Sveuilite u Splitu

Prirodoslovno-matematiki fakultet
Odjel za kemiju

prof. dr. sc. Maja Pavela-Vrani

podjedinice proteina

pretee bioloki znaajnih spojeva duika
hem
fizioloki aktivni amini
glutation, nukleotidi, nukleotidni koenzimi

metaboliko gorivo: pretee glukoze, masnih
kiselina i ketonskih tijela
Znaaj -aminokiselina
Bitne (esencijalne) aminokiseline su one koje
organizam sam ne sintetizira, ve ih dobije putem hrane
Biljke proizvode sve
aminokiseline
Sisavci proizvode samo nebitne
aminokiseline
grah je
bogat
lizinom
Bitne
aminokiseline
tjestenina je
bogata
metioninom
Porphyra, morska
crvena alga,
(do 47% proteina)
Koristi se u pripravi suija
riblja ikra
Inke su je smatrale
savrenom hranom
Kinoa (Chenopodium) je itarici-slina
biljka (12-18% proteina)
Hrana bogata proteinima

mrav titi akaciju
od biljojeda

akacija mravu
prua zatitu i
osigurava izvore
proteinske hrane
Simbiotska zajednica akacije i mrava
proteini
proteolitiki
enzimi
lumen
Stanice crijevnog epitela
plazma
amino
kiseline
amino
kiseline
oligopeptidi
dipeptidi
tripeptidi
peptidaze
aminopeptidaze

Proteolitiki enzimi:
cijepaju peptidnu vezu u proteinima




Peptidaze:
cijepaju peptidnu vezu u peptidima

Razgradnja proteina iz hrane i apsorpcija
produkata razgradnje
Luminalna strana plazma membrane enterocita sadri najmanje 4
natrij-zavisna prijenosnika za aminokiseline: aminokiseline se
prenose u enterocite u zavisnosti od elektrokemijskog gradijenta Na
+
Di- i tripeptidi se prenose u enterocite vezanim prijenosom s H
+


Prijenos aminokiselina iz enterocita u plazmu odvija se prijenosom
koji ne zavisi od Na
+


odrasli razgrauju 1-2% proteina tijela dnevno

sklonost proteina razgradnji izraava se kroz
poluvrijeme ivota (t
1/2
)

t
1/2
proteina jetre: od 30 min do 150 h
kratkoivui proteini: proteini koji
sudjeluju u metabolikoj regulaciji

novosintetizirani proteini se razgrauju ako su
neispravni
greka u translaciji
nepravilno uvijanje

proteini se s vremenom oteuju
npr. oksidacijom

ivotni vijek proteina
GLIKOLIZA
glukoza
gliceraldehid-3-fosfat
piruvat
proteini ugljikohidrati masti
CLK
amino
kiseline
masne
kiseline
glicerol
ACETIL-CoA
eeri
oksidacijska
fosforilacija
Ako prehrana donosi vie aminokiselina nego to je
potrebno za sintezu proteina i drugih biomolekula
viak aminokiselina ne
moe se uskladititi niti
izluiti


viak aminokiselina
upotrebljava se kao
metaboliko gorivo



Glavno mjesto za
razgradnju aminokiselina
u sisavaca:
jetra
aminokiseline
biosinteza NH
4
+

ciklus
uree
ugljikovodini lanac
stanino disanje
sinteza
masnih kiselina
i ketonskih tijela
sinteza glukoze
i glikogena
Ako prehrana ne zadovoljava potrebe organizma

razgrauju se tjelesni proteini

razgradnjom aminokiselina
nastaju glavni meuprodukti
metabolizma, koji se mogu

prevesti u glukozu
(glukoneogeneza), ili
oksidirati u ciklusu limunske
kiseline


I. Odgradnja AMINO SKUPINE
1. transaminacija

2. oksidacijska deaminacija

II. Razgradnja UGLJIKOVODINOG LANCA
Razgradnja aminokiselina
R C
H
COO-
NH
3
+
C
CH
2
OH
COO-
H H
3
N C
COO-
H
3
N
CH
2
C
COO-
O
CH
3
+
H
2
O
+
H
2
O
NH
4
+ +
Serin i treonin mogu se izravno deaminirati


serin piruvat + NH
4
+
treonin -ketobutirat + NH
4
+


Enzim: serin- i treonin-dehidrataza



serin pituvat aminoakrilat (enamin)

R
1
C
H
NH
2
COO-
R
2
C COO-
O
R
2
C
H
NH
2
COO-
R
1
C COO-
O
+
+

ketokiselina1 aminokiselina2

Veina aminokiselina se deaminira
transaminacijom

Transaminacija je prijenos amino skupine s
AMINOKISELINE na KETOKISELINU
aminokiselina1 ketokiselina2
enzimi:
transaminaze ili
aminotransferaze

kofaktor:
piridoksal fosfat
(derivat vitamina B6)


-aminokiselina1

-ketokiselina2

-aminokiselina2
-ketokiselina1 enzim enzim
enzim enzim
NH
2

PLP PMP
PLP
+ +
+ +
U transaminaciji piridoksal fosfat prelazi u
piridoksamin fosfat
piridoksin piridoksal fosfat piridoksamin fosfat
vitamin B
6
(PLP) (PMP)
PMP
NH
2


-aminokiselina + -ketoglutarat -ketokiselina + glutamat

glutamat + oksaloacetat -ketoglutarat + aspartat

Aminotransferaze se razlikuju po specifinosti
Amino skupina se s veine aminokiselina
usmjerava u glutamat
Najee ketokiseline u transaminaciji su
-ketoglutarat i oksaloacetat (meuprodukti CLK)
oksidacija
hidroliza
NH
4
+
glutamat
-iminoglutarat
-ketoglutarat
U mitohondriju, oksidacijskom deaminacijom
glutamata obnavlja se -ketoglutarat

Enzim: glutamat dehidrogenaza

Mitohondrijski enzim
Eksprimira se u jetri, mozgu,
guterai, bubrezima (ne u miiima)

Koenzim: NAD
+
ili NADP
+


Reakcija je REVERZIBILNA !!!

Oksidacijskom deaminacijom
glutamata obnavlja se
utroeni -ketoglutarat,
a oslobaa NH
4
+
ion


NH
4
+
nastaje iz AK, purinskih i
pirimidinskih baza i drugih spojeva
s duikom


Nain prijenosa ovisi o tkivu:
glutamin (iz mozga, srca,
masnog tkiva i miia u jetru)
alanin (iz miia u jetru)
urea (iz jetre u bubrege)

Prijenos NH
4
+
do jetre odvija se putem
netoksinih metabolita
glutamat
glutamat
glutamin
glutamin
glukoza
glukoza
piruvat
piruvat
alanin
alanin
urea
g
l
i
k
o
l
i
z
a

g
l
u
k
o
n
e
o
g
e
n
e
z
a

AK
krv
JETRA
MII
MOZAK
Prijenos NH
4
+
iz mozga do jetre
glutaminski ciklus
MOZAK:
ATP + NH
4
+
+ glutamat ADP + P
i
+ glutamin + H
+

enzim: glutamin sintetaza

glutamin je neurotranzmiter


glutamin NIJE toksian putuje krvlju do jetre


JETRA:
glutamin + H
2
O glutamat + NH
4
+

enzim: glutaminaza

glutamat + NAD(P)
+
+ H
2
O -ketoglutarat + NAD(P)H + H
+
+ NH
4
+

NH
4
+
ne prolazi kroz membranu

u krvi i u stanicama u ravnotei su
krv membrana unutarstanini prostor
difuzija
NH
4
+
H
+
+ NH
3 (g)
NH
3 (g)
+ H
+
NH
4
+


slobodni plinoviti NH
3
lako prolazi kroz membranu i moe
lako dospjeti u mozak i druga tkiva

visoke koncentracije NH
4
+
su TOKSINE
Kod pH 7,4 prevladava protonirani oblik NH
4
+


glutamat + NAD
+
+ H
2
O -ketoglutarat + NH
4
+
+ NADH + H
+


HIPERAMONEMIJA
U krvi zdrave osobe. 25-40 mol/L uree
60 mol/L uree hiperamonemija

uzrok: smanjena aktivnost enzima ciklusa uree
simptom: visoka razina amonijaka u krvi
posljedica: oteenje mozga
razlog:
NH
4
+

ATP + NH
4
+
+ glutamat ADP + P
i
+ glutamin + H
+

glutamin se iz mozga prenosi u jetru nedostatak -ketoglutarata
u mozgu smanjena brzina nastanka ATP mozak je jako osjetljiv
na nedostatak ATP

-aminokiselina + piruvat-ketokiselina + alanin
Miina aminotransferaza
kao ketokiselinu koristi piruvat
Kod pojaane aktivnosti ili gladovanja mii koristi
razgranate aminokiseline kao gorivo
JETRA
glukoza

glukoneogeneza

piruvat

transaminacija

alanin

MII
glukoza
glikoliza



transaminacija



glutamat
-ketoglutarat
glutamat
-ketoglutarat
NH
4
+

Urea
piruvat
alanin
RAZGRANATE
AMINOKISELINE
Glukoza-alaninski ciklus
Prenosi duik iz miia u jetru
-ketokiseline
JETRA
glukoza

glukoneogeneza

piruvat

transaminacija

alanin

MII
glukoza proteini

glikoliza aminokiseline
piruvat
piruvat
transaminacija

transaminacija
alanin alanin
PERIFERNO
TKIVO
glukoza
glikoliza
glutamat
Kod produljenog gladovanja proteini skeletnih miia
izvor su goriva za periferno tkivo
Dio NH
4
+
koji nastaje razgradnjom aminokiselina
troi se za biosintezu glutamina i drugih duinih spojeva
glutamat glutamin
glutamin
sintetaza
aspartat
aspartat
glicin
formil-THF
formil-THF
glutamin
glutamin
purinske baze pirimidinske baze
N
C
N
C
N
C
C
N
C
HCO
3
-

HCO
3
-

N
C
N
C
C
C
Amonotelni organizmi: vodene ivotinje izravno
izluuju NH
4
+
u okolnu vodu



Urikotelni organizmi: ptice i kopneni
gmazovi pretvaraju NH
4
+
u
mokranu kiselinu te je izluuju u
kristalininom obliku





Urotelni organizmi: viak NH
4
+
se kod veine
kopnenih kraljenjaka pretvara u UREU, a zatim
izluuje putem mokrae



Viak NH
4
+
se izluuje
-ketokiselina
-aminokiselina

glutamat

NAD
+
-ketoglutarat NADH
Urea NH
4
+

+
Ponavljanje
transaminacija
oksidacijska
deaminacija
MITOHONDRIJ
neutralna
lako topljiva
nije toksina

Metabolika sudbina uree

sintetizira se samo u jetri
izluuje se putem bubrega (urinom)
sinteza je povezana s potronjom ATP
Zato urea?
urea aspartat
fumarat
Ciklus
uree
citosol
mitohondrij

ornitin


ornitin


citrulin


citrulin

arginino
sukcinat
arginin

Ciklus uree je kruni metaboliki put -
odvija se iskljuivo u jetri

karbamoil fosfat


Djelomini nedostatak
enzima ciklusa uree
uzrokuje mentalnu
zaostalost, letargiju i
povraanje
Potpuni
nedostatak bilo
kojeg enzima
ciklusa uree
prouzroit e
komu i smrt ubrzo
nakon roenja
UREA




C-atom dolazi iz HCO
3
-


karbamoil-fosfat sintetaza I je
MITOHONDRIJSKI enzim

reakcija je ireverzibilna (troe se 2
ATP)


karbamoil fosfat
anhidridna veza: visoki
potencijalom za prijenos skupina
Jedan N-atom uree dolazi iz NH
4
+
:NH
3

ATP
HCO
3
-

+
P
i

ADP
ATP
ADP

karbonil-
fosfat

karbamat



karbamoil-
fosfat


N H
2
C
O
NH
2
-O C
O
NH
2
O
3
PO C
O
NH
2
-2
O H C
O
OPO
3
BB
2-
aspartat
oksaloacetat
aminokiselina
-ketokiselina
-ketoglutarat
glutamat
Drugi N-atom uree dolazi iz aspartata

Aspartat nastaje transaminacijom oksaloacetata
urea aspartat
fumarat
Ciklus
uree
CITOSOL
MITOHONDRIJ
ornitin


ornitin


citrulin


citrulin

arginino
sukcinat
arginin

karbamoil fosfat
Sinteza uree odvija se uz utroak 3 ATP,
ali 4 energijom bogate veze
ATP
AMP +

1 ATP
PP
i
NH
4
+
+ HCO
3
-


2ATP 2ADP + P
i
+ 3H
+

2 ATP
glutamat alanin
aminokiselina
urea
Ciklus uree
transaminacija na
-ketoglutarat
Ponavljanje
-keto
glutarat
aspartat amino-
transferaza
glutamat
dehidro-
genaza
ornitin
fumarat
argininosukcinat
citrulin
NH
4
+

karbamoil
fosfat
1
2
3
4
glutamin
glutamin
aspartat
glutamat
citrulin
ornitin
aspartat
arginin
aspartat
oksaloacetat
CITOSOL
CLK

Ciklus uree






fumarat
malat
oksaloacetat
aspartat
-ketoglutarat
glutamat
fumarat
malat
oksaloacetat
aspartat
argininosukcinat
karbamoil fosfat
citrulin
arginin
urea
ornitin
Aspartat se reciklira preko fumarata:
osigurava stalan dotok duika u ciklus ure
citrulin
ornitin
GLUKOGENE aminokiseline
produkti razgradnje
iskoritavaju se za sintezu
glukoze
Ugljikovodini lanci aminokiselina razgrauju se
do zajednikih intermedijera metabolizma
KETOGENE aminokiseline
produkti razgradnje iskoritavaju
se za sintezu ketonskih tijela i
masnih kiselina
C
3
aminokiseline razgrauju se do piruvata
triptofan glicin
alanin serin cistein
treonin
piruvat
aminoaceton
glukogene AK

ketogene AK

glukogene i
ketogene AK
Kofaktor u metabolizmu glicina
N
5
,N
10
-metilentetrahidrofolat
alanin
piruvat
cistein
glicin
serin
N
5
,N
10
-
metilenTHF
THF
serin
dehidrataza
alanin amino-
transferaza
-ketoglutarat
glutamat
serin
hidroksimetil
transferaza
nekoliko puteva
(oslobaa se H
2
S,
SO
3
2-
, ili SCN
-
)
NADH+NH
4
+
+CO
2


NAD
+
+ glicin
NH
3
CH
2
COO
+
-
NH
3
CH COO CH
2
O H
+
-
NH
3
CH COO CH
2
S H
-
NH
3
CH COO CH
3
-
C COO CH
3
O
-
H
2
O H
2
O NH
4
+

folna kiselina THF
folat 7,8-dihidrofolat
(DHF)
tetrahidrofolat
(THF)
Folna kiselina je pretea tetrahidrofolata (THF)
Sisavci ne proizvode folnu kiselinu
Enzim: dihidrofolat reduktaza
Reaktivna mjesta THF
N
5
-metil-THF
N
5
,N
10
-metilen-THF
N
5
,N
10
-metenil-THF


adrenalin

N
5
-metil-THF metionin SAM

fosfatidilkolin

N
5
,N
10
-metilen-THF dTMP DNA


N
5
,N
10
-metenil-THF
fMet-tRNA proteini

N
10
- formil-THF

purini histidin
Derivati tetrahidrofolata prenose C1-jedinice
razliitog stupnja oksidacije (izizev CO
2
)
metil
metilen metenil
aspartat + -ketoglutarat
oksaloacetat + glutamat
C4-aminokiseline (aspartat i asparagin)
razgrauju se do oksaloacetata

asparagin
aspartat
oksaloacetat
-ketoglutarat
glutamat
asparaginaza
aspartat
aminotransferaza
C CH
2
O
N H
2
CH
NH
3
COO
-
+
C CH
2
O
CH
NH
3
COO
O
-
+
-
C CH
2
O
C COO
O
O
-
-
H
2
O


NH
4
+

glukogene AK

ketogene AK

glukogene i
ketogene AK
C
5
aminokiseline razgrauju se do -ketoglutarata
glutamin
prolin
arginin
histidin
glutamat
-ketoglutarat
Val, Met i Ile razgrauju se
do propionil-CoA
valin metionin izoleucin
propionil-CoA
metilmalonil-CoA
sukcinil-CoA
Aminokiseline s razgranatim ugljikovodinim lancem
razgrauju se do acetil-CoA, acetoacetata i propionil-CoA
razgradnja se odvija
kombinacijom reakcija iz
-oksidacije i sinteze
ketonskih tijela

leucin je iskljuivo
ketogena aminokiselina
(produkti razgradnje:
acetil-CoA i acetoacetat)

izoleucin i valin su
ketogene i glukogene
aminokiseline (propionil-
CoA se prevodi u sukcinil-
CoA, meuprodukt CLK)
(1)transaminacija

(2)oksidacijska
dekarboksilacija

(3) oksidacija


(4) hidracija


(5) oksidacija


(6) tioliza
(A)izoleucin
(B)valin
(C)leucin
acetil-CoA
acetil-CoA
propionil-CoA
acetoacetat
HMG-CoA
(1) fenilalanin hidroksilaza je

MONOOKSIGENAZA: jedan atom kisika
iz O
2
dolazi u produktu, a drugi u H
2
O
reducens: tetrahidrobiopterin
(2) Transaminacija



(3) p-hidroksifenil-piruvat hidroksilaza je
DIOKSIGENAZA: oba atoma iz O
2
se
ugrauju u produkt

(4) homogensinat oksidaza:
dioksigenaza
Aromatski prsten aromatskih aminokiselina
cijepa se pomou molekulskog kisika
fenilalanin
tirozin
tetrahidrobiopterin + O
2

dihidrobiopterin + H
2
O
p-hidroksifenil-
piruvat
homogensinat
fumarat
acetoacetat
H C
COO-
CH
2
NH
3
+
H C
COO-
CH
2
NH
3
+
OH
-OOC C CH
2
OH
O
askorbat + O
2

dihidroaskorbat + H
2
O + CO
2

-OOC CH
2
O H
OH
C COO- H
C H C
O
CH
2
C
O
CH
2
COO-
O
2

1
3
4
+
2
poviena razina fenilalanina u krvi

fenilpiruvat u krvi

oteenje mozga
mentalna zaostalost
jake glavobolje

ne stvara se melanin
svijetla koa i kosa, plave oi

terapija
hrana siromana fenilalaninom






Fenilketonurija je posljedica
nedostatka fenilalanin hidroksilaze
fenilalanin
hidroksilaza
fenilalanin
fenilpiruvat
tirozin
transaminaza
H C
COO-
CH
2
NH
3
+
H C
COO-
CH
2
NH
3
+
OH
C CH
2
O
-OOC
Inaktivni enzim
onemoguava
pretvorbu tirozina
u DOPA i dopakinon
Albinizam je posljedica poremeaja
u metabolizmu tirozina
tirozinaza
tirozinaza
tirozin DOPA
dopakinon melanin
O H
CH
2
CH COO-
NH
3
+
O H
CH
2
CH COO-
NH
3
O H
+
CH
2
CH COO-
NH
3
O
O
+
O
2
H
2
O
O
2



H
2
O
N
O
O O
N
Razgradnja ketogenih aminokiselina
ketogene AK

ketogene i
glukogene AK
Lizin je iskljuivo ketogena aminokiselina
Lizin se preko acetoacetil-CoA i HMG-CoA
razgrauje do acetil-CoA i acetoacetata
lizin
-hidroksibutiril-CoA
acetoacetil-CoA
acetoacetat
HMG-CoA
acetil-CoA
acetil-CoA
CoA
lizin
HMGCoA
acetil-CoA
acetoacetate


Sinteza HEMA

Sinteza fizioloki
aktivnih AMINA

Aminokiseline su pretee u biosintezi mnogih
fizioloki aktivnih spojeva


Kljuna reakcija je reakcija
dekarboksilacije:
otputanje CO
2


Enzim: dekarboksilaza
kofaktor: piridoksal
fosfat (PLP)


glutamat
GABA
CO
2

histidin
histamin
CO
2

GABA je jedan od glavnih modanih
inhibitornih neurotranzmitera

HISTAMIN sudjeluje u alergijskim reakcijama i
kontrolira luenje eluane kiseline
glutamat dekarboksilaza
(PLP zavisna)
histidin dekarboksilaza
(PLP zavisna)
triptofan
serotonin
CO
2

5-hidroksitriptofan
SEROTONIN regulira funkcije poput fine miine kontrakcije, regulacije
temperature, apetita, osjeaja boli, ponaanja, krvnog tlaka i disanja
tetrahidrobiopterin dihidrobiopterin
triptofan hidroksilaza
dekarboksilaza
(PLP zavisna)
Stvara se u mozgu, pinealnoj lijezdi, trombocitima i probavnom traktu
Kada je u ravnotei, daje osjeaj zadovoljstva i mentalne oputenosti


C
H
H
C
H
NH
2
COOH O H
C
H
H
C
H
NH
2
COOH
O H
O H
C
H
H
C
H
NH
2
O H
O H H
C
H
OH
C
H
NH
2
O H
O H H
C
H
H
C
H
NH
2
COOH
C
H
OH
C
H
NH
O H H
O H
CH
3
Hormon:
potie razgradnju glikogena

Pigment koe

Parkinsonova bolest:
nedostatak dopamina
tirozin
melanin
dopamin
adrenalin
L-DOPA
CO
2

noradrenalin
Tirozin je pretea za sintezu kateholamina
dopamina, noradrenalina i adrenalina
H
fenilalanin
OH
OH
katehol
tirozin hidroksilaza







odgradnja amino skupine

biosinteza










razgradnja ugljikovodinog lanca
urea
ketonska tijela glukoza
intermedijeri
metabolizma
biomolekule proteini
proteini
ciklus uree
NH
4
+

aminokiseline
Ponavljanje
Aminokiseline se dijele u
6 biosintetskih obitelji
Aminokiseline se sintetiziraju iz meuprodukata glikolize, pentoza fosfatnog puta,
ciklusa limunske kiseline

1
2
3
4
5
6
glukoza-6-fosfat riboza-5-fosfat histidin


cistein serin 3-fosfoglicerat
glicin eritroza-4-fosfat

fosfoenolpiruvat fenilalanin tirozin
triptofan
alanin
piruvat valin
asparagin leucin
lizin
cistein metionin aspartat
treonin
oksaloacetat
izoleucin
CLK
arginin
-ketoglutarat glutamat glutamin
prolin