Tez - Afganistan Türklerinin Dini, İnanç Ve Yaşalışları (Najiba ZİYAYİ)

T.C.
SLEYMAN DEMIREL NIVERSITESI

SOSYAL BILIMLER ENSTITS
FELSEFE VE DIN BILIMLERI ANA BILIM DALI

AFGANISTAN TRKLERININ DINI, INAN VE
YASAYISLARI
( KUZEY AFGANISTAN RNEGI )
( Yksek Lisans Tezi )

Hazirlayan
Najiba ZIYAYI, 0230206081

Danisman
Prof. Dr. Ekrem SARIKIOGLU

ISPARTA, 2004

KISALTMALAR

. S.A.V. : Sallallahu aleyhi ve selem
M. E. B. : Milli Egitim Bakanligi
T.D. V. : Trkiye Diyanet Vakfi
TDK. : Trk Dil Kurum
DIA. : Diyanet Islam Ansiklopedisi
Mad: : Madde
Mkl. : Makale
Bkz. : Bakiniz
H. : Hicri
Hz. : Hazreti
A g k. : Adi Geen Kisi
ni. : niversite
Yay. : Yayinlari
ev. : eviren
Trc. : Tercme
a.g.e. : Adi geen eser
a.g.m. : Adi geen makale
c.c. : Celle cellh
vs. : Ve saire
vb. : Ve baska
S. : Sayi
. : lm
a.s. : Aleyhisselam
c. : Cilt
s. : Sayfa

NSZ

Afganistanin hemen hemen her yresi kendine has kltr degerleriyle
doludur. Bilindigi gibi, daha nce Afganistanda yasamakta olan Trk kavimlerinin
dini inanis ve yasayis yapisi hakkinda, bazi dergilerde ve kitaplarda az da olsa bilgi
verilmistir; fakat simdiye kadar Kuzey Afganistan Trkleriyle ilgili bir alisma
yapilmamistir. Bu alismanin seme sebeplerinden en nemli sebebi Afganistan ile
Trkiye arasindaki kltr yapisinin yakin olmasi dir.
lkenin her ksesinde halk inanlarina rastlanmaktadir. Genel olarak gemis
ile bir baglanti ierisinde incelersek zellikle orta Asyadan byk bir etkilenme,
gemis kltrn gnmze tasindigi grle bilir. lkenin genel itibariyla her halk
inancinda byk benzerlikler vardir. bu alismada Kuzey Afganistan yresindeki
halk inanlarini incelerken Afganistan hakkinda genel bilgiler vererek en nemli
izlenim ne yazik ki bazi yanlis halk inanlari hala yre halkinca byk nem arz
etmektedir.
Kuzey Afganistanda gelisen halk inanlari, sadece bu tezde yer alanlardan
ibaret degildir. Bu alismayi, o cografyada gelisen sosyal yapiyi etkileyen rnekler
olarak kabul etmek daha mkul grlr. nk, genel anlamda, halk inanlari
derken batil inanlar yaninda halk anlatilari, gibi kltrel degerler aklimiza gelir.
Burada yer verilen husus bu tez ile yeterli anlamda tatmin edici olmayacaktir. Bunun
sebebi de, son dnemlerde Afganistandaki siyasi ve sosyal vaziyetin buhrana
ugrayarak sz konusu blgeye gidip bizzat arastirma yapsam da imkansizliklar
yznden daha genis bilgi elde edememek tir.
Bitirme tezi olarak setigim bu konu hakkinda arastir abildigim kadar
kaynaklardan istifade ederek bizzat grsmeler yaptim ve o blgede yetismis bir fert
olarak da istekli ve zevkle alistim. Tez, giris ve drt blmden ulusmakta dir. Giris
kisminda, Afganistan hakkinda genel bilgiler vererek Trkiye ile Afganistan
arasindaki iliskilere degindim. Birinci blmde gnlk ve sosyal hayatla ilgili
inanlar hakkinda bilgi verildi. Ikinci blmde tabiatla ilgili inanlara
deginilmektedir. nc blmde halk hekimligi incelendi. Drdnc blmde ise
yredeki ziyaret yerleri ile ilgili incelemeleri ele almaya gayret gsterdim.
Bu alismamdaki eksiklikleri ve kusurlarimi maruz grmenizi dileyerek, tez
konusunu sememde, arastirmamda ve izleyecegim metotta benden her trl destegi
ve yardimi esirgemeyen danisman hocam Sayin Prof. Dr. Ekrem SARIKIOGLU,
sayin Yrd.Do. Dr. Nasuh GNAY beyefendiye, ayrica alismam esnasinda
kullanilan kaynaklari temin ederek bana ulastiran aileme, dostlarima ve kuzey
Afganistan halkina tesekkrlerimi sunarim.
Najiba ZIYAYI

ISPARTA-2004

SONU

Afganistanda yasayan insanlarin bir arada olmasi aralarindaki etkilesimi
kainilmaz kildigi gibi bir arada yasayan toplumlar arasinda etkilesimin olmamasi
imkansizdir. Afganistan farkli etnik gruplar arasinda ister istemez bir kltr alis
verisi olmustur. Ancak bu kltrel etkilesim zbekler, Pestunlar, Hazaralar vb. gibi
etnik gruplar arasinda ki farkliliklari yumusatamamis ve bu gruplar ideal bir
toplumun rgs meydana getirmemislerdir. Bunun temelinde yatan nedenlerin
basinda ise kabilecilik anlayisi yatmaktadir. Her ne kadar halkin byk bir kismi
Snni olsa da, bu kabilecilik anlayisi demokratik bir devlet yapisini ulasmasina mani
olmustur. Kabilecilik anlayisinin yaninda dine bakis acilari da gruplar arasindaki
farkliligi artirmaktadir. Tm bu etkilesim ve farkliliklarin birlikteligiyle Afganistan
halklari kendilerine zg bir yasam biimi gelistirmislerdir.
Toplumlarin kltrel yapisi ve yasayisini gsteren halk inanlari milletlerin
dsnce hayatinda nemli bir yeri vardir. Toplumlarin kltrel yapisini ve yasayisini
gsteren halk inanlarinin sinirlari ok genis, muhteva ve cografi konumu da
olduka byktr. Halk inanlari konusunda Afganistanin muhtelif yerlerinde
nemli benzerlikler, lkede yasayan insanlarin ayni tarih ve kltre sahip
olmalarindan kaynaklanmaktadir.
Var olduklari gnden bu yana hastalik, dogal felaketler, gizli gler ve lm
gibi durumlarla karsilasan insan, korkularini esitli sekillerde yenmeye alismistir.
By, sihir ve zaman iin da dini bir takim trenler yapmistir. Uygulamalar
dogrudan yararlanmis, bitki ve hayvansal rnleri hatta hayvani dahi malzeme
olarak kullanmistir. Halk arasinda trbe ve yatirlardan medet umma yaygin bir inan
olarak yasamaktadir. Bu trbe ve yatirlarin bir blm, dini ve bysel zelliklere,
bir blm ise halk hekimligi alanina giren zelliklere sahiptir. Baktigimizda
Afganistanda ki ziyaret yerleri gerek Snniler gerekse Siiler tarafindan byk bir
saygiyla karsilanir. Trbeler oldugu gibi gnlleri birlestirme, ocuk sahibi olma,
hastalari iyilestirme vb. zelliklere sahiptir.

AFGANISTANDAKI ETNIK GRUPLAR

Etnik Grup Dil Din Aiklamalar

Leheleri
(H/A)*
Snni,
Harici (Sia)
yaklasik 6.5 milyondur. Bu sayi hemen hemen
Pakistandaki sayiya esittir.
Temel fiziksel tipleri: Kafkas irkinin Akdeniz altsoyudur.

Tacik Dari, Tacik
Leheleri
(H/A)
ogunlukla
Hanefi
Snni; biraz
(zellikle
kuzeyde)
Ismaili Sia
Sayilari Afganistanin kuzeyinde yaklasik 3.5 milyondur.
Yogun olarak kuzeydoguda bulunurlar. Genellikle
yasadiklari
vadi veya blgeye gre adlandirilirlar. Diger etnik gruplarin
oldugu alanlarda yasayanlar kendilerini basite Tajik
diye adlandirir. Tacik terimi eski Farsa taz yada taj
dan gelir. Anlami Arap tir.
Temel Fiziksel tipleri: Akdeniz altsoyudurlar. Mogolca
zellikler gneyden kuzeye dogru artar.

Farisi Dari (H/A) Imami Sia Sayilari yaklasik 600.000 dir. ogunlukla iftidirler. Iran
sinirindaki Herat, Kandahar, Gazni ve diger gney ve bati
Afganistan kasabalarinda yasarlar. Literatrde sik sik yanlis
olarak Tajik olarak nitelendirilirler.
Temel fiziksel tipleri: Akdeniz alt soyudurlar.

Kizilbas Dari (H/A) Imami Sia Aslinda kentli bir grup olup Afganistanin her tarafina
yayilmislardir. Bunlar 18. yzyilda Nadir Sah Afsarin
biraktigi askeri ve idari personelin torunlaridir. Bugn
bunlarin ogu ok nemli brokratik ve profesyonel
konumlari elerlinde tutarlar. Afganistandaki olduka
egitimli gruplardandirlar. Bazilari takiyye yapip Snni gibi
hareket ederler ve bylece aleyhlerinde olasi bir
ayrimciliktan kurtulurlar.
Temel fiziksel tipleri: Akdeniz alt soyudurlar.

Hazara Hazarca
Dari lehesi
(H/A)
Bir kismi
imami Sia, bir
kismi
Ismailiye Sia,
ok az Snni

Sayilari 870 bin kadardir. Muhtemelen 1229-1447 yillari
arasinda Afganistana geldiler ve ogunlukla bilinenin
aksine Cengiz Hanin askerlerinin torunlari degildirler.
Temel fiziksel tipleri: Mogol tipi hakimdir. Etnik gri
blgelerde biraz Akdeniz karisimi tip hakimdir.

Aimak ok Trke
kelime
(U/A)**
ieren Dari
Leheleri
(H/A)
Hanefi Snni Afganistanda sayilari 800 bin kadardir. Genelde ehar
Aimak olarak bilinirler. (Daricede 4 demektir. Trkede
kabile anlamina gelir.) Onlar, soru soran sylemedigi
mddete asla kendilerine ehar demezler. Bazilari Irana
tasinmislardir. Bunlara Berberi veya Barbari denir.
Temel fiziksel tipleri: Mogol (Hazaradan daha az Mogol),
daha ok Akdeniz karisimi tip hakimdir.

Mogol Bugn ogu
Dari Lehesi
ile konusur.
Ama dil ok
fazla Mogolca
kelime ierir.
Mogolca
(U/A) ana
dilleridir.
Hanefi Snni Baslangita Gohorda yogundular. Simdi Merkeze ve
Kuzey Afganistana yayilmislardir. Muhtemelen bu
dagilma 125 yil veya daha da nce olmustur. Mogollar,
Cengiz Hanin ordularinin torunlaridir.
Temel fiziksel tipleri: Mogol ama ok az Akdeniz karisimi.
Yani mavi veya karisik gzl ve sari ve kizil salidirlar.

* Hint/Avrupa dil ailesi
** Ural/Altay dil ailesi
*******************************************
HAZARALARA KLE.

Islam dininde nemli bir yeri olan Ramazan ayi Afganistan halki tarafindan byk
nem tasimaktadir. Hazaralar yillardir bu ayin 19- 21ni Hz.Ali'nin yaralandigi ve sehit
edildigi gn olarak sayarak gam ve kaderle geirirler.
2

*************************************************************
MEZA-I SERIF
Mezar- i Serifta yasanan sosyal hayat hakkinda genis bilgi iin Sheila
Painenin Teh Afghan Amulet ( Afgan tilsimi ) isimli kitabinin 187- 191.
sayfalarina bakilabilir.
3

********************************************************************
*****
b-) Afgan Sahlarinin Modernlesme abalari ( SONUNDA EKLE)

Yenilik ve modernlesme adina yapilan reformlar ve bu reformlarin sonulari
hakkinda genis bilgi iin Raja Anwarin The Tragedy of Afghanistan (
afganistanin tiajedisi ) adli eserine bakila bilir.
4

********************************************************************
****
Hizirelyas: Islam Trk inanlarinda Hizir yahut Hizir- Ilyas konusu Islam
tarihi boyunca btn Mslmanlari ilgilendiren ve yz yillarca degisik kltr ve
inanlarin katkisiyla renklenen byle bir konun kaynaklarini tanimak, saglam ve
sihhatli bilgi edinmek ve dogru sonulara varmak iin sarttir.
5
Anadoluda kutlanan
Hizir-Ilyas ( 6 mayis ) bayrami bahar bayramidir. Efsanevi sahsiyete sahip olan bu
iki kisinin bu gn bulusarak, bitkileri kutsadiklarina inanilir.
6
Kuzey Afganistanda
zellikle Islami devirde tesekkl eden bazi orta Asya Trk masallarinda Hizir
motifine veya ak sakli, beyaz elbiseli ihtiyar tipine rastlanmaktadir. Halk arasinda
Hizir-Ilyasla ilgili efsanelere baktigimizda onu bir kurtarici yardimci ve degisik
kiliklarla grnen bir sahsiyat olarak bilinir.
7

Hizir-Ilyas bir dilenci seklinde hangi kapiya gelirse o evde huzur ve bereket
dogacaktir. Hizir ( as ) oldugunu fark edenler, bas parmaginin kemiksiz oldugundan
anlamaktalar. Hizir-Ilyas klt ile ilgili inan ve uygulamalarin tek bir mensei degil
zaman ve mekan ierisinde pek ok mensei ve kaynaklarin, kltrlerin katkisini
kabul etmek gerekir. Hizirla ilgili trenler sz konusu degil fakat bir folklorik bir
yapi kazandigini grmekteyiz.

Dini inan ve bilin btn Afganistan toplumunu zerinde aika kendini
gstermektedir. Afganistanlilarin ogu adeta kk bir hac gibi ziyaretler yapar.
En byk camilerden biri olarak bilinen Mezar- i Serif te Hz. Alinin nasinin
gml oldugu sylenir. Bununla beraber lkenin pek ok yerinde ziyaretler
mekanlar oldugundan Hac ziyaretiyle esit grrler. Insanlar kutsal yolculugu
yapmak iin ok uzun mesafeler kat etmek zorunda kalmazlar.
8

Her yerlesim biriminin kendine ait bir mollasi vardir. Bazen molla o yrenin
yerli halkindan olur, bazen da komsu blgeden gelir. Her yerlesim biriminin kendine
ait bir mollasi vardir. Bazen molla o yrenin yerli halkindan olur, bazen de komsu
blgeden gelir.
9
Afganistan mollalarinin sorumluluklari btn Islam dnyasinda
kabul edilenlerle aynidir. Molla, namaz kildirma ve mezzinlik grevini ifa eder.
Evlilikleri onaylar ve nikah kiyar. Btn dini bayramlarda dua eder kurban
bayraminda kurbani kesme vazifesini ifa eder. Bulundugu yerde gretici vasfiyla
ocuklari egitir. Genellikle pek ok mollanin kendine ait mlkiyeti ve isi vardir,
evlenirler ve ocuk sahibi olurlar. Bir molla toplum iinde ki bu konumundan degil
iinde bulundugu halkin zerindeki otoritesine gre saygi grr. Eger yasli ise
sadece saygi grmekle kalmaz halk zerinde byk bir etkiye sahip olur. Bununla
beraber bir molla kutsanma, saygi ve g pesinde degildir.
10

Afganistan toplumu yillarca sren imparatorluk politikalidir. Isgaller ve siyasi
baskilar sonuu meydana gelen tahrip ve kaosun etkisiyle karisik bir toplu
durumundadir.
11
Asirlardir kuzey Afganistanda yasayip kendi emir ve beyleri
tarafindan ynetilen Afganistan zbekleri, ki daha sonra Afganistan hkmeti
kontroll altina girdiler, bu blgenin yerli insanlardir. Deger zbek toplumu ise
Afganistana arlik Rusyasinin SSCB genislemesi esnasinda g etmislerdir.
12

Afganistanin en genis Trke konusan gurubu olan zbeklerin nfuzu 1,5
milyon olarak tahmin ediliyor. ogunlukla lkenin kuzeyinde yasiyorlar. 19.
yzyilin sonlarina kadar yari uzgur ve gebe olarak yasadilar. Bu gn zellikle
kuzey Afganistanin nemli sehirlerinden olan Mezar-i Serif, Meymana, Ser- i Pul,
ve Kunduz sehirlerinde yerlesmislerdir. zbeklerin ogu iftilik, ticaret ve el
sanatlariyla ugrasmaktadirlar.
13

********************************************************************
*********

1. Nazarla ve Nazarlikla Ilgili Inanislar
Nazar inancina, hemen hemen dnyanin her tarafinda rastlanmaktadir. ok
eskiden beri bununla zararli kuvvete karsi konulmaya, onun arpici ve ldrc
gcnden korunmaya alisilmistir. Psikolojik temlinde kiskanlik ve haset duygularinin
yatigi bu vurucu kuvveti durdurmanin yahut zararindan kurtulmanin tek aresi gze
gzle karsi koymaktir. Afganistanda insanlara, tarladaki mahsule, hayvanlara,
dkkanlara, arabalara, evlere nazar degmemesi iin bir takim aralar kullanilmaktadir.
Bunlarin basinda Afganistanin genelinde rastlanan nazar boncugu ve nazar muskasi
gelmektedir.

a. Nazar ( Kimlerin nazari deger ) Gznde siyah benliler, mavi gzleri
olan kisilerden olduka uzak durulur bu kisilerin nazarinin degecegine inanilir.
Nazardan en ok zarar gren ocuklar dir. Nazardan korunmak iin bir takim
pratiklere basvurmaktadir: Bir miktar suya kl ve un karistirilarak alti adet
yuvarlak sekil yapilir ve kor atesin stne nazar tasiyan insanin ismi sylenerek
atilir. Her taneyi atarken nazar ettiklerinden sphe edilen sahislarin isimleri
sylenerek atese atilir. Hangisi isim sylendiginde patlarsa onun nazar ettigine
inanilir. Isin ilgin tarafi taneler ne kadar ok olsa dahi bir tanesi patlar. Ayni
islem Mezar-i Serif yresinde degisik sekilde uygulanmaktadir. Unla yumurta
karistirilarak evin duvarina atilir, kim nazar ettiyse gz iksin denilir ve bylece
nazir olan kisiden nazar uzaklasir inanci tasinmaktadir.

b. Nazardan Korunmanin Yollari: Nazar boncugu ocuklarin giysilerine
,yeni yapilan evlere, hayvan arabalarina ,meyveli agalara ve dkkanlara takilir.
Gezmeye gtrlen ocugu nazardan korumak iin evden ikarken nazar una gitsin
sana bulasmasin denilerek. alnina, gbegin un srlr. Bakildiginda nazari
ekmek , kt niyetle bakan kisinin bakislarini bu siyah , beyaz , kirmizi ,mavi
boncuk zerine evirmek iindir. Bu boncuklar nazardaki ldrc veya hasta
edici gc zerine ekerek , onu tasiyan insani bundan korumaktir.
Afganistanin her yerinde yaygin olan tts, yeni ocuk dogdugunda, gelin
damat yeni evine girerken, yeni esya satin alindiginda, vs. nazardan korunmak iin
yakilir ve evlerde mutlaka Masallah, ve Kuran-i Kerimden ayetler asili olur.
Nazardan korunmanin yollarindan bir degeri ise kor halindeki atesin iine zerlik
atilir ve nazar degen kisi basini yanan zerlik otunun dumanina tutar etrafindan 3
kez dner bylece nazarin geecegine inaniliyor. Ttsy getiren kisiye para
verilir, para mutlaka verilmeli yoksa nazar gemez. Nazardan korunmak iin nazar
muskasi alinir. Bu muskalar Mollalar tarafindan para karsiligi yazilir. Kirmizi
kumasla kat kaplanir ve sag omuzda tasinir.
14

Aig tas ezmesi: ( aci tas ) Nazar degen ocuklara yapilan islem, demir kasik
zerinde atese tutulur. Bylece Aig tas erir. Eritilen Aig tas ocugun sirtina,
kafasina, gbegine, el ve ayak avularina srlr ve nazarin ocuktan uzaklastigina
inanilir.
15

*************************************************************

CINCILIK BLMNE YAZILSIN

Kourme: cin arpildigina inanilan hastalara ve ocuk sahibi olmak iin
uygulanan ktlkleri uzaklastirma islemlerine verilen isimdir. Mevlit seklinde
kadin toplulugu tarafindan kei veya kuyun kesilerek yapilir. Hayvanin yreginin
kani mlek tabaga ayirtilir. Eti misafirlere ikram edilir. Beyaz ve mavi renkli
iplikler birbirine geirilir ve hastanin boynuna sarilir. Ayrilan kan hastanin alnina,
avucuna, vcuduna halkalar ( OOOOOOO ) seklinde srlr. Beyaz renkli keten
kumas kisi zerine rtlr. Molla isleme baslamadan nce Mslman cinlerin btn
trbelerde yerlestigi hakkinda bilgi verdikten sonra bildigi btn lkelerdeki
trbelerin ismini sirayla sayar ve su szleri syle.

zbeke
Sar-i Pulga Katta imam, kiik imam
Sizden lesker isteymen
Sibirgandan hoca mirzap sah pehlevan
Mezar- i Seriften Revze- i Serif
zbekistandan Buhara evliyalari
Trkmenistan Askabat ziyaretleri
Trkiye Istanbul velileri
Pakistan evliyalari
Hidstan ziyaretleri
16

Trke:

Sar-i Pulde bulunan trbeler
Sizden cin ordu istiyorum
Sibirganda bulunan trbeler
Mezar- i Serifte bulunan trbeler
zbekistanda bulunan evliyalari
Trkmenistanda bulunan ziyaret yerleri
Trkiye Istanbulda bulunan veliler
Pakistanda bulunan evliyalar
Hindistanda bulunan ziyaretler

Molla apa Saydigi btn ziyaret yerlerinin grr ve yatirda yatan kisinin
zelliklerini sylemeye baslar. Hasta kisi bu zellikleri duyunca etkilenmeye baslar
ve topluluk halinda her kes 7 kez :

Allahuuu, eyya huuu eyya huuu
Leysel hadu ilah-uu
Ism- i Rabbim cellila
Nur- i Muhammet sallillah
Lailaha illallah,

okurlar.

Hasta kendini yavas yavas iyi hissetmeye baslar. Molla apa Kuran- i
Kerimden Allahumme megfirli ayetini okur dua eder. Mslman olmayan
cinlerin hastadan uzaklasmasi iin herkes alak sesle; uzaklasirken kimseye zarar
vermeden gidin. Hz. Sleymanin yzk tasina yemin olsun ki, kimseye zara
vermeden gidin denilir. Iki dakika sessizlikten sonra, Molla apa hastayla birlikte
su szleri syler.

La Feta Ilah Ali
La Seyf- i Ilah Zlfikar
Her belah- i her kazah- i
Pes ayet def- i kun Perverd- i gara

Btn belalar ve kazalardan
Korumani isteriz Bizi kuruyan Rabbim

Hastaliktan kurtulan kisi gn cille yapar syle ki; ktlklerin bir daha
yaklasmamasi iin cinleri kizdiracak, hosuna gitmeyen seylerden uzak dururlar.
gn yagli yemek yemez, banyo yapmaz, gezmeye gitmez, namazlarini kairmaz.
Sonra yine normal hayatina devam eder.
17

.
I

KISALTMALAR.................................................

IINDEKILER...................................................

NSZ..............................................................
I. BLM
GIRIS
AFGANISTAN HAKKINDA GENEL BILGILER
1. 1. Afganistanin Tarihesi....................................................................
1.1.1. Afganistan Devletinin Kurulusu ve Dis Mdahaleler.........
1.1.2. Afgan Sahlarinin Modernlesme abalari............................
1.1.3. Rus Isgali ve Mcahit Gruplarinin Mcadelesi..................
1. 2. Afganistanin Cografi Konumu................................
1.3.Afganistanin Ekonomik Durumu.....................................................
1.3.1. Tarim
1.3.2. Hayvancilik
1.3.3. Sanayi
1. 4. Afganistanin Etnik Yapisi ...............................................................
1.4.1. Pestunlar.
1.4.2. zbekler
1.4.3. Tacikler
1.4.5. Hazaralar
1.4.5. Aymak Hazaralari
1.4.6. Trkmenler
1.4.7. Bati Beluciler
II
1.4.8. Teymuriler
1.4.9. Brahuiler
1.4.10. Basgariler
1.4.11. Darvaziler
1.4.12. Firozkohiler.
1.4.13. Cemsidiler
1.4.14. Taimaniler
1.4.15. Vaigaliler
1.4.16. Pesseyiler
1.4.17. Bati Panjabiler
1.4.18. Trtler
1.4.19. Sindiler
1.4.20. Guurjistaniler
1.4.21. Nangalamiler.
1.5. Tarihte Afganistan Trkleri..............................................................
1.5.1. zbekler..
1.5.2. Trkmenler.
1.5.3. Kirgizlar.
1.5.4. Kazaklar.
1.5.5. Kara Kalpaklar..
1. 6. Afganistanin Dini Yapisi.................................................................
1.7. Afganistan ve Trkiye Arasindaki Iliskiler........................................
1.7.1. Atatrkn Cenaze Treninde Afgan Kirali Amanullah Han

III
II. BLM
GNLK HAYATLA ILGILI INANLAR VE UYGULAMALAR
2. 1. Kutsal Gnlerle Ilgili Inanlar...........................................................
2.1.1. Nevruz Kutlamalari................................................................
2.1.2. Semenek.................................................................................
2.1.3. Hizirelyas...............................................................................

2. 2. Sosyal Hayatta Grlen Inanlar ve Grenekler.............................
2. 2.1. Evlenme................................................................................
2.2.1.1. Kiz Isteme Merasimi ve Nisan Merasimi...............
2.2.1.2. Nikah Kiyma Merasimi...........................................
2.2.1.3. Hes Huri erasimi......................................................
2.2.1.4. Kina Gecesi..............................................................
2.2.1.5. Gelin Alma Merasimi...............................................
2.2.1.6. Ayna Sarap Merasimi...............................................
2.2.1.7. Selam Verme Merasimi............................................
2.2.1.8. Hos Geldin Merasimi...............................................
2.2.1.9. Kutlama Merasimi....................................................
2.2.2. Dogum .....................................................................................
2.2.2.1. Hamilelik...................................................................
2.2.2.2. Bibi Mskil................................................................
2.2.2.3. Bibi Perde Bos............................................................
2.2.2.4. Bibi Sesenbe................................................................
2.2.2.5. elten...........................................................................
2.2.2.6. Is ikartma...................................................................
IV
2.2.2.7. Dogum Ani ..................................................................
2.2.2.8. Isim Koyma..................................................................
2.2.2.9. Seb-i Ses Merasimi .......................................................
2.2.2.10. Besik Toyu ...................................................................
2.2.3. Cenaze ............................................................................................
2.2.3. 1. Cenazeyle Ilgili Uygulamalar.........................................
2.2.3.2. Iskat Isleri......................................................................
2.2.3.3. Cenazenin Ardindan Yapilan Islemler..............................
2.2.3.4. nc Gn......................................................................

III. BLM
ESITLI HALK INANLARI
3.1. Tabiat Olaylariyla Ilgili Inanlar.........................................................
3.1.1. Yagmur Duasi......................................................................
3.1.2. Gnes Tutulmasiyla Ilgili Inanlar.......................................
3.1.3. Ay Tutulmasiyla Ilgili Inanlar.............................................
3.1.4. Yildizlar ile ilgili inanlar.....................................................
3. 2. By Ile Ilgili Inanlar ve Uygulamalar................................................
V
3.2.1. By ....................................................................................
3.2.3. Muska ( Ugurluklar )..............................................................
3.2.3. Cincilik....................................................................................
3.2.4. Gtrme...............................................................................
3.2.5. alig.......................................................................................
3.2.6. Kazan Uugu..........................................................................
3.3. Vcut organlari.........................................................................................
3.3.1. Sa..........................................................................................
3.3.2. Kulak......................................................................................
3.3.3. Eller.........................................................................................
3.3.4. Tirnak.......................................................................................
3.3.5. Ayak........................................................................................

3. 4. Nazar ve Nazarla Ilgili Inanlar......................................................
3.4.1. Nazar ...............................................................................
3.4.2. Nazardan Korunmanin Yollari..........................................

3. 5. Halk Hekimligi...................................................................................
3.5.1. Bezeme............................................................................
3.5.2. Kizamik............................................................................
3.5.3. Kabakulak.........................................................................
3.5.4. Suiegi ...........................................................................
3.5.5. Arpacik.............................................................................
3.5.6. Yrmeyen ocuklar Iin Uygulamalar............................
3.5.7. Akrep ve Yilan Zehirlemesinin Tedavisi.............................

VI

IV. BLM
KUZEY AFGANISTAN DA MESHUR TRBELER

4. 1. Mezar-i Serif Trbesi.....................................................................
4. 2.Kata Imam Trbesi..........................................................................
4. 3. Kiik Imam Trbesi.........................................................................
4. 4. Mizrap Sah Pehlivan Trbesi.........................................................
4. 5. Molla Aka-i Sibirgan Trbesi.......................................................
4. 6. Seyit Miskin Aga Trbesi................................................................

SONU:.................................................................................................
1

BIRINCI BLM
GIRIS
AFGANISTAN HAKKINDA GENEL BILGILER

Bilindigi gibi ok degil, bundan iki yzyil nce Asya, Bati Avrupa ve Kuzey
Afrikada Trklerin hakimiyeti vardi. Yani kuzey kutbundan Akdeniz ve Hint
okyanusuna ve Alaskadan Alp daglarina kadar olan lkelerin isimleri baska baska
olsa da Trklerin elinde idi. Bu lkelerin arasinda gnmz siyasi haritasinda
Afganistan olarak bilinen lke de dahildi.
1
Afganistan devletinin kurulmasi, bes asir
ncesine Islam dinini kabul etmesi
2
ve sinirlarinin olusturulmasi ve yasayan
insanlarin bilgisi dahilinde olmamistir. Bugnk Afganistanin Kuzeyi (Gney
Trkistan) ile Bati Trkistan arasindan geen sinir 1885te Rusya ile Ingiltere
arasinda izilmistir. Afganistan ile Pakistan arasindaki sinir ise 1893te yine Rusya
ile Ingiltere arasinda izilmistir.
3

Byle suni bir devletin olusturulmasindaki ama Bati Trkistani isgal ederek
Gneye dogru inen arlik Rusyasi ile Hindistani smrgesi altinda tutan Ingiltere
arasinda tampon bir blge olusturmakti. Bu sekilde Trkistanin Gney blgesi
(Gney Trkistan), Pestunistan ve Beluistanin ise kuzey blgesi koparip alinarak
ortadaki Hazaracat ve Nuristan blgelerinin katilimi ile bu suni devlet kurulmus
oldu.
4

Sz konusu olan bugnk Afganistan adinin temeli Nadir Afsarin
lmnden sonra onun hakim oldugu topraklarin bir kismina sahip olan Ahmet
Sahin 1947de kurdugu Afgan Kraliyeti ile ortaya ikmistir. Ancak o dnemde sz
konusu olan Afganistanin tamami Afgan Kraliyeti sinirlarina dahil olmayip

1
Erges UKUN, Elli Bin Yasindaki Turan Afganistan olur mu? Mazlum Trklerin lkesi Afgan
Trkistani, Turan Kltr Vakfi Yay., Istanbul 2001, s.43.
2
Mir Gulam Muhammed GUBAR, Afganistan der Mesir-i Tarih, c. I-II, Meyvent Yay., Kabul
Hicri 1382/ Miladi 2003, s. 154.
3
Kemal APRAZ, Azad Beg ve Afganistan Trklg, Afgan Trkistani , Turan Kltr Vakfi Yay.,
Istanbul 2001, s.61.
4
Ahat ANDICAN, Afganistan ve Trkler, Trk Kltr Dnyasi Arastirmalari, S.60 Istanbul
1989, s.13.
2
Hazaracat kendi beyliginin ve Gney Trkistan da kendi beyliginin hakimiyetinde
idi.
5

Bazi tarihiler Afgan adinda belli bir milletin bulunmadigi ve 18.yy.in
ortalarinda Ahmet Han Durani liderliginde kurulan Pestun devletinin hakimiyeti
altinda yasayan halklara 19.yzyilda Ingiliz ve Iranlilarin verdigi siyasi bir isim
oldugunu ne srerler. Oysa ki, M.S.6 asirda bir Hint mneccimi, Himalaya
daglarinin eteginde yasayan Ugan adindaki bir kabileden sz etmistir. Daha sonra
Islam kaynaklarinda bu isim Arap alfabesinde okunus hatasindan dolayi Avgan
seklini almistir. nk Arap alfabesinde Ugan ve Avginin yazilisi aynidir.
6

Gnmzde de Afgan olmayan zbekler, Trkmenler, Tacikler ve Hazaralar,
Afganlara Avgan demektedirler. Gney Trkistanli nl sair ve yazar Erges Ukun
Afgan kelimesini bir Trke kelimesinin bozuntusu oldugunu savunuyor. Ona gre
Avgan, avub kelghan kelimesinin bozuntusu olup zaman ierisinde Afgan seklini
almistir.
7

nl sair yazisinin devaminda, Afganistanin eski adlarini syle
siralamaktadir. Tatarya, Babaria, Atli gebe diyari, (mounted nomands)Atli
Akincilar imparatorlugu, Iskitler, Seltler ve Sakalar lkesi Parthia ve Partlar veya
bugnk adiyla Bakhtar ( Bacteria ), Belh, Horosan, Cenubi Trkistan (Gney
Trkistan), Turan Zemin, Trkistan, Taharisan, Siyungnular, Hunlar, Oguzlar,
Kushaniler, Samaniler, Seybaniler, Harezmsahlar, Gorilar, Gazneliler, Seluklular,
Ghajarlar, Afsarlar, Timuriler, Baburiler ve Belh Hanligi, Aka Hanligi, Meymene
Hanligi, Taskurgan Hanligi, Tahhar ve Katagan Hanligi seklinde siralanmaktadir.
8

Yukarida da grldg gibi bugnk Afganistan eskiden beri Trklerin yurdu
olup Afganlara Afgan ismi iddia edildigi gibi 19. yzyilda Ingiliz ve Farslar
tarafindan siyasi bir isim olarak verilmemistir. Fakat 19. yzyildan sonra kendilerine
Pestun demeye baslayan Afganlarin amaci, bugnk Afganistan sinirlari ierisinde
yasayan Afgan olmayan diger milletleri Afgan kimligi altinda asimle etmektir.

5
apraz, a.g.e. , s.62.
6
Fazul Ahmed BURGET, Afganistan Trk Soylularinin Edebiyati, Ege niversitesi Edebiyat
Fakltesi, Izmir 1999, s.8.
7
Ukun ,a.g.e, s.42.
8
Ukun, a.g.e, s.43-44.
3
Uzun zamandan beri oynanan bu tr smrge politikalarina karsi ayakta
kalma mcadelesi veren Trkler zaman zaman baskilara maruz kalmaktadirlar.
Kimlikleri basta olmak zere her trl maddi ve manevi degerlerini ayakta
tutabilmek iin, kimi zaman can ve mallarindan oluyorlar.
Tabi ki btn bunlar dogal olarak Afganistan Trklerinin dil, edebiyat ve
kltrlerini olumsuz ynde etkilemektedir. Ama her seye ragmen onlarin ayakta
kalabilmeleri ve Trklg yasatabilmek iin verdikleri mcadele bizi kendi
geleceklerine umutla bakmaya sevk eder.
1. Afganistanin Tarihesi
Milattan bin yil nce Ariya ismiyle taninan Afganistan miladi nc asirdan
sonra Hurasan ismiyle anildi ve on nc asirda ilk kez lkenin bir blm iin
Afganistan ismi kullanilirken on dokuzuncu asirda lkenin tamami iin Afganistan
ismi verildi.
9
Afganistan'in tarihi ok gerilere gitmektedir.
10
Cograf konumu
itibariyle dsndgmz zaman, Afganistan, Orta Asyadan asagidaki sicak
denizlere veya tersi, Hint Okyanusundan, denizlerden Orta Asyaya ulasim yolu
zerinde yer almaktadir; ama, bu ulasim yolu, sadece kuzeyden gneye degil,
dogudan batiya da ulasim yolu. O ok bildigimiz, tekrarladigimiz ipek yolunun
zerinde yer almaktadir. Afganistan'in bu konumu, onun hem lehine olmus hem de
basina problemler getirmistir. Bu problemler de esitli lkelerin, uluslarin bu
topraklari isgal etmesiyle ortaya ikmistir.
11

Asya kitasinda nemli bir stratejik yeri olan Afganistan sayisiz istila ve
yagmalara hedef olmaktan gnmze kadar kendisini kurtaramayan, farkli farkli
milletlerin yasadigi bir lkedir.
12
lkenin bu stratejik durumundan ilk istifade edenler
eski Iranlilar olmustur. M. 500de Iran hkmdari Doraya bagli ordular bu lkeyi
isgal ederek gney Indukus vadisine inmeye alismislardir. Iki asra yakin hkm
sren Iranlilardan sonra, dogu seferine ikan Makedonya krali Byk Iskender

9
Abdul Mecit MUBARIZ, Tahlil Vakiyat-i Siyasi Afganistan, Meyvent Yay., Kabul Hicri 1377, s.6.
10
AHMETBEYOGLU, Ali, Afganistan zerine Arastirmalar, Tarih ve Tabiat Yayinlari, Istanbul
1997.
11
www.aso.org.tr/afganbrifing1.html. 2004-05.22.
12
Necip ABDLHAMITOGLU, Tarihte Afganistan Trkleri ve Afganistan, Trk Kltr Dergisi,
S.229, Istanbul 1982, s.17.
4
hakimiyeti devr almistir.
13
Kisa bir zaman sonra Makedonyaya dnen Iskender
blgeyi bir grup yunanliya teslim etmistir.lkeyi teslim alan bu grup Baktariana
devletini kurmustur. Kisa bir sre sonra bu devlet ile Hindistanda gelisen andra
Gupta devleti arasinda uzun sren amansiz bir mcadele baslamis ve bu mcadele
sonunda Baktariona devleti zayiflamistir. Bu durumdan istifade ederek kuzeyden
saldiriya geen Trkler blgeyi ele geirmistir.
14

lke idaresi M.S .50-125 yillari arasinda Saka( Iskit)larin 125le 480 yillari
arasinda da Kusanilerin hakimiyeti altinda kalmistir. Batida Sasani devletinin ve
Hindistanda da gruplarin genislemesiyle zamanini dolduran Kusanilerin elinden
lkenin hakimiyetini bir baska Trk devleti olan ve Akhunlar olarak bilinen Hala
Trkleri devir almistir.
15
Akhunlar kendilerine mttefik olarak setikleri Juanlarla
beraber Gktrkler aleyhinde takip ettikleri yanlis politika neticesinde 569da
Gktrklerden yedikleri darbe ile zayiflamistir. Altinci asrin sonlarina dogru
hakimiyetleri sona ermistir. Devletleri dagilmasina ragmen Hala Trkleri olarak
blgede yasamaya devam ettiler.
16

Hz. Osmanin hilafet dneminde Islam ordulari Kabil civarina kadar gelmis
ise de Herat, Belh, Kabil sehirleri Muaviye dneminde Basra valisi Abdurrahman B.
samura komutasindaki ordular tarafindan fethe edilmistir.
17
Arap ordularinin
Afganistanda uzun zaman kalmamalarina ragmen Islamiyet halk arasinda hizla
yayilmaya devam etmistir. Islamin kabulnden sonra byk bir kuvvetin
Afganistanda hakimiyet kurmadigini, ahalinin kendilerine sah unvanini veren
kabile reisleri ve beylikler tarafindan ynetildigi grmekteyiz. Bu durum Irandaki
Samaniler devletinin XI. asrin ikinci yarisinda Afganistanin byk bir kismini isgal
edene kadar devam etmistir. Samani ordularinin byk bir kismini teskil eden
Trkler Afganistandaki Hala Trkleri ile birleserek ordularini daha da
kuvvetlendirdiler. Bununla da yetinmeyip Afganistanda yasayan btn kabile ve

13
Mehmet SARAY, Afganistan ve Trkler, Bayrak Matbaacilik , Istanbul 1997, s.26.
14
Trkiye Diyanet Vakfi Haber Blteni , Trk- Islam Dnyasi Afganistan, S. 46, Ankara Ocak-
1997, s.21.
15
Ahmet TABAKOGLU, Afganistan Tarihi, Marmara niversitesi, Ortadogu ve Islam lkeleri
Ekonomik Arastirma Merkezi Yay., S.19, Istanbul 1998, s.364.
16
Saray, a.g.e, s.27.
17
Afganistan, Komisyon, Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.I, Trkiye Gazetesi Yay., Istanbul 1993,
s.180.
5
beyliklerden ordularina svariler alarak kisa dnemlerde halk arasinda kaynasmayi
sagladilar.
18

Trk-Islam nfusunun Afganistana iyice yerlestiren onun sarsilmaz temelini
atan Gazneli Devleti ordulari Hindistana kadar yayilmistir. Afganistandaki
Seluklu hakimiyeti, lkenin gneydogusundan Hindistana dogru uzanan ( Bugnk
Pakistan ) blgede hakim olan Gurlular Devleti tarafindan zaman zaman tehdit edildi
ise de Seluklu Devleti sonuna kadar Gurlulara yenilmeden devam etmistir. Ancak
Byk Seluklu Devletinin son hkmdari Sultan Sancar ( 1119-1157 )in
lmnden sonra Gurlular kisa bir mddet kontrolleri altina almislardir. XII. Asrin
sonlarina dogru Gurlulari yenerek, Harzemsahlar, Afganistani hakimiyetine
almislardir. 1220den sonra Harzemshlari yenerek hakimiyeti ellerine alan Cengiz
Ogullari, zellikle Kuzey Afganistanda yasamakta olan bazi Trk boylarini
Anadoluya g etmeye mecbur birakmistir. XIV asrin sonlarina dogru Trkistanda
paralanmis halde bulunan Cengizogullari hakimiyetine son veren Timur, btn Trk
boylarini bir araya getirerek Byk Trk Devletini kurmustur.
19

Basta Timur Han olmak zere onun hanedanindan hkmdarlar
Cengizogullarinin yaptiklari tahribati onarmaya alisir. 1369dan 1505e kadar
Afganistan topraklari Timurlularin hakimiyeti altinda kalir.
20
Timurlular
hkmdarlarindan Hseyin Baykaranin lmnden sonra Trklerin kendi aralarinda
ikan taht kavgalari, bugnk Afganistan topraklarinin paralanmasina sebep olur.
Babr devletinden sonra mahalli devletler kurulmussa da Iran asilli Afsar
Trklerinden Nadir Sah Afsarin zuhuruyla Afganistan onun hakimiyetine girer.
21

Nadir Sah Afsarin lmnden sonra onun komutanlarindan Abdali kabilesinden
Ahmed Han ( Ahmed Sah ) Kandahara giderek Afgan devletini kurar.
22
1747de
kurdugu Afgan devleti teskilatinda bu gnk Pestun kabilelerinin yani sira
Kizilbaslara da grev veren Ahmed Han, bugnk Afganistanin Gneyi merkez
olmak zere Iranin Meshedi ve bugnk Pakistanin bazi blgelerine hakim olur.
23

18
Saray, a.g.e., s.28.
19
a.g.e., s.30.
20
Burget,a.g.e., s.30.
21
a.g.e., s.31.
22
Y. Hikmet BAYUR, Hindistan Tarihi , Trk Tarih Kurumu Basim Evi, c. III, Ankara 1950, s.99.
23
Bayur, a.g.e., s.100.
6

Ahmed Sahin kurdugu devlet teskilatinda her ne kadar ordu da Kizilbaslar ve
zbeklere grev verildi ise de Afgancilik ve Afgan ulus severligi zerine kurulan bu
devletin nemli mevkilerine bugnk Pestunlar getiriliyordu. Kendisini Hindistanda
saltanat srms olan btn Afgan sultanlarinin mirasisi sayan Ahmed Sah, lke
hakkinda alinacak kararlari Afganlar (Pestunlar)dan olusan Cinge (meclis)de
aliyordu.
24

Ahmed Sahdan sonra oglu Timur Sah tahta geti. Tam anlamiyla devlet
adami olma sifatini tasimayan Timur Sah, kendisine biat etmesine ragmen, isyan
edecegine dair dedikodulara inanarak kardesi Sleymani katlederek saltanata
basliyordu. Devlet merkezini Kandahardan Kabile tasiyan Timur Sah babasindan
teslim aldigi topraklari koruyamaz duruma geldi. Bir taraftan kabileler ayaklanmasi
olurken, diger taraftan Buhara emirligi Merv blgesini geri almistir. 20 senelik bir
saltanattan sonra, 1800de kendisinden daha kt bir idare ile saltanatini
tamamlayacak olan oglu Zaman Saha 1793te lmyle tahti birakmistir. Zaman
Sah kardesi Mahmut Sah tarafindan tahttan indirildi. Zaman Sah yedi senelik
saltanati boyunca lkeyi batiracak kadar kt ynetmistir. Ierde kardesi Mahmut
Sah ve Scal Mlk ile harite ise Hindistanin ve bugnk Pakistanin yeni hakimi
olacak Ingilizlerle meydana getirdigi ihtilaflarla devletin gcn gereksiz sekilde
azaltmistir.
25
Bunlarin yani sira Zaman Sah dneminde Iranda Emir Sah Muratin
Belhi olmasina ve kardesi Mahmutun Herattaki isyanina mdahale edemeyisi,
Barakzaylarin kabile reisi Payende Hanin ldrlmesi ve onun oglu Vezir Hanin
Mahmut Sah ile ittifak kurmasina mani olmayarak gelistirdigi hadiseler Zaman
Sahin sonu oldu. Kabile dogru yryen Mahmud Sah kisa zamanda kardesi Zaman
Sahi yakalayarak gzlerine mil ektirdi (1800).
26

Bylece tahta Mahmud Sah geer. Bu sirada Pesaverde bulunan kardesi
Sca-l Mlkde istiklalini ilan etmisti. 1803te Mahmut Sah aleyhinde Galzaylarin
isyan etmelerinden istifade eden Sical Mlk Kabili zapt ederek kardesi Mahmud

24
a.g.e., s.100.
25
a.g.e., s.100-101.
26
Saray, a.g.e., s.42-43.

7
Sahi hapis ettirip gzlerine mil ekilen kardesi Zaman Sahi serbest birakir. Scal
Mlkle vezir Fetteh Han arasinda ikan bir savas sonunda Scal Mlk bugnk
Pakistana kamak zorunda kalir. Tahta tekrar Mahmut Sah oturur. Bundan sonra
Mahmut Sah tamamen vezir Fetteh Hanin istegi dogrultusunda hareket etmek
zorunda kalir. Bu duruma dayanamayan Mahmud Sah vezir Fetteh Hanin oglu
Karamani kiskirtarak baba katili yapar. Bu durum kabileleri ileden ikartir ve
olaylar yeni bir kan davasina dnverir. Kardesinin ldrldgn duyan Dost
Muhammed topladigi kuvvetli ordularla Mahmud Sahin ordusunu1818de yenilgiye
ugratir. Mahmud Sah bu yenilginin ardindan Kabili terk etmek mecburiyetinde
kalir.
27

Kabil kisa bir zamanda Barakzay ailesinin hakimiyeti altina girdi. Bu
hakimiyet kisa srede lkenin genelini kapsamistir. Bu devirde Afganistan
topraklarinin byk bir kismi kayba ugramistir. Dost Muhammed dneminde lke bir
ok kez i ve dis savaslar yasadi. lkenin gney ve merkezi kisimlari Ingilizler
tarafindan isgal edilerek Scal Mlk hakimiyetine verildi ( 1839 ). Kabilden
kamak zorunda kalan Dost Muhammed Hindu Kus daglarini asarak Trkistan
beyliklerine sigindi. Ingilizlerin yardimiyla tahta oturan Scal Mlk memleketi
ynetmekten ok acizdi. Bunun zerine Ingilizler ister istemez idareyi dogrudan
ellerine aldilar. 1840da Dost Muhammed zbeklerin destegi ile Kabil yakinlarinda
Ingilizlerin bir svari birligini hezimete ugratti. Avantajli durumda olmasina
ragmen, Dost Muhammed Ingilizlerle basa ikamayacagini dsnerek mcadeleden
vazgetigini ilan etti. Bunun zerine Ingilizler Dost Muhammed ve ailesini
Hindistana yerlestirdi. Ingilizlerle Afganistan halklari arasinda ikan bazi olaylar ve
Ingilizlerin tecavz gibi yaptiklari kt ameller Afganistan halklarini ileden
ikarmisti. Kabil basta olmak zere lkenin her tarafinda Ingilizlere karsi cihat
baslatildi. Neticede Afganistandaki 17 binin zerindeki Ingiliz askeri imha edildi.
28

Ingilizler ugradiklari yenilgiden sonra intikam amaciyla yirmi bin kisilik ( bu
kisilerin tamami Ingiliz ) bir orduyla Afganistana girdiler (1842 ). Ingilizler halktan
70.000 kisiyi katlettiler. Bu katliam tamamlandiktan sonra Hindistana dnen

27
28
Saray , a.g.e., s.44.

8
Ingilizler Dost Muhammedi tekrar memleketine gnderdiler.lkeye tekrar dnen
Dost Muhammed, zaman zaman Ingilizlerle dostluk anlasmalarinda bulundu. Dost
Muhammedin lmnden sonra oglu Sir Ali ki babasinin sagliginda veliaht ilan
edilmis ve kabul grmst, 12 Haziran 1863de Hindistan Ingiliz umumi valisi Ear
Elgine durumu izah edip kendisinin tahta gemesinin resmen taninmasini istemistir.
Buna karsilik Ingiliz valisi beklemesini bilmistir.
29

Ingilizlerin Sir Aliyi tanimakta tereddt ettiklerini grenen kardesleri taht iin
mcadeleye basladilar. Bu durumda Afganistan, bir kismi bagimsiz olmak zere
drt blme ayrilir. Bu arada Sir Ali tekrar Ingilizlerle anlasma saglamaya alisir,
fakat o sirada Eyp Handan byk bir darbe alan Ingilizler Kabili terk ederek
Hindistana ekilir (1880).
30
Ingilizlerin ekilmesinden sonra Trkistanda siginmaci
olan Emir Abdurrahman, kisa srede zbek ve Trkmenlerin destegi ile
Afganistanin hakimiyetini ele geirir. Abdurrahman lmnden sonra yerine byk
oglu Habibullah Han geer. 1918 yilinda bir suikast sonucunda len Habibullah
Hanin yerine oglu Emir Amanullah Han tahta geer.1919 da Amanullah Hanin
abalariyla Afganistan Ingilizlerden bagimsizligini alsa da i atismalar bir trl
sona ermez. Ingilizlerle bir baris anlasmasi imzalamakla birlikte basta Trkiye olmak
zere, birok lkeyle siyasi ve askeri konularda anlasma yapilmasini saglar. Mustafa
Kemal Atatrk rnek alarak Afganistana yenilikler getirmek istese de halkin
ayaklanmalari sonucunda basarili olamamistir. lkenin drt bir yaninda ikan
atismalardan istifade ederek Bee-i Sakav adindaki bir ete reisi Kabili yagma ile
ele geirdi. Bu durumda tahtini kardesi Inayetullah Hana birakarak kamak zorunda
kalan Amanullah Han ailesi ile birlikte Italyaya yerlesti.
31

Kisa bir dnem sonra Fransada srgnde olan Nadir Han lkeye dnerek
topladigi kuvvetlerle Kabile yrms ve Kabili ete reisi olan Habibullahdan geri
almis, onu yakalayarak idam etmistir.( 12 Ekim 1929 )
32

Kisa bir dnem sonra kral Nadir Sah on bes yasindaki bir lise grencisi
tarafindan herkesin nnde tabancayla ldrlr. Nadir Sahin lmnden sonra

29
a.g.e., s.44, 45, 65, 66, 67, 71.
30
a.g.e., s.73 ,78, 79, 82, 83.
31
a.g.e., s.34.
32
Bueget, a.g.e., s.35.
9
onun yerine tahta on dokuz yasindaki oglu Zahir Sah geer.
33
Zahir Sah 40 senelik
bir kraliyet dneminden sonra amca oglu ve basbakan Davut Hanin darbesiyle
tahtan indirildi.Darbe yapildiginda kral Zahir Sah Italyadaydi. Basbakan Davut Han
darbeyi basariyla gereklestirerek 1973de cumhuriyeti ilan etti.
34
27 Nisan 1978i
takiben Taraki darbesiyle birlikte gelen komnist rejim ise basvurdugu tm
barbarliklara, kullandigi btn vahset makinelerine ragmen yikilmakta olan ama Rus
destegi ile ayakta duran bir duvardan te bir grnt sergileyemedi.
35
1978 1992
yillari arasinda Rus yanlisi olarak hakimiyet edenler Taraki, Hafizullah Emin,
Bebrek Karmel ve sonuncusu Necibullah idi ki General Abdurresit Dostumun
indirdigi darbeyle1992de Birlesmis Milletlerin Kabildeki brosuna sigindi. Ancak
1996 yilinda Kabil Talibanin eline gemesiyle asilarak ldrld.
36

Afganistan, Sovyetler Birligi isgaline karsi on yil mcadele etmistir. Bu
mcadelelerini tabi, Afgan mcahitleri kendi imkanlariyla yapamamislardir,
birtakim dis evrelerden yardim, destek almistir; bu yardim, silah yardimi, asker
egitim yardimi, parasal yardim, propaganda yardimi gibi her alani kapsayan bir
yardim olmustur. Baslica Bati devletleri derken bunun en basinda Amerika
gelmektedir, onun arkasindan da Amerika'nin blgede kullandigi lkelerden birisi
olan Pakistan gelmistir.
37
lkenin nemli sehirleri, Kuzeyde Mezar- i Serif, Ser- i Pul,
Sibirgan. Bati blgesinde, Herat. Gneyinde Kandahar. Dogusunda Celalabattir.
38

33
Saray, a.g.e., s.201, 202.
34
a.g.e., s.206.
35
Mir Muhammed Siddik FERHENG, Afganistan der Pen Karn-i Ahir, Irfan Yay., Iran 1994, c. II,
s.626, 627.
36
a.g.e., s.799.
37
www.aso.org.tr/afganbrifing1.html . 22.05.2004
38
Mawlavy Hafizullah Haggani, From the dreams of Mullah to the Leadership of the Faithful
Translated by Rahimullah Safi, Hakikat Yay., Hicri 1377, s. 2.
10
1.1. Afganistan Devletinin Kurulusu ve Dis Mdahaleler.

Afganistanin bir devlet olarak ortaya ikisi, Nadir Sahin ordusunda yer alan
Abdaliler in 1747 yilinda is basina gemeleriyle baslar. Nadir sah dneminde askeri
disiplini ve rgtlenmeyi iyi grenen Abdali asiretleri han adi verilen oymak
beylerinin nclgnde Kandehar da toplanarak aralarindan birini (Ahmed Han) ilk
Afgan krali setiler. 23 yasinda kral olduktan sonra sah ve inciler incisi anlamina
gelen drr- i drran nvani alan Ahmed Sah Drrani, Nadir Sahin ordusunda
yetismis ve gl bir karizmatik liderlige sahip iyi bir taktiki idi. Diger Afgan
asiretleri tarafindan da kralligi kabul edilen Ahmed Sah, daha sonra blgedeki zbek
ve Tacikleri de egemenligi altina alarak ilk milli Afgan devletinin kurucusu
olmustur. Asiretler arasi birlige dayali feodal bir ynetim kuran Ahmed Sah, 1748-
1760 yillari arasinda Hindistana yaptigi drt seferle Babrller den blgelerin
ynetimini ele geirmis ve Irana karsi giristigi fetihlerle de Herat ve Meshedi
lkesine katmistir. Dogu ve gney istikametinde gereklestirdigi bu fetih
hareketleriyle gl bir devlet kurmayi basaran Ahmed Sah, 1772de ldg zaman
Amuderya ile Hint Okyanusu ve Delhi ile Nisabur arasinda kalan topraklarin byk
bir blmne egemen idi.

Ancak tahta ikma hususunda herhangi bir dzenleme yapilmamis olmasi, her
zaman kimin Afgan krali olacagi sorusunu gndeme getirmekte ve zaman zaman
asiretler arasinda kavgalara neden olmaktaydi. Halkin milli duygulari, henz yeterince
gelismedigi iin bagliliklar daha ziyade oymaklarla yada asiretlerle sinirli
kalmaktaydi.Bu yzden anlasmazliklar kisisel ya da asiret ikarlari etrafinda
dgmlenmekte ve uzun srncemelere yol amak- taydi. Nitekim, Ahmed Sahin
lmnden 50 yil sonra onun kurdugu imparatorluk dagilarak gsz hale ve kendi
iinde blnmst. Kuzey Afganistan zbek Hanlarinin eline geerken, diger
blgelerde de esitli Afgan kabileleri zellikle Muhammedzay asiretinin beyleri kendi
egemenliklerini kurmuslardi. Sihler Pencapta iktidari ele geirerek Pesaver i
hakimiyetleri altina almislar, Ingilizler de Hindistan da srekli olarak ilerleme imkani
bulmuslardi.
39
Iste bu dnemde ayni Abdali asiretinin Barakzay oymagi hanlarindan

39
Ismail Hakki GKSOY, agdas Islam lkeleri Tarihi, Faklte Kitapevi, Isparta 2003, s. 124.

11
biri olan Dost Muhammed, Kabil sehrine ve evresine hakim idi. Ahmed Sah gibi
karizmatik ve stn bir yetenege sahip olan Dost Muhammed, daha sonra diger
kabilelerin destegini de alarak tm Afganistana egemen oldu ve 1834 yilinda da
Kabilde Emir unvani aldi. Onun dneminde lke yeniden siyasi istikrara kavustu.
Ancak lke bu dnemde Rusya ve Ingiltere gibi iki byk smrgeci devletin rekabet
alani iine girdi. Ingiltere Rusyanin doguya yayilmasini hakimiyeti altinda tuttugu
Hindistan iin potansiyel bir tehlike olarak grmekteydi. Bu yzden Ingilizler
Hindistanin kuzey bati sinirlarini saglam bir sekilde korumak ve Rus ilerlemesini
nlemek iin Afganistana birka defa saldirida bulundular. Hatta Ingiliz strateji
uzmanlari bir Ingiliz kuklasinin Afganistan tahtin otur tulmasiyla blgenin
gvenliginin saglanabilecegini sanmislardi. 1839-1842 yillari arasindaki birinci
saldiri, Afganlarin kuvvetli bir direnis gstermeleri karsisinda fiyasko ile sonulandi.
Tahta ikardiklari Sah Sucanin lmesi ve Dost Muhammedin 1863deki lmne
kadar lkeyi iine dstg sikintidan ve Afganlilar arasindaki dsmanliktan
kurtarmayi basararak lkenin yeniden birligini sagladi.
40

lmnden sonra ogullari arasinda baslayan saltanat mcadelesi tekrar kanli bir
i savasa dnsmese de, 1868de mesru veliaht kardeslerini yenerek idareye hakim
oldu. Fakat Ruslar in Afganistana yaklasma politikasi takip etmeleri zerine
Ingilizler tekrar mdahale ederek 1878-1880 yillari arasinda lkeyi isgal ettiler. Ikinci
Ingiliz- Afgan Savasi adi verilen bu savasta ise Ingilizler emellerine kismen ulasmislar
ve Afganistani tampon bir devlet olarak birakmislardi. nk Ingiliz ordusunun
Afganistandan ekilmesi karsiliginda Afgan Emiri Abdurrahman Han Afganistanin
dis politikasinin kontroln Ingiltereye birakmisti. Ayrica 1879da yapilan
Gandamak Antlasmasi erevesinde lkenin sinirlari 1893de Durand hatti olarak
belirlenmisti. Bu antlasmayla lkenin dogu sinirlari Ingilizler in istekleri
dogrultusunda gvenlik altina alinmis, fakat Hayber Geidinin Hindistana (bugnk
Pakistana) birakilmasiyla gnmze kadar ulasan bir sorun haline getirilerek
milyonlarca Afganlinin lke sinirlari disinda kalmasina neden olmustu.
41

40
a.g.e., s.125.
41
Genis bilgi iin Bakiniz. MECIDI Abdulgaffar, Nigahi be Gzeste , Peyami Bel, S.2, Tehran
1990. s. 25.

12
Bu arada Ruslar da Afganlilar a 1888 yilinda Amuderya ve 1895 yilinda da
Pamir antlasmalarinin maddelerini dikte ettirmislerdi. Tm bu antlasmalar 1907
yilinda Petersburgda Ingilizler in ve Ruslarin imzaladiklari bir antlasmayla da teyit
edilmisti. Bu sekilde ortaya ikan Afganistanin sinirlari iki byk smrgeci devletin
stratejik hedeflerine hizmet eder nitelikte ve hi tarihi baga ve zellige dayanmayan
dogrultuda izilmisti.
42
Dis istilalar neticesinde Ingilizler e verdigi tavizler ve i
ekismeleri bastirmak iin ynetimi sirasinda basvurdugu siyasi hile ve baskici
tutumundan dolayi Abdurrahman Han halk arasinda sevilen bir han degildi ve ldg
zaman asiretlerin gcn tamamen kirmasa da byk lde zayiflatmisti.
Birinci Dnya Savasi sirasinda Afganistan, asiret liderlerinin Hindistandaki
Ingilizler e saldiri yapma ynndeki baskilarina ragmen, tarafsiz kalmayi basarmistir.
Afganistan a bu tutumuyla tam bagimsizligi kazandiracagini uman Abdurrahman in
byk oglu Habibullah Hanin Subat 1919da ldrlmesi nc bir Ingiliz-Afgan
savasinin ikmasina neden oldu. Yerine geen Amanullah Han, Hindistandaki
Ingilizler e kk apli askeri seferler dzenlemesi zerine Ingiltere de 6 Mayis
1919da ona savas ilan etti. Ancak savas sonusuz kaldi ve 8 Agustos 1919da
Rawalpindi de yapilan bir antlasmayla Ingilizler Afganistanin tam bagimsizligini
kabul ettiler.
43

1.2. Afgan Sahlarinin Modernlesme abalari
Savas sonrasinda dis tehditlerden kurtulan ve sah unvani alan Amanullah Han,
bir dizi reform programini uygulamaya koyarak lkede modernlesme srecini baslatti.
1927 ve 1928 yillarinda Hindistan, Trkiye, Avrupa ve Sovyetler Birligine yaptigi
gezilerden sonra lkeye ok sayida Avrupali danismanlar getirterek sosyal reformlara
giristi. Kadinlarin disarida taktiklari purdah (pee) mecburiyetini kaldirdi; tek kadinla
evliligi ve kiz ocuklarinin okula gnderilmesini zorunlu kildi. Kabileler zerindeki
merkezi ynetimin otoritesini glendirme- ye alisti. Egitim alaninda da mecburi
ilkokul gretimini baslatti. Ancak bu Kabil disinda istihdam edilecek yeterli eleman
ve altyapi hizmeti olmadigi iin tam olarak uygulamaya konulamadi. Ayrica,
ulemadan ve kabile reislerinden Bati tipi egitime karsi tepkiler de vardi. Seri
kanunlarin sadece aile, evlilik vs. gibi alanlarda ve ikinci derecede bir hukuk sistemi

42
a.g.e., s.125.
43
Gksoy, a.g.e, s.126.
13
olarak kabul edilmesi de ulemanin muhalefetine maruz kaldi. Vergiyi de mal yerine
para olarak denmesini sart kostu. Askeri alanda da esitlige ve mecburi askerlige
dayanan bir sistem gelistirerek kabile reislerinin gcn kirmaya alisti. Onun
reformlarina karsi ilk ciddi tepki, 1924 yilinda Khost adli Mangal kabilesinin askeri
alandaki reformlara direnmesi ve ulemanin da destegiyle byyerek bir ayaklanmaya
dnsmesiyle geldi. Bir sre modernlesme abalarini srdrebilme gcn kendinde
bulamayarak reform programindan vazgeer grnd. Ancak 1928deki Avrupa
turundan sonra tekrar siki bir sekilde reform programina baslamasi, muhafazakar
kesimlerin yogun tepkilerini zerine ekti ve tesirli Mceddidi ailesi ile Shinwari
kabilesinin isyanlari neticesinde Ocak 1929da tahttan indirilerek lkeden kamak
zorunda kaldi. Bylece, onun baslattigi modernlesme faaliyetleri yarida kalmis oldu.
44

Okuma yazma bilmeyen bir ete lideri Emir Habibullah Gazi kendisini kral ilan
etti. Birka yil karisik bir dnemden sonra Muhammed Zaylar dan Amanullah Hanin
ailesine yakin drt yetenekli kardes bir direnis rgtleyerek ve esitli asiretlerin de
destegini aldiktan sonra Emir Habibullah Gaziyi yakalayarak idam ettiler. 17 Ekim
1929da bu kardeslerden biri olan Nadir Han, sah unvaniyla Afganistan tahtina oturdu.
Nadir Sah, yogun modernlesme programindan vazgeerek seri kanunlari tekrar tek
hukuk kaynagi olarak tanidi ve ikarilan kanunlarin Islam hukukuna uygunlugunu
dzenlemek gayesiyle bir Ulema Cemiyeti kurdu. Kizlarin egitimini kaldirdi ve ky
okullarinin ynetimini tekrar ulemanin denetimine verdi. Onun dneminde kabile
reislerinin ve ulemanin istekleri dogrultusunda sinirli bir modernlesmeye izin verdi.
Ancak drt yil sonra Kasim 1933de Nadir Sahin ldrlmesi zerine oglu
Muhammed Zahir Sah tahta geti ve basbakanlik grevi de yapan Davud Hanin bir
darbeyle kralliga son verdigi 1973 yilina kadar uzun sre idarede kaldi. Darbe Nadir
Sahin Italyada tatilde bulundugu sirada kansiz bir sekilde yapilmisti. Zahir Sahin
dneminde Afganistan Ikinci Dnya Savasi sonrasinda Hindistan ve Pakistanin
bagimsizlarini kazanmasiyla Pakistanla bazi sinir tartismalarinin ortaya ikmasina
neden oldu. 1953de Davud Hanin basbakanliga gemesiyle birlikte lkede tekrar
genis apli bir modernlesme ve gelisme dnemi baslatildi. Bu gelismeyi saglamak iin

44

14
Afganlilar, baslangita Amerikaya ynelmelerine ragmen, daha sonra Rusyanin
tesiri altina girdiler. Rus etkisi ilk olarak lkede yeni yollarin, fabrikalarin ve elektrik
santrallerinin insasiyla kendisini gstermeye basladi. Ruslar Afgan ordusunun
modernlestirilmesine, Kabil niversitesinin reform edilmesine ve kuzeydeki petrol
alanlarinin isletilmesine de aktif olarak katildilar. 1964de kabul edilen yeni
anayasayla da demokratiklestirme sreci baslatildi. Islam hukuku, devletin temel
hukuk kaynaklarindan biri olarak kabul edilmis ve Hanefi mezhebinin ngrdg
hukuki prensiplerin anayasada ve diger kanunlarda aika belirtilen kurallarla
atismadigi mddete uygulanacagi ifade edilmisti. lkede yapilan seimler
sonucunda meclis ailmis ve Demokratik Halk Partisi adinda bir kurulmustu. Ancak
demokratiklesme sreci sol egilimli ve Sovyetlerle yakin iliskisi olan eski
basbakanlardan Davud Hanin 1973te hkmet darbesi yaparak monarsiye son verip
cumhuriyet ilan etmesiyle yarida kaldi. 27 Nisan 1978de Sovyet egitimi grms hava
kuvvetleri subaylarinin giristigi yeni bir darbeyle Davud Han ve yakinlari ldrld.
Bylece ynetim tekrar Halk Partisinin Marksist egilimli kanadinin eline geti.
45

Nur Muhammed Teraki baskanligindaki yeni hkmet, Aralik 1978de Sovyetler
Birligine gerektiginde Afganistani korumak iin askeri mdahalede bulunma
yetkisi veren bir dostluk antlasmasi imzaladi. Bir yandan da lkede toprak reformu,
egitim seferberligi gibi radikal reformlar yapmaya basladi ve lkedeki tm gleri
tek parti sistemine baglamaya alisti. Basta ulema ve esitli asiret reisleri hem toprak
reformuna hem de komnizm ideolojisinin yerlestirilmesini hedefleyen egitim
seferberligine karsi iktilar. zellikle kizlarin ve yasli kimselerin okuma- yazma
kurslarina gitme mecburiyeti ve gretmenlerin farkli bir hayat tarzina ve fikri
yapilara sahip olmalari birok kimsenin tepkisine maruz kaldi. Rus yanlisi yeni
rejimin giderek glenmekte olan Islimi muhalefete karsi tutumu da olduka baskici
idi ve yzlerce din alimi, aydin, han ve tccar ya hapse atildi ya da ldrld. Nur
Muhammed Teraki bir yandan dinin siyasetten ayrilmasi gerektigi fikrini
yayginlastirmaya alisirken, diger yandan da 1929da kurulan resmi Ulema Cemiyeti
ve Afganistan Islam Alimleri Genel Konseyi vasitasiyla rejimin Islami ynden
mesrulugunu savunmaya alismaktaydi. Ancak, Eyll 1979da yakin generallerinden
Hafizullah Aminin darbe yapmasi zerine Sovyetler Birligi de 24 Aralik 1979

45
a.g.e, s.128
15
tarihinde Afganistani isgal etti ve Halk Partisinin Perem grubu lideri Babrak
Karmali parti genel sekreterligi ve devlet baskanligina atadi.
46
Yenilik ve
modernlesme adina yapilan reformlar ve bu reformlarin sonulari hakkinda genis
bilgi iin Raja Anwarin The Tragedy of Afghanistan ( afganistanin tirajidisi )
adli eserine bakila bilir.
47

1.3. Rus Isgali ve Mcahit Gruplarinin Mcadelesi
Afganistanin Ruslar tarafindan isgali, milletler arasi camiada byk yanki
uyandirdi. Sovyet yneticileri Afganistan hkmetinin daveti zerine yardim etmek
iin bu lkeye girdiklerini iddia etmelerine ragmen buna kimse inanmadi. Uluslar
arasi camianin byk tepkisini eken Rus isgali, Subat 1989 yilinda Rus birliklerinin
ekilmesine kadar srd. Ruslar 10 yil boyunca lkede 100 bin dolayinda asker
bulundurarak mcahit gruplarin mcadelesine ierdeki isbirlikileriyle birlikte karsi
koymaya ve halkin destegini saglamaya alistiysa da, uzun vadede bunda basarili
olamadi. Hkmet sehir merkezlerine hakim olurken, kirsal kesimler mcahit
gruplarin elinde kaldi. lkedeki komnist ynetime karsi savasma imkani bulamayan
esitli mcahit gruplari da, yurt disina giderek mcadelelerini ogu Pakistana ve bir
kismi da Irana g eden milyonlarca Afganlinin destegiyle yrttler. Basta Islam
dnyasi olmak zere bazi Bati bloguna mensup lkelerden de destek alan mcahitler,
Ruslar a karsi amansiz bir silahli mcadele verdiler.
48

Aslinda mcahit gruplari ilk olarak 1960li ve 1970li yillarda tesekkl etmeye
baslamisti. Halk Partisinin 1960larda kurulmasindan ve bu partinin Sovyet yanlisi
bir politika izlemeye baslamasindan sonra faaliyetlerini yogunlastirarak yeni rejime
karsi muhalefeti olusturdular. Islami gruplar bu dnemde zellikle basin, niversiteler
ve parlamento araciligiyla seslerini duyurmaya alisiyorlardi. Bunlardan ilki, siyasi ve
fikri Mslman grencilerin kurduklari Mslman Genlik Teskilati idi. Modernist
egilimli bir genlik teskilati olarak ortaya ikan bu hareketin yeleri, sol kesime,
devlete ve geleneksel dini liderlige siddetle karsi idiler. Mevcut Afgan kltrnn
gerek Islam kltryle hibir iliskisi olmadigini, dolayisiyla ilerici ve insani bir
toplumun olusturulmasinin sadece topyekn bir mcadeleyle ve mevcut sistemi

46
a.g.e, s.129.
47
Raja An1war The Tragedy of Afghanistan , published by Verso, London 1989, p.141-151.
48
Gksoy, a.g.e, s. 129.
16
yikmayla mmkn olabilecegini savunuyorlardi. (Roy, 1990: 119-127). Zaman iinde
niversite disindaki kesimlerde de taraftar bulan bu hareket, daha sonra iki gruba
ayrildi. grenci konseyinde Islami bir grubun temsilciligini yapan Glbeddin
Hikmetyar, 1977de Pesaver de Hizb- i Islami, Burhaneddin Rabbani de Cemiyet- i
Islami teskilatlarini kurdular. Diger Islamci aydinlar da Gahez (Safak) adli bir gazete
vasitasiyla fikirlerini yaymaya alisiyorlardi. zellikle Mevlevi Yunus Halis adli
radikal bir grubun lideri bu gazetenin basyazarligini yapmaktaydi. Rus isgalinin
akabinde Herat ta baslayan mcahitlerin ilk isyan hareketi, daha sonra evre
blgelere de yayilarak genisledi. Bu arada askeri mdahaleye ve rejime karsi Afgan
halkini teskilatlandiran ok sayida yeni mcahit gruplari kuruldu ve bunlar zor sartlar
altinda bagimsizlik iin mcadele verdiler.
49

Tm mcahit gruplari Islam adina hareket etmekte, fakat her birinin Islam
anlayisi farklilik gstermekteydi. Ilimlilar teorik olarak siyasi zm iin daha meyilli
idiler. 1983 baharinda ilimli grubun liderleri aika eski Afgan kralinin inisiyatifini
desteklerken, radikaller kralin Pesavere gelmesi halinde ldrlecegi tehdidinde
bulunmuslardi. Radikaller lkede Islami bir devrimin yapilmasini istemekteydiler.
Sovyetler e karsi yapilan mcadeleyi ikinci planda grmekte ve esas olarak toplumu
yeniden Islami llere gre yapilandirmayi hedeflemekteydiler. Bunlar geleneksel
din alimlerinin toplumu ahlaki kntye sevk ettiklerine inanmaktaydilar.
Ilimlilardan Mehaz- i Milli- i Islami lideri Seyyid Ahmed Geylani ve Cephe- i Necat- i
Milli lideri Sibgatullah Mceddidi nin taraftarlari daha ok Pestular dan meydana
gelirken, Cemaat- i Islamin Tacik lideri Burhaneddin Rabbaninin taraftarlari ise
byk oranda Tacikler- den tesekkl etmisti. Ahmed Sah Mesudun Pensir grubu da
byk lde zbek ve Tacikler den olusmaktaydi. Tm mcahit gruplari 1982
yilinda Afgan mcahitleri Birligi adiyla bir birlik olusturdular. Ancak, hibir mcahit
grubu kendisini feshetmedigi iin daha sonra bu birlik islevini yitirerek dagilmak
zorunda kaldi. 1985 yilinda da yine ayni adi tasiyan bir birlik kuruldu ve bu defa
dnsml baskanlik sistemi benimsenerek bir sre fonksiyonel halde kaldi. Bu arada
Birlesmis Milletler gzetiminde yapilan Afganistan ve Pakistanin arasindaki dolayli
grsmeler neticesinde 14 Nisan 1988de Cenevre Antlasmasi imzalandi. Amerika

49
17
Birlesik Devletleri ve Sovyetler Birliginin garantr olarak imza koyduklari bu
antlasmaya gre, Sovyet askerlerinin 1989 yilinin ilk aylarinda lkeden ekilmesi ve
yurtdisindaki gmen ve mcahit gruplarin lkeye dnmesi kararlastirildi. Haziran
1988de de bu birlik srgnde bir hkmet kurdu ve Afgan Mcahitleri Danisma
Meclisi adiyla bir meclis olusturuldu. Sura adi verilen bu meclis, Sibgatullah
Mceddidi yi devlet baskanligina, Abdlresl Seyyafi basbakanliga ve Glbeddin
Hikmetyar i da Disisleri Bakanligina getirdi. esitli Islam lkeleri tarafindan taninan
bu hkmet, Afganistandaki komnist rejimin temsilcileriyle grsme yapmayi
reddetti ve neticede rejimin yikilmasini gereklestirdi. Ancak kendi aralarinda zaman
zaman anlasmazliga dsen ve bunu da birbirlerine karsi siddetli saldirilar
dzenleyerek zmeye alisan mcahit gruplarinin liderleri, lkede tam olarak
istikrarli bir ynetimin kurulmasini saglayamadilar.
50

2. Afganistanin Cografi Konumu
Gnmz siyasi haritasinda Afganistan olarak bilinen memleketin adi Afgan
kavminin stnlk kazandigi 1747 yilindan sonra ortaya ikmissa da bugnk
sinirlari 1880de Ingilizler tarafindan izilmistir.
51
Daha nceleri belli bir siyasi birlik
olmadigi iin memleketteki blgelerin ayri ayri isimleri vardi. Bu blgede yasayan
halklar arasinda dil ve irk ynnden bir bag bulunmamaktadir.
52
Bugnk yz
lm 650.000 km
2
olup nfusu konusunda kesin bir bilgi yoktur.
53
Birlesmis
Milletlerin gerege yakin bir tahminde bulunarak 2001 yilinda verdigi rakam 28
milyon civarindadir.
54

Afganistanin yz lm 652.000 km olup, kurulusundan gnmze kadar
lkede tarafsizlik ilkesine dayali bir nfus sayimi yapilamadigindan nfusu
konusunda kesin bir bilgi olmamakla beraber, lke nfusunun yzde doksani
Mslman olup Hanefi ve Caferi mezheplerine mensupturlar. Ancak ogunlugu
Hanefidir. Bir orta Asya ( Trkistan ) lkesi olan Afganistan kuzeyden Tacikistan,

50
a.g.e., s.130-131.
51
Andican, a.g.m., s.10.
52
Saray, a. g. e., s.17.
53
A.M.TASKIN, Trklgn Besigi Olan Afganistan ve Oradaki Trkler, Dr. Bay Mirza Hayit
Armagani, Turan Kltr Vakfi Yay., Istanbul 1999, s.218.
54
www.tika.com / Afganistanin Yeniden Imari. 05.06.2004.

18
zbekistan, Trkmenistan ile doguda kisa bir mesafede Dogu Trkistan ile, Kesmir
ve Pakistan ile, gneyde yine Pakistan ile batida da Iran ile siniri
bulunmaktadir.
55
Afganistanin ortalama yksekligi 1200 metreyi geer. Dogu- Bati
arasi uzunlugu 1240 km, kuzey- gney arasi 653 km.dir. Dag silsileleri , kuzey-
dogudaki Vakhan koridorundan gney- batiya dogru lkeyi ikiye ayirir. En nemli
dag silsilesi Himalaya daglarinin uzantisi olan Hindikus daglaridir. Bu daglar kuzey
ve gney Afganistan blgeleri arasinda adeta bir set teskil eder. 2987 metre
yksekligindeki Siber en nemli geittir.
56
Hindikus daglari batiya dogru ailarak
Iran sinirina kadar uzanir. lkenin tam arasinda Kuhi Baba Dagi vardir.
Afganistanin diger nemli daglari doguda bulunur. Bunlardan Sefid Kuh (
Akdag) Kabil in gneyinde Logar vadisine, batiya dogru uzanir. Bu daglarin
stratejik nemi ok byk olan Hayber Geidi, Kabil in gneyinde ikiye blnr.
Daha gneyde Pakistandaki Sleyman Daglarinin kuzey uzantisi vardir. Kovaja
Arman Dagi Kandahar Blgesi ve Pakistanin siniri arasinda gney- batiya
uzanir.
57
Afganistana gzellik ve zellik kazandiran, ovalarina hayat vererek ekilen
topraklarin su ihtiyalarini saglayan Afganistani verimli bir lke yapan nehirlerin en
uzunu ve tarihe damgasini vuran Amu Deryadir.
Amu Derya, Kuzey Afganistan (Gney Trkistan) la Tacikistan ve
zbekistan arasinda tabii hudut olarak uzanip Pamir daglarindan (Dogu Trkistan la
Gney Trkistan arasindaki dag) ikarak ana Trkistanin Aral Gl ne
dklr.Tarihi adi Oxcus veya kszdr. Uzunlugu 2400 kilometre karedir.
58

Kk tasit gemilerinin kullanilmasina uygundur. Nehrin nemli limanlari, Kizil
Kale, Das Gzel ve Derkattir.
Gney Trkistan la zbekistan arasindaki gidis gelislerde Hayratan Kprs
kullanilirken, Tacikistan ve Gney Trkistan arasinda Derkat ve Kizilkale
limanlarinda kk sandal ve gemiler kullanilmaktadir.
Amu Derya Afganistan Trkleri (Gney Trkistanlilar) iin maddi degerinin

55
Afganistan Yeni Rehber Ansiklopedisi , c.I, Istanbul 1993, s.180.
56
a.g.e., s.180.
57
a.g.e., s.181.
58
Ukun, a.g.e., s.45.
19
yani sira manevi deger de tasimaktadir. Birok Trk Hakani bu tarihi nehirden
geerek dogu ve batida fetihler yapmistir. Ayni sekilde Dogu Trkistandan baslayip
Aral glne dklnceye kadar getigi ky ve kasabalarin daha dogrusu lkelerin
ogu tarih boyunca Trklerin yurt tutugu yerlerdir.
Afganistanin yillardir i savas yasamasinda dis glerin parmagi olmasinin
en nemli sebeplerinden biri sahip oldugu yeralti zenginlikleri olsa gerek. Bu
kaynaklar: Petrol yataklari, dogalgaz, altin, kkrt, tuz
59
,.demir, bakir, lacivert tasi,
inko, sodyum, magnezyum slfat, magnezyum klorat, krom, berilyum, slfr,
talk,gms.
60
Bahs edilildigi gibi kaynaklardan petrol ve dogal gaz basta olmak zere
birogu kuzey blgesinde yani Trklerin yasadigi blgededir.
61
Ekonomik aidan
lkenin durumu gerek savas ncesi gerekse savas dneminde hi i aici degildir.
Dnyanin en fakir lkelerinden biri olan Afganistanda kisi basina dsen milli gelir
200-300 dolar olarak tahmin edilmektedir. Halkin ogunlugu ziraat ve hayvancilikla
ugrasirken, kalan kismi ticaret, serbest meslek ve devlet dairelerinde
alismaktadir.Rus isgalinden bu yana bes milyon kisi lkeyi terk etmistir. Afganistan
halkinin byk bir kismi savasla mesgul olup silahi adeta geim kaynagi yapmistir.
Hatta lkenin istikrara kavusmasini istemeyenler vardir. Bunlar silah ticareti
haricinde ekonomik bir gelir dsnmemektedirler.
62

lke, sulama kanalinin olmadigi iin verimli tarim arazilerinden yeterince
faydalanamamaktadir.Afganistanin disaridan bugday aldigi da son yillarda
grlmstr. Birlesmis Milletler raporuna gre tarim arazileri tam anlamiyla
kullanilirsa kuzey blgesindeki, Baglan, Kunduz ve Thhar vilayetinin tarim
mahsulleri tmyle Afganistana yetecektir. Cografi sartlara uygun olarak
Afganistan, kuzey, kuzey-dogu ,gney-bati, simali,Merkezi ve Baskent olarak yedi
idari blge ve bu blgeler 3 vilayet,216 ile, 117 belediyeye ayrilmistir.
63

59
a.g.e., s.46.
60
Afganistan, Yeni Rehber Ansiklopedisi,c.1. s.183.
61
Ukun, a.g.e., s.46.
62
Mahmut OSMANOGLU, Afganistan Cihadin On Yili, Rehber Yay., Ankara 1990, s.15.
63
Taskin, a.g.e., s.226.
20

3. Afganistanin Ekonomik Durumu
Afganistanin yer alti zenginlikleri ynnden byk bir potansiyele sahip
oldugu bilinmektedir. Ancak uzun sreli savas ve nakil glkleri dolayisiyla
madenler yeterince isletilememektedir. Afganistan ulasiminda daha ok karayollari
kullanilmaktadir. 1978de bir Fransiz firmasi Kabil, Kandahar ve Herati bir birine
baglayacak ve batida Irana, gneyde de Pakistana kadar uzanacak olan
demiryolunun yapimini zerine almissa da ikan i savaslar nedeniyle
tamamlayamamistir. Kara yollarini Kandahar-aman, Kabil- Torham ve Herat-
Islamkale kismini Amerikalilar, Kabil-Kunduz-Kizilkale ile Puli- humri-Mezar-i Serif
kismini da Sovyetler yapmistir. Ulasimda Amuderya zerinde alisan kk deniz
aralarindan da faydalanilmaktadir.
64

3.1. Tarim:Verimli tarim alanlarina sahip olan Afganistan halkinin byk bir
kismi tarimla ugrasir. Araziler kk gruplar halinde olup, toprak ogunlukla ilkel
metotlarla islenir. Afganistanin baslica tarim rnleri : Bugday ,misir, pirin, arpa,
faslye, bezelye, avdar,dari,yonca,patates, sogan, lahana, patlican, kabak, limon,
kiraz, elma, pamuk,seker pancari ve ttndr.
65

3.2. Hayvancilik: Afganistan ekonomisinde nemli bir yere sahip olan
hayvancilik da halkin en ok ugrastigi alanlardandir. Koyun, kei, deve, at ve esek
beslenen nemli hayvanlardandir.Afganistanda drt esit koyun tr vardir.
Bunlardan Gilzai cinsi yn iin, Trki cinsi et-yn-st iin,Arabi cinsi hali yn
iin,Karakul cinsi derisi iin beslenir.
66

3.3. Sanayi: Evlerde ve atlyelerde yapilan el isleri disinda Afganistan sanayi
bakimindan yeni yeni gelismekte olan bir lkedir. Kumas,imento,seker ve gbre
fabrikalari vardir.
67

64
Gltepe, N., Afganistan: Mazlum Trklerin lkesi, Turan Kltr Vakfi Yay., Istanbul 2001, s.11.
65
Afganistan, Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.I, s.184.
66
a.g.md., s.185.
67
Sahailla, KAMALLUDDIN, Afganistanda Ilk gretim Kurumlarinda Egitim ve Din Egitimi,
SDSBE Seminer alismasi, Isparta 2003, s.23.

21

Kisi Basi Milli Gelir 800 Dolar (2001 tahmini)
Isgc 10 milyon (2000 tahmini)
Isgcnn Sektrlere
Dagilimi
Tarim %53, Endstri %28,5, Hizmetler
%18,5 (1990)
Dis Bor 5,5 Milyar Dolar
Dis Ticaret Hacmi
230 Milyon Dolar (1996 tahmini)
2,5 Milyar Dolar (UNDP 2000 tahmini)
Ihracat
Ithalat
68

4. Afganistanin Etnik Yapisi
Afganistanda 20 kavimden fazla yasamakta olup
69
nfusunun %84 Snni
Mslman ve diger dinlerde de %1i olusturmaktaydi. Ancak Afganistandaki i
savasta radikal Snni Islamcilarin olusturdugu Taliban hareketinin nlerine gelen
herkesi zellikle Siileri katletmeleri nedeniyle su anda etnik dagilim gibi din inan
oranlarindan ne oldugu tahminlerin tesine geememektedir. Bugnk Afganistanin
nfusunu meydana getiren ahalinin etnik yapisi olduka karisik grlmektedir.
4.1. Pestunlar: Afganistanda en kalabalik ve hakim etnik grubu teskil eden
Pathan diye de isimlendirilen Pestunlar %48,5 ile (9.768.000) Afganistanin en
byk etnik grubunu olusturmaktadir. Pestunlar, Afganistanin dogu blgelerinde
yasayan bir etnik gruptur. Pestu dilini benimsemis ve bu dili konusmaktadirlar.
70

Pestun (Pathan) halki yaklasik altmis farkli kabileden olusmaktadir.Kabile adi (soyu)

68
www.tika.com/Afganistanin Etnik Yapisi. 2004-06-12
69
Afganistan Mesail Cenk ve Sulh (ev. Aziz Arya Nefir), Meyvent Yay., Kabul 1989, s.84.
70
Saray, a.g.e., s.21-22.
22
miras ve mirasa sahip olma haklari, kabile konseyinde konusma haklari ve kabile
topraklari kullanma hakkini vermektedir. Kadinlar kisisel kazalar ve mallar
zerindeki anlasmazliklari genellikle aileler ve klanlar arasinda kan davasina
dnsmektedir. Bu kan davasi iller arasi kan davalari, eger kabile konseyi ya da klan
sefi tarafindan durdurulmazsa nesilden nesile geen bir davaya dsmektedir.
Sehirlerde yasayan yksek egitimli Pestunlar disinda diger Pestun kabileler
adirda yasayan gebelerdir. Pestunlarin da %99u Snni mslmandir. Pestunlar
srekli bir savas halinde bulunan insanlar olarak bilinmektedir. 1979da Sovyet Isgali
ile yaklasik 3 milyon Afgan Pakistan sinirina dogru kamaya basladilar ve bunlarin
ogunlugu pestun idi. Bu halk devam eden sivil savas ve Sovyet isgalinin bir sonucu
olarak asari bir karmasa iinde bulunmaktadirlar.
71

4.2. zbekler: Afganistanin ikinci byk etnik grubunu teskil etmektedirler.
Trk boylarinin iinde en kalabalik olani zbeklerdir. lkede Egitime en ok nem
veren zbekler tccarlik, ziraat ve sanatkarlik yalamaktadirlar.
72
Kendi dinleriyle
anilan cumhuriyette yasayan 15 milyon zbekin disinda yaklasik 5 milyon zbek
de Afganistan, Kazakistan, Kirgizistan, Tacikistan ve Trkmenistanda yasamaktadir.
Afgan zbeklerinin nfuslari tahminen bir buuk milyonu bulmaktadir.
Afganistanda en kalabalik Trk grubunu olusturan zbekler Afgan Trkistani
denilen blgede yasamaktalar. zbekler zellikle Ser- i Pul, Kunduz Andhoy,
Sibirgan, Tas-Kurgan, Mezar- i Serif Belh Maymene, Alica ve Bala Murgab
blgelerinde yogundurlar.
73

4.3. Tacikler: Afganistanin nc byk etnik grubunu teskil eden Tacikler
lkenin kuzey, kuzeydogu. Farsanin Derice lehesini konusmakta olup, Fars irkina
mensupturlar.
74
Afganistan ve Trkmenistanin Fars orijinli halki olduguna inanilan
Tacikistanin byk ogunlugu eski SSCB cumhuriyetlerinden biri olan
Tacikistanda yasamaktadirlar. 1995 sayimlarina gre 3.605.200 (%17.9) nfusa

71
Dursun GLFEM, Afganistanin Etnik Kimligi Avrasya Dosyasi, Afganistan ve Pakistan zel,
C.IV, S.III-IV, Ankara 1998/99 s.50.
72
73
Glfem, a.g.d., s. 57.
74
Burget, a.g.e., s.19.

23
sahip olan Afgan Tacikleri de Tacikistana kadar uzanan Hindikus Daglarinin
kuzeydogusunda yasamaktadirlar. Daglik blgelerde yasayan kyl Tacikler
gmen iftiler ve obanlar olarak alisirlar. Kabile halinde yasamalarina ragmen en
az kabile organizasyonuna sahip grnmekteler. rnegin onlarin ogu bugday, arpa
ve hububat yetistirdikleri kendi topraklarina sahiptirler. Sehirli Taciklerin ogu
genelde tacir olarak ya da byk lde yetenekli sanatilar olarak alisirlar. Kendi
degerlerini ve geleneklerini korumak Tacikler iin ok nemlidir.
Taciklerin %99u Snni mslmandir. Fakat uzak dag blgelerinde yasayan
Taciklerin bir kismi Ismaili Sii Mslmanlardir. Islam yasamlarinin her sahasini
nfuz etmistir. Okuryazar orani Afganlilar arasina %25 iken Taciklerde bu oran
%10a dsmektedir. Tacikler Farsa (Derice) konusmaktalar.
75

4.4. Hazaralar: lkenin drdnc byk etnik grubunu teskil etmekte olup
Hazarecat denilen merkezi blgelerde yasamaktadirlar. Farsa konusuyorlar, bu
gruplardan baska degisik sivelerde konusan azinliklar lkenin degisik blgelerinde
yasamaktadirlar.
76

Afganistan, bulundugu konum itibariyle her zaman istilacilarin akinlarina ugramistir.
Hazaracatin, Afganistanin ortasinda olmasi sebebiyle akincilar, lkenin bir
tarafindan diger tarafina ulasmak iin bu blgeden gemek zorundaydilar. Bu
sebepten dolayi Hazaracat, tarihin esitli dnemlerinde istilacilarin hakimiyeti altinda
kalmis ve Hazara Hanlari veya Mirleri tarafindan merkezi hkmete hara vermek
suretiyle idare edilmistir. H. IX. Yzyilin sonlarinda Hazaracatta Emir Zunnn Ergn
tarafindan kurulan Ergniye Hazara Emaretinin son emiri olan Sah Beg Ergnn,
Sah Ismail Safevi tarafindan ldrdkten sonra bu Emaret sona ermistir.
77

Hazaralar, grltl irmaklar dar vadiler ve yalin sira daglarindan olusan Orta
Asyanin usuz bucaksiz sahalarinda yasamaktalar. Temel isleri hububat ekimidir.
Btn Afgan haklari gibi i savasin bir sonucu olarak bir karmasa kaos yasamaktalar.
Kylerin yikilip yok olmasi insanlarin mlteci olarak ya Kabile ya Irana ya da
Pakistana kamalarina neden olmustur. Hazaralar yilin byk ogunluguna da 30 ila
100 arasinda degisen sayidaki evden olusan kylerde yasamaktalar. Kyllerin te

75
Glfem, a.,g.,d, s. 50-51.
76
Burget, a.g.y, s.20.
77
Yezdani, Defai Hazaraha Az Istiklal ve Tamamiyeti Arzi-yi Afganistan, Ahmet Ihsani Yay., Kum
1368, s. 10,11.
24
biri Mayistan Eylln baslarina kadar srleriyle yaylalara ikmaktadirlar. Islam
dininde nemli bir yeri olan Ramazan ayi Afganistan halki tarafindan byk nem
tasimaktadir. Hazaralar yillardir bu ayin 19- 21. gnlerini Hz.Ali'nin yaralandigi ve
sehit edildigi gn olarak sayarak gam ve kaderle geirirler.
78

Kylerdeki alismalar geleneksel olarak lider insanlarin uzlasmasi ile
zmlenmektedir. Politik liderler kisisel degerler yada sosyal baglantilari temel
olarak iktidara gelebiliyorlar, digerleri halk tarafindan belirlenen temsilcilerdir. En
etkili sahsiyetlerden biri toplulugun dini ihtiyalarina hizmet etmek iin dini
zelliklerini kullanan Seyyidlerdir. Bir iki yillik temel egitim yalnizca erkek
ocuklara verilmektedir. Egitim, Islami temele dayanmaktadir. Hazaralarin byk
ogunlugu Siilerdir. Hazaralarin ogunlugunun Ismaili Sii olan Taciklerle gl
baglari vardir. Her iki grup genelde birbirleri arasinda etnik benzerlik oldugunu
yalanlasalar da aralarinda ok gl hisler vardir. Okur yazar orani ok dsktr.
79

4.5. Aymak Hazaralari: Daha ok Herat ve Badgsan vilayetleri basta olmak
zere Faryab ve Ser-i Pul vilayetlerinin Kohistanat denilen kirsal kisimlarinda
yasamaktadir lar. Diger Trk gruplarina nazaran Fars kltr etkisi altinda kalan
Aymaklarin ogunlugu Farsa konusmaktadirlar. Ser- i pul ve Faryab vilayetlerinde
yasamakta olan Aymaklar Trk olduklarini kabul ederlerken, Herat ve Badgis
vilayetlerinde yasamakta olanlarin ancak yaslilari Trk olduklarini
bilmektedirler.Nfuslari konusunda kesin bir bilgi olmamakla beraber, Trkmenler
kadar kalabalik olduklari tahmin edilmektedir.
Afganistanda orta blge daglarinda yasayan bir azinlik kabile olan Aymak
Hazaralarinin sayisi 1995 verilerine gre 141.000dir. Aymak Hazaralari
Afganistana ve kuzey Irana dagilan ar Aymakin sekiz kabilesinin en kalabalik
grubunu olusturmaktadir. Bu kabilenin hepsi iinde bazi Trke kelimeler ieren
Fars dil ailesinin bir grubunu olusturan Aymaka konusmaktadirlar.
Yillarca ar Aymak kabileleri degisik ynetimler tarafindan srldler,
dagitildilar. Aymak Hazaralarin daglik blgelerde yasayan gebe bir kabiledir.
Yasadiklari blge dnyanin en nce ticaret yollarinin getigi bir blgedir. Degisik

78
Hasan POLAD-I, Hazaras (ev. Ali Alemi Kermani), Iranyekta Yay., Tahran 1381, s. 225.
79
Glfem, a.g.d., s. 51.
25
gruplarla etkilesim ar Aymaklar arasinda karisik bir miras olusturdu. ogu Mogol
yz hatlarini sahip olduklarini sylemekte ve Cengiz Han askerlerinden geldiklerini
ileri srmektedirler. ar Aymaklar Sovyetlerin Afganistan isgallerine karsi
savunmada oldugu gibi i savasta da aktif grnmekteler. Bir zamanlar btnyle
gebe bir hayat sren Aymak Hazaralari gnmzde belli mevsimlerde dolasan yari
gebe bir yasam srmektedirler. 1950 ve 1960larda kuraklik ve erozyondan
kaynaklanan problemler yznden Aymak Hazaralari iftilikle, tarimla ugrasmaya
basladilar. Bununla birlikte tarim hala kltrlerinde ikinci bir aktivite olarak
dsnlmekte ve grlmektedir. Asil zenginlikleri sahip olduklari hayvan srlerinin
byklgne baglidir.
Aymak Hazara toplumu baba-erkil geleneki bir yapiya sahiptir. ekirdek
aile toplulugun en nemli grubudur. Genelde bu aile erkek, karisi , annesi, babasi ve
ocuklardan olusmakta. Bir gen kiz evlendiginde esi onun hayat boyu ailesi olur.
Etnik kimlikleri aile ve klan yapisini temel alir. Aymak Hazaralar yiyecek kaynaklari
azaldigi zaman hayatlarini idare ettirmek iin tek geim yollari kadinlarin yaptiklari
kilimleri satmaktir. Aymak Hazaralar Snni Mslmanlardir.
80

4.6. Trkmenler: Afganistandaki Trk toplumlarina dahil kalabalik
boylardan biri olan Trkmenler,Yarim milyondan fazla, Afganistanin Trkmenistan
sinirina yakin kuzey blgelerinde yasamaktalar. Bu blge Hazar denizinin dogusu,
Karakum lnn evresinin kapsamakta. Gebe sigirtmalar olarak yzyillarca
yasayan kabile bir topluluktur. Bununla birlikte son zamanlarda bir ogu adirlari
yaninda kendi evlerinde de yasayan yari gebe bir hayat tarzina geti.
Trkmenler Bati Trkesi sivesiyle konusurlar. Trkmenlerin z vatani olan
Trkistanin gneyi bugnk Afganistana dahildir ve esitli boylar halinde esas
itibariyle Andhuy, Murgab arasindaki blgede bulunurlar. Ayrica Meymene, Ake
Belh, Devlet Abad, Taskurgan, Herat ve Kunduz sehirlerinde de Trkmen nfusu
vardir.
81

Afganistanda yasamakta olan Trkmenlerin nfusu 900 bin kadardir. Su
boylara ayrilmaktadir: Salur, Sarik, Ensar, Teke, Alieli ve avdar Trkmenleri. Ilk

80
Glfem, a.,g.,d., s.51-52.
81
Meril, a.g.e., s. 13.
26
drt tanesi Trkmenler arasinda en nemli boy olarak kabul edilir.
82

Trkmenler ogunlukla konar-gerdir. Nispeten pek azi tamamen
yerlesmistir. Andhuyda daha ok tccar ve isilerden mrekkep yerlesmis bir
Trklerin nfusu vardir. Herattaki Trkmenlerin hepsi sehirde yerlesmis olup esitli
islerle bilhassa ticaretle ugrasirlar. Belh ve Mezar- i Serif blgelerinde de tamamen
ziraat yapmak zere yerlesmis bazi Trkmen kyleri bulunmaktadir. Bazilari ayni
yerdeki zbeklerle beraber yasarlar, ve aralarinda evlenirler. Bunlarin ogu
blgedeki byk arazilerin sahipleridirler.
83
Gemis zamanlarda Fars tccarlarinin
kervanlarina saldirdiklari iin l ocuklari olarak gl bir etnik kimlik
gelistirdiler. Sonuta kle ticareti de yapmaya basladilar. 1880lerin baslarinda
topraklari Rus ordulari tarafindan isgal edildi. Bolsevik Devrimi Basmaci Isyani
olarak da bilinen bir ayaklanma sreci sonucunda ayaklanmayi bastirarak Rus
ynetimini tekrar tesis etti. Bir ok Trkmen bu ayaklanmada yer aldi, fakat Sovyet
zaferinden sonra ogu Iran ve Afganistana kati.
Karakum, savas boyunca Trkmenlerin sigindiklari bir yer oldu. Bu blge
kisin ok az, yazin ise hi yagis almadigi iin Trkmenler yakin su kaynaklarinda
yasamak zorunda kaldilar. Trkmen toplumu hibir zaman gl politik liderler ya
da kabile seflerinin etkisi altinda kalmadi. Toplumda, nemli yetkileri ellerinde tutan
ailenin yasli insanlari ile birlikte erkekler baskindir. Her ailede oglanlar babalarina
saygili ve itaatli olmak zorundadirlar. Trkmenlerin ogunlugu Snni mslmandir.
4. yzyilda Nashuri Hiristiyanlar Trkistana nfuz etmistir. Ancak 14. yy.in
baslarindan itibaren bu btnyle Islamla yer degistirdi. Konustuklari dil
Trkmencedir.
84

4.7. Bati Beluciler: Afganistanin 252.500 kisilik etnik grubunu olusturan
Beluciler yaklasik 8 milyon olan Belucilerin en byk grubunu olusturmakta. Gney
Afganistanin kk bir blmn de iine alarak Iran ve Pakistan sinirlarinda
yasamaktadirlar. esitli Beluci gruplar konustuklari dilleri ile ayirt edilmektedir. Bu
dil blme ayrilmakta: Dogu, Bati ve Gney Beluci Beluciler, kendi evlerini insa

82
Genelgeler; Trkiye Cumhuriyeti Kbil Bykeliligi Yay., s.47.
83
Andican, a.g.m; s. 16.
84
Glfem, a g d. s. 52-53.

27
etmede, gnlk yasamlari iin gerekli aletleri gelistirme gibi becerilerine bagli olarak
devamli kendi kendilerine yeten bir halk olmuslardir. Toprak zel mlkiyete ait
degildir, btn kabileye aittir.
Beluciler kabile ve klanlar olarak organize olmuslardir. Kabileler yasli bir
erkegin sef oldugu ynetime sahiplerdir. Klan aile baglari zerine kuruludur. ogu
Beluci okuma-yazma bilmez ve son zamanlara kadar kendi dilleri yazili degildi.
Beluciler Snni Mslmanlaradir. Dini uygulamalari zel kalmakta ve bir devlet dini
konseptinde degil. Laik otorit enin btn formlari dini liderler tarafindan temsil edilen
dini otoritede ayrilir. Degisen ekonomik ve politik sartlar Belucileri ekonomik
bagimsizliga itmistir. Bundan tr seflerin gc azalmistir.
85

4.8. Teymurler: Afganistanin kuzeybati daglarina yerlesmis kk bir
azinlik kabiledir. Aymaklarin kalabalik kabilelerinden biridir. Ulusal sinirlari
gzerdi eden yari gebe Teymurler Afganistan daglarinda dolasmaktadirlar. Diger
Aymak kabileler gibi Teymurler bazi Trke kelimelerin de bulundugu Farsanin
bir lehesini konusmaktalar. Bununla birlikte ovalarda yasayan insanlar daglik
blgelerde yasayanlardan daha farkli bir lehe de konusurlar. Teymurlerin toplam
nfusu 90.600dr ve dini inanlari Snniliktir.
86

4.9. Brahuiler: 250.000 nfusa sahip Brahuiler kumlar blgesi ya da
Registan diye bilinen bir blgede yasamaktadirlar. Bu blge asil Brahu grubunun
yasadigi Pakistanin sinirlarina yakin olan gney Afganistanda bulunmaktadir.
Brahuiler 29 kabilenin olusturdugu bir konfederasyona sahipler. Onlari Pestun ve
Balucilerden ayird eden zellikleri dilleridir. Pestun ve Beluciler Hint-Iran dillerini
konusurlarken Brahuiler Dravide dilini konusurlar. Bu 1000 milden daha fazla
uzaklik bulunan gney Hindistanda Dravide konusan birok kabilenin bulunmasi
yznden dilbilimciler iin bir sir olusturmaktadir.
Hindu krallarinin hanedanligini yiktiktan sonra Brahuiler basta 1600ler
boyunca iktidara ykseldiler. Nadir Sah idaresinde konfederasyon 1700lerde zirveye
ulasti. Brahuiler kisasa kisas disinda hibir hukuk kuralini tanimayan gl l
adamlarinin olusturdugu kizgin bir kabile olarak n salmislardir. Onlarin bu

85
a g d. s. 53.
86
Glfem, a g d, s. 53.
28
dayaniklilik ve dogaya karsi koyuslari yasadiklari evrenin zorlugundan
kaynaklanmaktadir.
Brahuiler temelde gebe bir topluluktur. Bazen yesil alan bulundugu iin
Irana da g etmekteler. Brahuiler, gnll olarak halk diye agrilan ev halkinin
isbirliginden olusan gruplari olusturmuslardir. Her Halk profesyonel bir yerli obanin
gzetimi altinda kendi hayvanlarini bir sryle birlestirirler. Halklar Brahuilerin
ekonomisi iin ok yararlidir. 500 koyunu kontrol eden yerli obani kullanarak
erkekler ve onlarin yetiskin erkek ocuklari bugday ekimi iin geri dnp kylerinde
alisabilmekte ve mallarini pazarlara gtrp satabilmektedirler. Brahuilerin
ogunlugu Snni mslmandir.
87

4.10. Basgariler: Afganistanin 12.600lk nfuslariyla % 1inden daha az bir
oran olusturan Basgariler hakkinda, Nuristan diye bilinen bir blgede yasayan
Nuristenilerin bir alt gruplari olduklari disinda ok az sey bilinmektedir. Nuristan
denen blge Hindukus daglarinin gney ucunda Kuzeydogu Afganistanda yer
almakta. Nuristan, yeterince yagisin yagdigi ilimli bir iklime sahiptir. Basgariler
isimlerini yasadiklari Basgal vadisinden alirlar. Konustuklari lisan Basgali ya da Kati
diye agrilir. Bu dil Hint-Iran dil ailesindendir. Basgarilerde de diger ogu Afgan
kabilesi gibi yari gebe bir hayat tarzina sahiptirler. Basgarilerin % 99u Snni
Mslmanlar, ok az bir kismi hristiyandir.
88

4.11. Darvaziler:Darvaziler halklarda da Amu Derya nehri zerinde kurulu
Darvazi sehirde yasayan insanlar olduklari disinda ok az sey bilinmekte. Amu
Derya nehri Afganistan ile kuzey komsulari Tacikistan, zbekistan ve Trkmenistan
arasinda sinir olusturmaktadir. Blge iliman bir iklime sahiptir. Darvazi isminin
sehirde yasayan halktan mi kaynaklandigi yoksa sehrin bu halka isim verdigi
bilinmiyor. Dilleri de Hind-Iran dil ailesinin bir parasi olan Darvazidir. 13.00
nfusa sahip olduklari tahmin edilen Darvazilerin hepsi Snni mslmandir.
89

4.12. Firozkohiler:Afganistanin merkez daglik blgelerinde yasayan 181.300
nfuslu ok kk bir kabiledir. ar Aymak kabilelerinden biridir. Isimleri
turkuaz.daglar anlamina gelen Firuzkuh sznden gelmektedir. Firozkohiler

87
a g d., s. 54.
88
Glfem, a g d. s. 54.
89
a g d., s.54.
29
iinde bazi Trke kelimelerin de bulundugu Farsanin bir lehesini konusmaktalar.
Hepsi Snni mezhebindedirler.
90

4.13. Cemsidiler: Bu topluluk da ar Aymak kabilelerinden biridir. Cemsider
de diger Aymak kabileler gibi Farsa konusmaktadirlar. Yari gebe bir hayat tarzina
sahiptirler. Snni Cemsidilerin toplam nfusu 1995 rakamlarina gre 80.600dr.
91

4.14. Taimaniler:Diger bir ar Aymak kabilesi de 362.500 nfusuyla
Taimanilerdir. Isimleri 1650li yillarda Ghor daglarinda bir koalisyon kuran ve
kuruculari olduklarini dsndkleri Pestunu Taimandan gelmektedir. Farsa
konusurlar ve Snni mslmandirlar.
92

4.15. Vaigaliler:11.800 nfuslu Vaigeliler Nuristanilerin bir alt grubudur.
Kuzeydogu Afganistanda Hindukusun gney ucunda yasamaktalar. Isimleri Vaigel
vadisinden gelmekte. Vauqeli ya da Kalasaala denen bir dili konusmaktalar.
Vaiqelilerin % 90i Snni Mslmanken % 10u etnik dinlerini devam
ettirmektedirler.
93

4.16. Passeyiler:Passeyi adli bu grup kuzey dogu Afganistandaki Hindukus
daglarinin derin vadilerinde yasamaktalar. Passeyi terimi, halkin ok az kismi
kendisini gerekte bir Passeyi olarak nitelendirmesine ragmen, Passeyi dilini
kullanan halki nitelendirmek iin kullanilmaktadir. Passeyice konusanlar Safi,
Kohistani ya da Nuristani diye de agrilmaktadir. Passeyi, birok aksanina sahip ve
bunlarin ogunu da konusanlar tarafindan anlasilamadigi Dardic dilidir. Passeyi
gneydogu aksanini konusmaktadirlar.
Passeyilerin orijini bilinmemektedir. Daha nceleri kuzey dogu Afganistan
dzlklerinde yasayan Passeyiler Pestun isgalcilerinin gelmesi ile daglara g etmek
zorunda kaldilar ve buralarda cografik bir izolasyon iinde yasadilar.
Gnmzde Passeyiler byk nehirlerin bulundugu vadilerde yasamaktalar.
Yasamlarini iftilik ve hayvancilikla kazanmaktalar. Zengin bir folklor ve mzik
gelenegine sahip olan Passeyiler Snnilerdir.
94

90
a g d. s. .55.
91
a g d. s. .55.
92
a g d. s. .55.
93
Glfem, a g d. s.55.
94
a g d. s. .55.
30

4.17. Bati Panjabiler:Byk ogunlugunun Pakistanda yasadigi Bati
Panjabilerin yaklasik 20.000i Afganistanda yasamaktadir. Panjabiler Hindistan
ve Pakistanin Panjap blgesinde yasayan ve bu Panjap konusan halki ifade etmekte.
Farsa Panj (bes) ve ab (nehir)den gelmektedir.
Panjabi alti temel dialekti olan bir Hind-Avrupa dilidir. Bati
PanjabilerLahurda ya da Bati Panjaba denen aksani konusmaktalar. Panjab
blgesi, Hindistana gn ve isgalin yapildigi temel nota zerinde olan eski bir
medeniyetler merkezidir. Modern Panjab kltr esas olarak 1947de Pakistan ve
Hindistan arasinda paylasilmasi ile sekillendi. Yogun gler sonucu Mslmanlar
Hindu ve Siklilerden ayrildilar. Milyonlarca Hindu ve Sikh Hindistana g ederken
milyonlarca Mslman Pakistana g etti. Panjab blgesi dnyanin en nemli tarim
blgelerinden biridir. Panjablilar bir kast sistemine tabidirler. Jati denen kast
sistemlerine blnmslerdir. Kastlar genelde geldikleri blgelere ve/veya mevcut is
statlerine gre belirlenmistir. Afganistanda yasayan Bati Panjablilarin sayisi 1995
sayimina gre 19.600dr ve % 99.8l Snni Mslmanlardir.
95

4.18. Krtler: Afganistanda kk bir Krt topluluk drt yzyildan daha
fazla sredir kuzeybati Irandaki geleneksel yurtlarindan ok uzakta yasamaktalar.
1500lerde Fars ynetimi boyunca bu Krtler Dogudan gelen ordulara karsi sinirlari
korumakla grevlendirilerek bu blgelere g ettirildiler.
Afganistandaki Krtlerin geen on yillar boyunca nasil yasadiklarini bilmek
zordur. Sovyet isgali ve i savas bir btn olarak btn ulusu yikici sekilde etkiledi
ve yeterli mevcut bilgilerini edinmek zordur. Savas yznden birogunun Herat ya
da Kabile gittigi ve bir kisminin da Irandaki mlteci kamplarinda oldugu tahmin
edilmekte. Afganistan Krtlerinin ogu gnmzde Trkmence veya Derice
konusmaktalar. Kendi ana dilleri Krteyi de unutmamislardir. Simdi yasadiklari
blgenin zel konumuna bagli olarak byk lde ekonomik, sosyal ve politik
organizasyonlardan ayridirlar.

95
Glfem, a g d. s. 56.
31
Birok Krt geimini iftilik ve hayvancilikla saglamaktadir. Ilkel tarim
metotlari kullanmaktalar ve yillik hasat ok dsk olmaktadir. ogunlugu yerlesik
bir hayat srmesine ragmen hl bir kismi yari- gebe bir hayat srmektedir. 20.100
nfuslu Krt topluluk safi Mslmanlardir.
96

4.19. Sindiler: 10.700 nfusa sahip Afganistanin etnik gruplarindan biri olan
Sindhiler, Sindhi halkinin da en byk gruplarindan birini olusturmaktadir. Sindiler
ayni zamanda Pakistanin ikinci en byk etnik grubunu da olusturmaktadir.
Isimlerini Sindhu (Indus) nehrinden alan Sindhilerin Pakistanin en eski halklarindan
biri oldugu sylenmektedir. Onlarin ogu yzyillardir orada yasamaktalar ve
kendilerini pukka (gerek) Sindhiler diye nitelendirmekteler. Mslman ve Hindu
Sindihler 1947ye kadar ayni blgede birlikte yasamaktaydilar. Fakat bugn
Mslman Sindhilerin ogu Pakistanda Hindu Sindhilerin ogu ise Hindistanda
yasamakta 1947de Pakistan ve Hindistanin blnmesi ile birok Mslman Sindhi
Hindistandan Pakistana g etmek zorunda kaldilar. Diger Sindhiler Orta
Dogunun petrol sahalarindan Hong Kong ve Singapur is merkezlerine kadar btn
dnyaya dagilmis durumdadirlar. Afganistan Sindhiler inin % 99.9u mslmandir.
97

4.20. Guurjisthaniler: Guurjiler Afganistan, Pakistan ve kuzeydogu
Hindistanin esitli blgelerinde yasamaktalar. Buna ek olarak bati Hindistanin
Guurjiler blgesi tarihi Guurji halklarina ismini veren blge olarak bilinmekte. 11.
yzyilda birok Mslman grup Hindistan ve Pakistani isgal etmeye basladilar.
Bunlar oldugu zaman ikinci Hindu komsulari blgede ayaklandilar ve kontrol ele
aldilar. Guurjiler blgeden ayrilmaya zorlandilar. Bu baski sonucu Guurjiler
ogunlugu Afganistan ve Pakistana g ettiler. 1947de Pakistan ve Hindistan
blnmesi tekrar birok ge neden oldu.
Afganistandaki Guurjiler ogu mzisyen tccar, falci ve gezici tamirciler
olarak yasamlarini idame ettiren ingene gruplardir. ogunlugu ok fakir ve sulu ve
sua meyilli insanlardir. Diger bir kismi ise gebe bir yasam srmekteler. Guurjiler
Gujuri denen bir Hindu-Aryan dilini konusmaktalar. Afgan Guurjileri ayni zamanda
Pestu ve/veya Dari denilen Fars dillerini de konusmaktalar.
98

96
a g d. s.56.
97
Glfem, a g d. s. 56-57.
98
a. g. d. s. 57.
32

4.21. Nangalamiler: Birok Afgan etnik grubu gibi 21.200 nfuslu
Nangalamiler hakkinda da Kanar nehrinin gney yakasinda Grangali ve zemiaki
sehirlerinde yasayan halk olmalari disinda ok az sey bilinmekte. Nangalamilerin
hepsi Snni mslmandir.
99

99
a. g. d., s. 57.
33

5. Tarihte Afganistan Trkleri
Afganistan toplumu yillarca sren imparatorluk politikalidir. Isgaller ve siyasi
baskilar sonucu meydana gelen tahrip ve kaosun etkisiyle karisik bir toplu
durumundadir. Asirlardir kuzey Afganistanda yasayip kendi emir ve beyleri
tarafindan ynetilen Afganistan zbekleri, ki daha sonra Afganistan hkmeti
kontroll altina girdiler, bu blgenin yerli insanlardir.
100

Afganistanin en genis Trke konusan gurubu olan zbeklerin nfuzu 1,5
milyon olarak tahmin ediliyor. ogunlukla lkenin kuzeyinde yasiyorlar. 19.
yzyilin sonlarina kadar yari uzgur ve gebe olarak yasadilar. Bu gn zellikle
kuzey Afganistanin nemli sehirlerinden olan Mezar- i Serif, Meymana, Ser- i Pul, ve
Kunduz sehirlerinde yerlesmislerdir. zbeklerin ogu iftilik, ticaret ve el
sanatlariyla ugrasmaktadirlar.
101

Afganistanda Trk varligi m.s. 50li yillarda Iskitlerle baslar, daha sonra
blgeye hakim olan Akhunlar, Hala Trkleri olarak blgede yasamaya devam
etmislerdir.10ncu asrin sonlarinda Gazneliler, 1041 den sonra Seluklular, 12. asir
sonlari Harzemsahlar sonra Timurlular Nadir Sah (Afsar) nihayetinde Amanullah
Hanla devam eder.
102

Trkler bugnk Afganistanin Kuzey kesiminde otururlar. Bu blgeye
Afganistan Trkistani daha dogrusu Gney Trkistan denir. Yayilis sahalarinin
gney sinirini Hindikus daglari teskil etmektedir. Afganistandaki en kalabalik Trk
Cemiyetleri zbekler,Trkmenler ve Aymaklardir. Ayrica Kirgizlar, Kazaklar,
Karakalpaklar, Kipaklar ve Karluk boylari da buradaki Trk Cemiyetine dahildir.
103

Trklerin tarih boyunca yayildiklari ve devletler kurduklari lkelerden birisi
Afganistandir. Trkler, M. . II. yzyildan itibaren orada araliklarla 1747ye kadar
Afganistana ve onun siyasi ve itimai kaderine hkim olmuslardir. Bugnde

100
William Maley, Fundamentalism Reborn? Afghanistan And The Taliban, published by Hurst
company, India 1999., s. 167- 172.
101
Vartan Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan. Politics of Reform and Modernization,
1880- 1946,. Stanford University Press,Yayinlari, Stanford California 1969, s. 35 .
102
www.turan.tc/orkun/turkbirligi.htm. 2004-05.19.
34
Afganistanda bir Trk Cemiyeti varligini muhafaza ettigi gibi, Afgan kabilelerinin
bazilarinin etnik yapisinda da yine Trk boylari mhim tesirler birakmislardir.
104

Afganistanda grlen ilk Trk devleti M. . II. yzyilda Sakalardir. Hunlar
tarafindan batiya itilen Yue-iler M. . 140-130da btn Kuzey Afganistana hkim
oldular. Bir mddet sonra Yue-iler bes prenslige ayrildilar.
105
Bu Prensliklerden biri
olan Kusan Prensligi digerlerini itaat altina almak iin M. . I. yzyilin ortalarindan
itibaren mcadeleye basladi ve tahminen M. S. 40 yilinda mcadeleyi kazanarak
Afganistana hkim oldu. Kusan devleti, topraklarini Hindistana kadar genisletti.
Ancak, M. S. 220 yilindan sonra Hindistan zerindeki hakimiyetleri kayboldu.
Kusanlarin Afganistandaki stnlg diger bir Trk kabilesi olan Akhunlar
tarafindan sona erdirildi. Ancak, Kusan reisleri 880 yilina kadar Kbilde hkm
srdler. Akhunlar devleti VI. yzyilin ortalarinda Gk Trkler tarafindan ortadan
kaldirildi. 560-650 yillarinda Maverannehirdeki, Samani emirlerinden Abdel-
Malikin kumandanlarindan Alp Tegin Gazneyi zapt ederek bu sehirde yeni bir Trk
devletinin temellerini atti.
106
Sebk Tegin (977-997) ile Gazneli devleti tam
manasiyla kuruldu. Sultan Mahmudun zamaninda en parlak devrini yasadi.
Afganistan bu devrede bir ilim ve ticaret merkezi oldu. XI. Yzyilda Afganistanda
Oguz ktlelerinin akinlari grld.
107

Seluklular, 1040da Gaznelilere karsi Dandanakan zaferini kazandiktan
sonra, Afganistanda hakimiyet kurmaya basladilar. Gazneliler daha sonra,
Afganistanda hakimiyet kurmaya basladilar. Gazneliler daha sonra, Seluklu Sultani
Sancara (1118-1157) tbi oldular. 1197de Gurlular, Gazneli devletine son verdiler.
Ancak, kisa bir mddet sonra diger bir Trk devleti Harezmsahlar Afganistana
hkim oldu. 1215de Gazneyi isgal ettiler, ok gemeden Mogollar Afganistani ele
geirdiler. Cengize maglup olan Harezmsahlardan Sultan Celaleddin Mengbirti

103
E. MERIL, Afganistan, Trkleri, Trk Kltr, S. 205, Istanbul Kasim 1979, s. 7.
104
Meril, a g e, s. 7.
105
Kiyamddin BARLAS, Afganistan zbeklerinin Szl Edebiyat rnekleri. Trkistan Dergisi,
Sayi: 2: Istanbul 1988, s. 11.
106
Meril,a.g.m; s. 7, 8.
107
Kiyamuddin BARLAS, Afganistan Trklerinin Dn ve Bugn, Trk Kltr, S. 290,
Istanbul Haziran 1987, s. 1.
35
hkimiyeti Mogollara terk etti.
108
Timur Beg devrinde (1370-1405) Afganistan tekrar
diger bir Trk devletinin hkimiyetine giriyordu. Timurlular devrinde Herat byk
bir kltr merkezi oldu. XVI. yzyilin basinda Afganistanin Kuzeyinde Seybani
Muhammed (1500-1510) idaresindeki zbeklerin kudreti gittike artmakta idi.
1505de Kaburu zapt eden Babr de Afganistanda hkimiyetini kurdu. Bu yzyilda
Afganistan, Safeviler ve Babrller gibi iki byk devlet arasinda paylasildi.
Afsarlardan Ndir Sah (1736-1747) Afganistani idaresi altina aldi. Ndir Sahin
lmnden sonra onun ordusundaki yksek bir mevki isgal eden Ahmed Han
memleketin ilk Afgan slalesini kurdu.
109

XVI. yzyilin hemen ilk yillarinda zbekler Afganistanin kuzeyine hkim
olmaya basladilar ve kurduklari zbek Hanligin Seybaniler (1500-1920) Slaleleri
vasitasiyla XIX. yzyilin basina kadar bu blgede hkimiyetlerini devam ettirdiler.
zbekler bu yzyildan itibaren stnlklerini kaybettiler ve Gney Trkistan (Kuzey
Afganistanda) yari bagimsiz mahali hanliklar kurdular. Afgan Kralligi ise 1883de
Hanliklara hkimiyetini tanitabildi.
110
Afganistanda resmi bir sayim olmadigindan
nfus sayisi ancak tahminlere gre ortaya konabilmektedir. Asagida Afganistandaki
Trk boylarini ayri ayri ele alacagiz.
5.1. zbekler : Afganistandaki Trk boylarinin en kalabalik kismini
zbekler teskil etmektedir. zbeklerin yasadiklari alan eektu ve Kaysar
(Meymenenin batisinda) yakinlarindan baslar. Herattan sonra Kuzeyde Bala
Murgab, Meymene, Endhuy, Sibirgan, Seripal, Aka, Belh, Mezar- i Serif, Tas
Kurgan, Semengan, Puli Humri, Baglan, Kunduz, Tahar (Taluka), Bedehsan,
zbeklerin kalabalik yasadiklari yerlerdir.
111
Resmi nfus sayimi mevcut
olmadigindan tahmin edilen ve yakindan arastirip grenen, Trkiye Kabil
Bykeliliginin verdigi rakam drt milyondur.
112
zbeklerin byk ogunlugu
sehirlerde ve kylerde yerlesmistir. Bununla beraber tam yerlesmemis yari konar-

108
Meril a.g.m;s. 10.

109
Barlas a.g.m; s. 8.
110
Meril, a.g.m; s. 11.
111
Burgat, a.g.e., s. 14.
112
Kripto Genelgeler; Trkiye Cumhuriyeti Kbil Bykeliliginin A. 27 Temmuz 68li ve 542 Sayili
16.08.1968, s. 47.
36
ger zbekler de vardir.
Afganistandaki zbekler, ziraati ve hayvan besleyicisi olduklari kadar da
sanatkardirlar. lkenin ticaretinde de sz sahibi olan zbekler lke ekonomisine bu
ynden de faydali olmaktadirlar. Diger Trk topluluklari gibi zbeklerin de en ok
sevdikleri yemeklerden bir tanesi Pilavdir.
113
zbekler, 1883ten 1992ye kadar
Afganlar tarafindan uygulanan her trl asimilasyon politikasina ragmen dil ve
edebiyatlarini yasatabilmislerdir. Tamamen Mslman olan zbekler Snni
Mezhebinden olup fazla mutaassip degildirler.
114

5.2. Trkmenler: Trkmenler:Afganistandaki Trk toplumlarina dahil
kalabalik boylardan biri olan Trkmenler,Yarim milyondan fazla, Afganistanin
Trkmenistan sinirina yakin kuzey blgelerinde yasamaktalar. Bu blge Hazar
denizinin dogusu, Karakum lnn evresinin kapsamakta. Gebe sigirtmalar
olarak yzyillarca yasayan kabile bir topluluktur. Bununla birlikte son zamanlarda
bir ogu adirlari yaninda kendi evlerinde de yasayan yari gebe bir hayat tarzina
geti.
Trkmenler Bati Trkesi sivesiyle konusurlar. Trkmenlerin z vatani olan
Trkistanin gneyi bugnk Afganistana dahildir ve esitli boylar halinde esas
itibariyle Andhuy, Murgab arasindaki blgede bulunurlar. Ayrica Meymene, Ake
Belh, Devlet Abad, Taskurgan, Herat ve Kunduz sehirlerinde de Trkmen nfusu
vardir.
115

5.3. Kirgizlar : Daha ok Pamir veya Vakhan denilen, Dogu Trkistanla
Gney Trkistan arasindaki dag eteklerinde yasamaktadirlar. Bulunduklari yerler
Kk Pamir, Byk Pamir vadileri, Sugnan ve Bozay Gumbed, dir. Kirgizlar konar-
gerdirler. Bununla beraber Pamir yaylasinda konar-ger hayat tarzini terk ederek
yerlesmis aileler de vardir. Kirgizlarin nfusu 20 bini askin olup kisrak ve kei
stnn mahsullerine dayanarak yasarlar.
116

113
Meril, a.g.m, s.12.
114
Andican, a.g.m, s. 15.
115
Meril, a.g.e., s. 13.
116
Meril, a.g.m, s. 16.
37
5.4. Kazaklar :Afganistandaki diger bir Trk boyu Kazaklardir. Bunlarin
ogu S. S. C. B.nin zulm yznden Kazakistandan Afganistana kamislardir.
Bilhassa Hanabad ve Baglan blgelerinde yasarlar. Tccarlik ve isilik yapmakta
olup yerlesim merkezlerinde yasarlar.
117

5.5. Kara Kalpaklar :Afgan Trkistani denilen (Gney Trkistan) blgesinin
degisik blgelerinde yasarlar. Bunlarin sayisi da 20 bindir. Kara Kalpaklarin
ogunlugu zbek kimligi tasimakta olup zaten zbeklerden farklari yoktur.
Bunlarin disinda Kipaklar ve Korluklar da Trkistan blgesinin hemen
hemen btn sehirlerinde mevcut olup zbek kimligiyle taninmaktadirlar.
118

117
a.g.m, s. 17.
118
a.g.m, s. 17.
38

6. Afganistanin Dini Yapisi
lkenin etnik yapisindaki esitlilik, kendisini dil alaninda da gsterir. Nfusun
yaklasik yarisindan fazlasi ( % 55-60) Pestucayi, beste biri ( % 20 ) Dari dilini
konusur. lkenin resmi dilleri olarak kabul edilen bunlardan baska bes milli dil ve
yirmiden fazla da mahalli dil konusulmaktadir.1980 yilindan sonra Trkenin
zbeke ve Trkmence siveleri ile Belucice, Pasaice ve Nuristanice de milli diller
olarak kabul edilmistir. Nfusun % 99u Mslman olup halkin byk bir kismi
snnidir. Afganistanin orta kesimlerinde yasayan Azaralar, Herat sehrinin Iran
tarafinda ki halk ve kabildeki bir kisim halk Sia mezhebini benimsemistir. Kuzeyde
yasayan kk bir grup ise Ismailidir.
119
Sianin farkli kollarina mensup olanlarin
orani ise yaklasik % 15 ile 20 arasindadir. Sii Islam inancina mensup olanlar
Tacikler in bir kismi ile Hazarlarin tamamidir. Tarih boyunca esitli devletler
arasinda tampon bir lke konumunda olan Afganistanin Islamlasmasinda tasavvuf
ve tarikatlarin rol byktr. Birok alim ve mutasavvifin yetistigi Horasanin bir
kismi ile Gazne, Herat ve Belh gibi en eski Islam sehirleri bugn Afganistan sinirlari
iinde yer almaktadir. Ibrahim b. Ethem (.777), Bahaeddin Veled ve oglu Mevlana
Celaleddin Rumi (.1277) gibi meshur mutasavviflar Belh ten Konyaya
gelmislerdir.
120
Islamiyetin Afganistana ilk girisi, Muaviye dneminde
Abdurrahman b.Semuranin Sicistan blgesini fethetmesiyle baslamistir. Onun
komutasindaki Islam ordusunun Gazne sehrini geerek Kabul vadisine kadar
ilerledigi belirtilir. Abbasiler dneminde de blgeye esitli fetih hareketleri
dzenlenmistir. Nitekim Halife Harun Resid de Kabile karsi sefer yapmis ve sehir
zapt edilmesine ragmen uzun sre muhafaza edilememistir. Ancak bu dnemlerde
Islamlasma hareketinin az oldugu tahmin edilmektedir.
Afganistan, Safariler ve Tahiriler gibi birok Iran menseili mahalli

119
Minority Rights Group International Report 92/2, London 1992, s. 7.
120
Gksoy, a.g.e., s.122.

39
hanedanliklarin ynetiminde kaldiktan sonra Gazneli Mahmutun kurdugu Gazneliler
Devletinin (962-1140) hakimiyeti altina girmistir. Gazne sehrinde muhtesem bir
saray insa eden Sultan Mahmut, dneminin meshur sair ve alimlerini burada
toplamayi basarmistir. Bunlar arasinda byk bir mutasavvif olan Havaca Abdullah
Ensari de bulunmaktadir. Herat sehrinde bulunan trbesi lkenin en byk
trbelerinden biridir. Gazneliler dneminde Islamiyet Afganistanda kalici bir sekilde
yerlesmistir.
121

Bir sre Gurlular idaresinde kalan lke, Timurun 1364 yilinda blgeyi ele
geirmesiyle ve Herat i baskent yapmasiyla birlikte Timur imparatorlugunun
hakimiyeti altina girmistir. Daha sonra da Hint-Mogol Imparatorlugunun kurucusu
Babr n (1526da) istilasina ugramistir. Ayni dnemlerde Afganistan iki devlet
arasinda tampon bir blge rol onamistir. Kabil ve dogu Afganistan Hint-Mogol
Imparatorlugu hakimiyeti altinda kalirken, Herat ve Bati Afganistanda Irandaki
Safeviler in idaresi altina girmistir. Kandehar blgesi de her iki devletin ilgi alaninin
sinirinda yer almakta ve zaman zaman el degistirmekteydi. 1709 yilinda Kandehar
blgesinde yasayan Gilzay asiret reisleri Mir Veyis liderliginde Safeviler e karsi
ayaklandilar ve bagimsizliklarini ilan ettiler. Kisa sre sonra da Abdaliler (daha
sonra Drraniler olarak adlandirilmistir) asireti ayaklanarak Herat ta Safevi
egemenligine son vermislerdir. Hatta Mir Veyis in oglu Mir Mahmut Iran ilerine
kadar seferler dzenleyerek Isfahan daki Safevi Sahi Hseyin in tahtini ele
geirmistir. Ancak bu hakimiyet uzun srmemis ve Sah Hseyin in oglu Tahmasp
Mirza Gilzaylari lkeden atmayi basararak 1736 da Nadir Sah olarak tahta
ikmistir.
122

lkede her yerlesim biriminin kendine ait bir mollasi vardir. Bazen molla o
yrenin yerli halkindan olur, bazen da komsu blgeden gelir. Bazen molla o yrenin
yerli halkindan olur, bazen de komsu blgeden gelir.
123
Afganistan mollalarinin
sorumluluklari btn Islam dnyasinda kabul edilenlerle aynidir. Molla, namaz
kildirma ve mezzinlik grevini ifa eder. Evlilikleri onaylar ve nikah kiyar. Btn
dini bayramlarda dua eder kurban bayraminda kurbani kesme vazifesini ifa eder.
Bulundugu yerde gretici vasfiyla ocuklari egitir. Genellikle pek ok mollanin

121
a.g.e, s.123.
122
Gksoy, a.g.e., s. 123.
123
Schormann, p. 249.
40
kendine ait mlkiyeti ve isi vardir, evlenirler ve ocuk sahibi olurlar. Bir molla
toplum iinde ki bu konumundan degil iinde bulundugu halkin zerindeki
otoritesine gre saygi grr. Eger yasli ise sadece saygi grmekle kalmaz halk
zerinde byk bir etkiye sahip olur. Bununla beraber bir molla kutsanma, saygi ve
g pesinde degildir.
124

7. Afganistan Trkiye arasindaki iliskiler
Trkiye ile Afganistan arasindaki iliskilerin tarihi olduka eskiye dayanir.
1919 - 1945 Arasi Dnem Sovyetler Birligi ve Afganistan birbirini ilk taniyan
lkeler olmuslardir. Sovyet-Afganistan anlasmasinin imzalanmasindan gn sonra,
yani 1 Mart 1921de, Afganistan heyeti ile Trkiye elilik heyeti arasinda da ilk
Trkiye-Afganistan ittifaki Moskovada imzalanmistir. Bu anlasmaya gre Trkiye
Afganistanin bagimsizligini taniyordu. Ayrica taraflardan birine yapilacak saldiriyi
diger taraf kendine yapilmis sayacakti. Yine bu anlasmaya gre, Trkiye kltrel
yardim erevesinde Afganistana gretmen ve subaylar gnderecekti. Bylece iki
kardes millet arasinda mevcut olan manevi birlik, resmi bir anlasma sekline
dnsms oluyordu. Bu anlasmanin Ankara ve Kabil hkmetlerince
onaylanmasindan sonra, eski Medine muhafizi Fahreddin Pasa, Kabile ilk Trkiye
sefiri olarak atandi. Diger taraftan Sovyetler, anlasma sartlarina gre Afganistanlilara
yardim etmemis ve ayrica Buhara ve Hivenin istiklallerini tanimayarak buradaki
Mslmanlari ezmeye baslamistir. Bu durum Afganistanlilarin Sovyetlere karsi daha
dikkatli davranmalarini saglamistir. Bylece Ingiliz aleyhtari bir tutum yerine
Ingiltere ve Sovyetler Birligi arasinda bir denge politikasi izlemislerdir.
125

Trkiye ile Afganistan arasindaki dostlugun gelistirilmesinde Enver Pasa ve
Cemal Pasa ok nemli rol oynamislardir. I. Dnya Savasi sonrasi bu pasalar, nce
Almanya ve arkasindan da Rusyaya gitmislerdir. Cemal Pasa, Avrupa lkelerinin
(zellikle Almanya ve Fransanin) Afganistani tanimasi hususunda girisimlerde
bulunmus ve bunu saglamistir. Bu sirada Enver Pasa, Trkistanda bulunan Trkleri
organize ederek Sovyetlere karsi bagimsizlik savasi yrtmelerine alismaktadir.
Sovyetler, Almanyada bulunan Cemal Pasanin Afganistana dndkten sonra
Afganistan Trklerini de Enver Pasa gibi organize edecegini ve Trkistanin

124
Schormann, p. 250.
125
www.turan.tc/kalem/bilimsel/afgan24.htm. 15.05.2004
41
bagimsizlik mcadelesini destekleyecegini hesap etmis ve Cemal Pasanin
Afganistana dnsn engellemek istemislerdir. Bunu basaramayan Sovyetler,
Afganistana dnmekte olan Cemal Pasayi Tifliste 1922 yilinda kiralik bir Ermeni
katile ldrtmslerdir.
Afganistan ve Trkiye, ayni yillarda Ingiliz emperyalizmine karsi bagimsizlik
savasi yrtmslerdir. Benzer duygularin paylasilmasina vesile olan bu durum, iki
lke halklarini birbirine daha fazla yaklastirmistir. Bu kapsamda Trkiye
dostlugunun Afganistanda gelismesine Mahmud Beg Tarzi nemli katki saglamistir.
Tarzi, egitiminin bir blmn Istanbulda tamamladiktan sonra Afganistana
gittiginde Habibullah Hana, lke kalkinmasinda Trkiye ve Trk aydinlarindan
faydalanilmasi gerektigini belirtmistir. Bu talebin olumlu bulunmasi zerine de,
Trkiyeden bir aydin grubu davet edilmis ve bunlarla ortak alismalar
yrtlmstr.
Cemal Pasanin katkilari ile baslayan Afganistan ordusundaki yenilik abalari,
Pasanin sehit edilmesi zerine bir sre kesintiye ugramistir. Ancak 1 Mart 1921de
Trkiye ile Afganistan arasinda imzalanan anlasma ile, Trkiye, Afganistana sadece
askeri degil ayni zamanda egitim ve idari alanda da modernlesmesi hususunda destek
saglayacakti. Bylece Trkiyeden gelen uzmanlar ile Afganistanda modernlesme
abalari hizlanirken, diger taraftan da Avrupa ve zellikle Trkiyeye tahsil iin
yzlerce Afganistanli gencini gnderilmeye baslanmistir.
126

Amanullah Han, Afganistanin egitim ve modernlesme alismalarina katki ve
destek iin diger lkelerdeki yenilikleri yerinde grmek ve yetismis eleman temin
amaciyla Aralik 1927de bir dis geziye ikti. Misir, Fransa, Belika, Isvire,
Almanya, Ingiltere ve Rusyayi ziyaret etti. Son olarak Mayis 1928de Trkiyeye
gelen Amanullah Han, ok iten ve sicak karsilanmistir. Mustafa Kemal, Amanullah
Han ve onun sahsinda Afganistan milletine ilgi ve dostluk gstermistir. Mustafa
Kemal, Amanullah Han ve esi onuruna verdigi yemekte Trk milletinin Afganistan
milletine karsi sicak duygularini belirten bir konusma yapmis ve Amanullah Hana,
ncelikle gl bir ordu kurmayi tavsiye etmistir. Bu ziyaret esnasinda, 1 Mart
1921de imzalanan Trkiye-Afganistan Anlasmasina ek olarak, Trkiye ve
Afganistan arasinda dostluk ve tesrik- i mesai muahede namesi adiyla yeni bir

126
www.turan.tc/kalem/bilimsel/afgan24.htm. 22.05.2004
42
anlasma imzalandi (1928) . Bu anlasmada; iki devletin birbirleriyle dost olduklari,
dsmanlarina karsi ortak tavir alinmasi ve ilerlemek iin gerekenleri saglamada
imkanlari iyi olan tarafin digerine yardimci olmasi gibi esaslar yer aliyordu. Buna
gre Trkiye Cumhuriyeti; ilmi, hukuki, askeri alanlardaki uzmanlarindan bir
kismini Afganistanda grevlendirecekti.
127

Amanullah Han, Afganistana dndgnde nceki ihmallerden tr biriken
sorunlarin i huzursuzluk ve karisikliga yol atigini grd. Ancak btn bu
olumsuzluklari ciddiye almadan Avrupa ve Trkiyede gzlemledigi yenilikleri
uygulamaya giristi. Acil zm gerektiren sorunlarin ertelenmesi, yeni bir hata idi.
Her alanda yenilik yapmak isteyen Han, lke gerekleri dogrultusunda hareket
etmiyordu. Para ve eleman eksikligi de karsilastigi nemli engellerden biriydi.
Ayrica Mustafa Kemalin gl bir ordu kurma nerisini yerine getiremediginden
lkede otorite zayiflamis ve inkilaplarda basarili olamamistir. Amanullah Han,
danisman seimi konusunda da isabetsiz davranmistir. Btn bu hatalarindan sonra
ge de olsa acilen gl bir orduya sahip olmasi gerektigini anlamis ve hemen
alismalara baslamistir. Trkiyeden Afganistana giden Kazim Orbay
baskanligindaki heyet alismalara basladiginda lkedeki i isyanlarda kontrolden
ikmisti. Amanullah Han, bu yenilik abalarindan sonu alamadan ynetimden
ayrilmak ve Italyaya gitmek zorunda kaldi. Yerine kardesi Inayetullah Han geti.
lkedeki karisikliklarin nlenememesi zerine ise ynetim, eteci Habibullah Hana
gemistir.
Bu ynetim, Afganistanda bulunan Trkiyeli askeri heyetini geri gndermistir.
Bu arada Fransada srgnde bulunan Nadir Sah, lkesine dnerek Habibullahdan
Kabil ve Afganistani kurtarmistir. Nadir Sah, Afganistanda bykeli olarak
bulunan Yusuf Hikmet Bayurun da tasvibini alarak Afganistan hkmdari oldu.
Nadir Sahin zellikle Trkiye bykelisinin tasvibini almasi, Trk dostluguna
verdigi nem bakimindan dikkat ekicidir. Nadir Sah, lke gereklerine uygun ve
halk tarafindan benimsenen reformlar yapmistir. Trkiyenin ok nem verdigi
Amanullah Hanin basarisiz olmasi, Nadir Sahin da din kurallari ve din adamlarina
ncelik vermesi, Trkiye tarafindan hos karsilanmamistir. Ancak bir sre sonra
Nadir Sahin yerine geen oglu Zahir Sahin reform hareketlerine devam etmesi

127
www.turan.tc/kalem/bilimsel/afgan24.htm. 22.05.2004.
43
zerine Trkiye, tekrar Afganistana yaklasmistir. Nadir Sah, Afganistan dis
politikasinda Ingiltere ve Rusya arasinda bir denge kurmaya alismistir. Bu siyaset,
Afganistanin bu devletlerden birisinin hakimiyeti altina girmesini engellemistir.
Nadir Sahdan sonra oglu Muhammed Zahir Sah da, ayni dis politikayi izlemistir.
Ancak bu durum, Afganistani uluslararasi alanda yalnizliga itmistir. Iranla olan
sinir anlasmazligi da bu dnemde Afganistanin bir baska sikintisi olmustur. Bu zor
gnlerinde Afganistanin yardimina hep Trkiye yetismistir.
Afganistan ile Iran arasinda 1903den beri devam eden sinir sorununda
Trkiyenin 1934de hakem olmasi istenmistir. Trkiye, Kazim Orbay baskanliginda
bir heyet gndererek sorunu halletmistir. Ayrica Trkiye, Afganistani uluslararasi
alanda dstg yalnizliktan kurtarmak iin Milletler Cemiyetine girmesini
saglamistir. Yine ayni yillarda Trkiye, esitli lkelerdeki bykelilikleri vasitasi ile
Afganistan ikarlarini korumaya alismistir.
128

1930lu yillarda Trkiye bykelisi olan Mahmut Sevket Esendal, Trkiye
hkmeti ve Atatrkn direktiflerini Afganistanda basariyla uygulayarak Trk
nfuzunu artirmistir. Ayrica sempatik kisiligi ile de, Afganistan krali ve hkmetiyle
yakin iliskiler kurarak hkmetin basdanismani haline gelmistir. Trkiyeden giden
doktor ve uzmanlar da Afganistanda stn hizmetler vererek takdir kazanmislardir.
Afganistanda bulunan Trk uzmanlar, olaganst abalar gstermislerdir. Bunlardan
birisi de Prof. Dr. Mehmet Ali Dagpinardir. Dagpinar hukuk msaviri olarak gittigi
Kabilde Siyasal Bilgiler Fakltesini bina ve hoca yokluguna ragmen, 9 Haziran
1938de kurmustur. 1957de plan msaviri olarak tekrar Afganistana giden
Dagpinar, kurdugu faklte mezunlariyla birlikte alismistir. T. C. Basbakanlik devlet
Arsivlerini inceledigimizde Trkiye ile Afganistan arasindaki dostlugun eskilere
dayandigini grrz.
Trkiye ile Afganistan muahedenamesi hakkinda kanun tasarisi 03/07/1921
tarihinde yapilmaktadir.
129
22/7/1928 tarihinde Trkiye, Afganistan Muhadenet ve
Tesrik- i Mesai Muahedenamesi kanun tasarisi yapilmaktadir.
130
1/12/1937 tarihinde

128
www.turan.tc/kalem/bilimsel/afgan24.htm..22.05.2004
129
T. C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi Kataloglari. S.6926, Fon
Kodu 30. 18. 1. 1, Yer no. 29. 46. 20.
130
T. C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi Kataloglari. S.1040, Fon
Kodu 30. 18. 1. 1, Yer no. 3. 29. 11.
44
Trkiye ile Afganistan, Iran ve Irak arasinda dzenlenen Ademi Tecavz
Anlasmasinin tasdiki yapilmaktadir.
131
21/3/1938tarihinde Trkiye ile Afganistan
arasinda yapilan dostluk ve tesrik- i mesai anlasmasinin uzatilmasi hakkinda kanun
layihasi yapilmistir.
132

II. Dnya Savasi ncesinde Italya ve Almanyanin uyguladiklari isgal ve istila
hareketleri erevesinde Afganistanda da faaliyet gstermeleri ve burayi lkelerinin
nfuz alani semeleri, Afganistan liderlerini huzursuz etmistir. Trkiye, tm zor
gnlerinde oldugu gibi Afganistana bu konuda da yardimci olmustur. Trkiye, 8
Temmuz 1937de Iran, Afganistan ve daha sonra Irakin katilmasiyla Sadabat
Paktini kurarak Afganistani Alman ve Italyan nfuzuna dsmekten kurtarmistir.
Bylece bu drt Islam lkesi, II. Dnya Savasi ncesi zor gnlerde birlikte hareket
edip birbirlerine destek olmuslardir. Sadabat Paktindan en ok rahatsiz olan lke
Sovyet Rusya olmustur. Trkiye, Dis Isleri Bakani Tevfik Rst Arasi Moskovaya
gndererek bu Paktin Rusya aleyhinde bir cephe olmadigi ve drt Islam lkesi
arasinda dostluk ve isbirligi amali oldugunu izah geregi duymustur. Atatrkn
nderligindeki Balkan Pakti ile Italya ve Almanyanin fasist tehdidi, Sadabat Pakti
ile de, Sovyet Rusyanin komnist tehdidi nlenmistir. II. Dnya Savasi sirasinda
Afganistanin tarafsiz kalmasina ragmen bazi kabilelerin isyani zerine Ingilizlerin
asker gndermesi, lkeye yine zor gnler yasatmistir.
133

7.1. Atatrkn Cenaze Treninde Afgan Krali Amanullah Han
10 Kasim 1938de len Atatrk n cenazesine katilan ecnebi mmessiller
arasinda Afganistan eski Krali da vardi. Atatrkn 10 Kasim 1938de lmnn
ardindan yapilan trene dnyanin drt bir yandan ecnebi mmessiller katilir.
Katilanlar arasinda eski Afgan Krali Amanullah Han da vardir. Trkiye ile
Afganistan arasindaki iliskilerin tarihi olduka eskiye dayanir. Trkiye
Cumhuriyetini ilk taniyan devlet olan Afganistan ve 1928e kadar iktidarda kalan
Amanullah Han ile dostluk iliskilerimiz unutulmayacak kadar nemlidir.

131
T C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi Kataloglari. S.2/7765,
Fon Kodu 30. 18. 1. 2, Yer no. 80. 98. 13 .
132
T. C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi Kataloglari. S.2/8405,
Fon Kodu 30. 18. 1. 2, Yer no. 82. 23. 6 .

133
www.turan.tc /kalem/bilimsel/afgan24.htm. 2004-05.22.
45

Gazeteci Nizamettin Nazif Modern Trkiye Mecmuasina yazdigi Mustafa
Kemalin serefli Kilicina Kasem (yemin) eden bir inklbci : AMANULLAH HAN
baslikli yazisinda treni ve Amanullah Hani syle anlatiyor: Bu irk dnya kadar
eski, dnya kadar engin: Gemisden belli. Bu irk, insanlik kadar gr. Aramizda ilhi
bayragimizin rttgn tabut sanan yoktur. Btn tarihtir bu. Tarihin nnden
insanlik geiyor.
Bu dsncelerle yorulmus, saatlerce kimildamadan durdugum yerden, dinmeyen
yaslarin esyayi bulanik gsterdigi gzlerle alti mesaleye bakarken Amanullahi grr
gibi olunca birden irkildim: Acaba Mustafa Kemal gnleri, o gnlerin bu salonda
gemis sahneleri tekrar maddelesmeye mi basliyorlardi? Gzlerime inanamadim,
sildim, bir daha baktim: O niformasiz, nisansiz, yaversiz, erkni harbiyesiz,
unvansiz, bir devlet sefi gibi degil, fakat Kemalizme pek yakin ve Kemalizmden
ok nur almis bir ideali asla terk etmeyen bir insan gibi Amanullah. Arkasinda on
kisi vardi. Eski Afgan krallik hanedaninin prensleri. Ve eski kralla hanedani, engin
insanlik mmeti iinde bir aile tevazuu ile yavas yavas yryerek en ufak tasannudan
ri bir elem ve matemle, katafalkin nne ulastilar. Amanullah evvela basini sonra
uzun boynunu egdi. Belki bir sey syledi, belki bir seyler okudu. Belki de hibir sey
sylemedi, aglayan bir ocugun dudaklari gibi kimildandi bu dudaklar Sonra,
insanlik mihrakindan yeni bir kuvvet almis gibi dik ve vakur adimlarla sokaga ikti.
Kendisini takip ettim. Dolmabahenin byk salonlarindan birindeki defter
mahsusu imzalarken yanina yaklastim. Eleri heyecandan titriyordu. Kalin parsmen
zerine evvela tugraya benzeyen imzasini atti. Akabinde kalemi, gayet islek bir hatla
ve yeni Trk harfleri ile bu imzanin yanina bir Amanullah yazdi.
134

Onunla sehamtl Afgan hkmdari Amanullah Han diye tanidigi ve Trkiye
Cmhurreisi Gazi Mustafa Kemal Pasayi resmen ziyarete geldigi zaman
konusmustum. Otomobiline binerken beni grebilecegi derecede yanina yaklastim.
Tanimakta en ufak bir tereddt gstermedi. Eskisinden bir para daha islenmis bir
Trke ile: ok muztaribim dedi. Bay Nizameddin Nazif, bu hal benim iin pek
byk bir bedbahtlik oldu. Onu tanimis olmanin, onun byk kudretini yakindan

134
Atatkn Cenaze Treninde Afgan Kirali Amanullah Han, Hedef (Istanbul Tekstil ve
Konfeksiyon Ihracati Birlikleri, Aylik Dergisi), Agustos 2002, s. 76.

46
bilmis olmanin felaketi iindeyim. Insanlik en byk muasirini ve mrsidini
kaybetmistir. Atatrkle meslek ve ideal arkadasi idik. Kendisine ok byk
hrmetim vardi. Sahsi dostu olmak serefini kazanmistim. Hastalandigini isittigim
gndn beri dehsetli bir azap iinde yasiyordum. Elim hdiseyi grenince
duramadim, dayanamadim ve karsisina bir daha ikip ok ulvilesen hatirasina bir
defa daha saygilarimi sunmak istedim. Insanligin bu kadar msterek matemi
olmamistir, diyebilirim. Asyanin asil bir ailesine meziyetlerini, fevkaldeliklerini
gretmege uzun zaman savastigim ve grettigim milli kahramanin lmnden
duydugum byk matemi Trk milletine sahsan bildirmek, mutlaka, ifaya mecbur
oldugum bir vazife idi. Simdi onun yasini tutuyorum, fakat bir byk insan vazifeyi
basarmis olmanin rahatligi iindeyim. Onu ben, Anadoluya ilk ayak bastigi gn
begenmistim. Sonra her hareketi hayranligimi arttirdi.
Atesli atesli devam etti: Yalniz bu kadar degil, Halka ben bunu daima bir
nmune olarak gstermisimdir. Ben, Afganistan da mhim kararlar verildigi zaman
daima sze syle baslardim: Mustafa Kemal Pasanin serefli kilinci zerine kasem
ederim ki. Bundan, sanirim ona ne derece inanmis ve baglanmis oldugum anlasilir.
Insan sevdigi bir adama son hrmeti gstermezse kalbinde edebi bir ukde olur degil
mi? Cevap verdim. Yalniz sordum:
Atatrkmzn meslek ve ideal arkadasi oldugunuzu sylyorsunuz, bu meslek ve
idealin Asyada gittike yayilacagini ve Asyanin kat surette Trkiyenin
mikyasinda bir modernizasyona ulasacagini saniyor musunuz?
Buna inaniyorum. Modern Trkiye Mecmuasi, I. Tesrin (Kasim) 1938, No.40
135

Trkiye ile Afganistan arasindaki iliskilerin tarihinin olduka eskiye
dayandigini ve byle devam ederek gnmze kadar sre gelmistir. 1976 yilinda
Trkiye Diyanet Vakfi tarafindan egitim ve gretim amaciyla getirilen Afganistanli
grenciler egitimlerini tamamladiktan sonra lkeye Trkiye Diyanet Vakfi
Tarafindan yaptirilan Mevlana Celaleddin ismi tasiyan ilahiyat fakltesinde egitim
ve gretimlerine devam etmek zere her sene grenci getirilmektedir. Bu iki lkenin
birbirine yaklastiran degerlerin bir blm olarak grle bilir.

135
Hedef, a g m., s. 78.
47

IKINCI BLM
GNLK HAYATLA ILGILI INANLAR VE UYGULAMALAR

esitli halklarin dinlerinde, geleneklerinde, toplumsal ve manevi kurumlarinda
kesin ayriliklar, zitliklar gze arparken, batil inanmalarinin, gerek ana sekillerinde,
gerekse temel dsncelerinde kmsenmeyecek bir benzerlige rastlanmaktadir.
136

Kuzey Afganistanda Olumsuz sartlara ragmen, dogru ve olumlu dini zihniyetin
muhafazasi, yasanmasi ve gelistirilmesi zor da olsa mmkndr.
137

1. Kutsal Gnlerle Ilgili Inanlar
Toplumlarda bazi gnler kutsal sayilmistir. Bu inanis eskiden oldugu gibi
gnmzde de esitli milletlerde halen yasanmaktadir. Milletler arasi inanlara
baktigimizda bazi inanlar gler esnasinda karsilastiklari milletlerden intikal
etmistir kimi inanlar toplumdan topluma aktarilarak devam etmistir.
Kutsal gn sayilan Nevruz Trklerde ve diger Orta Asya halklarinin de
kutlaya geldigi bir Bahar Bayrami dir.
1.1. Nevruz Kutlamalari:
Trk halkinin her yil byk cosku ile ihya ettikleri kutsal bayramlardan biri de
nevruzdur. Onun izleri tarihin ulu aglarina gitmektedir.
138
Yeni gn anlamina gelen
Nevruz Hint, Iran Mezopotamyada kendi kltrel unsurlarini da katarak Orta
Asyadan Balkanlara kadar uzanan genis bir cografyada kutlanmaktadir. Nevruz
Hicr-Semsi takvim yilinin birinci ayi Ferverdinde gnesin ko burcuna girdigi
gndr; ve Afganistan takviminde ilk ay olan Hemelin birinci gnne karsilik gelen
21 Marttir, bu gn Nevruz olarak kutlanir ve yilbasi kabul edilir. Sark toplumlarinda
kutlanan Nevruz, Trk toplumlarinin hemen hemen tamaminda bayram olarak kabul

136
Sedat Veyis, RNEK, Anadolu Folklorunda lm ,D. T. C. F. Yay., Ankara 1966, s.15.
137
M. Ali BYKKAYA Bir Inan ve Imaj Sorunu Olarak Islamin Talibancasi, Gnmz Inan
Problemleri, Ilahiyat Faklteleri Kelam Anabilim Dali Sempozyumu, c:I, Aktif Yay., Erzurum
2001, s: 284.
138
Yavuz AHUNDLU Azerbaycanin Ordubad Blgesinde Nevruz Slenleri ve Halk Tiyatrosu
Gelenekleri V.Milletler Arasi Trk Halk Kltr Kongresi Gelenek Grenek Inanlar Seksiyon
Bildirileri. c.I, Kltr Bakanligi Yay., Ankara 1997, s.13.
48
edilmis buna uygun bir sekilde kutlana gelmektedir.
Trk dnyasinda Nevruz Nevrz- i Sultani, Sultan Nevruz, Nevruz, Mart
Dokuzu,
139
Bahar Bayrami, Ergenekondan ikis Bayrami, Yilbasi Bayrami, Bozkurt
Bayrami ve Tabiat Bayrami, olarak adlandirilir kutlanan Nevruzun kutlanma
sebepleri farkli sekillerde aiklanir. Buna gre Trklerin Ergenekondan ikis gn;
On Iki Hayvanli Trk Takvimi ve Takvim- i Celaliye gre yeni yilin baslangi gn
olmasi (Miladi 21 Mart/ Rmi 9 Mart), Gnesin Balik burcundan Ko burcuna
girmesiyle baharin baslamasi; kislaklardan yaylalara dogru glerin baslamasi; Yeni
bir bahar kavusulmasidir. Zamanla o mill ve din karakterli bir senline gelmistir.
140

Nevruz bayrami diger Trk topluluklarinda oldugu gibi Afganistanda her yil
21 Martta geleneksel yilbasi gn olarak esitli etkinliklerle kutlanir. Her blgenin
kendine has Milli ve dini karakterli bir bayram zelligi tasir. Bundan Hz. Alinin
mezarinin bulundugu kabul edilen Belh vilayetinin merkezi Mezar- i Serifte
hazirliklar bir ay nceden resmi sekilde baslar. Yerli ve yabanci binlerce insan
Nevruz kutlamalari iin Mezar- i Serife akin ederler. Nevruz kutlamalari yilin ilk
gn devlet baskani ve lkenin st dzey yetkililerinin Hz. Alinin trbesi basinda
yaptiklari konusmalarla baslar. Yeni yilin hayirlara vesile olmasi iin uzun, uzun
dualar yapilir. Ardindan askeri trenle ve top atislari ile Sahadet kelimesi yazili olan
byk yesil bayrak Hz. Alinin trbesinin avlusunda ailir. Hz. Alinin asasini
sembolize eden,Jende veya Sah- i Jende denen ssl diregi dikme treniyle
devam eder. 30-35 metre yksekliginde olan ve ok sayida- insanin katildigi bu Jende
diregi, birinci gn dikilir, kirkinci gn indirilir. Bayraginda ok dzgn ve itinali
dikilmesi gerekir.
40 gnlk Bayragin dikilmesi ile baslayan Nevruz dneminde dileklerde
bulunan hastalar, Hz. Alinin trbesinin yaninda bulunan ilehaneye girerler ve bu
sre zarfinda zorunlu ihtiyalar haricinde disari ikmazlar, ancak kirkinci gn icra
edilen Nevruz gn, Jende Bala merasimi esnasinda disari ikarlar. Iste bu anda bu
tr hastalarin iyilestigi kabul edilir iyilesen hastalarin kiyafetleri, paralanir ve sifa

139
Nevruz Halk Kltrlerinin Arastirma ve Gelistirme Mdrlg: El Kitaplari- Tariheler Dizisi:
9, K. B. Yay., 1997, s. 3 .
140
Resat GEN, Trk Tarihinde ve Kltrnde Nevruz, Atayurttan Anayurda Trk Dnyasi, S.8,
Ankara 1997, s. 1-6.
49
niyetine paylasilir. Bylece Hz. Alinin hikmetinin getigine inanilir.
141

Merasim esnasinda asagidaki siirler okunur.

***
Farsa,

Ruz- i nevruz ast uknun jende bala misevet
Der civar- i Revze- i Hazret temasa misevet
Ger Huda hahat zfeyzi ser- i dergah- i in zaman
Sel reva-u gor bina gunng gya misevet
Asker- u mamur-u seyh lesker alim- u amme sehir
Ez kemal-u sevk in dem cmle yekca misevent
142

Trke

Bu gn nevruz gn dr Jende kaldirilacak
Hz. Alinin trbesinin etrafina eglence ve mutluluk dolacak
Eger Allah isterse bu kutsal zatin hrmetine
Bugnde sakatlar yrmeye, krler grmeye, sagirlarduymayabaslayacak
Askerler, Memurlar, Seyhler, Alimler, btn sehir
Iste bugnde mutluluk ve sevinle birlikte olacak

Nevruz Bayrami resmi olarak 1 gn, halk arasinda Kirmizi Gl festivali
adi altinda coskulu bir sekilde 40 gn kutlanir. 40 gn sren festivalde sirasiyla
derecelerine gre Faryab, Czican, Ser- i Pul, Semengan, Baglan, Kunduz, Tahar ve
Bedehsan Vilayetlerinde mezari bululan Milli ve Islmi kimlige sahip olan yzlerce
sehit, gazi ve evliyalarin mezarlarina yesil bayrak dikilir ve nevruzun 40. gnne
kadar ziyarete aik kalir.
lkede kutlamalar kirk gn kadar srer. Bu trbe Mslmanlar iin nemli
ziyaretgahlardandir. Bundan dolayi evre illerden birok insan dilek ve skranlarini
belirtmek iin buraya gelirler, dua ederler. Iste byle bir mekanda baslayan Nevruz
kutlamalari, gnllerin gelecege ynelik nese, sevin, ve mitle doldugu bu zel
gnde her kesin rizk ve kaderinin tayin edildigine, hastaliklarin, ktlklerin, kaza ve
belalarin yok olacagina inanilir. Nevruz gn yeni elbiseler giyilir, sofralar degisik
yemekler ve meyvelerle sslenir. lkede nevruz bayrami sevin duygusunu ifade

141
Yasar KALAFAT, Kuzey Afganistan Trkleri ve Karsilastirmali Halk Inanlari , Trk Dnyasi
Arastirmalari Vakfi Yay., Istanbul 1994, s. 53.
142
Sagl KERIMI, emekli gretmen, dogum tarihi 1937 ,yayinlanmamis siir.

50
eden esitli siir, sarki, Nevruz nameler okunur. Genler ilim grenmeye ahlakli ve
faziletli olmaya agirilir.
143

zbeke
Keldi Nevruz bara alem mnevvardur yine
Bara gller ailur bag bostandur yine
Ey ata hizmat kiling ilim uun ustatke
Ilim rgeten bendeler cannetke sadandur yine
Trke
Geldi Nevruz tm alem aydinliktir yine
Tm gller ailir, bag bostandir yine
Ey ata hizmet edin ilim iin stada
Ilim greten kullar cennette saddir yine

Kadinlarin nevruzda yaptiklari islerin basinda kabir ziyareti ve pisirdikleri
helva ve bregi mezarlarin civarinda yasayan fakir halka dagitmak gelir. 40 gn
sren nevruz bayraminda kadinlarin rahata istedikleri gibi mezarliklari ziyaret
edebilmeleri iin arsamba gnleri kadinlarin ziyaretine tahsis edilir.
Evlerde Nevruz yemegi olarak Semenek, zbek pilavi ve yaninda yesilligi
simgeleyen, baharin mjdecisi ispanak yemegi hazirlanir. Yedi esit kuru yemis ve
seker suya katilip kaynatilarak Nevruz serbeti yapilir. Yapilan serbet basta komsular
olmak zere misafirlere ikram edilir. Maddi durumu iyi olanlar nevruz kurbani
olarak bugday ve et karisimi delde yemegi pisirir halka ikram eder.
144

143
Muhammed Asif YOLDAS, Afganistan Trklerinde Nevruz ve Nevruz Kutlamalariyla Ilgili
Adetler, Birlik Sosyo- Politik, Edebiyat ve Tarih Dergisi, Yil 1, S.1, Isparta Haziran 2003, s. 35.
144
Yoldas, a.g.m., s. 35.

51

Resim 1. Hz. Alinin Trbesinin i avlusuna bakan Ravza-i Serif
Klliyesine ait Mezar-i Serif Mescidinin i avlusuna Jende diregi dikilirken
Nevruza hazirlik olarak, evler bastan asagi temizlenir. Kutlama trenlerinde
blgelere gre ok farkli oyunlar ve eglenceler dzenlenir. Bu eglencelerden bazilari,
yumurta tokusturma, horoz dvstrme, kpek dgsturma, deve gresi, folklor
oyunlari, gres ve bunlarin iinde en meshuru Bz Kesi (Oglak ekme) oyunudur.
Bu oyun iin kei kesilir, i organlari ikartilir, iine saman doldurulup karni dikilir
ve iyice agirlassin diye gn suyun iinde bekletilir. zel kiyafetleriyle (izme,
salvar, deri krk) Pehlivan adi verilen gl kuvvetli kisiler atlarina binerek oyunu
oynarlar. Bu bir takim yaris dir. Iki takimin oyunculari atlarin zerinde, Helal
Dairesi denen daire seklindeki ukurun iinde bulunan agirlasmis keiyi buradan
alip bayrak direginin etrafinda dolandirdiktan sonra tekrar helal dairesinin iine
getirip, ayni yere koymaya alisirlar. Hangi takim bu isi daha ok gereklestirirse,
yarismayi otakim kazanmis olur. Kazanan takima esitli hediyeler verilir. lkede
zellikle Nevrzda oynanan bu yarismaya byk nem verilir. Bu yarisma iin
turnuvalar dzenlenir.

52

Resim 2. Afganlilarin Nevruzda oynadiktan Oglak ekme oyunu.
Nevrzda kadin, erkek, gen, yasli herkes belediye tarafindan dzenlenen
Nihal Sani (Aga Dikme) senliklerine katilir. Davul- zurna esliginde eglenilen,
sarkilar, trkler sylenilen bu senlikler iin yerel kiyafetler giyilir. iftiler
yetistirdikleri rnleri sergilerler, kus ve hayvan sahipleri onlarin marifetlerini
gstermeye alisirlar. iftiler ellerinde oraklariyla toplu halde (Aten) dans edip
oynarlar. Bu yeni yilin sevin iinde, umutla karsilanmasi anlamina gelir. Nevruz
bayrami yilbasiyla ayni gnde oldugundan dolayi insanlar diger kutsal gnlerde
oldugu gibi Nevruzun ve yeni yilin mbarek olsun szleriyle birbirlerinin
bayramini kutlarlar; uzakta bulunan yakinlarina mektup ya da kartlar gndererek
tebriklesirler.
145

Sibirganda Nevruz sabahi halk erkenden mezarliklara gider, sehrin en nemli
ziyaretgahi olan Mirza Sah Pehlivan trbesini mutlaka ziyaret ve dua eder. Trbe
ziyaretlerine daha ok kadinlar giderler, beraberlerinde yiyecek- iecek gtrr,
birlikte yerler.Trbe Nevruz gnleri gn boyunca aik tutulur. Ser- i Pul sehrinde
seyyidlerin yattigina inanilan Kadide Imam (Byk Imam) ve Kk Imam trbeleri
ziyaret edilir. Imkani olanlar Mezar- i Serifteki Hz. Aliye ait olduguna inanilan
trbeyi ziyarete giderler. Ziyaretiler zerindeki kiyafetlerden birer para bez

145
Kamaleddin ZIYAYI, emekli gretmen, dogum tarihi, 1941.
53
kopararak agalara asarlar. Nevruz gecesinde (Sibirganda) zbek pilavi yapilir. Bu
pilavin yaninda yesilligi ve bereketi temsil eden ispanak bulunur. Bugne mahsus bir
tatli tr Nevruz Meyvesi denen bir tatlidir. Kuru zm, badem, kuru kayisi, igde,
incir, fistik ve kayisi ekirdegi gibi yedi kuru yemis bir kaptaki ilik suya islatilir.
Sabaha kadar bekletilen yemislerin tadiyla serbet olan bu tatli su, sabah kahvaltisinda
iilir ve yedi eve dagitilir. Piknik iin kirlara gidilir. Burada durumu iyi olanlar
koyun keserler. Adagi olanlar etlerini dagitirlar.
Afganistanda yapilan Nevruz kutlamalarinda nemli bir etkinlik de, bu
gnlere mahsus bir helva olan Smenektir. Smenek bahar aylarinda yapilan bir tatli
trdr. Bahar aylari disinda yapilirsa tatli olmaz, inanci yaygindir.

1.2. Semenek/Smelek Helvasi
146

Smelek helvasi Kadin-kizlar iin eglence vesilesi oldugundan ogu zaman
birka aile birleserek yapilir. nce bir miktar bugday yikanarak bir kalbur ierisinde
islatilir). Semenegin zellikle abdestli- namazli ve yasli kadinlar tarafindan yapilmasi
tercih edilir. Iki- gn boyunca sik sik sulanan bugdaylar filiz srmeye baslar.
Filizlerin yesil olmasi gerekir. Kahverengine yakin bir hal alirsa ugurlu olmadigina
ve ok dikkatli olunmasi gerektigine inanilir. Filizlerin 5 cm. den fazla uzamamasina
zen gsterilir. Aksi halde acilasir. Bu boyutlarda filizlenen bugday, dz bir tahta
zerine alinir. Bir haftaya yakin bir sre de burada kalir, bu esnada biraz daha
byrse de uzayan kisimlari makasla kesilir. Kesilen kisimlardan fal bakilir. Ikiser
ikiser filiz taneleri ayrilir, sonunda tek filiz kalirsa istediginin olacagina inanilir.
Artik semenegin bozulma zamani gelmistir. Bozulacagi gn semenek yapilan
aileden bir fert sabah erkenden komsulari davet etmek iin ev ev dolasir. Yakin
dostlar, zellikle gen kizlar toplanir, o gn aksama kadar yesillenen bugday
dvlr, ezilir; ardindan sikilarak suyu alinir. Bu sekilde bugday en az iki- defa
ezilir ve sikilir.
Aksam yemekler yendikten sonra semenek, bir miktar cevizle birlikte kazana

146
Ismet ETIN, Alaca Handa Nevruz Kutlamalari, Milli Folklor, c. IV, S. 29-30, Ankara 1996, s.
11-12.

54
konur. Kazanda daha nce konulan belli bir miktar unla gndzden alinan bugday
suyu karistirilarak kaynatilmaya baslanir. Iste bu sirada eglence baslar. Ellerinde
defleriyle gelen kizlar eglenmeye baslar.
Sabaha kadar kaynatilan kazanin basinda fal bakilir. Kazanin etrafinda halka
olmus kizlar ini bir aydanligin ierisine yzklerini atarlar. Bu esnada yasli
kadinlardan biri mani syler, bunlara sebz- i van ( mani ) denir ki, sebz- i vanlar
zbek edebiyatinda nemli yer tutan bir nevi ask siirleridir. Bu toplulukta bulunan
7-8 yaslarindaki bir kiz ocugu da suya atilan bu yzkleri bir bir ikarmaya baslar.
ikarilan yzk hangi kiza aitse sylenen maninin o kizin halini aikladigi kabul
edilir.
147
Simdi semenek helvasi yapilirken toplanan kadinlarin ahenkli bir sesle
okuduklari sebz- i vanlardan/manilerden birka rnek verelim.

zbeke
Deryanin neryagiga gordim seni,
ader-i embel bilen sevdim seni,
Sunca ki sevdim seni vurdun beni,
Namardin oglu bolay koysam seni.
Trke
Deryanin karsi tarafinda grdm seni,
Pahali esarbinla beraber sevdim seni,
Bu kadar sevdim ki seni, kabullenmedin,
Namerdin oglu olayim birakirsam seni.

***
zbeke

Ag zm gizil zmni zdiler,
Siresini tagaraya szdilar,
Negilay gismatimda bu ayricalig banken,
Anacanim sizdi menden ayirdilar.

Trke

Ak zm, kizil zm kopardilar,
Sirasini tabaga koydular,
Neyleyim kismetimde bu ayrilik varmis,
Annecigim beni sizden ayirdilar.

147
Enver UZUN, Nevruz Fallari, Milli Folklor, c. 53, Bahar 2002, s. 25-26.
55

***
zbeke
Glni tering glde bergi kalmasun,
Galsa ham ale yelani bulmasun,
Ale yelan derdige taptik dava,
Ayricalik derdige yogtur dava.

Trke

iekleri toplayin ieklerde yapragi kalmasin,
Kalsa da ala yilani olmasin,
Ala yilan acisina buldum ila,
Ayrilik acisina yoktur ila.
148

Semenek un helvasi seklini alincaya kadar maniler esliginde pisirilir,. Bu
helvanin tatli olmasi bugdayin kklerinin iyi gelismesine baglidir; tadi yeterince tatli
degilse biraz seker ilave edilir. Bugday kalbura ya da alti delikli bir kaba konur.
Sabaha kadar bu sekilde 12-13 saat kaynatilan semenek demlenmis demektir.
Artik eglence de biter. Sabah kahvaltisiyla birlikte ailma vaktidir. Herkes kazan
basina toplanir, demlenmis olan kazanin kapagi ailir. Semenegin zerindeki
sekillerden anlam ikarilmaya alisilir. Bu nedenle mukaddes bir yiyecek olarak
kabul edilir.
Anlatilanlara bakilirsa imlenirken yesermis bugdaya temiz olmayan birisi
bakarsa, o yesillik kendiliginden sararir. Semenek kazanina karsi saygisizlik
yapilmaz; ocuklarin kazan civarinda is yapmalari gnah olarak telakki edilir.
Semenegin kendiliginden kirmizi renk almasi veya sadece bugdaydan pisirildigi
halde tatli olmasi halkin inancina gre olaganst bir seydir. Semenegi her ev
yapamaz, daha ok zengin aileler yapar. Bu tatli yilda iki defa yapilmaz; baskalarina
verilmez. Semenek pistikten sonra ayni ltteki kaselere dklp tepsilere dizilir.
Ardindan yakin akraba ve komsulara dagitilir. Bunlar Semenegi yedikten sonra,
kaselerin iine para, yumurta, un, seker gibi seyler koyarak geri gnderirler. Bu

148
Necibe ZIYAYI, Afganistan Hakkinda Genel Bilgiler ve Afganistan Trkleri Edebiyati, SD.
Ilahiyat Fakltesi Lisans Tezi, Isparta 2002. s.15-16.

56
kazanina bereket anlamina gelir. Semenekten uzaktaki akrabalara da
gnderilmelidir. Yoksa gcenirler. Semenegin bir de trks vardir:
Farsa
Semenek der cus ma kepe zenim,
Digeran der hab ma defe zenim
In hsi sal- i yekbar ast
Sl- i diger ya nasip ya nasip.
149

Trke
Semenek kaynarken biz ona kepe vuruyoruz
Her kes uykudayken biz deflerimizi aliyoruz
Bu sevin yilda bir kez yasanir
Gelecek seneye ya nasip ya nasip.

1.3. Hizirelyas:
Anadoluda kutlanan Hizir-Ilyas ( 6 mayis ) bayrami bahar bayramidir.
Efsanevi sahsiyete sahip olan bu iki kisinin bu gn (6 mayis ) bulusarak, bitkileri
kutsadiklarina inanilir.
150
Islam Trk inanlarinda Hizir yahut Hizir- Ilyas konusu
Islam tarihi boyunca btn Mslmanlari ilgilendiren ve yz yillarca degisik kltr
ve inanlarin katkisiyla renklenen byle bir konun kaynaklarini tanimak, saglam ve
sihhatli bilgi edinmek ve dogru sonulara varmak iin sarttir.
151
Anadoluda kutlanan
Hizir-Ilyas ( 6 mayis ) bayrami bahar bayramidir. Efsanevi sahsiyete sahip olan bu
iki kisinin bu gn bulusarak, bitkileri kutsadiklarina inanilir.
152
Kuzey Afganistanda
zellikle Islami devirde tesekkl eden bazi orta Asya Trk masallarinda Hizir
motifine veya ak sakli, beyaz elbiseli ihtiyar tipine rastlanmaktadir. Halk arasinda
Hizir-Ilyasla ilgili efsanelere baktigimizda onu bir kurtarici yardimci ve degisik
kiliklarla grnen bir sahsiyat olarak bilinir.
153
Hizir-Ilyas bir dilenci seklinde hangi

149
Sekila NAZER-I,dogum tarihi 1983.
150
Ekrem SARIKIOGLU. Din Fenomenolojisi Sleyman Demirel niversitesi Basimevi, Isparta
2002, s. 77.
151
A. Yasar OCAK, Islam Trk inanlarin da Hizir Yahut Hizir- Ilyas Klt, Trk Kltr Arastirma
Yay., Ankara 1990, 21.
152
Sarikioglu, a.g.e., s. 77.
153
Salim SAKAOGLU, Trk Kltr. S. 211-214 Mayis, Agustos 1987, YI XVIII s. 237- 238.

57
kapiya gelirse o evde huzur ve bereket dogacaktir. Hizir ( as ) oldugunu fark edenler,
bas parmaginin kemiksiz oldugundan anlamaktalar. Hizir-Ilyas klt ile ilgili inan
ve uygulamalarin tek bir mensei degil zaman ve mekan ierisinde pek ok mensei ve
kaynaklarin, kltrlerin katkisini kabul etmek gerekir. Hizirla ilgili trenler sz
konusu degil fakat bir folklorik bir yapi kazandigini grmekteyiz.
2. Sosyal Hayatta Grlen Inanlar
Adet ve inancalarin, toplumun maddi ve manevi hayatindaki olumlu yada
olumsuz etkilerini , grmezlikten gelmek dogru olmaz. Halki dogru yneltendir ilk
sarti, halki dogru olarak tanimaktir. Halki siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel
alanlarda bulundugu izgiden daha ileriye gtrmek, onun egilimlerini, tutum ve,
davranislarinin temelinde yatan seyleri bilmekle mmkndr. Halki kstekleyen
yada destekleyen det ve inanlarin, dsncelerin kklerini bilmeden alinacak her
tedbir, kisa sreli, kisir ve yanlis olur.
154

2.1. Evlenme:
Hayatin ikinci nemli dnemi olan evlenme, gerek kiz, gerekse erkek ynnden
bir geit oldugu gibi, taraflar arasinda yeni bir bag kurmasi, aileler arasindaki dzeni
ve ekonomiyi etkilemesi bakimindan da, her zaman iin zerinde titizlikle durulanan,
her safhasi ayri tren ve ayri detlerle sslenen bir olay olarak nem kazanmistir.
155

Kuzey Afganistan Trkleri arasinda da evlilik yasi kylerde 16 - 18 dir. Ortalama
ocuk sayisi 7 - 9 olur. Sehir merkezlerinde evlilik yasi 25 - 30 a kadar uzanir. Baslik
parasi uygulanmaktadir. Kizin annesine oglan ailesi anne hakki veya st hakki
deyerekten bir miktar para verir. Basligin biildigi miktarin hepsi verildiginde kiza
olan deger de artar, hatta halk arasinda kalinli gizim gadirli gizim
156
Evlenecek
genlere sunulan maniler dan bir rnek:

154
rnek, a.g.e., s. 9.
155
a.g.e, s. 77.
156
Fatma hanim, okur yazar, 1954.
58
zbeke
Her kisi toyuna yetissin
Herkes arzu sefer grsn
Maasin toyun yetsin
Balalarinin bahtlari ailsin
Basin toydan ikmasin,
157

Trke
Her kes dgnne katilsin
Her kes imrensin dgnn
Servetin bol dgnn eksik olmasin
Yavrularinin sansi bol olsun
Gecen her gnn sevinle dolsun

2.1. 1. Kiz Isteme ve Nisan Merasimi:
Evlenmede dogum gibi yeni bir yasama durumuna geisi ifade etmektedir. Bu
sebepten iki taraf da olumsuzluklardan korunmak iin bir takim tedbirler
almaktadirlar.
Kiz istemeye gidecek kayinvalide adayi, yakin akrabalardan kisi daha
yanina alarak kizin evine gider. Her sey yoluna girsin bir sorun ikmasin niyetiyle,
Kiz istemeye gtrlen seker ve kurabiyeler genelde hocaya okutur, at karincasi
getirir kizin evine birakilir, karincalari kiz ailesi grmemeli.
158

Geleneksel kesimde, evlenme isine girisme ilk akrabalardan baslanir. Kiz
isteme arsamba ve Cuma gnleri daha uygun olacagi inanci vardir. Evlilikler
genelde grc usulyledir.
159
Kiz istemeye giden kisiler kizi begendiyse, kiz iin
elde edilen degerlendirmeler olumluysa ( namuslu, terbiyeli, becerikli, evine ve
trelerine bagli ), oglan iin kt aliskanliklari bulunmayip, isine meslegine bagliligi
olmasi gzel zelliklerdir. Kiz ve oglan evlerinin karsilikli olarak bir degerlendirme
sonucunda, Allahin emri peygamberin kavliyle kiz istenir. Kiz tarafi da kabul
ederse takdir kismet bilir, Allah yazdiysa bize de hayirli olsun demek dser
cevabi verilir Nisan tarihi belirlenir. Btn bu kararlar alinirken kiz ortalikta
grnmez.

157
Muratoglu-Kalafat-Trkeroglu a g e,. s. 39.
158
Sebnem hanim, okur yazar. dogum tarihi 35/ 1968.
159
Nergis hanim , ilk okul mezunu okur yazar, dogum tarihi 1965.
59
Nisan merasimi kiz evinde yapilir, nisan yzklerini gelin damat birbirine
takar, nisan yzkleri ok zaruret olmadika ikarilmamasina zen gsterilir.
Sebepsiz yere nisan yzkleri ikarildiginda nisan bozulur yada aralarinda sogukluk
girmesine sebep olur inanci vardir.
160
Nisanli olan kiz oglan ailesine gitmez, oglan
ailesi geldiginde saklanir. Nisanlisiyla dgne kadar grsmez, eger nisandan sonra
icabet ( dini nikah ) yapilmissa aile byklerinden sakli kisa grsmelerin olmalari
mmkndr. Grsme yasagina dikkat etmeyenlere evlenmeye dnden hazirmis
derler ve ayiplarlar. Nisanli kisiler birbirlerine sevgi ve hislerini ifade eden siirler de
sunarlar:
161

zbeke
GUL LLE
Ena gul lle mene gul lle
Kand- i sirin devrimiz gul lle
Ah bodena bolip usam gul lle
Bugday payinge dssemm gul lle
Talihimden aynalay gul lle
Ne gzel yarge dstmm gul lle
162

Trke:

GL LALE

Iste gl lale, yine gl lale
Nasil sirin devrimiz gl lale
Ah bildircin olup usam gl lale
Bugday tarlana dssem gl lale
Talihime kurban olayim gl lale
Ne gzel yare dstm gl lale
163

Buna benzer siirlerle birbirlerini tanimaya alisirlar.

160
Sehla ZIYAYI okur yazar, dogum tarihi 1977 ( Ser-i pul yresine ait.
161
Sultan hanim okur yazar, 1940.

162
M. Sabri KARGER Trkistan Halk Mzigi Baski II, hazirlayan Trk ocaklari Ankara subesi,
Istanbul 1987 s.65.
163
Kargar, a g e, s. 66.
60
2.1.2 Nikah Merasimi:
Evlenecek olan kadin ve erkek arasinda sahitler huzurunda yapilan evlenme
szlesmesi, olan nikah ile aile kurulmus ve esler arasinda karsilikli hak ve
sorunluluklar baslamis olur.
164
Milletler arasi inanlara baktigimizda kimi inanlar
gler esnasinda karsilastiklari milletlerden, kimi inanlar toplumdan topluma
aktarilarak devam etmistir.
165
Afganistanin genelinde medeni nikahtan daha ziyade
dini nikah kiyilir. Devletin medeni nikah zorlamasi yoktur. Dini nikahin kiyilmasi
iin zel bir odaya imam basta olmak zere oglan ve kizin nikah sahitleri, yakin
akrabalar( amca dayi ) toplanirlar.Odada bulunan herkes diz kerek oturur. Sagdi
zeri rtl bir tas sekerli su getirip imamin nne koyar, sekerli suyun bulunmasi
her sey tatliya baglansin, baslik parasinin tamami verilmediyse kiz tarafi bir sorun
ikarmasin dilegiyle.
166

Kiz, dayisi veya amcasini peder vekil ( vekilen baba ) olarak seer. Sebebi
ona evlilige razi misin? seklinde soru soruldugunda kiz babasina evet cevabini
veremedigi iin peder vekil seilir. Peder vekilin grevi bu kadariyla tamamlanmaz.
O yeni evli iftlerin sorunlariyla ilgilenir. zel gnlerde yeni evli iftler, nce peder
vekillerinin evine ziyarete giderler.
167

Imamda iki tarafin sahitlerinden birer kisi peder vekil ile birlikte kizin
bulundugu odanin kapisina giderler, sahitler kez kiza Murat kizi Hatice bu
evlilige razi misin? derler gelin kiz ilk soruldugunda cevap vermez, ikinci kez
sorulur, gelin adayi da alak bir sesle Evetcevabini verir. Sahitler kez gelinin
dilinden evet cevabini duyuncaya kadar sormaya devam ederler.
168
Nikah kiyilirken
gelin kizin eline makas ve kagit verilir, gelin elindeki kagidi kk paralara keser,
sebebi geline sihir veya kt nazar ihtimalinin nne gemektir. Bu nemlidir

164
Ramazan BUYRUKCU, Din Grevlisinin Meslegini Tesili Gc, TDV.Yayinlari., Ankara 1995, s.
197.
165
Genis bilgi iin bakiniz. Hatice KELPETEN, Gnmz Trkiyesinde Inan Problemlerinin
Tarih Perspektifi zerine Bir Tahlil Denemesi, Gnmz Inan Problemleri , Ilahiyat Faklteleri
Kelam Ana Bilim Dali Sempozyumu, Erzurum 2001.
166
Hmayun NAZAR-I okur yazar dogum tarihi, 1971. ( Ser-i pul yresi )
167
Rahile ELDAR. Okur yazar.1978.
168
Hmayun NAZAR-I a g k.

61
mutlaka gelinler tarafindan icra edilen tedbirlerden biridir.
169
Imam nikahi kiyar ve
zeri rtl serbetin rts alinir ve misafirlere dagitilir, bylece nikah kiyma
merasimi sona ermis olur, isteyen resmi nikah kiyar, istemeyen kiymaz zorunlu
degildir.
170

2.1. 3. Hes hur- i merasimi:
Hes hur- i, evlenme dedigimiz geit dneminin en belirgin zelligidir.
Dgnden iki gn nce gelin ve damadin yakinlari gelinin evine toplanir, dgn
tarihi belirler, geleneksel degerlere ve kurallara uygun bir biimde kutlanmasina aba
sarf ederler. Dgne elden geldigince ok kimse agirilmak istenir. Kimsenin
unutulmamasina ve kstrlmemesine zen gsterilir. Ve dgn isleri ( misafir
agirlamak, yemek servisi, vs. )planlanir. Bu toplantiya Hes hur- i adi verilir.Maddi
durumu iyi olan akrabalar gelin ve damada yardima bulunacaklarsa bu toplantida
bulunur, yardim sunarlar.
171

2.1 4. Kina Gecesi:
Evlenme treninde nemli merasimlerden birisi de kina gecesi dir. Kina
merasimi kiz evinde yapilir. Gelen misafirlere kina yemegi ikram edilir. Kina
yakma merasimi iin mumlarla ssl kina tepsisi getirilir, damat kinadan biraz alir,
gelinin avucuna yakar. Evlenme agina gelen kiz ve oglanlar gelin ve damadin
etrafina toplanir, dilek tutarlar 7 kiz gelinin, 7 erkek de damadin avcina kina
yakarlar, bu 7 gencin de en yakin zamanda evleneceklerine inanilir.
172
7 gen
olmasina zen gsterilmesinin sebebi 7 sayisinin ugurlu oldugu kabul
edildigindendir.
173
Nitekim ok eskilerden beri 7 sayisi insanlari kendine hayran
birakmistir. Bazi sistemlerin temelini olusturmustur.
174

Kina yakmak bir adaklanma ve sahiplilik nisanesidir. Eski Trklerden
gnmze kadar gelebilen inan bagli adetlerimizden birisidir. Eglence basladiktan

169
Sugufe ZIYAYI. Yksek okul mezunu, 1976.
170
Hmayun NAZAR-I
171
Alisehir okur yazar dogum tarihi 28/ 1975.
172
Sehla ZIYAYI okur yazar, Mezar-i Serif yresi, 1977.
173
Sehla,
174
Sarikioglu a g e. s. 88.

62
sonra gelin damat olgun bir kadin tarafindan gollog bulsin oturing ( dgnnz
hayirli olsun birlikte oturun ) duasi yapilir. Gelin damat ikisi de ayni anda birlikte
otururlarsa evlilik dnemindeki kararlarda birlikte verecekleri inanci tasinir. Olgun
biri tarafindan oturtulmasi, gelinin de olgun ve becerikli olacagina inanilir.
175
Kina
gecesi trks gelinin arkadaslari tarafindan hep beraber okunur. Bu trkye yar,
yar trks ismi verilir.

zbeke
YAR, YAR

Tagda tay kisnaydi at boldum diyip yar
Oyda kelin yiglayd-i yat boldum diyip yar
Yiglama giz yiglama toy seninki yar
Astanas- i tiladan oy seninki yar
Uzun, uzun argamciya alguncakga yar
Daka goylay yarasad- i gelin- caka yar
Daka goylay yeng-i ge tut gagaylik yar
Yigitlaring bagriga od yagaylik yar
176

Trke
YAR, YAR

Dagda taylar kisniyor at oldum diye
Evde gelin agliyor yad kaldim diye
Aglama kiz aglama dgn senin ki yar
Penceresi atindan ev senin ki yar
Uzun, uzun urganlar salincak iin
Satan gmlek yenlerine dut dolduralim
Yigitlerin bagrina ot dolduralim
177

Ve buna benzer trkler sylenir bylelikle kina merasimi sona ermis oluyor.

175
Sugufe ZIYAYI,
176
Kargar, a g e. s.65.
177
Kargar, a g e, s. 66.
63
2.1 5. Gelin Alma Merasimi:
Oglan ailesi gelini almaya gelmeden nce gelinin eyizi evine yerlestirilir,
gelin baba evinden ayrilirken beline yesil kusakla birlikte bir ift ekmek baglanilir
kusagi babasi veya dayisi baglar, kusagin yesil renkli olmasi bahtli olmasi, ekmekse
baba evinden rizkiyla iksin diye. Baba kizina dua eder gittigin evde rahat ol hakki
helal ediyorum Allah yardimcin olsun vs. gibi hayirli dualarda bulunur, gelin irayla
basta babasi ve annesi olmak zere yakinlariyla vedalasir helalik diler ve ayrilir.
178

Damat ailesi gelini yeni evine gtrrken gelin agl- i ( gelin akli ) annesinin evinde
kalmasin diye, kizin ailesinden habersiz ev esyasindan kk bir para alinir, gelinin
yeni evine birakilir. Gelin yeni evine girmeden nce kurban kesilir ve kesilen
hayvanin kanindan gelin damadin ayakkabilarina srlr. Ser- i pul yresinde gelin
yeni evine gtrlmeden, nce kayinvalidenin odasina gtrlr, sonra sirayla
mutfaga gtrlr, geline un, bugday, pirin uvallari atirilir ki yeni evine geldigi
gnden itibaren yabancilik ekmesin ve rizki bol olsun. Kayinvalide gelinin diline
seker srer, kucagina erkek ocugu verir ki aile fertleriyle arasinda bir tatsizlik
olmasin ilk ocugu erkek olsun temennisi dir. En son gelin odasina gtrlr, gelinin
odasinin esiginde yere yeni kumastan sergi serilir; gelin sergiye basarak yeni bir
hayata basladigi, umut dolu bir gelecek istekleriyle odasina ilk adimi atar; sarilan
sergi genler tarafindan alinir ve saklanilir. Gelin yeni odasina girer girmez zerine
bugday serpilir ki, bereket getirsin diye.
179

2.1. 6. Ayna Sarap Merasimi:
Gelinle damatin nikahtan sonra ilk kez aynaya bakarak gz gze gelmeleridir.
Buna ayna-serbet merasimi de denir. Damadin evinde uygulanir . Gelinle damadin
zerleri yesil bir salla rtl. Ikisi de ellerine kayinvalidenin verdigi Kuran- i Kerim
den bir az okuyarak ayni anda aynaya bakarak gz gze gelirler. rtlen sal
zerlerinden alinir nceden hazirlanmis olan serbetten damat geline, gelin de damada
iirir. Serbet imelerinin sebebi hayat boyunca aralarina tatsizlik girmemesini
arzulamak aynada temizlik ve safligi temsil iin dir. Kuran- i Kerim okumanin nazar

178
Hmayun NAZAR-I Tahmine okur yazar dogum tarihi 1973 . Sibirgan ve Mezar-i Serif
Trklerine ait.
179
Hmayun NAZAR-I,
64
ve ktlklerden koruduguna inanilir. Bu uygulama yalniz kuzey Afganistan
Trkleri arasinda degil Pestular ve Tacikler arasinda da yaygindir.
180

Sibirgan yresinde Ayna sarap uygulanmasi mutlaka icra edilmeli,
uygulanmazsa nazar, gvensizlik, tatsizlik gibi huzursuzluklari iftler arasinda ortaya
gelme riski ok ikarcigina inanilir, Mezar- i Serif ve Ser-i Pul yrelerinde ayna sarap
uygulanmasi bir gelenek olarak kabul edilir.
181

2.1. 7. Selam Verme Merasimi:
Dgnn ertesi gn, selam verme merasimi uygulanir. Gelin, damadin ailesi
basta olmak zere dgne katilan katilmayan btn akrabalara selam gnderir, bir
nevi damat ailesiyle tanisma merasimidir. Trkmenler ise dgnn ertesi gn gelini
btn akrabalarin evlere gtrerek, icra ederler. zbekler ise selam verme
merasimini dgnn ertesi gn damadin evinde selam verme merasimi icra ederler.
Gelin odada oturur, molla apa ( hoca hanim ) Selam Name ismi verilen kitap tan
paralar okur, topluluk sessizce dinler, molla apa su sze baslar.
182

zbeke
BISMILLAHIRRAHMNIRRAHIM

Esse- lam aleykum evvel ul Hudayimge selam
Halik-i yekta z- i dur pad- i sah imge selam
Asman- i be stun halk eylegen perverdigar
Rizk- i ruz- i bergec- i kadir Hudayimge selam
Hazret-i Adam-din miras bizge toy-u gusuk
Toyge gelgenlarga hamma devletli kullarga selam
183

Trke
BISMILLAHIRRAHMNIRRAHIM

(Rahim ve Rahman olan Allahin adiyla basliyorum )
Ilk selam selat Allahin olsun
Yaratici, Yaratan,tek olan alemlerin padisahia selam
Gk kubbesi stunsuz durduran Allaha selam olsun
Adem (as) den bizlere miras kalan bu dgn de eglenelim
Dgne katilan katilmayan btn kullara selam olsun

180
Arasta ELDAR ilk okul mezunu, dogum tarihi 1968 ser-i pul ve Sibirgan yresine ait.
181
a. g k.
182
Gzlemlerim, Sibirgan yresinde. Trk.
183
Sahcihan AHMAD-I ilk okul mezunu Ser-i pul yresine ait.1948.
65
Mola apa selam Nameden bu parayi okuduktan sonra sira geline gelir,
damadin aile fertlerinin isimleri tek, tek molla apa tarafindan yksek sesle sylenir.
Gelin her ismin ardindan egilerek selam olsun der. Bylece selam verme
merasimi sona ermis olur.
2.1.8. Hos Geldin Merasimi:
Hos geldin merasimi kayinvalide tarafindan geline sunulan bir uygulamadir.
Selam verme merasiminin ardindan baslar. Kayinvalide gelinine aramiza hos geldin
szlerini sunarken gelin ayakta dinler. Syle ki:
zbeke
Serv- i boyluk hos gadem rana kelin hos keldingiz
Yorus- i tavus gabi Berna kelin hos keldingiz
Lebler- i lal- i semen dek tisler- i dur dne dek
Ag oying tayar yakan bay baa gz hos keldingiz
Hag taal- i eylasun mahbubingizni- i sizge yar
On ogul-u bes giz bersun Huda,hos keldingiz
184

***
Trke
Servi boylum hos geldin yuvamiza aydinlik getirdin
Yrys tavus misali nazli gelin hos geldin
Dudaklari gl renkli d isleri inci misali
Ak evin hazir evimizin nuru gelin hos geldin
Allah taala ikinize her daim yar olsun
Allah size on erkek, bes kiz versin, ey gelin hos geldin

Kayinvalide gelinine hos geldin szlerini sunduktan sonra merasim biter.
2.1.9. Kutlama Merasimi:
Dgnn ertesi gn veya bir ka gn sonra uygulanan kutlama merasimi gelin
ve dama da yakinlarinin sunduklari tebriklerdir. Misafirlere toplu halde tebrik nama
okunur.

184
Sahcihan AHMAD-I.
66
zbeke

Eyy dost-u azizim sizge toyungiz mbarek bat
Eyy sahip temizim sizge toyungiz mbarek bat
Taravet birle gelgen cistucuyingiz mbarek bat
Hudayim gilsun sizge toyungiz mbarek bat
Hudayim sad gilsun sizge toyungiz mbarek bat
Huda her bendega bersun ogul gizdin eyya dostlar
Kelipdur sizge yaringiz kiyav tura mbarek bat
185

Trke

Ey aziz dostum hepinize dgnnz mbarek olsun
Ey temizlik drstlk sahibleri dgnnz mbarek olsun
Mutluluk iinde abaladiginiz dgnnz mbarek olsun
Allah im mutlu etsin sizleri, dgnnz mbarek olsun
Allah btn kullarina oglanlar ve kizlar nasip etsin
Bu dgn geline ve damada mbarek olsun

2.2. Dogum:
Dogum insan hayatinin baslangi ani dir. Her zaman mutlu bir olay olarak
kabul edilmistir. Yeni dogan ocuk sadece anne ve babasini degil ayni anda soyu ve
kabileyi de sevindirir. nk her dogum soyun ve kabilenin sayisinin, kuvvetinin
artmasi demektir.
2.2. 1. Hamilelik:
Kuzey Afganistan Trklerinde hamileligin ilk -drt aylik sresine aserme
devresi (Bas karanga ) denilmektedir. Degimin asli as yerme, bu biimiyle
yiyecek seylerden tiksinme anlamindadir. Bas karanga kelimesinin tam Trke
karsiligini vermektedir. ok yaygin bir inanca gre, Hamile kadin cani ektigini
yemedigi taktirde zararini sonradan ocuga ektirir.
186
Baska bir inanisa gre, hamile
kadin balik eti yerse ocugun agzi byk olur; deve eti yerse, dokuz ayda dogacak
ocuk onbir ayda dnyaya gelir. Deve eti yedigini sonradan fark ederse, bu durumda
hamile kadin deve zerinden kez geirilir; bylece ykn deveye atarak

185
Sahcihan AHMED-I,
186
Serife Hanim ev hanimi, dogum tarihi, 1951.
67
dogumun kolay geenegine, dogumun normal olacagina inanilir.
187
Hamile kadinlar
salarini kestirirse ocugun mrnn kisalacagi inanci Sibirgan ve Mezar- i Serif
yresi de yayginken, Ser- i Pul yresinde rastlanmaz. Hamile kadin mecbur
kalmadika cenaze evine ve merasimlerine gitmez, kisi hastaliktan vefat etmis ise
hastaliginin ocuga geecegine inanilir.
188

Hamile kadin kelle, paa yerse dogacak olan ocugun kivircik sali olacagi,
kime dikkatlice bakarsa dogacak olan ocuk baktigi kisiye benzeyecegine zellikle
Sibirgan yresine inanilir.
189
Hamile kadinin yatak odasinda mutlaka K.K.
bulundurulmali ve gittigi her yere zellikle geceleyin yalniz gitmemeli, hamileye
zarar vermesi muhtemel ( cin arpmasindan ) gibi seylerden korunmalidir.
190
Hamile
hanimler karinlarinda ki bebeklerin saglikli ve grbz olmalari, kt ruhlardan ve
cinlerden korunmalari iin bazi adetleri de yerine getirmelidirler:
2.2.2. Bibi Mskil:
Hamile kadin 7 kez arsamba gnleri Bibi Mskil denen bir uygulamada
bulunur.Syle ki. Bir miktar kuru zm ve leblebi karisimina Yasin suresi, 7 Ihlas, 7
Fatiha Sresi okunur, sofraya dklr ,7 komsuya dagitilir. Komsular hamile kadina
hayirli dualarda bulunur.
Mezar- i Serif, yresinde bu uygulama Sr-i Pul ve Sibirgan yresinde ki Trklerde
yaygindir.
191

2.2. 3. Bibi Perde Bos:
Hamile kadinlar iin icra edilen mevlittir. Molla apalar ( hoca hanimlar )
tarafindan hamile kadinlar iin yapilir. Katlama ismi verilen hamur tatlisi hoca
hanimler tarafindan hamile kadinin evinde 3 kez yapilir, ocak basinda tatlilar
pistikten sonra 3 mum yakilir Kuran- i Kerimden sreler okunur (Tebareke, Ayet-el
krsi ) birer kez okunur hamile kadina dualar edilir. Peygamberimiz
Hz.Muhammede ( s.v.s. ) salavat getirilir ve mevlit sona ermis oluyor. Bibi perde

187
Mariye hanim, okur yazar, dogum tarihi 1976 .
188
Dilcan RASIH Lise gretmeni, dogum tarihi 1965.
189
a g k.
190
Zbeyde HANIM okur yazar, dogum tarihi 1956.
191
Gzlemlerim.

68
bos ta geen Bibi kelimesinden kasit Hz.Fatma validemizdir, Bibi perde bos
yapildiginda o eve mutlaka Hz.Fatma validemizin gelecegine ve dogum esnasinda
yardimci olacagina inanilir.
192

2.2. 4. Bibi Sesenbe:
Hamile kadinlar 2 aylik hamilelik dneminden itibaren 7 kez Sali gnleri
mevlit okuturlar. Davetli misafirlere Oma ismi verilen bir esit sulu yemek yapilir.
Hamile kadina kiz mi, erkek mi, istedigi sorulur ve dualar hamile kadinin istegi zere
yapilir, mevlit sona erer.
193

2.2.5. ilten:
ilten kirklama anlamina gelir. zbek ve Trkmen Trklerine Kuzey
Afganistan da yasayan Tacikler den gemistir. Hamile kadinlarin dogumunun
kolaylasmasi ve zelliklede ocugu yasamayan hanimlarin ocugunun yasamasi iin
uygulanir. Isminden de belli oldugu gibi, hamile kadin kirk evden kirk tas un, seker,
yag, toplar un helvasi ve tandir ekmegi pisirir, yagli pamuklardan hazirlanan kirk
tane ubuk yakilir, hamile kadin sofra basina geer hayirli dualara amin der, ubuklar
snnceye kadar dua edilir, un helvasini tandir ekmegiyle birlikte kirk eve
dagitilir.
194
Malzemelerin 40 ayri evden toplanmasi dogacak olan ocugun rizkinin
bol olmasi ve saglikli dogacagi inancini da tasinmaktadir.
2.2.6. Is ikarmak:
Nazar halk arasinda yaygin olan bir inan dir. Kt ruhlarin hamile
hanimlardan uzaklasmasi iin pisi pisirilir, atesine tts yapilir, ttsden ikan
dumanin kt ruhlari uzaklastiracagina inanilir.
195
ocugu olacak annenin ierisinde
bulundugu durum kendisine gzel szlerle anlatilir; hamile oldu, agir ayak oldu;
boyunu budu, iki kat oldu gibi ifadeler kullanilir.
196

192
Sarikioglu s. 87-88.
193
Sheyda KUREYS, Lise mezunu, dogum tarihi 1976.
194
Sahgl Hanim, emekli gretmen, dogum tarihi 1937.
195
Gzlemlerim. 16. Agustos 2003.
196
Muratoglu, Kalafat, a g e, s. 11.
69
2.2.7. Dogum Ani:
Kadinin dogum sirasindaki glklerini gidermek, onlarin kolay dogum
yapmalarin saglamak iin bir dizi arenin, uygulamanin da dogum olayi evresinde
kmelendigini gryoruz.
197
Dogum aninda glkleri gidermek, kolay ve tez dogum
yapmak iin, yasli ebe dogum sirasinda Eller benim elim degil Fatma anamizin
elleri, kolay kil ya-Mevla diyerek ise baslar. Fatma adi ile ilgili det; inan ve
etkiler, ok esitlidir. Fatma annemizin eli inanci hemen, hemen btn Mslman
kltrlerde grnmektedir. Fatma annemizle ilgili inanlar, basta gebelik, dogum ve
hastaliklarin tedavisi, ugur ve bereket temini, onun adindan g, kuvvet almak gibi
inanlardir.
198
Bilindigi gibi Hz. Fatma, Hz. Muhammedin kizidir. Mslman
Trklerin arasinda o, ev islerinde yardimci, ugur bereket getirici becerikli,
komsulariyla iyi geinen birisiydi.
199

Dogumun gecikmesi halinde bir tavuk veya sere kusu, defa gebenin
basina gezdirilerek kesilir, kesilen tavuk veya kusun kani gebenin karnina srlr,
Hz. Hasan ve Hz.Hseyin otu ( Trkiye Trklerinde Fatma ana otu olarak
taninmaktadir ), Hicaz yresinden hacilarla getirtilir, abdestsiz dokunulmaz. Dogum
sancisi ekenlere suya konularak, suyu iiliyor, bylece dogum fazla gecikmeden
gereklesecegine inanilir.
200
Dogumdan sonra kadinlar 40 gn yataktan ikmazlar,
yatakta kalama sresi kadinin fizyolojik durumuna, dogumun g ya da kolay
olusuna, iklime, evre kosullarina, ailenin varlikli veya, yoksul olusuna, gelinin
sevilip ya da horlanmasina ve kimi detlere baglidir. Dogum, kadinin bnyesinde
nemli bir sarsinti meydana getirdigi iin, kadinin belirli bir sre dinlenmesi gerek
tir. Gelenegin sinirlari, nkosulu sreyse genel olarak kirk gndr.
201

Dogum olan eve 3 gne kadar ille tutulur ( dogum yapan kisi btn
gnahlardan uzak manevi ynden tertemiz olacagi inanci tasinildigi iin 3 gne kadar
evden ikmaz ve eve misafir alinmaz, bunlar gereklestiginde disarida karsilastigi ve

197
Sedat Veyis RNEK, Trk halkbilimi , Kltr Bakanligi yayinlari, Ankara 1995, s. 139
198
Hikmet TANYU Fatma anamiz Fadime Anamiz ve el ile ilgili inanlar zerine kisa bir
arastirma II. Milletler arasi Trk Folklar Kongresi Bilgileri, c. IV. 1982/ Ankara s. 479.
199
Nasuh GNAY, Ispartadaki Halk Inanislarinda Eski Kltrlerin Izleri Ispartanin dn bu
gn yarini sempozyumu II. Bildiriler c. III, Isparta 1998 s. 283.
200
Zehra Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1920.
201
rnek, a g , s. 144.
70
eve gelenlerin gnahlarinin ona getigine inanilmaktadir )
202

2.2.8. Isim Takma Merasimi:
Kisiligi meydana getiren zelliklerden birisi sphesiz ki, Addir. Ad, sadece
sosyal bir kisiligi temsil etmez; majik anlamda bir kudreti de ifade eder. Onun iin
yeni dogan bir ocuga gelisi gzel bir ad verilmeyip, ogu kez majik olarak
degerlendirilen nesnelerden birinin adi konur. Verilen adin, o kimsenin karakterini,
gelecegini, toplum iindedeki yerini ve basarisini damgalayacak, sekillendirecek
sembolik bir z tasimasina dikkat edilir. Ad bir bakima insanin varligini ifade
etmektedir.
203

Kuzey Afganistan da yasayan zbek Trklerinde isim takma merasimi
dogumdan gn sonra evin byg tarafindan bir dua ile icra olunur. Trkmen
Trklerinde ise mahalle imami tarafindan kulagina kez ezan okutulur, seilen isim
ezandan sonra ocugun kulagina kez imam tarafindan seslendirilerek icra
olunuyor.
204
Ismi konulduktan sonra ebe sogani, mayali hamurla karistirir bebegin
alnina, annenin ggsne srer ve biakla pirpilar, bebegi nazardan korumasi ve
annenin st kesilmemesi iin ift ( siyah beyaz renkli ) nazar boncugu sag omuza
takar. Bebegin genzine st kainca sirtina vurulur ve pir olsun denilir, yani yasli
dede veya nine olsun niyetiyle sylenen szdr. Bebegin ilk sainin pis olup o eve
ugursuzluk getirecegi inanci tasidigi iin bebek bir yasina girmeden nce sai
mutlaka Kesilmelidir.
205

2.2.9. Seb-i ses:
ocukta, tipki gebe kadin gibi bir takim geisleri izlemek zorundadir.
206

Seb-i ses dogumun altinci gecesi aile dostlarina verilen ziyafettir, bebegi ziyarete
gelmek isteyen dostlarin hepsi Seb- i ses gecesi toplanirlar, teker, teker kucaklarina
alir bebege hitaben Allah seni ailene hayirli evlat olmani nasip etsin, mrn uzun,
bahtin gle, rizkin bol, bagin mahkem olsun. v.b. hayirli szlerle hediyelerini
takdim ederler, Seb-i seste bebege getirilen hediyeyi kim ilk giydirirse onun da

202
Glcan Hanim okur yazar, dogum tarihi 1963.
203
rnek, a g , s. 52.
204
Kemaleddin ZIYAYI, emekli gretmen, dogum tarihi 1943 .
205
Ruhsane Hanim okur yazar, dogum tarihi 1967.
206
Tanyu, a g e, s. 66.
71
yakin zamanda ocugu olacagina inanilir ve, genelde ocugu olmayan hanimlar
tarafindan giydirilir. Seb- i seste bebege ilk giydirilen takim saklanir, bebek 1 yasina
bastiginda ocugu olmayan bayanlara paralar halinde dagitilir ve tez zamanda
onlarinda ocuk sahibi olacagina inanilir. Seb- i ses merasimi Ser- i pul ve Mezar-i
Serif Trkleri arasinda sevin ve eglence amaciyla yapilirken Sibirganda yasayan
zbek ve Trkmen Trkleri arasinda yukarida bahsi gecen amala
uygulanmaktadir.
207

2.2.10. Besik Toyu:
Dogumdan sonra , ocugun gelisimini izleyen;onun anneyle babayla, ailenin
teki yeleriyle ve toplumsal evresiyle iliskilerini dzenleyen bir dizi kural, det,
tren, islem ve pratik vardir. ocugun korunmasi, bytlmesi, giderek bagli
bulundugu grubun ya da kltrel ortamin benimsedigi, bir rneklestirdigi kaliplara,
yargilarina, kisaca modele uydurulmasi iin bir ok asamadan, erginleme isleminden
gemesi gerekmektedir. Bu islem ve pratikler, tre ve trenler nem ve siralarina
gre kimi zaman kati, kimi zaman da esnek bir biimde uygulanirlar.
208
ocugu
sicak ve soguktan, tehlikeler den korunmak; ocugun fizik gelismesini saglamak iin
ocugu besige korlar. Besigin ikinci nemi, iine dari doldurulan zel blmesidir.
Dari ok az yk ile seklini degistirir. Yani ocuk dari blmesinin stne yatarsa, o
anda ocugun vcudu o blmeye batip, blmenin iinde ocugun kalibi meydana
gelir. Yani henz kemikleri yumusak ve vcudu degisken olan ocugun narin
yapisina zarar gelmeyip kemiklerde sikisma ve bozulma olmaz ve hatta dari yavas
bymeye de hassasiyet gsterip yanini aar.
209
Bu yzden kuzey Afganistan
Trkleri besige ok nem vermektedirler. Besik toyuda nemli olup hanimlar
arasinda icra olunur.
210

2.3. Cenaze:
Dnya hayatini terk eden veya ruhunu teslim etmis dedigimiz insan iin

207
Sabire ZIYAYI Lise gretmeni, dogum tarihi. 1962.
208
rnek, a g e, s. 147.
209
Orhan SYLEMEZ Erges Ukun ve Yurt Kosuglari Yedign Mcellithanesi, Istanbul 1997 s.
16.
210
a g e, s. 16.
72
kullanilan bir tabirdir.
211
Islamin zaman tasavvuru bir noktada baslayip, diger
noktada son bulan bir dogrultu seklindedir. Bu sebeple, zaman ve tarih geri alinmaz,
tekrar edilmez. Insanin da bu geri dns olmayan zaman akisi iinde dnyaya gelir,
yasar, lr.
212
Hayatin son duragi olan lm, insana aci ve keder veren bir bitis
olmaktan ok, insani korkutan, aresiz kilan ve sirrina erismesi g olan bir olaydir.
lm eninde sonunda gelecek, bir gn kurbanini alip gtrecektir. Zaman, zaman bu
korkunun baskisi altinda tedirgin olan halk dsncesi, ogu kez evresinde olup biten
olaylari, esyanin su ya da bu sekilde durusunu, dsndeki bir grnty lm iin
birer nbelirti saymistir.
213

Yalniz yasayanlar degil, ller de kutsal kuvvetle dolu olarak grlrler.
Insanin ruhen yasamaya devam ettigi inanci ve hayalet olarak geri dnebilecegi,
salgin hastaliklara sebep olabilecegi korkusu, onlarda korunma, dostluklarini
kazanma egilimlerini ortaya ikarmistir. Bunun iin tehlikeli, dsmanca tesirlerinden
korunmak iin nlemler alinir.
214
Kuzey Afganistanda cenaze anlayisi, fani vcudun
ve bu dnyaya misafir gelen her insanin, son dgn, serefli bir cenaze merasimidir.
2.3.1. Cenazenin yikanmasi:
Cenazenin yikanmasi iin kullanilan esyalarin ( kova, tas, kese, sabun, vs. )
yeni kullanilmamis olmasi gerekir, lye kullanildiktan sonra da eve ugursuzluk
getirecegi inanci ile bu malzemeler cenazeyi yikayan kisilere verilir. Ceset
yikanirken biri tarafindan Kuran okunur. l kefen lendikten sonra kahve renkli bir
seccadeye sarilir, seccadenin kahve renkli olmasi, zn ve kedere isarettir. lnn
yikandigi yerde gece mum yakilir.Trkmenler arasinda len kisinin ruhunun gece
o ortama geldigi inanci vardir.
215
zbekler ise, mumlarin mezarda lye aydinlik
edecegi inancini tasir.
216

211
BUYRUKCU, a g e, s. 189.
212
Sarikioglu, a g e, s. 225.
213
rnek, a g e, s. 90.
214
Sarikioglu, a g e, s. 180-181.

215
Sahsenem KERIM-I, okur-yazar degil, dogum tarihi 1973 .
216
Rezegl Hanim, okur-yazar degil, dogum tarihi 1967.
73
2.3.2. Iskat Isleri:
Cenazeye gelenlere iskat denilen bir miktar para, kk byk ayirtmadan
verilir.
217
len kisinin ailesi basta olmak zere yakinlari ez giysisinden giyerler.
Vefat eden kisiye saygidan dolayi gen ise ay, yasliysa ( yas - matem ) yedi aya
kadar ez giysisi ikarilmaz; toplum tarafindan yakinlarini kayip eden aileler ez
giysileriyle daha kolay seilirler.
218

2.3.3. Cenaze ardindan yapilan islemler:
l ikan evde en az gn gece kazan kaynamaz. Her trl ihtiya
komsu ve yakin akrabalardan gelir. Cenaze olan evde yedi gn yedi gece insan eksik
olmaz. Ne kadar insan gelirse gelsin yemek pisirilmez, nk acili ailenin
baskalarina yemek pisirmesi adetten degildir.
219

2.3.4. nc Gn
l evinde Kuran- i kerim okutulur ve dua edilir. Vefat eden kisinin giysileri
fakirlere ve ly yikayan kisilere dagitilir.
220
Elbise yalniz bir rtnme ihtiyaci
degil, ayni zamanda gizemli bir nesnedir.
221
Bu yzden vefat eden kisi eger toplum
tarafindan sevilen, molla veya uzun mr yasayan birisiyse, giysileri kutsal sayilarak
yakinlari tarafindan saklanir ve yeni dogan bebeklere vefat eden kisiye benzesin
inanciyla kullanilir.
222
Kirkinci gn mevlit okunur.
Byk bas hayvan kesilir ve as tabir edilen hamur yemegi ile zbek pilavi
pisirilir, mahalle ve akrabalara dagitilir.
223
Birinci yildan baslayip her kesin kudretine
gre her yil mevlit yapilir ve mahalleye ziyafet verilir. Matem sona erime giysiler
ikarilir ve vefat eden kisi iin dua edilir. Kuzey Afganistan Trkleri arasinda lm
dsndren inanlar mevcuttur agirisim yoluyla lm hatirlatan, daha dogrusu
lm iin n belirtili sayilan olaylarin disinda, lm abuklastiran ya da lm

217
Sylemez, a.g.e, s.19.
218
Fatima Nine, okur-yazar degil, dogum tarihi 1920.
219
Ferhunde Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1983.
220
Ferhunde Hanim.
221
Sarikioglu, a.g.e., s.61.
222
Kemaleddin Ziyayi.
223
Kemaleddin Ziyayi.
74
getiren bir takim eylemler vardir ki, bunlardan kainmak gerekmektedir.
224

Ryada vefat eden birini grp onunla konusursa l onu yerine agirirsa o
evden l ikacagina inanilir.
225
Ryada ermis meyveyi agatan dkldg grlrse
birinin lecegi inanci tasinir.
226

Evin daminda baykus terse l ikacagina isaret sayilir.
227
Sevimsiz bir
hayvan olan baykusun, sevimsiz bir olay olan lm akla getirmesine dek bir takim
agirisimlar hep lm dsndrmekte, hep lm hatirlamaktadir.
lnn yikanmasinda kullanilan lif ve sabun ieriye alinmaz.
228
lyle
iliskisi olan her sey, hem ly hatirlamasi bakimindan, hem de onlarla su ya da bu
sekilde temas etmek sonucu insanin lebilecegi korkusunu hissettirmektedir.
len kimsenin tabu olmasi, lenin sagliginda kullandigi esyalarinin, lm
aninda onunla temas etmis teberinin de tabu olacagini kainmalari gerekmektedir.
l mezara gtrldkten sonra yatagin yerine tas konur.
229

224
rnek, a.g.e., s.90.
225
Fatma Nine.
226
Zhre FERHAT, Ilkokul gretmeni, dogum tarihi 1976.
227
Selime Nine, okur- yazar degil, dogum tarihi 192.
228
Dilcan Hanim, lise gretmeni, dogum tarihi 1959.
229
Mehbube Hanim, Lise gretmeni, dogum tarihi 56/ 1947.

75
NCBLM
ESITLI HALK INANLARI
1. Tabiat Olaylariyla Ilgili
zellikle Islam lkelerde yagmur yagdirmak iin bir takim kltsel islemlere
basvurulmaktadir. Bu islemler, uygulandiklari yerlerdeki yresel, dinsel ve etnik
renklerin, motifleri disinda, mekanizmalari ve genel izgileriyle asagi yukari
aynidirlar. Yagmurla su yada bu sekilde ilgi oldugu kabul edilen objeleri, metafizik
gten de yararlanarak bir takim islemler ve trenler iinde kullanip, yagmur
yagdiracak doga st kudretleri olumlu ynde etkilemek.
230

1.1. Yagmur duasi:
Btn dinlerde bir takim dualar vardir.
231
Hemen hemen btn lkelerde
oldugu gibi Afganistanda da ister sehirde ister kylerde olsun hocalar ve halktan bir
grup meydanlikta toplanir yagmurun yagmasi iin dua ederken mahalle bykleri
genlere yagmur duasi betlerini gretirler. Genler bir araya toplanir yagmur
yagmasi iin de su dua beyitlerini okurlar:
Farsa
Ya Rab, sebeb- i hayat- i hayvan bifirist
Ez havan- i kerim nimet- i elvan bifirist
232

***
Trke
Rabbim, canlilarin hayat sebebi olan nimetini gnder
Kerim sofrandan rengarenk nimetlerini gnder

Bu arada yagmurun yagmasi iin bazi uygulamalar yapilir. Mesela:
Sogan kabugu, yilan kabugu yakilir, semaya su serpilir, Ates yakilip zerine su
dklr, Yere kez biak saplanir,
Yagmur yagmaya basladiginda da ocuklar su manileri sylerler:

230
S. Veyis, RNEK, Sivas ve evresinde Hayatin esitli Safhalariyla Ilgili Batil Inanlarin ve
Bysel Islemlerin Etnolojik Tetkiki, DTCF Yay., Ankara 1966, s.96.
231
Osman CILACI, Genel Hatlariyla Dinler Tarihi, mimoza Yay., Konya 1994, s. 223.
232
Salim, SAKAOGLU, Afganistan Trklerinin Halk Edebiyati ve Folklorundan rnekler, Trk
Kltr Dergisi, S.211-214, Ankara 1980, s.239.
76

Yagmur yagdi alemge
Yugurup bardim halemge
Hale hale has kaldim
Has kalsen mcey tergin
mcey terdim bir koak
Nan pisirdim kirk koak
Halka iyince berim
Menge yeleke bedri
Yelekti giydim iktim
Katta boldim zamanla
***
Yagmur yagdi dnyaya
Kostum gittim teyzeme
Teyze teyze aciktim
Aciksan kiymik topla
Kiymik topladim bir kucak
Yekmek pisirdim kirk kucak
Halka yiyince verdim
Bana cepken verdi
Cepkeni giydim iktim
Bydm geldim zamanla
Gerek yagmur yagdirma, gerekse yagmur dindirme iin yapilan islemler ve
savunma trenler, bynn temas ve taklit ilkelerine dayanan, arzu bu uygulamalar,
ak by alanina girmektedir.
233

233
rnek, a.g.e., s. 104.
77
1.2. Gnes Tutulmasi ile Ilgili Inanlar
Insanlik tarih boyunca gk yzyle ilgilenmistir. Gnes tutulmasiyla ilgili
inanlar Afganistanda da deger Islam lkelerinde oldugu gibi iyiye isaret etmedigine
inanilir ve su sebeplere baglanmaktadir.
1. Tanri tarafindan kullarina verilen bir cezadir.
2. Gnes tutuldugunda devlete zarar verecek bir olay olacaktir.
3. Gnesle Ay birbirine asikti ama onlari ayirdilar senelerdir asik masukunu
grmek iin cabalar. Gnes Ayi grmek iin erkenden dogar, ay da Gnesi grmek
iin sabaha kadar uyumaz bekler belki grrm diye. Gnes Ayi grdg ana Gnes
tutulmasi denilmektedir ki bu olay iyiye isaret degildir.
4. Sehitlerin yer yzne geldigi an Gnes tutulur.
Gnes tutuldugunda ktlg uzaklastirmak iin bazi nlemler alinmaktadir.
Gnes tutuldugunda Kuran- i Kerim den Vessems sresi okunur, Isteyen hafizlar
hatim indirirler. Gnes tutuldugu esnada orta yasli bir kisi bakir tencereyi gnese
dogru tutar ve kez alar. Bu sesi duyan her kes hayirli dualar etmeye baslar.
Hamile kadinlar gnes tutuldugu esnada hibir yerini kasimamali, kasindigi
zaman ocuk dogduktan sonra kasindigi deri zeri kirmizi renk olur. Bu blgeye
Nar ismi verilmektedir. Bundan dolayi dogan bebege kizsa ismi Nar hal, oglansa
ismi Nar Muhammet, konur. Eger srekli ismiyle hitap edilirse Nar olan blge
kendiliginden iyilesir inanci vardir.
1.3. Ay Tutulmasi ile Ilgili Inanlar:
Nasil ki Gnes tutulmasi yer yzndeki bir takim olaylara on birligi sayiliyorsa,
ay tutulmasiyla ilgilide inanlar mevcuttur.
Afganistanda iyiye isaret ettigine ve yilin hayra vesile olacagina inaniliyor. Ay
tutuldugunda Kuran- i Kerimden Vessems suresi okunur ve dua edilir. Halk arasinda
ay tutulmasiyla ilgili bazi inanislar asirlardir devam ede gelmistir, rnekler syledir.

78
1. Ay tutuldugunda ktlkler bitecek.
2. Ayin Gnesi grdg ana Ay tutulmasi denilmektedir.
3. Ay tutuldugunda Aya dogru ayna tutulur zellikle gen kizlar dileklerde
bulunurlar. Bylece dileklerinin gereklesecegine inanilir.
1.4. Yildizlar ile Ilgili Inanlar:
Yildizlarla ilgili inanlar, deger lkelerde oldugu gibi Afganistanda da
mevcuttur. Yer yzndeki bir takim olaylara nbelirti sayilan halk deyimiyle gkte
yildiz kayinca birisinin lmne isaret olduguna inanilmaktadir. Yer yzn deki
insanlarin gk yznde birer yildizi oldugu inancina dayanarak, parlayan yildizlara
bakilir ve beninde yildizim parlasin seklinde dileklerde bulunan halk kuyruklu
yildiz grndgnde lkede bolluk ve bereket olacagina inanmislardir.Buhar- i ve
Tirmizi, Hz. Peygamberimizin gkte kayan yildizi grnce bunun cinlerin
taslandigina hamletmeyecegidir.
234

234
Buhari, s.34/1, Tirmizi, 34/2
79
2. By Ile Ilgili Inanlar Ve Uygulamalar
2.1. By:
By tabiat st gler yardimiyla tabiati etkileyerek olagan st sonular elde
etme esasina dayanan faaliyetler iin kullanilir.
235

Din disi dua ve hareketler ile ruh zerinde tesir etmelidir. Buna sihir de
denilir.
236
Dini rfte sihir, sebebi gizli olmakla, geregin ziddina tahayyl olunan,
gzbagcilik, yaldizcilik, sarlatanlik tarzinda cereyan eden herhangi bir sey
demektir.
237

Eric J. Sharpe byy ( Magic ) bir kisi veya grup tarafindan, tabiatst gleri
kontrol etme veya onlari kullanma yoluyla olaylarin akisina belirli bir ynde etki
etme tesebbs olarak tanimlar. Ancak, by, tm glerin nihai kaynagi olan, tanri
ile bir iliskiye girmenin yollarini arastiran dinden ayrilir. Bu sebeple din ve by
arasindaki fark bir zihin faaliyeti olmaktan teye gemez: Ikisi arasindaki sinir, zel
rneklerde ok belirsiz olabilir. Ayni davranis hem dini hem de bysel
olarak yorumlanabilir.
238
By,afsun, nirenk, fsun gibi tabirlerle anilir. Kuranda
degisik mnasebetlerle istikaklar la birlikte 80den fazla yerde geer. Bununla
birlikte asirlar ncesinden gnmze kadar, ilkel insandan, ileri toplumlara kadar her
yerde varligini srdrmeye devam etmis, ( folklor) halk bilim
239
ierisinde yer
almistir.
Eski Trk dilinde by bgi,.bg,.seklinde yazilmakta ve sihirbaz, din adami
anlamina gelmekte idi. Daha sonra akilli anlamini kazanan kelime, bilge ile
anlamdas olmus gzkmektedir.
240
Uygur Trkesinde, hakim, tabiat st, bg,
biligli, hikmetli, bilgeli olarak kullanilmistir.
241

Bynn, Almanca ve Fransizca karsiligi magie ve Ingilizce magi , magic
kelimelerinin aslinin Yunanca mago dan geldigi bilinmektedir. Pehlevi dilinde by

235
Hikmet TANYU, By , D.I.A., Trkiye Diyanet Vakfi Yay., c. VI, Ankara 1992, s.501
236
Anadol, a.g.e., s.11.
237
, Ali Osman ATES, Kur an ve Hadislere Gre Cinler By,Ogul Matbaacilik, Istanbul 1995, s.11.
238
Eric J. Sharpe, Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, (ev. Ahmet G), Arasta Yay., Bursa 2000,
s.7.
239
Cemal ANADOL, By, Sihir, Tilsim, Cin arpmasi, Kamer Yay., Istanbul 1997, s.9.
240
Tanyu , a.g.md., s.501.
241
Anadol, a.g e., s.105.
80
magu kelimesiyle karsilanmakta, eski Iranda tabiat st gleri kullanabildigine
inanilan ( Mecusi ) rahiblerine magus denilmektedir.
242
Islam kaynaklarinda mecs,
mecusi seklinde geen kelimelerin, tabiattaki bazi varlik ve olaylari ynettigi,
gaipten haber verdigi,byclkle bazi isleri gereklestirdigi kabul edilen bu sinif
iin kullanildigi sylenebilir. Bynn asil amaci insana ve olaylara etki ederek bol
ve ok avlama, balik tutma, hayvan yetistirme, dsmani yenme, zarara ugratma veya
ldrme, ocuk, rn ve mal ogaltma, kadin elde etme, hastaliktan kurtulma,
kisacasi bitkileri, hayvanlari, insanlari, tabiat olaylarini ve glerini kontrol ederek su
veya bu kisi yahut kisilere iyilik ya da ktlk etmek suretiyle bir menfaat
saglamadir.
243

Afganistanin Sibirgan ve Derzap yresinde yasayan Trklerin arasinda da by
uygulamalari grlr. esitli hastaliklar ve iyi dilekler iin, molla tarafindan muska
yazilir ve kisi iyilesinceye kadar yaninda tasir. Dilekleri ve hastaligi iyilestikten
sonra yaninda tasidigi muskayi akar suya atar. Suya atma sebebi ise gemiste
yasadigi olaylari bir daha yasamamak iin, sikintilari akar suyun gtrecegine
inanilir.
244

2.2. Muska:
Arapa hirz ya da hicab olarak adlandirilir. Afganistanda Taveyz ismi
verilmektedir. Bir deri, metal kutu ya da bir sargi ierisinde genellikle kare veya
gen seklinde sarilarak saklanir, cinler, kt ruhlar, talihsizlikler, hastaliklar ve
belalara karsi bir kalkan olarak tasinan koruyucu sz ve sifre ierikli yazili
metinlerdir. Bunlar el ile yazilir ve bazen esitli sekillerle zel byk formllerini
ierir.
245

Halk arasinda nazardan korunmanin bir diger yolu da muska kullanmaktir.
Hastaliklari saglatma, ya da, dsmandan gelebilecek ktlkler, grnmez kazalar,
vb. gibi herhangi bir zarari nleme amaci ile stte tasinan yazili kagida denir.
246

Sibirgan ve Mezar-i Serifte muskaya bas vuran kisiler uzaklastirici sistem

242
243
244
Turd-i Murat, lise mezunu, dogum tarihi 1979.
245
Gndz SINASI, Din ve Inan Szlg, Vadi Yay., Ankara 1998, s.271.
246
M. Sakir LKTASIR; Muska, Halk Bilgisi Haberleri, c. IV, Ankara 1934, s. 142.
81
olarak, hastaliklarda, lmde ve diger felaketlerden korunma ve hastaliklardan
kurtulma, iyilesme, malin- mlkn, evin- barkin ktlklerden korunmasi iin
kullanirlar.
Saldiri metodu olarak, insan hayatina, sagligina ve mutluluguna zarar verme,
mala mlke, eve- barka zarar vermek amaciyla kullanilir. lkenin hemen hemen her
tarafinda halk arasinda yaygindir.
Arzuya dayanan uygulamalar iin, uygun doga olaylarini insanlarin lehine
kullanmak, olaylardan ve benzer seylerden bir seyin olup olmayacagina dair
kehanette bulunmak, doga st kudretleri elde etmek , maddi servete kavusmak.
Istekleri iin kullanilir. lkede byyle ugrasan kisiler Iran ve Pakistanda zel
kurslar grerek yetisirler. Muskaya su degdiginde veya igne sokuldugunda zelligini
kayip eder, inanci tasindigindan by yaptiran kisi titiz davranir 40 gn sag omzuna
takili tasir, dilegi yerine geldiginde akar suya atar. Kylerde daha ok rastlanan by,
Molla ismi verilen kisilere tarafindan para karsiligi yaptirilir. Mollalar gelirlerini bu
yoldan kazanirlar ve lkenin zenginlerinden sayilirlar. Iki kisinin arasini yapmak iin
yazilan muskalardan bir rnek.
247

?s ??????
Hupbul-el - el hupbul- el hupbu- hupbul-el
Kisilerin ismi

Bir taraftan halka ait byler, yzyillar boyu agizdan agza yayilarak gelenek
haline gelirken, bazi alimler gizli ilimler e vakif olarak, birtakim by sistemleri
gelistirmislerdir. Bu yazili sistemlerin basinda; bedh, cetvel ve vefkler
gelmektedir.
248

247
Azim MOLLA, dogum tarihi 1955.
248
Anadol, a.g.e., s.71.

82
Bedh: Bir tilsim kelimesidir. Soldan saga ve yukaridan asagi irali, sihirli bir
karenin ifade ettigi tilsimdir. Araplarin sihire ait en eski kitaplarinda, bu sihire fazla
nem verilmemekle beraber, Gazali; g meselelerin halinda izahi mmkn olmayan
bir yardimci olarak gsterilir. Bazi sihir kitaplari, Bedh kelimesinin bir sahis adi
oldugunu yazar. Halk arasindaysa Bedh bir cindir, harfler ve rakamlarin
yazilmasi suretiyle yardimi saglanir.
249
Afganistanda halk arasinda sika
rastladigimiz sihir ve tilsim uygulamalari hemen hemen btn lkede yaygindir.
Halk aresiz kalinca kurtulus kapilarini bu isleri meslek halina getiren kisilere
giderek bulurlar. Molla Kerim, bu yollarla kisilerin isteklerinin yerine geldigini,
senelerdir iyilesmeyen hastalarin sifa bulduguna sahit oldugunu ve bir inan meselesi
oldugunu acikliyor.
Cetvel: Bir sihir deyimidir. Eskiden dere, akar su demek idi. Bundan baska
cedvel ve plan anlamina gelmektedir.
250
Bylece, hatim mradifi olarak, bir sihir
tabiri olur; bu takdirde drt kseli, yahut ok kseli, bazen da devreden bir takim
sekillere birakilir ki, ierisine, muhtelif tarzlarda, sihir hassasini haiz isimler yahut
isaretler yazilir. Bunlar ekseriye bir takim anlasilmaz yazilar ve hatta Arapa harfler
ve rakamlar, sihirli kelimeler, Allahin, meleklerin, seytanlarin ve yildizlarin, hafta
gnlerinin ve unsurlarinin adlari ile nihayet Fatiha, Yasin sresi, ayet el-krsi gibi
Kuran dan bazi ibareler vsdir.
251
Bunlar ekseriye bir takim anlasilmaz yazilar ve
hatta Arapa harfler ve rakamlar, sihirli kelimeler, Allahin meleklerin, seytanlarinin
adlari ile nihayet Fatiha, Yasin Sresi, Aytel- kursi gibi Kur-ani kerim den bazi
ibareler v.s. dir. Cetvellerin hususi bir nevi Vefk denilen murabbalardan teskil
olunur; bunlarin gerek sekli gerek ufki ve gerekse kutri hanelerine yekdigeri daima
birbirine denk olacak rakamlar siralanir.
252
Ake ve Derzap de yaygin olarak halk
tarafindan benimsenmis olan bu sihir en ok zengin olmak, evlenmek, niyetiyle
mollalar tarafindan para karsiligi yapilir. Asagidaki Cetvel rnegi syledir.
253

249
a.g.e., s.72.
250
E.GRAEFE, Cetvel, M.E.B. Islam AnsiklopedisI (I.A.), Milli Egitim Bakanligi Yay., c. III,
251
Anadol, a.g.e., s.77-78.
252
Graefe,a.g.md., s.43.
253
Halide Hanim, okur-yazar, dogum tarihi 1961.
83

??
13

????
36
???
labah
???
121
????
1114
?????
61111
???
lailla
????
6111
???
labah
??
Zengin olmak amaciyla yazilan bu by esidi atese yakilir
254

?? ? ?
D 13

?????

61618

?????
la 1241
?????
61211
Evlenmek amaciyla yazilan bu by esidi ise suya ezilerek iilir.
255

Islamiyette yazili bynn tipik rnegi cetvel ve vefk denilen bysel geometrik
sekillerdir.
256

Vefk: Tilsimli kare demektir.
257
zerinde belli kaidelere gre sayilarin, harflerin
veya kelimelerin yazildigi hanelere ayrilmis satran tahtasi, gibi bir kare olup,
hastaliklara karsi ve diger btn sakatlar iin msha ( muska ) olarak takilir, yahut
her esit sihir ( by ) iin kullanilabilir. Vefkle ilk ugrasan Gazali olmustur.

254
Sah-i Merdan Gul, okur-yazar degil, dogum tarihi 1942.
255
Sah-i Merdan Gul.
256
rnek, a.g.e., s.41.
257
Anadol.,a.g.e.,73.
84
vefkin g dogum iin kullanilmasi gerektigini sylemektedir.
258
Afganistanda da
Vefk en ok yeni dogan bebekler iin nazara karsi Mollalar tarafindan yazilir ve 40
gn kadar bebegin sag omzunda takili durur. Al- Bninin eserlerinde rastlanan
yeniklerin basinda hanelerin doldurulma sartlarinin, hanelerdeki, her rakamin ayni
miktar ile ykseltilmesi veya rakamlarin aritmetik seri teskil etmeleri aika
grlr.
259
Bysel gayeler iin kullanilan cetvellerin en yaygin sekillerinden olan
vefk, genellikle bir karenin blnms karelerine rakamlar koymaktan ibarettir. Bu
rakamlar kareler yle yerlestirilir ki, yukaridan asagi, sagdan sola ya da kselemesine
toplandigi zaman ayni toplam sonucunu verir.
260
Yukarida kaydedilen konularla ilgili
herhangi bir problemi olan kimselerin aresizlik iinde bu yollara bas vurduklari,
bunlardan medet bekledikleri toplumlarda gzlenen bir gerektir.
2.3. Cincilik:
Cin kelimesi rtmek, gizlemek, anlamina gelen (?? ) kknden tremis ve
grlmeyen varliklara verilen isimdir. Islami kaynaklara baktigimizda cinler
hakkinda su bilgiler verilmektedir. Kuran-i Kerimde cinlerin dumansiz atesten
yaratilmis oldugundan bahis edilir.
261
Mslimin Hadis rivayetlerinde meleklerin
nurdan, cinlerin de alevli bir atesten yaratildigini haber vermistir.
262

Cinler ve seytanlar hakkinda garip akidelere sahip olan Afganistan halki iblis,
seytan ve cin kavramlari, onlarin zihninde daha ok, ktlk, dsmenlik, korku
ve felaket agristiran kelimelerdir. Bu tr varliklarin zararindan korunmak iin
cahiliye Araplarinda oldugu gibi esitli sebeplere basvurmaya sevk edilmistir.
263

lkede cinlerin bulunduklar yerler, zellikle mezarliklar, kllkler, irmak
kenarlari, daha ok pis yerler olarak bilinir. Saydigimiz yerlerden geilirken
dikkat edilmesi gerek, cinlerin zerlerine basin kisilere zarar verirler. Cinlerin

258
GAZALI, Ebul Hamid Muhammed b. Muhammed b.Ahmed et-Tusi, , el- Munkizu Min ed-Dalal ,
259
J. RUSKA, Vefk I.A., c.XIII, s.257-258.
260
rnek, a.g.e., s.42.
261
Araf, 7/ 11-12; Hicr, 15/ 27; Sad, 38/ 75-76; Rahman, 55/15.
262
MSLIM, Ebu l- Hseyn Mslim b. Haccac el- Kuseyri, , ( . 261/874), Sahihu Mslim, I- III,
(thk. Muhamed Fuad Abdulbaki), agri Yay., Istanbul 1413/1992, s. 60.
263
Ali ELIK, Islamin Kabul veya Reddettigi Halk Inanlari, Beyan Yay., Istanbul 1995, s. 85.
85
yeryzne geceleyin gelecegine inanilir hatta halk arasinda gece yola ikanlara
mutlaka Kuran- i Kerim den bildikleri ayetleri okumalari hatirlatilir.
264

Halk arasinda Cin, Peri, Dev gibi zararli varliklarin inanci ile beslenen bu korku,
ilkel inan hayatinin her safhasinda kendisini ve yakinlarini korumak iin bir
takim tedbirler almaya zorlamistir. Ormanda, ayirlikta, ekin tarlasinda, sularda,
gpegndz, ama ogu kez geceleyin pusuya yatip bekleyen, agacin gvdesi ile
kabugu arasinda, mezbelelik yerlerde saklanip duran, her esit kltr unsurunda,
bulunan kisaca btn dogayi dolduran bu ktlk getirici kuvvetlerle
cebelesmek, onlari uzaklastirmak ve yenmek iin girisilen savas; batil inanmanin
ruhunda yerlesmesine ve nesiller boyu srp gitmesine yaramistir.
265

lkenin her tarafinda cin arpmasina inanilir ve cincilik olaylarina daha ok
rastlanmaktadir. Fel olan kisilerin bir grup cin tarafindan arpildigina inanilir.
Bu hastalarin iyilesmesi ise, ancak cinler tarafindan arpildigi yerde Bahsi (
cinlerle ilgilenen kisi ) denilen kisinin yapacagi islemlere baglidir. Yapilacak
islemler pek kolay degildir.
266
Gz hastasi olan kisilerin kllkten geerken cin
yavrulari tarafindan arpildigina inaniliyor ve buna gzn uunmus tabiri
kullanilir. Hasta mezarliga gtrlyor, her hangi bir ocuk mezarinin yaninda
Bahsi hastaya dogru yaglanmis kumasi yakar ve su szleri syler:

zbeke
Gayde san iggin
Yer yzige gelgin
Algin bu kasalligi
Yahsi gilgin kozimdi
Bad- i ziyan, Haki ziyan, Dev- u peri
267

264
Areste Hanim, okur-yazar, dogum tarihi, 1971.

265
rnek a.g.e., s. 18.
266
Ayhan Hanim emekli gretmen, dogum tarihi 1959.
267
Selma Hanim okur-yazar degil , dogum tarihi 1940.
86
Trke
Neredeysen ikagel
Yer yzne inegel
Al git bu hastaligi
Iyilestir gzm
Bad- i ziyan, Hakki ziyan
Devi peri, ( cin isimleri )
Yapilan islemlerden sonra Bahsi yakilan kumasin klnden gz kapaklarna srer
ve bylece iyilesecegine inaniliyor.
4. Grme:
Cin arpildigina inanilan hastalara ve ocuk sahibi olmak iin uygulanan
ktlkleri uzaklastirma islemlerine verilen isimdir. Mevlit seklinde kadin
toplulugu tarafindan kei veya kuyun kesilerek yapilir. Hayvanin yreginin kani
mlek tabaga ayirtilir. Eti misafirlere ikram edilir. Beyaz ve mavi renkli iplikler
birbirine geirilir ve hastanin boynuna sarilir. Ayrilan kan hastanin alnina,
avucuna, vcuduna halkalar ( OOOOOOO ) seklinde srlr. Beyaz renkli keten
kumas kisi zerine rtlr. Molla isleme baslamadan nce Mslman cinlerin
btn trbelerde yerlestigi hakkinda bilgi verdikten sonra bildigi btn
lkelerdeki trbelerin ismini sirayla sayar ve su szleri syle.

zbeke
Ser-i Pulga Katta imam, kiik imam
Sibirgandan hoca mirzap sah pehlevan
Mezar- i Seriften Revze-i Serif
zbekistandan Buhara evliyalari
Trkmenistan Askabat ziyaretleri
Trkiye Istanbul velileri
87
Pakistan evliyalari
Hidstan ziyaretleri
268

Trke
Sar-i Pulde bulunan trbeler
Sibirganda bulunan trbeler
Mezar- i Serifte bulunan trbeler
zbekistanda bulunan evliyalari
Trkmenistanda bulunan ziyaret yerleri
Trkiye Istanbulda bulunan veliler
Pakistanda bulunan evliyalar
Hindistanda bulunan ziyaretler

Molla apa Saydigi btn ziyaret yerlerinin grr ve yatirda yatan kisinin
zelliklerini sylemeye baslar. Hasta kisi bu zellikleri duyunca etkilenmeye baslar
ve topluluk halinda her kes 7 kez :

268
Safiye Hanim okur-yazar degil, dogum tarihi 1974.
88
Allahuuu, eyya huuu eyya huuu
Leysel hadu ilah-uu
Ism- i Rabbim cellila
Nur- i Muhammet sallillah
Lailaha illallahi okurlar.

Hasta kendini yavas yavas iyi hissetmeye baslar. Molla apa Kuran- i
Kerimden Allahumme megfirli ayetini okur dua eder. Mslman olmayan
cinlerin hastadan uzaklasmasi iin herkes alak sesle; uzaklasirken kimseye zarar
vermeden gidin. Hz. Sleymanin yzk tasina yemin olsun ki, kimseye zara
vermeden gidin denilir. Iki dakika sessizlikten sonra, Molla apa hastayla birlikte
su szleri syler.

La Feta Ilah Ali
La Seyf- i Ilah Zlfikar
Her belah-i her kazah- i
Pes ayet def- i kun Perverd- i gara
***
Btn belalar ve kazalardan
Korumani isteriz Bizi kuruyan Rabbim

Hastaliktan kurtulan kisi gn cille yapar syle ki; ktlklerin bir daha
yaklasmamasi iin cinleri kizdiracak, hosuna gitmeyen seylerden uzak dururlar.
gn yagli yemek yemez, banyo yapmaz, gezmeye gitmez, namazlarini
kairmaz. Sonra yine normal hayatina devam eder.
269

269
Rabia Hanim, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1965.
89
2.5. alig:
Kan dkerek cinleri uzaklastirma. alig yeni dogan bebekler yalniz
birakilmamali, yalniz kaldiklarinda cinler tarafindan arpilirlar. Bebegin iyilesmesi
doktor isi degil ancak alig yapilmak zorunda. alig her kes tarafinda yapilmaz, bu
isle ugrasan zel kisiler vardir. Islem su sekilde devam eder:
Sivi yaga batirilmis beyaz renkli kumas hazirlanir civciv kesilir, civcivin kani
ocugun btn vcuduna srlr. Yaglanmis kumas yakilir ve ocugun zerine
gedilirken dua edilerek su szler sylenir.
270

zbeke
Be hrmet- i Huda
Be hrmet- i pir-u stat
Enbiya- u afliya
Hrmet- i ar yar- u ba sefa
Trke
Allahin hrmetine
Evliyalar hrmetine
Enbiyalar hrmetine
Drt halife hrmetine
Allaha dua edilir. Yagli kuma yanip bitinceye kadar dua edilir. Bu islemden
sonra hasta bir veya iki gn ierisinde iyilesir.
2.6. Kazan Uugu:
Cin arpildigina inanilan ocuklara uygulanir. Kazan uugu iki esittir,
ocugun hastaligi ok agir degilse sarimsak ve sogan kokusuyla iyilestirilir. Hastalik
agirsa yapilan islem daha zahmetlidir. Bahsi ( cinci ) tarafindan bazi uygulamalar
yapilarak icra olunur, syledir:
Bahsi sarimsak ve sogani ezerek bakir kabin ierisinde suya islatir.
Hazirladigi sogan ve sarimsak karisimi suyu tencere siyasiyla karistirir. Iki sandalye
st ste zerin tencere ters konulur. Bahsi kez hastayi tencereden alt st geirir.

270
Sahcihan
90
Hazirladigi karisim suyu hastanin btn vcuduna srer. Bahsi dua etmeye baslar,
herkes amin der. dua edildikten sonra hasta orta yerde yatirilir, Bahsi hastanin
etrafindan dolasarak cin isimlerini sayar.

zbek Trke

Bad- i ziyan Rzgar cini
Hak-i ziyan Toprak cini
Ates- i ziyan Ates cini
Elbest- i can Seytan cini
Div- i peri Dev ve peri cini
Kara han Kara han cini ( en byk
cinin ismi )
Ak gine Ak gine ( en kk cinin
ismi )
Saydigi cin isimleri sylerken hangisi arpmissa hasta onun ismini
duydugunda kendinden geer ve titremeye baslar, Bahsi bu ismi tekrarlar ve cinlerin
en byg sayilan kara hana teslim almasini su szlerle syler. Btn cinleri
teslim al, gtr buralardan, bizden size zarar yok der ve her kes dua eder. Bu
islemlerden sonra hasta ayaga kalkar ve iyilesir.
271

3. Vcut Organlari
3.1. Sa: Sa sali ve Persembe gnleri kesilmez. Sa kesildikten sonra
topraga gmlmeli yere atildiginda bas agrisina sebep olur.
3.2. Gz: Gz segirmesiyle ilgili inanlar. Sag gz segirmesiyle iyi haber
alacagina ve sol gz segirmesiyle zc haber alacagina inanir. Kk p parasi
gz kapagina konulur ve Fatiha sresi okunur gze srlr. Mutlu haberler gelsin
denilir.
272

271
Gzlemlerim.
272
Akila Hanim, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1977.

91
3.3. Kulak: Kulaklar inarsa birisi tarafindan hatirlandigina inanilir.
hayirlarla hatirlanalim sz sylenir . Kt haber duyuldugunda kulaklar ekilir ve
Rabbim gstermesin cmlesi sylenir.
273

3.4. Eller: Sag elin avucu kasinirsa para kazanacagina, sol elin avucu
kasindiginda para harcanacagina inanilmaktadir.
3.5. Tirnak: Tirnaklar gece kesildiginde ugursuzluk getirir. El ve ayak
tirnaklari ayni gn kesilmemeli znt ve mutluluk ayni anda gelir. Kesilen tirnaklar
bedenden bir para oldugundan ayaklar altina atilmaz akar suya veya topraga
gmlmesi lazim.
274

3.6. Ayak: Ayaklarin avucu kasindiginda yolculuga ikilacagina inanilir ve
hayirli yolculuklara gidilsin cmlesi sylenilir.
4. Nazar ve Nazarla ilgili Inanalar
Nazar inancina, hemen hemen dnyanin her tarafinda rastlanmaktadir. ok
eskiden beri bununla zararli kuvvete karsi konulmaya, onun arpici ve ldrc
gcnden korunmaya alisilmistir. Psikolojik temlinde kiskanlik ve haset duygularinin
yatigi bu vurucu kuvveti durdurmanin yahut zararindan kurtulmanin tek aresi gze
gzle karsi koymaktir. Afganistanda insanlara, tarladaki mahsule, hayvanlara,
dkkanlara, arabalara, evlere nazar degmemesi iin bir takim aralar kullanilmaktadir.
Bunlarin basinda Afganistanin genelinde rastlanan nazar boncugu ve nazar muskasi
gelmektedir.

4.1. Nazar ( Kimlerin nazari deger ) Gznde siyah benliler, mavi gzleri olan
kisilerden olduka uzak durulur bu kisilerin nazarinin degecegine inanilir. Nazardan en
ok zarar gren ocuklar dir. Nazardan korunmak iin bir takim pratiklere
basvurmaktadir: Bir miktar suya kl ve un karistirilarak alti adet yuvarlak sekil
yapilir ve kor atesin stne nazar tasiyan insanin ismi sylenerek atilir. Her taneyi
atarken nazar ettiklerinden sphe edilen sahislarin isimleri sylenerek atese atilir.
Hangisi isim sylendiginde patlarsa onun nazar ettigine inanilir. Isin ilgin tarafi taneler
ne kadar ok olsa dahi bir tanesi patlar. Ayni islem Mezar- i Serif yresinde degisik

273
Sahitse Hanim, emekli gretmen.
274
Nadire Hanim, lise gretmeni. dogum tarihi,1977.

92
sekilde uygulanmaktadir. Unla yumurta karistirilarak evin duvarina atilir, kim nazar
ettiyse gz iksin denilir ve bylece nazir olan kisiden nazar uzaklasir inanci
tasinmaktadir.
4.2. Nazardan Korunmanin Yollari: Nazar boncugu ocuklarin giysilerine ,yeni
yapilan evlere, hayvan arabalarina ,meyveli agalara ve dkkanlara takilir.
Gezmeye gtrlen ocugu nazardan korumak iin evden ikarken nazar una gitsin
sana bulasmasin denilerek. alnina, gbegin un srlr. Bakildiginda nazari
ekmek , kt niyetle bakan kisinin bakislarini bu siyah , beyaz , kirmizi ,mavi
boncuk zerine evirmek iindir. Bu boncuklar nazardaki ldrc veya hasta
edici gc zerine ekerek , onu tasiyan insani bundan korumaktir.
Afganistanin her yerinde yaygin olan tts, yeni ocuk dogdugunda, gelin
damat yeni evine girerken, yeni esya satin alindiginda, vs. nazardan korunmak iin
yakilir ve evlerde mutlaka Masallah, ve Kuran-i Kerimden ayetler asili olur.
Nazardan korunmanin yollarindan bir degeri ise kor halindeki atesin iine zerlik
atilir ve nazar degen kisi basini yanan zerlik otunun dumanina tutar etrafindan 3
kez dner bylece nazarin geecegine inaniliyor. Ttsy getiren kisiye para
verilir, para mutlaka verilmeli yoksa nazar gemez. Nazardan korunmak iin nazar
muskasi alinir. Bu muskalar Mollalar tarafindan para karsiligi yazilir. Kirmizi
kumasla kat kaplanir ve sag omuzda tasinir.
275

Aig tas ezmesi: ( aci tas, Sap ) Nazar degen ocuklara yapilan islem, demir kasik zerinde atese
tutulur. Bylece sap erir. Eritilen sap ocugun sirtina, kafasina, gbegine, el ve ayak avularina
srlr ve nazarin ocuktan uzaklastigina inanilir.
276

275
Ruhsane Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1975.
276
Banu Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1970.
93
5. Halk Hekimligi
Halkin hastalik sebepleri hakkindaki grs ve dsncelerin, hastaliklari tedavi
etmek iin kullandigi ila ve metotlarin hepsine birden halk hekimligi
denmektedir.
277
Halkin adet, inanma, dsnce ve ampirik bilgileriyle beslenen bu
zengin folklor messesesi, gerek hastalik sebeplerini, gerekse tedavi metotlarini
genellikle irrasyonel dsnce ve grslerde temellendirmektedir. Geri, halk
hekimligi, hastalik teshisi, teshis kullandigi ve bazi metotlarinda rasyonel bir
dsnsle hareket etmekte, hatta tibbin bunlardan yararlandigi bilinmektedir. Ancak,
bu esit uygulamalar azinlikta olup, ogunu, temelini ve majik dsncenin ilkellerine
dayayan islemler teskil etmektedir.
278

Halktan bazilari hastaliklarin tedavisinde tibbi metotlarla beraber
hastaliklarinin tedaisinde hastaligi tedavi ettigine inanilan kisilere basvurmaktadirlar.
Ancak burada sz konusu ettigimiz btn hastaliklarin tedavisi eden kisiler de
mevcuttur. Ele aldigimiz husus hibir ila ve benzeri sey kullanmadan bazi
hastaliklarin tedavi edilmesidir. Tedaviyi yapan kimseler daha nceden hastaligi
tedavi edebilenler tarafindan el verilmis kimselerdir. Sah- i Merdangul iban, Yilan,
Zehirli Sinek isirdiginda tedavi yapmaktadir. Tedaviyi su sekilde yapar kuran-i
kerimden sreler okuyarak hasta blgeye tkrgn srer.
279

5.1. Bezeme:
Kasintiyla birlikte bazen kabarciklar veya ince kabarciklar sekline de ortaya
ikan deri hastaligina halk arasinda bezeme denilir. Bu yaralar ehil bir kimseye
tkrttrlr ve yaralara incir agacindan yaprak kopartilir bir gece okunmus suda
bekletilir ve hasta blge birka kez bekletilmis suyla yikanilir bylece hastaligin
geenegine inanilir.
280

5.2. Kizamik:
Bir bebek kizamik ikartinca yagli yemek yedirilmez ocuk hasta, nazar
deger diye baskalarinin eve girmelerine izin verilmez. Hastaligin gemesi iin komsu

277
Nasuh GNAY, Egirdirde Yasayan Halk Inanlari, Tarihi Kltrel Ekonomik Ynleri ile
Egirdir, Isparta 2001. s. 211.
278
rnek, a.g.e, s.105.
279
Sah-i Merdangul, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1940.
280
Seyla Atay-i, okur-yazar degil, dogum tarihi 1982.
94
mahelleden tavuk alinir kesilir ve kanini kizamik ikaran bebegin vcuduna
srerken su szler sylenir.
zbeke:
Ogrila getipti tagga
Oglim ucuptu bagga
Kimdi tavugu bilmiymen
Alsin gtrsin dardini
Getsin daga tasa
Tag tasiydi bu dardi
Oglim tasiyamaydi bu dagi
Tas topragga berebiz
Alsin gelmesin biza yine
Yene gelsan tavug yog
Ogullaykan adam yog
Adamla tagga getti
Oglim bazarga getti

***

Trke
Hirsizlar gitmis daga
Oglum gitmis baga
Tavuk kimin bilmiyorum
Alsin gtrsn derdini
Gitsin daga tasa
Dag tasir anca bu derdi
Oglum tasiyamaz bu dagi
Toraga tasa veririz
Sizin olsun vermeyin geri bize
Yine gelirsen tavuk yok
Tavuk alacak adem yok
Ademler daga gitmis
95
Oglum pazara gitti
Hasta kisi iyilestikten sonra tavugun sahibi bulunur helallasilir ve karsiligi
verilir. Herkes tarafindan bilindigi iin olan kisiler tarafindan kt karsilanmaz.
5.3. Kabakulak:
Bir kimse kabakulak ikardigi zaman yasli nine tarafindan iyilestirilir. Hekim
ninenin ekiz olmasi sarttir. Hasta kisiyi oda esikine yatirtir sag ayagiyla kez hasta
blgeye hafiften basar, bu islem gn devam eder, bylece hastaligin iyilesecegine
inanilir.
5.4. Suiegi:
Suiegi bulasici bir hastalik oldugundan hastanin yanina baskalarinin
girmesine izin verilmez, yagli yiyecekler yedirilmez. Hastaligin uzun srmesinin
kisinin zengin olacagina isaret olduguna inanilir ve hasta iyilesir iyilesmez
Hz.Alinin trbesine ziyarete gtrlr. Trbede hasta ocuga dilek kazanina atmasi
iin para verilir. Para atilirken dileklerde bulunur ve dileginin yerine gelecegine
inanilir.
281

5.5. Arpacik:
Arpacik ismi verilen halk arasinda tirsek denilen bu gz hastaliginin
tedavisi olarak gzdeki hasta blgeye yakincaya kadar sarimsak srlr. Bylece
Arpacik iyilesir ve bir daha ikmaz. Bir baska uygulama ise evin kapisinda kibleye
dogru kepek, ezilmis seker, kl karistirip beyaz kagidin zerine dklr hasta kisiye
dogru kalem sresinden bir ayet okuyarak flenir. gn st ste yapilan bu islem
sonunda hasta iyilesir.
282

5.6. Yryemeyen ocuklar Iin Uygulamalar:
Bir ocuk yeni yrmeye basladigi siralarda ok dsyorsa, farkli tedavi
sekilleri uygulanir. Atin kuyrugundan tel koparilir attay bugin ercegenini
bilmegin ( at gibi ol yoruldugunun farkina dahi olma ) denilerek ocugun iki
ayagina baglanir.
283

281
Serife Yoldas, emekli gretmen, dogum tarihi, 1944.
282
Neslihan Hanim, lise mezunu, dogum tarihi, 1973.
283
Hatice Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi, 1944.
96
5.7. Akrep ve Yilan Zehirlemesinin Tedavisi:
Hekim Kuran- i Kerimden sreler okuyarak akrebin soktugu blgeye
tkrgn bas parmagiyla iki dikey bir yatay izgi seklinde srer. Bu sekilde
hastanin iyilesecegine inanilir.

97
DRDNC BLM
KUZEY AFGANISTANDA MESHUR TRBELER
Aslinda, mekan asla insan tarafindan kutsal seilmez, yalnizca onun tarafindan
kesfedilir. Kutsal mekanin kendini gstermesi ile de dogrudan dogadaki bu mekan,
bu kaynak, bu aga gereklesmez; kutsal mekan kozmolojik bir sisteme dayali ve
onun zerine kurulu geleneksel bir teknik araciligiyla da kendini gsterir.
284

Kuzey Afganistanda ki nemli manevi halk inanlardan birisi yatirlara olan
inanistir. Yatir; belli bir yerde mezari olan, hayatta iken sehit, alim olan kimselerdir.
Doga st gleri olduguna inanilir. Ne tekim Kuran- i Kerimde sehitlerin
lmediklerine dair Allah yolunda lenlere ller demeyiniz. Onlar diridirler, lakin
sizler suurunda degilsiniz
285
ayetler vardir. lkedeki yatirlarda yatanlar genellikle
savaslarda rol alan kahraman kisilerdir. Yatirlarin etrafinda ogu kez bir aga veya
aga korusu bulunur.
286
Yatir ve trbelerin hrmetine dilek ve isteklerin yerine
gelecegine inanilir. lkede ki trbelerden bir kai sunlardir. Dini inan ve bilin
btn Afganistan toplumunu zerinde aika kendini gstermektedir. Halkin ogu
zorda kaldiginda trbe ziyaretleri yapar ve onlardan medet umarlar. En byk
camilerden biri olarak bilinen Mezar- i Serif te Hz. Alinin nasinin gml olduguna
inanilir. Bununla beraber lkenin pek ok yerinde ziyaretler mekanlar oldugundan
Hac ziyaretiyle esit grrler.
287

1. Mezar-i Serif Trbesi
Trkiyenin hemen hemen her yerinde oldugu gibi Afganistanda da halk
tarafindan kutsal kabul edilen trbe ve yatir gibi yerler vardir. Dileklerin zellikle
esitli hastaliklardan kurtulmak, ocuk sahibi olmak, isteklerin yerine gelmesi iin
halk tarafindan ziyaret ediliyor. Kuzey Afganistanda meshur trbelerden biri
islamin drdnc Halifesi olan Hz. Alinin yatiri olduguna inanilan Mezar- i Serif
Trbesi btn lke iin nemli bir yatirdir. Hz. Alinin Kufe camisinde Abdul
Rahman isimli kisinin oglu tarafindan sehit edilmeden nce ogullarina, ben

284
Mircea ELIADE, Dinler Tarihie Giris ( ev.Lale Arslan ,yayina hazirlayan, Ergun Kocabiyik)
Kabalci Yay.Istanbul 2003, s. 357.
285
Bakara, 154.
286
A. Yasar OCAK, Trk Halk Inanlarinda ve Edebiyatinda Evliya Menkibeleri, Ankara. 1984, s. 1 .
287
H. F. Schormann, The Mongols of Afganistan an Ethnograthy of the Mongols and Related Peoples
of Afghanistan. Central Asiatic Studies, Karl Jahn and Jahn R. Krueger. c. IV, p. 248. published by
University of Califonia.
98
kimsenin bilmedigi yere defin edin tesviyesi yere getirilir. Yillarca mezarin nerede
oldugu bilinmez.
Abasilar halifesi Harun-ul Resit bir gn Necef llerinde olgun bir sahsiyetle
karsilasir ve Hz. Alinin trbesinin orada oldugunu grenir. 170- 193e kadar halife
disinda baska kimse bilmezdi. Halife blgeyi arastirir kazar ve bazi zelliklere sahit
olunca trbe yaptirir ve zamanla trbe bytlr.
288

Mezar- i Serif trbesinin dis duvarin st kisminda lacivert bir zemin zerine
Nastalik hattiyla Hz. Alinin mezarinin yeri konusundaki tartismalara cevap olarak
Afganistanin nemli sairlerinden Mevlana Cam- inin yazdigi drtlk syledir.
Farsa
Gyent ki Murteza Ali der Necef ast
Der Balh biya bibin i beytil seref ast
Cam- i ne aden gy u ne beynil cebeleyin
Hursit yeki u nuri o her taref ast
Trke
Derler Mrtaza Ali Neceftedir
Belhe gel gr ne kadar serifli bir ev var
Ey Cam- i ! sen ne Aden de nede iki dag arasi
Gnes bir tanedir, ancak onun nuru her taraftadir.

Mezar- i Serif, Amu Derya irmaginin gneyinde Afganistanin bir sehridir.
Orta agda Belh sehrinin dogusunda Hayr ky bulunuyordu ve buraya daha sonra
Hvaca Hayran denildi. Biri VI ( XII ) arasinda 1135/ 1136 senesinden sonra, Sultan
Sencer devrinde, digeri 885 ( 1480/ 1481 )tarihinde, Timur hanedanindan Sultan
Hseyin Baykara zamaninda, burada Hz. Alinin trbesi bulundugu kesfedilir ve
dogru oldugu ilan edilerek trbe haline getirilir. ok gemeden, trbenin yaninda
bir ziyaret yeri meydana gelir ve ticaret de gelisir. Gittike genislettirilmis olan

288
Mezar-i Serif , Hz. Ali Kerim Allah-u Vecih Merkad- i Mcella-i Ayna i Ser- i Pul, Sumare-i
9, 01- 03- 1372, s. 3.
99
trbenin bulundugu sehre son bir asirda Mezar- i Serif ismi verilir.
289
Mezar- i
Serifta yasanan sosyal hayat hakkinda genis bilgi iin Sheila Painenin Teh Afghan
Amulet ( Afgan tilsimi ) isimli kitabinin 187- 191. sayfalarina bakilabilir.
290

Halk arasinda sylenen efsanelerde ise Sultan Hseyin Baykara ryasinda, suanda
trbenin bulundugu yerde bir magara grr ve kayiptan bir ses Hz. Alinin yatirinin
bu magarada oldugunu syler, ve ayni ryayi 7 kisi da ayni anda grr. Sultan derhal
o dnemin nl sairlerinden olan Alisir- i Nevayi ya magarayi arastirmasi iin haber
yollar, ne oldugunu grenmek iin bir kisi magaranin ierisine gnderilir, kisi
magaradan iktiginda dili tutulur ve konusamaz. Sultanin ryasinda ikinci kez
magarada ne oldugunu merak etmemesi trbe yaptirmasi sylenir. Bu rya
neticesinde magara trbeye evirilir.
Nevruz dneminde dileklerde bulunan hastalar, Nevruz bayramindan 40 gn
nce, Hz. Alinin trbesine gider dualarda bulunur. Kirkinci gn icra edilen Nevruz
gn, Jende Bala merasimi esnasinda Hz. Alinin hikmetinin getigine inanilir ve bu
anda hastalarin iyilestigi kabul edilir. Halk tarafindan byk ilgi ve saygiyla
karsilanan trbe lke halkina ve yabancilara ziyaret yeri olarak aciktir.

2. Kata Imam Trbesi
Folklorik unsurlarla sslenerek, dini inanlarla ilgili bir ge haline gelmis
yatirlarda yatan velilerin bulundugu yerlerdeki aga ve alilara bezler, esarplar
baglanip dileklerde bulunurlar. Dileklerin kabul edilmesi, ocuk sahibi olmak,
hastaliktan kurtulmak, sikintiyi gidermek iin yapilan bu yatir ve trbe ziyaretlerinin;
yaninda, orada yatanlardan bir seyler bekleme dsncesi ve burada yapilan
uygulamalarda saygi duyulur, szlerine kulak verilir.
291
Afganistanin kuzeyinde yar
alan Ser- i Pul velayetinin batisinda bulunan trbelerden birisi olan Kata Imam
Trbesi halk tarafindan her trl hastaliklarin iyilesecegi ve dileklerin
gereklesecegine inanilarak ziyarete gidilen yatirlardan biridir.

289
Trk Islam Dnyasi Afganistan, Trkiye Diyanet Vakfi Haber Blteni , S. 46. Ankara 1997. s. 10.
290
Sheila Paine, Teh Afghan Amulet. Penguin Books,England 1994, p. 187-191.

291
Nasuh GNAY, Yalva taki Halk Inanlarinin Dinler Tarihi Aisindan Degerlendirilmesi. I.
Uluslar arasi Pisidia Antiocheia Sempozyumu, Yalva 1997, s.7.
100
Katta imam trbesinde kimligi belli olmayan Allah dostlarindan birinin oldugu
yatmaktadir. zellikle arsamba gnleri lkenin her tarafindan Trbeye akin eden
halk dileklerde bulunur ve isteklerinin yerine geldigine inanilir. Trbe 7 trbeci
tarafindan sirayla beklenilir. Dilekleri gereklestiginde adaklari trbedarlara verilir.
Gelirlerini trbeden elde eden trbedarlar ziyaretilere hayirli dualara bulunmakla
birlikte getirdikleri kurbanlari keser ve fakirlara dagitma islemlerini yerine getirirler.
Trbenin sag havlusunda bulunan havuzun suyu sifali sayildigindan ziyarete gelenler
tarafindan mutlaka iilir.
Trbenin girisinde yer alan dilek lambasi zellikle genlerin isteklerinin
gereklesmesi, ocuk sahibi olmak, iin yakilir. Dileklerin gereklesip
gereklesmeyecegi lambanin yakilisindan anlasilmaktadir. Kisilerin isteklerinin
gereklesmesi lambanin kolay yakilmasina bagliyken, dileklerin yerine gelmeyecegi
lambayi yakmak iin ugrasildigindan anlasilir. Iste bu durumda dualarda bulunan
kisiler trbeye getirdikleri byk bas hayvani ( koyun, kei ) keser ve sadaka olarak
para dagitir.
292

3. Kiik Imam Trbesi
Diger trbelerde oldugu gibi dileklerin kabul edilmesi, ocuk sahibi olmak,
hastaliktan kurtulmak, sikintiyi gidermek iin gidilen trbelerden biridir. Islam
dnemde ata mezarlarini ziyaret inanci da halen devam etmektedir. Orada yapilanlar
ata ruhlarindan yardim istemeye ynelik davranislardir. Trbenin etrafindaki agaca
baglanan aput veya yere serpilen bugday, dari, orada yakilan mumlar ve iviler birer
adak yerine gemekdir.
Kiik Imam lakabiyla taninan Hz. Yahyanin otobiyografisini eski yazilardan
Farsiya eviren zbek yazar ve sairlerinde olan Azim- i Serpul- i, Hz. Alinin
soyundan geldigini, Hz.Yahya bin- i Zeyitin Cuma gn Saban ayinda Hicri Kameri
125 yilinda Salim bin- i Hur tarafindan Argabi
293
kynde sehit edildigini
yazmaktadir.
294

292
Seyit Nur Isan , Katta Imam trbedarlarindan biri, dogum tarihi, 1940.
293
Argabi, Afganistanin, Kuzeyinde olan Czican velayetinde olan kylerden bir.
294
Kar-i Azim AZIM-I Serpul-i, Kiik Imamin otobiyografi , Akrep 1343, Trbede yer alan duvar
yazisi. s. 1.

101
lkenin her tarafindan trbe ziyaretine gelinir. Yatirin etrafinda defin edilen
kisiler zellikle trbeye hizmette bulunan, keramet sahibi sayilanlarin mezarlaridir.
Trbede adak olarak getirilenler para, civciv bas hayvan, kesilerek eti trbedara
verilir. Bylece dileklerinin kabul olacagina inanir. Trbe rts, Kuran-i
Kerimden ayetler, siir ve ibretli szlerle ssleyen genelde yesil renkli kumaslar
seilmektedir. Trbenin saginda yer alan siyah renkli tas zerinde yazilan yazi
zerinden yillar gemis okunusu epey g isteyen bu duayi kolayca okuyan kisilerin
dualarinin kabul olacagina inanilmakla birlikte duasi kabul olmayanlarin yaziyi
okumakta zorluk ektikleri sylenmektedir. Trbe rts zerinde yazilan dua
rnekleri syledir.

Farsa
Kadre-i zi ab-i rahmet- i tu bas ast
Susten- i name- i siyah- i hama
Trke

Bizim gnahlarin yikanmasi iin,
Rahmetinden bir damla gndersen bile yeter
Farsa
Tu ey hak- i tire azizes bidar
Fakirane hufte ast Rusen zamir
Bina ber mezares eger bigzer- i
Nisares bikun musk, nap ve anber
Trke

Ey siya toprak sen onu aziz kilansan eger
Seni aydinlatanda bagrinda yatan bu masum
Yolunuz dserde geerseniz buralardan
Yakin bir misk, amber, duada bulun

Kiik Imam Kazan-i: Trbede bulunan kazan halk tarafindan dilek kazani
olarak bilinir. Dilekte bulunan kisiler kazana para atarlar, dileklerin gereklesmesi
iin kazanin evresinde kilitler takilir, isteklerin gereklesmesi neticesinde kisi
tarafindan taktigi kilit ailir. Verilen adaklar ve kazana atilan paralar devlete ait
vakiflara verilir.

102
Bent Ipi: Halk arasinda, ocuk sahibi olmak isteyen kisiler trbeye gelir bent ipi
alirlarsa ocuk sahibi olacaktir. Sebep olarak da, Kiik Imam lakabini tasiyan zatin
ocuklara olan sevgisinden dolayi ziyarete gelenlerin isteklerinin gereklesecegini
sylenmektedir. Ziyarete gelen kisilerin ocuk sahibi olmalari iin trbedar
tarafindan Kuran- i Kerimden okudugu ayetlerle birlikte hazirlanan ipliklerin
hazirlanisi su sekildedir; trbe evresinde kez ip dolandirilir, her defasinda
Kuran- i Kerimden ayetler okunur, iplikler birbirine geirilir ocugu olmayan kisi
bu iplikleri yaninda tasir, istegi yerine geldikten sonra iplikler akar suya atar.
Trbenin ikis kapisinda asili olan zincirler ksrk tedavisi iin kullanilmaktadir.
Zincir suya kez batirilir ve bu su hastaya iirilir sifa olduguna inanilir.

4. Mizrap Sah Pehlivan Trbesi
lkenin drt bir yani Evliyalar, veliler ve ermislerle doludur. Bunlara her
zaman saygi ile anmak, hayirla ve rahmetle yad etmek ve bunlara hizmet etmek
teden beri sre gelen geleneklerimizden birisidir. Btn dertlerin Allahtan sonra
onlarin hrmetine sifa kaynagi buralardir. Hasta olanlar, ocuk ve mutluluk
bekleyenler, hep bu ulu erenlere kosar, adaklar adayarak arzularinin yerine gelmesini
isterler.
Mizrap Sah Pehlivan Trbesi Kuzey Afganistanin Sibirgan velayetindedir.
Trbe de her hangi bir yatirin olmadigi her kes tarafindan bilinse de halk tarafindan
saygi duyulan trbelerden birisi sayilmaktadir. Tarihi hibir kaynaga rastlanmayan
trbe 1978 yilinda Sovyet birligi tarafindan yikmaya alisilmis fakat basarili
olunmamistir. Son 10 yil ierisinde her hangi bir kerametine rastlanmayan trbenin
topragi yaralara sifa niyetiyle srnr.
295

295
Sait SALIH, okur-yazar degil, dogum tarihi, 1942.

103
5. Molla Aka-i Sibirgan-i Trbesi
Diger trbelerde oldugu gibi dileklerin kabul edilmesi, sikintiyi gidermek,
ocuk sahibi olmak, hastaliktan kurtulmak, iin yapilan bu yatir ve trbe
ziyaretlerinin; yaninda, orada yatanlardan bir seyler bekleme dsncesi ve burada
yapilan uygulamalarda saygi duyulur. lkenin kuzeyinde yer alan bu trbe isteklerini
gereklesmesi iin zellikle fel hastalari tarafindan ziyaret edilmektedir.
Halk arasinda molla akay- i sibirgan- i lakabiyla tanilan Semseddin evliya ibn-i
Yemin, hicri onuncu yz yilin sair ve yazarlarindan birisidir. Siir divanlari ve halka
ynelik ibret alici kitaplari halen okullarda ders kitabi olarak okutulmaktadir. Ibn-i
Yemin 1005 hicri kameri yilinda Sibirgan,da vefat ettikten
296
seneler sonra yatir
trbe halina getirilmis ve halka ziyarete ailmistir.

6. Seyit Miskin Aga Trbesi
Seyit miskin aga ser- i Pul halki tarafindan sevilen sahsiyet gelecege dair bilgi
verdigi sylenmektedir. 1254 hicri yilinda Ser- i Pul velayetinde vefatin
297
dan sonra
yatiri trbeye dnsr. Uyusturucu hastaligindan kurtulmak isteyenler 40 gn trbeyi
ziyaret eder adakta bulunurlar. Kirkinci gece Seyit Miskin Aga ryada gren hasta
onu sylediklerini yerine getirirse iyilesir.
298

296
Trbenin duvarinda ereveletilmis otobiyografisinden alinmistir.
297
Trbe tasinda yazilan notlardan alintilar.
298
Seyit Zafer Aga, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1940.

KAYNAKA
Kitaplar:

AFGANISTAN MESAIL ENK VE SULH, (ev. Aziz Arya Nefir), Meyvent.
Yayinlari, Kabul1989.
AHMETBEYOGLU, Ali, Afganistan ze rine Arastirmalar, Tarih ve Tabiat
Yayinlari, Istanbul 1997.
ANADOL, Cemal, By (Sihir, Tilsim, Cin arpmasi), Kamer Yayinlari
Istanbul 1997.
ATES, Ali Osman, Kuran ve Hadislere Gre Cinler, By, (2. baski), Ogul
Matbaacilik, Istanbul 1995.
BAYUR, Hikmet, Hindistan Tarihi, c.III, Trk Tarih Kurumu Basim Evi,
Ankara 1950.
BUHARI, Ebu Abdillah Muhamed b. Ismail el- Buhari (. 256/ 869), Sahihul-
Buhari (el- Camius-Sahih), c.VI, agri Yayinlari, (2. baski), Istanbul 1413/1992.
BURGET, Fazul Ahmed, Afganistan Trk Soylularinin Edebiyati, Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi, Izmir 1999.
ELIK, Ali, Islamin Kabul veya Reddettigi Halk Inanlari, Beyan Yayinlari,
Istanbul 1995.
FERHENG, Mir Muhammed Siddik, Afganistan der Pen Karn-i Ahir, Irfan
Yayinlari, c. II, Iran 1994.
GAZALI, Ebul Hamid Muhammed b. Muhammed b.Ahmed et-Tusi, el- Munkizu
Min ed-Dalal (ev.Hilmi Gngr), Istanbul 1948.
GKSOY, Ismail Hakki, agdas Islam lkeleri Tarihi, Faklte Kitapevi, Isparta
2003.
GUBAR, Mir Gulam Muhammed, Afganistan der Mesir-i Tarih, c. I-II, Meyvent
Yayinlari, Kabul 2003.
GREGORIAN, Vartan, The Emergence of Modern Afghanistan (Politics of
Reform and Modernization, 1880- 1946), Stanford University Press, California 1969.
KALAFAT, Yasar, Kuzey Afganistan Trkleri ve Karsilastirmali Halk
Inanlari, Trk Dnyasi Arastirmalari Vakfi Yayinlari, Istanbul 1996.
KAMALLUDDIN, Sahailla, Afganistanda Ilk gretim Kurumlarinda Egitim
ve Din Egitimi, SDSBE, Seminer alismasi, Isparta 2003.
KARGER, M. Sabri, Trkistan Halk Mzigi II, (Hazirlayan Trk Ocaklari
Ankara Subesi), Istanbul 1987.
KURAN-I KERIM VE AIKLAMALI MEALI, Komisyon, Trkiye Diyanet
Vakfi Yayinlari, Ankara 1997.
MALEY, William, Fundamentalism Reborn? Afghanistan And The Taliban,
published by Hurst Company, India 1999.
MALEY, William, FundamentalismReborn? Afghanistan And The Taliban, W.
William Maley And The Contributors, India 1999.
MAWLAVY Hafizullah Haggani Form the dreams of Mullah to the Leadership
of the Faithful Translated by Rahimullah Safi, Hakikat yayinlari. hicri1377
MUBARIZ, Abdul Mecit, Tahlil Vakiyat-i Siyasi Afganistan, Meyvent Yayinlari,
Iran Hicri 1377.
MURATOGLU, Malik-Yasar KALAFAT-Cevdet TRKEROGLU, zbekistan-
Anadolu Karsilastirmali Trk Halk Inanlari, Milli Yayinlari, Istanbul 1996.
MSLIM, Ebu l - Hseyn Mslim b. Haccac el- Kuseyri ( . 261/874), Sahihu
Mslim (el- Camius-Sahih), I- III, (thk. Muhamed Fuad Abdulbaki), agri Yayinlari, (2.
baski), Istanbul 1413/1992.
NEVRUZ, (Komisyon) Halk Kltrlerinin Arastirma ve Gelistirme
Mdrlg: El Kitaplari - Tariheler Dizisi: 9, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara
1997.
OCAK, A. Yasar, Trk Halk Inanlarinda ve Edebiyatinda Evliya Menkibeleri,
Ankara 1984.
OSMANOGLU, Mahmut, Afganistan Cihadin On Yili, Rehber Yayinlari, Ankara
1990.
RNEK, S. Veyis, Sivas ve evresinde Hayatin esitli Safhalariyla Ilgili Batil
Inanlarin ve Bysel Islemlerin Etnolojik Tetkiki, Dil Tarih Cografya Fakltesi
Yayinlari, Ankara 1966.
................................, Anadolu Folklorunda lm, Dil Tarih Cografya Fakltesi
Yayinlari, Ankara 1971.
................................, Trk Halkbilimi, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1995.
POLAD-I Hasan, Hazaras, (ev. Ali Alemi Kermani), Yekta Yayinlari, Tahran
1381.
RAJA, Anwar, The Tragedy of Afghanistan, Verso Published, London 1989.
SARAY, Mehmet, Afganistan ve Trkler, Bayrak Matbaacilik, Istanbul 1997.
SARIKCIOGLU, Ekrem, Din Fenomenolojisi, Sleyman Demirel niversitesi
Basimevi, Isparta 2002.
SHARPE, J. Eric, Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, (ev. Ahmet G),
Arasta Yayinlari, Bursa 2000.
SHEILA, Paine, Teh Afghan Amulet, Penguin Books, London 1994.
SYLEMEZ, Orhan, Erges Ukun ve Yurt Kosuglari, Yedign Yayinlari,
Istanbul 1997.
SINASI, Gndz, Din ve Inan Szlg, Vadi Yayinlari, Ankara 1998.
TIRMIZI, Ebu Isa Muhammed b. Isa (.279/ 892), Sunennut-Tirmizi (el- Camius-
Sahih), c.IV, (thk. Muhamed Fuad Abdulbaki), agri Yayinlari (2. baski), Istanbul
1413/1992.
YEZDANI, Defai Hazaraha Az Istiklal ve Tamamiyeti Arzi -yi Afganistan, (1.
baski), Ahmet Ihsani Yayinlari, Kum 1368.

ZIYAYI Necibe, Afganistan Hakkinda Genel Bilgiler ve Afganistan Trkleri
Edebiyati, Sleyman Demirel niversitesi Ilahiyat Fakltesi Lisans Tezi, Isparta 2002.

Makaleler:
AFGANISTAN, Yeni Rehber Ansiklopedisi, c.I, Trkiye Gazetesi Yayinlari,
Istanbul 1993.
ATATRKN CENAZE TRENINDE AFGAN KIRALI AMANULLAH
HAN, Hedef, Istanbul Tekstil ve konfeksiyon ihracati Birlikleri Aylik Dergisi, Agustos
2002.
ABDLHAMITOGLU, Necip, Tarihte Afganistan Trkleri ve Afganistan,
Trk Kltr Dergisi, S. 229, Istanbul 1982.
AHUNDLU, Yavuz, Azerbaycanin Ordubad Blgesinde Nevruz Slenleri ve
Halk Tiyatrosu Gelenekleri, V.Milletler Arasi Trk Halk Kltr Kongresi, Gelenek
Grenek Inanlar Seksiyon Bildirileri, c. I, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara 1997.
ANDICAN, Ahat, Afganistan ve Trkler, Trk Kltr Dnyasi Arastirmalari,
S. 60, Istanbul 1989.
BARLAS, Kiyamuddin, Afganistan Trklerinin Dn ve Bugn Trk
Kltr Yayinlari, S. 290, Istanbul Haziran 1987.
BARLAS, Kiyamuddin, Afganistan zbeklerinin Szl Edebiyat rnekleri
Trkistan Dergisi, S. 2: Istanbul 1988.
BYKKAYA M, Ali, Bir Inan ve Imaj Sorunu Olarak Islamin Talibancasi
Gnmz Inan Problemleri, Ilahiyat Faklteleri Kelam Anabilim Dali Sempozyumu,
c.I, S.1, Erzurum 2001.
EFE, Adem, hocamin makalasi eklenecek nevruz.
APRAZ, Kemal, Azad Beg ve Afganistan Trklg, Afgan Trkistani, Turan
Kltr Vakfi Yayinlari, Istanbul 2001.
ETIN, Ismet, Alaca Handa Nevruz Kutlamalari, Milli Folklor, c.IV, S.29-30,
Ankara 1996.
ETIN, Ismet, Alaca handa Nevruz Kutlamalari, Milli Folklor, c.IV, S.29-30,
Ankara 1996.
GEN, Resat, Trk Tarihinde ve Kltrnde Nevruz, Ata Yurttan Anayurda
Trk Dnyasi, S.12, Ankara 1997.
GLFEM, Dursun Afganistanin Etnik Kimligi Avrasya Dosyasi (Afganistan
ve Pakistan zel), c.IV, S.3-4, Ankara 1998/99.
GLTEPE, N., Afganistan Mazlum Trklerin lkesi, Afganistan Trkistani,
Turan Kltr Vakfi Yayinlari, Istanbul 2001.
GNAY, Nasuh, Ispartadaki Halk Inanislarinda Eski kltrlerin Izleri
Ispartanin Dn Bugn, Yarini Sempozyumu II, Bildiriler, c.III, Isparta 1998.
..............................,Egridirde Yasayan Halk Inanlari, Tarihi Kltrel
Ekonomik Ynleri Ile Egirdir, Isparta 2001.
.................................,Yalvataki Halk Inanlarinin Dinler Tarihi Aisindan
Degerlendirilmesi, I. Uluslar arasi Pisidia Antiocheia Sempozyumu, Yalva 1997.
ISLAM ANSIKLOPEDISI, Milli Egitim Bakanligi Yayinlari, c.III, Istanbul 1993.
KELPETEN, Hatice, Gnmz Trkiyesinde Inan Problemlerinin Tarih
Perspektifi zerine Bir Tahlil Denemesi, Gnmz Inan Problemleri, Ilahiyat
Faklteleri Kelam Ana Bilim Dali Sempozyumu, Erzurum 2001.
MECIDI, Abdulgaffar, Nigahi be Gzeste, Peyami Belh, S.2, Tehran 1990.
MEZAR-I SERIF, HZ. ALI KERIM ALLAH-U VECIH MERKAD-I, (Komisyon)
Mcella- i Ayna i Ser- i Pul, Sumare- i 9, Sar- i Pul 1372.

MERIL, E., Afganistan, Trkleri, Trk Kltr, S.205, Istanbul Kasim 1979.
RIGHTS, Minority, Group International Report 92/2 Poblished Sebruary,
London 1992.
SAKAOGLU, Salim, Afganistan Trklerinin Halk Edebiyati ve Folklorundan
rnekler, Trk Kltr Dergisi, S.211-214, Ankara 1980, s.239.
SCHORMANN, H. F., The Mongols of Afganistan an Ethnograthy of the Mongols
and Related Peoples of Afghanistan, Central Aslatic Studies, Karl Jahn and Jahn R.
Krueger, c.IV, California 1969.
TABAKOGLU, Ahmet, Afganistan Tarihi, Marmara niversitesi Ortadogu
ve Islam lkeleri Ekonomik Arastirmalari, Sayi: 19, Marmara niversitesi
Arastirma Merkezi Yayinlari, Istanbul 1998.

TANYU, Hikmet, By, D.I.A., c.VI, Trkiye Diyanet Vakfi Yayinlari, Istanbul
1992.
..........................., Fatma Anamiz (Fadime Anamiz) ve El ile Ilgili Inanlar zerine
Kisa Bir Arastirma, II. Milletler arasi Trk Folklar Kongresi Bilgileri, c. IV, Ankara
1982.
TASKIN, A.M., Trklgn Besigi Olan Afganistan ve Oradaki Trkler, Kltr
Vakfi Yayinlari, Istanbul 1999.
Trkiye Diyanet Vakfi Haber Blteni , Trk-Islam Dnyasi- Afganistan, S.46, Ankara
1997.
UKUN, Erges, Elli Bin Yasindaki Turan Afganistan Olur mu? (Mazlum
Trklerin lkesi Afgan Trkistani), Turan Kltr Vakfi Yayini, Istanbul 2001
UZUN, Enver, Nevruz Fallari Milli Folklor, c.53, Bahar, Kltr Bakanligi
Yayini, Ankara 2002.
LKTASIR, M. Sakir; Muska , Halk Bilgisi Haberleri, c. IV, Ankara 1934.
YOLDAS, Muhammed Asif, Afganistan Trklerinde Nevruz ve Nevruz
Kutlamalariyla Ilgili Adetler, Birlik Sosyo- Politik, Edebiyat ve Tarih Dergisi , Yil:1
S.1, Isparta 2003.

Diger:

AZIM-I SERPUL-I, Kar- i Azim, Kiik Imamin Otobiyografi, Sar-i Pul 1343.
GENELGELER, Trkiye Cumhuriyeti Kbil Bykeliligi Yayinlari, Tarihsiz.
KRIPTO GENELGELERI, Kbil Bykeliliginin A. 27 Temmuz 68li ve 542
Sayili 16.08.1968.
T C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi
Kataloglari. S.2/7765, Fon Kodu 30. 18. 1. 2, Yer no. 80. 98. 13.
T. C. Basbakanlik Devlet Arsivleri Genel Mdrlg, Cumhuriyet Arsivi
Kataloglari. S.6926, Fon Kodu 30. 18. 1. 1, Yer no. 29. 46. 20.
Kataloglari. S.1040, Fon Kodu 30. 18. 1. 1, Yer no. 3. 29. 11.
Kataloglari. S.2/8405, Fon Kodu 30. 18. 1. 2, Yer no. 82. 23. 6.
www.aso.org.tr/afganbrifing1.html ( 2004- 05- 22 )
www.elele.gen.tr/dis_iliskiler/afganistan/1919_1945.html ( 2004- 05- 09 )
www.junbesh.com,tarihi junbesh ( 2004- 05- 22 )
www.tika.com / Afganistanin Yeniden Imari ( 2004- 06- 05 )
www.turan.tc/kalem/bilimsel/afgan24.htm ( 2004- 05- 22 )
www.turan.tc/orkun/turkbirligi.htm ( 2004- 05- 19 )

Kaynak Kisiler:
Akila Hanim, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1977, Sibirgan yresinde.
Alisir, okur yazar, dogum tarihi 1975, Sar- i Pul yresinde.
ATAY-I Seyla, okur yazar degil, dogum tarihi 1982, Aka yresinde.
Ayhan Hanim, emekli gretmen, dogum tarihi 1959, Sar- i Pul yresinde.
Azim Molla, dogum tarihi 1955, Sibirgan yresinde. Andhuy yresinde.
Banu Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1970, Sibirgan yresinde.
ELDAR Arasta, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1968, Mezari Serif Yresinde.
ELDAR Rahile, okur yazar, dogum tarihi 1978, Mezari Serif Yresinde.
Fatma Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1954, Sibirgan yresinde.
Fatma Nine, okur yazar degil, dogum tarihi 1920, Sibirgan yresinde.
FERHAT Zhre, ilk okul gretmeni, dogum tarihi 1976, Mezari Serif
Yresinde.
Ferhunde Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1983, Sar-i Pul yresinde.
Glcan Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1963, Sar- i Pul yresinde.
Gldane Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1959, Mezari Serif Yresinde.
HAMID-I Sahcihan, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1948, Sar- i Pul yresinde.
Hatice Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1944, Sibirgan yresinde.
ISAN Sayit Nur, dogum tarihi 1940, Sibirgan yresinde.
KERIM-I Sahsenem, okur 7yazar degil, dogum tarihi 1973, Sibirgan yresinde.
KERIMI, Sagl, emekli gretmen, dogum tarihi 1937, Sar- i Pul yresinde.
KUREYSI Sheyda, lise mezunu, dogum tarihi 1976, Sar- i Pul yresinde.
Mariye Hanim, okuryazar, dogum tarihi 1976, Sibirgan yresinde.
Mehbube Hanim, lise gretmeni, dogum tarihi 1947, Sar- i Pul yresinde.
Nadire Hanim, lise gretmeni, dogum tarihi 1977, Mezari Serif Yresinde.
NAZAR-I Hmayun, okur yazar, dogum tarihi 1971, Sar-i Pul yresinde.
NAZAR-I, Sekila, dogum tarihi 1983, Sar- i Pul yresinde.
Nergis Hanim, ilk okul mezunu okur yazar, dogum tarihi 1977, Sibirgan
yresinde.
Neslihan Hanim, lise mezunu, dogum tarihi 1973, Sar- i Pul yresinde.
Rabia Hanim, ilk okul mezunu, dogum tarihi 1965, Mezari Serif Yresinde.
RASIH Dilcan, lise gretmeni, dogum tarihi 1965, Mezari Serif Yresinde.
Rezegl Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1967, Sar-i Pul yresinde.
Ruhsane Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1967, Sibirgan yresinde.
Safiye Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1974, Meymene yresinde.
SALIH Sayit, okur yazar degil, dogum tarihi 1942, Sibirgan yresinde.
Selime Nine, okur yazar degil, dogum tarihi 1922, Sibirgan yresinde.
Selma Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1940, Meymene yresinde.
Sah- i Merdangul, okur yazar degil, dogum tarihi 19142, Meymene yresinde.
Sahiste Hanim, emekli gretmen, dogum tarihi 1956, Sibirgan yresinde.
Sebnem Hanim, okuryazar, dogum tarihi 1968, Mezari Serif Yresinde.
Serife Hanim, ev hanimi, dogum tarihi 1951, Mezari Serif Yresinde.
Tahmine Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1973, Mezari Serif Yresinde.
Turd- i Murat, lise mezunu, dogum tarihi 1979, Sibirgan yresinde.
YOLDAS Serife, emekli gretmen, dogum tarihi 1965, Sar- i Pul yresinde.
Zehra Hanim, okur yazar degil, dogum tarihi 1920, Sar-i Pul yresinde.
ZIYAYI Sabire, lise gretmeni, dogum tarihi 1962, Sar- i Pul yresinde.
ZIYAYI Sehla, lise gretmeni, dogum tarihi1977, Sar- i Pul yresinde.
ZIYAYI Sgfe, yksek okul mezunu, dogum tarihi 1976, Sar-i Pul yresinde.
ZIYAYI, Kemaleddin, emekli gretmen, dogum tarihi 1941, Sar-i Pul
yresinde.
Zbeyde Hanim, okur yazar, dogum tarihi 1956, Sibirgan yresinde.

Tez - Afganistan Türklerinin Dini, İnanç Ve Yaşalışları (Najiba ZİYAYİ)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tez - Afganistan Türklerinin Dini, İnanç Ve Yaşalışları (Najiba ZİYAYİ)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SLEYMAN DEMIREL NIVERSITESI

You might also like