektirdii adil yarglamann bir usul sorunu olduudur, yoksa ksmen hukuki ksmen de ahlaki bir
kavram olan ve sadece dava yargc tarafndan uygulanabilen hakkaniyet deildir. Usul ynnden adil

102
yarglama, uygulamada taraflarn mahkeme nnde eit muamele grd ve grlerinin dinlendii
elimeli yarglama olarak gereklemektedir.
Bu nedenle, Mahkeme ceza yarglamas ile ilgili bir bavuruda Szlemenin 6. maddesinin ihlal
edildii sonucuna varabilir. Ancak bu sonu, i hukukta mahkm olan bavurucunun sulu olmad ya
da sulu olduu anlamna gelmez. Bu sadece, o bavurucunun i hukukta 6. maddede tannan haklarndan
bir veya birden fazla hakknn ihlal edildii anlamna gelir.
Adil yarglanma hakk, Mahkemeye ulusal mahkeme nnce yaplan yarglama sonucunda alnan
kararlar bir temyiz mercii gibi inceleme yetkisini kesinlikle vermez. Mahkeme, ulusal mahkemeler
karsnda bir temyiz mercii gibi hareket etmemekte ve bu davalarla ilgili yeniden bir yarglama da
yapmamaktadr. Bu erevede Mahkemenin ulusal mahkeme kararlarn iptal etme, deitirme veya
dzelterek onama konusunda herhangi bir yetkisi yoktur.
Adil yarglanma hakknn iki temel esi, kantlarn kabul ve deerlendirilmesi konusunda
Mahkemenin belirledii ilkeler ve silahlarn eitlii ilkesi ile bu ilkeyi tamamlayan ekimeli yarglama
ilkesidir.
Adil yarglanma hakknn iinde yer alan usul gvencelerinden en nemlisi, silahlarda eitlik ilkesidir.
Mahkeme silahlarda eitlik ilkesini yle tanmlar: Geni anlamda adil yarglanma hakknn bir esi olan
silahlarda eitlik ilkesi, taraflardan her birine, dier taraf karsnda aka zayf bir duruma
drlmedii koullar altnda, davasn savunabilmesi iin makul bir frsat verilmesi anlamna gelir. Adil
yarglanma hakknn iinde yer alan haklardan dieri ve silahlarn eitlii ilkesinin tamamlaycs dier
bir hak ise, ekimeli yarglanma hakkdr. ekimeli yarglama ilkesinin anlam, bir hukuk ya da ceza
davasnda, tm taraflara mahkemenin kararn etkilemek amacyla, ulusal yargnn bamsz bir mensubu
tarafndan bile olsa, gsterilen kantlar ve sunulan grler ilgili bilgiye sahip olmas ve bunlarla ilgili
gr bildirebilme hakknn tannmasdr.

Ceza Hukuku Alannda Masum Saylma Hakk
Szlemenin 6 (2). Fkrasna gre, bir su ile itham edilen herkes, sululuu yasal olarak sabit oluncaya
kadar masum saylr. Bu madde masumiyet karinesini gvence altna almaktadr. Mahkeme kararlarna
gre, eer, sann sulu olduu hukuken henz ispatlanmamsa ve savunma hakkn kullanmadan bir
yargsal karar kiinin sulu olduuna ilikin bir gr yanstyorsa, masumiyet karinesi ihlal edilmi
olacaktr. Bu hakkn, Mahkeme tarafndan, hakknda bir su isnad bulunan bir kimsenin, bir mahkeme
kararnda olduu gibi, kamu makamlarnn beyanlarnda veya basnda, sulu olduunu ima veya ilan eden
beyanlarna da uygulanmaktadr.

Asgari Sank Haklar
Szlemenin 6. maddesinin 3. fkras asgari sank haklarn dzenlemektedir. Bu fkrann altndaki be
bentte gsterilen haklarn, 6 (1). fkrasndaki adil muhakeme hakknn zel ynlerini olutururlar ve
sadece ceza davalarnda, gerekirse 6 (1). fkras ile birlikte uygulanr.
a. San, kendisine kar yneltilen sulamann nitelii ve sebebinden en ksa srede, anlad bir
dilde ve ayrntl olarak haberdar etmek gereklidir.
b. Savunma iin sana yeterli zaman ve kolaylk tannm olmaldr.
c. Sana kendisini bizzat savunmak veya seecei bir mdafinin yardmndan yararlanmak; eer
avukat tutmak iin gerekli madd olanaklardan yoksun ise ve adaletin yerine gelmesi iin gerekli
grldnde, resen atanacak bir avukatn yardmndan cretsiz olarak yararlanabilmek hakk
tannm olmaldr.
d. Sana iddia tanklarn sorguya ekmek veya ektirmek, savunma tanklarnn da iddia
tanklaryla ayn koullar altnda davet edilmelerinin ve dinlenmelerinin salanmasn istemek
hakk tannm olmaldr.
e. Sana mahkemede kullanlan dili anlamad veya konuamad takdirde bir tercmann
yardmndan cretsiz olarak yararlanmak hakk tannm olmaldr.

103
Kanunsuz Su ve Ceza Olmaz lkesi (Madde 7)
Szlemenin 7. maddesi kanunsuz su ve ceza olmaz ilkesini dzenlemektedir. Bu ilkeye gre, hi
kimse ilendii zaman ulusal veya uluslararas hukuka gre su oluturmayan bir fiil veya ihmalden
dolay sulu bulunamaz. Ayrca, hi kimseye suu iledii zaman verilebilecek olan cezadan daha ar
bir ceza verilemez. Bu erevede, mevcut olan sularn kapsamnn geniletilmesini yasaklad gibi,
rnein kyas gibi bir yntemle, sank aleyhine ceza kuralnn geniletici yorumunu da yasaklar. Bunun
anlam, suun yasa tarafndan aklkla tanmlanmasnn gerekli olmasdr. Bu koul, eer kii, sz
konusu dzenlemeden hareketle ve gerekirse mahkemelerin yorumunu da dikkate alarak, hangi eylem ya
da ihmalinin ceza sorumluluunu gerektirdiini ngrebiliyor ise, yerine gelmi olur.
Bu ilke ayn zamanda aleyhteki ceza kurallarn geriye yrmezlii ilkesini iermekte ve lehe olan
ceza kuralnn geriye dnk uygulanmas hakkn da gvence altna almaktadr. Bu temel hak, hukukun
stnl ilkesinin temel bir esidir.
7. maddenin ikinci fkras yukarda belirlenen ilkeye insanlk aleyhine ilenen sular bakmndan bir
istisna getirir. nsanlk aleyhine sularn zamanamna uramamas kural ilk olarak 8 Austos 1945
tarihli Nuremberg uluslararas mahkemesi statsnde ifade bulmutur. 7. maddenin ikinci fkras II.
Dnya Savann neticelenmesinden sonra son derece istisnai koullarnda kabul edilen ve zellikle sava
sularnn cezalandrlmasn amalayan yasalar herhangi bir ekilde etkilememektedir. Bu fkraya gre,
7. madde, ilendii zaman uygar uluslar tarafndan tannan genel hukuk ilkelerine gre su saylan bir
eylem veya ihmalden sulu bulunan bir kimsenin yarglanmasna ve cezalandrlmasna engel deildir.
Nitekim 7. maddenin ikinci fkras birok davada II. Dnya Sava srasnda veya totaliter rejimler
tarafndan islenen insanlk aleyhine ilenen sular isleyenlerin yarglanmas ve cezalandrlmasna engel
kabul edilmemitir.

zel Hayatn ve Aile Hayatnn Korunmas Hakk (Madde 8)
Szlemenin 8. maddesine gre, herkes zel hayatna, aile hayatna, konutuna ve haberlemesine sayg
gsterilmesi hakkna sahiptir. Bu maddeye gre, kamu makamlar kiinin zel hayatna, aile hayatna,
konut dokunulmazlna ve haberlemesine sayg gsterilmesini salamakla ykmldrler. Bu
ykmllk ilk olarak bu haklara keyfi olarak, baka bir anlatmla hukuka aykr bir ekilde, meru bir
ama izlemeksizin ve demokratik bir toplumda gerekli olandan fazla tarzda mdahale etmeyi
yasaklamaktadr. Dier yandan bu ykmllk bazen kamu makamlarnn bir nlem almasn da
gerektirebilir. Kamu makamlar sadece yaptklar ilemlerden deil ayn zamanda yapmalar gerekirken
yapmadklar ilemlerden de sorumlu tutulabilir. 8. maddede geen sayg gsterilmesi ifadesinin anlam
budur.

zel Hayat Kavram
zel hayat btn unsurlaryla tanmlanamayacak geni bir kavramdr. Kamu alan ile zel alan arasndaki
snr, bir durumdan dierine deiir. Ancak, bu kavram bireyin kendi zel hayatn istedii gibi
yaayabilecei bir i alan ile kstlamak ve bu alandan sz konusu alann iinde olmayan d dnyay
olduu gibi hari tutmak ar kstlayc olur. zel hayat hakk, belirli bir dzeye kadar baka insanlarla
ilikiler kurmay ve bu ilikileri devam ettirmeyi de ierir. Ayrca insanlarn birounun d dnyayla
iliki kurma frsat nemli lde, hatta belki de ounlukla i hayat srasnda ortaya ktna gre, zel
hayat kavramndan, mesleki veya i dnyasyla ilgili faaliyetleri hari tutmak da bazen zorlama
olmaktadr.
Aadaki iliki biimleri zel hayat kapsamna ilke olarak girer kabul edilebilir
a. Koruyucu ebeveynler ve baktklar ocuklar arasndaki ilikiler;
b. Henz evli olmayan taraflar arasndaki ilikiler;
c. Bir bireyin cinsel hayat ve bir bireyin cinsel kimliini belirleme ve benimseme tercihi;
d. Kamu makamlar tarafndan bir birey hakknda bilgi toplanmas;

104
e. Bir bireyin ad, cinsel kimlii;
f. Kiilerin izlenmesi;
g. Zorunlu tbbi tedavi.

Aile Hayat Kavram
Aile hayat kavram hzl bir evrim yaanmtr ve bu kavram, sosyal ve yasal deiiklikleri gz nnde
bulunduracak biimde gelimeye devam etmektedir. Bu nedenle zel hayat konusunda olduu gibi,
modern aile dzenlerinin eitliliini, boanmann sonularn ve tbbi gelimeleri gz nnde
bulundurarak, aile hayatnn yorumuna kar esnek bir yaklam benimsemek gereklidir. Hkmde
kullanlan ifadeye gre aile hayat, devletin keyfi mdahalesinden serbest bir biimde, zgr olarak
devam edebilecei, tamamen zel bir alann iindedir. Ancak 8. madde evlenerek veya ocuk sahibi olma
frsatn elde ederek aile kurma hakkn iermemektedir.
Bir durumda aile hayatnn var olup olmadn belirlemek iin ilgili taraflar arasnda yakn kiisel
balar olup olmadna bakmak gereklidir. Evlilik kurumu sz konusu olduunda aile hayat kapsamna
girdii kuskusuzdur. Ancak evlilik sona erse ya de hi meydana gelmemi olsa da ebeveyn ile ocuk
arasndaki ilikiler de aile hayat kapsamna girer. Ayrca ocuklar ve bykanne ve bykbabalar
arasnda, bykanne ve bykbabalar aile hayatnn nemli bir parasn oluturduklar iin aile hayat
vardr.

Dnce, Vicdan ve Din zgrl (9. Madde)
Szlemenin 9. maddesine gre, herkes dnce, vicdan ve din zgrlne sahiptir. Bu hak, din veya
inan deitirme zgrl ile tek bana veya topluca, aka veya zel tarzda ibadet, retim, uygulama
ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inancn aklama zgrln de ierir. Bu maddenin ilk fkras
dnce, vicdan ve din zgrln korumaktadr. Bu zgrlkleri kullanmama hakk da 9. maddenin
korumas altndadr. Baka bir anlatmla, kiiler dini veya vicdani kanaatlerini aklamaya ve herhangi bir
tarzda ibadete, dini uygulamaya, ayine katlmaya zorlanamazlar. Bu haklar, Szlemeye Ek 1.
Protokoln 2. maddesinin ngrd ana ve babann () eitim ve retimin kendi dini ve felsefi
inanlarna gre yaplmasn salama hakk ile tamamlanmtr. Ayrca Szlemenin 14. maddesi din
kaynakl ayrmcl yasaklamtr.
Mahkeme kararlarnda din ve vicdan zgrl demokratik bir toplumun temel talarndan biri olarak
nitelendirilir. Bu zgrlk sadece dini boyutuyla, inananlarn kimlii ve yaam anlaylarnn en temel
unsurlarndan birisi deildir. 9. madde ayn zamanda ateist, agnostik, kukucu ve ilgisizler gibi felsefi
dnceler iin de deerli bir kazanmdr. Bu erevede 9. madde toplumda farkllklarn bir arada
yaamasn gvence altna alan oulculuk ilkesinin de hayata gemesi bakmndan byk nem gsterir.
Bu zgrlkten taraf devletin yarg yetkisi kapsamndaki herkes yararlanabilir. Bu haktan yaralananlar
gerek kiiler olabilecei gibi, dini kurulular ya da dini ama gden dernek ya da vakflar da olabilir.

zgrln Kapsam
Bu hak, ilk olarak bireysel vicdana ya kiilerin manevi i dnyasna ilikindir. Forum internum olarak
nitelenen kiinin manevi i dnyasn ilgilendiren boyutuyla bu hak dokunulmaz bir haktr ve herhangi bir
snrlamaya konu olamaz. rnein kiinin dini kanaatlerini aklamama ya da dinini deitirme
zgrl, herhangi bir snrlamaya konu olamaz. Kiinin dini veya felsefi inanlarnn aa vurmak
zorunda braklmamas kukusuz kiinin manevi dnyasnn korunmasnn en nemli esidir.
Bu hakkn ikinci boyutu, tek bana veya toplum iinde, kapal veya aleni olarak, dinini ya da inancn
aklama zgrldr. Szlemenin 9. maddesi, kiinin dinini veya inancn hangi ekillerde da
vurabileceini sralamaktadr; bunlar ibadet etme, retme, kabul edilen uygulamalar ve dini bir riteli
yerine getirmedir. Bu zgrln bu boyutuna forum externum denir. Baka bir anlatmla, din ve
vicdan zgrlnn dsal boyutu. lk boyutundan farkl olarak bu alan mutlak deildir ve
snrlandrlabilir. 9. maddenin ikinci fkras bu snrlamann nasl yaplabileceini belirlemitir.

105
Mahkeme itihadnda, Mslmanlk, Hristiyanlk, Musevilik, Budizm gibi dinler ve Yehova
ahitlii, Moon Cemaati gibi yeni dinsel hareketler de din kavram kapsamnda deerlendirilir. Bir dinin
sadece egemen yorumu deil, belirli bir aznlk tarafndan benimsenen yorumlar da 9. maddeden
yararlanacana kuku yoktur.
9. maddenin ilk fkrasnn ikinci cmlesi din veya inancn aklama ya da aa vurma zgrln
kapsar. Bireyler tek bana, topluca, aka veya zel bir tarzda ibadet, retim, uygulama ve ayin
yapmak suretiyle dinini veya inancn aklama zgrlne sahiptirler. 9. maddenin ikinci fkras bu
zgrln snrlama rejimini belirlemektedir.
Din ya da inancn aklama zgrlnn kapsamn belirlemek gtr. Ancak genel izgileriyle bu
zgrlk, gerek aleni olarak gerekse zel alanda, bireysel olarak veya topluca kullanlabilen bir nitelie
sahiptir ve ibadet, dinsel ritellerin yerine getirilmesi, uygulamalar ve retim suretiyle dinini veya
inancn aklama zgrl ok eitli davranlar kapsar. Ayrca dinlerin genel olarak topluluk eklinde
rgtlendii dikkate alndnda, dinsel gruplarn rgtlenmeleri de 9. madde kapsamnda
deerlendirilebilir.

fade zgrl (Madde 10)
fade ya da dnceyi aklama zgrl demokratik devletlerin temelini oluturur. Bu zgrlk,
demokratik toplumlarn ilerlemesi ve her bireyin geliimi iin temel koullardan birisidir. Demokratik
toplum, kiilerin grlerini zgrce ifade ettilkeri zgr bir tartma ortamdan ayr olarak dnlemez.
oulcu bir demokraside baz gruplarn zellikle siyasal konularda ar, hoa gitmeyen, hatta oke edici
dnceler ileri srmeleri doal kabul edilmelidir. Bu nedenle, sadece toplumun ounluu tarafndan
kabul gren dnceler deil; devleti veya halkn bir blmn rahatsz edici dnceler de ifade
zgrl tarafndan korunur.
10. madde ilk olarak ifade zgrlnn unsurunu gvence altna alr:
a. Bilgi ve gr sahibi olma zgrl,
b. Bilgi ve grlere ulama zgrl,
c. Bilgi ve grn aklama zgrl.
Bu zgrlkler serbeste, kamu makamlarnn mdahalesi olmakszn ve ulusal snrlardan bamsz
olarak kullanlabilmelidir.
Bilgi ve grlere ulama ve aklama zgrlnn en nemli unsurlarn birisi kukusuz basn
zgrldr. Bu zgrlk halka siyasi liderlerin fikir ve tavrlarn yorumlama ve bu konularda bir fikir
oluturma asndan en iyi aralardan birini sunmaktadr. Bu nedenle, basn zgrln de ieren siyasi
tartma zgrl demokratik bir toplum dncesinin tam merkezinde yer almaktadr. Bu erevede
basnn kamuoyunu ilgilendiren konularda gr ve bilgileri ortaya koymas ve kamuoyunun bilgi alma
hakkn hayata geirmesi rol vardr. fade zgrl, basn zgrlnn snrlandrlmas konusunda
kamu makamlarna fazla yetki verilmesine msait deildir.
fade zgrl kukusuz grsel-iitsel iletiim zgrl olarak da adlandrlan radyo, televizyon
gibi medya organlarn kapsar. Her ne kadar bu alanda kamu makamlarnn ruhsat verme gibi dzenleyici
yetkileri olsa da, grsel medyann zgrce yayn yapabilmesi, tpk basn zgrl gibi demokratik
tartma ortamnn olumasna katkda bulunur.
10. madde ayrca sanat ve bilim zgrlne de gvence altna alr.
10. maddenin koruduu ifade yazl ya da szel kelimelerle snrl deildir; bir fikir ifade etmeyi ya
da bir bilgi sunmay amalayan resimleri, grntleri ya da eylemleri de kapsar. stelik 10. madde bilgi
veya fikrin sadece ieriini korumakla kalmaz, bunlarn ifade edildikleri biimi de korur. Bu nedenle
basl belgeler, radyo yaynlar, tablolar, filmler, elektronik bilgi sistemleri, internet gibi bilgi ve
grlerin aktarlmasna hizmet eden aralar da bu maddenin korumas altndadr.

106
fade zgrlnn Snrlandrlmas
fade zgrlnn snrlandrlmas Szlemenin 10. maddesinin 2. fkrasna gre mmkndr. Eer bu
zgrle kamu makamna atfedilebilecek bir mdahale ya da snrlama varsa, bu snrlama rejimi
temel koulu yerine getirmelidir: Bu snrlama bir yasayla ngrlm olmal ve ancak 10. maddenin 2.
fkrasnda snrl sayda saylan meru bir snrlama amacna dayal olmaldr. Nihayet bu snrlama ya da
mdahale, demokratik bir toplumda zorunlu bir tedbir mahiyetinde olmaldr.
Mahkeme itihatlarnda tarz dncenin ifade zgrlnden yararlanmad grlmektedir:
a. iddet ars ieren ifadeler,
b. Nefret sylemi niteliinde ifadeler, ve nihayet,
c. nsanlk aleyhine ilenmi sular inkr eden ifadeler.
Bu erevede, ulusal gvenlik, kamu dzeninin korunmas ve su ilenmesinin nlenmesi, ahlakn,
bakalarnn hreti ve haklar, yarg gcnn otoritesi ve tarafszlnn korunmas gibi meru amalarla
ifade zgrl snrlandrlabilir.
fade zgrl sadece iddet ars ieren ifadeler, nefret sylemi
niteliinde ifadeler ve nihayet insanlk aleyhine ilenmi sular inkr eden ifadeleri
korumaz. Bu tarz ifadeler dnda btn ifadeler 10. maddenin korumasndan yararlanr.

Toplanma ve rgtlenme zgrl (Madde 11)
Toplant ve rgtlenme zgrl hakk da, dnce zgrl gibi demokratik dzenin temelini
oluturan haklardan birisidir. Kamu makamlar, hem bu zgrl kullanan kiilere dnk bu zgrl
snrlandran ar mdahalelerde bulunmamal, hem de bu zgrln pratikte etkili bir tarzda kullanm
iin gerekli tedbirleri almaldr.

Toplant zgrl
Toplant, birden ok kiinin grlerini aklamak iin zel konutlarda veya halka ak yerlerde bir araya
gelmesi olarak tanmlanabilir. O halde toplant zgrl, halka ak yerlerde gsteri yry yapma
hakkn da kapsar. Ancak sokakta yaplan bu gsterinin evreye zarar vermeden gereklemesini
salamak iin kamu makamlarnn nlem almas gerebilir. Bu nedenle, bu tarz gsterilerin bir nbildirim
kouluna balanmas, 11. maddeye aykrlk oluturmaz.
Elbette toplant zgrl, sadece barl gsteri hakkn ierir. Kiilerin iddete bavurduklar
durumda, kamu makamlarnn bu gsteri veya toplantya mdahale etmeleri 11. maddeye aykrlk
oluturmaz. Hatta bazen karlkl iki gsteri sz konusu olduunda ve gstericilerden bir grubunun dier
gstericilere kar iddete bavurduu durumlarda, kamu makamlarnn mdahale etmemesi 11. maddeye
aykrlk oluturabilir.

rgtlenme zgrl
rgtlenme zgrl, birden fazla kiinin belirli bir ama iin bir araya gelmesini ifade etmektedir. Bu
rgtlenme bir dernek, bir sendika veya bir siyasal parti eklinde olabilecei gibi, vakf eklinde de
olabilir. Bir kiinin bir dernee, sendikaya ya da partiye girme, kurucu ye olma, kurma, o rgt iinde
almalarda bulunma hakk olduu gibi, kiilerin bu rgtlere girmeme hakk da vardr.
Siyasal parti kurma hakk Szlemenin 11. maddesinde aka yer almamasna karn, Mahkeme
itihatlar ile bu madde kapsamnda deerlendirilmitir. Bu erevede, birok siyasal partinin varln
gerektiren siyasal oulculuk demokratik toplumun temellerinden birisi olarak nitelendirilmitir.

107
Szlemenin 8., 9., 10. ve 11. Maddelerinde ngrlen Hak ve
zgrlklerin Snrlandrlmasnda Ortak Kriterler
Szlemenin 8., 9., 10. ve 11. maddeleri snrsz hak ve zgrlkler ngrmemektedir. Bu hak ve
zgrlklerin snrlandrlmasnda bu maddelerin 2. fkralar ortak kriterler belirlemitir.
Bu maddelerin ikinci fkralarna gre, ncelikle her snrlama veya mdahale kanunla ngrlm
olmaldr. Kanunla ngrlm olma koulu, daha genel anlamda hukuken ngrlebilir olma olarak
tanmlanmaktadr. Bazen bir mdahale bir kanuna dayanabilir; ama o kanun eer kamu makamlarna
snrlar belirsiz, keyfi kullanma yol aabilecek bir yetki veriyorsa, bu kritere uygunluktan sz edilemez.
O halde hukuken ngrlebilir olma koulu, ancak sradan bir kiinin gerekirse bir hukuk adamna
danarak ngrebilecei aklkta olmaldr.
Szlemenin 8., 9., 10. ve 11. maddelerinin ikinci fkralar kamu dzeni, suun nlenmesi,
bakalarnn hak ve zgrlkleri, ahlak, salk gibi mdahalelerin izlemesi gereken amalar
saymtr. Kamu makamlarnn bu hak ve zgrlklere mdahalesi ancak bu amalar gerekletirmeyi
hedefliyor ise, meru kabul edilebilir.
Btn bu maddeler ayn yapya sahiptir: maddelerin birinci fkralar sz konusu temel hakk
belirtmekte, ikinci fkralar o hakkn kullanlmasnn devlet tarafndan snrlanabilecei koullar
gstermektedir. kinci fkralardaki deyimler hepsinde ayn deildir, fakat yap ayndr.
Mahkeme, yukarda sz edilen haklardan birinin kullanlmasna kamu makamlar tarafndan yaplan
mdahaleyi incelemesi gerektiinde, her zaman aamal bir analiz yapmaktadr. Eer devlet tarafndan
bir mdahale yaplm ise, Mahkeme srasyla soruya yant aramaktadr:
Mdahale yeterince eriilebilir ve ngrlebilir bir hukuka gre mi yaplmtr?
Eer yle ise, mdahale snrl sayda gsterilen meru amalardan en azndan birini izlemekte
midir? (meru amalar listesi maddeye gre biraz deimektedir).
Eer yle ise, mdahale bu amac gerekletirmek iin demokratik bir toplumda gerekli midir?
Bu sorunun da yant olumlu ise, mdahale Szlemeye uygun kabul edilir. Eer uygun deilse,
ihlal sonucuna varlr. Mahkeme nc sorunun incelenmesi srasnda devletin takdir alann dikkate
almaktadr; takdir alannn genilii byk lde korunan hakkn niteliine, mdahalenin niteliine ve
olayn iinde bulunduu koullara gre deiir.

Evlenme ve Aile Kurma Hakk (Madde 12)
Szlemenin 12. maddesi evlenme ve aile kurma hakkn gvence altna almaktadr. Buna gre,
evlenme ana gelen erkek ve kadn, bu hakkn kullanlmasn dzenleyen ulusal yasalar erevesinde
evlenmek ve bir aile kurmak hakkna sahiptir.
Bu madde i hukuka gnderme yapt iin, i hukuk evlenme ya da dahil olmak zere evlenmenin
genel koullarn dzenleyebilse de, bu hakkn zn zedeleyecek biimde snrlama getiremez.
Bu hak sadece farkl cinsiyetler arasnda evlilik kurumunu kapsamaktadr. Dier yandan kiilerin
evlenmeme haklar da olduu kukusuzdur. Ancak Szlemenin 12. maddesi boanma hakkn gvence
altna almamaktadr.

Etkili Bavuru Hakk (Madde 13)
Szlemenin 13. maddesine gre, Szleme ve ek protokollerdeki haklarndan birisinin ihlal edildiini
iddia eden bir kiinin, bu ikyetini sunabilecei bir etkili bavuru yolunun ilgili lke hukukunda olmas
gereklidir.
Szlemenin 13. maddesi bamsz bir etkili bavuru hakk ngrmemektedir. Baka bir anlatmla,
bu madde, ancak Szlemede haklar dzenleyen baka bir madde ile birlikte ileri srlebilir. Bu koul,
13. maddeden yararlanabilmek iin sz konusu hakkn ihlal edilmi olmas gerekir eklinde

108
anlalmamaldr. Sz konusu hak ihlal edilse de edilmese de eer bir kiinin ikyeti savunulabilir bir
ikyet ise, baka bir anlatmla, somut olaylara ve gerekelere dayal bir ikayet ise, 13. maddedeki
haklarndan yararlanr.
Bu madde, Szlemeye taraf devletleri, i hukukta Szleme ve ek Protokollere ynelik ihlalin
saptanaca bavuru yollarn ngrmekle ykml tutmaktadr. Bununla birlikte, i hukukta bu ikyetin
hangi yolla gvence altna alnaca ilgili devletlerin takdirine braklmtr. nemli olan bu bavuru
yolunun etkin olmas; baka bir anlatmla, eriilebilir olmas ve ilgili ikayeti btn ynleriyle
deerlendirme ve gerekirse tazminat verme yetkisi ile donatlm olmasdr.

Ayrmclk Yasa (Madde 14)
Ayrmclk yasa, Szlemede tannan hak ve zgrlklerden yararlanma bakmndan zellikle cins, rk,
renk, din, dil, siyasi veya dier grler, etnik kken, servet ve benzeri herhangi bir nedenle hibir ayrma
tabi tutulmamay ifade etmektedir.
14. maddeye gre, bu Szleme'de tannan hak ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil,
din, siyasal veya dier kanaatler, ulusal veya toplumsal kken, ulusal bir aznla aidiyet, servet, doum
bata olmak zere herhangi baka bir duruma dayal hibir ayrmclk gzetilmeksizin salanmaldr.
O halde 14. madde, tpk 13. madde gibi bamsz bir madde olmayp, Szlemenin ve ek
Protokollerin dier hkmleri ile birlikte yorumlanmaldr. Bu nedenle ayrmclk yapld ileri srlen
konunun mutlaka Szleme veya ek Protokollerde yer alan bir hakka ilikin olmas gereklidir.
Her farkl uygulamann 14. maddeyi ihlal etmez. Genel olarak, ayn durumda olan kiilere eit
muamele edilmesi gereklidir. Buna karlk eer ayn durumda olan kiilere makul nedenlerle ve orantl
olarak farkl muamele edilmi ise, bu durum 14. maddeyi ihlal etmez. Baka bir anlatmla, kural olarak
ayn durumdaki kiilere eit muamele etmek gereklidir; ancak hakl nedenlerle bazen bu eitlik
bozulabilir.
Szlemenin 13. ve 14. maddeleri tek bana bir anlam ifade etmez.
Szlemenin somut bir hakk gvence altna alan dier bir maddesiyle ile birlikte
deerlendirmek gereklidir.

Mlkiyet Hakk (1 Nolu Protokol, Madde 1)
Szlemeye ek 1 Nolu Protokoln ilk maddesinin birinci fkrasna gre, her gerek ve tzel kiinin mal
ve mlk dokunulmazlna sayg gsterilmesini isteme hakk vardr. Bir kimse, ancak kamu yarar
sebebiyle ve yasada ngrlen koullara ve uluslararas hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve
mlknden yoksun braklabilir. Bu maddenin ikinci fkrasna gre, yukardaki hkmler, devletlerin,
mlkiyetin kamu yararna uygun olarak kullanlmasn dzenlemek veya vergilerin ya da baka katklarn
veya para cezalarnn denmesini salamak iin gerekli grdkleri yasalar uygulama konusunda sahip
olduklar hakka halel getirmez.
Mlkiyete sayg hakkndan anlalan, mlkiyet hakkna ynelik hemen hemen btn mdahalelerdir.
Bu erevede, mlkiyet veya mlk kavramnn ok geni yorumlanmaktadr. Bu kapsama ok eitli
ekonomik konular girmektedir: Menkul ve gayrimenkul mallar, elle tutulabilir veya tutulamaz varlklar,
hisseler, patentler, tahkim kararlar, emeklilik maa hakk, ev sahibinin kira alma hakk, bir faaliyetin
yrtlmesine ilikin ekonomik karlar, bir meslei icra etme hakk, hukuki bir hak iddias ve bir
sinemann mterileri gibi.
1 Nolu Protokoln 1. maddesinin teminat altna ald mlkiyet hakknn ihlal edilip edilmediini
deerlendirirken ncelikle mlkiyet hakkna bir mdahale olmas gereklidir. Bu mdahale, rnein bir
kamulatrma karar gibi kiinin mlkiyetini ortadan kaldran bir mdahale olabilir. Eer byle bir
mdahale var ise, bunun kamu yarar veya genel karlar dorultusunda meru bir amaca hizmet etmesi
gereklidir. rnek olarak bir belediye, bir sosyal tesis yapmak iin kamulatrma yapabilir; buna karlk,

109
herhangi kamu yarar olmayan bir nedenle kamulatrma yapamaz; sz konusu tanmaz satn almaldr.
Her halkarda bir kamu makamnn mlkiyet hakkna yapt mdahale, kamunun genel karlarnn
gerekleri ile bireyin temel haklarnn korunmas gerei arasnda adil bir dengeyi bozmamaldr. O halde,
kamulatrma yapan belediye, bu tanmazn gerek bedelini o tanmazn malikine demelidir; aksi
durumda bu adil denge bozulmu olur. Nihayet, her mdahalenin yasal bir dayana olmaldr. Hibir
kamu makam, yasal dayana olmayan bir ilem yapamaz. Eer yasal dayana olmayan bir ilem ile,
bireylerin mlkiyet hakkna bir mdahale yaplrsa, bu keyfi bir mdahale olur ve mlkiyet hakkn ihlal
eder.

Mlkiyet Hakknn Kapsam
1 Nolu Protokoln birinci maddesi, birbirine bal kural iermektedir:
a. Mlkiyete sayg hakk (maddenin ilk cmlesi),
b. Mlkiyetten mahrum brakmann koullar (maddenin ikinci cmlesi),
c. Mlkiyet hakkndan yararlanmann snrlandrlmas (maddenin ikinci fkras).
1 Nolu Protokoln 1. maddesinin birinci kural dier kurallarn uygulanamad btn durumlarda
uygulanan kuraldr. rnek olarak sanatsal deeri yksek olan bir tablonun nalm hakkna dayanarak bir
kamu makam tarafndan alnmas ilk kural kapsamnda incelenmektedir. Buna karlk, kamulatrma
veya elkoyma gibi kiiyi mlknden mahrum brakan ilemler ikinci kural bal altnda
deerlendirilmektedir. nc kural ise, kiinin mlkiyetini kaybetmedii; ancak bir mlkn
kullanlmasnn kamu makamlarnn mdahalesi ile snrland durumlarda uygulanmaktadr. Bu tarz
mdahalelerin en belirgin rnei, imar kstlamalardr. Baz durumlarda bu kstlamalar, kiinin mlkiyet
hakkn ciddi lde zedeleyici olabilir.

Eitim Hakk, (1 Nolu Protokol, Madde 2)
1 Nolu Protokoln 2. maddesine gre, hi kimse eitim hakkndan yoksun braklamaz. Devlet, eitim
ve retim alannda yklenecei grevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babann bu eitim ve retimin
kendi dini ve felsefi inanlarna gre yaplmasn salama haklarna sayg gsterir.
Grld gibi bu madde birbirinden farkl iki hakk iermektedir:
a. Eitim hakk,
b. Ebeveynin dini ve felsefi inanlarna aykr olmayan bir eitim hakk.

Eitim Hakk Nedir?
Eitim hakk, devlete belirli tr ve dzeyde eitim kurumu oluturmak ve herkese bu kurumlarda eitim
yaptrmak gibi genel bir ykmllk getiren bir dzenleme deildir. Bu hak, eer bir eitim kurumu
kurulmu ise, bu okullarda eitim grme, bunlara devam etme ve bu kurumlardan mezun olma hakkn
iermektedir.
Bu madde uzun yllar sadece ilk, orta ve lise dzeyindeki eitim kurumlar bakmndan uyguland ve
niversite gibi yksek eitim kurumlar bu kapsam dnda tutuldu. Ancak gnmzde bu yaklam
almtr ve eitim hakk bir lkede mevcut olan her dzeydeki eitim kurumu bakmndan geerli bir
haktr.

Ebeveynin nancna Aykr Olmayan Eitim Hakk Nedir?
Anne ve babann dini veya felsefi inancna aykr olmayan eitim hakk, temelde eitimde oulculuu
gvence altna almakta, eitim kurumlarnda bir dini inan veya felsefi gr ynnde sistematik telkini
yasaklamaktadr. Bu nedenle, devletin ders programlarn hazrlarken ve eitim ve retimle ilgili
grevini yerine getirirken bilgileri objektif, eletirel ve oulcu bir yaklamla vermesi zorunludur.

110
Gnmzde birok devletin eitim programnda din kltr dersi yer almaktadr. Bu dersin
bulunduu durumlarda, o dersin ieriinin tek yanl belirli bir din ynnde telkin yapmak amacyla
kullanlmamas gerekir.

Serbest Seim Hakk (1 Nolu Protokol, Madde 3)
1 Nolu Protokoln 3. maddesine gre, Yksek Szlemeci Taraflar, yasama organnn seilmesinde
halkn kanaatlerinin zgrce aklanmasn salayacak artlar iinde, makul aralklarla, gizli oyla serbest
seimler yapmay taahht ederler.
Bu madde makul aralklarla, gizli oyla ve halkn kanaatlerinin zgrce aklanmasn salayacak
artlar iinde yasama meclisi seimlerinin dzenlenmesini gvence altna almaktadr. Her ne kadar seim
sisteminin belirlenmesinde ilgili devletin geni bir takdir yetkisi bulunmakta ise de, bu hakk keyfi olarak
snrlandran dzenlemeler bu hkme aykrlk oluturur.
Seimlerin zgr ortamda olmas, semenlerin belirli bir ynde oy kullanmak zorunda braklmamas
ve meru olmayan yntemlerle belirli bir yne sevk edilmemesi anlamna gelir. O halde, tek partili ya da
tek adayl seim bu hkme aykrlk oluturur. Dier yandan halkn kanaatlerinin zgrce aklanmasn
salayacak koullar ifadesi, seimler ncesinde adaylar arasnda seim koullar bakmndan eitliin
salanmasn gerektirir.
1 Nolu Protokoln 3. maddesinin gvence altna ald hak, sadece yasama meclisi seimleri iin
geerlidir. Baka bir anlatmla yerel seim sistemi, ilke olarak, bu madde kapsamna girmez. Ayrca bir
devletin anayasal sisteminde tek meclis veya ok meclisli yap da o devletin takdir yetkisi iindedir.
Bu madde sadece devlete seimlere ilikin bir ykmllk getirmekle yetinmez; ayn zamanda
kiilerin oy ve aday olma haklarn da gvence altna alr.

111
zet
Avrupa nsan Haklar Szlemesi II. Dnya
Savandan sonra Avrupada yeniden savalarn
olmamas iin demokrasi, oulculuk ve insan
haklar temelinde ortak bir Avrupa yaratabilmek
iin kabul edilmitir.
Szlemeyi kabul eden devletlerin ilk amac
nsan Haklar Evrensel Bildirisinin aklad
haklarn evrensel ve etkin olarak tannmalarn ve
uygulanmalarn salamaktr. Taraf devletlerin
ikinci amac ise, Szlemeye taraf ve Avrupa
Konseyine ye devletler arasnda insan haklar
ile temel zgrlklerin korunmas ve
gelitirilmesine dayal daha sk bir ibirlii
kurmaktr.
Bir devlet, Szlemenin tand, kendi
lkesinde veya hkimiyeti altnda olan bir yerde
meydana gelen, kamu makamlarnn yapt
btn eylemlerden sorumlu tutulabilir. Devletin
birok alanda nlem almas ve hareketsiz
kalmamas gerekir. Bu alanlarda devlet, yapmas
gerekirken yapmad bir durumdan da sorumlu
tutulabilir.
Szleme ve Szlemeye ek 1 Nolu Protokol,
on alt adet temel hak ve zgrlk ngrmektedir.
Bunlarn listesi aada verilmitir:

Yaama hakk (Madde 2),
kence ve insanlk d ya onur krc muamele
yasa (Madde 3),
Klelik ve zorla altrma yasa (Madde 4),
Kii zgrl ve gvenlii hakk (Madde 5),
Adil yarglanma hakk (Madde 6),
Su ve cezalarda kanunilik ilkesi (Madde 7),
zel yaama, aile yaamna, konut
dokunulmazl ve haberleme zgrlme
sayg hakk (Madde 8),
Dnce, din ve vicdan zgrl (Madde 9),
fade zgrl (Madde 10),
Toplanma ve rgtlenme zgrl (Madde 11),
Evlenme ve aile kurma hakk (Madde 12),
Etkili bavuru hakk (Madde 13),
Ayrmclk yasa (Madde 14),
Mlkiyet hakk (1 Nolu Protokol, Madde 1),
Eitim hakk, (1 Nolu Protokol, Madde 2),
Serbest seim hakk (1 Nolu Protokol, Madde 3).

112
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki haklardan hangisi Avrupa nsan
Haklar Szlemesi tarafndan gvence altna
alnmamtr?
a. Yaama hakk
b. Aile hayatna sayg hakk
c. Boanma hakk
d. Vicdan zgrl
e. Dernek kurma zgrl
2. Aalardan hangisi Szlemenin 8. maddesi
kapsamnda deerlendirilemez?
a. Koruyucu ebeveynler ve baktklar ocuklar
arasndaki ilikiler
b. Henz evli olmayan taraflar arasndaki
ilikiler
c. Bir bireyin cinsel hayat ve bir bireyin cinsel
kimliini belirleme ve benimseme tercihi
d. Kiilerin haklarn korumak iin biraraya
gelmesi
e. Bir bireyin ad, cinsel kimlii
3. Etkili soruturma hakk aadaki
unsurlardan hangisini kapsamaz?
a. Soruturmann lm renilir renilmez
herhangi bir ikayet beklenmeksizin
kendiliinden balatlmaldr.
b. Soruturmay yapmakla grevli kiilerin,
olaylara karm olabilecek kiilerden
bamsz olmas gerekir.
c. Soruturma, sorumlularn belirlenmelerine ve
cezalandrlmalarna yol aabilecek nitelikte
etkili ve yeterli olmaldr.
d. Soruturma mutlaka kesin bir sonula ve
mahkumiyetle sonulanmaldr.
e. Soruturma hemen balamal ve makul bir
hzla yaplmaldr.
4. Aadakilerden hangisi Szlemenin 3.
madde kapsamnda deerlendirilemez?
a. Kiilere ikence veya kt muamele
yaplmas
b. zgrlklerinden yoksun braklm kiilerin
insani koullarda tutulmamalar
c. lm cezas
d. Ar hapis cezas
e. Bir kiinin ikence grmesi ihtimali yksek
olan bir lkeye gnderilmesi

5. Aadakilerden hangisi Szlemenin 8, 9,
10 ve 11. maddelerinde ngrlen hak ve
zgrlklerin snrlandrlmasnda ngrlen
koullardan birisi deildir?
a. Snrlama hukuken ngrlebilir olmaldr.
b. Snrlama, o maddenin ikinci fkrasnda
belirtilen meru amalardan birisini
hedeflemelidir.
c. Snrlama, sreli olmaldr.
d. Snrlama demokratik toplumda mutlaka
gerekli olmaldr.
e. Snrlama, izledii meru amac
gerekletirebilecek l ve oranda olmaldr.
6. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin
gvence altna ald haklar bakmndan
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Szlemeye Ek 1 Nolu Protokoln 3.
maddesi, eer bir lkede din kltr eitimi
varsa, bu eitimin oulcu, eletirel bir gzle
ve tarafsz yaplmasn gvence altna
almtr.
b. Szlemenin 11. maddesi, toplanma,
rgtlenme, dernek, vakf, sendika veya
siyasal parti kurma haklarn gvence altna
almaktadr.
c. Szlemenin ikence ve insanlk d ya da
onur krc muamele yasa ngren 3.
maddesi sava halinde snrlandrlabilir.
d. Szlemenin 9. maddesine gre kiinin
manevi dnyas mutlak koruma altndadr;
snrlamaya konu olamaz.
e. iddet ars ieren bir ifade, Szlemenin
10. maddesi tarafndan korunmaz.
7. Szlemenin 6. maddesi aadaki hangi
hakk gvence altna almamaktadr?
a. ikayetinin ikayetinin hzla incelenmesi
hakk
b. Bamsz ve tarafsz bir mahkemede
yarglanma hakk
c. Hakknda ceza yarglamas sonucunda karar
verilene kadar masum saylma hakk
d. Ceza yarglamas srasnda avukat
yardmndan yararlanma hakk
e. Yarglama srasnda dier tarafn sunduu
kantlara erime hakk

113
maddesi anlamnda zorla altrma saylr?
a. Bir kimsenin tutulu bulunduu srada veya
artla tahliyeli olduu sre iinde kendisinden
yapmas istenen olaan bir i
b. Askeri nitelikte bir hizmet veya inan
nedeniyle askeri hizmetlere katlmama
hakknn tannd lkelerde zorunlu askeri
hizmet yerine yklenen baka bir hizmet
c. Toplumun yaamn veya huzurunu tehdit
eden olaanst bir durum veya bir felaket
halinde yklenen bir hizmet
d. nsan ticareti
e. Normal yurttalk ykmllklerinin bir
parasn olan bir i veya hizmet
maddesine gre kabul edilebilir bir zgrlkten
yoksun brakma nedeni deildir?
a. Bir mahkeme tarafndan verilen mahkumiyet
kararna dayal bir tutma ilemi
b. Bir kimsenin mahkemenin hukuka uygun bir
kararna uymamas nedeniyle veya hukukun
ngrd bir ykmll yerine
getirmesini salamak iin tutulmas
c. Bir kiinin su iledii hakknda makul
pheye dayanlarak tutulmas
d. Bir kiinin hakknda bilgi alnmak iin
tutulmas
e. Bir lkeye yasad yollarla giren bir kiinin,
snrd edilene kadar tutulmas
10. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin
gvence altna ald haklar bakmndan
aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. 1 Nolu Protokoln 3. maddesi her iki ylda
bir seim yaplmas hakkn gvence altna
almaktadr.
b. 1 Nolu Protokoln 3. maddesi devletlere bir
seim sistemi konusunda takdir yetkisi
brakmamaktadr.
c. Szlemenin 9. maddesi her trl din kltr
eitimini yasaklamaktadr.
d. Her tr ifade 10. madde tarafndan
korunmaktadr.
e. Szlemenin 8., 9., 10. ve 11. maddelerinde
ngrlen hak ve zgrlklerin snrlanma
rejimi ortaktr.
Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Evlenme ve Aile Kurma
Hakk balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise 8. ve 11. Madde
balkl konular yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Etkili Soruturma
4. d Yantnz yanl ise 3. Madde balkl
5. c Yantnz yanl ise Szlemenin 8., 9., 10.
ve 11. Maddelerinde ngrlen Hak ve
zgrlklerin Snrlandrlmasnda Ortak
Kriterler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise 3. Madde balkl
7. a Yantnz yanl ise 6. Madde balkl
10. e Yantnz yanl ise Szlemenin 8., 9.,
10. ve 11. Maddelerinde ngrlen Hak ve
zgrlklerin Snrlandrlmasnda Ortak Kriter-
ler balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

"Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve
Uygulamas", A. eref Gzbyk, Feyyaz
Glckl, Turhan Yaynevi, 2011
"nsan Haklar Avrupa Mahkemesi tihatlar", 4
Cilt, Osman Doru, Legal Yaynlar
"Avrupa nsan Haklar Szlemesi Inda
TRKYE'NN NSAN HAKLARI SORUNU",
TEZCAN Durmu/ ERDEM Mustafa Ruhan/
SANCAKDAR Ouz, Sekin Kitabevi, Ankara,
2002.

114

Amalarmz
Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ngrd Koruma Sisteminin Tarihesini
Aklayabilecek,
Avrupa nsan Haklar Szlemenin ngrd Koruma Sisteminin Dayand Temel lkeleri
Tanmlayabilecek,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesini Anlatabilecek,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin alma Sistemini zetleyebilecek,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Yarglama Usuln Betimleyebilecek

Anahtar Kavramlar
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
Filtraj Sistemi
Hukuk Yollarn Tketmek
Alt Ay Kural
Mahkemenin Konu Ynnden Yetkisi
Mahkemenin Yer Ynnden Yetkisi
Mahkemenin Zaman Ynnden
Yetkisi
nemli Zarar Kavram
Madur
Aka Temelsiz Bavuru
Temyiz Mercii Olmama lkesi
Yerindenlik lkesi
Yerleik tihat

indekiler
Giri
Mahkemenin Tarihesi
Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ngrd Koruma Sisteminin Dayand Temel lkeler
Mahkemenin Yaps
Mahkeme Nasl alr?
Mahkeme nndeki Usul
Mahkemenin Yk ve Gelecei
7

115
GR
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (Mahkeme) II. Dnya Savandan sonra 1959 ylnda kurulmutur.
Gnmzde yetki alan Rejkjavikten, Kuzey Atlantike, Rusyann pasifik okyanusu sahillerinden
Portekize uzanan byk bir corafyada 800 milyondan fazla kiinin yaad 47 devlet asndan insan
haklarnn ulusalst korunmas iin temel kurum niteliindedir. Yetki evresi sadece Avrupa blgesi
olsa da, kurulduu tarihten bu yana dier blgesel insan haklar koruma sistemlerine de rnek
oluturmutur. amzda insan haklarnn korunmas sistemleri bakmndan en gl, en etkin ve en
tannan mahkeme niteliindedir. Bu nedenle, birok gzlemci Mahkemeyi Avrupann vicdan olarak
kabul etmektedir.
Temel amac, iki dnya sava yaayan Avrupa corafyasnda yeniden savalarn ortaya kmasn
nleyecek bir insan haklar merkezli hukuki koruma sistemi yaratmaktr. Bu erevede, Szlemenin
balangcnda insan haklarnn evrensel nitelii vurgulanm ve dnyada bar ve adaletin temelinin bir
yandan gerekten demokratik bir siyasal rejimin varlna, dier yandan da insan haklar konusunda ortak
bir anlay ve ortaklaa sayg esasnn gelitirilmesine bal olduunun alt izilmitir.
Bu nitede, ksaca Mahkemenin tarihesini, Mahkeme ile kurulmu olan Avrupa insan haklar
koruma sisteminin dayand temel ilkeleri, Mahkemenin yapsn, Mahkemenin alma dzenlerini,
Mahkeme nndeki yarglama usuln, Mahkemenin kararlarnn genel izgilerini inceleyeceiz. Ayrca
Mahkemenin gnmzde kar karya olduu sorunlara da ksaca gz atacaz.

MAHKEMENN TARHES
II. Dnya Sava Avrupay ve evresini kasp kavuran ve insanlk tarihinin en kanl savalarndan
birisidir. Sava sonrasnda yeniden benzer savalarn yaanmamas iin nce nsan Haklar Evrensel
Bildirgesi 1948 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan kabul edilmitir. Bu Bildirgeyi
Avrupa corafyasnda Avrupa devletlerinin demokrasi ve insan haklar temelinde ibirliini gelitirmek
iin bir sistem kurma sreci izlemitir.
5 Mays 1949da Londrada Avrupa Konseyinin kuruluunu ngren stat on devlet tarafndan
imzalanmtr. Bu devletler, Fransa, talya, Belika, rlanda, Hollanda, Birleik Krallk, Norve, sve,
Danimarka ve Lksemburgdur. Trkiye bu staty 9 Austos 1949da imzalamtr. Bu stat insan hak
ve zgrlklerinin korunmas ve gelitirilmesini Avrupa Konseyinin amalarndan birisi olarak
tanmlamtr.
Avrupa nsan Haklar Szlemesi ise, 4 Kasm 1950da Romada Avrupa Konseyine ye devletler
tarafndan imzalanm ve 3 Eyll 1953 tarihinde yrrle girmitir.
Szlemenin ilk metninde yaama hakk, ikence ve kt muamele yasa, klelik ve zorunlu alma
yasa, kii zgrl ve gvenlii hakk, adil yarglanma hakk, kanunsuz ceza olmaz ilkesi, zel ve
aile yaamna sayg hakk, din ve vicdan zgrl, ifade zgrl, toplanma ve dernek kurma
zgrl, evlilik hakk, etkili bavuru hakk ve ayrmclk yasa dzenlenmiti. Ancak daha sonra 14
adet Szlemeye ek protokollerle bu haklara yeni haklar eklenmi ve Mahkeme nndeki yarglama
usulnn etkililemesi iin yeni dzenlemeler kabul edilmitir.

erevesinde nsan Haklarnn
Korunmas II: Avrupa nsan
Haklar Szlemesi ile ngrlen
Koruma Sistemi

116
Mahkeme koruma sisteminin geirdii en nemli deiikliklerden birisi Szlemeye ek 11 nolu
Protokolle 1 Kasm 1998te hayata geirilen deiikliktir. O tarihe kadar Szlemenin koruma
mekanizmas organ tarafndan iletiliyordu: Avrupa nsan Haklar Komisyonu, Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi (ya da o zaman ki adlandrma ile Divan) ve Bakanlar Komitesi.
Avrupa nsan Haklar Komisyonu, Mahkeme nne davalar gelmeden nce bir tr filtraj grevi
gryordu ve davalarn nemli bir blm bu organ tarafndan inceleniyordu. 1 Kasm 1998 tarihinde, bu
organ ile Mahkemenin birlemesi saland ve tek mahkeme sistemine geildi. Baka bir anlatmla, artk
btn bavurular inceleme yetkisi dorudan Mahkemeye tannd.
1998 ylnda Mahkemenin geirdii bu kkl reformun temel amac insan haklarn koruma
sisteminin etkililiini arttrmak idi. Bu reform gerekten de bu sistemin daha etkili ilemesini salamtr.
Ancak bu yeni sistem baarsnn kurban olmu ve her yl artan ok ciddi bir i yk ile kar karya
kalmtr. zellikle Dou Avrupa devletlerinin Szlemenin koruma sistemine dhil olmas ile birlikte
bu i yk daha da artmtr. Gnmzde Mahkeme, bu artan i ykn, yeni alma yntemleri kabul
ederek ve devletlerin insan haklar korumasnda roln kuvvetlendirerek amaya almaktadr.
http://www.echr.coe.int/ECHR/

AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMENN NGRD
KORUMA SSTEMNN DAYANDII TEMEL LKELER
Mahkemenin zgrlkleri koruma sisteminin temelinde ilk olarak birey eksenli temel haklar korumak
amac bulunur. kinci olarak bu sistemin etkili ileyebilmesinde bireysel bavuru hakk esasl bir yer tutar.
nc olarak ise, bu sistem yerindenlik (subsidiarite) ilkesine dayanr.
Szlemede gvence altna alnan haklar sadece birinci kuak haklar olarak da nitelendirilen temel
haklardr. Baka bir anlatmla, bu haklar her kii iin, yaad siyasal rejim ne olursa olsun
vazgeilmeyecek nitelikte temel haklardr. Her ne kadar, ekonomik haklar gibi kiinin yaam koullarnn
dzenlemesine ilikin konularla ilgili olarak da Mahkeme kararlar kabul etse de, temel olarak korunan
haklar kiiye sk skya bal haklardr.
Mahkemenin zgrlkleri koruma sisteminin dayand ikinci temel ilke bireysel bavuru hakknn
etkili kullanlabilmesidir. Szlemenin kurmu olduu sistem, bireysel bavuru hakknn salkl
ilemesine baldr. Her ne kadar Szleme, devlet bavurusu ad altnda bir veya birden ok devletin bir
baka devlet aleyhine bavuru yapmasna imkn verse de, Mahkemenin inceledii bavurularn arlkl
ksmn kiilerin dorudan Mahkemeye yapt bavurular oluturmaktadr. Szlemenin 34. maddesine
gre, Szleme veya protokollerinde tannan haklarnn Yksek Szlemeci Taraflardan biri tarafndan
ihlal edilmesinden dolay madur olduunu ne sren her gerek kii, hkmet d kurulu veya kii
gruplar Mahkeme'ye bavurabilir. Nitekim devletler bireysel bavuru hakkn (n) etkin bir ekilde
kullanlmasn hibir surette engel olmamay taahht ederler (34. maddenin ikinci cmlesi).
Bireysel bavuru hakkna verilen nem, Avrupa Konseyine ye 800 milyondan fazla kiiye dorudan
ve herhangi bir ulusal makama bavurmadan Mahkemeye bavurma hakk tannd anlamna
gelmemektedir. Kiilerin Mahkeme nnde bireysel bavuru hakkn kullanabilmeleri iin nce ulusal
makamlara ve zellikle yarg yerlerine bavurmalar gerekmektedir. AHSnin 35. maddesinin 1. fkrasna
gre: Mahkemeye ancak, uluslararas hukukun genel olarak kabul edilen ilkeleri uyarnca i hukuk
yollarnn tketilmesinden sonra ve i hukuktaki kesin karar tarihinden itibaren alt aylk bir sre iinde
bavurulabilir.
O halde, Mahkemenin zgrlkleri koruma sisteminin dayand nc ilke yerindenlik ya da
subsidiarite ad verilen ilkedir. Bu ilkeye gre, Szlemenin uygulanmasn salamak, ncelikle ve
zellikle Szlemeye taraf devletlerin grevidir. Bu ilke gereince, taraf devletler, insan haklar
sorunlarn saptamak ve zm bulmak bakmndan Mahkemeye gre daha avantajldr. Soruna en yakn
birimin sorunu zmekle yetkili olmas anlamna da gelen yerindenlik ilkesi gereince Mahkeme, sadece

117
devletlerin ykmllklerini yerine getirmemeleri halinde devreye girer. Strazburg denetimini harekete
geiren ey, esas itibaryla bir szlemeci devletin egemenlik alannda bulunan bir bireyin veya tzel
kiinin Mahkemeye yapt bir bireysel bavurudur. Bu erevede Mahkeme resen (kendiliinden)
hareket edemez. Mahkeme, bireysel ya da devletleraras bavurular yoluyla, Szlemenin ihlal edildiine
dair iddialar incelemeye yetkilidir.
Mahkemenin yerindenlik ilkesi gereince ikincil bir yarg yeri olmasnn dier sonucu, Szlemenin
6. maddesi bakmndan Mahkemenin ulusal yarg yeri kararlarn denetleyen bir sper yetkili temyiz
mercii gibi hareket edememesi anlamna gelmektedir. Nitekim Szlemenin 19. maddesine gre,
Mahkemenin grevi taraf devletlerin Szlemeden doan ykmllklerine saygy salamaktr.

Resim 7.1: Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Strasbourgdaki binas.
Mahkemenin koruma sisteminin dayand temel ilke nedir?

MAHKEMENN YAPISI
Mahkeme Szlemeye taraf devletlerin saysna eit sayda yargtan oluur. Mahkemede hlihazrda 47
yarg grev yapmaktadr. Yarglar, her taraf devletin sunaca kiilik aday listesinden Avrupa
Konseyi Parlamenterler Meclisi tarafndan dokuz yllk bir sre iin seilirler. Tekrar seilmeleri mmkn
deildir.
Her ne kadar bir devlet adna seilmi olsalar da yarglar, o devleti temsil etmezler ve Mahkemeye
kendi adlarna katlrlar. Yarglar tamamen bamsz olup bamszlk ve tarafszlk devleriyle
badamayan hibir grev stlenemezler.
Her lkenin yargc ilke olarak o lke ile ilgili btn davalarn grlmesine katlr. Ulusal yargcn
kendi lkesi ile ilgili davalara katlmasnn temel nedeni, o lke hukuk sistemi hakknda uzmanlnn
olmasdr. Bunun istisnas, Mahkemenin aka kabul edilemez nitelikte olan davalarn incelenmesi iin
ngrd tek yarg dzeninde ald kararlardr. Bu kararlar, Mahkeme tarafndan atanan tek yarg
tarafndan alnr ve bu yarg o lke tarafndan seilen yarg olamaz. Ayrca istisnai durumlarda,
yarglar yerleik itihatla ilgili davalarn grld yargtan oluan bir komiteye katlma ynnde
davet alabilirler. Buna karlk ulusal yarglar, 7 yargtan oluan Dairede veya 17 yargtan oluan
Byk Dairede grlen, seildikleri lkeye kar davalara her zaman katlrlar.
Mahkeme yargsal grevlerini yerine getirirken, idari ve hukuki konularda destekte bulunan birime
Yaz leri Mdrl ad verilir. Bu birim hukukulardan, evirmenlerden, idari ve teknik personelden
oluur. Mahkemede yarglar yenilenirken, Yaz leri Mdrl Mahkemenin kalc kurumudur. Yaz
leri Mdrl, Mahkemenin dzenli ilemesini salar. Yaz leri Mdrlnde alan
hukukularn byk ounluu srekli statde olan ve geldii devletlerle herhangi bir idari ilikisi
bulunmayan tecrbeli hukukulardr. Temel grevleri, bandan sonuna kadar bavurularn Mahkeme

118
nne sunulabilmeleri iin gerekli almalar yapmaktr. Bu hukukularn Mahkeme nndeki
mzakerelerde oy hakk yoktur.
Mahkemenin giderleri, Avrupa Konseyi tarafndan karlanr. Mahkemenin btesi, ye lkelerin
nfuslarnn ve gayri safi milli hslalarnn hesaba katlmasyla hazrlanan baremlere gre belirlenen
katlm paylaryla finanse edilen Avrupa Konseyi btesinin bir blmn oluturur.

MAHKEME NASIL ALIIR?
Mahkeme temel olarak drt farkl dzende ya da yapda (formation) alr. Mahkemenin alma dzeni
Mahkemenin ka yargla karar verdii ile ilgilidir. Eer Mahkeme tek yargla karar veriyor ise, buna
Tek Yarg dzeni, yarg ile toplanp karar alyorsa, buna Komite, yedi yargla mzakere edip karar
alyorsa buna Daire dzeni denir. Nihayet Mahkemenin on yedi yargcnn toplanp karar ald dzene
Byk Daire ad verilir.
Bir bavurunun, hangi dzende grlecei, o davann geldii zaman yaplan ilk inceleme srasnda
saptanr. Mahkemenin hangi dzene bal olarak karar verecei nemli lde sunulan bavurunun
niteliine baldr. Bu erevede Tek Yarg dzeni, Mahkemenin filtraj grevi gren sistemidir. Buna
karlk yerleik itihat bavurular ad verilen, daha nce karara balanm bir hukuki sorunlarla ilgili
bavurular Komite tarafndan ya da Yerleik Bavurular sistemi tarafndan incelenir. Dier davalar ise,
Daire ve Byk Daire tarafndan grlr.
Mahkeme nne getirilen davalarn grlmesinde ya da baka bir ifadeyle ikyetlerin incelenmesinde
iki ana aama vardr: kabuledilebilirlik ve esas aamalar. Bavuruyu, eitli safhalar takip eder.
Kabuledilebilirlik hakknda yaplan inceleme, Trk Hukukundaki usul incelemesine benzer.
Mahkeme, bavuru konusunun esasn incelemeden, kabuledilebilirlik koullarn tayp tamadn
inceledii karara kabuledilebilirlik karar denir. Mahkeme, eer bir bavurunun kabuledilebilirlik
koullarn doldurduu sonucuna varrsa, bu durumda bavurunun esas hakknda inceleme yapar. Bu
incelemenin yapld ve esas hakknda bir hkme varld karara esas hakknda karar denir.
Mahkemenin alma dzenlerini daha yakndan tanyalm.

Filtraj Sistemi ya da Tek Yarg Dzeni
Mahkeme itihad asndan aka kabuledilemez nitelikte olduu deerlendirilen bavurular tek yargl
dzen tarafndan grlr. Tek yarg dzeni, batan kabuledilemezlii belli olduu durumlarda,
bavuruyu kabuledilemez ilan eder. Bu kararlara itiraz edilemez. Tek yargl dzen, Mahkemenin
bavurular eledii bir filtraj sistemidir.
Her lke iin bir veya birka Tek Yarg Mahkeme bakan tarafndan belirli bir sreyle atanr. Bu
yarglar Dairelerdeki olaan yarglama grevlerine devam ederler. Her Tek Yarg, ilgili lke iin yine
Mahkeme Bakan tarafndan atanan bir raportrle alr. Raportrlk 14 Nolu Protokoln getirdii bir
yeniliktir ve bu protokoln yrrle girdii 1 Haziran 2010 tarihinden bu yana grev yapmaktadrlar.
Raportrler Mahkeme Yazilerinde alan hukukular arasndan atanr ve tek yarg dzeninde,
yarglara yardmc olmakla grevlidirler.
Bavurularn kabuledilebilir bulunmalar iin baz artlar yerine getirmek zorundadrlar; aksi takdirde
Mahkeme, ikyetleri incelemeden bu bavurular kabul edilemez bulacaktr. Bu kabuledilemezlik artlar
iki grupta incelenebilir: Usule ilikin kabuledilemezlik artlar ve esasa ilikin kabuledilemezlik artlar.
Usule ilikin kabuledilemezlik artlar
a. Bavuru konusu Szlemede gvence altna alnan bir hakla ilgili olmaldr.
Mahkeme ancak Szleme ve Ek Protokollerinde yer alan haklarn ihlaline ilikin ikyetleri
inceleyebilir. Buna Mahkemenin konu bakmndan (ratione materiae) yetkisi denir. Bir ikyetin
Szlemeyle konu bakmndan badaabilir olmas iin, bavurucu tarafndan dayanlan hak, yrrle
girmi olan Szleme ve Protokollerle korunmu olmaldr.

119
O halde, bir bavurucu, eer Mahkemeye bir bavuru yapmak istiyorsa ncelikle Szlemede
gvence altna alnan bir ya da birden ok hakk ileri srmelidir. Mahkeme, bunun dndaki haklarn
ihlali iddiasn inceleyemez. rnek olarak bir kii boanamad iin Mahkemeye bavuramaz; nk,
Szleme boanma hakkn gvence altna almamaktadr. Ayrca src belgesi alma hakkyla (X-
Almanya), kendi kaderini tayin hakkyla (X-Hollanda) ve yabanc lke vatandalarnn Szlemeci bir
Devlete girme ve oturma hakkyla (Penafiel Salgado-spanya), ilgili bavurular kabuledilebilir deildir;
nk bu haklar, Szleme tarafndan gvence altna alnan hak ve zgrlkler arasnda yer alan haklar
deildir.
Nitekim Szlemenin 6. maddesinde tannan adil yarglanma hakkndan yararlanmak iin, bavuran
kii aleyhine bir su isnadnn olmas ya da bavuru konusunun medeni hukuka ilikin bir uyumazlkla
ilgili olmas gerekir.
b. hlali yapt iddia edilen devlet Szlemeye taraf olmaldr.
Kii bakmndan (ratione personae) badaabilirlik, iddia edilen Szleme ihlalinin bir taraf devlet
tarafndan ilenmi olmasn veya bir ekilde taraf devlete yklenebilmesini gerektir.
O halde sadece Szlemeye taraf olan bir devlete ya da devletlere kar bavuru yaplabilir; baka
herhangi bir devlete ya da bir kiiye kar bavuru yaplamayaca da aktr. Baka bir anlatmla, bavuru
Szlemeye taraf 47 devletten birisine ynelik olmaldr. Mahkemeye ancak, bu devletlerden birine ait
bir kamu otoritesinin (Parlamento, idare, mahkeme vb.) sorumluluk alanna giren ilemlerinden dolay
ikyette bulunabilirsiniz. Mahkeme zel kii veya kurululara kar yaplan ikyetlere bakmaz. rnek
olarak ran, Kanada, A.B.D. gibi Szlemeye taraf olmayan lkelere ya da kiilere, derneklere, irketlere,
belediye gibi kamu kurumlarna kar bavuru yaplamaz.
c. Bavuru konusu yaplan ihlal Mahkemenin yarg yetkisi tanndktan sonra meydana gelmi
olmaldr.
Mahkeme, bir devletin Szlemeyi onaylad ve Mahkemenin yarg yetkisini kabul ettii tarihten
nce meydana gelmi olaylara ilikin ikyetleri inceleyemez. Uluslararas hukukun genel kurallar
(antlamalarn geriye yrmezlik ilkesi) gereince Szleme hkmleri, bir szlemeci devlet
bakmndan Szlemenin yrrle girdii tarihten nce sona ermi bir eylem veya bir olay veya bir
durum, o devleti balamaz. O halde zaman bakmndan yetki (ratione temporis) sadece, daval devlet
tarafndan Szlemenin veya Protokollerin onaylanmasndan sonraki dnemi kapsar.
Ancak Mahkemenin zaman bakmndan yetkisi, iddia edilen mdahaleyi oluturan olaylarla ilgili
olarak belirlenmelidir. Bu nedenle, her olayda, mdahalenin tam zamann tespit etmek nemlidir.
Mahkeme bu tespiti yaparken, hem bavurucunun ikyet ettii olaylar ve hem de ihlal edildii iddia
edilen Szleme hakknn kapsamn dikkate alr. Bu nedenle Mahkeme, Szlemenin yrrle
girmesinden nce balayan ama bu tarihten sonra devam eden ihlalin sz konusu olduu durumlarda,
zaman bakmndan yetkilerinin geniletilmesini kabul etmitir.
Ayn ekilde, rnein bir lm olay Szlemenin o lke bakmndan yrrle girdii tarihten nce
olsa da, bu lm soruturma ykmll Mahkemenin yarg yetkisi tanndktan sonra da ileri
srlebilir.
Trkiye, Mahkemenin yarg yetkisini 28 Ocak 1987 tarihinden sonra
meydana gelen olaylarla ilgili olarak tanmtr.
d. Bavuruya konu edilen ihlal daval devletin yarg yetkisi alannda meydana gelmi olmaldr.
Yer bakmndan (ratione loci) badaabilirlik, iddia edilen Szleme ihlalinin daval devletin yarg
yetkisi alannda veya daval devlet tarafndan etkili bir ekilde kontrol edilen topraklarda meydana gelmi
olmasn gerektirir.
e. Bavurucu, Szlemenin ihlalinin ahsen ve dorudan maduru olmaldr.

120
Szlemenin 34. maddesine gre, Mahkemeye sadece Szlemenin ihlali nedeniyle kendilerini
madur kabul eden bavurucular ikyette bulunabilir. ddia konusu bir Szleme ihlalini gidermek,
ncelikle ulusal makamlara den bir grevdir. Bu nedenle, bir bavurucunun ihlal maduru olduunu
iddia edip edemeyecei meselesi, Mahkeme nndeki yarglamann btn aamalarnda konu
edilebilecek bir meseledir.
Madur kavram, davada menfaat veya dava ehliyeti kurallar gibi ulusal hukuktaki kurallara
baklmakszn, bamsz bir ekilde yorumlanr. Madur kavramnn yorumu, gnmz toplumlarn
koullar nda deiime tabi olup, bu kavram ar biimcilikten uzak bir ekilde uygulanmaktadr.
Eer bir eylem veya ihmal, bavurucuyu dorudan etkilemi ise, o kii bu ihlalin dorudan maduru
saylr. Ancak Mahkeme, kendisine sunulan olayn iinde bulunduu koullara dayanarak, potansiyel
madurlarn, yani o eylem veya ilemden dorudan etkilenmese de etkilenme ihtimali olan kiilerin de
bavurularn, potansiyel madur sfatyla kabul edebilmektedir. rnek olarak Open Door ve Dublin Well
Woman-rlanda davasnda hamile kadnlara krtaj hakknda bilgi verilmesini kstlayan tedbirler sz
konusu olduunda Mahkeme potansiyel madur kavramn kabul etmitir.
Ayrca Mahkeme, bavurucu ile dorudan madur arasnda ahsi ve zel bir ba bulunmas halinde,
dolayl madur kabul edilen bavurucunun yapt bireysel bavuruyu da kabul edebilir. rnek olarak
yaama hakk ihlal edilen bir kiinin yaknlar dolayl madur olarak kabul edilir.
f. Bavurucu nemli bir zarara uram olmaldr.
Bu yeni kabuledilebilirlik kriteri, 1 Haziran 2010 tarihinde yrrle giren 14. Protokolle
Szlemenin 35. maddesindeki kriterlere eklenmitir. nemli zarar terimi, Mahkemenin itihatlarnn
geliimi suretiyle yerleen objektif kriterlerle yorumlanmas gereken bir terimdir. Bu terim salt hukuki
adan bir hakkn ihlali ne denli gerek olursa olsun, uluslararas bir Mahkeme tarafndan incelenmeyi
gerektirecek asgari bir arlk dzeyine ulam olmas gerektii dncesine dayanmaktadr. Kriterin
ifade tarz, bavurucunun daha nce ulusal dzeyde katland zarar gz nnde tutmaktadr.
Mahkemenin i yknn giderek artmas karsnda bu kriterin uygulamaya geirilmesinin gerekli
olduu dnlmtr. Bu kriter Mahkemeye esastan incelenmeyi gerektiren davalara
younlaabilmesine yardm edebilecek ek bir ara salamaktadr. Bir baka deyile bu kriter
Mahkemeye, yarglarn kk davalara bakmamalar gerektii eklindeki ilke gereince, kk
grd davalar reddetme imkan vermektedir.
Bu kritere dayanarak Mahkeme, bavurucunun nemli bir zarara uramad bir bireysel bavuruyu
kabuledilemez bulabilir. Dikkate alnacak faktrlerden biri, bavurucunun ileri srd maddi, kaybnn
miktardr. Vasilchenko-Rusya davasnda bavurucu, yetkililerin kendisine demelerine hkmedilmi olan
12 Avroyu dememelerinden ikyeti olmutur. Mahkeme bu bavuru zararn arln dikkate alarak
reddetmitir.
Ancak bavurunun konusu ne kadar nemsiz veya parasal deer bakmndan kk olursa olsun, insan
haklarna sayg ilkesinin bavurunun esastan incelenmesini gerektirmesi halinde Mahkeme bu bavuruyu
kabuledilemez bulmayabilir. Ayrca bir ulusal makam tarafndan gerei gibi incelenmemi bir olay, bu
yeni kritere gre reddedilemez. O halde, Szlemede veya Protokollerde tanmlanan insan haklarna
sayg ilkesi bavurunun esastan incelenmesini gerektiriyorsa, bavuru kabuledilemez bulunmayacaktr.
g. hukuk yollar tketilmi olmaldr.
Mahkemeye tm olaan i hukuk yollarnn tketilmesinden sonra bavurabilir. Hakknn ihlal
edildiini ne sren kii, nce, ilgili lkedeki bavurabilecei en yksek derecedeki yarg organna kadar
davasnn grlmesini salamaldr. Bylece, devlete iddia edilen hak ihlalini ulusal dzeyde telafi
edebilme imkn verilmi olacaktr.
Bavurucular olaylarn getii tarihte sadece, hem teoride hem de pratikte mevcut olan ve kendilerinin
dorudan bavurabilecekleri i hukuk yollarn tketmek zorundadrlar. Bir baka deyile bavurucular,
eriilebilir olan, bavurucularn ikyetlerine bir zm salayabilecek olan ve makul lde bir baar
ans sunan i hukuk yollarn tketmek zorundadrlar.

121
Ayrca ulusal yarg organlar nnde yaplan bavurularda, ulusal mevzuatn ngrd usule ve
zellikle de sreye ilikin kurallara uygun hareket edilmi olmas gerekmektedir. Eer, sz gelimi, temyiz
dilekesi, bavuru sresi kat veya yanl i hukuk mahkemesine bavurdu yapld ya da, usulne
uygun bavuru yaplmad iin reddedildi ise, Mahkeme o bavuruyu inceleyemeyecektir.
Bununla birlikte, bir mahkeme kararndan, zellikle bir mahkmiyetten ikyeti bir bavurucu,
olaan kanun yollarn kullandktan sonra muhakemenin iadesi gibi olaanst kanun yollarna
bavurmas gerekmez. Ayrca, af talebinde bulunmu olmak, ya da yarg d zm yolu aramak da
gerekli deildir. Bu erevede parlamentoya, devlet bakanna, hkmete, bakanlklara veya kamu
denetmenlerine (ombudsman) sunulan dilekeler, kullanlmas art i hukuk yolu niteliinde saylmaz.
Uluslararas hukukun genellikle tannm kurallarna gre, bavurucuyu mevcut hukuk yollarn
tketme ykmllnden muaf tutmay gerektiren zel koullar bulunabilir. Szlemeye aykr
eylemlerin tekrarndan ve bu eylemlere kamu makamlarnn resmen hogr gstermelerinden oluan bir
idari pratiin bulunduu gsterilmi ise ve bu pratik yarglamay yararsz ve etkisiz klacak nitelikte ise,
i hukuk yollarn tketme kural uygulanmaz.
Kiilere, 23 Eyll 2012 tarihinden sonra kesinlemi kararlara kar
Szlemede gvence altna alnan haklar ihlal edildii gerekesiyle Anayasa
Mahkemesine bireysel bavuru yapma imkn tannmtr. lke olarak, Avrupa nsan
Haklar Mahkemesine bavuru yapmadan nce Anayasa Mahkemesine bavurmak
gereklidir.
h. Bavuru i hukuktaki son karardan itibaren alt ay iinde yaplmaldr.
Mahkemeye, bu davaya ilikin verilmi olan son karardan itibaren, ki bu genellikle yetkili en yksek
derecedeki ulusal mahkemenin karardr, 6 ay iinde bavurulmaldr. Bu sre, muhakemenin iadesi, af
ve/veya herhangi bir baka kuruma yaplan yarg d zm talebinin reddedildii tarihten itibaren deil,
ulusal yarg usulnn olaan aknda nihai yarg kararnn bavurucuya veya avukatna tebliinden
itibaren ilemeye balar.
Alt aylk sre kuralnn amac, hukuk gvenliini glendirmek, Szleme bakmndan meselelerin
ortaya kt olaylarn makul bir sre iinde incelenmesini salamak ve yetkililer ile ilgili dier kiileri
uzun srecek bir belirsizlie kar korumaktr. Bu kural ayrca, kiilere bir bavuruda bulunup
bulunmamay dnmeleri ve eer bavuruda bulunacaklarsa ileri srecekleri ikyetler ve iddialar
konusunda karar vermeleri iin yeterli zaman salar.
Alt aylk sre, i hukuk yollarnn tketilmesi srecinde verilen nihai karardan balar. Bavurucu
normal artlarda etkili ve yeterli olabilecek i hukuk yollarn kullanm olmaldr. O halde, alt ay
kuralnn deerlendirilmesinde sadece olaan ve etkili hukuk yollar dikkate alnabilir. Bir bavurucu
ikyeti iin etkili bir zm salama imkn bulunmayan organlara veya mercilere bavurularda
bulunmak suretiyle, kstl olan sreyi uzatamaz. Bu nedenle, kullanlmas kamu grevlilerinin takdirine
bal olan ve bu nedenle bavurucu tarafndan dorudan eriilebilir olmayan i hukuk yollarnn
tketilmi olmas dikkate alnmaz.
Alt aylk sre, bavurucunun ve/veya temsilcisinin ulusal dzeydeki nihai karardan yeterince bilgi
sahibi olmasyla balar. Bu genellikle bir kararn tebliidir. Ancak i hukukta kararn tebli edilmesi
ngrlmyorsa, kararn kesinletirildii tarihi, yani taraflarn kararn ieriini kesin olarak
renebilecekleri tarihi balang noktas olarak almak gerekir.
Buna karlk ikyet konusunda ulusal hukukta etkili bir yol mevcut deilse, alt aylk sre ikyet
konusu eylemin yapld tarihten veya bavurucunun bu eylemden dorudan etkilendii tarihten veya
byle bir eylemi fark ettii veya olumsuz sonularn rendii tarihten balar.
Alt aylk sre, nihai kararn tefhim edildii veya bavurucu ya da temsilcisinin bu karardan haberdar
olduu gnn ertesi gn balar ve takvim aylarnn karl gerek sre ne olursa olsun, alt takvim ay
sonra sona erer. Alt aylk sreye uygun davranlm olup olmad, her bir daval devletin ulusal

122
mevzuatlarna gre deil, Szlemeye zg kriterler kullanlarak belirlenir. rnek olarak, eer bavuru
ile ilgili son karar 4 ubat tarihinde tebli edilmi ise, alt aylk sre 4 Austos gn gece yars sona erer.
Bu son gn hafta sonuna veya ulusal bayram gnne denk gelmesinin herhangi bir nemi yoktur, bu
durumda bu sre ilk i gnne kadar uzamaz.
Baz durumlarda ihlale konu olan durum sregiden bir durumdur, henz sona ermemitir. ddia edilen
ihlalin, i hukuk yollarnn mevcut olmad bir devam eden durum oluturmas halinde, alt aylk sre,
devam eden durumun sonunda balar. Bu durum srd srece de alt ay kesintiye uramaz.
Esasa ilikin kabuledilemezlik artlar: Bavuru aka temelsiz olmamaldr
Szlemenin 35. maddesinin 3. fkrasnn a bendine gre, bir bavurunun () dayanaktan aka
yoksun olmas, ... halinde Mahkeme bu bavuruyu kabul edilemez bulabilir.
Bir bavuru btn ekli kabuledilebilirlik koullarn tasa ve Szlemeyle badar olsa bile,
Mahkeme yine de bu bavuruyu esasn incelenmesiyle ilgili nedenlerle kabuledilemez bulabilir.
Dierlerinden ok daha fazla kullanlan bu neden, bavurunun aka temelsizlii nedenidir.
Szlemenin 35 (3) (a) bendinde aka kelimesinin kullanlm olmasnn bir karkla sebep
olabilecei dorudur. Bu kelime ilk anlamyla, bir bavurunun bu nedene dayanlarak ancak, bavurunun
ortalama biri iin hayali veya temelsiz olduunun besbelli olmas halinde kabuledilemez bulunaca
anlamna gelebilir. Ancak bu ifade, Mahkemenin ok sayda yerleik itihatlarndan da anlald zere,
davann nihai sonucu bakmndan daha geni yorumlanmaktadr. Aslnda bir bavurunun konusu zerinde
yaplan n inceleme, her hangi bir ekilde Szlemede gvence altna alnan bir hakkn ihlal edildii
grnts vermiyorsa ve bu nedenle normal artlarda bir karar ile sonulanacak esastan incelemeye
devam edilmeden hemen balangta kabuledilemez bulunabilecek olan bir bavuru, aka temelsiz
bavuru olarak kabul edilir.
Aka temelsiz bavurularn byk bir ounluu, tek yarg veya yargl komite tarafndan
tartmasz bir ekilde kabuledilemez bulunmaktadr. Ancak bu tr bavurulardan bazlar bir Daire ve
hatta istisnai olaylarda Byk Daire tarafndan incelenmektedir (Gratzinger ve Gratzingerova v. ek
Cumhuriyeti (k.k.) [BD]; Demopoulos ve Dierleri v. Trkiye (k.k.) [BD]).
Aka temelsizlik terimi, bavurunun btn veya geni bir dava iindeki belirli bir ikyet iin
kullanlabilir. Bylece baz davalarda bavurunun bir ksm temyiz mercii olmama nitelii nedeniyle
reddedilirken, dier ksm kabuledilebilir bulunabilir ve hatta Szlemenin ihlal edildii tespitiyle
sonulanabilir. Dolaysyla bunu aka temelsiz ikyetler eklinde ifade etmek daha doru olur.
Aka temelsizlik kavramnn anlamn ve kapsamn daha iyi anlamak iin, Szleme sisteminin
zerinde durduu temel ilkelerden birinin, yerindenlik ilkesi olduunu hatrlamak nemlidir. Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi balamnda bu ilke, Szlemede yer alan haklara sayg gsterilmesini
salama, uygulama ve yerine getirme grevinin, ilk nce Mahkemeye deil ama Szlemeci Devlet
makamlarna dt anlamna gelir. Mahkeme ancak, ulusal makamlar ykmllklerini yerine
getirmedikleri taktirde mdahale edebilir. Bu nedenle davadaki olaylarn mmkn olduu kadar ulusal
dzeyde soruturulmas ve meselelerin incelenmesi gereklidir. Bylece ulusal makamlar, lkelerindeki
belirleyici glerle dorudan ve srekli temas halinde bulunmalar nedeniyle iddia edilen Szleme
ihlallerini dzeltmek iin daha iyi konumda bulunduklarndan, Szleme ihlallerini dzeltmek iin
hareket geebilirler.
Aka temelsiz ikyetler iki kategoriye ayrlabilir: (a) drdnc derece mahkemesi ikyetleri,
(b) aka veya grnr ekilde ihlalin bulunmad ikyetler, kantlanmam ikyetler ve karmak ve
zorlama ikayetler.
a. Temyiz mercii/drdnc derece mahkemesi olmama
Mahkemeye sunulan ikyet kategorilerinden biri, genel olarak drdnc derece mahkemesi
ikyetleri olarak ifade edilen ikyetlerden meydana gelmektedir. Szleme metninde gsterilmeyen ama
Szleme organlarnn itihatlar yoluyla yerleik duruma gelen bu terim, Mahkemenin ne olmadna
vurgu yapmaktadr. Mahkeme, bir st mahkeme veya Szlemeye Taraf Devletlerin mahkemeleri

123
tarafndan verilen kararlar bozan veya ulusal mahkemelerin bakt davalar yeniden yarglayan bir
mahkeme olmad gibi, bir Yksek Mahkeme gibi davalar yeniden inceleyen bir mahkeme de deildir.
Bu nedenle, drdnc derece mahkemesi, Mahkemenin rolnn ve Szlemenin kurduu yargsal
mekanizmann niteliinin bavurucular tarafndan yanl anlalmasndan kaynaklanmaktadr.
Szleme farkl zelliklere sahip olmasna ramen, devletler arasndaki dier andlamalarn tabi
olduu kurallara ve zellikle Andlamalar Hukuku Hakknda Viyana Szlemesinde yer alan kurallara
uymaya devam eden bir uluslararas andlamadr. Bu nedenle, Mahkeme, Szlemeci Devletlerin egemen
19. maddesi tarafndan tanmlanmtr. Bu madde yle demektedir:
Szlemeci Taraflarn bu Szleme ve buna bal Protokoller ile stlendikleri taahhtleri yerine
getirmelerini salamak iin, bundan sonra 'Mahkeme' diye anlacak olan bir Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi kurulur.
Buna gre Mahkemenin yetkileri, Szlemeci Devletlerin Szlemeyi kabul ederek insan haklar
konusunda stlendikleri taahhtlere uyup uymadklarn incelemektir. Ayrca, Szlemeci Devletlerin
hukuk sistemlerine dorudan mdahale yetkisi bulunmayan Mahkeme, bu hukuk sistemlerinin
zerkliine sayg gstermek zorundadr. Bu demektir ki Mahkeme, Szleme tarafndan korunan hak ve
zgrlkleri ihlal edilmedike, bir ulusal mahkeme tarafndan ilenen maddi ve hukuki hatalar ele
almakla grevli deildir. Mahkeme, bir ulusal mahkemeyi u deil de bu karar almaya gtrm olan
olaylar kendisi deerlendiremez. Eer aksi olsayd, Mahkeme nc veya drdnc derece mahkemesi
gibi hareket edecek olur ve bu da kendisine getirilen snrlamalar grmezden gelmesi demek olurdu
Yukarda anlatlanlar nda Mahkeme, genel bir kural olarak, aadaki konularda ulusal
mahkemelerin tespitlerini ve vardklar sonularn yerindeliini inceleyemez:
davadaki olaylarn kantlanmas;
i hukukun yorumlanmas ve uygulanmas;
yarglama srasnda delillerin kabuledilebilirlii ve deerlendirilmesi;
kiisel bir uyumazln sonucunun esas ynnden adil olmamas;
ceza davasnda sann sululuu veya masumiyeti.
Bu kuraln bir istisnas olarak, Mahkemenin sz konusu tespitleri ve varlan sonular
sorgulayabilecei tek durum, sz konusu tespit ve sonularn aka ve bariz bir ekilde adaleti ve
saduyuyu hie sayan bir tarzda keyfi olmas ve kendiliinden Szlemeyi ihlal etmi olmasdr.
b. Ak veya grnr bir ihlalin bulunmamas
Bir bavurucunun ikyeti, kabuledilebilirlikle ilgili btn biimsel koullar tamasna ve
Szlemeyle badar olmasna ve drdnc derece mahkemesi ikyeti oluturmamasna ramen,
Szlemede gvence altna alnan haklardan birinin ihlaline ilikin bir belirti sunmuyorsa, bu bavuru
aka temelsiz bulunacaktr. Byle durumlarda Mahkemenin yaklam, ikyetin esasnn
incelenmesini kapsayacak, bir ihlal iareti bulunmad ve ikyetin daha fazla incelenmeksizin
kabuledilebilir olmad sonucuna varacaktr. Bu durum u hallerde ortaya kabilmektedir:
i. Ulusal yarglamada her hangi bir keyfilik veya adil yarglanma ilkesine aykrlk iareti
bulunmamas halinde bavuru reddedilir.
ii. ii. Kamu makam bir zgrle mdahale etmi olabilir. Ancak bu mdahale yasal bir temele
dayal, gerekli ve orantl ise, bavuru reddedilir.
iii. Eer bavurucu iddiasn kantlayamaz ise, ikyeti reddedilir.
iv. Eer bavurucu ikayetlerini ok karmak bir ekilde ifade etmi ise ya da aka uydurmu ise,
yine bu ikayet reddedilecektir.
Mahkemeye yaplan bavurularn hemen hemen % 95i ilk aamada
kabuledilemez bulunmakta ve Tek Yarg tarafndan reddedilmektedir.

124
Kabuledilebilirlik Kriterlerini Uygulama Rehberine erimek iin
http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/ADD866FF-37B1-4613-AB93-
8EB526799DCC/0/TUR_Guide_pratique.pdf

Yerleik tihat Bavurular Sistemi
Mahkeme bir konuda karar vermi ve temel hukuki ilkeleri ortaya koymu ise, bu konuda yaplan ve yeni
bir hukuki sorun tamayan bavurular yerleik itihat bavurular olarak nitelendirmektedir. Bu tarz
davalar, 3 yargtan oluan bir komite tarafndan incelenir. Bu komite oybirliiyle davay kabuledilebilir
bulup ayn zamanda bu davann esasna ilikin karar verebilir. Bu kararlar kesindir ve bu kararlarn
aleyhine Daireye ya da Byk Daireye bavurmak mmkn deildir.
Yerleik itihat bavurular Mahkeme nndeki bavurularn nemli bir ksmn oluturmaktadr. Bu
bavurularn zellii, ikyet konusu olan olayn Mahkeme tarafndan daha nce zme balanm
olmasdr. Konunun zme balanmasnn ardndan onlarca, yzlerce, hatta binlerce bavurucu ayn
konuda ikayette bulunarak Mahkemeye bavurmaktadr. Sorunun ulusal planda zm geciktike bu
bavuru saylar artmakta ve Mahkeme, ayn konuya ilikin onlarca ihlal karar vermek zorunda
braklmaktadr.
Mahkemenin yerleik itihat bavurularna rnek olarak dava sreleri hakknda yaplan bavurular
verilebilir. Trkiyeye kar ise, Mahkeme birok konuda ilke kararna varmtr: Dava ve tutukluluk
srelerinin uzunluu, ulusal mahkeme kararlarnn ge yerine getirilmesi veya hi yerine getirilmemesi,
orman mevzuatnn uygulanmasndan doan hak kayplar gibi. Bu alanlarda yeni bir yarg yolu kurularak
veya gerekli yasal deiiklikler yaplarak bu alanda yeni onlarca bavurunun Mahkemeye gelmesi
nlenebilir.

Daire Davalar
Yukardaki iki gruba girmeyen davalar ise, oy okluu ile karar alan ve 7 yargtan oluan bir Daireye
ynlendirilir. Bu Daire bir bavurunun hem kabuledilebilirlii, hem de esas hakknda karar verme
yetkisine sahiptir.
Mahkemenin nemli i ykn bu Daire davalar oluturur. Mahkemenin be adet Dairesi vardr.
Dairelerin oluumunda corafi dalm ve hukuk sistemleri dikkate alnr. Daireler yaama hakk ile igili
davalardan, ifade zgrlne ilikin davalara geni bir yelpaze altnda sunulan bavurular incelerler.
Daire davalarna kar Byk Daireye bavurmak imkn vardr.
Mahkeme, bnyesinde be Blm (Section) bulunmaktadr. Her Blm bir Bakan, bir Bakan
Yardmcs ve birok yargtan oluur. Blm idari bir birimdir; Daire ise, Blm iinde yargsal kararlar
veren yedi yargl heyettir. Bir Daire, davay stlenen Blmn bakanndan, aleyhine bavuru yaplan
devletin ulusal hkiminden ve Blm bakan tarafndan rotasyona gre seilen 5 yargtan oluur.
Daire, bavuruyu daval hkmete grlerini sunmas iin bildirir. Bu grler dier tarafa iletilir ve
kar grleri alnr. Mahkeme, deerlendirilen davalarn saysna bakldnda istisnai kalmakla beraber,
davada duruma olup olmayacana karar verir. Sonra Daire, 3 ay iinde kesinleecek olan kararn
verecektir. Bu 3 aylk sre iinde hkmet veya bavurucu verilmi olan kararn, yeni bir deerlendirme
iin davann Byk Dairenin nne getirilmesini talep edebilir.

Byk Daire Davalar
Eer bir bavuruda Szleme ve Protokollerinin yorumuna ya da uygulanmasna ilikin ya da genel
nitelikte ciddi bir sorun varsa bu davalar 17 yargtan oluan Mahkemenin Byk Dairesi tarafndan
incelenir.
Byk Daireye bireyler dorudan bavuramazlar. Byk Daire iki farkl ekilde bir davaya bakar:
Byk Daireye yollanma istemi sonucunda ya da Dairesinin Byk Daire lehine dosyadan ekmesi
halinde.

125
Bir Daire karar verdiinde, istisnai durumlarda kabul olunmak artyla, taraflar davann Byk
Daireye gnderilmesini isteyebilirler. Davann, yeni bir inceleme iin Byk Daire'nin nne yollanp
yollanmamasna Byk Daire bnyesinde oluan bir kurul karar verir.
Yine istisnai durumlarda olmak zere, bir Dairenin dosyadan el ekme sonrasnda Byk Daire
davaya bakabilir.
Eer Daire nnde grlmekte olan davada, Szlemenin yorumuna ilikin ciddi bir sorun sz konusu
ise ya da Mahkeme tarafndan daha nceden verilmi bir karar ile eliki riski varsa, Daire, Byk Daire
lehine davadan el ekebilir.

MAHKEME NNDEK USUL
Szleme iki tip bavuru arasnda ayrm yapmtr: Haklarnn ihlal edildiini ne sren, gerek ve tzel
kiiler, kii gruplar ya da hkmet d rgtler tarafndan yaplabilen bireysel bavurular ile bir
devletin bir baka devlete kar yapt devletleraras bavurular.
Mahkemeye kiiler, tzel kiiler, kii gruplar (dernek, sendika, vb.) bireysel bavuru sunabilir. Buna
karlk, devleti temsil eden ya da genel anlamda idarenin kapsamnda bulunan belediyeler gibi yerel
ynetimlerin veya kamu kurumlarnn Mahkemeye bavurma haklar yoktur.
Mahkemenin kuruluundan beri bavurularn ok byk ounluu, Szlemenin ihlal edildiini
iddia eden ve Mahkemeye dorudan bavuran bireyler tarafndan yaplmtr. Dier yandan bir devlet,
baka bir Szlemeye Taraf Devlete kar bavuruda bulunabilir. Buna devletleraras bavuru denir.
Bir kii Mahkemeye dorudan bavurabilir, yarglamann en banda avukatla temsil zorunlu
deildir. Mahkemeye bavurmak iin, gerekli evrakla beraber bavuru formunu gerektii gibi doldurup
gndermek yeterlidir. Fakat bir bavurunun Mahkeme tarafndan kaydedilmi olmas, bu bavurunun
kabuledilebilirlii ya da esas hakknda bir fikir vermez.
Szleme sistemi, bireylere, ye lkelerin cra kesinde bulunsalar veya maddi imknlar yetersiz
olsa bile, Mahkemeye kolay bir eriim imkn salar. Mahkeme nndeki yarglama cretsizdir.
Mahkeme nndeki yarglama ekimeli yarglama ve silahlarn eitlii ilkelerine gre yrtlr.
ekimeli yarglama ilkesinin anlam, bir davada tm taraflara, mahkemenin kararn etkilemek amacyla
yargnn bamsz bir mensubu tarafndan bile olsa gsterilen kantlar ve sunulan grlerle ilgili bilgiye
sahip olma ve bunlarla ilgili gr bildirebilme hakknn tannmasdr. Bu ilke silahlarda eitlik ilkesi ile
tamamlanr. Geni anlamda adil yarglanma hakknn bir esi olan silahlarda eitlik ilkesi, taraflardan
her birine, dier taraf karsnda aka zayf bir duruma drlmedii koullar altnda, davasn
savunabilmesi iin makul bir frsat verilmesi anlamna gelir. ekimeli yarglama ve silahlarn eitlii
ilkeleri taraflar arasnda adil bir denge kurulmasn amalamaktadr.
Hkmet d kurulular veya bir devlet yarglamaya katlabilir. Bunun dnda, bu kurumlarn nc
taraf sfatyla Mahkeme Bakannn onay ile davaya katlmalarna izin verilebilir. Ayrca Mahkeme
Bakan, bavurucu dnda davada taraf olmayan herhangi bir kiiyi ya da daval devlet dnda
Szlemeye taraf olan herhangi bir devleti, davayla ilgili yazl gr sunmaya veya durumalara
katlmaya davet edebilir. Bu duruma nc taraf sfatyla davaya katlma denir.
Mahkeme, istisnai durumlarda bilirkii atayabilir ve tank dinleyebilir. Mahkeme, davann konusu
olan olaylar akla kavuturmak iin, ilgili lkelerde soruturma grevleri yrtebilir. Bu durumda,
Mahkemenin temsilcileri, olay aydnlatmak iin sz geen lkedeki ahitleri dinleyip, olay yerinde
inceleme yapabilirler. Tutuklu bavurucularn salk durumlarn kontrol etmek iin uzman doktor
atanmas sz konusu olabilecei gibi, Mahkeme bazen bilirkiiler de atayabilir.
Mahkeme nndeki usul yazldr ancak baz davalar hakknda, Mahkeme duruma yapmaya karar
verebilir.

126

Resim 7.2: AHM nnde bir duruma.
Durumalar Strazburgda bulunan nsan Haklar Mahkemesi binasnda yaplr. Durumay kapal
oturumda yapma karar duruma gre ilgili Daire Bakan ya da Byk Daire Bakan tarafndan
alnmadka, durumalar kamuya aktr. Basn ve halk, kamuya ak durumalara katlabilir.
Mahkeme, birok davay yar-yargsal bir yol olan, dostane zm yoluyla zmeye alr. Dostane
zm taraflarn bavurunun grlmesine son vermek ynndeki anlamasdr. Bavurucu ve ilgili devlet,
birbirlerini kar karya getiren uyumazl sona erdirmek iin anlaabilirler ve bu uzlama genellikle
bavurucuya bir miktar para denmesi tarznda ekillenmektedir. Mahkeme, dostane zmn
gerekleme artlarn inceledikten sonra, eer insan haklarna saygnn bavurunun incelenmesinin
devamn gerektirdiini dnmezse, davay drr.
Mahkeme, taraflar her zaman dostane zm bulmaya tevik eder. Eer bir uzlama bulunamazsa,
Mahkeme davay esastan incelemeye balar.
Bir bavuru yapldnda Mahkeme, davann esas hakkndaki karar verene kadar, ilgili devletten
geici nlemler almasn isteyebilir. ou zaman, Mahkeme devletlerden bir ilemin yaplmasndan
kanlmasn ister. Genel olarak bunlar, lm yahut ikence tehlikesiyle kar karya olduunu ileri
sren bir kiinin, kendi lkesine geri gnderilmemesi ynndeki nlemlerdir. Genelde devletler
Mahkemenin geici nlemlerindeki taleplerine uymaktadrlar. Ancak bazen devletlerin bu talepleri
yerine getirmedii de grlr. Bu devletler, 34. maddedeki (bireysel bavurular) ykmllklerin yerine
getirilmedii gerekesiyle, Mahkeme tarafndan mahkm edilebilirler.
Mahkemenin mzakereleri her zaman kamuya kapal olarak yaplmaktadr.
Bazen devletlerin Mahkemeyle ibirlii yapmaktan kandklar, hatta Mahkemenin bir bavuruyu
inceleyebilmesi iin gerekli olan belge ve bilgileri paylamadklar durumlar olmutur. Bu durumda,
Mahkeme bu devletleri Szlemenin 38. maddesini (davann incelenmesi iin gerekli tm kolaylklarn
salanmas ykmll) ihlal ettikleri gerekesiyle mahkm edebilir.
Mahkeme nndeki yarglamann ne kadar sreceini nceden sylemek mmkn deildir.
Mahkeme, bavurular sunulmalarndan itibaren yl iinde bitirmek iin aba sarf etmektedir. Ancak
baz bavurularn incelenmesi bu sreden daha fazla bir sre alabilir, bazlar ise daha hzl
sonulandrlabilir. Mahkeme nndeki yarglamann sresi bavurunun nitelii, onu inceleyecek

127
mahkeme dzeni, taraflarn gerekli bilgileri mahkemeye sunmasndaki zeni gibi ya da duruma olmas
veya Byk Daire incelemesine sunulmas gibi birok etkene gre deiecektir.
Mahkeme, zellikle bavurann can gvenliini tehdit eden yakn bir tehlikeyle kar karya kaldn
iddia ettii durumlarda olduu gibi baz bavurular, acil bulabilir ve ncelikli olarak inceleyebilir.
Mahkemenin yapm oldugu durumalar Mahkemenin internet
sitesinde yaynlanmaktadr.
http://www.echr.coe.int/ECHR/FR/Header/Press/Multimedia/Webcasts+of+public+hearing
s/

Bir Bavurunun Yol Haritas
Szlemenin gvence altna ald haklardan birisi ihlal edildii iin madur olan herkes bu ihlalin
kayna olan Taraf Devletee, o devletin i hukukunda olan btn etkili yollar tkettikten sonra ve konu
ile ilgili son karardan itibaren alt ay iinde ve ayrca nemli bir zarar sz konusu ise Mahkemeye bir
bavuru yapabilir. Bu bavuru, eer Tek Yarg dzeni tarafndan, Mahkemeye bavuru koullarn
tamad gerekesi ile reddedilmemi ise, bir Komiteye veya Daireye verilir.
Bir bavurunun Komiteye veya Daireye verilmesini belirleyen temel lt, ikyete konu yaplan
ihtilafn niteliidir. Eer bavurunun konusu bir yerleik itihada konu olmu ise, bu bavuru Komite
tarafndan incelenecektir. Buna karlk bu bavuru daha nce incelenmemi yeni bir konuya ilikin ise ya
da 2., 3. madde gibi kiinin vcut btnl ya da dier temel haklarndan birisinin ar bir ihlali iddias
sz konusu ise, bu bavuru bir Daireye gnderilecektir.
Komite veya Daire bu bavuru hakknda ilk incelemeyi yaptktan sonra bu bavuruyu Taraf Devlete
grlerini ya da savunmasn sunmas iin iletecek ve ekimeli yarglama srecini balatacaktr. Ancak
gnmzde birok bavuruda Mahkeme, bir davay ilgili Taraf Devlete iletirken ayn zamanda taraflara
bir dostane zm nerisinde de bulunmaktadr. Eer taraflar bu neriyi kabul ederlerse, yarglama bu
aamada sona ermektedir. Taraflarn dostane zm kabul etmedikleri durumda Mahkeme, bavurucu
tarafn Taraf Devletin grlerine sunduu kar gr ve adil tazmin hakknda grn de aldktan
sonra bavurunun kabuledilebilirlii ve esas hakknda ayn anda karar verecektir. Gnmzde bu iki
konuda Mahkemenin ayr ayr kararlar vermesi ok istisnai bir durumdur.
Eer bavurunun kabuledilebilirlii ve esas hakknda Mahkemenin Komitesi bir karar vermise, bu
karar kesindir ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine bu kararn icras iin karar gnderilir. Buna
karlk bavurunun kabuledilebilirlii ve esas hakknda karar bir Daire kabul etmi ise, bu karar ancak
verildii tarihten sonra ay iinde kesinleir ve bu sreden sonra Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine
icra iin gnderilir. Buna karlk eer taraflardan birisinin Byk Daireye bavuruyu gnderme talebi
kabul edilmi ise, bavuru Byk Daire tarafndan karara balandktan sonra bu karar Avrupa Konseyi
Bakanlar Komitesine icra iin gnderilir.

Mahkemenin hlal ve Adil Tazmine likin Kararlar ve hlal Kararnn
Sonular
Mahkemenin verdii ihlal kararlar balaycdr ve mahkm edilen devlet bu kararlar uygulamak
zorundadr. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, kararlarn uygulanmas ve zellikle bavuruculara
uradklar zararlara karlk ngrlen tazminatlarn denmesi srecini izler.
Adil tazmine karar verilmesi, Mahkemenin Szleme tarafndan gvence altna alnm bir hakkn
ihlal edildiine dair tespit yapmasnn otomatik bir sonucu deildir. Mahkeme, ihlal karar sadece i
hukukta ihlalin sonularn ancak ksmen ortadan kaldrabiliyorsa ve bu halde bile sadece gerektii
takdirde olmas durumunda adil tazmine karar verebilir. Ayrca Mahkeme, ancak koullara gre adil
olmas durumunda tazminata hkmeder. Mahkeme iddia edilen baz zararlara ilikin ihlalin tespit
edilmesinin tek bana yeterli adil tazmin oluturduuna karar verebilir. Tazminat miktarnn
belirlenmesinde Mahkeme, ihlalden zarar grm taraf olan bavurucunun ve kamu yararndan sorumlu

128
olan Szlemeye taraf devletin durumlarn ayrca dikkate alabilir. Son olarak, Mahkeme, genellikle
yerel ekonomik koullar dikkate almaktadr.
Bir ihlal karar verildiinde, Mahkeme dosyay Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine gnderir. Bu
kurulu, ilgili lkeyle ve kararlarn yerine getirilmesinden sorumlu blm ile birlikte, bu kararn nasl
uygulanaca ve buna benzer yeni ihlallerin nasl engellenecei konusundaki nlemleri belirler. Bu, baz
genel nlemlerin alnmas, zellikle yrrlkteki mevzuatn deitirilmesiyle ve gerekirse bireysel
nlemlerin alnmasyla gerekletirilebilir.
Hakknda ihlal karar verilen devlet, benzer yeni Szleme ihlallerin meydana gelmemesini
gzetmelidir. Aksi durumda, yeni ihlal kararlaryla karlaabilir. Nitekim baz durumlarda devletler,
Szlemeye uygun hale getirmek amacyla mevzuatlarn deitirmek durumunda kalrlar.
Mahkeme, bir devleti mahkm ettiinde bavurann bir zarara uradn saptarsa, genelde bu kiiye
adil tazmin verilmesine, yani urad zararn tazmini iin bir miktar para denmesine karar verebilir.
Bakanlar Komitesi, Mahkeme tarafndan kararlatrlan bu miktarn somut olarak, bavurucuya denip
denmediini denetler.
Son birka yldr Mahkeme, sistematik sorunlar ad verilen, ulusal mevzuatn Szlemeyle
uyumsuzluundan kaynaklanan birbirine benzer problemlerin youn bavuru aknna neden olmasndan
tr yeni bir usul gelitirdi. Bu yeni usule gre, birbirine benzer olan bavurularn sadece bir ya da
birka tanesi deerlendirmeye alnr, benzer dier bavurularn incelenmesi ertelenir. Mahkeme, bir pilot
davada kararn vererek, ilgili Hkmeti ulusal mevzuatn Szlemeye uyumlu hale getirmeye davet
eder ve alnmas gereken genel nlemleri belirtir. Bundan sonra benzer dier davalar incelenir.

MAHKEMENN YK VE GELECE
Mahkeme kendi baarsnn kurban olmutur: Her sene 50,000 adet yeni bavuru Mahkemeye
sunulmaktadr. Verdii baz kararlarn dzenli olarak yaratt yanklar ve Szlemeye taraf olan
lkelerin vatandalar arasnda ykselen n, Mahkemeye ulaan yllk bavurularn saysnn
artmasndaki en byk etkenler olarak gsterilmektedir.
Mahkeme nndeki bireysel bavurular says son yllarda ok artmtr (2012 yl ba itibaryla
Mahkemenin nnde 150,000den fazla bavuru bulunmaktadr). Ancak bu bavurularn ok byk bir
blm (%95ten fazlas), Szlemede yer alan kabuledilebilirlik kriterlerinden birini yerine getirmedii
gerekesiyle, esastan incelenmeksizin reddedilmektedir.
Mahkeme, kuruluundan bu yana verilmi ihlal kararlarnn yarya yaknnda adil yarglanma ve
yarglamann uzunluu ile ilgili olarak, Szlemenin 6. maddesinin ihlal edildii sonucuna varmtr. te
yandan, Mahkeme tarafndan saptanan ihlallerin %62si 6. madde (adil yarglanma hakk) ve 1 numaral
ek Protokoln 1. maddesi (mlkiyetin korunmas) ihlallerini ilgilendirir. Nihayet, davalarn %9unda,
Mahkeme yaam hakknn, ikence ve insanlk d ya da aalayc muamele yasann ciddi olarak ihlal
edildii sonucuna varmtr (Madde 2 ve 3).
Bavurular eleme ve deerlendirme mekanizmalarn etkililetirerek Mahkemenin uzun vadede
etkinliini gvence altna almay hedefleyen 14 numaral Protokol, en basit davalar iin yeni yarglama
dzenleri ve yeni bir kabuledilebilirlik kstas (nemli bir zararn varoluu) ngrmtr. Bu protokol
yarglarn grev sresini tek dnemle snrl 9 yla karmtr.
14 numaral Protokol 1 Haziran 2010 tarihinde yrrlle girmitir.
14 numaral Protokolden bamsz olarak, Szleme tarafndan oluturulan sistemin yenilenmesi
gerekli grlmektedir. 2006nn Kasm aynda, sekin hukukulardan oluan Akil Adamlar Grubu,
Bakanlar Komitesine raporunu sunmutur. Grup, raporunda yeni bir hukuki eleme mekanizmasnn
kurulmasn ve Mahkemenin yapsal isleyiini ilgilendiren baz unsurlara dair deiiklii ieren ve dier
uluslararas antlamalara gre daha kolay deitirilebilir bir stat hazrlanmasn tavsiye etmitir. Bu
kararlarn nda Mahkeme yukarda incelediimiz filtraj sistemini kurmutur.

129
Mahkemenin etkililiini kaybetmesi, Avrupa corafyasnda insan haklar koruma sisteminin
zayflamas anlamna gelecektir. zellikle ekonomik krizlerde devletlerin insan haklar-gvenlik
dengesinde gvenlie arlk verdikleri ve toplumun azmsanamayacak bir kesiminin insan haklarna,
oulculua, yabanclarla bir arada yaama kltrne inancn kaybettii bir gerektir. Oysa gnmzde
Avrupa corafyas deiik rklarn, inanlarn, siyasal grlerin bir arada yaad bir yerdir. nsan
haklarnn evrensel nitelii bir arada yaama kltrnn korunabilmesi iin vazgeilmez bir nemdedir.
Mahkeme her yl Taraf Devletlerle ilgili genel bilgiler yaynlamaktadr.
Bu bilgilere erimek iin: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/0EDBDBFF-6574-43CD-
B4C1-540A18044B9D/0/FICHEPARPAYS_FRE_NOV2011.pdf

130
zet
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi II. Dnya
Savandan sonra Avrupada yeniden savalarn
olmamas iin demokrasi, oulculuk ve insan
haklar temelinde ortak bir Avrupa yaratabilmek
iin kurulmutur.
Szlemenin ngrd koruma sistemi ilke
zerine kuruludur:
a. Bireysel temel haklar korunmaktadr. Bu
haklarn zellii, kiinin yaad rejim ne
olursa olsun her insann doutan sahip
olduu haklar olmasdr.
b. Bireysel bavuru ilkesinin nemi. Szleme,
ye devletlerin lkelerinde en cra
kelerdeki bavuruculara dahi kolay
ulalabilir bir hukuk yolu sunmaktadr.
c. Yerindenlik ilkesi. Szleme koruduu temel
haklarn nce ulusal planda korunmasn
amalamaktadr. Szleme organlarnn bu
koruma sistemindeki yeri, ulusal makamlara
gre ikincildir. Bir insan hakk ihlalini
nlemek ncelikle ve esas olarak ulusal
makamlarn grevidir. Mahkeme, sadece
ulusal makamlarn bu ihlali nleyememeleri
durumunda grev yapabilen bir organdr.
Mahkeme Szlemeye Taraf Devletlerin saysna
eit sayda yargtan oluur. Mahkemede
hlihazrda 47 yarg grev yapmaktadr.
Yarglar, her Taraf Devletin sunaca kiilik
aday listesinden Avrupa Konseyi Parlamenterler
Meclisi tarafndan dokuz yllk bir sre iin
seilirler. Tekrar seilmeleri mmkn deildir.

Mahkeme drt alma dzeninde grev
yapmaktadr:
a. Tek Yarg dzeni ya da Filtraj sistemi
b. Komite dzeni ya da Yerleik tihat
bavurular sistemi
c. Daire dzeni,
d. Byk Daire dzeni.
Mahkemenin yarglama usul, ilke olarak dosya
zerinden yazl yarglamadr. Ancak Mahkeme,
nemli grd baz davalarda ok istisnaen
duruma yapmakta ve taraflar dinlemektedir.
Mahkeme nndeki yarglama ekimeli
yarglama ve silahlarn eitlii ilkesine uygun
olarak yrtlmektedir. Mahkeme inceledii bir
davada nce o bavurunun kabuledilebilirlik
koullarn tayp tamadn inceler. Sadece
kabuledilebilir bulunan ikyetler esas hakknda
bir incelemeye konu olur. Bu inceleme ncesinde
Mahkeme, taraflar uzlatrmak iin dostane
zm ad verilen yar-yargsal bir yola sklkla
bavurur. Eer taraflar bir uzlamaya varamaz
iseler, Mahkeme bavuruyu esastan inceler ve
ihlal kararna ya da ihlal olmad kararna varr.
Eer Mahkeme, o bavuruda ihlal olduuna karar
vermi ise, genellikle bavuru tarafa adil bir
tazminat da denmesine karar verir.

131
Kendimizi Snayalm
1. Trkiye Avrupa nsan Haklar Szlemesini
hangi yl imzalamtr?
a. 1950
b. 1987
c. 1991
d. 1998
e. 1949
2. Aadaki devletlerden hangisi AHSne taraf
deildir?
a. A.B.D.
b. sve
c. Rusya
d. Ermenistan
e. Azerbeycan
3. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
aadakilerden hangisi bavuramaz?
a. Kiiler
b. Tzel kiiler
c. Dernekler
d. Sendikalar
e. Belediyeler
4. Aadakilerden hangi Mahkemenin alma
dzenlerinden deildir?
a. Tek Yarg
b. Byk Daire
c. Daire
d. Komite
e. Genel Kurul
5. Aadakilerden hangisi kabuledilebilirlik
koullarndan deildir?
a. ay kural
b. hukuk yollarn tketmek
c. nemli bir zarar
d. Madur olmak
e. Szleme kapsamndaki bir hakka dayanmak
6. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin
nndeki yarglama usul ile ilgili olarak
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. ekimeli yarglama ilkesine uyulur.
b. Komite kararlar aleyhine itiraz mmkn
deildir.
c. Yarglama harlar yksektir.
d. Tek Yargcn kararlar aleyhine itiraz
edilemez.
e. Byk Daire kararlar kesindir.

7. Aadakilerden hangi yntemle Avrupa
nsan Haklar Mahkemesine yaplan bavuru
says azaltlabilir?
a. Ulusal planda ihlal says oaltlarak.
b. Szlemeye yeni haklar ekleyerek.
c. Szleme nndeki yarglama usuln
hzlandrarak.
d. Ulusal planda ihlal saysn azaltarak ve
ihlallerin zerine hzl ve etkili ekilde
giderek.
e. Avrupa nsan Haklar Mahkemesindeki
yarg saysn arttrarak.
8. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi etkili bir
insan haklar sistemi olmaktan karsa, aadaki
ihtimallerden hangisi gerekleemez?
a. Avrupada ortak bir insan haklar standard
kalmaz.
b. Her lke, kendi iinde denetimsiz olarak insan
haklarn ihlal edebilir.
c. lke iindeki yabanclar zerindeki insan
haklar ihlalleri artar.
d. Kiiler insan haklar ihlallerine kar daha iyi
korunur.
e. nsan haklarna dayal bir uluslararas dzen
kurma ideali zarar grr.
9. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin,
devletlerin ykmllklerini yerine getirme-
meleri halinde devreye girmesi hangi ilkenin bir
sonucudur?
a. Demokrasi
b. Yerindenlik
c. Hukuk Devleti
d. Hukukilik
e. Aklk
10. Aadakilerden hangisi ikyet konusu olan
olayn Mahkeme tarafndan daha nce zme
balanm olduu bavuru tiplerine verilen
terimdir?
a. Yerleik itihat bavurusu
b. ekimeli Yarg
c. Kabul edilmezlik
d. Drdnc derece mahkemesi
e. Tam yarg davas

132
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Mahkemenin
Tarihesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Usule likin
Kabuledilemezlik artlar balkl konuyu
3. e Yantnz yanl ise Usule likin
4. e Yantnz yanl ise Mahkemenin alma
Dzenleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Usule likin
6. c Yantnz yanl ise Mahkeme nndeki
Usul balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Mahkemenin Yk
ve Gelecei balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Mahkemenin Yk
ve Gelecei balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Avrupa nsan Haklar
Szlemenin ngrd Koruma Sisteminin
Dayand Temel lkeler balkl konuyu
10. a Yantnz yanl ise Yerleik tihat
Bavurular Sistemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Bu temel ilke udur:
1. Bireysel temel haklar korunmaktadr.
2. Bireysel bavuru ilkesinin sistemin temelidir.
Yerindenlik ilkesi.

"Anayasa ile Karlatrmal nsan Haklar
Avrupa Szlemesi ve Mahkeme tz",
Osman Doru, On ki Levha Yaynclk, 2010
"nsan Haklar Avrupa Mahkemesi: Kararlarn
Uygulanmas", Naz avuolu, Su Yaynevi,
2003

134

Amalarmz
AHMde Trkiyeye Kar Verilmi hlal Kararlarna ve Bu Davalarn Niteliini
Aklayabilecek,
AHM Kararlarnn Ulusal Hukuku Deitirici Etkisini Anlatabilecek,
Trkiye ve Dier Devletlerin AHM nndeki nsan Haklar hlalleri statistiklerini
Tanmlayabilecek

Anahtar Kavramlar
nsan Haklar
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
Yaam Hakk
kence Yasa

Uzun Yarglama
Bireysel Bavuru
AHM statistikleri

indekiler
Giri
Trkiyenin AHM nndeki Temel nsan Haklar Sorunlar
Ar nsan Haklar hlalleri Kategorisi: Yaam Hakk ve kence ve Kt Muamele Yasa
rnek Olay 1: Yaam Hakk ve Devletin Pozitif Ykmllkleri: Kaya/Trkiye (19.2.1998)
Karar
rnek Olay 2: Yaam Hakk ve Orantsz G Kullanm: Evrim ktem/Trkiye (4.2.2009)
Karar
rnek Olay 3: Aksoy/Trkiye (18.12.1996) Karar
rnek Olay 4: Tutukluluk Sresinin Uzunluu ve Tazminat Sorunlar
AHM Kararlarnn Ulusal Hukuku Deitirici Etkisi
rnek 1: Gzaltnda Avukat Zorunluluu: Salduz/Trkiye (27.11.2008) Karar
rnek 2: fade zgrl ve Basn: rper ve Dierleri/Trkiye (20.10.2009) Karar
AHM Bireysel Bavuru ve nsan Haklar hlalleri statistikleri
8

135
GR
Trkiye, II. Dnya Savann felaketlerin bir daha yaanmamas ve demokrasi, insan haklarna sayg
ortak deerleri temelinde ykselen bir Avrupa idealini hedefleyen Avrupa Konseyine kuruluundan
itibaren 1949 ylnda ye olmutur.
Avrupa Konseyi bnyesinde 1950 ylnda hazrlanan Avrupa nsan Haklar Szlemesine (AHS)
1954de taraf olmutur. AHS 1954 ylndan itibaren Trk hukuk dzeninin ayrlmaz bir parasdr.
Trkiye 28.1.1987 ylnda bireysel bavuru hakkn, 22.1.1990 ylnda ise Avrupa nsan Haklar
Mahkemesinin (AHM) zorunlu yarg yetkisini tanmtr. Trkiyenin AHM nnde 22 yllk bir
gemii vardr.
Bu sre iinde Trkiye AHM tarafndan defalarca insan haklarn ihlalden mahkum edilmitir.
Trkiye bugn Rusyadan sonra hakknda en ok bireysel bavuruda bulunulan lkedir.
Bu nitede Trkiye bakmndan AHMnin verdii insan haklar ihlali kararlarna yol aan temel
konular rneklerle ele alnacak, Trkiye ve dier devletleri insan haklar ihlalleri ve bireysel bavurular
asndan karlatran istatistiklere yer verilecektir.

TRKYENN AHM NNDEK TEMEL NSAN HAKLARI
SORUNLARI
Trkiye, Anayasa ve yasalarndan kaynaklanan yapsal sorunlar yannda uygulamadaki bir ok
eksiklikleri nedeni ile AHM nnde 31.12.2011 ylna kadar toplam 2.404 kez insan haklarn ihlal
etmekten mahkum olmutur. Bu say Trkiyeyi AHSni en ok ihlal eden devlet konumuna
getirmektedir. Ayrca Trkiye 15.950 bavuru ile Rusyadan sonra hakknda en ok bireysel bavuru
yaplan devlettir.
Trkiye hakknda verilen insan haklar ihlali kararlar genelde ar insan hakk ihlalleri olarak
nitelendirilen yaam hakk ile ikence ve kt muamele yasann ihlali alanlarnda sz konusu
olmaktadr. Ancak tutukluluk ve yarglama sresinin uzunluu, mlkiyet hakknn ve ifade zgrlnn
ihlali iddialar erevesinde yaplan bireysel bavurular da AHMnin en ok ihlal karar verdii dier
sorunlu alanlar oluturmaktadr.
Trkiyenin insan haklar sorunlarn AHM kararlar erevesinde incelemek hukuk dzeninde
yaplmas gereken reformlar asndan yol gstericidir. Zira AHS bugn yorumland ekliyle yaayan
hukuku yanstmakta ve AHM tarafndan Avrupa kamu dzeninin anayasal belgesi olarak
nitelendirilmektedir. Dier bir ifade ile AHS taraf devletler bakmndan ortak deerleri yanstmakta,
adeta Avrupann anayasas ilevini grmektedir. AHM itihatlar dorultusunda ortaya kan Avrupa
insan haklar hukukunun taraf devletler asndan getirdii temel ykmllk ise ulusal hukuk dzeninin
bu hukuk ile uyum iinde olmasn salamaktr.
Bu erevede Trkiyenin zellikle 2001 Anayasa deiikliinden itibaren, gerekletirdii hukuk
reformu sreci esasen AHM itihatlar dorultusunda ulusal mevzuatn uyumlatrlmas srecidir. Bu
anayasal ve yasal reform srecinin nemli bir aamasn 2004 Anayasa deiiklii ile Anayasann 90.

Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi ve Trkiye

136
maddesinde yaplan dzenleme oluturmaktadr. 90. madde deiiklii ile insan haklarna ilikin
uluslararas antlamalara atma halinde kanunlar karsnda stnlk tannmaktadr. Bylece yarg
organlarna antlamalarla/yasalarn atmas halinde izlemeleri gereken yol aka gsterilmektedir.
rnek olaylar erevesinde Trkiye hakknda en ok ihlal karar verilen yaam hakk, ikence ve kt
muamele yasa, uzun tutukluluk srelerine ilikin sorunlar inceleyelim.

AIR NSAN HAKKI HLALLER KATEGORS: YAAM HAKKI
VE KENCE VE KT MUAMELE YASAI
nsann en temel hakk olan yaam hakk ile insanlk onurunu zedeleyen ve bir insanlk suu oluturan
ikence yasana aykr eylemler ar insan haklar ihlalleri kategorisini oluturur.
1990l yllarda Trkiyeye kar yaplan bireysel bavurularn ounluunu oluturan bu kategori,
Trkiyenin hayata geirdii reformlar, zellikle de uygulamadan kaynaklanan sorunlarn giderilmesi ile
2000li yllardan itibaren nemli lde azalmtr.

RNEK OLAY 1: YAAM HAKKI VE DEVLETN POZTF
YKMLLKLER: KAYA/TRKYE (19.2.1998) KARARI
Yaam hakknn korunmas ncelikle ldrmeme ykmlln ierir.
Ancak AHMnin gelien itihad yaam hakknn korunmasnda devletin pozitif ykmllklerini
ortaya koymutur. Bu ykmllk meydana gelmi bir lm olaynda etkin soruturma yaplmas
zorunluluunu ierir.
Kaya davasnda Trkiye kiinin lmnn gvenlik kuvvetleri ile girilen bir atma sonucu meydana
geldiini ileri srmtr. Ancak Kayann lm zerine hibir resmi soruturma yaplmamtr. Savc
olay yeri incelemesi yapmam, kartular toplanmam, ilgili hi kimseyi sorguya ekmemitir. lm
olaynn meydana geli artlarnda gvenlik grevlilerinin AHSnin yaam hakkn dzenleyen
2.maddesi erevesinde hareket edip etmediklerinin tespitini salayacak salam ve kesin kantlar
olmadndan AHMnin bu konuda bir hkme varmas mmkn deildir. Esas olan meselenin yetkili
ulusal makamlar tarafndan aratrlp, zmlenmesidir. Bu ise AHMnin de ifade ettii gibi ancak etkili
ve tarafsz bir soruturmann yrtlmesiyle gerekleebilir. Bu erevede soruturmann ekli nem
tamamakta, olay nlerine geldii andan itibaren yetkili mercilerin harekete geerek soruturmann
sorumluluunu stlenmeleri gerekmektedir. Bu durumda AHM olayla ilgili etkin bir soruturma
yaplmamas nedeni ile AHSnin yaam hakkn dzenleyen 2. maddesinin ihlal edildiine karar
vermitir.
AHM yaam hakknn pozitif ykmllkler dourduunu kabul etmekte, devletin aratrma,
soruturma ve hak ihlallerine son verme dorultusunda etkin almalar yapma zorunluluunu ortaya
koymaktadr. Eylem yasad gruplar tarafndan yaplm olsa dahi sorumlularnn derhal yakalanarak
yarg nne karlmas demokratik hukuk devletinin bir gereidir. Terr eylemlerinin sz konusu olduu
bir blgede soruturma yapmann zorluklar olmakla birlikte, bu durum AHS 2. madde dorultusundaki
soruturma yapma ykmlln ortadan kaldrmamakta, ayrca etkili soruturmalarn yaplmamas
gvensizlik ve cezasz kalma duygusunu arttrarak ksr dngye yol amaktadr (rnein
Demiray/Trkiye, 21.11.2000).
Bu ykmllk ldrme eylemi bir devlet grevlisi tarafndan gerekletirilmemi bile olsa sz
konusudur (rnein akc/Trkiye karar, 8.7.1999). Devlet etkili bir soruturma yaparak olayn
faillerini ortaya karabilmek iin gereken btn tedbirleri almaldr. Bu dorultuda ldrmeme
ykmn ncelikle kendisi yerine getiren devlet, lmle sonulanacak saldr ve eylemleri nlemek iin
sorumlularn saptanp yarglanmalarna ynelik uygun yntemlerin ilerliini salamakla ykmldr.
Aksi halde bu eylemlerin ho grld ya da desteklendii fikrinin toplumda n plana kmasyla,
adalete olan inan sarslr.

137
Etkin ve tarafsz soruturma eksiklii sonucu yaam hakknn ihlal edilmi olmas AHMnin bu
konuda Trkiyeye kar vermi olduu kararlarn ortak noktasdr. (rnein Ergi/Trkiye, 28.7.1998,
Gle/Trkiye 27.7.1998).

RNEK OLAY 2: YAAM HAKKI VE ORANTISIZ G
KULLANIMI: EVRM KTEM/TRKYE (4.2.2009) KARARI
Olayda 14 yandaki bavurucunun pankart asan gstericilere kar havaya ve yere uyar atei aan ve
takip eden polislerin silahndan kan bir kurunla tesadfen yaralanmas sz konusudur. AHM davada
yaam hakkn dzenleyen 2. maddenin esastan ve usulden ihlal edildiine karar vermitir. Polisin
hareketinin gerek bir tehlikenin yokluunda orantszl tespit edilmekte ayrca zamanam nedeni ile
davann dmesi AHSne aykr bulunmaktadr. Yaam hakkn dzenleyen 2. maddeden kaynaklanan
ykmllkleri tatmin etmesi gereken bir ceza davasnda kamunun gveni ve hukuk devletinin gerekleri
uyarnca yasad eylemlerde bir hogrnn varlna dair herhangi bir grnm olmamaldr. Bu
dorultuda zamanam ve affn bu tr davalarda sz konusu olmamas gerekir.
Gvenlik gleri ateli silahlar kullanmadan nce dier bastrma yntemlerinden (gz yaartc gaz,
plastik mermi gibi) yararlanarak lme sebebiyet vermemek iin gereken tm zeni gstermek
durumundadrlar. Ancak olayn zelliklerini dikkate almadan, insan karakterinin ngrlemezlii
karsnda bakalarnn ve kendi hayatlarn korumak durumunda olan gvenlik grevlilerine bu ynde
ilkesel bir ykmllk de yklenemez. (Bu anlamda Perk ve Dierleri/Trkiye, 28.3.2006).
Bu anlamda elbette gvenlik grevlileri kendilerinin ve bakalarnn hayatlarn riske atmamak iin
gerekli tm tedbirleri alacaklardr. Ancak bu tedbirlerin gdlen amala kesinlikle orantl olmas gerekir.
(Gstericileri datmak iin bavurulmu ateli silah kullanmn ieren nlemlerin orantszlna dair
rnein, Gle/Trkiye karar 27.7.1998)
AHMnin ateli silahlara bavuran gvenlik grevlilerine ilikin orantllk ilkesini ve olayn
zelliklerini deerlendirdii tm kararlarnda ortak nokta kar tarafn da bir silahl saldrda bulunmas,
gvenlik grevlilerinin ise hem kendi hem de bakalarnn hayatlarn tehlikeye sokmamak abas iinde
lme istemeden sebebiyet vermeleridir (rnein Perk ve Dierleri/Trkiye). Bu artlarda orantllk
ilkesi erevesinde yaam hakknn ihlali gndeme gelmemektedir.

RNEK OLAY 3: AKSOY/TRKYE (18.12.1996) KARARI
Olayda bavurucu 14 gn gzaltnda kaldktan sonra savcnn nne gzle grlebilir yara ve izlerle
kartlm, ayrca ellerini kullanamad da grlmtr. Bununla birlikte, savc ikence ve kt
muameleye dair bir soru sormam, herhangi bir soruturma yapmamtr. AHM terrle mcadelenin
birok zorluklar ierdiini kabul etmekle birlikte, ikence yasann mutlak bir hak olduunu ve her
koulda bu yasaa uygun hareket edilmesi gerektiini vurgulamtr. Olayda kiiden bilgi elde etmek iin
yaplan kt muamelenin ciddi ve ok yksek dzeyde ac verici nitelikte olmasndan dolay bu
muameleyi ikence olarak vasflandrmtr.
Bu dava AHMnin ikence olarak nitelendirdii ilk olay olma zelliini tar.
Grld gibi devletin buradaki ykmll ncelikle negatiftir, dier bir ifade ile ikence ve kt
muamele yapmamaktr. Yaam hakknn korunmasnda olduu gibi ikence ve kt muamele yasa da
pozitif ykmllkler ierir. Devlet sorumlular tespit edip cezalandrmak iin etkili bir soruturma
yapmaldr (Aksoy/Trkiye, Dikme/Trkiye, 11.7.2000).
kence ve kt muamele yasann etkili uygulanmasnda gzaltnda olan kiinin avukat
(Salduz/Trkiye, 27.11.2008) ve tbbi yardma (lhan/Trkiye, 27.6.2000) ulaabilmesi de ok nemli bir
rol oynar.

138
RNEK OLAY 4: TUTUKLULUK SRESNN UZUNLUU VE
TAZMNAT SORUNLARI
Trkiyenin AHM nndeki sorunlarna arpc rneklerden biri de uzun tutukluluk sureleridir. Uzun
yllar devam eden davalar boyunca kiinin tutukluluk halinin i mahkemelerde kalplam cmlelerle
uzatlmas AHSnin 5/3 (makul srede yarglanma ya da salverilme) ve 5/4 (tutuklamann yasallna
sratle karar verilmesi aksi halde kiinin salverilmesi) maddelerinin ihlalini oluturmas AHMnin
yerleik itihaddr. rnek olarak Dereci/Trkiye, 24.5.2005, Solmaz/Trkiye 2007, Cahit Demirel/
Trkiye 7.7.2009 verilebilir. Uzun yllar devam eden davalar (rnein AHMnin ihlal bulduu ahap
Doan/Trkiye (2010), davasnda kii 12 yl 10 aydr tutuklu olup, davas halen devam etmekteydi)
Trkiyenin AHM nnde srekli mahkumiyet nedenidir.
AHM Tunce ve Dierleri/Trkiye (13.9.2009) davasnda yasal olmayan tutuklamalar ve makul
surede yaplamayan yarglamalar iin tazminat istemini dzenleyen Ceza Muhakemesi Kanununun 141
ve 142. maddelerinin etkili bir yol oluturmadna karar vermitir.
Bu dzenlemeye gre (CMK madde 142) tazminat istemi ancak karar veya hkm kesinletikten
sonra yaplabilmektedir. Bu durumda makul surede yarglanma hakknn ihlali ve ihlalin sona erdirilmesi
dorultusunda dava devam ederken istemde bulunmak mmkn deildir. Bu balamda tutukluluk sresi
makul sreyi am iken bile kii yarglama srecinin tamamlanmasn beklemek zorunda kalmakta daha
nce herhangi bir tazminat talebinde bulunamamaktadr.
Hangi insan hakk ihlalleri ar ihlal kategorisine girer?
Yaam hakknn korunmas ile ikence ve kt muamele yasa
kapsamnda devletin pozitif ykmllkleri ne anlama gelir?

AHM KARARLARININ ULUSAL HUKUKU DETRC ETKS
AHSnin 46. maddesi taraf devletlere AHM kararlarna uyma ykmll getirmektedir. Devletlerin
kararn gereklerini yerine getirmesi AHMnin ihlal kararnda hkmettii tazminat miktarnn
bavurucuya denmesi yannda, kararda tespit edilen ulusal hukuk dzeni ile AHM itihatlar arasndaki
uyumsuzluun giderilmesi ykmn de ierir. Bu uyumsuzluk bir yasadan ya da ulusal mahkemelerin
sre giden bir itihadndan kaynaklanyor olabilir. Bu durumda AHM kararnn icras ancak ulusal hukuk
dzeninde yer alan AHM itihadna ters sorunun giderilmesi ile mmkndr. Bu bir yasa maddesi ise
maddenin deitirilmesi ya da kaldrlmas gerekir. AHM bu gibi hallerde genelde izlenmesi gereken yol
ya da alnmas gereken tedbirleri ilgili devlete tavsiye etmektedir.
Bu erevede Avrupa Konseyine ye devletlerin ulusal hukuk dzenleri insan hak ve zgrlklerinin
korunmas asndan benzer zellikler gstermektedir. Avrupann ortak deerlerini oluturan insan
haklar, demokratik hukuk devleti ve hukukun stnl ilkeleri taraf devletlerde benzer yasa, uygulama
ya da usullerle korunmaya balamtr. Bu sre AHM kararlarnn ulusal hukuk dzenleri zerindeki
deitirici etkisi ile ivme kazanmtr. Dier bir ifadeyle bir devlet iin verilmi bir karar benzer sorunu
ieren dier bir devlet tarafndan da uygulanmaktadr. Bu konuyu aada iki rnekle aklayacaz.

RNEK 1: GZALTINDA AVUKAT ZORUNLULUU:
SALDUZ/TRKYE (27.11.2008) KARARI
AHM Byk Dairesinin Salduz karar gzaltnda avukat yardmndan yararlanma ilkesini getirmitir.
Trkiyede DGMler erevesinde sz konusu olan uygulamann AHSnin adil yarglanma hakkn
dzenleyen 6. maddesinin 3/c (kiinin savunma hakk) ilkesine aykr olduuna karar vermitir. Bu
yardm ilk soruturmadan itibaren, dier bir ifade ile kii gzaltna alnd andan itibaren salanmaldr.
AHSnin 6. maddesi dorultusunda adil bir yarglama kiinin gzaltna alnd andan itibaren avukat
yardmndan yararlanmas olanann salanmasn ierir. Bu anlamda zgrlnden mahrum kalm
kii bir avukatn sunaca her olanaktan; rnein tartma, savunmann hazrlanmas, delillerin

139
aratrlmas, soruturmaya hazrlanma, destek salama, tutukluluk koullarnn denetimi gibi,
faydalanmaldr.
Hatta kii bu sre iinde susma hakkn kullanm olmasna ramen, AHM Dayanan/Trkiye
(13.10.2009) kararnda yasadan kaynaklanan sistematik kstlamay da dikkate alarak, avukat yokluunda
adil yarglanma ilkesinin ihlal edildiine karar vermitir.
Bu durumda gzaltnn balad andan itibaren avukatn kiinin yannda bulunmas, soruturma
ncesi bilgilendirmesi, dosyaya erimesi olanaklarnn salanmas gerekir. Bu konuda taraf devletlerin
tmnde bu ynde gerekli dzenlemeler yoktur. rnein Fransada avukat gzaltna alnan kiiye kt
muamele edilip edilmediinin kontrol iin ksa (yarm saat) bir ziyaret yapabilmekte ancak dosyaya bu
sre zarfnda eriememekteydi. Ancak Fransa, Salduz karar Trkiyeye kar verilmi bir karar olmasna
ramen kendi ulusal hukuk dzeni AHMnin Trkiyeye kar tespit etmi olduu eksiklii ierdiinden
Ceza Usul Yasasn 2011de deitirmek zorunda kalmtr. Gzaltnda avukat bulundurma ynnde bir
dzenlemesi olmayan Belika da Salduz karar gerei 2011 ylnda bu hakk tanmtr.
Trkiye bakmndan ise Salduz kararnda DGMler asndan sz konusu olan avukat yasa sorunu
DGMlerinin kaldrlmas ile ortadan kalkmtr. Ceza Muhakemesi Kanununun 149/3. maddesi avukatn
pheli veya sankla grme, ifade alma veya sorgu sresince yannda olma ve hukuki yardmda
bulunma hakknn engellenemeyeceini dzenlemitir. Ayrca 153. madde uyarnca avukat soruturma
evresinde dosyann ieriini inceleyebilmektedir. Bu durumda grld gibi Trk hukuku AHM
itihad ile uyumludur.

RNEK 2: FADE ZGRL VE BASIN: RPER VE
DERLER/TRKYE (20.10.2009) KARARI
26 gazete sahibi, yaz ileri mdr, haber merkezi yneticisi ve gazetecinin bavurular zerine, 4
gnlk gazetenin 15 gnden 1 aya kadar deien srelerde yaynlanmasnn durdurulmasna (Terrle
Mcadele Yasasnn 6/5. maddesi su islemeye tevik, sular ve sulular vme veya terr rgtnn
propagandasn ieren sreli yaynlarn hakim karar ile (gecikmesinde saknca bulunan hallerde de
Cumhuriyet savcsnn emriyle; Cumhuriyet savcs 24 saat iinde hakime bildirir, hakim 48 saat iinde
onaylamazsa durdurma hkmsz saylr) tedbir olarak 15 gnden 1 aya kadar durdurulabileceini
dzenlemekteydi) ilikin olan rper ve Dierleri/Trkiye davasnda AHSnin ifade zgrln
dzenleyen 10. maddesinin ihlal edildiine karar verilmitir.
AHM durdurmaya konu olan haber ya da yazlarn ieriklerinin AHSnin 10. maddesi kapsamnda
ifade zgrlnden yararlanp yararlanmadklarn incelememitir. Basn zgrl konusunda taraf
devletlerin son derece snrl takdir yetkileri olduunun altn izen AHM, ksa bir sre iin bile olsa
haberler ve makalelerin yaynnn durdurulmasnn bunlarn kamuya salad yarar ortadan kaldracan
ifade etmitir.
Bu balamda durdurma karar sadece mevcut baslm olan haber ve makaleleri deil, yarg kararnn
verildii anda ierii bilinmeyen gelecekteki mteakip saylarn tmn de kapsamaktadr. Gazetelerin
yaynnn durdurulmas gelecek saylarda da ayn sularn ilenecei varsaymn iermektedir. Dolays
ile durdurma karar yaynclar zerinde nleyici bir etki yaparak bu kiilerin mesleklerini icra etmeleri
nnde bir engel oluturmaktadr.
AHM demokratik toplum dzeninin gerekleri dorultusunda daha az snrlayc tedbirlerin, rnein
belirli saylara el konulmas ya da belirlenmi makalelerin yaymnn engellenmesi, ngrlebileceini
hkme balamtr. Ksa bir sre iin bile olsa gazetelerin tmyle yaynn durdurulmas basnn
demokratik toplumda oynad vazgeilmez rol ile badamaz bulunmutur.
Bu erevede Trkiye, AHSnin devletlerin AHM kararlarna uyma ykmllklerine dair olan 46.
maddesi uyarnca yasadan kaynaklanan bu sorun karssnda TMKnn 6/5. maddesini AHM itihatlar ile
uyumlu hale getirmek ykmll altndayd.
TBMMnin sz konusu maddeyi 3.7.2012de yrrlkten kaldrmas ile Trkiye AHM kararna
uyarak ulusal hukukunu deitirmitir.
AHM kararlarnn devletlerin ulusal hukuku zerinde deitirici etkisi
olur mu? rneklerle aklaynz.

140
AHM BREYSEL BAVURU VE NSAN HAKLARI HLALLER
STATSTKLER
Bu bala AHS maddeleri ihlallerini Trkiye ve dier devletler bakmndan karlatrmal olarak
grebileceimiz Tablo ile (Tablo 1) balyoruz. Bu balkta Trkiyenin AHS ihlallerini konu itibaryla
ele alan ve ayrca bekleyen bireysel bavurular say, oran ve nfus olarak devletlere gre gsteren
ekiller de yer almaktadr.

Tablo 8.1: 1959-2011 Yllar Arasnda Devletlerin AHS Maddeleri hlalleri

Tablo 1i inceleyecek olursak ilk dikkatimizi eken husus Trkiyenin 2.404 ihlal karar ile tm taraf
devletler arasnda AHSni en ok ihlal eden devlet konumunda olduudur.
kinci srada 1.651 ihlal karar ile talya, nc srada 1.140 ihlal karar ile Rusya gelmektedir. 815
ihlal karar ile Polonya drdnc srada, 777 ihlal karar ile Romanya beinci srada yer almaktadr.

141
Bu ihlal kararlar bakmndan ar insan haklar ihlalleri kategorisine giren yaam hakknn ihlali
konusunda Trkiye 92 esasa ilikin 138i etkin soruturma eksikliinden kaynaklanan 230 ihlal kararyla,
202 esas 217 etkin soruturma eksiklii erevesinde hakknda 419 ihlal karar verilmi Rusyann
arkasndan ikinci srada yer almaktadr. Yaam hakknn ihlali konusunda nc srada 13 esasa dair, 20
etkin soruturma eksikliinden kaynaklanan toplam 33 ihlal karar ile Bulgaristan yer almaktadr.
Bu noktada altnn izilmesi gereken Rusya ve Trkiyenin ardndan nc srada gelen Bulgaristan
ile saylar arasnda byk bir fark olduudur. rnein Avusturya, Macaristan, Portekiz, Almanya, ek
Cumhuriyeti, Finlandiya, spanya, Danimarka, Norve ve daha birok devlete kar yaam hakknn
ihlaline dair verilmi bir karar yoktur.
kence ve kt muamele yasann ihlali meselesinde Rusya, 31 ikence, 357 kt muamele ve 82
etkin soruturma eksiklii olmak zere toplam 470 defa mahkum olmutur. Trkiye 29 ikence, 243 kt
muamele ve 135 etkin soruturma eksiklii kararlaryla toplam 407 defa mahkum olmasyla ikinci
sradadr. Bu ar insan hakk ihlali konusunda nc srada Ukrayna 4 ikence, 70 kt muamele ve 28
etkin soruturma eksiklii olmak zere toplam 102 ihlal kararyla yer almaktadr.
zgrlk ve gvenlik hakkn dzenleyen ve kiiyi haksz tutuklamalara kar korumay amalayan
AHSnin 5. Maddesi Trkiye tarafndan 554 kez ihlal edilmitir. Bu konuda birinci srada olan
Trkiyenin arkasndan 422 ihlal kararyla Rusya, 267 ihlal kararyla Polonya gelmektedir.
Adil yarglanma hakknn ihlali konusunda Trkiye 729 ihlal karar ile birinci sradadr. kinci srada
570 kararla Rusya, nc srada 432 kararla Ukrayna vardr. Yarglama sresinin uzunluu meselesinde
ise talya 1155 kararla birinci durumdadr. talyann arkasndan 493 kararla Trkiye, 412 kararla Polonya
gelmektedir.
Trkiyenin AHM karsnda sorunlu alanlarndan birini oluturan ifade zgrl meselesinde
rakamlar ok byk farklar gstermektedir. Bu alanda Trkiye 207 ihlal kararyla birinci konumdadr.
Ancak hemen arkasndan gelen Avusturyann ihlal karar says 32, nc sradaki Fransann 25dir.
Mlkiyet hakknn ihlali meselesinde ise Trkiye 611 ihlal kararyla ilk srada yer almakta, arkasndan
456 ihlal kararyla Rusya, 446 kararla Romanya gelmektedir.
Bu karlatrmal Tablo 1 Trkiyenin AHM nndeki insan haklar sorunlarn net bir biimde
ortaya koymaktadr.

ekil 8.1: 1959-2011 Yllar Arasnda Hakknda En ok hlal Karar Verilen Devletler
Kaynak: Babakanlk nsan Haklar Bakanl Web Sitesinden alnmtr.

142
ekil 1 AHMnin 1959-2011 arasnda vermi olduu ihlal kararlarnda %19 ile Trkiyenin ilk srada
olduunu gstermektedir. Trkiyeyi srasyla %13 ile talya, %9 ile Rusya izlemektedir. Trkiye, talya,
Rusya, Polonya, Romanya ve Ukrayna aleyhine verilen ihlal kararlar AHMnin verdii tm ihlal
kararlarnn yaklak %60n oluturmaktadr. Bu 6 devlet ile dier 41 devlet arasnda bavuru ve ihlal
oranlar bakmndan ok byk farklar olduu ak bir ekilde grlmektedir.

ekil 8.2: Trkiyenin Konu ve Saylarna Gre AHM nndeki nsan Haklar hlalleri

Kaynak: ekil 2 ve 3 Adalet Bakanl nsan Haklar Mdrl Web sitesinden alnmtr.
ekil 2 AHMnin Trkiye aleyhine verdii insan haklar ihlal kararlarn Tablo 1 de yer alan rakamlar
erevesinde konularna gre dzenlemektedir.

ekil 8.3: AHMnin Trkiyeye Kar Verdii hlal Kararlarnn Konularna Gre Oransal Dalm
Grld gibi ekil 3 AHMnin Trkiyeye kar vermi olduu ihlal kararlarn oransal olarak
gstermektedir. Verilen kararlar iinde %21 ile adil yarglanma hakknn ihlali en fazla ihlal karar verilen

143
alan oluturmaktadr. kinci olarak mlkiyet hakknn korunmasndan kaynaklanan sorunlar gelmektedir
(%17). Yasal tutukluluk ve tutukluluk sreleri meselesi en fazla ihlal karar verilen (%15) dier bir
konudur. Adil yarglanma hakk erevesinde deerlendirilen yarglamann uzun srmesi sorunu da ihlal
kararlarnn %13n oluturmaktadr.

ekil 8.4: 31.12.2011 Tarihi tibaryla AHM nnde Karar in Bekleyen Bireysel Bavurularn Say ve Oranlar

ekil 4 bize hakknda en ok bireysel bavuru yaplan devletin 40.250 bavuru ile Rusya olduunu
gstermektedir. kinci srada 15.950 bavuru ile Trkiye gelmektedir. nc srada 13.750 bavuru ile
talya yer almakta, 12.300 bavuru ile Romanya onu izlemektedir. Beinci srada 10.250 bavuru ile
Ukrayna yer almaktadr.
AHM nnde 2011 yl sonu itibaryla 144.150 bireysel bavuru bir karar iin beklemektedir. Bu
bekleyen bavurularn %26,6s Rusyadan, %10,5i Trkiyeden, %9,1i talyadan yaplmtr.
ekil 4 bize AHM nnde bekleyen bavurularn %70inin Rusya, Trkiye, talya, Romanya,
Ukrayna, Srbistan ve Polonya olmak zere 7 devletten geldiini gstermektedir. Bavurularn %40 ise
geri kalan 40 devletten gelmektedir.
Grld gibi AHM nnde bekleyen dosya ykn esas olarak Trkiyenin de aralarnda olduu
bu 7 devletten gelen bavurular oluturmaktadr.
Ancak bireysel bavuru rakamlarn devletlerin nfuslarna oranlarsak hakknda en fazla bireysel
bavuru yaplan devletler sralamas deimektedir (Baknz aada ekil 5).

AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES
YARGISAL SRETEK BAVURULARIN LKELERE GRE DAILIMI
31/12/2011
Dier 37 lke
34000
22,4%
Rusya
40250
26,6%
Trkiye
15950
10,5%
talya
13750
9,1%
Romanya
12300
8,1%
Ukrayna
10250
6,8%
Srbistan
6750
4,5%
Polonya
6400
4,2%
Bulgaristan
4050
2,7%
Moldova
4250
2,8%
Birleik Krallk
3650
2,4%
lemdeki Toplam Bavuru Says: 144,150

144

ekil 8.5: Nfusa Oranla 2011 Ylnda AHMne Bireysel Bavuru

Kaynak: Babakanlk nsan Haklar Bakanl Web Sitesinden alnmtr.

Grld gibi bireysel bavurular nfusa oranlarsak Srbistan ve Karada ilk sraya
ykselmektedirler. Trkiye ise Avrupa Konseyi ortalamas olan 79un zerinde olduundan ekil 5de
yer almaya devam etmekte birlikte 15 devletin arkasndan gelmektedir.
AHM ve Trkiye konusunda yaplmas gereken en nemli tespit ise, Trkiyeye kar yaplan
bireysel bavurularn artmakla birlikte son yllarda nemli bir niteliksel deiim iinde olduudur. 1990l
yllarda ar insan hakk ihlalleri kategorisi erevesinde, yaam hakknn ya da ikence yasann ihlali
iddiasyla yaplan bavurular yerini yarglama sresinin uzunluluundan ikayet eden bavurulara
brakmtr. Trkiyede AHM kararlarnn ulusal hukuka etkileri dorultusunda 2001den itibaren bir
hukuk reformu srecine girerek Avrupa insan haklar hukuku erevesinde birok yasal ve anayasal
deiiklik gerekletirmitir.
AHM Trkiyeye kar ihlal kararlarn en fazla hangi konularda
vermitir?
http://www.ihb.gov.tr
http://www.inhak.adalet.gov.tr
http://www.echr.coe.int
http://www.echr.coe.int/hudoc
Trkiye AHMne yaplan tm bavurular bakmndan Rusyann
ardndan ikinci srada gelirken, bavurularn devletlerin nfuslarna oranlanmas halinde
pozisyonu deimektedir.

145
zet zet
AHM de Trkiyeye kars verilmi ihlal
kararlarna ve bu davalarn niteliine ilikin
bilgiler.
Trkiye AHMnin hakknda en fazla ihlal karar
verdii devlettir. 31.12.2011 ylna kadar Trkiye
hakknda 2.404 ihlal karar verilmitir. Ayrca
Trkiye 15.950 bavuru ile Rusyadan sonra
hakknda en ok bireysel bavuru yaplan
devlettir.
Trkiye hakknda verilen insan haklar ihlali
kararlar genelde ar insan hakk ihlalleri olarak
nitelendirilen yaam hakk ile ikence ve kt
muamele yasann ihlali alanlarnda sz konusu
olmaktadr. Ancak tutukluluk ve yarglama
sresinin uzunluu, mlkiyet hakknn ve ifade
zgrlnn ihlali iddialar erevesinde
yaplan bireysel bavurular da AHMnin en ok
ihlal karar verdii dier sorunlu alanlar
oluturmaktadr.
Yaam hakknn korunmas ile ikence ve kt
muamele yasa AHM itihatlar uyarnca devlet
iin pozitif ykmllkler dourur. ldrmeme
ve ikence ve kt muamele yapmama
ykmll yannda, bu eylemleri yapan
kiilerin yakalanp soruturulmas devletin
grevidir. Bu yaklam1998 tarihli Trkiyeye
kar verilmi Kaya (yaam hakk) ve 1996 tarihli
Aksoy (ikence yasa) kararlarnda aka ortaya
konmutur.
Ayrca gvenlik grevlilerinin orantl g
kullanma zorunluluu da gene AHM karar-
larnda yer almaktadr.
Tutukluluk ve yarglama srelerinin uzunluu
meselesi de Trkiyenin AHM de en ok mah-
kum olduu alanlarn bir dieridir.
AHM kararlarnn ulusal hukuku deitirici
etkisine dair bilgiler.
AHSnin 46. maddesi taraf devletlere AHM
kararlarna uyma ykmll getirmektedir.
Devletlerin kararn gereklerini yerine getirmesi
AHMnin ihlal kararnda hkmettii tazminat
miktarnn bavurucuya denmesi yannda,
kararda tespit edilen ulusal hukuk dzeni ile
AHM itihatlar arasndaki uyumsuzluun
giderilmesi ykmn de ierir. Bu uyumsuzluk
bir yasadan ya da ulusal mahkemelerin sre giden
bir itihadndan kaynaklanyor olabilir. Bu
durumda AHM kararnn icras ancak ulusal
hukuk dzeninde yer alan AHM itihadna
uygun olmayan sorunun giderilmesi ile
mmkndr. Bu bir yasa maddesi ise maddenin
deitirilmesi ya da kaldrlmas gerekir. AHM
bu gibi hallerde genelde izlenmesi gereken yol ya
da alnmas gereken tedbirleri ilgili devlete
tavsiye etmektedir.
Avrupa Konseyine ye devletlerin ulusal hukuk
dzenleri insan hak ve zgrlklerinin korunmas
asndan benzer zellikler gstermektedir. Bu
adan bir taraf devlet iin verilmi bir karar
benzer sorunu ieren dier bir devlet tarafndan
da uygulanmaktadr.
rnein gzaltnda avukat bulundurma zorunlu-
luu AHMnin Trkiyeye kar vermi olduu
2008 tarihli Salduz kararndan kaynaklan-
maktadr. Karar Trkiyeye kar verilmi
olmakla birlikte bu ynde hukuki dzenlemesi
yetersiz olan Fransa ve Belika da ulusal
hukuklarnda gerekli dzenlemeleri yapmlardr.
Gene ayn dorultuda Trkiye 2012 ylnda
Terrle Mcadele Yasasnn 6/5. maddesini
kaldrarak AHM itihadna uyum salamtr.
Trkiye ve dier devletlerin AHM nndeki
insan haklar ihlalleri istatistiklerine ilikin
bilgiler.
Bu erevede ncelikle AHS maddelerinin
ihlalleri Trkiye ve dier devletler bakmndan
karlatrmal olarak grlebilmektedir. 1959-
2011 yllar arasnda AHM en fazla ihlal kararn
2.404 kararla Trkiyeye kar vermitir.
Trkiyenin AHS ihlallerini konu itibaryla ele
alan istatistiklere baktmzda en fazla ihlal
kararnn adil yarglanma ilkesi erevesinde
gerekletii grlmektedir. Arkadan mlkiyet
hakkna ilikin sorunlar ve tutukluluk uygulama-
lar erevesinde verilen kararlar gelmektedir.
Karar iin bekleyen bireysel bavuru says ve
oranlarna bakldnda Trkiye 15.950 bavuru
ile Rusyann ardndan ikinci srada gelmektedir.
Bu oran AHM nndeki bavurularn %10,5dir.
Ancak bavurularn devletlerin nfuslarna oran-
lanmas halinde Trkiye 47 devlet arasnda 16.
srada yer almaktadr.
Trkiyeye kar yaplan bireysel bavurular son
yllarda nemli bir niteliksel deiim iine
girmitir. 1990l yllarda ar insan hakk
ihlalleri kategorisi erevesinde, yaam hakknn
ya da ikence yasann ihlali iddiasyla yaplan
bavurular yerini yarglama sresinin uzun-
luluuna dair bavurulara brakmtr.

146
Kendimizi Snayalm
1. Trkiye AHMnin yetkisini hangi yl
tanmtr?
a. 1987
b. 1959
c. 2001
d. 1990
e. 1954
2. Ar insan hakk ihlalleri kategorisi
aadakilerden hangisini kapsar?
a. Mlkiyet Hakk
b. zel Hayatn Gizlilii
c. kence ve Kt Muamele
d. fade zgrl
e. Uzun Tutukluluk
3. AHM itihatlarna gre gvenlik gleri
grevlerini yerine getirirken aadakilerden
hangisini yapmakla ykmldr?
a. Amala orantl tedbirler almak
b. Gz yaartc gaz kullanmak
c. Olayla ilgilenmemek
d. Kalabala ate amak
e. Cop kullanmak
4. AHM Salduz/Trkiye kararnda aadaki
ilkelerden hangisini getirmitir?
a. Etkili soruturmann gereklilii
b. Kiinin derhal hakim nne karlmas
ilkesinin gereklilii
c. Gzaltnn balad andan itibaren avukat
bulundurma zorunluluunun gereklilii
d. Basn zgrlnn gereklilii
e. fade zgrlnn salanmasn istemitir.
5. Trkiye, 2012 ylnda hangi yasay deitirerek
ifade ve basn zgrl asndan AHM
itihatlarna uyum salamay amalamtr?
a. Ceza Usul Yasas
b. Medeni Kanun
c. Ceza Yasas
d. Terrle Mcadele Yasas
e. cra flas Yasas

6. AHMnin en fazla ihlal karar verdii devlet
olan Trkiyenin arkasndan hangi devlet
gelmektedir?
a. Rusya
b. talya
c. Fransa
d. Portekiz
e. Polonya
7. AHM kararlarna gre yaam hakknn
ihlallerinde hangi devlet birinci sradadr?
a. Bulgaristan
b. Trkiye
c. ek Cumhuriyeti
d. Ukrayna
e. Rusya
8. AHM Trkiye iin en ok hangi hakkn ihlal
edildiine dair kararlar vermitir?
a. fade zgrl
b. Mlkiyet hakk
c. kence ve Kt Muamele yasa
d. Adil yarglanma hakk
e. Uzun tutukluluk sresi
9. AHM bireysel bavuru oranlar bakmndan
Trkiye kanc srada yer almaktadr?
a. Birinci
b. kinci
c. Drdnc
d. On altnc
e. Yirminci
10. Son yllarda Trkiyeye kar yaplan bireysel
bavurular en ok hangi alanda gzlenmektedir?
a. Adil yarglanma
b. Orantsz g kullanm
c. Uzun tutukluluk
d. Kt muamele
e. fade zgrl

147
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Giri blmn
2. c Yantnz yanl ise Ar nsan Hakk
hlalleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Yaam Hakk ve
Orantsz G Kullanm balkl konuyu
4. c Yantnz yanl ise AHM Kararlarnn
Ulusal Hukuku Deitirici Etkisi balkl
5. d Yantnz yanl ise AHM Kararlarnn
Ulusal Hukuku Deitirici Etkisi balkl
6. b Yantnz yanl ise AHM Bireysel
Bavuru ve nsan Haklar statistikleri balkl
7. e Yantnz yanl ise AHM Bireysel
8. d Yantnz yanl ise AHM Bireysel
9. b Yantnz yanl ise AHM Bireysel
10. a Yantnz yanl ise AHM Bireysel

Sra Sizde 1
nsann en temel hakk olan yaam hakk ile
insanlk onurunu zedeleyen ve bir insanlk suu
oluturan ikence yasana aykr eylemler ar
insan haklar ihlalleri kategorisini oluturur.
Sra Sizde 2
AHMnin gelien itihad yaam hakknn
korunmasnda devletin pozitif ykmllklerini
ortaya koymutur. Bu ykmllk meydana
gelmi bir lm olaynda etkin soruturma
yaplmas zorunluluunu ierir. AHM yaam
hakknn pozitif ykmllkler dourduunu
kabul etmekte, devletin aratrma, soruturma ve
hak ihlallerine son verme dorultusunda etkin
almalar yapma zorunluluunu ortaya
koymaktadr. (Kaya/Trkiye, 1998) Devlet etkili
bir soruturma yaparak olayn faillerini ortaya
karabilmek iin gereken btn tedbirleri
almaldr. Bu dorultuda ldrmeme ykmn
ncelikle kendisi yerine getiren devlet, lmle
sonulanacak saldr ve eylemleri nlemek iin
sorumlularn saptanp yarglanmalarna ynelik
uygun yntemlerin ilerliini salamakla
ykmldr. kence ve kt muamele yasanda
ise devletin buradaki ykmll ncelikle
negatiftir, dier bir ifade ile ikence ve kt
muamele yapmamaktr. Yaam hakknn
korunmasnda olduu gibi ikence ve kt
muamele yasa da pozitif ykmllkler ierir.
Devlet byle eylemler gerekletiren sorumlular
tespit edip cezalandrmak iin etkili bir
soruturma yapmaldr (Aksoy/Trkiye, 1996).

148
Sra Sizde 3
AHSnin 46. maddesi taraf devletlere AHM
kararlarna uyma ykmll getirmektedir.
Devletlerin kararn gereklerini yerine getirmesi
AHMnin ihlal kararnda hkmettii tazminat
miktarnn bavurucuya denmesi yannda,
kararda tespit edilen ulusal hukuk dzeni ile
AHM itihatlar arasndaki uyumsuzluun
giderilmesi ykmn de ierir. Bu uyumsuzluk
bir yasadan ya da ulusal mahkemelerin sre giden
bir itihadndan kaynaklanyor olabilir. Bu
durumda AHM kararnn icras ancak ulusal
hukuk dzeninde yer alan AHM itihadna ters
sorunun giderilmesi ile mmkndr. Bu bir yasa
maddesi ise maddenin deitirilmesi ya da
kaldrlmas gerekir. AHM bu gibi hallerde
genelde izlenmesi gereken yol ya da alnmas
gereken tedbirleri ilgili devlete tavsiye
etmektedir. Bu erevede Avrupa Konseyine ye
devletlerin ulusal hukuk dzenleri insan hak ve
zgrlklerinin korunmas asndan benzer
zellikler gstermektedir. Avrupann ortak
deerlerini oluturan insan haklar, demokratik
hukuk devleti ve hukukun stnl ilkeleri taraf
devletlerde benzer yasa, uygulama ya da usullerle
korunmaya balamtr. Bu sre AHM
kararlarnn ulusal hukuk dzenleri zerindeki
deitirici etkisi ile ivme kazanmtr. Dier bir
ifadeyle bir devlet iin verilmi bir karar benzer
sorunu ieren dier bir devlet tarafndan da
uygulanmaktadr. Bu noktada rnek olarak gzal-
tnda avukat zorunluluuna dair Salduz/Trkiye
karar verilebilir.

Sra Sizde 4
AHM tarafndan verilen kararlar iinde % 21 ile
adil yarglanma hakknn ihlali en fazla ihlal
karar verilen alan oluturmaktadr. kinci olarak
mlkiyet hakknn korunmasndan kaynaklanan
sorunlar gelmektedir (%17).
Yasal tutukluluk ve tutukluluk sreleri meselesi
en fazla ihlal karar verilen (%15) dier bir
konudur. Adil yarglanma hakk erevesinde
deerlendirilen yarglamann uzun srmesi
sorunu da ihlal kararlarnn %13n olutur-
maktadr.

AHM statistikleri (Baknz AHM web sitesi)
AHM Kararlar (Baknz AHM kararlar
sayfas/Hudoc)

Insan Hakları 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Insan Hakları 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Insan Hakları 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2990

You might also like