BIBLIOTEKA

UDZBENICI
TERMODIN AMIKA
TERMOTEHNIKA
MUHAMED BIJEDIC
SEAD DELALIC
BIBLIOTEKA UDZBENICI
KOL02
KNJIGA6
GLA VNI I ODGOVORNI UREDNIK
Ramiz Brkie
UREDIV ACKI ODBOR
RamizBrkie
Bajruzin Hajro Planjac
Medina Planjac
RECENZENTI
Prof. dr. Asim Karie
Dr. sci. Nagib Neimarlija
LEKTOR
-Autori
TEHNICKI UREDNIK
AmirBaSie
CIP - Kata10gizaeija u pub1ikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
536.7(075.8)
BIJEDIC, Muhamed
Termodinamika i Termotehnikal Muhamed Bijedic,
Sead De1alic.
- Teilanj , P1anjax, 2004. - 404 str. , graf.
prikazi ; 24 em. - (Bib1ioteka d ~ b e n i e i
kolo 2, knj. 6)
Bib1iografija, str. 395-397
ISBN 9958-734-88-5
1. De1a1ic, Sead
COBISS.BH-ID 13391878
Na osnovu MiSljenja Federalnog ministarslva obrazovanja i nauke broj 04393204/04 od22. 7.2004 ..
godine knjiga "TERMODINAMIKA i TERMOTEHNIKA" aulora doc. dr. Muhamed. Bljedlta I dr. SCI
Seada Delalita oslohodena je placanja poreza na prome! proizvoda.
Muhamed Bijedic
Sead Delalic
TERMODINAMlKA I
TERMOTEHNlKA
Prc(iaovor
t>
Om klljiga llamij(,l1j('n(l j(' sl'imil ollilllil kOJI jo,;; lliSIi ov/adali
l<'mclil1illl poslli/atima Icrmodil1([lI1ikc, ali i ollimo koii tcnllodinlllJlikll
primielljllill 11 prahi. jer obllhmta i podn(('jc primien/ellc lerlllodill([lIIik(', II.
tcrll1ole!11likll. fpa/.:, prijc slih. lIalllijclliclla jc SllIdClllill1il 1e!lIIh'kih /ilkll/lcla /I
diim je plal/(J\'ill/a ::astliplicl1 predmcl "Tcrlllodillll/1/ika" OdllOSI10
"Tcrmodillamika sa Icrmolehl1lkolll". Napisallaje lUI 40.f sll'allc, illla 177 sliku,
12 dijagramll i 21 Iit/JC/II. Uobicai(,llc lerlllOdillalJlh'l:c lahlin' dalc .I'll 11
wlfbclliku "Zhir!ia cadatoka iz temlOdinolllike", kojije pret!lI,dio omi knii::/'
Klljigaje pOilije!jena II 20 pog/avlja. OSII01'" terlllodinalllike dale Sill!
prvilr sedam pog/av/ja, a la prob/el11lltika je objalIjel1a l1a prim/erll idea/lloga
gasa. Til Sll pokrivcni tenl1odinal11icki p<lrallleiri (tcl'lIlic'ki i ka/orick!), md ;
lop/ota, prv; i drugi zakoll termodinamike i milksillla/an rail. Prl'{l ('etiri
pog/av/ja Z(JsnOI'(///(/ .I'll na zalvorenom terl1lodillamic:kolll sislclIlli i otl'orellilll
t"llI1odinamic'killl procesil11a. O/l'oreni lerl1lodillamfc'ki sis'c/II pojal'ljuje se II
pelom pog/avlju, a kruzni proces u iJcs/OI11. 7;'mlOdilla/ll{('ke OSIlOl'e
kOl1lpletiraju se sedmim pog/av/jem, g(/je jc o/JjaslljeIL.lll(c/.:!,:ima/afl rad fwd
zatvoreflog i otvorenog ter11lodinamicliog sislema, kao i eksergu(itojH6fe:
Kao svojevrstafl uvod u termote!lIliku sluzi pog/av/je OS(1m, gl/jC Sll
specijicflosli rea/nill gasova i para, kao radllih fluidll stvamih procesa,
objaiJl1jene na primjeru vodel1e pare. Pokriveni SII olli pammetri i procesi koji
su karaktcristicni za termotehniku, tako do je kod energetskih i rash/adllih
eiklusa akcenat stavljen na slItillU odgovarajllce problematike. U poglavljll
deset date SII dijerencijalne jedl1aCine strlljanja jluida, a II poglav/ju jedal1aes/
su objaiJnjene najpoznatije metode grajickog odreiJival/ja tell1peratllrnog po/ja.
Od termodinamiCkih proeesa kod SUS 11l0fora objanjelli SII ol/i najpoznatiji, a
to SI<: Oltov. Dieselov i Sabatheov. Radi pojedlloslavljenja, kao radl10 tije/o
tretiran je suhi vazduII kOllstantne specijicl1e lop/ote, (I proeesi u pojedilli/ll
molorima smafrani su kminim. Idealne gasne s/lljese objas'njene SII tek u
pog/avlju c'ctrnaest, da bi nakoll IljiII slijedila prob/el1l(ltika sagorijevanja
goriva, gdje se po prvi pllfa pojav/juju smjese kao radno lijc/O. Pro/Os top/OIl'
je dat u pog/av/ju esl1aesl objanjel1jelll sva tri l1a611a prenosa top/ote, sa
posebnim akeelltom na konvekeiju pri razliCitim okolnostil11a. Problel11atika
vlainog vazduha podijeljena je I< dva poglav/ja. U sedamnaeslom pog/al'/ju
objaiJnjeni .I'll parametri vlainog vazduha i njegova promjena stanja, a 1/
osamnaestom tehnicki proeesi sa v/ainim vazduhom. Zatim s/ljedc sistemi za
h/aaenje u energetskim postrojenjima, sa posebnim akcenlom na povratno/ll
h/aacnju koje se llajces'C;e susreee u praksi. Na sal/1OIll kraju knjige dati su
izmjenjivaci toplote, sa akeentom na izmjenjivaL'imll lipa S110P cijevi II platll.
Tuzla, seplembar 2003. god. Autori
SADRZAJ
Simboli vii
I. Uvod 1
1.1. Toplotno stanje 1
1.2. Termickc velicine staJ1ja 2
Temperatura 2
Pritisak 3
Specificna zapremina 6
1.3. Termicka jednaCilla stanja 6
Temperatumn polje 7
Gradijent temperature 8
Specificni toplotni protok (fluks) 9
1.4. Rad II
Problemi 13
2. Idealni gasovi 15
2.1. Osnovni zakoni idealnih gasova 15
2.2. JednaCina stanja idealnoga gasa 18
2.3. Univerzllina gasna konstanta 19
Problemi 21
3. Prvi zakon termodinamike 23
3.1. Unutrasnja energija 23
3.2. Specificna topIota 24
3.3. Rad, snaga i pv dijagram 25
3.4. Matematicki izraz prvog zakona teimodinamike 28
Problemi 29
4. Promjena stanja idealnih gasova 31
4.1. Izobarski proces (p = const.) 31
4.2. Izohorski proces ( V = const.) 33
4.3. Izotermski proces (T = const.) 35
4.4. Adijabatski proces (Q = 0) 37
4.5. Politropski proces 40
Problemi 42
5. Entalpija 47
5.1. Rad sa potiskivanjem - tehnicki fad 47
5.2. Idealni i realni klipni kompresor 49
5.3. Visestepena kompresija 50
5.4. Adijabatsko prigusivanje (h = const.) 52
Prob1emi 53
6. Drugi zakon termodinamike 57
6. I. Kruzni procesi i termodinamicki stepen iskoristenja 57
6.2. CanloWv kruZlli proces 59
Prostorna disluetizacip
163
(d. EntlOpiJ:l i matcmaticki izraz drugog zakona termodinamikc 63 Diskretizacija jedllacillJ
166
6.4. Proracull cnlropije 66 Pocetni i granicni uslovi
173
6.5. Entropijski dijagral1l 67 Problemi
178
Problemi 69
12. Rashladni cikJusi
183
7. Maksimalan rad, cksergija i ancrgija 73 12.1. Idealni Carnotov ciklus
183
7.1. Maksimalan r.ld 73 12.2. Stvarni rashladni ciklus
185
7.2. Eksergija i anergija 75 KOl1lpresor
186
7.3. Prikazivanje raOOe sposobnosti u hs dijagrarnll 77 Kondenzator
188
Problemi 78 Pothladivac
189
Prigusni ventil
189
3. Vodena para 81 Isparivac
191
8.1. Velicine stanj:l vodellc pare 82 12.3. Toplotnc plll1lpe
194
8.2. Toplota ispar.lvanja 83 12.4. Radni fluidi U obrnutim terrnodinarllickim ciklusima 196
8.3. Toplotni 7:\' dijagram za vodellu paru 84
Problemi
201
8.4. V lazlla para 85
8.5. stmja V!<'ZllC pare 87
13. Termodinamicki ciklusi kod SUS motora 205
Izobard., p = const. 87 13.1. Vazdusni stalldardlli Ottov ciklus
206
Izohora, v = const. 88 13.2. Vazdusni standardni Dieselov ciklus 208
Adijabata, Q= 0 89 13.3. Vazdusni stalldardlli Sabatheov ciklus 209
8.6. Pregrijana vodena para 91 13.4. Poredeqje vazdusnih standardnih ciklusa za SUS rnotore 211
8.7. Van-der Waalsova jcdnaCina stanja 91 Problemi
213
8.8. Mollierov hs dijagram za vodenu paru 93
Problemi 95 14. Idealne gasne smjese
217
14.1. Sastav, molekulska masa i gasna kOllstanta sn'\iese 218
9. Energetski riklusi na vodenu paru 107
Maseni sastav smjese
218
9.1. Rankineov ciklns 107
Zapreminski sastav smjese
219
9.2. Efekat pritisb i temperature na Rankineov ciklus 108
Molski sastav sn'\iese
220
9.3. Ciklus sa mednpregrijavanjem pare 111
Veza izmedu masenog i zapreminskog udjela 221
9.4. Ciklus sa regenerativnim zagrijavanjem napojne vode 111
14.2. lednatina stanja idealne gasne smjese
221
9.5. Odstupanje stvarnog ciklusa od idealnog 115
14.3. Specificna toplota ideallle gasne srnjese 223
Gubici u cijevima 116
Problemi
225
Gubici u turbini 116
Gubici u puu.,i 117
15. Sagorijevanje iii izgaranje goriva
229
Gubici u kondenzatoru 117 15.1. Karakteristike i elementarni sastav goriva
229
9.6. Ciklusi uukleamih elektrana 117 15.2. Proces sagorijevanja goriva
232
Problemi 125
15.3. Toplotna moe iii entalpija sagorijevallja
235
15.4. Temperatura adijabatskog plarnena
236
10. Difercucijalue jednacine strujanja fluida 133
15.5. Kontrola procesa sagorijevanja
237
10.1. Jednaciue Navier-Stockesa 133
Problemi
239
10.2. Jednaciua kontinuiteta 137
10.3. Jednacina energije 139
16. Prostiranje iii prenos toplote
243
Problemi 145
16.1. Kondukcija
244
Diferencijailla jednaCilla prostiranja toplote 248
11. Graficko odredivanje temperaturnog polja 147 16.2. KOllvekcija
257
11.1. Metoda konal:nih razlika 147
Proticanje fluida
257
11.2. Metoda konal:nih clemenata 151
Koeficijellt prelaza toplote
258
11.3. Metoda ko!,acnih zapremilla 163
Teorija slicnosti
260
ii
16.3.
16.4.
17.
17.1.
17.2.
17.3.
18.
18.1.
18.2.
18.3.
18.4.
18.5.
18.6.
18.7.
19.
19.1.
19.2.
19.3.
20.
20.1.
20.2.
IV
Koeficljent prelaza toplote kod prinudne konvekcije
Siohodna iii prirodna kO:lVekcija
Kondenzacija i kljucanje
Radijacija
Snaga emisije i emisivTlost
Ukupan koeficijent prenosa toplote
Prohlerni
VlaZaIl vazduh
Nezasicen vlazan vazduh
Zasicen iIi prezasicen vlazan vazduh
Temwdinamicke osobine vlaznog vazduha
Sadrzaj vlage
Gustina
Relati\11a vlaznost
Stepen zasicellja
Specificna entalpija
\fo:iierov hx dijagram za vlazan vazduh
Promjena stanja vlafuog vazduha
Izobarsko zagrijavanje i hladeaje
Izobarsko-izentalpska promjena stanja
Izobarsko rnijesanje dvije struje vlaznog vazduha
Dodavanje vode iii vodene pare vlaznom vazduhu
Problemi
IshIapIjivanje vode
Pojave kod ishlapljivllI!ia
Daltonov zakon ishlapljivanja
Problem psihrometra
Smjer promjene stanja vazduha
Krajnja granica hladenja
Izmjena toplote pri isblapljivanju
Tehnicki procesi sa prirnjenom ishlapljivanja vode (susenje)
Visestepeno susenje
Posebni nacini susenja
Problemi
Sistemi za hladenje u energetskim postrojenjima
Protocno hladenje
Povratno hladenje
Proracun rashladnog tomja po Sherwoodu
Problemi
Izmjenjivaci topIote
Prenos toplote
Rnlika temperatura
Ukupni koeficijent prenosa toplote
Pad pritiska
Pad pritiska u cijevima
268
272
275
276
277
279
281
291
293
293
293
295
299
300
301
301
305
315
315
318
320
322
324
331
331
332
334
336
337
339
346
349
351
355
359
359
359
365
371
373
373
373
380
382
382
Pad pritiska uslijed prOIllJcnc sl11Jcra stnlJanp
Pad pritiska u plastu
20.3. Proracul1 izmjenjivaca toplote
Problemi
Literatura
Indeks
38-+
384
386
393
395
399
V
r
vi
Simboli
A
a
B
h
c
c
c'
D
d
E
Eu
F
f
Fr
G
g
Gr
H
h
I
K
k
L
M
m
povrsina, m
2
specificna anergija, J/kg
parametar van-der Waalsove jednacinc stanja
ubrzanjc, lll/s
2
temperaturna provodljivost, m
2
!s
koeficijent proporciona1nosti
zapreminski koeficijent top1otnog sirenja. 11K
parametar van-der Waalsove jednacine stanja
zapremina 1 kg molekula, mJ/kg
molska specific1I3 toplota, J/(kmoI'oC) iIi J/(kmoI-K)
masena specificna toplota. J/(kg'C) iIi Jl(kg'K)
zapreminska specific:Ja top Iota, J/(m"C) iii J!(mJ-K)
dijametar, m
dijamelar, m
energija, J
elektricni potencijal, V
specificna eksergija, J/kg
Eulerov broj
si1a, N
,. ,
povrsma, m-
koeficijent trenja
Freudeov broj
masa, kg
maseru protok, kg/s
gravitaciono ubrzanje, m/s2
maseni udio, kg/kg
Grashofov broj
entalpija, J
Vlsma, m
specificna entalpija, J/kg
relativni koeficijent prelaza toplote, 11m
jarina elektricne struje, A
koeficijent proporcionalnosti
Poissonova konstanta iii eksponent adijabate
ukupan koeficijent prenosa toplote, W/(m
2
'K)
zapreminskirad,J
snaga, W
specificni zapreminski rad, J/kg
duzina, m
molekulska masa, kg/kmol
masa, kg
maseni protok, kg/s
moment, J
masa, kg
mascni protok, kg/s
N'
Nu
P
Pc
Q
q
ro
rt
Re
S
s
St
T
t
U
u
v
v
W
w
x
z
viii
molarna zapremina. mJlkmol
broj molekula u zapremini V
snaga, W
broj molekula po jedinici mase
broj molekula po jedinici zapremine
eksponent politrope
koliCina materije, I"nol
Nusseltov broj
pritisak, Pa
Prandtlov broj
koliCina toplote, 1
toplotni tok, W
speciflcna kolicina toplote, l/kg
toplotni tok, W
specificlli toplotni tok, W/m", W/m
3
,
individualna gasna konstanta, J/(kg'K)
elektricni otpor, n
Of pot,
univerzalna gaslla konstanla, J/(kmol'K)
top lOla isparavanja, J/kg
kompresioni odnos
zapreminski udio, m
3
/m
3
radijus, m
terrnicki otpor, (m
2
'K)IW
toplota isparavanja vode na 0 DC, J/kg
topiOIa topljenja leda na 0 DC, J/kg
Reynoldsov broj
entropija, J/K
povdina, m
2
duiina, m
specificna entropija, J/(kg'K)
Stantonov broj
apsolutna temperatura, K
temperatura, DC
unutrasnja energija, J
specificna unutrasnja energija, J/kg
brzina, mls
3
zapremma, m
. 3/k
specificna zapremma, m g
tehnicki rad, J
snaga, W
brzina, mls
specificni tehnicki rad, J/kg
sadrZaj pare iIi stepen suhoce, kglkg
molski udio, kmollkmol
sadrZaj vlage ili vlainost, kg/kg
faktor kompresibilnosti ... 3
potrebna koliCina vazduha za sagoflJevanJe, nm Ikg
Grcka slova
a iskoristeni dio ugljenika iz goriva
koeficiJent preuosa topIole kOl1vekcijom, W/(m"K)
apsorptivuost
f3 zaprerninski koeficijent topIotno.s sirenja, 11K
X sadrzaj vlage, kmollkmol
l.' koeficijedt hladenja
koef1cijent grijaqja
emisivnost
(jJ odno.; ubrizgavanja
reIativna vIaznost
'7 termodinamicki iIi tennicki stepen iskoristenja
efikasnosl
toplotni stepen djeIovanja izmjenjiva':a toplote
Il. koeficijent suviska vazduha
topIotna provodljivosL, W/(mK)
J.i masa jednog mC'\ekula, kg
dinamicki viskozitet, Pa's
v kinematski viskozitet, m
2
/s
e temperatura, DC
p gustina, kg/m3
unutrasnja (Iatentna) topIota isparavanja, J/kg
reflektivnost
Boltzmanova konstanta, W/(m
2
'K
4
)
koeficijent ishlapljivanja, kg/( g'm
2
)
napon ili naprezanje, Pa
r vrijeme, s
transrnitivnost
n zapremina, m
3
V spo\jasnja topIota isparavanja, Jlkg
odnos pritisaka
stepen zasicenja
ix
x
(hod
1. Uvod
Za razliku od drugih fizickih llauka, OSllovna nacela tennodillamike
nisu postavljena u logicllom obliku do tridesetih godina devetnaestog vijeka.
eak ?ita vise, jos ima eksperata koji tvrde da teml0dinamika nije (;ista nauka.
Medutim, 0 tome se nece raspravljati ovdje. Dovoljno je reci da tennodillamika
predstavlja sa, na primjer, mehanikom i elektromagnetizmom jedno od glavnih
podrucia materijaillih nauka. Istoriju ovog jJodrucja proucavali su mnogi
filozofi i poznati naucllici. Newton, Camot, Joule, Kelvin, Rankine i Thompson
sarno su neki od onih koji su daE veliki doprinos ovom podrucju. Ipak, nakon
svega, ;ta je to tennodinamika? Moze se reci da ona proucava toplotu, rad i
energiju. Vise od toga, tennodinamika se bavi fundamentaInim i osnovnim
zakonima prirode koji objasnjavaju relaciJe koje postoje izmedu toplote, rada i
energije. Tennodinamika je, kao i matematika, zasnovana na nekoliko baznih
principa koji ce se detaljnije diskutovati kasnije.
U tennotehnici se razmatraju tehnicki aspekti transfonnacije energije,
primjenjuju se zakljucci tennodinamike i proucava prenos toplote. Ta
razmatranja polaze od metode dobijanja, pretvaranja, prenosa i koristenja
toplote, kao i od principa rada i konstrukcionih karakteristika toplotnih aparata
namijenjenih razmjeni toplote. U uzem smislu tennotehnika moze oznaciti
oblast u kojoj se proucavaju zakoni prostiranja toplote, a teoretsku osnovu
tennotehnike predstavljaju principi tennodinamike i fenomeni vezani za prenos
toplote. Posebno mjesto u tennotehnici zauzimaju procesni aparati, a prije
svega izmjenjivaci toplote. Toplotnim bilansiranjem procesnih aparata
ocjenjuje se iskoristenje energije i odreduju se gubici energije, sto omogucava
utvrdivanje najvaznijih tehno-ekonomskih karakteristika procesa.
1.1. Toplotno stanje
Toplotnirn stanjem nekog tijela naziva se skup citavog niza njegovih
fizikalnih svojstava koja su posredno iii neposredno pristupacna mjerenju.
Svako je od tih svojstava jedna od mnogobrojnih velicina stanja, jer je njegova
vrijednost znacajna za doticno stanje.
Neke od tih velicina odlikuju se time sto im brojcane vrijednosti
mnogo zavise od toplotnog stanja tijela. One su posebno pogodne za
proucavanje promjena stanja, pa ce se toplotno stanje mob jednoznacno
definisati ogranicenim brojem takvih velicina.
TCFIII()tiiIlUliii/,1l i /c"!Ilo/eillli/;u
1.2. Termickc vclicillc st'lBja
Kada se radi 0 pretvaranjll jednog ohlil..J energij: II dmgi (na primjer
topiotne u dmge 0blike energije), tada se pri posmatranju, analiziranjll i
proucavanju toga pretvaranja zahtijeva poznavanje energetskog (na primjer
toplotnog) stanja radnog tijela i velie ina koje to stanje karakterislI i odreduju.
Kako je sustina toplotne energije u kretanJu cestiea - u toplotnom
kretanju - razumljivo je da ee energetsko (toplotno) stanje biti izrazeno
veliCinama koje su spoljasnji odraz toplotnog kretanja. To su prije svega
temperatura (I), pntisak (p) i spe..:ifiena zapremina (v), koje su poznate pod
zajedniekim imenol1l- lemricke (osnovne) veliCine stanja.
Temperatura (1C, T K) obicno se definise kao stepen zagrijanosti
tijela. Medutim, njenu sustinu, kao sto je vee naglaseno, predstavlja kretanje
cestica molekula i atoma u njima.
. Temperatura, zapravo, predstavlja mjeru srednje kinetitke energije
translatornog kretanja molekula. Postoji prosta vcza izmed:J kineticke energije
translatomog kretanja molekula (m'w
2
/2) i temperature (7), dobijena lIa osnovu
kineticko-molekulame teorije, l1n/12=B'T, gdje je B koeficijent
proporcionalnosti.
Kako se vidi, posljednja jednacina daje vezu izmedu temperature, kao
makroskopske vclicine, i srednje vrijednosti kvadrata brzina kretanja molekula,
kao mikroskopske veiicine.
Kao !ito je poznato, temperatura se n1ieri termometrima. Rad mnogih
tennometara bazira sc na poznatom svojstvu tije\a da se pri zagrijavanju sire,
odnosno pri hladenju skupljaju. Na ovom svojstvu zasniva se izrada
tennometara sa gasovima i tecnostima, npr. zivinog termometra. Termometri
irmY
u
podjelu (skalu) za mjerenje temperature. Poznati su termometri sa
Celsiusovom, Reornirovom i Fahrenheitovom podjelom.
Zivilli tcrmometri mogu da se primjenjuju u granicama izmedu -30C
i pribliZno 550C. Na nizim temperaturama ziva se srnrzava, dok vise
temperature lie moze da izdrzi staklo termometra. Za mjerenje niZih
temperatura primjenjuju se druge teenos!i. \oje rnrzllu pri niZim temperaturama
(spiritus pri -115C, toluol pri -95 DC i sl.). Za mjercnje visih temperatura
upotrebljavaju se specijailli pribori - piromctri. Narocito je poznat i mnogo se
upotrebljava termo-e1ektril:ni pirometar, ciji se opis i funkcija daju u
specijalnoj literaturi (iz termiekih mjerenja).
Pocetak l:itanja temperature dat je na termometrima od 0 DC, iIi se kao
poeetak uzima tzv. apsolutna nula temperature - 0 Dabs (0 K).
2
Poznata jc zavisnost izmedu apsoilltne temperature (7) Izr3zcne II
stepenima Kelvill3 i temperature (I) izrazene u stepcllima Celsillsa, ~ j
T=273,15+1.
Razl;ka temperatura ista je, tj. TrTI=lr1h pod uslovom da TI II
odn0sno T2 i 12 mjere isto toplotno stallje.
Priti:;ak se definise kao sila na jedinicu puvrsine . .fedinica za mjerenje
pritlska po SI sistemu je Pascal (Pa=Nhl). U praksi se cesee koristi izvedena
jedinica bar (bar= I 5 Pa).
Ponekad se pritisak mjeri i stubom tecnosli (:live, vode itd). Odnos
izmedu vrijednosti pritiska, izrazene stubom tecnosti i silom na povrsinu, dat je
slijedeeim izrazom: p=p-g'h, odnosno h=pl(p-g), gdje je p - pritisak izrazen
silom na povrsinu, II pritisak izrazen stllbom neke tccnosti, p gustilla
tecnosti, g=9,Sl mil.
Na prin1ier, ako je p= 1 bar, tada ce bili:
za zivu: p,= 13,6 kg/dm
3
= 13,6'10
3
kg/m3; 1 bar= 1 0
5
N/m2
1z,=10
5
1(I3,6'1 03'9,SI )=0,75 m Hg (zivinog stuba);
za vodu: Pw=1 kg/dm
3
=10.1 kglm
3
; 1 bar=105 N/nl
h
w
=10
5
/(l03'9,Sl)=10,2 m VS (vodenog stuba).
Posto je pritisak p=9,SI'10
4
N/m
2
priblizno jcdnak, kao sto ee se
kasnije vidjeti, onom pritisku kojim spoljasnji atmosferski vazduh relativuo
ravnomjerno pritiskuje svojom tezinom Ila sva tijela na zemlji, pa i na povrsinu
zemlje, to se ta jcdiniea za mjerenje naziva tehnitka atmosfera iIi kraec
atmosfera (at).
Pritisak, kojim vazduh djeJuje na povrsinu zemlje, tj. spoljasnji
atmosferski pritisak, zavisi kako od atmosferskih prilika (prema kojima se
stalllo mijenja u relativno uskim granicama) tako i od visillskog polozaja.
Ako se uzme staklena cijev odredenc duzine, zatvorena na jednom
kraju i lIapunjena zivom do vrha, pa joj se otvoreni kraj spusti u sud takode sa
zivom, tada ee iz cijevi u sud da se izlije izvjesna kolicina zive, dok ce u cijevi
ostati i daljc stub zive, Ilad nivoom zive u sudu (vidi sliku 1.1). Taj stub (visina
zive u cijcvi) na morskoj povrsini i pri temperaturi zive od 0 C iznosiec 760
mm. Na svakih 10m visine iznad morskc povrsine, stub zive se smanjuje
prosjecno za I mm.
3
'/"rJllo,llIIillllikii i /(TlJ1o/chllikii
Slika 1.1 Normalni atrnosterski pritisak.
To znaci da ee pri nave denim uslovima spoljasnji vazduh, svojim
pritiskom na zivu u sudu, istierati zivu u cij( vi ni. visinu od 760 rnm, !ito
drugiP1 rijeCima znaci da spoJjaSnji vazduh svojim pritiskom drZi u ravnotezi
tezinu stuba zive vi sine 760 mIlL Iznad zive u cijevi, kao ilto je poznato, ostaje
prazan prostor koji se prema italijanskom t1zicaru, koji je prvi izveo ovaj
eksperiment, zove Torricellijeva praznina. Navedeni pritisak spoljasnjeg
vazduha, koji odgovara stubu Zive od 760 mm, pri OC i na morskoj povrsini,
naziva se normalni atrnosferski pritisak. Cesto se pritisak stuba zive od 760 rnm
i pri 0 C naziva joil i t1zicka atmosfera (atm).
Ranije je nadeno da jedJ'lom baru odgovara visina zivinog stuba od
750 rnm. Prema tome, odnos izmedn t1zicke atmosfere i bara biee: I atmll
bar=760/750=J,0133, tj. 1 atm=I,0133 bar=10133 mm VS.
Prilikom n"\ierenja pritiska treba uzimati u obzir temperaturu okoline,
ti. temperaturu zive u instrumentu.
Spoljasnji atmosferski pritisak se mjeri priborima koji se zovu
barometri, pa se spoljasnji atulOsterski pritisak cesto zove barometarski
pritisak. Poznati su zivin i metalni barometar. Dejstvo zivinog barometra bazira
se na principu izlozenom na slici 1.1.
U tehnickoj praksi narocito je potrebno mjeriti pritisak u zatvorenim
sudovima (vodene pare, sabijenog vazd,;'d itd.). Pritisak u zatvorenom sudu
moze da bude visi iIi nizi od spoljasnjeg almosferskog pritiska.
Ako se uzme savijena cijev koja je na oba kraja otvorena (vidi sliku
1.2a), i u nju naspe ziva, fada ee uslijed dejstva pritiska spoljasnjeg
atmosferskog vazduha u oba kraka savijene cijevi ziva stajati na podjednakoj
visini. Medutim, ako se jedan krak te cijevi pripoji za sud sa gasom, pritiska
viseg od atmosferskog, tada ce nivo zive u kraku cijevi gdje djeluje spoljasnji
atmosferski pritisak biti visi od nivoa zive u kraku koji je spojen za sud. (vidi
sliku L2b), odnosno razlika pritiska gasovitog tijela zatvorenog u sudu i
4
(I\'()r!
spoljasnjeg vazduha biee: fiJ-Pb=P". tj. fiJ=P,,+j'b. gdjc jc P.I - apsoiutni pritisak.
p" - nadpritisak (on pokazujc za koiiko jc l"'itisak lJ sudu \'i,i od pritiska
spoljasnJeg vazduha), Pb - baromctarski pritisak.
Nadpritisak se ntieri pribol'Om koji se zove manometar.
Zbog toga sto manol1lctri Lljere (pokazuju) nadpritisak, a ne apsolutni
pritisak, to je porcd naziva nadpritisak uobicajcn tako(te i nazi\' manometarski
pritisak.
Ako je, naprotiv, pritisak u zatvorenom sudu nizi od spoljasnjeg
atmosferskog pritiska, ziva ee se tada pcnjati u onom kraku savijene cijcvi
(pnbora) koji je spojcn sa sudom (vidi sliku 1.2c) i lIZ isto rasudivanje kao i u
prethodnom slucaju dobija sc: Pb-PJ=P" tj. j>,=Pb-P" gdjc je p, - razrjcdcnjc
(vakuum).
Pribor Za mjerenje razrjedenja ("akuuma) naziva se vakuumetar.
a} b) c)
Slika 1.2 Mjcrenje pritiska u zatvorenim sudovima.
Za mjerenje apsolutnog pritiska (Pa) potrebna su, kako se vidi, dva
pribora - barometar i manometar (odnosno vakuumetar).
Kao i barometri, manomctri i vakuumetri mogu biti sa zivom i
metalni.
Nije tesko uociti da su nadpritisak i vakuum, posto zavise (rnijenjaju
se) od spoljasnjih uslova temperature i pritiska, pomoene veliCine pri mjerenju,
sto znaci da nadpritisak i vakuum ne karakterisu stat"\ie gasa u sudu, tj. Pn i Pv
nisu veliCine stanja. Velicinom stanja moze da se smatra sarno apsolutni
I
I
,
i
J L'III((J(IlIUllIlll\{/ I {(","I()leI1JllA.-a
pritisak (P3)' Oll Sf facl! toga jcdlllo i uvodi usn: zuviSlloSti koje karakterisll
stanjc gasa.
Sto sc tii:c fizickc sustine oritiska, on je, isto tako kao i temperatura,
na osnovu kinelicke gasova, proporcionalall srednjoj vrijednosti
kinetickc energije translalomog kretanja molekula (za idealangas). Ovo ce biti
jasnije lek poslije izvodenja osnovne jednaCine kinetii:ke teorije gasova (za
pritisak).
Specificna zapremina (v) predstavlja zapreminu jedinice mase
(rn
3
/kg). Reciprocna vrijednost specificne zapremine jeste gustina p (kg/mY).
Jasno je iz ovih definicija da ee postojati slijedeei odnos izmedu gustine i
specifii:ne zapremine: v=l/ p, odnosno p=lIv.
1.3. Termicka jednacina stanja
Unutrasnji pritisak (P) kod gasova i tei:nosti ne zavisi od oblika
zauzetog prostora. Zavisi samo od vrste materije, od njene temperature (t) i
gustine (p) iii, sto jeisto, od njenc specifii:ne zapremine (v).
Velicine p, v, t homogene materije povezane su prema iskustvu
I I 'oil
primJcna JcdnaclI1c stanJu (I.!) LIlUCI da se lInutar posrnatranog tlJcla iii
posmatranog podrucJa prcsutno prctp0'ilU\!Ja hCll1i.Jska. mchullIcka i tcrl11icka
ravnotcza. To tijclo, iIi podrucJc, nc treba llledutil11 biti u ravnotdi S'l svojom
okolinom.
Temlicka jednacina stanja (!. I) m02e se pisati i u eksplicitnom
obliku:
p =/i(v, t) di)' h(p. I) iii I = (;(p, )')
(1.2)
Da bi se pronasla termicka jednacin3 stanja II bilo kojem od cetiri navedena
oblika, potrebni su ekspcrill1enti. Kod gasovitih materija moze se poci i od
nekih pretpostavki 0 unutrasnjoj gradi materije, pa onda analiticki doci do
jednacine stanja tijela. Ovinl su pltem posh osnivaci kineticke teorije gasova,
pri cell1U Sll na istrazivanje kretanja pretpostavljenih molekllia primUcnjeni
zako'li mehanike i statisticke matematike. Doslo se do rezultata koji su se
izvrsno slagali sa neposrednim eksperimcntima.
Temperaturno polje. Svaka fizicka pojava nalazi se u prostoru
vremenu Prema lome temperaturno polje biee odredeno prostorom
vremenom, tj.:
t = !(x,y, z, r) u ortogonalnom sistemu,
izrazom: ( L3)
F(P, v, t) = 0, (1.1 )
iji matematiiCki obIik zavisi od posmatrane materije. Ovakva veza naziva se
termickom jednai:in.>m stanja. Ovdje je preSutno pretpostavljeno da je tijelo
homogeno te da ima ujednacenu temperaturu t, ujednacen pritisak p i
ujednacenu specifimu zapreminu v (tj. ujednacenu gustinu p). Prema tome,
jednacina smnja ima smisla samo za one dijelove medija koji se nalaze u
unutrasnjoj IGlvnoteZi. Medutim, kada se na primjer temperature u raznim
takama nekoga gasa razlikuju, u gasu nema ravnoteze. U tom se slucaju ne
moze govoriti 0 nekoj vezi izmedu p, v i t prema (1.1) za say gas. To isto
vrijedi i za nehomogene mjesavine gasova kada im je sastav na raznim
J11jestima razlitit. Za homogenu smjesu, na primjer za vazduh, postoji naprotiv
jednaCina stanja prema (1.1) kojaje, naravno, primjenljiva tako dugo dok vlada
ravnoteu.
Da hi se 0 ovom ogranicenju vodilo racuna moze se, ako je potrebno,
prostor koji ispunjaw materija teoretski razdijeliti na takva manja podrucja za
koja se sruije sa dovoljnom tacnoscu pretpostaviti da u njima vlada unutrasnja
ravnoteu. Ab je materija homogena, onda se moraju za svako takvo podrucje
uvrstiti lokalDe prosjne vrijednosti za p, v i t. Na taj nacin dobice se onoliko
jednacina stanja islog oblika koliko je podrucja odabrano, Ako materija nije
homogena, mijenja St: jos i sastav od podrucja do podrucja. Prema sastavu se
tada mijenja i oblii: jednacine stanja od podrucja do podrucja. Zato svaka
6
t = (r, f{J, z, r) u cilindricnoll1 sistemu,
gdje su x, y i z prostorne koordinatc, a rvrijeme.
Pod temperaturnim poljel11 podrazumijeva se ukupnost trenutnih
temperatura u prostoru. Posto je temperatura skalarna velicina to je i
temperaturno polje skalarna veliCina. LJ termodinamici se razlikuju dva
temperaturna polja:
stacionarno temperatllrno polje,
nestacionarno temperaturno polje.
Stacionarno temperaturno polje je takvo polje u kome se temperatura
u posmatranoj tacki ne mijenja sa vremenom. Kod stacionarnog temperaturnog
polja (stacionami rezim) temperatura je funkcija samo prostornih koordinata,
tj.:

or
t = ji(x, y, z),
(1.4 )
Kod nestacionarnog temperatumog polja temperatura se rnijenja u
posmatranoj tacki tokom vremena. U ovom slucaju temperatura zavisi od
vremena i prostora, tj. prema (1.3):
7
7<'r'lIodilldlllika i lerll1{Jleilnikll
I =/(X, v, 2, ri. ( 1.5)
Ako temperatw'a zavisl od we tn koordinate, onda je to prostorno
polje (jednacina (1.3, a ako temperatura zavisi samo m
1
dvije koordinate,
onda se takvo temperalumo poIje nazi\'a ravansko (dvodimcnzionalno)
tcmperatumo polje, tj.:
1=/J(X,y, T),
Kada temperatura zavisi samo od jedne koordinate,
temperaturno polje zove se jednodimenzionalno polje. Tada je:
t = ij(x, f),
('I = at = o.
Cz oy
(1.6)
takvo
(1.7)
Sve tacke na jednom teoperatumcm polju, Koje imaju istu
temperaturu, erne izotermsko polje, odnosno izotermsku
povrsinv. Ako se izotermska povrsina presjece jednom ravni, onda se u toj
ravni dobije snop izotermi. Kako na jednom mjestu istovremeno ne mogu biti
dvije temperature, to se dvije povrsine sa raz!icitim temperaturama ne mogu
sjeei.
Gradijent temperature. Duz izoterme t temperatura se ne mijenja. U
svakom drugom pravcu postoji pron1iena temperature (slika 1.3).
t+/:,t
I-/:'I
1-2/:'1
Slika 1.3 Gradijent temperature.
Najveei pad temperature po jedinici duiine dobija se u pravcu normale
na izotermsku povrsinu. Ako se u posrnatranoj tacki (npr. A) temperatumog
polja postavi vektor, ali tako da se on po pravcu poklapa sa najveeom
promjenom temperature izmedu dvije izoterme, onda se takav vektor naziva
gradijent temperature. Prema tome, gradijent temperature poklapa se sa
pravcem najintenzivnije promjene temperature. Pri tome, pozitivna vrijednost
gradijenta temperature znaci pravac porasta temperature.
8
Gradijent temperature najcesce se matclTlatickl plcdstuvlja na slijcdcci
nacin:
gdje je:
i'l
grad I = 1/" . 'V I,
('1/
jedinicni vektor u pravcu normalc na izotennsku povrsinu,
n norrnala na izotermu.
( \.8)
Apsoilltna vrijednost gradijenta temperature imJ dimenziju Kim.
Posto se u svakoj tacki temperaturnog polja moze posta viti gradijent
temperature, povezivanjem gradijenata istih vcliCina dobija se poIje
temperaturnog gradijenta. Polje temperaturnog gradijenta predstavlja
ortogonalne tra!ektorije temperaturnog polja (isprckidane linije na slici 1.3).
Iz (1.8) vidi Sl da je gradijent temperature ustvari prvi izvod
temperature po nornlali, 11, na izotermsku povrsinll.
Specilicni toplotni protok (l1uks). U svakom tijelu gdje postoji
razlika temperatura doci ce do razmjenc topiote - topiotnog protoka.
Mnogobrojni eksperimenti su pokazali da se najintenzivnija razmjena topiote
izvodi po normali na izotennsku povrsinu i to od vise ka nizoj temperaturi.
Pod pojmom specificnog toplotnog protoka podrazumijeva se takav
vektor ciji se pravac poklapa sa vektorom temperaturnog gradijenta, a njegova
apsolutna velicina izrazava intenzitet toplotnog fluksa.
Na osnovu drugog zakona tennodinamike utvrdeno je da se prenos
topiote spontano izvodi uvijek u pravcu pada temperature. Prema tome,
specificni toplotni protok ima suprotan smjer II odnosll na gradijent
temperature. Sada se moze napisati specificni toplotni protok u oblik'U:
ij = -A.. gradl = -A.. 'VI, W/m2, (1.9)
gdje je A. koeficijent topiotne provodljivosti.
Koeficijent A. u opstem slucaju je tenzorska velie ina. On zavisi od
vrste rnaterijala, njegove strukture, temperature i vlaznosti. Dimenzija
koeficijenta toplotne provodljivosti je W I( m- K).
Komponenta vektora q na bilo koji drugi pravac (npr. x) biee takode
vektor (ii,). Njegova skalarna veliCina je:
q, = q-cos(n, x). ( 1.10)
9
I CI'IIlOllil1(1I/II/W I Icrnw{efllll/{li
Slicno polju leI11peratllrnih gradijcnata lllole sc dobiti i polje
specificnih loplotnih protoka. Ono JC takode llrtogonalno na temperntll:-JlO
Projekcije vektora 5pecificnog toplotnog protoka na koordinate X, .\', :::
sistema bice:
ZlLi"OSU:
zarosu:
zazosu:
at al
q' C05(/1, x} = -A'-;:-' cos(l1,x) = -A
all ax
)
01 () DI
q 'COS(I1,V = -A';;-' cos II,)' = -A'-'
(AI
ot
-A'-'
OZ
(1.11 )
Odredimo sada kolicinu toplote koja prode kroz elementamu povrsinu
Elementama povrsina dS, nalazi se pod llglom (jJ u odnosu na izotemlsku
poniiinu (stika 1.4). Sada je:
q, = q'cos(jJ,
odBosno:
dQ I
q = -A' grad/,cos(jJ= -,-,cos(jJ'
I dT dS
n
11
Stika 1.4
10
Kako Je:
nnda je:
lz (1.;2) bice:
iii:
I mc!
dS" = dS,-cos(jJ,
dQ._.
dT dS,
(U2)
(I 13)
Ako se kod tijela odredenih dimenzija (odnosno povrsine S) posmatra
toplotni fluks u intervalu TI do Tb ouda je:
Q
(1.14)
lz jednaCine (1.14) vidi se tia se za odredivanje koIicine toplote, koja
se preda u nekom intervaiu vremeua kroz odredenu povrsinu tijela, mora
poznavati temperatumo polje lInutar tijela. Prema tome, iznalazenje
temperaturnog polja predstavlja osnovni zadatak analiticke teorije provodenja
topiote.
1.4. Rad
Prije nego SIO se pronade oblik jednacine stanja za razlicite materije,
treba ispitati da Ii je i 1I kojoj je vezi promjena zapremine neke materije sa
radom koji se pri tome obavija. Ako se granicna ploha A nekog tijeIa, slika 1.5,
na primjer nekoga gasa, pomakne za pomak dl', obuhvaceni prostor povecava
se za prirast zapremine dV, pa je:
dV Ids.dA. ( 1.15)
A
II
'f,TlI/odlllilillikii i /(TIlIIJ/C/illdll
p
.. :-,-- US
<11
l'
- -.
Stika 1.5 Sirenjc i vanjski rae!.
Integraciju treba provcsti po citavoj povrsini A. Kaua je spoljasnji pritisak Pa
jednak unulrasnjell1 I' iIi kaua se od njega tek neznatno razIikujc, liJelo se
nalazi u rnehanickoj ravllotezi sa U tOll1 slucaju svaki ce element
ponsine cIA pri spomenutoll1 rOll1icanju izvrsiti protiv sHe dF=pdA neki rad:
Pri malolll pomcku citave povrsine elementarni rad ce bili:
dL = f P . cIA . ds
A
a prema (LI5):
dL = p'dV (za ll1ehanicku ravnotezu), ( 1.16)
Za konacno velike pron*ne stanja integracijom se dobija:
(l,17)
v,
Za izracunavanje integrala ovdje mora bili poznata zavisnost pritiska p
od zapremine V To vrijedi za bilo kakvu promjenu oblika zapremine materije,
ali ipak uz uslov da je na granicnoj plohi A trajno vladala mehanicka ravnoteza.
Osim toga i pritisak po citavoj granicnoj plohi mora bili ujednacen. U
protivnom trebalo bi dvostrukim integralom uzeti u obzir i neujednacenost
pritiska po plohi. To nece biti zadovoljeno pri jakom vrtlozenju gasa I. pn
naglim promjenama stanja, buduci da se lada u gasu pOjavljuje unutrasnje
trenje koje prouzrokuje neujednacenu distribuciju pritiska u unutrasnjosli, a to
se trenje ()vdie ne llzima II obzir. lz (1.17) se vidi da kod promjena stanp kod
kojth ncma V omjene zapremine, dV=O, gas ne vrsi nikakav mehanicki rad, bez
obzira cia Ii pri tome pritisak opada iIi raste.
12
Kada je, uaproti\'. mehanil'ka ramotc,;a pncmccena. posebno kada JC
spoljasnji pritisak manji od unutrasl1Jeg. PJ</i. npr. pI! pkom vrtlozenju gasa.
gas vrsi koristan rad dL samo protiv spoljasnjeg pritiska Pu, dakle dL=pa'd V, sto
je manje od rd V:
dL < p'dl' (mehanicka neravnotda). (1.18)
Ostatak (pd V'p,d V) pret\ara se u toplotu trcnja i sudara. McdUlim, izraz
(1.18) vrijcdi i kada je pa \eee od p, U tom slucaju nastaje zgusnjava:lje gasa.
pa sc za to trosi vise rada \dLI=IrJ'dV], ncgo !ito pokazuje izraz (L\6). Kako se
kod kompresije dovedeni rad racuna negativIlo, algebarski je dL<O i dV<O, tako
da i ovdje vrijedi izraz (1.1 S).
Problemi
1.1 Tacka 1:ljucanja vod:? je 212 OF, a tacka mrzlljcnja 32 OF, na Faluenheitovoj
skali. Na Celsiusovoj skali te su temperature 100C odnosno 0 dc. Izvedi
izraL, na osnovu ove informacije, koji povezuje te dvije temperatume skale.
1.2Izrazi 125C u K i OF.
1.3 Kolike su obicno kod nas Ijetne temperature u OF)
1.4 Koja ce temperatura biti izraiena istim brojem uK i OF?
1.5 Koju temperaturu pokazuje Celsiusova skala na termometru, ako pored 1*
Fahrenheitova pokazuje 0 OF?
1.6 Koliko OF oznacava apsolutnu nulu?
1. 7 Za projektovanje grijanja obicno se pretpostavlja da je okolina na -20C.
Koliko je to u OF?
1.8 Temperatura pregrijane pare u kotlu odrzava se u intervalu 500C do 520
C. Sta ce ovdje pokazivati termometar sa Fahrenheitovom skalom, ako je
ugraden kao kontrolni uredaj?
1.9 Manometar pokazuje pritisak 2,1 MPa, a na barometru se ocitava 98 kPa.
Izracunaj apsolutni pritisak.
1.10 Manometar saddi fluid koji ima gustinu 800 kg/mJ. Razlika vIsma
stubova fluida u dvije kolone manometra je 300 mm. Kolika je razlika
pritisaka? Kolika bi bila razlika visina fluida, ako bi istu razliku pritisaka
mjerio manometar sa zivom, cija je gustina 13600 kg/m
J
?
1.11 Visina stuba zive u koloni ma110I11etra, koji se korisli za mjerenje
vakuuma, je 700 nml. Barol11etar pokazllje 97 kPa. Odredi apsolutni pritisak,
7i:rll1oi1illllllIikll i lemlOleilllikll
1.12 Zivin3 kolon3 koristi sc za mjcrenJc razlikc pritisaka od 200 kPa u dlJclu
aparata slllJcstel10g vani. temperatura zimi jc -IS oc, a maksimalna
temperanlra ljeti 35C. Kolika ce biti razlika vis ina zivine kolone .Veti u
odnosu na zinlll, bua se n1jcri ova razlika pritisaka od 200 kPa?
podaei Sll dati za g,ustinu zive: -10C: 13620 kg,/m', 0 13595 kg,/n< 10 0C:
13570 kg/nl', 20C: 13546 kglm
3
i 30C: J3521 kg/m'.
1.13 Vertikalni cilindar sadrZi gasoviti argon. Cilindar je opremljen klipom
mase 40 kg i povrsine poprccl1og presjeka 0,025 m". Atmosferski pritisak izvan
cilindra je 95 kPa. Koliki je pritisak argona unutar cilindra'?
1.14 l\ivo vode II zatvorenom rezervoaru je 40 111. Pritisak u vazdusnom
prostoru iznad vode jc 120 kPa. Prosjeclla gustina vode je 1000 kg/ml. Koliki
je pritisak vode na dnu rezervoara'?
1.15 Vazduh mdse 19,395 kg zauzima zapremillll 15 m'. Kolika je specificna
zapremina vazduha? Kolikaje g,ustina?
14
M(,llfni
2. Idealoi gasovi
Pri pretvaranjll loplolne 1I mehanicku energijll kao radno tijelo
pokazalo se najzgodnije neko gasovilO tijclo. jcr Sll se gasovita tijela, zbog
svoje osobine koja se ocituje II tezl1ji da zallzmu sto je moguee wei prostor 1I
svojoj okolil1i, 0(11105nO zbog, os,)bil1e da mogu lahko da mijenjaju svoj oblik i
zapreminll, pokazala kao llajpogodniji posrednici u pretvarallju toplotne
energije 1I mehanickll.
Kao S(o je vee llaglaseno, l1a osnovu molekularno-killeticke teorije,
molekuli unutar tijela ne miruju, vee se l1alaze u nepreslail10m kretanju, a osim
toga, izmcdu molekuia djeluju privlacne sile. Ove medumolekularne privlacl1e
sile kod cvrstih tijela su l1ajjace i drze ih na okupu jedan blizll drugog dok su,
medutim, kod tecnih tijela te sile slabije, a molekuli jedan 0d drugog udaljeniji.
Zbog toga je cVfstO tijelo lllnogo kompaktnije od tecl1og. Odatle proizilazi da
cvrsta tijela imaju svoj oblik, a da ga lecna nemaju. Kod gasovitih tijela,
medutim, privlacne sile su lleznatne a molekuli su jako udaljeni jedan od
drugog, cime se i objasnjava naprijed podvucena osobil1a gasovitih tijela, tj.
njihova teznja da zauzmu sto je moguce veti prostor u svojoj okolil1i, odnosno
da lahko l11.ijenjaju Syoj oblik i zapreminu.
U termodinamici, radi uproseavanja njene analize, uvedena je
pretpostavka 0 takvom gasovitom radnom tijelu, kod koga je dejstvo
medumolekulamih privlacnih sila zanemarljivo (tezi nuh) i ciji su molekuli
materijalne tacke. Tako idealizovano gasovito tijelo dobilo je naziv idealan gas.
Iako idealan gas stvamo u prirodi ne postoji, ipak zakoni do kojih se doslo za
"idealne gasove" imaju veliki prakticni znacaj ne samo u njihovoj primjeni na
one gasove koji su po svojim svojstvima bliski idealnom gasu, nego i uopste.
2.1. Osnovni zakoni idcalnih gasova
Na slici 2.1 prikazan je aparat za proucavanje oblika jednacine stanja
za najjednostavnije materije - za gasove. U kalibrisanoj posudi A (sa skalom za
zapreminu) zatvoren je gas koji se ispituje. Zapreminu gasa pokazuje ziva na
skali za zapreminu. Posuda se nalazi u termostatu B cija se temperatura moze
podesiti po zelji. Pritisak u posudi A moze se prilagoditi pomocu zivinog
manometra C i pomicne posude D. Ako se mijenja temperatura kupke uz
odrZaval1je pritiska p, mjerenja pokazuju da se zapremina gas a mijenja lineamo
sa temperatmom po jednacini:
IS
'/i'llilOdilli/llii/ili I /el'llio/e/Illikil
l'd (. )
,'=--- ,
273.15
(21 )
B
Stika 2.1 Aparat za ispitivanje jednacine stanja.
poznatoj pod imenom Gay-Lussacov zakon. Gay-Lussac je tu zakomtost
pronasao 1816. godine. U jednacini je v specificna zapremina gasa pri
temperaturi I, a 1'0 specificna zapremina gasa mjerena pri 0 e, pri cemu se obje
vrijednosti odnose na isti pritisak. Ako se podaci unesu u vI dijagram, dobije se
stika 2.2. Za svaki pritisak dobija se po jedan pravac, od kojih svaki odsijeca na
ordinati kod 0 C vrijednost Vo. Svi pravci prave snop zraka sa sjecistem u onoj
tatki apscise koja lezi kod temperature t=-273,16 C. lednatina se moze
pojednostaviti zamjenom:
1'=1+273,15, (2.2)
pa se dobije:
1'=_1'_0_.1'.
273,15
(2.3)
Velitina l' moze se shvatiti kao temperatura sa skalom cija je nu1ta
tatka pomaknuta od ishodista Celsiusove skale za 273,15 0c. Za razliku od
Celsiusove temperature ona se naziva apsolutnom temperaturom i nekad se
oznatavala u cabs (stepen apsolutni). Kasnije je za to sIuzila oznaka OK (stepen
Kelvina), dok je danas internacionalno prihvacena jednostavnija oznaka K
16
Idea/IIi gasovi
(Kelvin). Stepen Kelvin jedna je od osnovllih jedillica u Medunarodnom
sistemu jedinica (Sl).
v
-273,2C
Slika 2.2 Rezultati Gay-Lussacovog eksperimellta.
Ako se, za razliku od opisanog eksperimenta, temperatura u
termostatu odriava konstantnom, a mijenja se pritisak, dobice se jednostavan
odnos izmedu zapremine i pritiska gasa, kako je to vee pronasao Boyle (1664) i
od njega nezavisno Mariotte (1676). Qni su pronasli da je za neku konstantnu
temperaturu gasa proizvod (p'v) neprol11ienljiv:
(p'v), = const. (2.4)
Pri raznim temperaturama i ova konstanta ima razlitite vrijednosti, tako da je
proizvod (p'v) funkcija temperature:
p'v = F(t) = F(T - 273,15) = FI(7). (2.5)
Ako se ove linije ucrtaju u pv dijagram, slika 2.3, dobije se niz jednakostranih
hiperbola sa parametrom T iIi, sto je isto, sa parametrom t.
p
v
Slika 2.3 Rezultati Boyleovog i Mariotteovog eksperimenta.
17
Tcrlllodil1wllika i li'nnotchllika
2.2. Jednacina stanja idealnoga gas a
stanja idealnoga gasa predstavlja medusobnu zavisnost
termickih (osnovnih) velicina stanJa. Ona je najprije izvedena eksperimentalno,
a kasnije na osnovu kineticke teorije. Za ovaj drugi naCin potrebno je da se
prethodno izvede osnovna jednacina kineticke teorije idealnoga gasa (za
pritisak).
Pretpostavlja se idealan gas, u kojem toplotno kretanje velikog broja
molekula (koje je prema kinetickoj teoriji haoticno) uslovljava da oni
ravnomjemo ispunjavaju cijeIu zapreminu gasa, sto znaci da je u svakom
elementu zapremine rasporeden jednak broj molekula. Pretpostavlja se takode
da su molekuli male elasticne Iopte. Posto je kretanje molekula haoticno, to ni
jedan pravac kretanja nema prednosti nad drugim.
Ako se posmatra proizvoljna zapremir.a V, u kojoj se nalazi N
molekula gasa, ouda ce broj molekula u jediuici zapremine biti:
II = NIV.
Osnovuajednacina kineticke teorije gasova, zajediuicu zapremine, ima oblik:
2 J.i.w
2
P=-/I--
3 2
(2.6)
Oua predstavlja, kao sto se vidi, zavisnost pritiska gasa od srednje vrijednosti
kineticke energije translatornogkretanja molekula.
Ako se posmatra 1 kg gasa, u kojem se nalazi N' molekula gasa, onda
ee broj molekula u jedinici mase biti:
11 = N'lv,
pa jednaCina (2.6), za jedinicu rnase, ima oblik:
Kakoje,uw
2
12=B'T,tojei p.v==!:..N'.B.T.
3
Za dva stauja posmatranoga gasa moze se pisati:
18
I
Idealili gllS() vi
p, '\', p, .\\ fI'v
--= -.--. = --== const.
r; T, T
(2.7)
Ovo je sjedinjeni BoyleMariotteov i Gay-Lussacov zakon. Za TI=Tz=const. iz
njega slijedi: fll'VI=P2'Vl, tj.: '
p'l' = const.,
(2.S)
sto cini BoylcMariotteov zakon, dokje ZJ PI=P2=const. odnosno \'I=vl=const.:
VI V, P P
- ==.....:.. == const., odnosllo -.!.. ==...:2. == ('onst (2.9)
r; Tz r; T2 .,
sto cini GayLussacov zakon.
Konstanta u jednaCiui (2.7) ne zavisi od stanja gasa vee sarno 0d
njegovih svojstava. Ona se ozna'::ava sa R, J/(kg-K), i zove se gasna konstanta.
Prema tome, za 1 kg gasa bite:
p-v= RT. (2.10)
Ovo je poznata Clapeyronova jednacina stanja iii jednaCina stanja idealnoga
gasa.
Za m kg idealnoga gasa (V=mv) Clapeyronova jednacina ce biti:
pV=mRT. (2.ll)
JednaCiha stanja idealnoga gasa predstavlja, kao 5to se vidi,
medusobnu zavisnost termickih veliCina stanja p, v i T.
2.3. Univerzalna gasna konstanta
Neka se dva razliCita idealna gas a nalaze u dvije jednake zapremine V,
od kojih je u prvoj zapremini broj molekula NI (koncentracija molekula Ill)'
masa jednog molekula J.il i pritisak gasa PI, dok je u drugoj zapremini analogno
- N2, /lz, J.i2 i P2.
Prema osnovnoj jednacini kineticke teorije idealnoga gasa (2.6) bice:
zajedan gas
za drugi gas
PI 1I3/l IJ.iIw,
2
,
P2 = 1I3n2J.i2 w/'
19
Terll10dillIJlllilia i lerlllolcllllika
Ako oba gasa imajl! jos iSle pritiske (PI=P2J i iste temperature (TI=T
1
)
bice f/(11'12= Jii'II'/' pa je 1 1 1 ~ 1 1 2 , odnosno 111'1'=112' V, tJ.:
(2.12)
Prcma tome, mzui idealni gasovi koji se nalaze u jednakim
zapreminama, na istoj temperaturi i pri istom pritisku, imaju isti broj m01ekula
(J\ vogadrov zakon).
Mase dva razliCita idea Ina gasa koji se nalaze u jednakim
zapreminama, na istim pritiscima i temperaturama, mogu cia se izraze kao:
IIlI = NO/I'g = K/;fl'N"
IIll = N2'f12'g = KM2'N"
gclje je: K ~ koeficijent proporcionalnosti, g ~ ubrzallje sile zernljine teie, MI i
Ml - molekulske mase gasova.
Na osnovu Avogaclrovog zakona oba posmatrana gasa moraju ima!i
takode isti broj molelrula, pa jt::
tj. ako se mase raznib idealnih gasova, koji se nalaze u istim uslovima
temperature i pritiska, odnose medu sobom kao njihove molekulske mase takvi
gasovi imaju takode isle zapremine.
Broj kilograma jednak molekulskoj masi naziva se kilogram-molekul
iii kmol. Na primjer, 1 kmol CO
2
=44 kg COl. 1 kmol N
l
=28 kg N2, 1 kmol
CH4=16 kg CH
4
itd. Jedan kmol je vrlo cesto mnogo pogodniji kao jedinica za
mjerenje kolicine nekoga gasa nego !ito je, na primjer, 1 kg.
U termodinamici cesto je potrebrio da se razni gasovi medusobllO
uporeduju po zapremini. U tu svrhu oni se svocle na iste uslove.
Konvencionalno je Z3 uslove pritiska p=760 mm Hg (1,0133 bar iii I atrn) i
temperaturu (=0 C (T=273 K) usvojen naziv normalni uslovi, dok je za us love
p=736 mm Hg (0,981 bar iii I at) i temperaturu (=20 C (T=293 K), koji su
blizi stvarnim uslovima u praksi, usvojen naziv tehnicki uslovi.
Prema izloZenom, a na osnovu A vogadrovog zakOlla, zapremina
kmola (Mv) za sve idea1ne gasove mora biti ista u is tim uslovima.
Za sve idealne gasove zapremina kmola u normalnim uslovirna bice:
Prema tome, specificna zapremina idealnoga gasa u normalnim uslovima je:
20
Idea/Ili gas()\'i
22.4 tv!
\' ~ --, odnosno g:.Jstina p = 22 4 .
At ~ .
Za sve druge uslo\'e, r;:zlicite od normalnih uslova, specificna
zapremina, odnosno gustina, moze da se izracuna na osnOV'J jeclnaCine stanja.
Iz jeclnacine st3nja mogllre je takode izracunati i gasnu konstantu R,
tj.:
R
pv 1,0333.0,98.10
5
22,4 8315
=r= 273.M =M,J/(kg-K},
odakle se dohija gasna konstanta za 1 kmol idealnoga gasa ~ univerzal11a gasna
konstanta:
R" = MR = 8315, J/(kmol-K). (2.13)
Prema tome, jednacina stanja za I kmol idealnoga gasa bire:
p'Mv = 8315T.
Problemi
2.1 Koliku zapreminu zauzirna 5 kg kiseonika pritiska 0,35 MPa i temperature
100C?
2.2 Na kojoj temperaturi ce azot pritiska 2 MPa imati gustinu 21,6 kg/m3?
2.3 U posudi zapremine 2 m
1
nalazi se argon na temperaturi 82C i pritisku 10
MPa. Kolika je masa argona u posudi?
2.4 Odredi zapreminu boce za kiseonik, ako pri temperaturi 18C i pritisku 2
MPa u posudu mora stati 2,5 kg kiseonika.
2.5 Koliku zapreminu ima 1,5 kg vodonika pri temperaturi 50C i pritisku 1,8
MPa?
2,6 Kolika je gustina vazcluha na temperaturi 28C i pritisku 99,85 kPa?
2.7 Na pritisku 2 MPa i temperaturi 22C zapremina odredene kolicine azota
je 0,4 m
3
. Odredi masu azota i njegovu zapreminu pri normalnim fizickim
uslovima.
2.8 Koliko se kilograma helijuma, azota i voclonika nalazi u rezervoaru
zapremine 0,06 m
1
na pritisku 17,5 MPa i temperaturi 20C?
71
I Crll/()(//I/IlIlIlAIl I IcrlllOleillllka
2.9 Prel\'ori 50 kg slijedeCih gasova u molo\'e: \'odonik, kisconik. azol. mclan,
hclijum. ugliendioksid, vodena para. yazduh.
2.10 Ako I kg lIgljcndioksida ima temperatunl 70C i pritisak 28 MPa, kolika
mu je zapremina i gustina')
2.11 Sfemi balon ima dijametar I 0 U njemu se nalazi vazdllh na pritisku
100 kPa i temperaturi 20C. Kolika je masa i broj molov:! vazduha u balonu?
RijeSi zadatak ako je u balonll helijum.
2.12 Za stvaranje vakuuma iznad tecnog helijuma koristi se vakuum pumpa.
Zapreminski protok helijuma na ulazll 1I vakuum pumpu je 1,5 m
3
/s. Na istom
nuestu izmjeren je pritisak IS Pa i temperatura -25C. Koliki je minlltni
maseni protok helijuma na ulazu u vakllum pumpll'?
2.13 Metalna sfera lInlltrasnjeg dijametr::. 0,15 m je evakllisana i izvagana.
Zatim je napurUena do pritiska 875 kPa nej:'oznatim gasom i ponovo izvagana.
Razlika u masi je 0,()025 kg. Sobna temperatura je 25C. Koji je gas u pitanju,
pod pretpostavkom da se radi 0 Cistoj rnateriji?
2.14 Iz rezervoara zapremine 10 m: ispllsta se vazduh u spoljasnju atrnosferu.
Prije pocetka ispustanja pritisak na rnanometru iznosio je 1,2 MPa. Za vrijeme
ispuStanja pala je temperatura vazduha u rezervoaru od 40C na 20C, a
pritisak na manometru pao je na 0,3 MPa. Koiiko kilograrna vazduha ce isteci,
ako je barometarski pritisak 735,6 mm Hg'?
2.15 Rezervoar zapremine 3 m
3
potrebno je napuniti vazduhom pritiska 0,6
MPa. Kompresor kojim se puni rezervoar ima kapacitet 2 m
3
/min vazduha
stanja 0,1 MPa i 15C. On usisava vazduh iz prostora temperature 20C i
pritiska 722 mm Hg. Koliko je vremena potrebno za punjenje rezervoara, ako
se vazduh u njemu ohladi na 27C?
22
I
I'/"\'/ ::llkOIl ICrll/odlll(/lIlikc
3. Prvi zakon termodillamike
3.1. Unutrasnja energija
Otprije su poznati oblici mehallicke energije (potcncipine i killeticke),
hemijs:-:e, nukleame, elektromagnetne itd. U terrnodinamici specifican oblik je
toplotlla ellergija iii, jos preciznije, toplotna unutrasrUa energija iIi samo
UIlutrasllja energija. E1emelltama ilustracija tog oblika energije dokazuje se
poznatim Iouleovim (slika 3.1).
I

I
(1+111)
Izolncija
Slika 3.1 Moguei na6ni pretvorbe mehanicke (potencijalne) energije u
toplotnu unutrasnju energiju.
Na pocetku procesa teret m imao je potencijaillu ellergiju mgh. Kada
se teret spustio na tlo, njegova potencijalna energija postala je jednaka nuli.
Kaze se da je pri tome izvrsen rad koji je jednak razlici potencijalnih energija.
Izvrseni rad utrosio se (ako se zanemare gubici) Ila zagrijavanje vode, sto je
registrovano i terrnometrom (Ila pocetku procesa temperatura vode bila je t, a
na kraju procesa je f+Llt). Ocito je da je teret m izgubio svoju ellergiju, a da je
voda tu energiju preuzela, tj. vrsenjem rada porasla je toplotna unutrasnja
energija vode.
Na slici 3.1 prikazalle su dvije varijante Jouleovog eksperimenta. U
prvoj je izvrseni rad trenjem zagrijavao vodu, a u drugoj rad je pretvoren u
elektricnu energijll kojaje proizvela toplotu i tako postigla isti krajnji efekat.
2}
TCI'Illoilillllmika i lel'll/olc!lIIika
Iz toga proizilazi da su i dimenzije za energiju u mehanici I
termoelinal11ici iste, Oznaka i dimenzije za toplotnll 1I1l1ltrasnju ellergijll su:
l' (N'm) iii (J),
a za jediniclI mase:
u (N-m/kg) iii (J/kg) ,
Bitno je takode uotiti da je toplotna unutrasnja energija povezana sa
tel11peraturol11 (kao sto je potencijalna vezan3 za visinski polozaj, kinetitka za
brzinll itd,) pa je ona lljedno i parametar stanja, Ta povezanos: objasnjava se
l11olekulamol11 gradol11 materije.
Toplotna energija zamislja se kao zbir energija polozaja
(potencijalnih energija) i energija kretanja (kinetickih energija)
molekula od kojih se sastoji dotitna materija, Dovodenjem toplote iliIi
kompnmovanjem, n:l priIl1ier, molekule se potinju brze krctati ilili njihovi
medusobni polozaji postaju blizi. Sve to izaziva promjenu unutrasnje energije,
slo se manifestuje povecanom temperaturom.
Slitno se mogu objasniti hemijska, nukIeama i neke druge unutrasnje
energije ali one za ovaj dio termodinamike nisu vaZne, pa ce se u nastavku pod
pojmom unutrasnja energija misliti sarno na loplotnu unutrasnju energiju.
3.2. Specilicna top Iota
Kao sto je pokazano u prethodnom poglavlju, utroskom potencijalne
energije iIi dovodenjem toplote, vodi mase m porasti ce temperatura za Lit, iii
od I, na 12. Matematicki to se moze izrazitijednacinom:
(3.1 )
U jednatini (3.1) c je koeficijent proporcionalnosti odnosno specifitna
toplota, cija definicija slijedi iz same jednatine (3.1), pa je:
(3.2)
Specificna top Iota je ona energija koju je potrebno utrositi da bi
jedinici mase neke rnaterije temperatura' porasla za jedan stepen Celsiusa iii
jedan Kelvin. Naravno, c je svojstvo materije i odreduje se eksperimentalno.
Za m=l kg, diferencijalnu kolitinll toplote i diferencijalnu promjenu
temperature izraz (3.2) imaee oblik:
24
PrI'i Z(IkOIl lerll/or/iIlUlIliA'
c = elq ,
dt
(33)
Ta definicija je dO';oljna i jednoznacna za nestisljive materije (cvrsta
tijela i te<:'nosti), ali je kod gasova treba dopuniti. "iaime, kod gasova je veoma
vazno da Ii je osim grijanja prisutna i promjena zapremine i kako. D\'a tipicna
primjera data su na slici 3,2,
';'-'11- 1

Izolacija
P=C01lSt

11
a) b)
Slika 3.2 Dovodenje toplote gasu pri konstantnom v, odnosno p.
Ako se u oba slutaja na sIici 3.2 zeli ostvariti jednak porast
temperature, u drugom slucaju bice potrebno dovesti vise toplote jer se tu
toplotom osim porasta temperature mora osigurati i sirenje gasa, odnosno
dizanje tereta m. Dakle, treba razlikovati:
dqp
C =--,
P dl
(3.4)
Tu indeksi vip oznatavaju da se proces odvijao pri konstantnoj
zapremini, odnosno pritisku. Prirodno, uvijek je cp>c
v

3.3. Rad, snaga i pv dijagram

Prerna definiciji iz fizike, rad je proizvod sile i puta kretanja u pravcu
sile_ Isto vrijedi i za rad u termodinamici, gdje se kaze da sistem vrsi rad prema
okoHni ako u toku procesa ostvaruje efekat podizanja tereta,
7;,rlllodill(//lzik(/ i 1'r/1l0IC/llZiAiI
Na slici 3.2b sib kOla se s3yladava JC lII'g, a put Je Iz, pa je iZHseni
r;1d:
L=mglz.
IstovremenQ, akQ je dijametar cilindra D, pritisak u cilindru ce biti:
a porast zapremine je:
pa se rad moze izraziti i kaQ:
iIi u diferencijalnQm Gbliku:
1I/.g
p=-,--,
D- '1[/4
D' .1[
LlV =--h
4
L = P',1V= //Igh,
dL = pdV.
(3.5)
(3.6)
(3.7)
Sasvim razuIDljivG, kada pritisak nije kQnstantan, kaQ u PQsmatranQm primjeru,
jedoa6na (3.6) treba da glasi:
v,
L= Jp.dV. (3.8)
v,
Zajedinicu mase gasa, isti izrazi ce biti:
d{ = p'dv, (3.9)
,',
l = Jp.dv. (3.10)
v,
Slicno lznesenQm i dalje ce se PQjavljivati velicine kGje se QdnQse na
m kg, i Qznacavat ce se velikim slGvima: L, Q, U itd., a Qne kQje se QdnQse na 1
kg oznacavat cSe se malim slGvima: l, q, u itd. AkQ se, medutim, kQli6na
izraZava kao protQk mase u jedinici vremena, kg/s, tada i rad ima dimenziju po.
jedinici vremena, lito. zapravQ predstavlja snagu i Qznacava se sa N, (J/s) iii
(W).
Rad l mQze se prikladnQ prikazati u tzv. pv dijagramu (slika 3.3). Gas
u cilindru, utroSkQm rada, kQmprimuje se Qd zapremine VI na V2, a pri tQme mu
26
F'/'\'l' :af.ilill /allliJdl/l(lIllike
ras(c pntlsak od PI na p, po. nckoJ z,msllosti p=f(l'l. PO\Tsina ispod linije
promjclle stanJa, I - 2, prema jcdllaCini (.3, 10) OZIl3cava izvrseni rad f.
p
dl pdl'
"
{=Spdl'
",
I'
Slika 3.3 Prikaz;vanje rada u pv dijagramll.
Pri tome p=j(v) zayisi Gd nacina kompresije i moze u opstem silicaju
biti bilo koja kriva. To znaCi da iako su, na primjer, krajnja stanja 1 i 2 jednaka,
rad moze biti vrlo razlicit (stika 3.4). Vodeci prQces kompresije po. krivoj a
dolazi se do. tQga da je lItrQseni rad manji negQ Qnaj prilikQm vodenja
kQmpresije po. krivQj b:
2
/p = J.,(v)
\
/// \/p=J.(v)
'//'// / / '\ I
///l'///
////''///
///////
///////
V
Slika 3.4 Rad kaQ funkcija tQka promjene stanja.
(3.11 )
27
Te,.,llodillillllikii I {ertllO{eitnikii
lz toga se zakljucujc da rad niJc vcliCina stanja, a sto je posljcdica
cinjenicc da p osim od v zavisi i od jos Jcdne vanjabk - temperature,
3.4. l\1atematicki izraz prvog zakOl:a termodinamike
Kao sto je pokazano u poglavlju 3. I., unutrasnja energija nckog
sistema moze se mijenjati dovodeci mll (iii odvodeci od njega) toplotu i rad.
Dovedena energija izazvala je (iii smanjenje) llnlltrasnje energije
sistema.
Prema opstem zakonll 0 cdrialljll energije, zbir svih energija prije
procesa mora biti jednak zbirll energija pos:ijc procesa (slika 3.5). Matematicki
izrazeno tajednakost ce bili:
(3.12)

u, \

PosliJe
Slika 3.5Zbir energije prije procesa i nakon njega.
Izvedena jednacina, u sustini, vee je izraz za prvi zakon
lennodinamilre, ali ga, S obzirom na konvenciju 0 predznacima, treba neznatno
korigovati, Nairne, smatra se da je proces pozeljan i pozitivan ako Se sistemu
dovodi topIota, a sistem daje fad (prin\ier na slici 3.2b, iIi primjer
automobilslrog motora kojem se dovodi top Iota kroz benzin, a on daje rad i
pokreee automobil), U ovom slucaju Q i L su pozitivni. Medutim, ako se
sistemu dovodi rad, a on daje toplotu, to se smatra negativnim i stetnim
procesom, pa su Q i L sa negativnim predznakom Za to sluie svi primjeri gdje
se say rad iIi sarno dio fada trenjem pretvara u toplotu (npr. njihanje klatna i
kretarge klipa u cilindru, iii omski otpor u elektrotehnici itd.).
Sada se jednaCina (3.12) moze preurediti u konacan oblik, tj, u izraz za prvi
zakon termodinamike:
(3.13)
a on se moze rijecima iskazati kao:
Dovedena toplota nekom sistemu (tijelu) trosi se na povecanje
njegove unullaSnje energije i obavljanje fada.
28
PITi 2akoll {el'lIlodilllJlJ1ike
U diferencijalnom obliku prvi zakol1 lennodinamike glasi:
dQ=dU+ dL, (3,14)
iii po jedinici mase ee biti:
dq = dll + dI,
(3.15)
dq = du ..c p-dv.
Prvi zakon termodinamike, 1I oblicima (3. I 3) do (3. I 5), mote se i
prosiriti ako se sistemu osim toplotne mijenjaju, dovode iii odvode, i drugi
oblici energije (potencijalna, kineticka, hemijska itd.), Ij.:
(3.16)
Za vecinu jednostavnih termodinamickih problema, medutim, posljednji izraz
nije od interesa.
Problemi
3.1 Dokaii da je cv=R/k-l.
3.2 Specificne topiote nekoga gasa su c
p
=1,6747 kJ/(kgX) i c,=1,4654
kJ/(kgK). Odredi molekulsku masu i gasnu konstantll gasa.
3.3 Molekulska masa nekoga gasa je 30 kg/kmol, a Poissonova konstanta
k=1,22, Odredi vrijednosti specificnih top Iota c
p
i c, gasa.
3.4 Molekulska masa vazduha je priblizno 29 kg/kmol, a Poissonova konstanta
k=I,40, Odredi gasnu konstantu vazduha i specificne toplote c
p
i C,.
3.5 Kucni hladnjak trosi 0,5 kWh elektricne energije za odrzavanje unutrasnje
temperature -18C, Ako za isto vrijeme u hladnjak ude 1700 kJ toplote, da Ii
ce se Ullutrasnja energija sistema znacajno promijeniti? Sistem cine hladnjak i
namirnice u njemu.
3.6 Ako se hladnjak iz zadatka 3.5 otvori, i u njega unesu nezamrznute
namirnice, temperatura ee porasti, Neka je sada potrebno 2 kWh elektricne
energije, kod istih toplotnih dobitaka, Kolika je sada promjena unutrasnje
energije sistema?
3.7 Da Ii je moguee sistemu dovesti 50 kJ rada, ako se od njega odvede 30 kJ
toplote? Objasni. Sistemu se dovede 75 kJ toplote, a unutrasnja energija mu
poraste za 45 kJ. Kolikije rad i koji muje predznak? Koliko se toplote izmijeni
i u kojem smjeru, ako sistem izvrsi 25 kJ rada, a unutrasnja energija mu opadne
')0
Terll1udillil/llika i /enllo/ehllikil
za 15 kJ? Odredi nepoznate II svil11 slucajcvima, skiciraj sistel11 i strelicama
naznaci smjer iZl11ijcnjenc toplote : rada.
3.8 U procesu kod konstantne zapremine sistemll se dovede 7 kJ toplote, dok
mll lInutrasnja energija poraste za II kJ. Objasni i dokali da Ii je tokom
procesa izmijenjen rad.
3.9 Koliki rad izvrsi f1uid ekspanzijom u cilindru sa khpom, ako ekspanzija
odvija po zakonu p=31'2+ 12/1''1
3.10 Jedan covjek oslobodi u okohnll 400 kJ/h toplote u stanju mirovanja.
Pretpostavi da otkale ventilacioni sistem u sali sa 2000 Ijlldi. Za koliko ce se
povecati unlltrasnja energija vazdllha 1I sali tokom prvih 20 minllta nakon
prestanka rada ventilacije'i Ako sala i Ijlldi Cine izo1ovani sistem, za koliko ce
se promijeniti lInlltrasnja energija sistema') Kako objasnjavas cinjenicu da
temperatura vazduha rask')
3.11 Jedan kg easa azota zagrijava se od 30C do 1500('. Izracl'naj promjeI:ll
unutrasnje energije azota koristenjem: stvame specificne toplote azota kod 0
C, stvarne specificne toplote azota na srednjoj temperaturi, srednje specificne
toplote dobijene integracijom polinomalne zavisnosti stvame specificne toplote
azota 0 temperaturi, srednje specificne toplote azota ocitane iz tabele,
3.12 Idealan gas se zagrijava od 500 K do 1000 K. Izracunaj promjenll
specificne unutrasnje energije koristenjem stvarne specificne toplote kod 0 0c.
Diskutuj tacnost dobijenih rezultata ako je gas: helijum, azot, ugIjendioksid.
3.13 Specificna topiota azota pri konstantnom pritisku na 0 C je 1,043
kJ/(kg'K), a na 200C je 1,052 kJ/(kgK). Odredi srednju masenu specificnu
toplotu azota, pri konstantnom pritisku i pri konstantnoj zapremini, u intervalll
od 0 C do 200C.
3.14 Odredi srednju molsku specificnu toplotu azota u zadatku 3.13.
3.15 Kolikaje unutrasnja energija 15 kg ugIjendioksida na temperaturi 152C?
3.16 Za koliko se razlikuje specificna unutrasnja energija ugljendioksida, na
temperaturi 15C, od specificne unutrasnje energije vodonika iste
temperature?
3.17 Vrijednost specificne unutrasnje energije ugljendioksida vodonika u
zadatku 3.16 izrazi u kJ/nm
3
.
30
Prolll/CIIO .lIon/a IIlmlnih gIlSO\'(/
4. Promjena stanja idealnih gasova
Pretvaranje toplotne energije u mehanickll vrsi se posredstvom neke
materije, koja se u tennodinamiei naziva radno tijcio. Ovo se vrsi u razlicitim
ureaajima i masinama iz kojih se pod cdredenim llslovil1la dobija mehanicki
rad.
Pretvaranjem toplotne u l1lehanicku energiju (i obrnulo), neprekidno
se mijenjaju velicine koje karakterisu stanje radnog tijela. Proll1jena slanja
radnog tijela mOle se odviJati uz proll1jenll svih tennodiual1lickih velie ina
stanja i uz dovodenje iii odvoaenje topiote, ali mole neka od velicina stanja da
ostane nepromijenjena tokolll proeesa.
Zavisno od toga da Ii se tokom proeesa dovodi iii odvodi top Iota i
dobija iIi trosi mehanicki rad, kao i od toga koja od veliCina stanja ostaje
nepromijenjena tokoll1 procesa, razlikuju se slijedece specijaine promjene
stanja radnog tijeia, odnosno slijedeci termodinamieki proeesi: izobarski
(p=const.), izohorski (V=eonst.), izotermski (T=eonst.) i adijabatski (Q=O).
Opsta promjena stanja lIZ dovodenje iii odvodenje toplote i
svih tennodinamickih velicina stanja naziva se politropska promjena stanja iii
politropski proees.
Radi svoje osobine da im se zapremina mOle znatno promijeniti kada
il1l se dovodi iii odvodi energija, gasovi su se pokazali kao vrio pogodan
posrednik pri pretvaranju topiotne u mehanicku energiju. Zbog toga je
proucavanje promjena stanja idealnih gasova od velikog znacaja u
tennodinamici. ZakIjucei do kojih se dode proucavanjem tennodinamickih
proeesa idealnih gasova mogu se primjenjivati, uz odgovarajllca ogranicenja, i
na stvama tijela.
Pri opisivanju navedenih tennodinamickih procesa u narednim
pogIavljima pretpostavljeno je da se masa idealnoga gasa (radnog tijela) tokom
procesa ne mijenja (zatvoreni tennodinamicki sistem).
4.1. Izobarski proces (p = const.)
Izobarski tennodinamicki proces predstavija stanja radnog
tijela pri nepromijenjenom (konstantnom) pritisku. Odnosi iZll1edu velicina
31
Tcnllodil1([lIIika i (cnllo(cllnika
stanja tokol11 proccsa, rad koj i se vrsi i kolicina toplote koja se dovodi iii
odvodi od radllog tijela l110gu se lahko odrediti na osnovu slijedeceg
razmatranja.
Neb se u cilindm (vidi sliku 4.1) nalazi idealni gas mase III, pritiska
Ph zapremine VI i temperature TI Gas je zatvoren klipom na kome se nalazi
teg mase G. Ako se spolja dovedc gasu kolicina toplote Q, gas ce se zagrijati na
temperatum 7
2
, pri cemu ce mu zapremina porasti na V2 Pritisak gas a se pri
tome nije promijenio, Jcr je masa tega na klipu ostala nepromijenjena. Prema
tome, proces se odvijao pri stalnom pritisku (pl=P2=p=consL).
lII,p, V"
lII,p, VI' T,
Poeetno stanje Konaeno
Slika 4.1 Primjer izobarskog procesa.
Toplota Q dovedena gasu jednim dijelom se trosi na povecanje
unutrasnje energije gas a (sto se oeituje povisenjem temperature), a dmgim
dijelom se pretvara u mehanic:ki rad, to jest tro!;i se na savladavanje spoljasnjeg
pritiska p i podizanje klipa. Ab se za ovaj slucaj (p=const.) primijeni
jedna6na prvog zakona terrnodinar.1ike, dobice se slijedeci izraz:
(4.1)
Jednacina stanja, napisana za poeetno i konac:no stanje gasa, glasi:
P'V
I
= mR1'
1
Dijeljenjem ovih jednacina dobija se:
V T. v T.
-L = -L, odnosno: -L = -L .
V
2
T2 V
2
1'2
(4.2)
Ovaj izraz predstavlja jednu od matematickih forrnulacija Gay-
Lussacovog zakona.
Izobarski proces se graficki u pv dijagramu prikazuje linijom
konstantnog pritiska, paralelnom sa osom v. Linije konstantnog pritiska
nazivaju se izobare.
32
Prollljcl/a sri/Ilia idca/,IlII gaSOl'a
Mehanicki rad izvrsen pri izobarskom procesu, po 1 kg radnog tiJela,
jednak je povrsini pravougaonika eija je yisina p, a oSlloyica
zaprernine LlV=I'rVI (\'idi stika 4.2), to jest:
odnosno za III kg radnog tijela:
1= p'(V2 - v.),
I p, = p, = P 2
[//7//7///7/1
I//////////./j
I///////////J
'1/ / / / / / / / / /.J
//////////
//////////

/////////
//////////
/////////
/////////
v, v, v
Slika 4.2 Grafieki prikaz izobarskog procesa.
(4.3)
Izobarski procesi se javljaju u mnogim slucajevima u tehnickoj praksi,
kao sto su grijanje prostorija, susenje, sagorijt. vanje i slieno.
4.2. Izohorski proces (V= const.)
Neka se u zatvorenoj posudi (stika 4.3) nalazi idealni gas mase III,
pritiska p" zapremine VI i temperature h Ako se spolja gasu dove de koliCina
toplote Q, zapremina gasa ce ostati nepromijenjena, dok ce se pritisak i
temperatura promijeniti. Proces.dovodenja toplote odvijao se, dakle, pri stalnoj
zapremini (VI = V
2
= V=eonst.), paje to izohorski proces.
Odnos pritisaka i temperatura pocetnog i konacnog stanja gasa moze
se odrediti na osnovu jednaCine stanja.
Za pocetno i konacno stanje je:
Dijeljenjem ovih jednaCina dobija se:
33
Ter/llodilllllllika i ICrinolc/lllika
(4.4)
Poeetno stanje Konaeno stanje
m,PI' V,TI 11I,p" V, T,
Slika 4.3 Izohorsko grijanje gasa.
Prema tome, pri izohorskim promjenama stanja pritisci pocetnog
konacnog stanja idealnoga gasa ocInose se kao temperature pocetnog
konacnog stanja gasa.
Graficki se izohorska promjena stanja u pv dijagramu predstavlja
linijom konstantne zaprernine paraieinom sa osom p. Izohorski proces sa
dovodenjem topiote gasu odvija se uz porast pritiska i temperature (vidi sliku
4.4a), a izohorski proces sa odvodenjem toplote od gasa odvija se uz smanjenje
pritiska i temperature gasa (vidi sliku 4.4b).
P P
P,I-------..2 PI f-------<>
PIt------4 P,f-----42
V VI-V, v V-VI-V, v
a) b)
Slika 4.4 Graficko predstavijanje izohorskih procesa.
Ako se za ovaj termodinamicki proces napise matematicki izraz prvog
zakona termodinamike, dobice se:
Q= V
2
- VI +L.
34
PrOIll/ella stall/II idea/"ih gasol'{Z
Kako se zapremina gasa nije promijenila, to nije izv\"sen nikakav
mehanieki rad sirenja, to jest L=O, pa liZ uslov da je u odgo\arajucem
temperaturnom podrueju c,o konstantno, slijedi:
(4.5)
odl1osno:
Dovcdena kolicina toplote Q utrosila sc, prema tome, samo na
povisenje temperature, odnosno na povecanje unutrasnje topiotne energije
idealnoga gasa.
SIiean proees, samo u drugom smjeru, odvijao bi se bda bi se od gasa
odvodiia topiota pri stalnoj zapremini. To je slucaj hladenja gasa pri stalnoj
zapremini.
Izraz za koliCinu (opiote, Q, koja se radnom tijelu dovodi iIi odvodi za
vrijeme izohorskog procesa, moze se napisati i u slijedecem obliku:
odnosno:
Kako je R=cp-c
v
i k = , to se zamjenom dobija:
c,
Q
ocInosno:
(4.6)
4.3. Izotermski proces (T= con st.)
Promjene stanja idealnoga gasa (iii termodinamickog sistema uopste)
pri kojima temperatura ostaje nepromijenjena, nazivaju se izotermske promjene
stanja iIi izotermski procesi.
35
'ii!mlOdill(l/lIihll i {('J'Jllo/c/illif-a
Ako sc idcailli gas pOd\TgllC proceslI, njegov prilisak i
zapremill3 ce se neprekidno povcC3vuti III smunjivuli. zavisno od toga da Ii se
lokom proeesa dovodi iii odvodi top iota,
Za pocetno stanje gasa jednacina st3nja ee im3ti oblik: {Jt"V
1
"=/I1'R'T, a
za konacno stanje P2' V)=1II'R- T. Kako Sll desne stranl' ovih jednacina jednake,
moraju bili jednake i lijeve stram:. 10 jest:
iii
Ako se izvrsi proIl1Jena stanja ideainoga gasa pri stainoj
temperaturi, uvijek ce proizvod pritiska I zapremine posmatrane kolicine gasa
biti jednak. Prema tome, moze se u opstem slucajll napisati:
pV = cons!. iii p'v = const. (4,7)
Ovaj zakcn ebpelimentaino su potvrc:iJi I30yle i te po
njima nazvan I3oyle-Mariotteov zakon.
Izotermski proees idealnoga gasa se u pv dijagramu graficki
predstavlja jednakostranom hiperbolom, koja se zove izoterma (vidi sliku 4.5).
Za zadato pocetno stanje ostaie tacke izoterme mogll se dobiti iz jednaCine
(4.7).
Slika 4.5 Graficki prikaz izotermskih proeesa.
Posto se pri izotermskom proeesu ne mijenja temperatura, to se ne
mijenja ni unutrasnja toplotna energija, pa je U
1
=U
2
, odnosno LlU=O. Ako se na
ovaj proees primijeni prvi zakon temlodinamike, dobiee se:
Q=L, (4.8)
sto znaCi da je kod sirenja (ekspanzije) potrebno dovoditi toplotu
koja je jednaka izvrsenom mehanickom mdu. Kod izotermskog sabijanja
36
i'romj<'llil Sla.'ljil idea/llih ga.\O\'{/
(kompresijc) rad sc trosi. pa da ne bi doSlo do povisenja temperature, mora se
odvoditi toplota u kolicini Jcdnakoj radu koji se trosi.
Povrsina ispod krive promjene stanja u radnom dijagramll ogranicena
je sa jedne strane krivom linijom, pa je izracunavanje rada pri izotermskim
proeesima znat;lo siozenije nego pri izobarskim.
Matematicki izraz za izracunavanjc dobijenog i lltrosenog rada pri
izotermskim proeesim3 ideainoga ga::a dobija se integracijom, a u konacnom
obliku giasl:
I' i p, P V
L=p,",' n-=m,R,Tln-'-=mR,Tin-2., (4.9)
p, P: V,
lzotermski procesi se prakticno vcoma te'iko mogu ostvariti. To Sll
idealni proeesi, koji se nastoje ostvariti pri sabijanju gasova (najmanji rad
sabijanja). Odvodenje toplote za vrijeme procesa izotermskng sabijanj:l postize
se hladenjem eilindra rashladnom vodom iii vazduhom.
4.4. Adijabatski proces (Q = 0)
Ako se sirenje iii sabijanje idealnoga gas a vrsi pod takvim izolacionim
uslovima da ne moze doei do bilo kakve razmjene toplote izmedu gasa (radnog
tijela) i njegove okoline, takav proees se zove adijabatski proees iii adijabatska
promjena stanja.
Adijabatski proces se prakticno tesko moze ostvariti. To je, dakle,
ideaian proees kod svih toplotnih masina. Ipak, u praksi ima proeesa koji su
vrlo bliski adijabatskim.
Kada se pri sabijanju iii sirenju ideainoga gasa klip u eilindru masine
kreee brzo, nema dovoljno vremena za prelaz toplote sa gasa na okolinu niti
obratno. U tom slucaju se razmjena toplote moze zanemariti, te se moze
smatrati da je proces tekao adijabatski. Ovakve proeese ispitivao je Poisson i
ustanovio da pri njima postoji slijedeea zavisnost izmedu pritiska i zapremine
gasa na pocetku i na kraju procesa:
(4.10)
C
gdje je k = 2. Poissonova konstanta.
C
v
lednacina adijabatske promjene stanja ideainoga gasa moze se
uopsteno napisati u slijedeeem obliku:
37
terfllOlIIlllIlIltKa Ilenlloleillllka
p' v' const. iii p-v' = COIlSt. (4.11 )
Adijabatska promjena stanja graficki se u I'v dijagramu predstavlja
hiperbolom viseg reda, 1coja se zove adijabata (vidi sliku 4.6). Adijabate su
razli6te za razlicite gasove, jer Poissonova konstanta k zavisi od vrste gasa.
p Ekspanzija pi KomprCSIJU
PI
" Izolemla
'-./
....
' .... , Adijahata
Adijahata

v,
Slika 4.6 Uporedni prikaz adijabatskog i izotermskog sirenja i sabijanja gasa.
Matematicki izraz pIVog zakona termodinamike napisan za
adijabatske procese ima oMik:
Iz ove jednaCiae slijedi:
(4.12)
Na osnovu ovog izraza moze se zakljuciti da se pri adijabatskim
procesima mehanicki rad mi iskljucivo na racun promjene unutrasnje toplotne
energije radnog tijela. PO adijabatskom sirenju rad se vrsi Ila racun smanjenja
unutrasnje toplotne energije radnog tijela, pa se adijabatskim sirenjem smanjuje
temperatnra radnog tijela_ Obmuto, pri adijabatskom sabijanju radnog tijela
raste unntrasnja toplotna energija radnog tijela na racun utrosenog rada pa,
prema tome, raste i temperatura radnog tijela.
Mehanicki rad koji se dobija pri adijabatskom sirenju, iii se trosi pri
adijabatskom sabijanju, moze se dobiti iz jednacine (4.12), uz uslov da je
specifiena toplota (c
p
i c
v
) 1constautna u posmatranom temperatumom intervalu:
(4.13)
Na osnovu jedoaane stanja idealnoga gasa moze se Ilapisati:
odalde je:
38
Promjella sIan/a idealnih gas() \ (J
T,
T, = PI' VI - Pc' V,
. !!lR
Zamjenom ovog izraza u jednacinu (4.13) doblja se:
U prethodnom izrazu uvcdcna jc smjena R=cpcv . Transformacijom
c
ovog izraza, uzimajuCi II obzir da je k = 2., dobija se konacan izraz za
c,
izracunavanje mehanickog rada pri adijabatskim procesima idealnoga gasa:
I
L=-.(p V -p, .V,).
k -I I I
(4.14)
Koristeci jednacinu adijabate, napisanu za pocetno i konacno stanje
gasa, dobija se odnos pritisaka i zapremina pocetnog i konacnog slanja gasa:
odnosno:
(4.15)
Ako se jednacine stanja za pocetno i konacno stallje gasa medusobno
podijele, i iz jedllacine adijabate uvrsti odnos pritisaka i zapremina, dobija se:
(4.16)
dokje odnos temperatura i pritisaka:
(4.17)
iii napisano u opstem obliku:
T V-I = const. pl-kr = const.
U prethodnim izrazima (4.15) i (4.16) se umjesto ukupne zapremine
VI i V
2
mogu pisati specificne zapremine VI i V2'
39
7('nllodillillllika i /el'lIlo/ehllika
4.5. Politropski proces
Sve prethodne promjeO" stanja samo su specijalni slucajevi opste
prOll'jene stanja. 'fa opsta prorrgena stanja termodinamickog sistema, koji se
odvija saglasno odredenom zakonu uz promjenu svih termodinami1:kih veli6na
stanja i razmjenu toplote i mehanickog rada izmedu posmatra,lOg sistema i
njegove okolinc, naziva se opsta politropska promjcna stanja iii politropski
proces.
Jednacina opste politropskc promjcnc stanja gasa glasi:
p'V" = const., ( 4.18)
gdje je 11 - eksponent politrope.
Kriva koja grafi1:ki predstavlja politropski proces nazi va se J:0litropa.
Pojedine tackt' pnlitrope mogu se dobiti raeunski iz jednacine politrope, iii
pomoeu gratickih metoda.
Ocigledno je ria se jednacina polilrope razlikuje od jedna6ne adijabate
sarno u cksponentu. Kod adijabate eksponent k je konstanta koja zavisi sarno
od vrste gasa, dok eksponent politrope II zavisi ne sarno od vrste gasa vee i od
uslova pod kojima se vrsi promjena stanja.
Ako su poznate velicine stanja za dvije tacke politrope, na primjer
PI'V, i pz'vz, onda se eksponent politrope moze odrediti pomoeu slijedeeeg
izraza, koji se dobija iz jednacine (4.IS):
11
Inp, -lnp2
Invl -Inv,
Izjednacine (4.1S) proiziIazi daje:
Inp + n-Inv = const,
to jest u koordinatnom sistemu Inp-Inv (vidi sliku 4.7) politropa se predstavlja
pravom linijom, ciji je tangens ugla nagiba n, to jest:
n = tga.
Eksponent politrope, n, moze da ima sve vrijednosti od minus
beskonacno (-<Xl) do plus beskonacllO (+<Xl).
1. Ako jc eksponent politrope n=O, tada je promjena stanja izrazena
jednacinom:
pi = p = const,
40
Prom/clla .IIIIII/a ii/culi, il! !!,IIS01'([
a to jc izobarska promlena stal1Ja.
log v
Slika 4.7 Prikaz politrope u dijagramu log fi - log v.
2. Ako je n= I, iJron"\iena stanja idcalnoga gasa izraiena je jednacinom:
VI" = VI' = const.,
koja predstavlja Boyle-Mariotteov zakon i odnosi se na promjenu stanja pri
stalnoj temperaturi.
3. Ukoliko je eksponent politrope jednak Poissonovoj konstanti, k, to jest n=k,
jednaCina promjene stanja dobiee oblik:
pl =COllst.,
a to je jednacina adijabate.
4. Najzad, ako je n=<Xl, tada se primjenom limesa dobija da je:
v = const.,
a to je izohorska promjena stanja.
U termotehllici, pri pretvaranju toplotne u mehanicku energiju i
obratno, najceSCi su politropski procesi cije krive Ide u podrucju izmedu
izoterme i adijabate, to jest takvi politropski procesi ciji je eksponent politrope
veci od 1 a manji od k (l <n<k).
Na slici 4.S su radi poredenja prikazani razliciti termodinamicki
procesi idealnih gasova. Punim linijama, desno od izohore, su predstavljeni
takvi procesi pri kojima se zapremina radnog tijela stanja 1 poveeava
(ekspanzije), dok su isprekidanim linijama (Iijevo od izohore) predstavljeni
procesi pri kojima se zapremina radnog tijela smalljuje (kornpresije).
.11
p
J Cr/ll(}(/lIlilllllka I Jcrll10lcl1ll1lW
11=0
()<:/1 ; 1
II"" 1
I
"N"k
~ ~
Slika 4.8 Razlieiti termodinamieki procesi u zajednickom pv dijagramu.
Zavisnost izmedu velieina poeetnog i konaenog s'artia idealnoga gasa
pri politropskim procesirna moze se, kao i kod adijabatskih procesa, dobiti iz
jednaeine politrope PI'V,n=P2'vt i jednaeine stanja idealnoga gasa. Ova
zavisnost se obieno izrazava u slijedecem obliku:
(4.19)
OCigledno je da je ovaJ IZfaz sliean odgovarajucim izrazima kod
adijabatskih procesa idealnih gasova.
Problemi
4.1 Kolieini od 200 nm
3
ugljendioksida, temperature 200 e, izobarski se
dovede 370 MJ toplote. Kolika je konaena temperatura gasa? Specifiena
top Iota se mijenja sa temperaturom.
4.2 Koliki se rad dobije ekspanzijom nekoga gasa, od 700 kPa do 175 kPa, po
zakonu pv=const.? Poeetna zapremina gasa je 0,5 m
3
.
42
Froll1j('//a slI/llja iilea/Ilih gW()\'([
----------------------------
4.3 Gas se komprimllje po zakonll p/'=const., od 100 kI'a i 0.15 m' do 525 kPa
i 0,03 m
J
Koliki je izvrseni md'?
4.4 Neki gas ekspanduje kod konstantne tem:'erature, 50 De, od 700 kPa do
350 kPa. Gasu se tokom ekspanzije dovede 50 kJ toplote, a dobije se 30 kJ
rada. Kolika je promjena unlltrasnje energije gasa'! Koliko bi se fada dobilo i
kolika bi bila promjena unlltrasnje energije ako bi se proces zavrsio u istor.1
konacnom stanju, ali uz polovinu dovedene toplote')
4.5 Pola m} llekoga gasa komprimllje se od 0,35 MPa do 1,75 MPa, po zakollll
pv=const. Tokom procesa od gasa se odvede 200 kJ toplote. Odredi promjenu
unutrasnje energije gasa.
4.6 U izolovallom rezeryoaru odvija se reakcija kod pritiska 150 kPa. fluid koji
ueestvuje u reakciji ima pocetno stanje 40 De i 0,0075 m
1
. Kako reakcija
odmice temperatura reakcionog fluida nste i dostigne 500 De, a zapremina
poraste do 0,375 m
3
. U tom trenutkll izolacija je prilagodena da propusti 50 kJ
toplote u okolinu, tako da ~ e ternperatura vrati na 40 e. a z:lprernina na 0,1 rn
3
.
Kolika je promjena unutrasnje energije tlllida tokom reakcije i tokom procesa
izmjene toplote, ako se za referentnu vrijednost uzme unutrasnja energija na
pocetku procesa?
4.7 Pola kg helijuma ekspanduje pri konstantnom pritisku, 100 kPa. od 0,03 m
3
do 0,3 m
3
Kolika je promjena unutrasnje energije helijuma') Ako je proces
adijabatski, a temperatura raste, koliki je rad sistema? Da Ii je u pitaqju
ekspanzija iii kompresija?
4.8 Komora sadrii gas specifiene toplote c,=IO,4 kJ/(kgK). Komora ima cvrste
zidove i okruzena je vodl.:nim kupatilom. Kao posljedica eksplozije
temperatura u komori poraste od 4 e do 1 170 e, a temperatura vode u
kupatilu od 4 e do 70 e. Odredi: izrqjenjenu toplotu, izvrseni rad i promjenu
unutrasnje energije gasa. Rezultate izrazi na I kg gasa.
4.9 Jedan kg kiseonika hladi se izobarski odvodenjem 400 kJ toplote. Koliki je
fad i promjena unutrasnje energije kiseonika')
4.10 Vazduh se komprimuje od 100 kPa do 630 kPa po zakollu pv
l
.
2
0=const.
Poeetna temperatura vazduha je 15C. Koliko se toplote izmijeni? Koliko se
rada utrosi?
4.11 Vazduh ekspanduje politropski od 1,12 MPa i 100 e do 0,14 MPa. Ako
je eksponent politrope /1=1,22 odredi: konacnll temperaturu i zapreminu,
izmjenjenu toplotu i dobijeni rad.
4.12 U rezervoaru zapremine 0,2 m
3
nalazi se 0,5 kg vazduha na temperaturi IS
e. Vazduh se zagrijava dok mu temperatura ne poraste na 200C. Odredi: rad,
dovedenu toplotu i promjenu unutrasnje energije.
43
T('r/Ilodil/(/II/ika i lerIl101(,/1IIiko
4.13 Koliki udio od ulozl:nl: toplote u polilropskol1l procesu ide na vrscnJI:
rada, a koliki na promjenlllllllllrasnje encrgljc')
4.14 Pri izobarskoj pronucni stanja, kod priliska 0.2 MPa, gustina vazduha se
promijeni za 0,5 kg/nr" a temperatura mu opadne za 200C. Odredi preostale
termicke parametrc stanja na pocetku i na kraju procesa,
4.15 Vazduh ekspandujc izotermski, u cilindru ,a klipom, od pocetllog stenja
0,8 MPa i 20C do pritiska 0,2 MPa. Odredi rad promjene stanja.
4.16 Vazduh pocetnog stanja 110 kPa i 15C komprimuje se adijabatski, u
cilindru sa klipom, do temperature 118C. Odredi rad kompresije i konacni
pritisak vazdllha.
4.17 Jedua desetina kg kiseollika llalazi se u cilindru sa klipom pri pocetnim
uslovima 150 kPa I 20C. Na klip se stavljaju tegovi te se kiseonik
komprinruje izotermski do konacnog pritiska 500 kPa. Izrasunaj izvrseni rad
tokom procesa.
4.18 Helijum ekspanduje u cilindru sa klipom po zakonu pv
l
.5=const. Pocetno
stanje helijuma je 0,1 m), 500 kPa i 300 K. Nakon ekspanzije pritisak je 150
kPa. Izracunaj izvrseni rad i izmjenjenu toplotll tokom procesa.
4.19 Vazeluh se komprimuje u cilindru sa klipom. T okom procesa kompresije
relacija izmedu pritiska i zapremine ima oblik pv
l
.25=const. Masa vazduha u
cilindrll jc 0,1 kg. Pocetno stanje vazdllha je 100 kPa i 20C. Vazduh se
komprimuje na 118 pocetne zapremine. Odredi rad i izmjenjenu toplotu.
4.20 Je<Ln m
3
vazduha pocetnog stanja 4 MPa i 300C ekspanduje izotennski,
u cilindru sa klipom, do pritiska 0, I MPa. Izracunaj izmjenjenu toplotu tokom
procesa .
. 4.21 Jedan kg vazduha pritiska 500 kPa i temperature 1000 K ekspanduje
adijabatski, II cilindru sa klipom, do 100 kPa. Izracunaj konacnu temperaturu i
izvrseni cad tokom procesa, ako je specificna top Iota vazduha konstantna i ako
zavisi od temperature.
4.22 Gasoviti belijum nalazi se na uslovima okoline, 100 kPa i 25C, u
cilindru sa klipom. Helijum se komprimuje izotermski do pritiska 700 kPa,
nakon cega ekspanduje adijabatski do pocetnog pritiska. Izracllnaj konacnu
temperaturu i specificni rad cjelokupnog procesa, Ako bi se umjesto helijrnna
koristio neki dvoatomni gas, da Ii bi konacna temperatura bila viSa ili niza'?
4.23 Izolovani cilindar sa klipom, pocetne zapremine 0,05 m
3
, sadrZi
llgljendioksid kod 100 kPa i 500 K. Gas se komprimuje do 1,4 MPa
adijabatski. lzracunaj konacnu temperaturu ako je specificna toplota
ugljendiuksida: promjenljiva, konstantna kod 25C i konstantna kod srednje
temperature.
44
['rollljel/ll .lllIlIjll idea/llih gll.IUI'1I
4.24 GasO\iti argon komprimujc SIC u c illlldru sa klipoll1 od 100 kPa i 20C do
400 kPa. Izracllnaj potreban rad po kg argonJ. ako jc proces: adijabatski,
politropski sa 11= I ,30.
4.25 U cilindru sa klipol11 nalazi sc vazduh. Pocctno stanje vazdllha je 0,5 nr\
150 kPa i 20C. Vazdllh se kOll1prill1uje prem3 zakonu p\,"=const. do konaclIog
stanja 600 kPa i 120C, Odredi: eksponent politrope II. konacnu zapreminu
vazduha, utroscni rad i izmjenjl'llu toplotu.
4.26 U cilindru sa klipol11 nalazi se vazduh pocetnog stanja 0,000 I nr'. 7 MPa i
1650 K. Vazduh ekspanduje politropski do zapremine 0,0008 m). Izracunaj
izll1jenjeni rad i toplotu.
4.27 Gas specificne toplNe 40 kl'(lunolK) komprimuje se politropski sa
eksponentom politrope 11=1,40. Da Ii ce izmjenjena toplota u procesll biti:
pozitivna, negativna, iii nula')
4.2P Gasoviti azot se zabrijava od 550 kPa i 35 0(: de 500 kPa i 1000 0c,
Izracllnaj potrebnu koliCinu toplote po kg azola:
45
TCrlllu(/il/illIlika i Tf'r'llTflT,'J'1IT1
46
El1ta/pljil
5. Entalpija
U odredenim termodinamiekim izrazima neke veliCine stanja se testo
javljaju, pa im se zbog toga daju imena i definicije. Posto mnogi novorazvijeni
izrazi zavise u potpunosti od tih velicina stanja, i oni sami postaju velicine
stanja. Jedan taka\' izraz, koji se javlja veoma cesto, je u+pv. Ova relacija,
sacinjena od velie ina stanja, definise entalpiju i dat joj je simbol h. Dakle:
II II + p'V, (5.1 )
H U+ p.v. (5.2)
Entalpija, kao i unutrasnja energija, je ekstenzivna veliCim. Siovo H
predstavlja entalpiju sistema i ima jedinicu (1). Siovo II oznacava specificnu
entalpiju iii entalpiju po jedinici rnase, tj. (1/kg). Entalpija, opet kao i
unutrasnja energija, predstavlja se sarno preko promjena stanja. Tabelarne
vrijednosti entalpije su vrijednosti izrazene u odnosu na neki referentni nivo.
5.1. Rad sa potiskivanjcm - tcbnil'ki rad
Ako se zeli da radno tijelo, nakon zavrsenog jednog procesa i
izvrsenog rada, ponovo ekspanduje i ostavi istu kolicinu rada, potrebno je da se
prethodno vrati u pocetno stanje. Na ovakav nacin rad se moze vise puta iIi
neprekidno ponavljati. Ovakav proces se, na primjer, odvija u pneumatskom
alatu (cekieu), koji treba neprekidno da radi uzimajuei vazduh iz nekog velikog
rezervoara, u kome se pri uzimanju manjih kolicina pritisak prakticno ne
rnijenja. U cilju dobijanja neprekidnog rada moraee vazduh izvrsiti viSe
procesa, a ne sarno proces ekspanzije sa PI na P2 (vidi sliku 5.1). Ti procesi su:
usisavanje pri konstantnom pritisku Ph
ekspanzija sa pritiska PI na P2, i
istiskivanje vazduha iz cilindra pri pritisku P2.
Za vrijeme procesa usisavanja, iz vazdusnog rezervoara, vazduh
pritiska PI ulazi u cilindar klipne masine i pred sobom potiskuje klip. Nakon
toga zatvara se ulazni ventil (tac:ka 1) i odredena (konstantna) kolic:ina vazduha
ekspanduje do pritiska pz (tac:ka 2), pei c:emu se izvrsi koristan mehanicki rad.
Tada se otvara izlazni ventil i klip, vraeajuCi se nazad, istiskuje vazduh pod
pritiskom P2 U slobodnu atmosferu. Odmah poslije zatvaranja izlaznog ventila
47
Tcrll/oliin([lIIika i /enno/ellllilm
(Jt\'ara se ulazni vcntil I cijeli proces se moze ponavlptl, ostvarujuci stalno
koristan fad ekspanziJe,
P
Slika 5.1 Tehnicki rad.
Za vrijeme procesa izobarskog usisavanja vazduha, svaki kilogram
vazduha iZVfSi rad w" predstavljen povrsinom is pod linije a-I u pv dijagramu,
koji se moze izraziti kao:
Ako se za vrijeme ekspanzije (1-2) ne dovodi niti odvodi toplota, onda
je to adijabatska ekspanzija, pa je rad W2, dobijen pri adijabatskoj ekspanziji:
odnosno:
iii:
gdje su:
48
hI - specificna entalpija vazduha koji ulazi u cilindar,
hz - specificna entalpija vazduha nakon ekspanzije.
Za izobarsko istiskivanje vazdliha iz cilindra tro!;i sc rad, prcdstavljell
povrsinom ispod linijc 2-b u pl' dijagramu, cija je vrijednost:
Ukupni korisni rad pri O\'om procesu jednak je razlici dobijenog rada,
W, i 11'2, i utrosenog rada, \\'.1, to jest:
Zamjcnol11 prethodnih izraza dobija sc:
odnosno:
(5.3)
Prethodna jednacina vazl za izracunavanje korisnog rada za slucaj da
je ekspanzija vazduha (iii radnog tijela uopstt') bila adijabatska. Ukoliko je
ekspanzija politropska, izraz za ukupni korisni rad ima oblik:
(5.4)
gdje je ql.2 - kolicina toplote koju (pri posl11atranoj politropskoj ekspanziji)
radno tije!o razl11jenjuje sa okolinoll1.
Zbog mogucnosti neprekidnog ponavljanja ovakav rad se moze
koristiti u tehnickim uredajil11a. U termodinal11ici se ovakav rad naziva tehnicki
rad.
Prema tome, telmicki rad je dat izrazom:
(5.5)
Ukupan rad koji je izvrsen, odnosno telmicki rad, dobijen .ie, dakle, na
racun sl11anjenja entalpije radnog tijela i dovedeue toplote.
5.2. Idealui i realni klipni kompresor
Na ulazu u cilindar klipnog kOl11presora (slika 5.2a) radno tijelo je pod
pritiskom Ph a na izlazu mu je pritisak Pl. Za kOl11presiju i za transformaciju u
mehanicku energiju ostaje razlika izmedu pritisaka PI i Pl. Da bi se radno tijelo
dovelo u cilindar i moglo djelovati ua klip, mora proCi kroz dovodne kanale i
usisni venti!. Dovod je relativno malog presjeka, pa je brzina strujanja radnog
tijela velika. Zbog toga se u dovodu pojavljuje prigu5ivanje, pa kOl11presija u
cilindru zapocinje od pritiska PI' koji je nizi od pritiska PI 5to ga radno tijelo
49
Terlllodill({lIIika i (erlllo/eiIllikll
ima prijc ulaska u kompresor. od stanja I (slika 5.2b) sa pritiskompi
GO stanja I' koje odgovara pritisku PI. ide po krivoj hl=const. Nakon toga
zapoCinjc adijabatska ko'nprcsija do stanja 2' i pritiska Pl', koji je visi od
pritiska P2 sto vlada na kraju odvoda. C odvodu nastaje prigusivanje, pa Tadno
tijelo napusta kompresor sa stanjem 2" i, naravno, uz pritisak P2. Kada ne bi
bilo prigusivanja u dvvodu i odvodu, komprcsiju bi opisivala adijabata 1-2.
p
a)
->

it,
it,"
h,
2' 2"

l'
b)
Stika 5.2 Kompresija u klipnom kompresoru sa gubicima u dovodu i odvodu
radnog tijela.
Bez prigusivanja, za komprimovanje bi bila potrebna mehanicka
energija proporcionalna povrsini a-1-2-d u pv dijagramu. To je minimalan
iznos za kompresiju od pritiska PI na pritisak Pb pa je ona:
(5.6)
Stvarna potrebna mehanicka energija biee veea- i proporcionalna je povrsini b-
1 '-2'-c u pv dijagramu, iIi:
w= hI' - h
2
,. (5.7)
5.3. ViSestepena kompresija
Proces kompresije moze, u principu, da se izvodi po izotermi, po
adijabati iii po politropi (vidi sliku 5.3). Ako se pri politropskoj kompresiji
topiota odvodi (ako se kompresor hladi), tada politropa (1-2") lezi izmedu
adijabate i izoterme. Kao sto se vidi sa slike 5.3, najmanji fad ee se trositi pri
izotermskoj kompresiji.
50
EII/alpija
2" 2'
Adijabata
Politropa
Izoterma
-'----7
"2 ":;' "2" Vi V
Slika 5.3 Izotennska (1-2), adijabatska (1-2') i politropsk.l (1-2")
kompresija u kompresoru.
Sto je visi krajnji pritisak pri sabijanju, to je tde ostvariti izotermsko
sabijanje u jedpom cilindru, odnosno jednostepenim sabijanjem. Mcdutim,
komprcsijom i mcdustepenim hladenjem gasa, kriva procesa se
priblizava izotermi (vidi sliku 5.4), tako da se na kraju sabijanja do zeljenog
pritiska p (stanJe 4) postize znatno niza temperatura od temperature koja bi se
imala pri jednostepenom politropskom sabijanju (stanje 5), odnosno
jednostepenom adijabatskom sabijanju (stanje 6). Na slici 5.4 prikazan je rad
kompresora sa trostepenom kompresijom, gdje linija 1-2' predstavlja
politropsku kompresiju u prvom stepenu, linija 2'-3 u drugom, a linija 3-4' u
trecem stepenu, dok pravolinijski odsjecci 2-2' i 3-3' predstavljaju medustepeno
izobarsko hladenje (2-2' izmedu prvog i drugog stepena kompresije, a 3-3'
izmedu drugog i treceg stepena).
P"

Po 0
v
Slika 5.4 Proces u kompresoru sa trostepenom komprcsijom.
51
Tenllot!illlllllika i l('nIlOle/lIIiAIi
-----------------------------------
Osjenecna povrsina na sliei 5.4 pn:dstavlja rad koji se lIstcdi trostepcnom
kompre5iJom sa l1ledllstepcnim hIJdcnjcm. U tel listed I i k2i znaliJa cncrgetska
prcdnost visestcpenc komprcsijc' nacl pn
visL5tepenoj kompresiji kompresor najeesce im3 i vise cilindara, snabdjeven je
hladnjacima za mcdustepeno hladcnje i zbog toga je skupljl. Ipak, usteda u
raclu, naroeito za vise pritiske, kompenzuje sve (e izclatke, a postizanje
clovoljno niskih krajnjih temperatUla omogucava sabijanjc (do tih pritisaka) bcz
bojazni da se uljc za podmazivanjc upali iii da dode do nekih drugih stetnih
posljedica u radll kompresora. Zbog svega toga, kompresori se u pruksi grade
do oko 6 do 9 at pritiska kao jednostepeni, a za vise pritiske kao visestepeni.
5.4. Adijabatsko prigusinlujc (II const.)
Prigusivanje nekoga gasa iii [eenosli nastajc kad se slobodni presjek
strujanja naglo suzi i opel prosiri. Posljedica .ie nagli pad pritiska iza suzenja
(priguSnice ).
U pr;gusnici se razni djelici gasa izlazu promjenama stanja, a te ce
promjene zbog trenja, vrtlozenja i pacla pritiska za svaki djelie biti dmge. Zbog
toga se ovaj proces ne moze pratiti u svim njegovim odsjeecima. Medutim,
moze se oeekivati cia ee se dosta daleko ispred i iza prigusnice ustaliti stanja
gasa koja su dO'lekle ujednacena, tako cia se moze raeunati sa dobrim
prosjecnim vrijednostima po citavom presjeku. Neka dovoljno daleko ispred
prigusnice vlada srednje star1je I, a dovoljno daleko iza prigusnice stanje 2,
slika 5.5. "Dovoljno daleko" znaei udaljenost na kojoj se vee mogu zanemariti
smetJ1ie ujednacenom strujaqju prouzrokovane samom prigusnicom. U oba
posmatrana presjeka neka se brzine stmjanja razlikuju tako malo da se moze
zanemariti prou-yena kinetitke energije. U stacionarnom stanju neka u presjeku
1 vlada stalni pritisak Ph a u presjeku 2 pritiska P2' U mislima se mogu pritisci
gasovitih masa koje nadolaze i koje odlaze predstaviti sa dva zamisljena klipa
koji se krecu potrebnorrt brzinom. Kada je cijev izolovana, neee se za vrijeme
prigusivanja dovoditi toplota. Prigusivanje teee obicno tako brzo cia se i liZ losu
izolaciju gasu praktieno ne moze dovesti neka primjetna koli6na toplote.
Slika 5.5 Prigusivallje.
52
U stanju pridolaze prigusllici i naplistajll .Ie iste kolieine
gasa. Pri tOIll Sli se zamisljeni klipovi pomakli za d1l2ine .1, i .1'2. Zapremine koje
se pri 10111 plltisklijU iii oslobadajll kretanjem tih klipova odgovarajll zapremi;li
potlslllltoga gasa. Ako Sli odgovarajllce ilOvrsille klipova A, i A
2
, onda .ic:
(5.8)
Za utiskivanje klipa I trosi se na putu.\', rad LI (rad utiskivanja), dok klip 2 vrs,
md L2 (lad potiskivallja). ]\;a klip I djellije stalna sila I'IA" a radovi su:
(5.9)
Kako se za vrijeme prigusivallja ne dovode nekc pri[1uetnc koliCine toplote,
prema prvol1l zakonll tcrmodinamike lIkllpni ii\','seni rad L=LrL, mora se
nam!riti iz ulllltrasnje energije gasa, pa je:
L = 102 - L, = V, - V
2
, (5.10)
gdje U I=I1l"lil i U2=1I1112 oznacavajll uulltrainjeenergije potisllute koliCine gasa
PrJ prolazll kroz oba presjeka. lz (5.9) i (5.10) slijedi:
(5.11 )
Kod prigusivanja se dod use moze promijeniti unlltrasnja energija prigusenog
medija, ali zato ostaje nepromijenjena jedna clruga veliCina entalpija. Iz (5.1)
i (5.2) shjedi:
(5.12)
I)roblcmi
5.1 U posucli zapremine 0,2 m
3
nalazi se azot temperature 50C i pritiska 0,3
MPa. Odredi cntalpiju azota, uz pretpostavku cia je njena vrijednost nula na
0c.
5.2 U nekom rezervoaru nalazi se gas temperature 200C. Masa gasa je 10 kg,
a entalpija 1826 kJ. Koji se gas nalazi u posudi'l
5.3 U komoru za sagorijevanje ulazi 1,5 m
3
/min vazdnha specificne zapremine
0,78 m
3
/kg i specifiene entalpije 290 kJ/kg. U komori sagorijeva 0,01 kg/s
goriva. Svaki kilogram goriva oslobodi 46500 kJ/kg toplote. Kolika je izlazna
elltalpija po kg vazduha?
5.4 Motor sa unlltrasnjim sagorijevanjem, snage 45 kW, koristi se za pogon
elektrogeneratora. Rashladni sistem motora odvodi 100 MJ/h toplote, a u
atmosferu se izgubi dodatllih 30 MJ/h. Sllljesa vazcluha i goriva ulazi u motor
53
na temperaturi okolnog v<lzduha. a izlazi kod 800C. Koliki .Ie porast cntalpije
smjese u MJ/h'? Koliko JC to snagc'l
5.5 Kompreso[ sabija 10 kg/min vazdllha od 0.1 MPa do 1,0 MPa. Entalpija
vazduha tokom proccsa poraste za 186 kJ/kg. Ako se u okolinu izgubi 12 kJ/kg
toplote, koliki je rad potreban za pogon kompresora?
5.6 Boca zapremine 0.03 m
3
sadrzi vazdllh kod 3,5 kPa i 20C. Boca se otvori
i u nju ude atmosferski vazduh iSle temperature. Kolika je konacna temperatura
"azduha u bod? Proces je adijabatski, a entalpija vazduha data je izrazom:
h=273,72+ 1,0048'1, gdje je h u kJ/kg, a III dc.
5.7 Azot temperature 300 K, pritiska 0,5 MPa, prigusuje se adijabatski do 0, I
MPa. Izracunaj izlaznu temperaturu ako ~ azol pona!;a kao idealan i kao realan
gas.
5.8 Gasoviti helijllm se adijabatski prigusllje od 1,2 MPa i 25C do pritiska
100 kPa. Odredi izlaznll temperaturu helijuma.
5.9 Da bi se smanjila koncentracija stetnih gasova na izlazu iz motora
alltomobila predlaze se llpotreba malog centrifugalnog kompresora, koji bi
llsisavao okolni vazdllh kod 100 kPa i 20C i komprimovao ga adijabatski do
140 kPa. Komprimovani vazduh bi se zatim mijesao sa ispllsnim gasovima.
Procijenjeno je da kompresor mora komprimovati 0,02 ml/s vazduha pocetnog
stanja. Odredi potrebnu snagu za pogon kompresora.
5.10 Razmotri proces u gasnoj turbini, pod pretpostavkom da gas ima osobine
vazduha. Na ulazu turbine gas ima slanje 1200 K i 500 kPa, a na izlazu pritisak
100 kPa. Izracunaj izlaznu temperaturu gasa i specificni rad, ako je ekspanzija
adijabatska, a specificna toplota vazduha promjenljiva odnosno konstantna kod
25C.
5.11 Vazdllh ulazi II turbinu kOO 600 kPa i 1400 K, gdje ekspanduje adijabatski
do 100 kPa. lzracllnaj izlaznu temperalurll i rad po kg vazdllha, ako mll je
specificna loplota: promjenljiva, konstantna kod 300 K i konstantna kod
srednje temperature.
5.12 Vazduh lliazi II kompresor gasne turbine kod 95 kPa i 15C, sa protokom
25 m
3
/s, a izlazi kod 400 kPa. Proces je adijabatski. Izracunaj potrebnll snagll
za pogon kompresora i izlaznu temperaturu vazdllha.
5.13 Mala vazdllsna turbina proizvodi 70 kJ/kg rada. Ulazna temperatura
vazduha je 25C, a vazdllh se ispuSta II prostorijll. Koliki je ulazni pritisak, a
kolika izlazna temperatura vazduha, ako je proces u turbini adijabatski?
5.14 Gas molekliiske mase 29 kglkmol i Poissonove konstante k=I,35 protice
kroz kana I. Gas lliazi u kanal too 630 kPa i 10C, a izlazi kod 350 kPa i 230
PC. Koliko toplote se izmijeni j u kojem smjeru?
54
5.15 Vazduh se komprimllje adlJabatski od 100 kPa 115C do 530 kPa, a zatim
ekspanduje adijabatski II turbini do 550 K, Koli':a .Ie temperatt,ra nakon
kompresije, a koliki pritisak nakon ckspanzije'l
55
/rTliliidillllllJiAa i !('f'I//()!ehlliAa
56
Drugi =akoll !enllui/iIlIllIlIA"
6. Drugi zakon termodinamike
6.1. Kruzni proccsi i terruodinamicki stepen iskoristcnja
Kombinacijom yise uzastopnih promjena stal,p (procesa) moze se
ostvariti kmzni proces (termodillamicki ciklus) kojim se radna materija doyodi
Ilazad u svoje prvobitno stanje. Uzastopno ponavljanJe kruznih procesa (slicno
kao kod kompresora) izuzetno je vazno u inienJerskoj praksi. Na osnovu
primjera sa slike 6.1 ;'azmotrice ,e vise vaznih praYila i posljedica !ito vrijede
kod svih kruznih procesa.
pi
I
'////
. A
: /////ll'"ct/////>"c. n=k
/ / / / / / / / / />;:b

////////////1(/
////////////.B
C /
. / /
q,'J,
11 =k
___ . ______ --'b"--__ --'.
l'
Slika 6.1 Opsti kmzni proces.
Nije tesko zamisliti da se kmzni proccs ABCDA sastoji od segmenata,
na primjer: segment oko tacke A, adijabata sa l1=k; segment a-b, politropa
k<l1l<oo; segment b-c, politropa 111<112<00 itd,; segment d-e, izohora; segment e-
f, politropa 11<0 itd,
57
, I ILllflCllLfillll\U
KlIp. cijc krctanjc mOle poccti ;z bilo koje tacke cikillsa. u sustini se
krece od najmanjc zapreminc. wcb D. do naj\'cce zaprcminc. tacka B, i nazad.
Karaktcrislicni pololajl D i B nazlvaJu se IIlftvc tacke. Prilikom pomicanJJ
klipa lIdcsno. DAH, rad se dobija. a 1I pv dijagramll na slici 6.1 taj rad je
ekvivalentan pO\Tsini dDABb. Analogno tome, pri kretanjll klipa ulijevo, BCD.
md se trosi i ekvivalentan je povrsini bBCDd. Nelo dobijeni rad 1I toku jednog
ciklusa jcdnak jc razlici dobijenog i utrosenog rada, odnosno osjenccnoj
povrsini unular krive procesa.
Priliko:11 opisanog pomicanja klipa, a da bi sc rcalizovao bas zeljeni
1/- k d' . A7'
oblik cikillsa DABCD, dovodi se toplota q = c, . --1 . f1 T , g JC su n I LI za
1/
svaki segment razliciti. U tackama A i C, budllci da jc I/=k, nema ni dovodenja
ni odvodenja tor:lote. U svim ostalim tackama ciklusa toplola se iii dovodi iii
odvodi. Analizom eksponenla 1/ lahko je uocili da se u dijelu ciklusa CDA
loplola dovodi. (jdo" a u dijelu ABC ona se odvodi, (jod,'
Sto se tite unutrasnje energije radnog tijcla, ona se neprestalno
mi'enja, ali po zavrsetku ciklusa uvijek se dovodi na pocetnu vrijednost
(11:=111), jer je ona velicina stanja. 1Slo je i sa entalpijom (11 2=11 1), Primjenjujuci
zakonlexmodinamikp n!! C.iUllS bice za zatvoreni tennodinamicki sistem:
q = - III + I,
a za otvoreni tennodinamicki sistem:
odnosno:
(6.1 )
Iz toga proizilazi vazna konstalacija da se u toku kruznog procesa
(ncto) rad dobija na racun razmijenjene (neto) kolicine toplote, a radno tijelo je
sarno posrednik u pretvorbi toplote urad.
Vamo je dalje zapaziti da su za ostvarenje kruznog procesa potrebni
tzv. izvor j ponor toplote. U praksi kao izvor toplote sluZe, na primjer: komora
za izgaranje, kotao, nukleami reaktor itd. Ponor toplote najcesce je voda iz
rijeka, jezera iIi mora, iIi okolni atrnosferski vazduh.
lznesene cinjenice sernatski su prikazane na slici 6.2a.
Prethodno opisani kruzni proces sa slike 6.1 je tzv. desnokretni kruZni
proces, jer se u pv dijagramu odvija u smjeru kretanja kazaljki na satu.
Drugaciiom kombinacijom pomicanja klipa i razll1iene toplote moze se
ostv;riti i obrnuti, tj. Ijevokretni proces. Kod tog procesa toplota se uzima na
nizern temperatumom nivou i uz utrosak (neto) rada predaje na visem
58
tempcraturnol11 Ilivou (silka 6.2h l. Tabi ciklusi nJzivaju se i 101110tn(' pumpe, a
u praksi ih ost\'aruju sva rashladnJ poslrojellp.
Visoka temperatura
Izyor toplote
Rad. \I'
Niska temperatura
Ponor toplote
a)
Visoka temperatura
Ponor toplote
Ciklus Rad. Ii'"""
(sistem)
Niska temperatura
Izvor (oplote
b)
Slika 6.2 Sematski prikaz desnokretnog i Ijevokretnog kruznog procesa.
Kao vrlo vazan pokazatelj djelotvornosti kruZnog procesa sluzi odnos:
dobijeno/utroseno. Za desnokretne eikluse taj se odnos naziva termodinamicki
iii tennicki stepen iskoristenja:
'1=
Wile!" I _ IqOdVI .
(6.2)
lJdlH
6.2. Carnotov kruini proces
Teoretsku analizu kruznih procesa u vezi sa pretvaranjem toplote u
mehanicki rad prvi je zapoceo francuski inzenjer Sadi Carnot u prvoj polovini
19. vijeka. On je razmatrao jednostavni kruzni proces u kome radno tijelo
reverzibilno (povratno) prima toplotu ql iz toplotnog rezervoara (izvora)
konstantne temperature T" zatim se adijabatski reverzibilno siri do nize
temperature T
z
i na ovoj temperaturi reverzibill10 predaje toplotu q2 hladnijem
toplotnom rezervoaru (ponoru) temperature T
l
, da bi se zatim adijabatskim
reverzibilnim sabijanjem vratilo u pocetno stanje (vidi sliku 6.3).
Zadatak adijabatske ekspanzije i kompresije u Camotovom ciklusu je
sarno da omoguce zatvaranje ciklusa, jer ciklus nije moguce ostvariti sarno
pornocu izotenni iIi sarno adijabata. ISlo tako, ciklus l1ije rnoguce ostvariti
pomocu sarno jedne izoterme i jedne adijabate, jer se adijabata i izoterma mogu
da sijeku sarno u jednoj tacki, a proces, kao 5to je pozna to, mora biti zatvoren.
59
TCl'IIlOdill!lllldli I fer/llofe/III11,"
----------------
I'
!'
Slika 6.3 Carnotov kruzni proccs.
Kod Carnotovog kruznog procesa toplota se radnom tijelll dovodi na
temperaturi toplijeg izvora, Tio a odvodi od radnog tijela na temperaturi
hladnijeg ponora, h Dakie, nema razlike izmeoll temper ... tura odgovarajucih
izotemu radllog tijela i temperatura toplotnih rezervoara.
Kako se Carnotov kooni proces sastoji od dvije izoterme i dvije
adijabate, to jest od povratnih promjena stanja, to je i on povratni proces. Rad
koji se dobije obavljanjem ovog cikilisa za date temperature toplotnog izvora,
TI , i toplotnog ponora, T2, je maksimalno mogllci rad toplotnih masina.
Duvoaenje topiote u Carnotovom huznom procesll vrsi se sarno za
vrijeme izotermske ekspanzije od I do 2. Dovedena top Iota jednaka je
mehanickom radu izvrsenom pri toj ekspanziji, to jest:
\' V
if, w,=p"v,ln--'-=R7;ln--'-.
VI v
J
Odvodenje toplote od radnog tijela vrsi se samo za vrijcmc izotcrmskc
kompresije ud 3 do 4, a llkupno odvedena koiicina toplote jednaka je radll
utroScnomna kompresijll, to jest:
Termodinanlicki stepen iskoristenja Carnotovog cikilisa je:
_ ql +hl_ 1<111
'h ------1--
R T I
v,
. 2' 11-:-
Cfl Cf,
v,
60
Drug! ::IlAOIl fer/llod!lIl11n!"c
Iz jednacina adijabata:
1:
b
.. d' 1\ v,
do lJa se a JC = pa je konacJn izraz za tcrll10dinamicki stepen
\'1 \'4-
iskoristenja Camotovog ciklusa:
T T T
'I,. = =--' ___ 2

(6.3)
Na osno\'l, (wog izraza moze se zakljuciti da termodinanucki stepen
iskoristenja Carnotovog ciklusa zavisi samo od ocillosa i najvise
temperature koju raclno tijelo dostize u toku ciklusa, odnosno od temperatura
toplotnog ponora i toplotnog izvora. Ukoliko je tenlpcfafifralop!otnog-+zvora._.
visa, a toplotnog po nora niza, lltoliko je wei 'le. lz prethodnog izraza se takode
vidi da termodinamicki stepen iskoristenja Carnotovog ciklusa uopste ne zavisi
od vrste radnog tijela. Ovo je poznata Carnotova teorema. Prema tome, pri
pretvaranju toplotne energije II mehanicki rad, izvori toplote su nmogo vazniji
nego raclno tijelo.
Carnotov ciklliS je u pogledll termodinamickog iskoristenja najbolji od
svih moguCih ciklusa. Ako Sll najvisa i llajniza temperatura, koju raclno tijelo
dostize tokom procesa, odredene, onda ni jedan drugi ciklus ne moze dati veci
termodinanucki stepen iskoristenja od Carnotovog cikilisa. Medutim, i porecl
toga, stvarna toplotna postrojenja Be rade po Carnotovol11 ciklllSlI, a razlog je u
tome sto bi Carnotova toplotna l11asina, zbog visokih pritisaka na haju
kompresije i relativl10 velike zapremine na haju ekspanzije, bila glol11azna i
teska, i sto bi u oclnosu na veliCinu njena snaga bila tako mala da bi jedva
pohivala gubitke na trenje. Medlltim, proucavanje Carnotovog cikilisa
omogucava cia se sagleda put na koji se moze uticati u ciljll povecanja
termodinamickog stepena iskoristenja stvarnih postrojenja.
Na osnovu analize Carnotovog ciklusa ocigledno je da kod stvarnih
termodinanlickih procesa treba teziti sto visim temperaturama toplotnog izvora
i sto nizim temperaturama toplotnog ponora. Postizanje visokih temperatura
radnog tijela je, medutim, u praksi ograniceno izdrzljivoscu konstrukcionih
materijala i maziva, dok je toplotni ponor najcesce okolina na koju se ne moze
uticati.
Na slici 6.4 prikazan je obrnllti Carnotov krllzni proces. Za
ostvarivanje ovog procesa potrebno je utrositi rad W,,<IO, jer je racl koji se trosi
na kompresiju veei od rada dobijenog pri ekspanziji. Pri tome se toplota
61
I cnllOillllllll1l/{U l/erlllo/L'lIIiI/{U
prcnosi S3 toplotnog lzvora lllZC temperature (hladnjaka) na toplotni izvor vise
temperature.
p
q,
Toplotni izvor
v
Slika 6.4 Ljevokretni Carnotov kl1lzni proces.
Za ostvarivanje obrnutog (Ijevokretn<,g) Carnotovog kMnog procesa
(ciklusa) mogu postojati dva razloga. Najcesee se zeli utroskorn mehanickog
rada i odvodenjem (Oplote odr:iavati potrebna niska temperatura izvora nize
temperature. Ovdje, dakle, postoji proces hlajenja, koji se ostval1lje pomoeu
takozvanih rasl1ladnih uredaja. Nekada se, medutim, toplota odvodi od
hladnijeg izvora i uz utrosak mehanickog rada predaje toplijem izvoru u cilju
grijanja. Na ovaj nacin se odrZava potrebna visoka temperatura odredenog
tijela iii prostora. Ovo se ostvaruje pomoeu takozvane toplotne pumpe.
Efikasnost obrnutog Carnotovog ciklusa definise se odnosom toplote
odvedene iz hladnjaka, q2, i utrosenog mehanickog rada, W"elo' Ovaj odnos se
naziva koeficijent hladenja, a dat je izrazom:
(6.4)
Efikasnost toplotne pumpe defmise se odnosom toplote predate
zagrijacu, ({" i utrosenog mehanickog rada, W"elo' Ovaj odnos se naziva
koeficijent grijanja, a ima vrijednost:
11I,i T
& ------
gC- -T-T.
wneto 0
(6.5)
Za razliku od termodinamickog stepena iskoristenja, koeficijent
hladenja, a narocito koeficijent grijanja, mogu imati vrijednosti mnogo veee od
1 , odnosno od 100%.
62
Drugl ::llkOIi !enl/ot!illulI!ik"
6.3. Entropija i matcmaticki izraz drugog :llIlwna tcnnodinamikc
Kao i za opsti kruzni proces. jcdnacina (6.2). tako I za Carnotov
ciklus, od toplole ({do, urad se pretvam dio:
Koristeei izraz (6.3) za 'Ie. ako je toplotni pOllor okolilla temperature 7;,.
dobijeni rad je:
(6.6)
Znajuci takode, prema jednac;ni (6.1), da je:
i uporedujuei sa izrazom (6.6). moze se zakljuciti da je:
I I
'" q,kw . l'
({od, T. 0 .
,
6.7)
Kako je To manje-vise konstantno, iz (6.7) je jasno da se, znajuci qdov i njen
temperaturni nivo 1'" unaprijed moze odrediti koliki ce dio toplote biti predat
okolini:
iq 1== quo,. eonst.
od, 7;
(6.8)
Odnos (qdo/Tl) je, prema tome, mjerilo za kolicinu neupotrebljive energije koja
se, i u najpovoljnijem slucaju pretvorbe toplote urad (Carnotov ciklus), mora
predati toplotnom ponoru (okolini). Taj vrlo vazni termodinamicki pokazatelj
nosi i posebno ime: entropija, a oznacava sc sa s. Medutim, kao i kod
unutrasnje energije i entalpije, za termodinamiku je vaznija promjena entropije,
L1s-, nego njena apsolutna vrijednost, cije bi precizno izractmavanje zadiralo u
hemiju i nuklearnu fiziku. Na osnovujednaCine (6.7) takode se moze napisati:
T,
(6.9)
pa ee u opstem slucaju bili:
!L J/(kg-K)
T' ,
(6.10)
63
iii za III kilograma:
IJS = 1I1.i\ . .lK. (6.11)
S\'aki proces moze se zal1lIjelliti sa I' dementarnih Carnotovih eiklusa
(slika 6.5). Pri tOllle 5e podrazumijcva jednak bruj iznml i ponora toplote sa
odgovarajucim tCll1pcraturama pri kojima se d()\'oeli toplnta dqd", i odvodi
toplota dq",h'
p
Slika 6.5 Op?;ti kmzni proees aproksimiran sa II Carnotovih eiklusa.
Promjena ent.ropije eijelog eiklusa (sistema), kod kojeg se toplota dm odi na
dijelu ABC, a odvodi l1a dijelu CDA, .Ie:
ili kraee (jer je entropija veliCina stanja):
( 6.12)
Posljednje proizilazi na osnovu jednacine (6.9), jer za svaki elementarni
Camotov eiklus vrijedi:
dqd," = Idq"dvl
7; To
JednaCina (6.12) izrazava poznati Claussillsov integral za povratni eiklus, na
osnOVll kojeg se zakljucuje da odnos dqlT ima osobinlt velieine stanja, jer mu
je integral po zatvorenoj krivoj ciklllsa jednak nuli. To znaci, sa dmge strane,
64
Drugi zakoll termodilllllllike
da .Ie odnos dqlT totalni diferencijal, iako dq nije veliCina stanja (zavisi od
nacina vodenja proeesa), pa se moze pisati:
odnosno
ds = dq
l'
dq = Tds.
(6.13)
(6.14)
Izraz (6.14) je matematieka interpretacija drugog zakona termodinamike. On,
svakako, vazi samo za povratne proeese jer je za nepovratne proeese, zbog
trenja i drugih gubitaka, uvijek dq<Tds.
lz dosadasnjeg izlaganja jasno je da pretvorba toplote urad ide sa
dosta problema i nikad se ne moze ostvariti u potpt:nosti. Sa dmge strane,
pretvorba rada u toplotu teee spontano i bez ostatka. Po tome se nauka 0 toploti
iz osnova razlikuje od ostalih gra'la fizike, kod kojih se svi procesi illOgu
odvijati u jednom i u drugom smjeru. Ako su, medutim, ti proeesi povezani sa
top10tnim pojavama (najcesee sa trenjem), tada i oni postaju nepovratni, kao
sto je nepovratna pretvorba rada u toplotu, pa zati:n toplote nazad urad.
SumirajuCi sve sto je dosad izlozeno, drugi zakon termodinamike
moze se opisati sa nekoliko postulata:
kod kontinuirane pretvorbe toplote urad moraju postojatJ lzvor
toplote, temperature 1'" i ponor toplote, temperature To, gdje je T,>To,
top Iota se nikad ne moze u kontinuiranom procesu (ciklusu) potpuno
pretvoriti urad, osim u ekstremnim slueajevima T= iii 1'0=0,
mjerilo neupotrebljive koliCine toplote kod pretvorbe urad je
entropija, tj odnos qlT,
svi procesi dovode do porasta entropije, osim kod reverzibilnih
proeesa, kada ona postaje konstantna.
Poznate su i tzv. klasicne definicije drugog zakona termodinamike,
koje zapravo sumiraju nabrojane postulate upueujuCi na neke prirodne
Cinjenice:
toplota nikada ne moze sarna od sebe preei sa tijela niZe temperature
na tijelo viSe temperature,
nemoguce je izraditi masinu sa kruZnim procesom koji bi se koristio
jednim izvorom toplote i proizvodio ekvivalentan rad,
nemoguce je ostvariti "perpetuum mobile" druge vrste.
Buduci da su zbog trenja i konaenih temperatumih razlika svi procesi
u prirodi nepov.ratni, to svaki proces dovodi do poveeanja sveukupne entropije.
Svijet (univerzum), eija je energija konstantna (na osnovu prvog zakona
termodinamike), na taj nacin svakim procesom postaje sve vise "istrosen", tj.
65
I eI"l110(//1/(IilII/W I lel"liloleillll/W
ima sve v e ~ i postl,tak Ilcupotrebljivc encrgiJc. Kada entropija posligne svoj
maksimull1, svi daljnji procesi cc hili ncmoguci jer nece vise hili energija na
razlicitim tempcratul11im nivoima, ncgo ce sva encrgiJa biti na iSlom
lemperaturnoll1 nivou (potpuna unuttasnja ravnoleia). To stanjc Clauss ius je
nazvao "toplotna smrt" svijela, i iz nje je moguce izaci ,amo zahvatom iz
nckog drugog svijeta u kojem mozda procesi teku u drugom snlieru, Ij. uz
smalljenje sveukllpne entropije.
Ukllpna pron'tiena entropije, tzv. pron'tiena entropije svijeta, sastoji se
od promjene entropije sistema i promjene entropije okoline (koja ukljllcuje
izvor i po nor toplotc):
(6.15)
Vazno je zapaziti i to da promjcna entropije pojcdinih ucesnika u
procesu moze biti vee a i manja od nule, ali je ukupna prorJ:tiena entropije,
promjena cntropije svijet;J (izolovanog termodinamickog sistema), uvijck veca
iii, u najpovoljnijcm slucaju, jednaka je nuli:
LlS,vij 2: O. (6.16)
6.4. Froracun entropije
Proraeun entropije u opstem slueaju obavlja se prema izrazima (6.10) i
(6.13). Za idealne gasove, medutim, mogu se razviti izrazi gdje promjena
entropije zavisi direlctno od parametara p, v i t.
Kombinujuci izraze za prvi zakon termodinamike (3.15) i drugi zakon
termodinamike (6.14), tj. izjednacavajuCi ih po dq, dobija se:
dq =du + Irdv = T'ds,
odakleje:
du P
d ~ =-+-dv.
T T
Na osnovu lzraza U2-III=Cv'(T2-T1) p'vIT=R, prethodni se izraz
transfonnise u:
dT dv
ds=c -+R-
v Tv'
odakle se integracijom dobija:
66
Drugi zakoll /el"lliodillillllikc
c . In T, + R . In v
2

~ v,
(6.17)
Sheno tome nastaju izrazi za proracu.l entropije idealnih gasova u kojima
umjesto Til' figurisu Tip, iii I' i p:
( 6.18)
S2 - s! (6.19)
6.5. Entropijski dijagram
Osim dosad eesto upotrebljavanog PI' dijagrama, u termodiI,amici je
isto tako eest i Ts dijagram. Vazna karakteristika prvog je pri1cazivanje rada
povrsinom ispod linije koja predstavlja pron'tienu stanja, a kod drugog se to
odnosi na razmijenjenu toplotu.
Ako u Ts dijagramu (slika 6.6) kriva T=j(s) predstavlja neku po volji
uzetu promjenu stanja, tada beskonaeno malom pomaku po toj krivoj odgovara
beskonaeno mala pron'tiena entropije, ds, dok temperatura, T, praktieno ostaje
neprornijenjena. Prema drugom zakonu termodinamike (6.14), razmijenjena
toplota u toku tog elementamog procesajednakaje proizvodu Tds=dq. Na slici
6.6 vide se velieine T i ds, a isto tako i njihov proizvod dq, koji prikazuje
osjentena povrsina. Naravno, u toku cjelokupnog procesa, koji ide, na primjer,
od stanja I do staJ:tia 2, ukupno razmijenjena top Iota sa okolinom bice:
(6.20)
T
Stika 6.6 Razmijenjena toplota.
67
1'erllludin(lll1ika i t('rlllote/lI1ika
Vazno Je razmotriti kako se osnovne promjene stanja idealnih gasova
(izotara, izohora itd.) prikazuju u 1'.1 dijagramu. Za izobaru, na primjer, treba
poci od jednaCina q=c
p
'( t,-t I) i dq= T-dl, slj im sc izjednacavalljem dobija:
dl
a zatim integracijom:
s cp'ln1'+ const. (6.21)
To je trazena veza 1'=j{s), koja u Ts dijagramu odgovara jednoJ logaritamskoj
krivoj. Allalogni izrazi ce se dobiti i za izohoru, kod koje ce umjesto cp
figurisati Cy, i za politropu, sa COl umjes(() cpo Prikaz svih osnovnih promjena
stanja idealnoga gasa u Ts dijagramu dat je na slici 6.7.
T
/
T= const.
Stika 6.7 Osnovne promjene stanja.
Ako se u toku promjene stanja top Iota dovodi radnom tijelu, rasti ce
mu elltropija, pa proces na slici 6.7 teee sa lijeva na desno, i obratno. ledino
kod adijabatske promjene stanja nema razmjene toplote sa okoIinom, promjena
entropije jedllaka je nuli, a proces na slici 6.7 prikazan je vertikalnom Iinijom.
68
Drugi zakull terll/odillumike
,
Problemi
6.1 Camotov ciklus radi izmedu temperatura 60C i 340C. Koliki je
termodillamicki stepen iskoristellja ciklusa'? Da Ii je moguce da Il(.ki drugi
ciklus radi izmedu istih temperatura sa stepellom iskoristellja 45%'1 Zasto?
6.2 Toplotna pumpa zagrijava fluid po obrnutom Carnotovom ciklusu. Ako se
50 kJ toplote preda, a :5 kJ dovede, odredi rad ciklusa i koeticijellt grijanja. Da
Ii je rad utrosen iIi proizveden?
6.3 Tvrdi se da je rnoguce proizvesti 7,5 kW snage iz 600 kJ/min toplote.
Ciklus bi radio izmedu temperatura 1100 K i 550 K. Da Ii je tvrdnja tacna?
Objasni.
6.4 Razmotri ciklicnu toplotnu masinu. Toploca se dovodi povratno kod 280
C, a odvodi, takode povratllo, kod 4 0C. U jednom ciklusu odvede se 50 kJ
toplote, a dovede se 50, 100 ::>dllosno 150 kJ toplote. Koj i zakljueak ~ moze
izvuci za pojedine slueajeve odredivanjem kmznog integrala dQ/T?
6.5 U turbomlaznom motoru dostignuta je temperatura 1450 0C. Temperatura
ispusnih gasova je 230C. Kohki je maksimalni termodinamicki stepen
iskoristenja ciklusa izmedu ove dvije temperature? Zbog osjetljivosti lopatica
turbine temperatura gasa se mora ograniCiti na 840C. Koliki se maksimalni
termodinamieki stepen iskoristenja moze sada postici?
6.6 Temperatumi interval Carnotovog ciklusa je 330C. Ako se po jednom
ciklusu dovede 50 kJ toplote, kod temperature 840C, odredi: termodinamieki
stepen iskoristenja ciklusa, koristan rad, odvedenu toplotu i promjenu entropije
za proces dovodenja toplote.
6.7 Okolina temperature 18C moze posluiiti kao toplotni ponor beskrajno
velikog kapaciteta. Nacrtaj grafik zavisnosti termodinamiekog stepena
iskoristenja Carnotovog kruZnog procesa od temperature toplotnog izvora.
Zadatak rijesi za razliCite temperature okoline.
6.8 Nacrtaj grafIk zavisnosti koeficijenta hladenja od temperature hladenog
prostora, ako obrnuti Carnotov ciklus predaje toplotu okolini kod 20C
odnosno 30C. Ocijeni uticaj promjene temperature okoline na koeficijent
hladenja.
6.9 Odredi stepen nepovratnosti Carnotovog kruZnog procesa zbog izmjene
toplote pri konaenoj razlici temperatura. Ciklus se odvija izmedu temperatura
100C j 500C. Temperatura toplotnog izvora je 600C, a toplotnog ponora
10C odnosno -10C.
6.10 Odnos maksimalnog i minimaJnog pritiska u Carnotovom kruZnom
procesu sa helijumom je 30. Temperatura toplotnog ponora je 300 K. Odredi
termodinamieki stepen iskoristenja ciklusa knji hi dao najveCi rad. Kohki hi bio
69
tCl1l1('dinami(:ki stcpcn iskoristcllja ciklllSa ako bi efikasnost adijabatskih
proccsa bila 90%, a izotenl1skih 85%')
6.11 Call1otova ciklicna masiI11 rndi sa vazdllhom kao radnim fluidom. Toplota
se dovodi kod 800 K, a odvodi kod 300 K. Na pocetku procesa dovodenja
toplote pritisak je 800 kPa, a tokom ovog proccsa zapremina se lltrostmCi.
Izracunaj koristan rad ciklusa po I kg vazduha.
6.12 U jcdnom rezervoam, zaprcmine 4 mY, nalazi se vazduh stanja 0,1 MPa i
30C. U drugom rezervoaru, zapremine 2 mY, nalazi se vazduh stanja 2 MPa i
30C. Poslije spajanp izjednace se pritisci u oba rezervoara. Rezervoari su
izolovani od okoline. Kolika je pronljena entropije u procesu mijesanja? Koliki
bi se zapreminski rad dobio, ako bi se mijesanja izveo povratno?
6.13 Dvoatomni gas stanja 0,5 MPa i 100C ekspanduje adijabatski po zakonu
pvI.2=const. Tokom ekspanzije entropija gasa poraste za 4 J/(kmolK). Kolika
je efikasnost ekspanzije?
6.14 U povr1tnom izobarskom procesu temperatura vazduha se podigne od :0
C do 120C, kod pritiska 100 kPa. Kolika je promjena entropije 3 kg
vazduha?
6.15 Prilikom adijabatskog prigtiSivanja vazduha, od pocetnog pritiska 0,98
MPa, entropija mu poraste za 1,0048 kJ/(kgK). Koliki je konacni pritisak
vazduha?
6.16 Vazduh stanja 1,4 MPa i 870C ekspanduje do 0,1 MPa i 430C. Proces
je adijabatski. Kolika je promjena entropije'? Koliki je dobijeni rad'?
6.17 Dvije stotine m
3
vazduha stanja 10 MPa i 1000 C ekspanduje izotermski
na dvostruku zapreminu, a zatim ekspanduje adijabatski do temperature 400
"'c. Nepovratnost adijabate definisana je izrazom L1S'=-988'ln(TIT,), kJ/K.
Odredi zapreminski i tehnicki rad promjene stanja i nepovratnost cjelokupnog
procesa, ako je toplotni izvor konstantne temperature 1500 0c.
6.18 Dvoatomni gas ekspanduje adijabatski od 0,5 MPa do 0,1 MPa po zakonu
pv',2=const., a zatim se komprimuje adijabatski do pocetnog stanja. Ako je
ukupni porast entropije zbog nepovratnosti ovih procesa 15,72 kJ/(kmol'K),
odredi efikasnost ekspanzije i kompresije. Koliki bi bio eksponent politrope
koja bi odgovarala adijabatskoj kompresiji'?
6.19 Dva kmol troatornnoga gasa komprimuje se adijabatski po zakonu
pv,,4=const., od stanja 0, I MPa i OC, na dvostruki pritisak, a zatim ekspanduje
izotermski na pocetni pritisak. Ulrupan zapreminski rad ovih procesa jednak je
nuli. Odredi nepovratnost procesa kompresije i ekspanzije.
6.20 Stotinu nm
3
/h vazduha stanja 1,0 MPa i 167C siri sa sa konstantnom
specificnom toplotom, -0,42 kJ/(kg'K), do stanja 0, I MPa i 27C. Promjena
70
stanja form31110 ,.akon politropc kroz zadata stanjiL Kolika je
razmijenjcna top!ota'i Koliki.Jc p,mlst cntropijc zhog mchal1lcke neravnotd:e?
6.21 Dvoatomni gas mijenja stanje po zakonll pvl)=const.. od stanp 1.2 MPa i
327 DC do pritiska 0, I MPa, llZ dovodenje 1250 kJlkmol toplote. Odrcdi
efikasnost procesa.
6.22 Odnos pritisaka izmcdu kojih 2 kmol jcdnoatomnoga gasa mijenja stanje
adijabatski, po zakonu pVI.I=COllSt., je 7. Pocctna temperatura gasa je 127 0(:,
Da Ii je rijec 0 ckspanziji iii kompresiji') Kolika je promjella entropije sistelHa,
ako je temperatura okoline 0 C? Koliki je zapreminski rad procesa')
6.23 Jedan nnl
'
/h vazdllha zagrijava sc izollarski, od 10C do 300C,
toplotnim izvorom konstantne temperature 300C. Stanje okoline je 100 kPc i
10 0c. Odredi: stepen nepovratnosti i prol1uenu entropije procesa zagrijavaIua
za pritisi1k 100 kPa odnosno 500 kPa, srednjll tempera tum toplotnog izvora
kojim bi se zagrijavanje izvrsilo na povratan nacin i povecanje nepovratnosti
ako je toplotni izvor temperature 400 DC. Specificna tJplota vazduha mijenja se
sa temperaturom.
6.:4 Vazduh stanja 1,0 MPa i 270C mijenja stanje politropski do stanja
okoline 0,1 MPa i -1,5 0c. Specificna toplota promjene stanja je 0,586
kJ/(kgK). Kolika je nepovratnost procesa?
6.25 Odredi nepovratnost procesa grijanja prostorije, temperature 20C,
radijatorom konstantne temperature 80C. Temperatura okoline je -10 DC.
6.26 TopJi vazduh stmji izobarski kroz cijevi obavijene oko posude sa
helijumom. Helijum se na taj nacin zagrijava od temperature okoline, 15C, do
65 0c. Struja vazduha se istovremeno ohladi od 150C do 90C. Odredi
nepovratnost ovog procesa izmjene toplote.
6.27 Jedan kmol kiseonika mijenja stanje politropski po zakonu pv,2=const., od
stanja 1,0 MPa i 427 C do temperature 27 DC. Potrebna top Iota dovodi se iz
dva toplotna izvora konstantnih temperatura, 427C i 227 0c. Odredi porast
entropije zbog nepovratnosti procesa, u najboljem slucaju.
6.28 Dvoatomlli gas ekspanduje po zakonll pi=const. Moze Ii ova promjena
stanja biti adijabatska? Objasni.
6.29 Dvoatomni gas komprimuje se po zakonu pl'l.5=const. Moze Ii ova
pronljena stanja biti adijabatska? Objasni.
6.30 Kompresor pogonjen gasnom turbinom usisava vazduh stanja 100 kPa i 5
C i komprimuje ga adijabatski do pritiska 400 kPa. Izentropska efikasnost
kompresije je 84%. Odredi: rad kompresije, povratni rad stvame promjene
stanja i nepovratnost procesa po kg vazduha.
71
Tcnlluililllllllika i lerll1u 1cilnika
72
Maksillla/an rad, ekscrgija i anergijll
7. Maksimalan rad, eksergija i anergija
7.1. Maksimalan rad
Rad se moze dobiti samo od takvog sistema kojijos nije u ravnoteZi sa
tijelima iz svoje okoline. Samo je u tom slucaju jos moguta promjena stanja
sistema, bez koje se ne moze obavljati neki rad. U ravnotezi, naprotiv, sve
miruje i nema povoda koji bi mogao izazvati neku promjenu u sistemu.
~ t n j e ok.:>line je gotovo nepromjenljivo, odnosn0, sto ie najvaznije,
na 6je stanje se ne moze uticati. Okolina, koju cine atmosferski vazduh,
morska voda, tlo itd., toplotni je rezervoar ogromnih razmjera 6ji su parametri,
temperatura To i pritisak po, prakticno neovisni 0 vrsti i kolicini tehnickih
procesa koji se provode. Okolini se mogu dovoditi velike kolicine toplote, ali
joj se temperatura nece bitno promijeniti. Tako se zadatak pojednostavljuje, pa
da bi se dobio rad, mora se obezbijediti sarno jos jedan toplotni rezervoar koji
se po temperaturi iii pritisku, iii inace, razlikuje od ok6line. Kao drugi toplotni
rezervoar, koji je potreban za dobijanje rada, moze se uvijek uzeti sama
okolina. Iz ta dva toplotna rezervoara rad se moze dobijati tako dugo dok
izmedu njih postoji neravnoteZa. Kako je stanje okoline neovisno 0 toku
pojedinih tehnickih procesa, rad ce se moti vrsiti tako dugo dok se pritisak i
temperatura odabranog toplotnog rezervoara, koji se moze nazvati i davaocem
rada, ne izjednace sa pritiskom i temperaturom okoline. Sarno se pod tim
uslovom moze iskoristiti citava radoa sposobnost davaoca rada, tj. dobiti
najveci rad. Ako se sunceva energija za tehnicke procese ostavi po strani,
prosireni sistem (davalac rada plus okolina) moze se smatrati zatvorenim -
izolovanim - kojem se izvana niti dovodi niti odvodi energija hila kojeg oblika.
Tako je Q=O. Ako se sa V/ i V" ozna6 sveukupna unutrasnja energija
prosirenog sistema na pocetku i na kraju provedene promjene stanja, po prvom
zakonu termodinamike mora biti:
V"- V'+L =0,
iii:
L= V/- V". (7.1)
Energija sveukupnog sistema V/ sastoji se od unutrasnje energije okoline VOl i
energije davaoca rada VI:
73
I CrII/(}II/I/lIIll/oll I ICrTI/Ole/IIII/W
(7.2)
Tako jt: onda:
L = U' - U" = UI - lh LlOI - CO2 . (7.3)
Pri pron1ieni stanja povecace se zaprcmina davaoca rada od VI na V
2
. Pri tome
se okolni vazduh, uz stalan atmosferski pritisaK po, mora potisnuti za
zapreminu (V2-VI)' a za to je potreban rad:
(7.4)
(rad potiskivanja okoline). Okolini ce se dovoditi od davaoca rada, valjda, i
neka top Iota Qo. Sa Qo treba obuhvatiti sve toplote koje se predaju okolini, pa
prema tome mozda i toplote trenja. Postavi Ii se energetski bilans sarno za
okolinu, po prvom zakonu temlodinamike se dobija:
(7.5)
Pri tome je Qo=To'LlSo, gdje je LlSo=(SorSol) prirast entropije okoline, S
obzirom na (7.4) time se dobija:
(7.6)
Promjena sveukupne entropije prosirenog sistema (davalac rada plus okolina)
je:
(7.7)
ako se ovdje SI i S2 odnose na davaoca rada. Uvrsti Ii se (7.6) i (7.7) u (7.3),
dobijem rad ce biti:
Da bi se postigao maksimalan rad L"wks, svejedno je kojim putem davalac rada
mijenja stanje od 1 do 2, ali uz uslov da se sve vrsi povratno. Nikakvim, rna
kako domisljatim, mjerama iii izumima nece se moei dobiti veCi rad.
U (7.8) indeks 0 odnosi se na okolinu, indeks I na pocetno, a indeks 2
na konacno stanje davaoca rada. Pri potpunom iskoristenju radne sposobnosti
davaoca rada treba njegovo stanje uravnoteZiti sa stanjem okoline, tako da
postane P2'=Po i T
2
=To. Time je kod jednostavnih tijela unaprijed jednoznacno
odredeno konacno stanje davaoca rada, a time i vrijednost njegove unutrasnje
energije U
2
, odnosno njegove entropije S2' Kod davalaca rada kod kojih se
desavaju i hemijske promjene, entropija konacnog stanja ovisice jos i 0
nastalom hemijskom spoju, sto se ovdje nece dalje razmatrati jer se tice
podrucja termodinamike hemijskih reakcija.
74
'1/110.\/11/(//(//1 nili. c!:.\crgljlll iI/lCrglJII
Dakle, n:aksimalni moguci md, L"OJ'" nekog davaoca rada, pri
zad::tom stanju oko!inc PI) i 7(h ovisan je samo 0 pocetl1ol11 stan.lu i time i 0
fizicko-hemijskil11 svojstvima davaoca ral'a.
Oa bi se dobio maksimalan rad, davalac rada mora prcci u stanje 11
kojem ce biti u tcrmickoj i mehaniCkoj l'ilVllotezi sa okolinom, a taj se prelaz
mora obaviti povratllim nac;llom. Zadatak inzenjcra je da od slucaja do s:ucaja
pronalazi puteve koji sto boJjc odgovarajll postavJjenim zahtje\ima.
Pod pojmom okoline obuhva6ena su ona tijela kO]3 SlI posmatrallOl11
proccsu pristupacna. Medlltil11, pristupacnost Ilckog tijela je rastcgljiv pojal11, te
ovisi 0 napolU koji je neko za to spreman utrositi. Tako bi np!'. za rashladlli
rezervoar neke toplotnc centrale hbdlla bunarska voda bila pogodnija od toplog
vazduha. Medutim, za njeno iskoristenje bi trebalo izgraditi npsezall sistcl11
bunara, sto je naporno (skupo), pa se zato obicllo zadovoljava pristupacllijil11
vazduhom kao predstavnikom okoline. Pre1113 tome, i terl110dinamicka
definicija okolinc je u krajl1ioj liniji pitanJe dogovora.
7.2. Eksergija i anergija
U ovom poglavlju odgovorice se na pitanje koliko se korisnog rada
moze u najpovoljnijem slucaju dobiti iz neke materije koja sc trajno dobavlja
pri stalnom pritisku P, kada se ista, ali 1I masini istrosena l11aterija, istiskuje u
atmosferu protiv atmosferskog pritiska.
Taj najveei korisni rad za I kg stlUje naziva se radna sposobnost e iii,
po Rantovom prijedlogu, njegova specificna eksergija. Za razliku od
maksimalnog rada (7.8) koji se odnosi na jednu jedanput zadatu kolicinu
materije, eksergija predstavlja najveci rad neke l11aterije koja neprekidno
nadolazi pri stalnom pritisku. Razlika izmedll ovih problema ocitovaee se u
radovirna potiskivanja i istiskivanja.
Kao sto je vee receno, najveci moguci rad dobice se onda kada se
radna materija prevede potpuno povratnim naCinom iz pocetnog stanja, PI i IJ, U
takvo konacno stanje, Po ito, da je ono u ravnoteZi sa okolinom. Radna masina
usisava, na primjer, 1 kg materije uz p=const., tacka 1, slika 7.1 b.
Adijabatskom se ekspanzijom do 2 ovdje najprije postize okolna temperatura
to, slika 7.1a. Nadovezanom izotermskom ekspanzijom postize se u 3 i okolni
pritisak Po. Toplota q=q2,3, slika 7.1, koja je potrebna za izotermsku ekspanzijll
pri to oduzima se okolini pri istoj temperaturi to. BlIduCi da je sada fadno tijelo
potpuno istroseno, istiskuje se iz cilindra, linija 3-b, slika 7.la. Zbog potpuno
povratnih procesa dobijen je najveci korisni fad e (eksergija) koji je uopste
mogue. Taj rad predocen je povrsinol11 (/ 123b, tj. integralol11:
.1
e=- Iv.dp
I
2 .1
Iv.dp- Iv.dp. (7.9)
75
Termodillllllliidl i rerlllorellllikil
;,
P
o!7-7/""T./7"7""T77/T
./././././././//
././././ .//./././/
././ ././././ ././ ./ /.,
./ ./ ./ ./ ./ e' ././ ./ 2 p, q,\
././././././ .//././ ./.// /
././././././././././././././/,
b ././ ./././././/./././ /./ ./ //
Po
a)
'l
3 r"
T
7;)
2
b)
Slika 7.1 Povratno izjednacenje stanja sa okolinom.
Prema prvom zakonu termodinamike je:
3
q = h
J
- h, - fv, dp = 11., h, + e ,
A
P;
Po
:l
S'
(7.10)
Radnoj se materiji dovodi toplota samo izmedu stanja 2 i 3, i to pri To=const.,
paje:
(7./1)
Zbog adijabatske ekspanzije je S2=5" a time je eksergija:
(7.12)
Taj izraz se pise u obliku:
e Ii - ho - 7;,'(s - so), (7.13)
gdje se indeksom 0 oznacava stanje radne materije pri okolnom pritisku po i
okolnoj ternperaturi To. Velicine bez indeksa odnose se na stanje dobavljene
materije kod pritiska p=const. Pri tome je e radna sposobnost iIi eksergija, tj.
najveci rad koji se moze dobiti iz 1 kg materije koja struji i koja nadolazi pri
p=const., a ispusta se u okolinu pritiska Po.
Ako se umjesto radne materije posmatra top Iota q na ternperaturi T,
tada je najveca moguca eksergija koja se iz nje moze dobiti jednaka
Carnotovom radu:
e (F/c. (7.14)
76
Maksilllalan rad, eksergija i anergija
U Ts dijagramu na slici 7,2 vide se i top Iota q i eksergija e. Moze se reci da je
eksergija zapravo upotrebljivi dio toplote. Preostali (nellpotrebIjivi) dio
toplotne energije naziva se anergija:
o = q - e = q.( 1 - 'ld. (7.15)
2 T
Slika 7.2 Prikaz eksergije i anergije,
Mehanicka energija se u potpunosti moze pretvoriti u druge oblike, pa je
anergija mehanicke energije jednaka nulL Za energije koje se ograniceno
pretvaraju u druge oblike, eksergija je jednaka dijelu energije koji se moze
transformisati, dok anergija predstavlja ostatak za date uslove. Prema tome,
bilo koji oblik energije jednak je zbiru eksergije i anergije.
Saglasllo prethodnim zakljuccima moze se reci da zbir eksergije i
anergije ostaje nepromijenjen pri termodinamickim procesima, Kod cisto
povratnih procesa eksergija, takode, ostaje konstantna, dok se kod nepovratnih
procesa dio eksergije pretvara u anergijll, pri cemu se eksergija smanjuje i time
prakticno gubi za tehnicke procese.
7.3. Prikazivanje radne sposobnosti u lis dijagramu
Uz poznavanje hs dijagrama neke materije moze se eksergija vrlo
jednostavno odrediti graficki, slika 7.3. Okolno stanje materije, po iTo,
predstavljeno je tackom Mo. Kroz tu tacku povuce se tangenta na izobaru Po, a
to je pravac koji ima nagib dh/ds=To. Taj se pravac naziva pravcem okoline.
Eksergija e materije koja struji sa stanjem p, T, tacka M, ocitava se kao duiina
Ma. To slijedi neposredno iz (7.13). Tako se moze kod zadatog stanja neke
materije koja struji odrediti radna sposobnost, a da nije vazno kako ce m ~ i n
raditi. Padne Ii tacka M ispod pravca okoline, e postaje negativno, pa se za
odrZavanje strujanja trosi rad. To znaCi da ce se potrositi vise rada na to da se
materija progura (odnosno da se odsise) nego ~ t o se moze dobiti prevodenjem
te materije u okolno stanje.
77
/ I'rIllOt/illillnika i Icrlllolehllika
.1 /(lU)

Slika 7.3 Eksergija e u lis dijagramu.
Problemi
7.1 Koliki se maksimalan fad moze dobiti od I kg kiseonika pritiska 0, I MPa i
temperature 400 e? Pritisak okoline je takode 0,1 MPa, a temperatura 20C.
7.2 U rezervoaru zapremine 0,3 m} nalazi se vazduh temperature 20 e i
pritiska 4,905 MPa. Pritisak okoline je 98 kPa, a temperatura 20 e.
maksimalan rad koji bi se mogao dobiti dovodenjem sabijenog vazduha, na
povratan naein, u ravnotezu sa okolinom.
7.3 Jedan kg vazduha, pritiska 0,392 MPa i temperature -5 e, nalazi se u
zatvorenoj posudi. Ako je pritisak okoline 98 kPa, a temperatura 15 e,
izraeunaj maksimalan rad koji bi ovaj vazduh mogao izvrsiti ako bi se, na
povratan naein, doveo u ravnoteZu sa okolinom.
7.4 U regenerativnom topiote postrojenja gasne turbine vazduh se
:mgrijava od 140 e do 270 e, na ispusnih gasova, koji se pri tome
ohlade od 340 e do 210C. Odredi gubitak eksergije zbog nepovratnosti
izmjene top!ote, po kg gasa. Gas ima osobine vazduha. Temperatura okoline je
20
o
e.
7.5 Toplota se prenosi sa toplotnog izvora konstantne temperature 400C na
termodinamiC:ki sistem konstantne temperature 230 e, u iznosu od 3000 kJ/kg.
Ternperntuili toplotnog ponora je konstantna i iznosi 4 0c. Odredi: promjenu
entropije izvora, promjenu entropije zbog nepovratnosti izmjene
toplote, eksagiju i anergiju.
7.6 Topli gasovi stanja 1130 K i 1,75 MPa ekspanduju u turbini do 0,35 MPa i
760 K. Tmhina proizvodi 380 kJ/kg rada. Ako je okolina, u koju se ispustaju
gasovi nakoa ekspanzije, temperature -40 e, koji se procenat eksergije gasova
gubi? Kolili je odnos izgubljene eksergije i dobijenog rada? Gasovi imaju
osobine vaz.Wha.
78
Malislllla/Wl nlil. cIi.ICI)!.lJa I WICI}!,0;a
7.7 Raspolaze s: izvjesl10m kolicinom vuzdllha stUIlP 1.0 MPa i 600C. Stanje
okolne atmosfere je 0, I MPa i 27C. Odredi maksimailli zapremillski rad i
eksergiju vazduha.
7.8 U rezervoalU zapremine 100 iIl
3
nalazi se vazduh pod pritiskom od 600
kPa. Rezenoar vee vrlo dugo vremena stoji u atll1osferi. Stanje okoline .ie 0.1
MPa i 20C. Odredi eksergiiu vazduha. Za koliko bi sc poveeala eksergija
vazduha, ako bi se zagrijao na 260 0(")
7.9 Koliko se rada izgubi sa ispusllim gasovima iz kotlovskog dimnjaka, ako se
zna da im.ie temperatura na izlazu 200C? Gasovi imaju osobille vazdllha.
Temperatura okoline je 15C. Odredi llCpO\Tatllost stvar,lOg procesa
uravnotezenja ovakvih toplih gasova sa okolinom.
7.10 Koliki je najveei tehnicki rad koji bi se mogao dobiti od 10 nlll
3
/h
kiseonika stanja 0,1 MPa i 250C? Koliki bi se rad d,)bio da je umjesto
kiseonika azot? Stanje okoline je V, I MPa i 20C.
7.11 Topiotni izvor konstantne temperatme 1000 QC zagrijava vazduh pri
stalnoj zapremini, od stanja 100 kPa i 15 e do pritiska 250 kPa. Stanje ckoline
je 100 kPa i 15C. Odredi: razmijenjene toplole i gubitak eksergije,
srednju temperaturu izvora za povratno zagrijavanje i poveeanje povratnosti u
procesu zagrijavanja do 1000 C.
7.12 Za oddavanje stalne temperature od 20C u nekoj prostoriji koristi se
sa strujanjem toplog vazduha. Vazduh protice kroz pri stalnom
pritisku 0,1 MPa, a na ulazu ima temperaturu 100C. Minimaina temperatuma
razlika ogrijevnog vazduha i vazduha iz prostorije je 50C. Stanje okoline je
0, I MPa i -20C. Odredi: nepovratnost ovakvog procesa izmjene toplote,
smanjenje nepovratnosti ako se usvoji minima Ina temperatuma razlika od 10
e, ukupan porast entropije sistema za 4200 kJ razmijenjene topiote i minimum
eksergije u dovedenoj toploti.
7.13 Vazduh stanja 2,0 MPa i 50C prigusuje se adijabatski, tako da nakon
prigusivanja ima eksergiju 137,34 kJ/kg. Odredi nepovratnost ove promjene
stanja, ako je stanje okoline 0,1 MPa i 20 ce.
7.14 U regenerativni toplote postrojenja gasne turbine ulaze gasovi
na temperaturi 400C, a izlaze na 200C. Sa istim protokom vazduh iz
kompresora ulazi u regenerator sa 150C. Toplotni gubici topiote
u okolinu su 10% od topiote koju odaje gas. Ako je temperatura okoline 20C,
a gasovi iz turbine imaju isti sastav kao vazduh, odredi gubitak eksergije po kg
gasa.
7.15 U rezervoaru zapremine 0,3 111
3
nalazi se vazduh na pritisku 3
MPa i sobnoj temperaturi, 25 DC. Ventil na rezervoaru se otvori i pritisak u
njemu brzo opadne na 1,5 MPa, pa se ventil zatvori. Moze se pretpostaviti da je
vazduh, koji je ostao u rezervoaru, pretrpio povratl111 adijabatskll ekspallziju.
79
Tennodil1l1'nikll i /ennc/ehl1ik:l
Odredi: pocetnu eksergiju vuzdllha II rezervouru, ekscrgijll vazdllhu II
rezervoam odmah nakon zatvaranja ventila i eksergijll vazduha II rezervoam
nakon duieg vremena kada se I1jegova temperatura izjedl1aci sa sobl1om
temperaturom.
80
Voilellil para
8. Vodena para
U termotellllickoj praksi vodena para ima veliki Zl1acaj. Koristi se kao
radno tijelo II pamim masil1ama i kao zagrijac u mnogobrojnim industrijskim
procesima. Vodena para potrebna za ove svrhe dobija se isparavanjem vode na
odredenom pritisku u posebnim posudama poznatim pod nazivom pami
kotlovi. Osim toga, vodena para se susrece kao sastavni dio produkata
sagorijevanja i u prirodi kao sastavni dio vazduha, te u obliku magle i oblaka.
Za uproscenu analizu procesa ;1roizvodnje vodene pare moze da
posluzi primjer dat na slici 8.1. Neka ~ u po:;udi nrlazi voda ukupne mase Ill,
pritiska p i temperature t. Specifiena zapremina vode ovog stanja neka je Yo.
Posuda je zatvorena pokretnim klipom, koji obezbjeduje konstantan pritisak.
Dovodel1jem toplote posudi sa vodom, temperatura vode ce rasti sve
dok se ne postigne temperatura kljueanja Is, to jest dok voda ne poene da
kljuea. Pri tome ce speeifiena zaprcmina vode porasti sa Vo na v' (vidi sliku
8.1 b). Grije Ii se voda i dalje, temperatura se neee povecavati, a sva dovedena
top Iota ce se trositi na isparavanje vode. Vodena para je lakSa od vode i
sakuplia se iznad nje, pri cemu se klip podize. Temperatura ove pare jednaka je
temperaturi vode koja kljuea, a iznosi t
s
, (vidi sliku 8.le). Para koja se nalazi
iznad vode, to jest para eija je temperatura jednaka temperaturi teenosti koja
kljuea na datom pritisku, naziva se (vlatna) zasicena para.
t" V:r;
If,v"
- - -
- - -
- - -
- - -
lQ
Q
a) c) d)
Stika 8.1 Uprosceni prikaz procesa proizvodnje vodene pare.
Q
e)
Daljim grijanjem sve se vise vode pretvara u pam, dok se konaeno ne
ispari sva voda (vidi sliku 8.ld). Ova para se nazi va suhozasicena para.
81
TerlllodiJ/{//J/ika i lerIllOle/zJ/ikll
Dovodenjem toplote, suhozasicenoj pari raste temperatura. Para koja
1l11a temperaturu visu od temperature zasicenja (temperatllfe isparavanja) na
datom pritisku naziva se pregriJ3na para. Specificna zapremina pregrijane pare,
v
P
' veca je od specificne zapremine suhozasicene pare. I'''.
8.1. Velicine stanja vodene pare
Temperatura vode se pri zagrijavanju povecava sve dok ne pocne
isparavanje. Ta temperatura, pri kojoj nastupa isparavanje, naziva se
temperatura isparavanja iii temperatura zasicenja i oznacava se sa 's.
Temperatura zasicenja zavisi od pritiska pod kojim se voda nalazi. Porastom
pritiska raste I temperatura Pri zadatoj temperaturi se pritisak pri
kojem nastupa isparavanje oznacav sa Pso a naziva pritisak zasicenja. Voda koja
kljuca nazi va se vrela iii prokljucala voda.
Sve velicine stanja koje se odnose na vodu koja kljuta ozr.acavaju se
sa "prim" (na primjer: v', s', h', u' itd.), dok se veliCine stanja suhozasicene pare
\:Tzuu\!avaju sa Hsekund" (na primjer: v", sIt, /1", u" itd4)'
Proces pretvaranja vode u vodenu paru moze se vrlo pregledno pratiti
u pv dijagramu (vidi sliku 8.2). Za razlicite pritiske su poced kljucanja vode
oznaceni tackama J\ 2', 3', 4' itd., a njima odgovarajuca stanja zavrsetka
isparavanj.f oznacena su tackama 1", 2",3",4" itd. Spajanjem ovih tacaka
kljucanja (pocetka isparavanja) dobija se kriva (1', 2', 3',4', . .. K) koja se naziva
donja granitna kriva. Isto tako, spajanjem svih tacaka zavrsetka isparavanja
nastaje kriva (1", 2", 3", 4", ... K) koja je dobila naziv gomja granicna kriva.
Ocigledno je da se obje granicne krive sastaju u jednoj tacki - tacki K. Stanje
koje odgovara tacki K je kriticno stanje, 'a definisano je kriticnim pritiskom, PK,
kriticnom temperaturom, lK, i kriticnom zapreminom, VK' Kriticna tacka
(kriticno stanje) predstavlja prevojnu tacku na kriticnoj izotermi (TK=const.) u
kojoj je tangenta upravo kriticna izobara (pK=const.).
Vrijednosti kriticnih veliCina stanja za vodu i vodenu paru su
slijedece:
PK = 221,29 bar,
tK = 374,15 c,
U kriticnom stanju nema razlike izmedu zapremine vode i zapremine
suhozasicene pare. Voda kriticnog pritiska i kriticne temperature neposredno
prelazi u suhozasicenu paru, a da se pri tome ne treba dovoditi top Iota. Iznad
kriticnog stanja uopste nema granice izmedu tecnosti i pare. U tom podrucju ne
postoji tecnost sa slobodnom pOvrSinom, pa se hladenjem pri konstantnom
pritisku para ne mqze kondenzovati.
82
[!

v"
Slika 8.2 Dijagram pv za vodu i vodenu paru.
8.2. Topl.Jta isparavanja
. tecnosti koja kljuca u paru iste temperature naziva se
Da bi se jedinica mase vode (iii neke tecnosti uopste), temperature
zaslcenJa Is, pretvonla u paru iste temperature, potrebna je odredena kolicina
toplote, koja se naziva toplota isparavanja, a oznacava sa r. Vrijednost toplote
IsparavanJa zavisi od pritiska. Porastom pritiska zasicenja opada vrijednost
toplote isparavanja.
. Kada se zna da je za isparavanje potrebno utrositi toplotu isparavanja,
r, 1 da Je, pn tome, pritisak konstantan, tada se mote reci da je toplota
IsparavanJa Jednaka razlici entalpije suhozasicene pare, h", i entalpije tecnosti
koja kljuca, h', to jest:
r= II" - h', (8.1 )
odakle je entalpija suhozasicene pare:
1I"=h'+ r. (8.2)
. .dio toplote isparavarija, r, trosi se na obavljanje spoljasnjeg
rada, Jer se pnhkom lsparavanJa povecava zapremina, dok se drugi dio trosi na
promJenu agregatnog stanja, to jest na savladavanje medumolekulamih
privlacnih sila. Ukupna top Iota isparavarija moze se, na osnovu toga, izraziti u
obliku zbira:
83
7'cnllodillUllliAIl i /cTII/()/C/tIli!W
r p + VI, (8.3)
gdje je p - unutrasnja (Iatentna) toplota isparavanja, a VI - spoljasnja top iota
isparavanja.
Unutrasnja toplota isparavanja trosi se na savladavanje unutrasnjih
medumolekulamih sila, to jest na vrsenje llnlltrasnjeg rada, a jednaka je
promjeni llnutrasnje energije za vrijef11C isparavanja, to jest:
pUll - u ', (8.4)
Spoljasnja top iota isparavanja moze se, na osnOVll ranije izlozenog,
napisati II obliku izraza:
VI V( v" - I''). (8.5)
Unlltrasnju toplotu isparavanja neki alltori nazivajll iatt'ntnom
toplotom ;spafavanja. Kako toplota isparavanja, r, najveCim dijelom odlazi na
povecanje unutrasnje energije, dok se manjim dijeiom trosi na obavljanje
spoljasIljeg rada sirerlja, to se <::esto i ukupna top Iota isparavanja naziva
latentnom iii skrivenom toplotom isparavanja.
Promjena entropije u toku isparavanja data je izrazom:
gdje je Ts - temperatura zasicenja.
r
s"-s'=-
Ts'
(8.6)
Pri nizim pritiscima top Iota isparavanja je relativno velika. Porastom
pritiska opada top Iota isparavallja i u kriti<::noj ta<::ki ima vrijednost nula.
8.3. Toplotni Ts dijagram za vodellu paru
Grani<::ne krive za vodu i vodellu pam II Ts dijagramu mogu se
konstruisati Ila osnovu zavisnosti odgovarajueih vrijednosti entropije, s' is", i
temperature zasicenja. Ove vrijednosti mogu se naci u odgovarajueim tabelama
za VOdll i vodenu pam. Za razne vrijednosti temperature T dobice se razliCite
vrijednosti entropije (vidi sliku 8.3).
Kao pocetno stanje uzima se to=OC (To=273 K), tako da promjena
entropije, u odnosu na neku temperatum T, ima slijedecu vrijednost:
s'-s'o
T dT
fc.-.
T T
84
Vudella para
T
s'o=O s' 51" s
Slika 8.3 Toplotni Ts dijagram za vodenu paru.
Za razne vrijednosti T rlobice se razliclte vrijednosti s' Uer je s'o"'O),
pa, prema tome, i niz taca1ca cije geoP1etrijsko mjesto predstavlja donjll
grallicnu krivu. Oblik donje granicne je tZbhori, odnosno izobari,
idealnoga gasa.
Konstrukciju gomje granicne krive moguce je izvesti na taj naCir. da
se od pojedinih tacaka na donjoj granicnoj krivoj nanose vrijednosti:
r
S"-SI=-
Ts
Razumljivo da u kriticnoj tacki (s"-s'k-"O, jer i 1'->0.
Kao sto ce se dalje moei vidjeti, Tsdijagram ima veliki znacaj u
prou<::avanju i diskusiji promjene stanja vodene pare. Isti prineip, u pogledu
kOllstruisanja Ts dijagrama, vrijedi uopste za sve stvame gasove i pare.
8.4. Vlazlla para
Hladenjem se jedan dio suhozasicene pare pretvara u tecnost koja
lebdi u pari u obliku sitnih kapljica. Pri tome se temperatura pare ne smanjuje,
vee ostaje jednaka temperaturi zasicenja. Ovakva para, koja sadri izvjestan dio
tecnosti u obliku sitnih kap\jica, naziva se vlazna para.
Vlazna para je, u sustini, mjesavina suhozasicene pare i tecnosti koja
kljuca. KoliCina suhozasicene pare u I kg vlazne pare oznacava se sa x, dok je
(I-x) sadraj vlage (to jest kljucale tecnosti) u vlaznoj pari. Zbog toga se x
naziva sadraj pare, a (I-x) sadraj vlage u vlaznoj pari.
85
I Cf ff/(J(lIIHUf/lt\U I iLl ffHJlCf/lllf\{l
1z ovoga proizilazi da je sadrzaj pare x n3 Llonjoj granicnoj krivoj
jednak nuli, a na gomjoj granicnoj krivoj jcdnak jedinici. lzmedu donje i gomjc
granicne krive moze se pO\'uti beskonacno mnogo krivih sa razlicitim
sadrzajem pare, vccim od nule i manjim od jedinice (vidi slikll 8.4).

Slika 8.4 Krive konstantnog sadr:li;:ja pare.
Kako je vlazna para sastavljena od tecnosti koja kljuca i suhozasicene
pare, to i velicine stanja vlazne pare predstavljaju zbir odgovarajucih velieina
5tanja suhozasicene pare i kljucale tecnosti. Pri tome je potrebno imati u vidu
da se u 1 kg v lazne pare nalazi x kg suhe pare i (I-x) kg klj ueale teenosti, pa je
odgovarajuce veliCine stanja potrebno mnoziti ovim koliCinama. Na 05novu
ovoga moze se napisati izra.l za izraeunavanje specifiene zapremine vlaine
pare:
v = xv" + (I - x)'v',
odnosno:
v=v'+x(v"-vJ. (8.7)
Specificna unutrasnja energija vlazne pare je:
u =x'u"+ (1 -x)'u'= u'+x'(u" - u'). (8.8)
Na isti nacin moze se doci do izraza za specifienu entalpiju
specifienu entropiju vlazne pare:
(8.9)
odnosno:
h =h'+x'r (8.10)
86
, Il/l{t flU I {/
I:
I - X'S" + (I x)'s'
/'
S' +" X'(s" - S ') = s'+x-.
T,
(8.11 )
Cesto je potrebno da se pri pozna tim velicinama stanja vlaine pare
odredi sadrzaj pare x. Tako. na primjer. ako je poznata specificna zapremina
vlazne pare. suhozasicene pare i kljucalc tecnosti, moze se sadrzaj pare odrediti
pomocu slijedeceg izraza:
\'-1,1 \'
x --"'--.
\,"_\,1 VOl
(8.12)
U OVOl1l izrazu je specillcna zapremina kljucale tecnosti, v',
zanemarena u odnosu na specificnu zapreminu suhozasicene pare, \,", jer je
v 'v ". Naravno, ovo vazi samo pri manjim pritiscima, dok se pri veCim
pritiscil1la v' i V" l1lnogo ne razlikuju.
8.5. Promjena stanja vlazne pare
Izobara, p = const.
Dovodenje toplote pri konstantnom pritisku od 1 do 2, slika 8.5,
uzrokuje naknadno isparavanje vlage u pari. Sadrzaj pare x postaje veci.
Izobaraje ujedno i izotemla.
p
a) b)
Slika 8.5 Izobara zasicenog podrucja.
Izvrseni Tad je:
87
Tel'lllodillamik([ i lenllOleilllikll
a dovedena (oplota prema slici B.5b:
q = 7'-(.1'2 - .\',) = T(s" - S')'(X2\') = "'('>:2 x,).
Sadrzaj pare mora se pri tnme nekako poznavati. Kada su, na primjer,
zapremine v, i 1'2 zadate, mogu prema (8.12) izracunati sadrzaji pare x, i X2:
v - Vi
:r =--'--'
- 1 tI I'
l' -v
lzohora, l' = const.
\'.., _Vi
.\'2 =--,,--, .
11 -v
Ova se prom,iena stanja pojavljuje, na primjer, pri zagrijavanju vode u
nekom zatvorenom kotlu iz kojeg se ne oduzim:: para. Kotao se zbog opasnosti
od rasursnuca, i da bi se izbjeglo pjenusanje, ne smije sasvim napuniti vodom,
tako da preostane veci iii manji prostor slobodan za pam, slika 8.6. Para
I voda su pod pritiskom koji odgovara kotlovskoj temperaturi, uz pretpostavku
da u kotlu nema vazduha. Posmatra Ii se para i voda u kotlu kao smjesa vlrine
pare, zavisice polozaj taeke 1, stika 8.7, kao i daljnja promjena stanja sadrzaja
kotla, 0 odnosu prvobitne kolicine pare i kolieine vode. Pri sasvim malom
poeetnom prostom za pam, koji daje malu vrijednost x, tacka la, zagrijavanjem
lIZ v=const. dolazi se u podrucje sve manjih sadrzaja pare, na prirnjer u taeku
2a. Daljnjim zagrijavanjem do 30 para ce u potpunosti nestati i kotlovska voda
ispunice cijeli kotao. Ako je prostor za paru u poeetku bio veCi, polazi se od
stanja lb i dolazi se u podrucje veCih vrijednosti x, na primjer 2b, te bi se u
nastavlru postigla i gomja graniena linija. U stanju 3b iseezla bi onda teena
voda. Zbog l',=v=const., ovdje se ne vrsi llikakav rad, 1=0. Ova promjena stanja
moze se preslikati u Ts dijagram, i to tako da se za razlieite pritiske oCitaju iz
pv dijagrama vrijednosti x, te se unesu u Ts dijagram. Toplota q, koju treba
dovoditi izmedu Ib i 2b, predstavljena je osjencenom povrsinom. Prema prvom
zakonu termodinarnike slijedi lIZ dv=O:
gdje je p- unutrasnja toplota isparavanja.
Slika 8.6 Grijanje pri v = const.
88
Voilell{/ para
p T
._----
v
a) b)
Slika 8.7 Izohora vlaznog podrllcja.
Uz zadati pritisak moze .ie iz poznatog polaznog stanja (p" I" V" x, itd.)
izracunati saddaj pare '\2, jer je:
a odatle:
,
VI - V 2
.
V 2 2
Adijabata, Q = 0
Ekspanduje Ii virina para adijabatski pri s=const. (vidi Ts dijagram,
slika 8.8), para ce se jaee vlaziti iii susiti, vee prema tome da Ii je polazno
stanje bilo u blizini gomje iIi donje granicne linije. Suhozasicena para postaJe
vlazna. Medutim, ima materija, kao sto je benzol, difelliloksid itd., ciji je oblik
gomje granicne linije onakav kao na slici 8.8b. Kod tih materija adijabatskom
ekspanzijom suhozasicene pare dolazi se u pregrijano podrueje, sto bl kod
pamih masina imalo neke prednosti. Zato se nekad predlagala upotreba tih
materija umjesto vode za pogon parnih masina.
Tok adijabate u pv dijagramu, slika 8.9, moze se dobiti iz Ts
dijagrama, slika 8.8a. Adijabata u pv dijagamu ima karakter hiperbole.
odredivanju promjene sadrzaja pare x najpogodniji je put pomocu entroplJe
polaznih stanja. Prema slici 8.8a slijedi:
89
!Ii:
T
a)
r
S'I-S\+X! .---.!....
" T, s,-.\',+x,(s",-s',)
r.. s":!-s':!
T
b)
Slika 8.8 Adijabata zasicenog podrucja u Ts dijagramu.
Odatle se mote izracunati i zapremina Vl prema (8.7). Kako je q=O, to je:
p
o
II


v
Slika 8.9 Adijabata zasicenog podrucja u pv dijagramu.
(8.13)
Medutim, cesto je izracunavanje zapremine duz adijabate u pv dijagramu, slika
8.9, prezarnomo. U takvim slucajevima bolje je prikazati zapreminu v
eksplicltno. Nizom konkretnih proracuna moze se pokazati da se u podrucju
90
I O(lCIlO {Jara
zasicenja za adijabatu moze posta\'iti dO!1ur pri':1lizni. potpuno cmpirijski
(iskllstvcni), izraz:
PT' = cons!. (8.14)
lj podrucju zasiccnja, a u blizini gornjc granicne IiniJe, za vodenu paru, do
pritiska od nekih 25 bar, mote se dzeti k:::I,I3S. Ova vrijednost ne vazi za
pregrijano podrueje. Taj cksponent jc potpuno empiriJska velie ina, bez nekog
posebnog fizikalnog znaeenia i nije 111 u kakvoj vezi sa specifienom toplotom.
Leba, nairne, znati da je I; podrucjll zasicenja cp=oo, jer se ovdje kod p=consL
moze dovodili mnogo toplote (toplota isparavunja'), a da temperatura vlazne
pare ne raste. Nasuprot tome, velie ina c, u cijeiom podrucju zasieenja zadrzava
konaenu vrijednosL
8.6. Pregrijana vodena para
Za p"egrijano podrucje vrijedila bi ista razmatranja kao i za idea Inc
gasove, kada bi se pregrijana para pokoravala zakonu idealnill gasova.
Medutim, kada se zapremina suhozasicenc pare, kao granienog stanja
pregrijane pare, racuna po jednacini stanja idealnoga gasa, dobiju se veee
vrijednosti od onih izmjerenih.
Kod niskih pritisaka ova se odstupanja mogu zanemariti, ali kod visih
pritisaka postaju vrlo velika. Pri raeunanju ovih razlika mogle bi se na
pregrijanu pam primijeniti ootpuno empirijske jedllacine. One bi za numerieke
proracune mogle biti od velike koristi. Medutim, kod takvih empirijskih
jednacina ne mote se ocekivati neko prosirenje teoretske spoznaje. Pogotovu se
ne bi mogJa izvrsiti Ilikakva ekstrapolacija na vise pritiske.
Svaka jednaeinaj(p, v, 1)=0 koja treba da zadovolji i u blizini granicne
linije i duboko u pregrijanom podrucju mora pri malim gustinama, tj. pri
velikoj zapremini, postepeno preci u lincarnu jedl1acinu.
8.7. Van-der Waalsova jednacina stanja
Jednaeina stanja idealnoga gasa, odnosno zakoni idealnih gasova,
dobijeni su u prvo vrijeme eksperimentainim putem, tj. na osnovu
eksperimenata vrsenih uglavnom sa vazduhom pri atmosferskim uslovima, a
kasnije oni su potvrdeni i teoretski - kinetiekom teorijom idealnoga gasa - uz
pretpostavku potpllnog zanemarivanja (kod gasova) dejstva medumolekularnih
privlacnih sila.
Medutim, razumljivo je da ta pretpostavka nije mogla da se odrzi u
onim llslovima u kojima su medumolekularne privlacne siie tolike da ih l1ije
moguce, pa ni opravdano, zanemariti. Naprotiv, bilo je potrebno i njih
91
!'crll/or!il/(/lIiika i {erillolellllikil
analizom obuhvatiti. Prvi korak II tom pogledll, a istovrcmcno do sada i
najveci, izveo je van-der Waals.
Van-der Waals jc zapravo korigovao Clarcyronovu jednacinu stanja
idealnoga gasa i to lIa taj nacin sto je, uzimajllci u obzir dejstvo
medumolckularnih privlacnih sila, dosao na zamisao:
prvo, da cjelokupna zapremina gasa, v, nije slobodna za kretanje
l1lolekula, nego je putrcbno od nje odbiti ukupnu zapreminu samih 1110lekula, b,
tj. da je s'varna zapremina slobodna za molekula:
Vs = v - h (8.15)
i drugo, da vrijedl10st pritiska stvarnoga gasa, PS' dobijcna mjerenjem.
nije rczultat samo kineticke energije kretanja l110lekula nego i potencijalne
energije od dejstva l11edlll1lolekularnih privlacnih sila, tj. pritisak stvarnoga
gasa, p" dobijen I11jerenjem, predstavlja razliku:
p, = P -Pi (8.16)
tenn1ckog pritiska P (definisanog za idealni gas) i unutrasnjeg (kohezionog)
pritiska Pi, kojeg uslovljavaju medul1101ekularne privlacne sile.
UnutIaSnji (kohezioni) pritisak dejstvuje prel11a unutrasnjosti gasa i na
taj nacin smanjuje brzinu, pa i jaCinu udara, onih molekula koji se hecu u
pravcu zida, tj. smanjuje prosjecnu (statisticku) jaCinu njihovih udara na
jedinicu povrsine - sl11anjuje pritisak p.
Izraz za unutrasnji pritisak Pi dao je van-der Waals koristeCi metode
teorije kapilamih pojava. On je dosao do zakljucka da je fi proporcionalan, sa
jedne strane, onom broju molekula koji udaraju na I m povrsine zida, a sa
druge strane, onom broju molekula koji na ove prve djeluju privlacnim silama,
odnosno kvadratu broja (koncentracije) molekula, tj.:
f
7 =An
2
=.!!....,
, 2 '
V
a
P=P,+P, =P'+2'
v
(8.17)
(8.18)
Korigovanjem na taj nacin, na bazi molekularno-kineticke teorije,
jednacine stanja idealllih gasova, van-der Waals je dobio jednacinu:
(8.19)
92
Voilel1(/ para
Stvarni gas. koji bi se u potpunosti pokora\'ao van-der Waalsovoj
nazvan je van-der Waalsov ga,;.
8.S, Mollierov lis dijagram za vodenu paru
Donja i gornja granicna kriva u lis diJagramu mogu najjednostavnije
da se konstnlisll pomocu vrijednosti za 11', II", s' i s" lIzetih iz t"blica.
Izobare i izoternle II oblasti vlazne pare na hs dijagramu su tangente
na donju granicnll krivu (vidi sliku 8.10). Ovo je l110guce lahko dokazati.
s' s" s
Slika 8.10 Mollierov hs dijagram za vodenu paru.
"d dh dn
Na primjer, za p=const., dh=dq,,, pa Je I s = T' 0 osno:
(8.20)
!ito znaCi da zavisnost h=j(s), pri p=const., mora biti prava Uer je i Ts=const.).
U oblasti vlaine pare, kao sto je poznato, bice:
h = h'+ '''X,
, r
s=s+-x,
T,
odakle se poslije eliminisanja r-x dobija:
h = h' - Ts's' + T,s.
93
1'erlllodill(llllika i terlllotehilika
U PQsljednjQj jednacini, za p=cQnst., biee i h pa ]e:
II = 1'ss + b,
Sto. ce u lis dijagramu biti prava linija sa kQeficijento.m pravca T" cime se
potvrduje izraz (8.20).
Prema tQme, familija iZQbara (i iZQlermi) kQje idu lepezastQ Qd dQnjl
&'Tanicne krive stvarnQ su tangente na njQj.
Duzina iZQbara, pa prema tQmc i tacke na gQrnjQj granicnQj krivoj,
nalazi se iz h"-IJ'=r i s"-s'=rl1'
s

Granicna iZQbara - kroz hiticl1u tacku - prema (8.11) ima nagib
(all/es)" = 1'
K
' a duzina jQj tezi nuli, PQstQ jQj 1'->0, QdnQsnQ (h"-h'JK->O i (s"-
S'K->O. To. znaci da kriticna tacka mQra lezati na lijevQm padu dQnje granicne
krive.
DQk se iZQbare i iZQterme u Qblasti vlazne pare poklapaju, dQtle se Qne
u oblasti pregrijane pare razdvajaju u zasebne hive Iinije.
Neki autQri daju lis dijagram u kQsouglQm kQQrdinatnQm sistemu (vidi
sliku 8.11), cija je prednQst u tome sto se njegovom primjenom u praksi mnogo
preciznije Citaju vrijednosti h na ordinati. Na njemu su, takode, mnogo
preglednije oblasti oko donje granicne hive i kriticne tacke.
Slika 8.11 MQllierov hs dijagram u kQsQuglQm kQQrdinatnQm sistemu.
94
MQllierov lis dipgram ima veliki prakticni znaca] i primjenll u
toplotnim prQraclInim3 parnih masina, kao I pri rjcS3vanju brojnih zadataka
\czanih za probleme iz teoriJc i praksc.
Pcoblemi
8.1 VQdena para ima s:anje 2,1 MPa i 0.0963 m
1
/kg. Odredi: temperaturu,
entalpiju. entropijll i uuutrasnju parc.
8.2 Vodeua para temperature 210 DC ima eutropiju 6,353 kJ/(kg-K). Odredi:
pritisak, stepen suhoce, specificnll zapreminll i specilienu entalpiju pare.
8.3 Koliki je pritisak zasicenja vodene pare temperature 150 QC? Kolika je
temperatura zasicenja vodene pare pritiska 0,7 MPa'? Mozes Ii odrediti ostale
velicine stanja pare? Ako ,nozes, koje su to velieine i koje su im vrijednosti?
8.4 Jedan kg vodene pare ima stanje 3,5 MPa i 370C. Koje vri,iednosti imaju
specificna zapremina, eutropija i entalpija? Ako je entropija 6,747 kJ/(kg'K),
kQliki je pritisak, temperatura i promjena entalpije nakQn izentropske
ekspanzije do stanja suhQzasicene pare'?
8.5 Stepen suhoce vQdene pare pritiska 70 kPa je 0,9. Kolike su Qstale veliCine
stanja'?
8.6 Odredi preostale ve!icine stanja vode pomocu Mollierovog Irs dijagrama, na
slijedecim uslovima: 100 kPa i 180C, 100 C i 1/= 2500 kJ/kg, 50 kPa i =1.
8.7 Odredi specificnu entropiju vlazne vodene pare pritiska 1,5 MPa i stepena
vlaznosti 5%. Zadatak rijesi koristenjem termodinamiekih tablica i Mollierovog
hs dijagrama.
8.8 Odredi entalpiju i unutrasnju energiju vodene pare stanja 360C i 2,5 MPa.
8.9 Odredi entalpiju i uuutrasnju energiju vodene pare stanja 1,4 MPa i x=0,98.
8.10 U rezervoaru zapremine 1,2 m
3
nalazi se 3,5 kg vlazne vodene pare ua
pritisku 500 kPa. Kolika je specifiena zapremina i stepen suhoce pare'?
8.11 U rezervoaru zapremine 6 m.l nalazi se vlazna vodena para, stepena
suhoce 92%, na pritisku 1,2 MPa. Odredi: masu, entalpiju, entropiju i
unutrasnju energiju vodene pare.
8.12 U parnom kotlu zaprernine 12 m
3
nalazi se 1800 kg vlazne vodene pare na
pritisku 11 MPa. Odredi masu tecne i masu parne faze u kotlu.
8.13 Odredi da Ii je voda u svakom od slijedecih stanja komprimovana teenos!,
pregrijana para, iii vlazna zasicena para: 120C i 150 kPa, 0,35 MPa i 0,4
95
TemlOiIill{/lIlika i IUIIlOle!Jllika
------------------------------------------
m'/kg, 160C i 0,..1 rn'ikg, 200 kPa i 110C. 300 C i 0,0 I m'/kg, 5 kPa i 10
dc.
8.14 Zatvoreni rezervoar sadrzi vlaznu zaskenu vodenu paru na lemperaturi
250C. Nivo leene faze je 10m od dna rezervoara. Koliki je pritis.k na dnu
rezervoara, a koliki na vrhu'l
8.15 Napojna pUl11pa parnog kotla dobavlja 50 kg/s vode kod 300C i 200
MPJ. Koliki jt' zapreminski protok u m'/s" Kolika bi bila procentllalna greSka
ako bi se u proracllnu koristile osobine kljucale vode kod 300C')
8.16 Koliki je pritisak potreban da bi se specificna zapremina kljucale vode
temperature 40C smanjila za l'ii), a da temperatura ostane
8.17 Jedan kg vode egzistira u llslovima trojne tacke. Zapremina teene faze
jednaka je zapremini evrste faze, a zapremina parne filZe je 10
4
puta veca od
zaprcmine tecne faze. Kolika je n'asa vode u svakoj fazi?
8.18 Odredi specifiCnu zapreminu, specificnu unutrasnju energiju i specifienu
entalpiju pregrijane vodene pare pritiska 5 kPa i temperature: 100C, 400 DC,
lOOO DC.
8.19 Korist(:I1jem podataka za trojnu taeku vode ekstrapoliraj pritisak
sublimacije od trojne taeke do -40C, ako je latentna toplota sublimacije
konstantna. Kolika je greska izraeunate vrijednosti pritiska za -40C?
8.20 Dati su slijedeCi podaci za trojnu tacku vode: pritisak 0,6113 kPa,
temperatura 0,01 DC, entalpija teene faze 0,01 kJ/kg, entalpija cvrste faze -
333,4 kJlkg, specificna zapremina tecne faze 0,001 m
3
lkg i specificna
zapremina evrste faze 0,001091 m
3
/kg. Covjek mase 80 kg kliie se na
klizaljkama Cija je ukupna kontaktna povrsina sa ledom 20 mm
2
Temperatura
ledaje -2C. Da Ii ce se led topiti ispod klizaljki?
8.21 Odredi prosjecnu vrijednost izotermske kompresibilnosti vode kod 0 DC,
100C i 260C, za interval pritiska 5 MPa do 50 MPa. Da Ii se izotennska
kompresibilnost znacajno mijenja sa pritiskom kod date temperature?
8.22 Toplota topljenja leda je 332,43 kJlkg. Smjesa od 3 kg ledenih kocki i 12
kg vode roijesa se elektrienom mjesalicom. Kotiko dugo mora raditi motor
snage 35 W da bi se istopio say led? Specificna toplota vode je 4,217
kJ/(kg'K), a leda 2,04 kJ/(kg-K). Da Ii ce temperatura smjese porasti nakon 9
sati rada motora? Ako hoce, za koliko? Zanemari promjenu zapremine sa
promjenom faze vode.
8.23 Kondenzator je jedna vrsta izmjenjivaea toplote. Vlazna vodena para ulazi
U omotac kondenzatora i hladi se vodom koja protice kroz cijevi u suprotnom
smjeru. Skiciraj sistem pod pretpostavkom da su protoci pare i vode konstantni.
Napisi jednacinu toplotnog bilaIlSa kondenzatora. Definisi svaki clan i naznaCi
one koji se mogu
96
I
VOIiellil
8.24 Koliki je maseni protok rashladne vode u zadatku 8.23, ako joj je stanje nu
ulazu: temperatura 10 C, gnstina 999,5 kgitu
1
, brzina 4,6 m/s') Unut;asnji
dijametar cijevi je 0,025 l11. Na izlazll voda il11a stanje: temperatu;u 88C,
gustinu 967,5 kg/n{ Kolika je izlazna brzina vodc" Trcnje pri proticanjll
zanemari.
8.25 Toplota potrebna za topljenje 1 kg leda je 332,43 kJ. Ako se blok od 10 kg
led a topi 1I plOcesu povratnog zagrijavanja, kolika je promjena entropije? Da Ii
ce promjcna entropije biti razlicita ako je proces topljcnja nepovratan') Kolika
je pron*na entropije vode u procesu njenog od 0 C do 20C?
Kolika je ukupna promjena entropije?
8.26 Razmotri I kg leda temperature 0 0C. Za njegovo topljcnje potrebno je
332,43 kJ toplote. Nastala voda se zagrijava do 100C, a zatim prevodi u paru
dovodenjem dodatnih 2257 kJ topiote. Kolika je prontiena entropije za svaki
proces? Kolikaje ukupna promjena entropije')
8.27 Fluiti isparava kod 280C primajuci topiotu od pare koja kond"nzuje kod
SOO 0c. Ispareni fluid zatim ekspanduje u turbini, iz koje iziazi kod 60C.
Kohki se procenat eksergije kondenzujuce pare izgubi tokom zagrijavanja
fluida koji ispar"va? Prikazi proces u Ts dijagramu i oznaci povrsine koje
odgovaraju eksergiji, anergiji i izgubljenoj eksergiji.
8.28 Vodena para stanja 280C i 2,8 MPa ekspanduje izentropski do stanja
suhozasicene pare. Prikazi proces u Ts dijagramu. Iz Mollierovog hs dijagrama
ocitaj vrijednosti entalpije i entropije na pocetku i na kraju procesa. Da Ii je
para na pocetku procesa pregrijana? Koliki joj je stepen suhoce na kraju
procesa?
8.29 Rijesi zadatak 8.28 pomocu tabela za vodenu pam.
8.30 Pretpostavi da vodena para iz zadatka 8.28 ekspanduje izentropski do
pritiska 45 kPa. Kolika je promjena entalpije? Koliki je stepen suhoce pare?
8.31 Vodena para pocetnog stanja 2,1 MPa i 230C propusta se kroz prigusni
ventil. Na izlazu iz prigusnog ventila temperatura pare je za 20C manja nego
na ulazu. Odredi: promjenu pritiska, entalpije i entropije vodene pare.
8.32 Vodena para poeetnog stanja 260C i 420 kPa hladi se izohorski do stanja
suhozasicene pare. Odredi promjenu entalpije i entropije pare. Kolika je
konacna temperatura pare?
8.33 Ako se para konacnog stanja, iz zadatka 8.32, nastavi hladiti do
temperature 120C odredi: konacni pritisak, stepen suhoce i entaIpiju pare.
Koliko toplote se odvede u procesu hladenja 5 kg pare od 260C do 120 C?
8.34 Uredaj poznat pod nazivom prigusni kalorimetar eesto se koristi za
odredivanje stepena suhoce pare. U idealnom slucaju proces bi odgovarao
Joule-ThQnlSonovom eksperimentu. Razmotri slucaj kada se iz cjevovoda, kroz
97
I crllloi/I11(/l1llka i ICrI}/Olc/lIlikll
koji protice vodena para pritlska 2,8 MPa, oduzima jedan dio pare i usmJerava
u prigusni kalorimetar u kojem vlada normalni atmosferski pritisak i
temperat1lfa 120C. Koliki je stepen suhoce pare II cjevovodll? Kolika joj je
entalpija? Prikazi !1roces u Ts dijagramll.
8.35 Zatvoreni celicni rezervoar sadrii smjesu 1,25 kg suhozasicene pare i 0,25
kg kljueale vode. Pritisak je 600 kPa, a temperatura 158,84 dc. Koliki ce biti
pritisak ako temperatura poraste na 315C!
8.36 Pet kg vodene pare st3nja 4,2 MPa i 393C ekspanduje izentropski do 90
dc. Odredi: konacni pritisak, promjenu entalpije, izmjenjenu toplOhl i dobijeni
rad. Zanemari prontienu kinetieke i potencijalne energije. Ako je ekspanzija
adijabatska, ali nepovratna, do stanja 70 kPa i 121C, koliki ce biti stepen
suhoce pare na izlazu iz hlrbine? Koji procenat idealnog rada ce se izgubiti?
8.37 Vlazna vodena para pritiska 1,2 MPa i stepena,laznosti 0,25 ekspanduje
povratno, po zakonu pv=const.. do pritiska 0, I MPa. !>rikazi proces u Ts i hs
-ui]agramu-lodredi: promjem: entalpije i ullutrasnje energije, razmjenjenu
toplotu, zapreminski i tehnieki rad.
8.38 Ekspanzija suhozasi';ene vodene pare pritiska 3 MPa, do dvostruke
zapremine, pokorava se zakonu pv=const. Prikazi proces u lis dijagramu i
odredi: promjenu temperature, unutrasnje energije, entalpije i entropije,
razmjenjenu toplotu, zapreminski i tehnicki rad.
8.39 Rijei zadatke 8.37 i 8.38 za slucaj izotermske promjene stanja.
8.4t) Dvije stotine kglh vlaine vodene pare stanja 0,1 MPa i 220C
ko.l1primuje se izotermski tako da polovina koliCine pare kondenzuje, pri cemu
se razmijeni 105 kW toplote. Kolika je efikasnost kompresije?
8.41 Suhozasicena vodena para pritiska 240 kPa komprimuje se adijabatski do
500 kPa sa efikaslloscu 58,3%. Kompresija se dalje nastavlja izotermski nz
odvodenjel095 kJ/kg toplote. Zbog nepovratnosti procesa izotermske
kompresije entropija pare poraste za 0,56 kJ/(kgK). Odredi vlaznost pare
nakon izotermske kompresije.
8.42 Vlazna vodena para pritiska 0,1 MPa komprimuje se izentropski do 1,6
MPa, a zatim se siri izotermski do poeetnog pritiska uz dovodenje 198 kJ/kg
toplote. Zbog nepovratnosti procesa izotermske ekspanzije entropija pare
poraste za 3,1 kJ/(kgK). Kolika koliCina toplote je potrebna da se para
izobarski vrati u pocetno stanje?
8.43 Vlazna vodena para pritiska 0,5 MPa zagrijava se izohorski do stanja 1,0
MPa i 370C, a zatim ekspanduje adijabatski do poeetne temperature i pritiska
0,1 MPa. Izotermskom kompresijom para se vraca u pocetno stanje. Odredi
razmjenjene toplote po pojedinim procesima, ako se zna da su jednake
promjene entropije pare zbog nepovratnosti adijabate i izoterme.
98
VOi/L'llii flora
8.44 Stotinu m'/h vocicne pare stanja 5 MPa i 500C ekspalldu.le adijabatski do
pritiska 0, I MPa. Ekspanzijom se ostvaruje snaga od 266.2 kW. Koliki je
gubitak eksergije pare, ako je temperatura okoline 0 CI
8.45 Odredi eksergetskll efikasnost zagrijavanja vode II parnom kotlu, ak)
kotao proizvodi suhozasiCenu vodenu paru i ako kotao pregrijava paru. U oba
slucaja toplotni izvol" ima najnizu potrebnu konstantnu temperaturu. Voda se
llnosi iz okoline stania 0, I MPa i 20C. Pritisak u kotlu je 1,6 MPa, a
temperahlra jJregrijavanja 300C.
8.46 Suhozasicena vodena para temperature 100C zagrijava se u zatvorenoj
poslldi dok joj pritisak ne poraste do 200 kPa. Zagrijavanje se obavlja
toplotnim izvorom l.ajnize konstantne temperature, neophodne za ostvarenje
procesa. ZajJremina posud,' je 4 n/ Prikazi proces u lis dijagramu i odredi
koliCinu izntienjene toplote i stepen nepovratnosti ovakve izmjene toplote.
Temperahlra okoline je 20C.
8.47 Rijesi zadat'lk 8.46 ako je topiotni lzvor pre3rijana vodena para startia 200
kPa i 440C. Toplotni izvor mijenja stanje izobarski do gornje granicne linije.
Odredi takode i potrebnu kolicinu pare.
8.48 Rasprsavanjem kljucale vode pritiska 300 kPa u pregrijanu vodenu pam
istog pritiska i tempelature 350 "C, treba dobiti suhozasicenu pam. Koliko je
potrebno vode po kg pregrijane pare? Prikaii proracun graficki u hs dijagramu
i odredi stepen nepovratnosti procesa mijesanja. Koliki je porast entropije zbog
nepovratnosti? Temperahlra okoline je 20C.
8.49 U masenom odnosu 3:1, na pritisku 120 kPa, mijesaju se vlazna vodena
para stepena suhoce 0,5 i vlazna vodena para stepena vlaznosti 10%. Koliki je
stepen suhoce, entalpija i entropija dobijene smjese? Prikazi proces mijesanja u
hs dijagramu i dokazi da je povratan.
8.50 Otpadna para neke parne masine ima pritisak 20 kPa i stepen vlaznosti
15%. Kondenzovanje pare vrsi se mijesanjem sa hladnom vodom temperature
20C. Koliko kg vode je potrebno za 1 kg pare, ako iz kOlldenzatora izlazi
voda sa temperahlrom 40C? Prikazi proracun graficki u lis dijagramu i odredi
stepen povratnosti procesa mijesanja, ako je temperatura okoline 20C.
8.51 Mijesanjem jednakih kolicina kljucale vode i vodene pare, izobarski kod
100 kPa, dobije se smjesa cije stanje zavisi od izbora stanja pare. Mijenjajuci
temperaturu pare, pocevsi od temperature zasicenja, izraeunaj stepene
nepovratnosti procesa mijesanja. Prikazi graficki zavisnost stepena
nepovratnosti od temperahlre pregrijanja pare. Objasni razloge njegovog
porasta sa temperahlrom.
8.52 Mijesalljem 2000 kg/h kljucale vode i 1000 kglh suhozasicene vodene
pare, pri konstantnom pritisku 150 kPa, dobija se vlazna para. Odredi
parametre stanja smjese. Ako se u toku mijesanja dovodi top Iota moze se dobiti
vlazna para bilo kojeg stepena suhoce, ali uvijek veceg od onog bez dovodellja
99
Tcrlllvdilli1l11ika i lenllolelinika
toplote. KolikG bi trebalo dovesti toplote strujama da smjesa postane suha?
Dokazi da je proces mijesanja sa zagrijavanjem povratan, ako toplotni izvor
ima konstantnu temperaturu, beskonacno malo visn od temperature zasieenja
za pritisak 150 kPa.
8.53 Odredi nepovratnost procesa mijesanja kljueale vode i pregrijane vodene
pare uz povratno zagrijavanje smjese do stanja suhozasieene pare. Proces se
odvija izobarski kod 120 kPa. Temperatura pregrijalle pare je 200C. Stepen
suhoee smjese, koja bi nastala bez zagrijavanja, je 40'%. Koliko se kg vode
treba pomijeSati sa 1 kg pare, da bi se proces ovako odvijao? Temperatura
okoline jc 20C.
8.54 Odredi ncpovratnost procesa mijesanja bez dovo(1enja toplote u zadatku
8.53.
8.55 Hiljadu kglh vlame vodene pare pritiska 500 kPa i stepena suhoee 98,5%
mijesa se sa 200 kg/h pregrijane vodene pare stanja 500 kPa i 500C, uz
dovodellje 234 kW topiote Odredi parametre stanja smjese i porast entropije
materije.
8.56 Raspolaze se sa 40 tlb vodcne pare stanja 5 MPa i 350C. Polovinl' ove
kolieille se adijabatski prigusuje, a polovina izentropski ekspallduje na pritisak
0,1 MPa. Odredi parametre smjese i promjenu elltropije sistema.
8.57 Rijesi zadatak 8.56 ako je ekspanzija adijabatska sa efikasnoscu 80%.
8.58 Rezervoar cvrstih zidova sadrZi vlazllu zasieellu vodenu pam kod 100
kPa. Nadi zaprerninski procellat teene faze kod kojeg ee sadriaj rezervoara
proei kroz kritienu taeku prililmm zagrijavanja.
8.59 Rezervoar ,evrstih zidova, zapremine 0,015 m
3
, sadrZi 10 kg viaine
zasieene vodene pare. Da Ii ee nivo tecnosti u rezervoam porasti do vrha iii
opasti do dna, ako se rezervoar polahko grije? Sta ee biti ako rezervoar sadrzi 1
kg umjesto 10 kg?
8.60 Rezervoar zapremine 0,1 m
3
sadrZi suhozasieenu vodenu paru kod 200
kPa. Sadmj rezervoara Wadi se do -20C. Kolika je zapremina cvrste faze
nakon hladenja?
8.61 Pet kilograrna suhozasiCene vodene pare pritiska 1 MPa nalazi se u
cilindm sa pokretnim ldipom. Cilindar se grije dok temperatura pare ne poraste
do 300C u procesu pri konstantnom pritisku. Izracunaj rad koji izvdi para.
8.62 Suhozasieena vodena para temperature 200C nalazi se u cilindru sa
klipom. Pocetna zapremina pare je 0,01 m
3
Para ekspanduje po povratnom
izotermskom procesu, do konacnog pritiska 200 kPa, vrseCi rad nad klipom.
Izracunaj izvrseni rad tokom procesa. Kolika bi se greska napravila tretirajuCi
pam idealnim gasom?
100
Vodcll(l para
8.63 Za odredivanje energije 0siobodene tokom izvjesne hemijske reakcije
koristi se kalorimeiar tipa "bombe". Kalorimetar je zatvoreni rczervoar koji
sadrzi hemikalije, a uronjen je u veliki rezervoar sa vo,lom. Kada hemikalije
reaguju toplota se prenosi sa bombe Ila vodu, pa njena temperatura raste. Za
pogon mjesalice za cirkulaciju vod,: trosi se 0,04 kW snage. Tokom 20 minuta
sa bombe na vodu prede 1200 kJ toplote, a sa vodenog rezervoara na okolni
vazduh 60 kJ. Pod pretpostavkom da voaa ne isparava, odredi porast njene
unutrasnje energije.
8.64 Rezervoar cvrstih zidova, zapremine 0,02 ml, sadrii vlaznu zasieellli
vodenu paru na temperaturi 90C, stepena suhoee 90%. }{ezervoar se hladi do
-10 0C. Izracunaj kolicinu izmjenjene toplote tokom procesa.
8.65 Pami kotao ima ukupnu zapreminu 4 m] Na pocetku procesa u kotlu se
nalazi 3 m
3
kljucale vode i 1 m
3
suhozasieene pare Ila pritisku 0,1 MPa. Kotao
se zagrijavl, a top Iota se prenosi na teenost i pam. Ulazni i izlazni ventili
greskom su 0stali zatvoreni. Venti! sigurnosti se otvarakaaapriti'!,;ak-
dostigne vrijednost 5 MPa. Koliko toplote je dovedenv tecnosti i pari u kotlu
do otvaranja ventila sigumosti?
8.66 Radijator pamog grijanja ima zapreminu 0,02 m
3
Kada se radijator puni
suhozasieenom vodenom parom., pritiska 150 kPa, svi ventili na njemu su
zatvoreni. Koliko toplote ee preCi u sobu dok pritisak u radijatom ne opadne na
75 kPa?
8.67 Zaptivena cijev zapremine 10-4 m
3
sadrZi vlaznu zasieenu vodenu pam
nepoznatog stepena suhoee, na pritisku 0, I MPa. Sadrzaj cijevi ee proCi kroz
kriticnu tacku kada se zagrijava. Izracunaj koliCinu toplote potrebnu za
prevodenje pare pocetnog stanja u kriticno stanje.
8.68 Jedan kg suhozasieene vodene pare, temperature 110C, zatvoren je u
sfernoj elastienoj membrani. Membrana se zagrijava dok pritisak pare u njoj ne
poraste do 200 kPa. Odredi konacnu temperaturu i dovedenu toplotu.
8.69 Dva izolovana rezervoara, A i B, povezana su preko ventila. Rezervoar A
ima zapreminu 0,6 m
3
i sadrZi vodenu pam kod 200 kPa i 200C. Rezervoar B
ima zapreminu 0,3 m
3
i sadrZi vodenu pam kod 500 kPa, stepena suhoee 90%.
Ventil se otvori i rezervoari dodu u ujednaeello stanje. Ako tokom ovog
procesa nema izmjene toplote, koliki je konacni pritisak u sistemu?
8.70 Sferni aluminijumski rezervoar unutrasnjeg dijametra 0,5 m ima zid
debljine 0,01 m. Rezervoar sadrZi vlaznu zasieenu vodenu pam kod 25C,
stepena suhoee 0,01. Rezervoar se zagrijava dok voda ne prede u suhozasieenu
pam. Ako rezervoar i voda zajedno cine sistem., izracunaj izmjenjenu toplotu
tokom procesa. Gustina aluminijurna je 2700 kg/m
3
, a specificna toplota 0,9
kJ/(kg-K).
101
It:llll(llllll(JIIII}({[ I rCnllO[(-'l1lllJ\U
8.71 Jedan kg vl,,2:ne zasicene vodene pare, pntiska 30 kPa . s<cpena suhoce
0,5, zagrijava se do 1600 C i 200 kPa. lzracunaj i3romjenu ullutra.inie energijc
vode.
8.72 Prije mnogo godil1a veoma poznati arhitekta projektovao jc 1600 m
visoku zgradu. Pretpostavi da u }akvoj zgradi ogrijevna vodena para ulazi u
cjevovod na prizemlju u stanju pare kod 200 kPa. Na posljcdnjem
spratu zgrade pritisak u cjcvovodu je 100 kPa. Para oslobodi 100 kJ/kg toplote,
na putu od prizemlja do vrha. Koliki je stepen suhoce pare na vrhll cjevovoda?
8.73 U generatoru pare nukleamog reaktora 0,002 m
3
/s vode ulazi u cijev
dijametra 0,02 Ill, kod 10 MPa i 30C, a napusta cijev 1I stanju slihozasicene
pare pritiska 9 MPa. Nadi toplotni 10k koji primi voda.
8.74 Za izvjestan tehnoloski proces potrebna je suhozasicena vodena para. Na
rasp01aganju je, medutim, samo pregrij?na para. Za "skidanje" pregrijanja
koristi se voda se rasprsava u preerijanu paru u takvoj kolieini da
izmjenjivaf toplote napusta suhozasicena para. U izmjenjivae toplote ulazi 0,25
kg/s pregrijane vodene pare kod 3 Ml'a i 350C i voda kod 35C i 3,2 MPa.
Suhozasicena para izlazi kod 2,5 MPa. Izrafunaj protok vode.
8.75 Voda pritiska 10 MPa i temperature 140C prigusuje se do pritiska 200
kPa u adijabatskom procesu. KoJ.ikije stepen suhoce nastale pare?
8.76 Prigusni kalorimel3r je uredaj koji se koristi za odredivanje suhoce vlazne
pare pri proticanju kroz cijev. Mali dio pare iz cijevi se usmjerava kroz
kalorimetar gdje se Irontinuirano adijabatski prigusuje priblizno do
atmosferskog pritiska. Nalton priguSivanja mjere se temperatura i pritisak pare,
na osnovu fega se odreduje entalpija vlafne pare u cjevovodu.
kalorimetar je iskoriSten za mjerenje stepena suhoce vodene pare u cjevovodu u
kojem je 3pSolutni pritisak 1,2 MPa. Za mjerenje pritiska u kalorimetru
koristen je iivin manometar i pokazao je nadpritisak od 8 kPa. Ako je potrebno
minimalno pregrijanje u kalorirnetru 5C, koliki se minirnalni stepen suhoce
vodene pare ffiOZe odrediti? Barometar pokazuje 97 kPa.
8.77 Mala pama turbina radi sa srnanjenim opterecenjem i proizvodi 75 kW
snage, kod protoka pare od 0,17 kg/so Vodena para, pritiska 1,4 MPa i
temperature 250C, priguSuje se adijabatski do 1, I MPa prije ulaska u turbinu.
Izlazni pritisak pare je 10 kPa. Nadi stepen suhoce pare (iii temperaturu, ako je
pregrijana) na izlazu iz twbine.
8.78 Rezervnar zapremine 5 m
3
sadrzi suhozasicenu vodenu paru na pritisku
0,2 MPa. Na rezervoar je prikljufen cjevovod kroz koji protiee vodena para
kod 0,6 MPa i 200 0c. Pam ulazi u rezervoar dok pritisak u njemu ne poraste
oa 0,6 MPa. Alo nema gubitaka toplote iz rezervoara, i ako se zanemari njegov
toplotni kapacitet, izrafuoaj masu pare koja ude u rezervoar.
8.79 U cilindru sa klipom ekspanduje vodena para pritiska 725 kPa i
temperature 170 C; U potetnom polozaju klipa pritisak pare u cilindrll je 700
102
, {J(tCIlU [)UIU
kPa, stepen slIhcce 0,95 i zapremina 0,0014 111'. C krajnjem polozaju klipa
pritisak je ostao isti, stepen suhoce je opao na 0,90, a zapremina je porasla na
0,03 m'. Tokom procesa ekspanzije para preda okolllli 28 kJ toplote. Odredi
rad procesa.
8.80 lzolovani rezervoar zapremine 2 m' sadrzi suhozasicenu vodenu paru na
pritisku J MPa. Venti I na vrhu rezervoara se otvori i para se odvodi. Tokom
procesa na dnu rezervoara se skuplja tcenost, tako da izlazi samo suhozasicena
para. Izrac,lllaj ukupnu masu odvedcne pare kada pritisak u rezervodru opadne
na 0,8 MPa.
8.81 Rezervoar pod pritiskol11, zapremine I m" sadrzi vlaznu zas;cenll vodenu
paru kod 300C. Na pocetku 50% zapremille rezen oara zauzima teenost, a
ostatak para. Tecnost se polahko ispusta Ila dnll rezen oara, a top Iota se ciovodi
radi oarzavanja konstantlle temperature. Odredi dovedellu toplotu rezervoaru
do trenlltka kada je iz njega ispllsteno pola sadrzaja.
8.82 Voda stanja 1,5 HPa i 150C adijababki se prigusuje u ventilu do 0,2
MPa. Ulazna brzina vode je 5 mls. Povrsine popreenih presjeka na ulazu i
izlazu su iste. Odredi stanje i brzinu vode na izlazu.
8.83 Izolovani evakuisani rezervoar, zaprenlllle 0,02 Ill, saddi kapsulu vode
kod 700 kPa i 150C. Zapremina kapsule je 0,001 m
3
Kapsula pukne i njen
saddaj potpuno ispuni raspolozivu zapremillu. Koliki je konaeni pritisak u
rezervoaru?
8.84 Kada se u nuklearnoj elektrani, 1I kombinaciji sa reaktorom, koristi parni
kotao, vazan faktor u razrnatranju sigurnosti rada je vrijeme potrebno za brzo
zaustavljallje procesa. Kod proracuna ovog vremena, neophodno je poznavati
funkcionalnu zaviSllost pritiska u kotlu od kolieille tecnosti u njemu. Da bi se
ilustrovala ova procedura razmotri slijedecu situaciju. Kotao irna zapremillu 5
m
3
U poeetku pola njegove zapremine zauzima tefnost, a pola para. Pocetni
pritisak je 1,4 MPa. Pretpostavi da nema zagrijavanja teenosti iIi pare tokom
procesa zaustavljanja i da su teenost i para uvijek u ravnotdi. Odredi pritisak u
kotlu kada je zapremina teenosti: 3/8 zapremine kotla, 114 zapremine kotla i 118
zapremine kotla.
8.85 Cilindar sa klTom sadrzi vodenu paru kod I MPa i 250C, pri pofetnoj
zapremini 0,025 m . Para ekspanduje po povratnom adijabatskom procesu do
konacnog pritiska 150 kPa. Odredi izvrseni fad procesa.
8.86 Rezervoar saddi vodenu paru kod 1,6 MPa i 400C. Ventil na vrhu
rezervoara se otvori. Proces isticallja pare je povratni adijabatski. Odredi udio
istekle pare, ako je preostala para u rezervoaru suhozasicena.
8.87 lzolovani cilindar sa klipom ima pofetnu zapremillu 0,15 m
3
i sadrzi
vodenu paru kod 400 kPa i 200C. Para ekspandllje adijabatski. Pazljivim
mjerenjem je utvrdeno da je ekspanzijom dobijen rad od 30 kJ. Tvrdi se da je
para u konaenom stanju vlazna zasicena. Da Ii je to tacno?
103
TemlOilill(/lIlikll i !cnllotchlli/'il
8.88 ZelJezni odljevak mase 10 kg i temperature 400C gasi se u rezervoaru od
0,2 111' vode, pocctne temperature 25C. Pod pretpostavkom da nema gubitaka
toplote u okolinu, izracunaj ukupnu promJcnu cntropiJc za ovaj proces, Uzmi
specificnu toplotu live:lOg icljeza 0,5 kJ (kg'K).
8.89 Pama turbina prima vodenu paru kod 800 kPa i 250 "C. Para ekspanduje
povratno adijabatski do pritiska 100 kPa, Turbina proizvodi snagu od 20 MW,
Koliki je protok pare kroz turbinu'l
8.90 Difuzor je uredaj u kojem se usporava fluid koji prot ice velikom brzinom,
tako da mu tokolll tog procesa raste pritisak. Vodcna para ulazi u difltzor kod
0,2 MPa i 200C. brzinom 700 mis, a napista ga brzinom 70 m/s. Ako je
proces povratan i bez izn*ne toplote, koliki jc konacni pritisak i temperatura
pare') U rjesavanju zadatka moie pomoci Mollierov lis dijagram.
8.91 Razmotri pumpu u ciklusu parnog postTojenja, Voda napusta kondcnzator
i ulazi u pumpu kod 10 kPa i 35C, a napusta jc kod 5 MPa, Ako je proces u
pu:npi p3vratm i adijabatski, odredi specificni rad i temperaturu vode na izlazu
iz pt:mpe,
8.92 Neizolovani rezervoar, zapremine 0,5 m), sadrii vodenu paru kod 1,4
MPa i 250C. Ventil na vrhu rezervoara se otvori i para se ispusta u okolinu,
dok pritisak ne opadne oa 400 kPa, kada se ventil zatvori. U tom trenutku
izmjerena je temperatura pare u rezervoaru, 175C. Odredi ukupnu promjenu
entropije ovog procesa, Temperatura okoline je 250C.
8.93 Prodavac tvrdi da posjeduje pamu turbinu koja proizvodi 2800 kW snage.
Vodena para ulazi u turbinu kod 700 kPa i 250C, a napusta je kod pritiska 15
kPa, Potreban je protok pare od 3,8 kg/so Kako pTocjenjujes izjavu prodavaca?
Pretpostavi da je prodavac prornijenio izjavu, te da je potreban protok pare od
4,3 kg/s,
8.94 Vodena para, pritiska 800 kPa i temperature 300C, protice kroz
cjevovod. Na cjevovod je prikljucen rezervoar zapremine 2 m
3
, koji sadrii
vodenu paru kod 100 kPa i 200C. Ventil se otvori i para tece u rezervoar dok
pritisak u njemu ne poraste na 800 kPa, Tokom procesa od rezervoara se
odvodi toplota, tako da temperatura njegovog sadrzaja ostaje nepromijenjena,
200C. Okolina se nalazi na konstantnoj temperaturi, 25C. Odredi: masu
vodene pare koja ude u rezervoar, toplotu odvedenu od rezervoara tokom
procesa i promjenu entropije kontrolne zapremine (rezervoara) tokom procesa,
Dokaii da ovaj proces nije u suprotnosti sa drugim zakonolll termodinamike,
8.95 Vodena para ulazi u turbinu kod 0,8 MPa i 400C, a izlazi iz nje kod 0,2
MPa i 200C. Tokom procesa ekspanzije u turbini para izmjenjuje toplotu
sarno sa okolinom temperature 25C. Promjene kineticke i potencijalne
energije su zanemarljive, Tvrdi se da ova turbina proizvodi 100 kW snage kod
protoka pare 0,3 kg/so Da Ii je ovaj proces u suprotnosti sa drugim zakonom
termodinarnike?
104
VOdCll1l parll
8.96 Vodena para U:JZI u turbinll kod 600 kPa i 2:'0'('. a izlazi na pritisku 10
kPa, EfikaSIlost turbine JC 75'X,- Odredi dobijelli rad po kg pare i stanje pare na
izlazu iz turbine (stepen suhoce ako je vlaina, tempnaturu ako je prcgrijana),
8.97 Voda ulazi u pUlllpU kod 25C i 100 kPa. a izlazi kod 3 M?a, Ako je
adijabatska efikasnost pllmpe 70'%, odredi ent<:lpijll vode na izlazu,
8.98 Vodena para ulazi u izolovanu mlazniclI kod 800 kPa i 2(0)e pri maloj
brzini, a izlazi kod 200 kPa, Izracunaj izlaznu brzinll i temperaturu p ~ r (stepen
suhoce ako je vlaina) pod pretpostavkom cia je efikasllost mlaznice 95%,
8.99 Rezervoar zapremine 0,2 m
J
sadrzi vodenu paru kod pritiska 100 kPa,
stepena suhoce 0,01 i opremljen je velltilom sigurnosti. Toplota se dovoJi
rezervoaru od izvora temperature 250C. Kada pritisak u rezervoaru dostigne 2
MPa ventil se otvori, a suhozasicena para istog pritiska se kroz njega prigusuje
do 100 kPa, Proces traje dok stepen suhoce pare u rezervoaru ne poraste do 0.9,
Odredi: masu ispustene pare iz rezervoara, dovedenu toplotu rezervoaru tokom
procesa, promjenu entropije kontrolne Z<lpremine (rezervoar i venti I) i
promjenu entropije okoline, Dokazi da proces nije :1 suprotnosti sa drugim
zakonom termodinamike,
8.100 Jedan od naCina za kontrolu snage parne turbine je lIpotreba prigusnog
ventila, koji prigusuje paru na niii pritisak. Razmotri slucaj kada kotao
proizvodi paru pritiska 7 MPa na temperaturi 700C, a opterecenje turbine je
takvo da se para prigusuje do pritiska 5 MPa, Odredi povratni rad i
nepovratnost ovog procesa prigusivanja.
8.101 Komercijalni veseraj trosi 2,5 kg/s vode temperature 85C. Ova voda se
proizvodi mijesanjem vode temperature 10C i suhozasicene pare pritiska 0,1
MPa. Odredi nepovratnost procesa mijesanja,
8.102 Kroz cjevovod protice vodena para pritiska 1,4 MPa i temperature 300
dc. Na cjevovod je preko ventila prikljucen evakuisani rezervoar zaprelllille 0,4
m
3
. Ventil se otvori i para tece u rezervoar dok pritisak u njemu ne poraste do
1,4 MPa, kada se venti I zatvori. Odredi nepovratnost ovog procesa pod
pretpostavkoll1 da za vrijeme njegovog odvijanja nema izmjene toplote sa
okolinom.
105
} (Till ()(II II al1l1K.{1 I [{:'n}lO[f!111l1K(/
106
/:.11(:'1 b('/''''\/ CIfl.IU)' Il(l l'()a('1l1i pUI'lI
9. Energetski ciklusi na vodenu paru
9.1. Rankineov ciklus
Idealni ciklus za jednostavno epcrgetsko postrGjenje na vodenu paru je
RankU1eov ciklus sa slike 9.1. Ovaj ciklus sastoji se iz slijedecih procesa:
1-2: Povratna adijabatska kompresija vode u napojnoj pumpi.
2-3: Dovodcnje toplote 'I pamom kotlu pri konstantnom pritisku.
3-4: Povratna adijabatska ekspanzija pare u pamoj turbini.
4-1: Odvodenje toplote u kondenzatom pri konstantnom pritisku.
Rankineov ciklus takode ukljucuje mogucnost pregrijavanja pare, kao
u ciklusu 1-2-3'-4'-1.
;(
Pumpa
T
K
TUlbina
2'/
---
'------T)
~
{
'I:
Kondcrualor] -
a
-f,
c
Slika 9.1 Jednostavno energetsko postrojenje na vodenu pam
koje radi po Rankineovom ciklusu.
Ako se zanemari kineticka i potencijalna energija, prenesena toplota i
rad mogu se predstaviti odgovarajucim povrsinama u Ts dijagramu. Toplota
dovedena radnom fluidu predstavljena je povrsinom a-2-2'-3-b-a, a toplota
odvedena od radnog fluida povrsinom a-I-4-b-a. Iz prvog zakona
termodinamike moze se zakljutiti da je povrsina koja predstavlja rad razlika
ovih dviju povrsina, nairne, povrsina 1-2-2'-3-4-1. Termodinamicki stepen
iskoristenja definise se relacijom:
107
Tcrll/odillllllliAIl i l"nIlO{elillikll
'I"
2 - 2'-3 4-1
(9.1)
povrslIla II 2 2 - ~ - h -II .
Pri analizi Rankineovog ciklusa korisno je ima!i na umu da efikasnvst
zavisi od prosjecne temperature pri kojoj se top Iota dovodi i od prosjeene
tempernture pri kojoj se top Iota odvodi. Svaka promjena koja povecava
prosjecnu temperatunl pri kojoj se toplola dovodi, iii smanjuje prosjecnu
temperatum pri kojoj se toplola oevodi, imace za rezultat povecanje
termodinamickog stepena iskoristellja Rankineovog ciklusa.
Evidentno je da Rankineov eiklus ima manji termodinamicki stepen
iskoristenja od Carnotovog cikilisa sa istom maksimalnom i minimainom
temperaturom kao Rankineov eiklus, jer je prosjecna temperatura izmedu 2 i 2'
manja od temperature tokom isparavanja. Moze se postaviti pitanje zasto
odabrati Rankineov eiklus kao idealni cikills? Zasto ne odarrati Camotov
eikius l'-2'-3-4-1? Za to se mogll dati barem dva razloga. Prvi razlog tice se
proces.a komprcsij,,:. Stanje I' je smjesa tecnosti i pare, tako da bi bilo veoma
tesko napraviti pumpu koja ce komprimovati smJesli teenosti i pare stanja I' do
stanja zasicenc teenosti u 2'. Mnogo je lakse u potpunosti kondenzovati pam i
komprimovati pumpom sarno teenost. To je Cinjenica na kojoj se zasniva
Rankineov cillus. Drugi razlog tiee se pregrijavanja pare. U Rankineovom
eiklusu para se pregrijava pri konstantnom pritisku, proees 3-3'. U Camotovom
eiklusu say prenos toplote odvija se pri konstantnoj temperaturi, pa se para zato
pregrijava u procesli 3-3". Medutim, tokom ovog procesa dolazi do pada
pritiska, sto znaei da se toplota mora dovoditi pari dok ona obavlja proees
ekspanzije pri kojem se vriii rad. To je takode veoma tesko izvesti 1I praksi.
DakIe, Rankineov ciklus je idealni eiklus koji se moze aproksimirati u praksi.
U narednim poglavljima razmotrice se neke varijacije Rankineovog eiklusa da
bi mu se termodinamiCki stepen iskoristenja priblizio onome kod Camotovog
eiklusa.
9.2. Efekat pritiska i temperature na Rankineov ciklus
Prvo ce se razmotriti efekat pritiska i temperature u kondenzatoru na
Rankineov ciklus. Ovaj efekatje prikazan na Ts dijagramu na slici 9.2.
Neka pritisak kondenzacije opadne sa P4 na P4', sa odgovarajuCim
padom temperature pri kojoj se toplota odvodi. Neto rad ce porasti za povrsinu
1-4-4'-1'-2'-2-1 (osjencena povrsina). Toplota dovedena pari poveca se za
povrsinu a'-2'-2-a-a'. Kako su ove dvije povrsine priblizno jednake, neto
rezuItat je porast terrnodinamickog stepena iskoristenja ciklusa. Ovo je takode
evidentno iz linjenice da je prosjeena temperatura pri kojoj se toplota odvodi,
opala. Medutim. smanjenjem pritiska kondenzaeije poveeava se saddaj vlage u
pari koja t:apuSta turbinu. To je znacajan faktor, jer ako vlaga u dijelu turbine
niskog pritiska prekora6 oko 10% neee doci sarno do pad a efikasnosti turbine,
vee takode i do erozije lopatica turbine sto moze biti veoma ozbiljan problem.
108
cikilisi llil I'odellll
af a -b s - ~ .
Slika 9.2 Utic;.j pritiska i temperallire u kondenzatoru na
termodinamicki stepen iskoristenja Rankineovog eiklusa.
Na slici 9.3 prikazan je efekat pregrijavanja pare u kotlu. Ocito je da
to dovodi do povecanja rada za povrsinu 3-3'-4'-4-3, dok se toplota dovedena u
kotlu poveca za povrsinu 3-3'-b'-b-3. Kako je odnos ovih povrsina veei od
odnosa neto rada i dovedene toplote za ostatak procesa, evidentno je da ce za
date pritiske pregrijavanje pare povecavati termodinamicki stepen iskoristenja
Rankineovog ciklusa. Ovo bi takode proisteklo iz Cinjeniee da je prosjecna
temperatura pri kojoj se top Iota dovodi pari, poveeana. Takode !reba istaCi da
se sa pregrijavanjem pare povecava sadrZaj pare u vlaznoj pari koja napusta
turbinll.
Konacno se mora razmotriti i utieaj maksimalnog pritiska pare, a sto
je prikazano na slici 9.4. U ovoj analizi se maksimalna temperatura pare, kao i
pritisak 1I kondenzatoru, dde konstantnim. Odvedena toplota smanjuje se za
povrsinu b'-4'-4-b-b'. Neto rad se povecava za lijevu osjencenu povrsinu, a
smanjuje se za desnu osjeneenu povrsinu. Dakle, neto rad ima tendeneiju da
ostane isti, ali odvedena top Iota opada, pa zbog toga termodinamieki stepen
iskoriStenja Rankineovog eiklusa raste sa porastom maksimalnog pritiska. U
ovom slucaju takode sa porastom pritiska raste i prosjecna temperatura pri
kojoj se dovodi toplota. SadrZaj pare u vlaznoj pari na izlazu iz turbine opada
sa porastom maksirnalnog pritiska.
Na kraju ovog poglavlja moze se reci da se termodinamicki stepen
iskoristenja Rankineovog eiklusa moze povecati snizenjem pritiska 1I
kondenzatoru, poveeanjem pritiska pri kojem se dovodi top Iota i
pregrijavanjem pare. SadrZaj pare u vlaznoj pari na izlazu iz turbine povecava
se pregrijavanjem pare, a opada smanjivanjem pritiska u kondenzatom i
povecanjem pritiska pri kojem se top Iota dovodi.
109
110
/ erlllOl/llli1l1l1ka i {er1ll0{eillllkll
T
2\,
V
I 1,1
i :
, :
a
b b'
s'
Slika 9.3 Uticaj pregrijavanja na terrnodinamicki stepen iskoristenja
Rankineovog ciklusa.
T
K
s
Stika 9.4 Uticaj pritiska u kotlu na terrnodinamicki stepen iskoristenja
Rankineovog ciklusa.
t;l/ergelski eik/lisi 1111 1'0111'1//1 pam
9.3. Ciklus sa mcduprcgrijayanjcm pare
U prethodnom roglavlju jc istaknuto da se tcnnodinamicki stcren
iskoristenja Rankineovog ciklusa moze povccati povecanjcm pritiska pri kojem
se dovodi toplota. Medutim, to takode povccava sadrzaj vlage u pari na kraju
turbine niskog pritiska. Oa bi se to izbjeglo razvijen je ciklus sa
medupregrijavanjem. Ovaj ciklus je prikazan sematski u T, dijagramll na slici
9.5. Kod ovog cikillsa para ekspanduje do nekog medupritiska u turbini, a
zatim se po novo pregrijava u kotlu, nakon cega ekspandllje u turbini do pritiska
1I kondenzatoru. Iz Ts dijagrama je evidentno da se medupregrijavanjem pare
veoma malo povecava termodinamicki stepcll iskoristenja, jer sc prosjecna
temperatura pri kojoj se toplota doyodi ne mijcnja mnogo. Glavna prednost je u
smanjenju sadrZaja vlage u stepenima turbinc niskog pritiska do sigurne
vrijednosti. Takodc, ako bi se pronasao takav metal da moze izdrzati
pregrijavanje pare do 3', prosti Rankineov cikills bio bi efikasniji od c;klusa sa
medupregrijavanjem, te ne bi bilo potrebe za ciklusom sa medupregrijavanjem.
\i'
CD
Pumpa
Slika 9.5 Idealni ciklus sa medupregrijavanjcm pare.
9.4. Ciklus sa regenerativnim zagrijavanjem napojne vode
Slijedeca vazna varijacija Rankincovog ciklusa je regenerativni ciklus,
koji ukljucuje upotrebu zagrijaca napojne vode. Osnovni koncepti ovog ciklusa
mogu se demonstrirati razmatranjcm Rankineovog ciklusa bez pregrijavanja,
kao na slici 9.6. Tokom procesa izmedu stanja 2 i 2' radni fluid se zagrijava dok
je u tccnoj fazi, a prosjecna temperatura radnog fluida je nrnogo niza tokom
ovog procesa nego tokom procesa isparavanja 2'-3. Zbog toga je prosjecna
temperatura pri kojoj se top Iota dovodi u Rankineovom ciklusu niza nego u
Carnotovom ciklusu }'-2'-3-4-1', pa je zato termodinamic:ki stepen iskoristenja
Rankineovog ciklusa manji od termodinamickog stepena iskoristenja
odgovarajuceg Camotovog ciklusa. U regenerativnom cikluslI radni fluid ulazi
III
Tcniluilinlllllika i /crIllO/Cllllika
II kotao 1I nekolll stanjll iZI1l<.'du 2 i 2', pa JC prosjecna temperatura pri kojoj se
toplola dovodi visa.
T
/
2
Stika 9.6 Relacija izmedu termodinamickog stepena iskoristenja
Camotovog ciklusa i Rankineovog ciklusa bez pregrijavanja.
Prvo ee se razmotriti idealizirani regenerativni ciklus, prikazan na slici
9.7. Kod ovog ciklusa, za razliku od Rankineovog ciklusa, nakon izlaska iz
pumpe tecnost cirkulise oko kllCista turbine, kreeuei se suprotno od smjera
proticanja pare u turbini. Tako se omogucava prenos toplote sa pare koja
protice kroz turbinu na tecnost koja protice oko turbine. Ako se na trenutak
pretpostavi da je to povratni prenos toplote, onda je u svakoj tacki temperatura
pare diferencijalno visa od temperature tecnosti. U tom slucaju je linija 4-5 na
Ts dijagramu na slici 9.7, koja predstavlja stanja pare koja protice kroz turbinu,
potpuno paralelna sa Iinijom 1-2-3, koja predstavlja proces kompresije tecnosti
u pumpi (1-2) i stanja tecnosti koja protice oko turbine. Kao posljedica toga
povrsine 2-3-b-a-2 i 5-4-d-c-5 ne sarno da su jednake, vee se i podudaraju, a
predstavljaju toplotu dovedenu tecnosti odnosno odvedenu od pare. Toplota se
dovodi radnom fluidu pri konstantnoj temperaturi u procesu 3-4, a povrsina 2-
4-d-b-3 predstavlja tu toplota Toplota se odvodi od radnog fluida u procesu 5-
1, a povrsina 1-5-c-a-1 predstavlja tu toplotu. Ta povrsina potpuno je jednaka
povrsini 1'-5'-d-b-l', sto odgovara toploti koja se odvede u odgovarajueem
Carnotovom ciklusu 1'-3-4-5'-1'. Dakle, ovaj idealizirani regenerativni ciklus
irna termodinamicki stepen iskoristenja potpuno jednak termodinamickom
stepenu iskoristenja Camotovog ciklusa sa istim temperaturama pri kojirna se
top Iota dovodi i odvodi.
112
L'llcrgc/ski cikillsi WI l'Ot/CIlIl pO '"II
PUJI1pa a b c d
Slika 9.7 Idealni regenerativni ciklus.
Ocito je da ovaj idealizirani regenerativni ciklus nije praktican. Prije
svega, ne bi bilo moguee izvesti neophodni pre nos toplote sa pare u turbini na
napoj,nu tecnost. Nadalje, sadrzaj vlage u pari na izlazu iz turbine znaeaJn0 je
povecan kao lezultat preHosa toplote, a nedostatak ovoga je istaknut ranije.
Prakticni regenerativni ciklus ukljucuje oduzimanje jednog dijela pare nakon
sto je ona djelimicno ekspandovala u turbini i upotrebu grijaea napojne vode,
kao sto je prikazano na slici 9.8.
a
b c
Slika 9.8 Regenerativni ciklus sa otvorenim grijacem napojne vode.
. Para ulazi u turbinu u stanju 5. Nakon ekspanzije do stanja 6, jedan
dlO pare se oduzima i uvodi u predgrijat napojne vode. Para koja nije oduzeta
ekspanduje u turbini do stanja 7, a zatim se kondenzuje u kondenzatoru. Ovaj
kondenzat se pumpom ubacuje u grijac napojne vode gdje se mijesa sa parom
o u z ~ t o m ~ turbine: Udio oduzete pare upravo je dovoljan da se teenost koja
napus.ta gnJac napoJne vode prevede u stanje 3. Tecnost se nije komprimirala
do pnhska u kotIu, vee sarno do medupritiska koji odgovara stanju 6. Potrebna
je jos jedna pumpa da bi se tetnost koja napusta grijae napojne vode
komprimirala do pritiska u kotlu. Znacaj ovog procesa je u tome sto je njime
poveeana prosjeena temperatura pri kojoj se toplota dovodi.
113
'i'rllloilinGlJlika i il'rlilOiehllika
Ovaj proces je nesto lde prikazati II Ts dijagramu jer masa pare koja
protice kroz razliclte komponente nij-.: ista. U Ts dijagral1lu sa slike 9.8 samo Sll
prikazana stanja t111ida II razlieitim taekal1la.
Povrsina 4-5-c-b-4 na slici 9.8 predstavlja prenesenu toplotu po kg
radnog t1uida. Proces 7-\ je proces odvodenja toplote, ali posto sva para ne
prolazi kroz kondenzator, povrsina 1-7 -c-a-\ predstavlja toplotu prenesenu po
kg radnog t1uida koji pf'ltice kroz kondenzator, sto ne predstavlja toplotu
prenesenu po kg radnog t1uida koji ulazi 'J turbinu. Takode, izmedu s t a ~ j a 6 i 7
samo dio pare protice kroz turbinu.
Do ove taeke presutno je pretpostavljeno da je oduzeta para mijesana
sa napojnom vodom u zagrijacu napojne vode. Postoji, medutim, i dmgi cesto
koristeni tip zagrijaea napojne vode, poznat kao zatvoreni grijae. Kod ovog tip::
zagrijaca para i napojna voda se ne mijeSaju, vee se top Iota prenosi sa oduzete
pare tokom njene kondenzacije na spoljasnju povrsinu cijevi dok napojna voda
protice kroz cijevi. U zatvorenom zagrijacu, koji je sematski prikazan na slici
9.9, para i napojna voda mogu biti na znatno razlieitill1 pritiscima. Kondenzat
se moze ubacivati pumpom u vod napojne vode, iii se moze odvoditi preko
trapa (uredaj koji dozvoljava sarno tecnosti ali ne i pari da teee u jJodmeje
nizeg pritiska) u zagrijac nizeg pritiska iii u glavni kondenzator.
Oduzeta para
Kondenzatl
I
I
I
Pumpa TrapnL......-J ___ >
J<ondenzat prerna glijacu
niskog pritiska iii kondenzatom
Stika 9.9 Sematski prikaz zatvorenog grijaca napojne vode.
Prednost otvorenih zagrijaca napojne vode je u niZoj cijeni kostanja i
boljem prenosu toplote, u poredenju sa zatvorenim zagrijacima napojne vode.
Nedostatak im je u potrebi za pumpom koja ee prebacivati napojnu vodu
izmedu pojedinih zagrijaca.
U mnogim energetskim postrojenjima koristi se vise stepeni
oduzimanja pare, mada rijetko viSe od pet. Ovaj broj se, naravno, odreduje
ekonomSkim razmatranjima. Evidentno je da bi se, koristenjem veoma velikog
broja stepeni oduzimanja pare i zagrijaca napojne vode, termodinamicki stepen
iskoristenja ciklusa priblizio onome kod idealiziranog regenerativnog ciklusa
114
ElIl'rgelski cik/usi Iltl l'oriellll parll
sa slike 9.7, gdje l1apojna voda ulazi u kotao kao zasicena teenost na
maksimalnol1l pritisku. Medutim, u praksi to ne bi bilo ekonomski opravdano
jer bi ustede ostvarene povecanjem termodinamiekog stepena iskoristenja bile
manje od troskova dodatne opreme (zagrijaci napojne vode, cij..:vi itd.).
Tipican aranzman glavnih komponenti u stvarnom energetskom
postrojenju prikazan je na slici 9.10. Jedan otvoreni zagrijac napojne vode ima
dvostmku ulogu - zagrijavanje i uklanjanje vazduha iz zagrijaca vode. Ako se
vazduh ne uklanja dolazi do prekomjerne korozije u kotlu. Kondenzat iz
zagrijaea visokog pritiska (preko tfapa) odvodi se u zagrijac srednjeg pritiska, a
iz njega u zagrijae napojne vode sa uklanjanjem vazduha. Iz zagrijaca napojne
vode niskog pritiska kondenzat odlazi u kondenz3tor.
;..lapojna
pumpa
kotla
1(7 "11'" 500 C
Slika 9.10 AranZman grijaca u stvamom energetskom postrojenju
koje koristi regenerativne grijace napojne vode.
U mnogim slucajevima stvamo energetsko postrojenje kombinuje
jedan stepen sa medupregrijavanjem pare sa vise stepeni oduzimanja pare.
Principi razmotreni u posljednja dva poglavlja vaze i za takav ciklus.
9.5. Odstupanje stvarnog ciklusa od idealnog
Stvami ciklus se razlikuje od idealnog zbog gubitaka u cijevima,
turbini, pumpi i kondenzatom, kao i zbog Cinjenice da se stvami procesi nikada
ne odvijaju bez trenja niti su adijabatski. Zbog gubitaka uslijed trenja i pri
proticanju, rad turbine je manji od idealnog, dok je rad pumpe veei od
idealnog.
115
Ter!llOdil1lllllika i 1t'l'IIlOleilllika
Gubici u cijevima. Pad pritiska zbog efekta trenja i prenosa toplote
na okolinll Sll najvazniji gubici II cijevima. Razmotrimo, na primjer, cijev koja
povezuje turbinu i kotao. Kada bi se javili sarno efekti trenja, stanja a i b, na
slid 9.11, odgovarala bi stanjima pare Loja napusta kotao odnosno ulazi u
turbinu. Topiota koja se, pri konstantnom pritisku, prenese na okolinu moze se
predstaviti procesom bc. Ovaj efekat dovodi do pada entropije. I pad pritiska i
prenos toplote dovode do smanjcnja eksergije vodene pare na ulazu u turbinu.
"c
s
Slika 9.11 Efekat gubitaka izmeau kotla i turbine.
SHeni gubici se javljaju zbog pada pritiska u kotlu. Zbog ovog pada
pritiska, voda koja ulazi u kotao mora se pumpati do mnogo viSeg pritiska od
onoga pri kojem se :leli imati vodena para na izlazu iz kotla, a to zahtijeva
dodami rad pumpe.
Gubici u turbini. Ovi gubici su prvenstveno povezani sa protokom
radnog fluida kroz turbinu. Prenos toplote na okolinu takode predstavlja
gubitak, ali je to obieno od sekundamog znaeaja. Efekti ovih dvaju gubitaka
isti su kao oni u cijevima, a proces moze izgledati kao onaj na slici 9.12, gdje
4, predstavlja stanje nakon izentropske ekspanzije, a staqje 4 predstavlja
stvamo stanje na izlazu iz turbine. PoslI!pci vodenja procesa takode mogu
uzrokovati gubitke u turbini, a posebno ako se za tu svrhu koristi proces
priguSivanja.
EfIkasnost turbine defmise se kao:
h) -' fl4
=---,
(9.2)
It) -h,.
116
eik/wi /Ill mdC/l1l
gdje su odgovarajllca stanja oznacena na sliei 9.12, a lV, je stvarni rad turbine
po kilogramll flllida.
T
s
Slika 9.12 Efekat gubitaka u turbini i pumpi na perfomlanse ciklusa.
Gubici u pumpi. Ovi gubici su slieni onima u turbini, a nastaju
prvenstveno zbog nepovratnosti vezanih za protok fluida. Gubici usJijed
prenosa toplote obieno su od manjeg znaeaja.
Efikasnost pumpe definise se kao:
h" -h, h" -h,
771' = ----= ----,
wp he -h,
(9.3)
gdje su odgovarajuca stanja oznaeena na slici 9.12, a wp je stvarni rad pumpe
po kilogramu tluida.
Gubici u kondenzatoru. Ovi gubici su relativno mali. Jedan od ovih
minomih gubitaka je hladenje ispod temperature zasicenja teenosti na izlazu iz
kondenzatora. To predstavlja gubitak jer je potrebno dovesti dodatnu koliCinu
toplote da bi se voda zagrijala do temperature zasicenja.
9.6. Ciklusi nuklearnih elektrana
Nukleame elektrane u poredenju sa klasienim imaju vise specifienosti,
uglavnom uzrokovanih koristenim nuklearnim gorivom. Prema sadasnjem
razvoju tehnologije ta goriva su: uran U-235, uran U-233 i plutonij Pu-239.
117
1t:11IlU(llIllIIIIlKll I ren110Ieil!1IK(J
Uran U-235 jedino je nukleamo gorivo koje se moze naCi u prirodi,
odnos'1O u rudi urana ciji je sastav: 99,28% U-238, 0,712% U-235 i 0,006% U-
234. Prijc upotrebe u nuklearnim elektran,lma ta se ruda obogacuje tako da
nuldearnogorivo ima 2 do 3% urana U-235.
Uran U-233 j plutonij Pu-239 su v}estacka nuklearna goriva dobijena
iz torija 111-232 i urana U-238. Ta goriva jos nemaju siru primjenu u
nuklearnim eIektranama.
Hcmijska (nukleama) reakeija ilrana U-235 prilikom k0je se dobija
potrebna toplota tece na slijedeci nacin:
U-235+1 neutron->Sr+X+2 neutronat-fJ-cestice+y-zraka+23 MWh/g. (9.4)
Dakle, uran U-235 pogoden jednim neutronom raspada se na stroncij Sr i
ksenon X. Prilikom tog raspada oslobadaju se dva neutrona, koji izazivaju novu
reakciju aIm pogode druge jezgre aloma U-235. Beta-cestice (e1ektroni) i
gama.-zrale (elektromagnetni talasi) Cine r"dioaktivno zracenje, vrlo opllsno za
ljudsko zdmvlje.
Masa nastaliIJ produkata raspada (stroncij, ksenon, dva neutrona i
radioaktivoo zmcenje) manja je od pocetne mase urana U-235 i jednog
neutlona. Po Einsteinovoj teoriji relativiteta, taj manjak mase pretvara se u
toplobru energiju, sto je naznaceno u jednacini (9.4). Ta se topiota poslije u
ciklUSll pretvara urad i dijelom se odbacuje u okolinu.
Na slici 9.13 prikaza113 je pojednostavljena serna nukieafTle elektrane.
Jasno se uofavaju dva strujna kruga: primarni, kroz reaktor i generator pare, i
sekundarni. kroz gene&ltor pare, turbine, kondenzator i zagrijace napojne vode.
Reakt:or je posuda od kvalitetnog celika u kojoj je smjesteno
nuldeamo !Orivo u iipkama. Za odvodenje toplote koja nastaje u opisanoj
nukleamoj reakciji, kroz reaktor, izmedu sipki urana, struji medij prirnarnog
kruga.. Taj fluid moze biti gas, teenost iIi tecni metal (COb obicna voda H
2
0,
teska voda DzO, rastopljeni natrijum itd.). Zagrijani medij po izlasku iz
reaktorn odlazi u poseban izmjenjivac toplote, tzv. generator pare. Tu se medij
sekundarnog kruga grije i pretvara u suhozasicenu pam, a medij primarnog
kruga se hladi i vraca u reaktor. Nastala para odlazi u turbinski dio, gdje se
upotrebljavaza proizvodnju elektricne energije.
Jedna specifienost turbinskog dijela postrojenja na slici 9.13 je
separator pare. Para po izlasku iz dijela turbine visokog pritiska (VP) nalazi se
113 gnmici dopustene vlaZnosti, pa se u separatom odvaja tecna od parne faze
(stanje 2 r.mJvaja se na suhozasicenu pam stanja 3 i tecnost na granici
zasicetga stanja 11). Para stanja 3 pregrijava se dijelom svjeZe pare iz
generatora pare, teoretski, do njene temperature zasicenja.
Preostali tok ciklusa moze se pratiti u Ts dijagramu na slici 9.14, a na
osnovu objamjenja.za klasicne energetske cikluse.
118
cnel gCf,\KI (lI\lll.\/ IlU \'(){{Cllli partt
Konlrolnc slpkc
I i
, I
V1' NP
Tumina
reaktor
Regcneralimi zagrijaci
Slika 9.13 Principijelna serna nuklearne elektrane.
T
/
s
Slika 9.14 Ciklus u sekundarnom krugu nuklearne elektrane
prema slici 9.13.
Rashladna
voda
U principu, postrojenje nuklearne elektrane moglo bi se ostvariti i sa
sarno jednim krugom radnog medija. Pri tome bi se vec u reaktom obavlJalo
kljucanje i proizvodnja pare, koja bl zatlm Isla u turbmu ltd.
nedostatak ovog direktnog ciklusa je mogucnost zagadenJa turbmskog dlJela
119
TCrJlllldil1i1l11ii.:o i lemlOlc/inii.:(l
radioaktivnim zraccnjem, a pojavljujll ,e 1 probluni sigllrnog odvodenja toplote
u reaktoru_ Generator pare i dva radna kruga, prema tome, izvode se iz
sigunlosnih, a ne iz tennodinamickih razloga.
Regulacija toplotnog ucinka nllklearnih reJktora provodi se
kontrolnim sipkama. One Sll izradcnc od materijala koji jako apsorbujc
slobodne neutrone (bor B, hafnij Hf iii slieni). Njihovim llvlaecnjem u reaktor
reakcija slabi, a izvlacel,jem se pojaca\-a_
Jos jedna speciiicnost nllklcarnih clektrana su rclativno niski
parametri proizvedene pare. To ogranicenje llzrokuju svojstva upotrebljavanih
materijala. Samom uranu kritiena temperatura prekJistalizacije je 665C, a
materijal cijevi koje nose uranske sipke ne smije se zagrijati vise od 500C.
Uzme Ii se II obzir SigllrtlOst zbog moguCih oscilacija i
temperatumi pad II generatoru pare, dolazi se do radnih parametara pare stanja
I od, lIa primjer, 85 bar i 300C. Jasno je da se sa tako niskim
pare, uprkos najmodemijim tehnologijama izrade nllklearnih elektrana. lie
postize visok llbpni stepen iskoristenja (obicno manje od 0,3). Sa dmge
stralle, medutim, nuklearno gOlivo relativno je jeftino, pa Je i proizvedena
eIektriclla energija uglavnom jeftinija od one u klasicnim termoelektrallama.
Najcesci tipovi nllkleamih reaktora u eksploataciji su: reaktor sa
vodom pod pritiskom (PWR), reaktor sa kljucalom vodom (BWR) i gasom
bladeni reaktor (GCR). Navedeni reaktori cesto rade sa dva pritiska, tj. sa dva
kola. Pored ovih tipova postoji <:itav niz reaktora u razvoju.
lzvjesni napori su usmjerelli ka direktnom pretvarallju nuklearne
energije u elektrienu, posredstvom magnetohidrodinamickog generatora, ali ovi
napori do sada nisu re21izovani u praksi.
Ovdje ce ukratko biti rijeci 0 izvjesllim posljedicama koje nastaju
uslijed primjene nukleame energije kao izvora toplote za energetske cikluse na
vodenu paru. Iako se principi 0 kojima je ranije bilo rijeCi mogu primijelliti i lIa
nuklearna postrojenja, ipak se u slucajll ovih postrojenja javlja niz specificnih
teskoca. One potieu, uglavnom, uslijed danasnjih ogranicenja u vezi sa
rnaksimalno dozvoljenom temperaturom do koje do laze elemellti goriva u
reaktoru, a isto tako i uslijed upotrebe drugog fluida kojim se top Iota prenosi sa
goriva na paru. Postoje dobri izgledi da ce buduCi razvoj reaktorskog materijala
srnanjiti ova ogranicenja i ukloniti bar neke od ovih specificnih poteskoca.
Na stici 9.15a sematski je prikazan uredaj u kome se koristi primarni
fluid koji cirkulise kroz kolo reaktora i prenosi toplotu do parnog kotla. U
reaktorima ranijeg datuma, dozvoljena maksimalna temperatura, Till;",
primamog fluida na izlazu iz reaktora bila je niza od kriticne temperature pare,
i stice se utisak da je ciklus na slici 9.15b oCigledan. Medutim, ne racunajuCi na
poteskocu nastalu uslijed preve1ike vlaznosti u turbini, koju bi sa sobom
povuklo ovakvo rjesenje, treba imati na umu da temperatura primamog flllida
opada pri prolazll kroz izmjenjivac i da uslijed toga temperatura zasicenja pare
mora biti znatrto ispod T."ax'
120
eikillsi 11(1 ,'odc'!!!! 1"11"11

01'0 se najlakse llocava lla Tfi dljagrall111 9,1601) gdje je 11 proizvod
protoka muse i spccificne entalpije odgovarajucih l1ulda. 6.filllora biti jedllako
za obJe krive i istolTemeno jednako ukupno predatoj kolicini -toplole.
Temperatura zasicenja je odabrana tako da lla tZI'. preloll1u tempelatura
primarnog !luida blldc nesto malo visa oel temperature zasicenja. U tim
llslO\'ima lahko je postici izvjesno pregrijavanjc_
4
T
s
Stika 9.l5a Uproscena sema nuklearnog termoenergetskog postrojellja sa
reaktorom sa vodom pod pritiskom (PWR). 1. Reaktor; lao Jezgro gorivi
eiementi; lb. Regulacione poluge; 2. Regulator pritiska; 3. Pami kotao -
izmjenjivac toplote; 4. Parna turbina; 5. Kondenzator; 6. Napojna pumpa; 7.
Cirkulaciona pumpa
Temperaturni pad primarnog !luida, za odredelli prenos toplote, moze
se mijenjati mijelljajuci protok mase kao sto je to prikazano na slici 9.16b. Yeti
protok mase dopusta visu temperaturu zasicenja koja se moze koristiti u
ciklusu, pa, prema tome, i visi termodinamicki stepen iskoristenja parnog
ciklusa, ali u isto vrijeme i vecu sllagu za cirkulacionu pumpu, a 0110 sto je od
znacaja to je lie to rad (turbina-pumpa).
121
,("'IIIIUlllllllIfIlAU f f(TIJI(){(!Il11IA-a
OCigkdlJO jc da se paramctri pare nc mogu optimirati sarno na osnovlI
termodinamickog !;,tc!)cna iskoristcnja parnog ciklusa, vee se moraju razmatrati
u sprezi sa apsorbovanolll snagom za pll;npu primarnog fluida. L postrojenjima
komercijalnc vclicine, kod kojih je kao primami fluid izabran gas, tj.
komprirnirani CO2, snaga za purnpanje gasa je velika i brzo r<:ste sa porastorn
protoka mase. Tecni metal kao primarni fluid zatijevao bi mnogo rnanje snage i
1mao 01 doole lJ5vt:Jilk' p;cnx::::;;oc::! b:. d!'l.1e.e strane, iskrsJe
mnogobrojne poteskoce u pogledu sigurllosti fada i visine inH'sticije. Treba
imati na umu da je broj mogucih primarnih fluida ogranicen Kao sto ie to
slucaj sa svakim materijalom u jezgrJ reaktora, nuklearnc karJkleristike igraju
predol1lmantnu ulogu.
\,
\
L---------------------------_______ ---7
S
Slika 9.15b Uproscena serna nukleamog terrnoenergetskog postrojenja sa
reaktorom sa kljucalorn vodorn (BWR). 1. Reaktor; la. Jezgro - gorivi
elementi; lb. Regulacione poluge; 2. Pama !urbina; 3. Kondenzator; 4.
Napojna purnpa
Primarni fluid koji mijenja fazu (npr. kljucajuca voda) nerna
temperaturnog pada pri kondenzovanju u izmjenjivacu, pa bi tako bila
122
fonergL'I.lkl cIA/wi llil l'oilenll pal'/I
-------------------------
omogucena lJaj\'isa moguca temperatura LasicenJa II radll parnog cikillsa.
Medutim, ovo donosi rizik od pregoll)cyanJa elcmenata goriva u reaktoru i
zahtijeva od konstruktora precizno poznavallJc prcnosa toplote pri kljucanju,
slo doskora nije bio slucaj. Dalja poteskoca koja Sf' ja\'lja u vezi sa kljucajucim
fluidorn u reak(oru police od cinjenice da su nukleame reakcije u gorivim
elementirna u znatnoj rnjeri zavisne od odnosa pare prema tecnosti oko
elemenata, pa je potrebna veoma tacna kontrola procesa kljucanja, Privlacna
strana primjene prenosa toplote pan, pri kljucaqju, je to sto se moze izostaviti
cirkulacioni knrg primamog Ouida, pustajuci paru neposredno u turbinu, vodeci
pri tome vrlo strogo racuna da se izbjegne svako propustanje pare na bilo
kojem dijelu cirkulacionog kruga, jer je ona radioaktivno zagaclena.
5 4
s
Slika 9.l5c Uproscena serna nuklearnog termoenergetskog postrojenja sa
gasom hladenirn reaktorom (GCR). I. Reaktor; la. Jezgro - gorivi elementi;
lb. Regu\acione poluge; 2. Gasna !urbina visokog pritiska; 3. Gasna !urbina
niskog pritiska; 4. Kornpresor visokog pritiska; 5. Kompresor niskog pritiska;
6. Izmjenjivac toplote; 7. Hladnjak
123
!i'rll/odiJlillllikil i /enl/o/ehJlikil
---------------- -------------------
i",,,
, tTC\OJlla tacka
1/ II
a) b)
Slika 9.1() TIf dijagram nuklcarnog
Nije moguce reci nista naroc;to odredeno 0 najboljem izboru ciklusa,
jer se reaktorski materijali i llletalurske lllogucnosti vrlo brzo mijenjaju. U
Velikoj Britaniji je sada praksa da upotrebljava eiklus sa dva pritiska u nizu,
koji je uprosceno prikazan na 9.17. U pOlllellutolll ciklusu se koristi
regenerativno zagrijavanje napojnog toka da bi se poboljsao terlllodinamicki
stepen iskoristenja ciklusa, a druge pojedinosti (koje nisu prikazane) uglavnom
se sastoje u tome da se pomoeu naknadnog pregrijavanja smanji vlaznost,
odstrani vlaga, iii na neki drugi naCin osusi para.
T
---"'Nishi pritisak
r
I i : 7 i 8
II
a) b)
Slika 9.17 Sema nuklearnog terllloenergetskog postrojenja sa dva pritiska u
nizu. 1. Zagrijac vode niskog pritiska; 2. Kotao niskog pritiska; 3. Dobos kotla
ni<;kog priti';ka; 4. Zagrijac vode visokog pritiska; 5. Kotao visokog pritiska; 6.
Dobos kotla visokog pritiska; 7. Pregrijac pare niskog pritiska; 8. Pregrijac pare
visokog pritiska; 9. Rashladni medijum reaktora; 10. Regenerativni predgrijaci
124
eik/ll.l, !Ill mdelill
Uporedujuci slike 9.16a i 9.17b moze se primiJetiti da ciklus sa dva
pritiska poboljsava termodinamicki stepen iskoristenja eiklusa tako sto se
smapjuje srednja temperaturna razlika izmedll primarnog tlllida i pare, odnosno
sto se povecava srednja temperatura na kojoj se radnom fluidu dovodi top Iota.
Problemi
9.1 lzentropska kompresija Call1otovog desnokretnog eiklusa poCinje od
suhozasicene vodene pare pritiska 0, 1 MPa. Na krajevima izoternlske
ekspanzije i izotermske kompresije pritisak je isti. Tennodinamicki stepen
iskoristcnja eiklusa je 0,4. KoLku snagu proizvodi ovaj ciklus pri protoku pare
od I tlh? Prikazi eiklu3 u Irs dijagran1d.
9.2 Razmotri Call1otovu toplotnu masinu sa termodinamickim stepenom
iskoristenja 20'1." koja !:oristi vodenu pam kao radl'i fluid. Toplota se predaje
radnom t1uidu kod 250C, a tokom procesa radni fluid mijenja stanje od
kljucale vode do suhozasicene pare. Prikazi ciklus u Ts dijagramu. Izracunaj
stepen suhoce pare na pocetku i l1a kraju proeesa odv()(tenja toplote i specificni
koristan (neto) rad.-
9.3 Ran.kineov eiklus radi izmedu pritisaka 3,5 MPa i 35 kPa. Temperatura pare
na ulazu u turbinu je 370C. Prikazi eiklus u Ts dijagrall1u i oznaci povrsine
koje odgovaraju dovedenoj top loti, odvedenoj toploti i korisnom radu. Ako je
ekspanzija u turbini povratna adijabatska odredi: koristan rad, dovedenu
toplotu i odvedenu toplotu.
9.4 U idealnom Rankineovom ciklusu vodena para ulazi u turbinu kod 4,2 MPa
i 315C, a izlazi na pritisku 15 kPa. Zanemari rad pumpe. Izracunaj: rad
turbine, dovedenu toplotu i odvedenu toplotu. Odredi takode i tennodinamicki
stepen iskoristenja i uporedi ga sa termodinamickim stepenom iskoristenja
Carnotovog eiklusa izmedu istih temperatura.
9.5 Idealan Rankineov eiklus radi izmedu pritiska kotla 1,75 MPa i pritiska
kondenzatora 70 kPa. Temperatura pare na ulazu u turbinu je 315C. Odredi:
termodinamicki stepen iskoristenja eiklusa, rad turbine i koristan rad ciklusa.
Ako stvarna turbina radi sa povecanjelll entropije pare od 0,58 kl/(kg'K),
kolika je izentropska (adijabatska) efikasnost ekspanzije?
9.6 Pamo postrojeIlje radi po idealnom Rankineovom ciklusu izmedu pritisaka
3,15 MPa i 140 kPa. Kotao proizvodi 450 kg/min suhozasicene pare. Prikazi
eiklus u Ts dijagramu. Odredi tennodinamicki stepen iskoristenja ciklusa i
snagu turbine.
9.7 Rankineov eiklus radi izmedu pritisaka 2,8 MPa i 100 kPa. U turbinu ulazi
suhozasicena para. Odredi: dovedenu toplotu, odvedenu toplotu, rad turbine,
korisni rad ciklusa i termodinamicki stepen iskoristenja ciklusa. Prikazi cik1us
u Ts dijagramu.
125
Terll1udillilmika i lenl/ule!lIzi/'a
9.8 Koliki je termodinamicki stepen iskoristeuja Rallkineovog ciklusa koji fadi
izmedu prilisaka 1,4 MPa i 100 kPa, ako para ua ulazu u turbinu Ima
temperaturu 327 DC? eiklus je idedan, Zadatak rijesi sa i bez rada pumpe.
Koliki je termodinamicki stepen iskorister:ja ciklusa ako je izentropska
efikasnost turbine 75'%. a pumpe 70%)')
9.9 Snaga turbine parnog postrojenja je 8.5 MW. Para ulazi II 11Irbinu kod 7,35
l\;Pa i 540C, a izlazi kod 8 kPa. Ako je ciklllS idealan, odredi: dovedenu
toplotu, odveder.ll toplotu, potreban protok pare i rad pumpe. Zaclatak rijesi ako
je efikasnost turbine 75%.
9.10 Odredi termodinamicki stepen iskoristenja Rankineovog eiklusa sa
pregrijanom vodenom parom, ako je uajvisa temperatura toplotnog izvora 400
0c, a toplola se iznuenjllje povratno. Temperatura kondenzaeije jt 30C, a
najvisi pritisak eiklusa 2 MPa. Koliko se toplote dovede, a koliko odvede?
Izracunaj speeificnu potrosnju pare i toplote. eiklus prikazi u hs dijagramu.
9.11 Graficki prikazi zavisnost termodinamickog ctepena iskoristenja
Rankineovog kruznog proeesa sa vodenom parom od temperature pregrijanja
pare, pri konstantnom pritisku 2 MPa, za temperature kondenzaeije 60C i 40
0c.
9.12 Graficki prikazi zavisoost termodinamiekog stepena iskoristenja
Rankineovog kruZnog proeesa sa vodenom parom od pritiska u kotlu, pri
konstantnoj ternperaturi pregrijanja 500C, za pritiske kondenzacije 60 kPa i 5
kPa.
9.13 Da bi se izbjegla pretjerana vlaznost pare na izlazu iz turbine, uvodi se
medupregrijae pare u kojem se para pregrijava do proizvoljne temperature.
Primarni pregrijae proizvodi pam temperature 400C pri pritisku 5 MPa. U
medupregrijaeu para se pregrijava do 250C pri pritisku 0,2 MPa. Pritisak
kondenzacije je 10 kPa. Prikazi ciklus u hs dijagramu i izraeunaj
termodinamieki stepen iskoriStenja, pa ga uporedi sa iskoristenjem
odgovarajueeg ciklusa bez medupregrijavanja.
9.14 U termoenergani (elektriena i toplotna eentrala) treba postaviti
alternativno turbinu sa protivpritiskom iIi kondenzacionu turbinu. U pogonu sa
protivpritiskom sva ekspandovana para koristi se za grijanje iii u neke
tehnoloske svrhe, tako da se u kotao vraea kao kondenzat na ternperaturi
kIjucanja. U kondenzaeionom pogonu jedan dio pare koristi se iskIju6vo za
proizvodnju snage, ekspanzijom do tako niskog pritiska da je temperatura
kondenzacije nedovoljna za grijanje i slieno. Da bi se dobiia potrebna para za
grijanje postavlja se pose ban kotao niskog pritiska. U turbinu sa
protivpritiskom ulazi para stanja 3,5 MPa i 435C gdje ekspanduje do pritiska
120 kPa. U kondenzacionoj turbini para istog poeetnog stanja ekspanduje do
pritiska 4 kPa. U oba slueaja proizvede se ista snaga, 8 MW, i topiota. Svi
kotlovi imaju efikasnost 84%. Donja toplotna moe goriva je 18837 kJ/kg.
Odredi potroSnju goriva u oba slueaja.
126
________ (_'iA_llI.\i 11(/ l'odell/{ P(/1'1I
9.15 Jedan od najceSce koristcnih narina poboljsanja rada parnog postroJenja je
regeneratlvno predgrijavanjc napojne yode. Turbina silage 60 MW koristi pam
stanJa .3,5 MPa I 435C. Pritisak kondenzacije je 4 kPa. Za potrebe
predgnJavanJa para se oduzima iz turb;:lC na pritisku 120 kPa. Kondenzat se
predgrijava do temperature oduzete pare. Odredi najvece,
teoretskl moguce, poboljsanje termodinamickog stepena iskoristenja eikillsa i
koliCinu pare kOjll je potrebno oduzimati.
9.16 Pamo postrojenje radi po Rankillcovom kruzllom procesu izmedu
pritisaka 5 MPa i 6 kPa. Para se pregrijava do 450c' Toplotni izvor
predstavljajll dimni gasovi sa osobinama vazdllha, koji strllje kroz kotao pri
konstantno,n pritiskll 0, I MPa. Temperatura gasova iznad samog lozista je
1400 e, a na izlazu iz kotla 150C. Razmjena toplote vrsi se' u
suprotnosmjernom izmjenjivacu toplote. Kapacitet kotla je 70 t/h pare u
normalnom pogonu, a cjelokupna top Iota gasova predaje se vodi i pari. Prikazi
eiklus u lis dijagramu i odredi: potreban protok ogrijevnih gasvva,
termodinamieki stepen iskoristenja postrojenja, stepen nepovratnosti raja
postrojenja ako ona postoji samo u procesll koji :;e odvija u kotlu (stanje
okoline je 0, I MPa i 20C) i stepen nepovratnosti rada postrojenja ako se
izlazni gasovi ne mogu povratno uravnoteziti sa olwlillom (tj. bez uzimalya u
obzir lljihove eksergije na iz1azu i ako se zanemari eksergija pare na izlazu iz
turbine s obzirom da se ona praktieno ne moze iskoristiti).
9.17 Toplotni izvor konstantne temperature snabdijeva toplotom Rankineov
kruZni proces, koji radi izmeou pritisaka 8 MPa i 8 kPa. Temperatura
pregrijavanja je 480C, kolika je i temperatura toplotnog izvora. U
neprekidnom 24-easovnom radu postrojenje proizvede 1560 MWh energije.
Prikazi eiklus u Its dijagramu i odredi: protok pare kroz postrojenje, potrosnju
toplote, termodinamieki stepen iskoristenja, specific:nll potrosnju pare i toplote,
stepen nepovratnosti rada postrojenja i gubitak snage uslijed toga, ako je
temperatura okoline 0 0C.
9.18 Odredi srednjll temperatum topiotnog izvora sa promjenljivom
temperaturom, koji bi u zadatku 9.17 predavao toplotu vodi i pari na povratan
naCin. Izraeunaj procentualne ustede razmjenjenih top Iota po pojedinim fazama
(zagrijavanje, isparavanje, pregrijavanje). Prikazi u Ts dijagramu polozaj
izoterme srednje temperature u odnosu na temperaturu isparavanja.
9.19 Sta je ispravnije graditi, termoenerganu sa turbillom sa protivpritiskom iii
sa kOlldenzaeiollom turbinom? U prvom slueaju dovoljna je jedna turbina i
kotao, a u drugom se rjesenje moze postici na dva naCina: iii proizvesti pam za
grijanje u istom kotlu, pa je prigusiti na protivpritisak, iii postaviti poseban
kotao niskog pritiska, pa u njemu proizvoditi ogrijevnu pam. Odluku donesi na
osnovu eksergetskog bilansa, imajuCi na umu da je eksergija pare na iziazu
kondenzaeione turbine zanemarljivo mala. Kotao visokog pritiska proizvodi
paru stanja 3,5 MPa i 435C. Protivpritisak je 120 kPa, sto odgovara
temperaturi ogrijevne pare. Za slllcaj kondenzaeionog pogona pritisak II
kondenzatoru je 4 kPa. Potrebno je proizvoditi snagu od 8 MW i odgovarajllcu
koliCinu toplote za grijanje, s tim da se kotlovi llvijek napajaju vrelim
127
Terlllodlllul/llf.;u I/er/llotdllllf..:a
kondenzatom koji se vraca lZ mrdc. Postrojenje radi po Rankiueovom
kruznom proCCSll. Etlkasnost kotlova je 84%. Donja topl,)tna moe goriva
18837 kJ/kg. Temperatura okoline jc 20 "c. Odrcdi stepene povratnosti svakog
od pogona i pripadajucll potrosnju goriva. Koliko se toplote proizvodi za
grijanje') Uporedi sa zadatkom 9.14.
9.20 Rijesi zadatak 9.19, ako se u alternati.'i kondenzacionog postrojenja
ogrijcvna para proizvodi u poscbnol11 kotlu niskog priliska efikasnocti 65%.
9.21 Pamo postrojenje radi po Rankineoyom ciklusu. U turbini ekspanduje
vodena para stanja 320C i 4,0 MPa. Temperatura kondenzacije je 15C.
Odredi tem10dinamitki stepen iskoristenja ciklusa i odnos radova turbine i
pllmpe, ako su svi procesi povratni i ako je izentropska efikasnost turbine 80%,
a pumpe 96%.
9.22 Pamf) postrojenje sa medupregrijavanjem pare radi po Rankineovom
ciklusu. Potetllo stanje pare Je 4,0 MPa i 400C. Pritisak u kondenzatoru je 3
Jd>a. Na izlazu iz turb;ne visokog pritiska para je suhozasicena.
se vrsi do pocetne temperature, 400C. Izracunaj
termodinamicki stepen iskoristenja ciklusa i specificnu potrosnju vodene pare u
kg/kWh.
9.23 Pamo postrojenje sa medupregrijavanjem pare radi po Rankineovom
ciklusu izmedu pritisaka 12 MPa i 4 kPa. Na ulazu u turbinu visokog pritiska
para in1a temperaturu 460 dc. se obavlja kod pritiska 2,5
MPa, do temperature 440C. Za koliko procenata se poveca termodinamicki
stepcn iskoristenja ciklusa uvodenjem medupregrijavanja? Za koliko se
procenata poveca stepen suhoee pare na izlazu turbine, uvodenjem
llledupregrijavanja?
9.24 U pamu masinu ulazi vodella para stallja 14 MPa i 600C, gdje
ekspanduje do temperature 143,57 0C. Para se zatim ponovo pregrijava do 600
e, a ollda ekspanduje do pritiska u kondenzatoru, koji iznosi 1,0 kPa. Odredi
termodinamicki stepen iskoristenja ciklusa sa medupregrijavanjel11. Koliki bi
bio termodinanUcki stepen iskoristenja ciklusa bez medupregrijavanja, kada bi
para pocetnog stwja direktno ekspal1dovala do pritiska u kondenzatoru?
Prikaii ciklus u PI', Ts i hs dijagramu.
9.25 Potrebl1o je odrediti uticaj pritiska kondenzacije Rankil1eovog ciklusa
pamog postrojenja na termodinamicki stepen Vodel1a para ulazi u
turbinu kod 3,5 MPa i 350C. Izracunaj termodinamicki stepen iskoristenja
ciklusa i stepen vlazl10sti pare na izlazu iz turbine, ako je pritisak kondenzacije:
10 kPa, 50 kPa i 100 kPa. Nacrtaj dijagram zavisnosti termodinamickog
stepena iskoristenja od pritiska kondenzacije, za dato stanje pare na ulazu u
turbinu.
9.26 Potrebno je odrediti uticaj pritiska isparavanja Rankilleovog ciklusa
pamog postrojenja na termodinamicki stepen iskoristenja. Vodena para ulazi u
turbinu kod 350 0<;:, a izlazi kod 10 kPa. terl110dinamicki stepen
128
elk/us I /111 l'odcl/u
iskoriStenja ciklusa i stepen vlaznosti pare na izlazu iz turbine, ako je pritisak
isparavanja: 1 MPa, 3,5 MPa, 6 MPa. 10 MPa i pritisak zasicenja za
temperaturu 350C. Nacrtaj dijagram zavisnosti tennodinal11ickog stepena
od pritiska isparavanja, za datu temperataru na ulazu u turbinu i
dati pritisltk kOlldenzacije.
9.27 Polrebno je odrediti uticaj temperature na ulazu u turbinu Rankineovog
ciklusa pamog postrojenja na termodinamicki stepen iskoristenja. Vodena para
ulazi u tur1:>inu kod 3,5 MPa, a izlazi kod 10 kPa. Izracunaj termodinamicki
stepen iskoristenja ciklusa i stepen vlaznosti pare na izlazu iz turbine, ako je
temperatura na ulazu u turbinu: jednaka temperaturi zasicenja za pritisak 3,5
MPa, 350C, 500 e i 800C. Nacrtaj dijagram zavisnosti termodinamickog
stepena iskoristenja od ulazne temperature, za dati pritisak fla ulazu u turbi.lll i
dati pritisa!< kondenzacije.
9.28 Razmotri ciklus pamog postrojenja sa pare. Vodena
para ulazi u :urbinu visokog pritiska kod 3,5 MPa i 350C, gdje ekspanduje do
0,8 MPa. Zatim se ponovo pregriJava do 350C, a onda ekspanduje do pritiska
10 kPa u turbini l1iskog pritiska. Izracunaj termodinamicki stepen iskoristenja
ciklusa i stepen vlaznosti pare na izlazu iz turbine niskog pritiska.
9.29 Razl110tri ciklus pamog postrojenja sa regenerativnim predgrijavanjem
vode. Vodena para ulazi u turbinu kod 3,5 MPa i 350C, a izlazi na pritisku
kondenzatora, 10 kPa. Para se odnzima iz turbine na pritiscirna 0,8 MPa i 0,2
MPa za potrebe napojne vode u dva otvorena grijaca. Napojna
voda napusta svaki predgrijac na temperaturi kondel1Zlljuce pare. Za
napojne vode koja napusta kondenzator i predgrijace, u pami
kotao, koriste se odgovarajuce pumpe. Izracunaj termodinamicki stepen
iskoristenja ciklusa i korisni rad po kg pare.
9.30 Ponovi zadatak 9.29 za slucaj zatvorenih predgrijaca napojne vode,
umjesto otvorenih. Za napojne vode koja napusta kondenzator, u
pami kotao, koristi se jedna pumpa. Kondenzat se iz predgrijaca visokog
pritiska odvodi u predgrijac niskog pritiska, a iz njega u kondenzator.
9.31 Razmotri kombinovano pamo postrojenje sa medupregrijavanjem i
regenerativnim predgrijavanjem. Vodena para ulazi u turbinu visokog pritiska
kod 3,5 MPa i 350 e, a za potrebe predgrijavwja napojne vode oduzima se
kod pritiska 0,8 MPa. Preostala para se pregrijava kod pritiska 0,8 MPa do 350
e i uvodi u turbinu niskog pritiska. Za potrebe napojne vode
para se oduzima iz turbine niskog pritiska kod 0,2 MPa. Pritisak u
kondenzatoru je 10 kPa, a oba predgrijaca su otvorenog tipa. Izracunaj
termodinamitki stepen iskoristenja ciklusa i korisni rad po kg pare.
9.32 Zeli se ispitati utieaj broja predgrijaca napojne vode na termodinamicki
stepen ciklusa. Kotao proizvodi paru kod 17,5 MPa i 550C.
Pritisak u kondenzatoru je 10 kPa. Za predgrijavanje se koriste otvoreni grijaci.
Odredi termodinamicki stepen iskoristenja slijedeCih ciklusa: bez predgrijaca,
129
I erlllO{/il1l1l11ika i tcnllotehllika
jedan predgrijac (na pritisku 1 MPa) i d\'a predgrijaca (jedan kod 3 MPa, a
drJgi kod 0,2 MPa),
9.33 Nuklearni reaktor je projektovan da radi u parnom postrojenju sa
maksimalnom temperaturom vOOene pare 450C. Minimalna temperatura
ciklusa je 40C. Planira se izgradnja parnog postrojenja sa jednim
predgrij3tem napojne vode, otvorenog tipa. Odaberi pritisak pare na ulazu u
turbinu i pritisak kod kojeg se para oduzima iz turbine, za potrebe
predgrijavanja napojne vode. Odredi tennodinamicki stepen iskoristenja
idealnog ciklusa.
9.34 Razmotri idealni kombinovani ciklus parnog postrojenja sa
medupregrijavanjem pare i regenerativnim predgrijavanjem vode. Snaga
turbine je 100 MW. Vodena para ulazi u tu:'binu visokog pritiska kod 8 MPa i
550C. Nakon ekspanzije do 0,6 MPa dio pare se odvodi u otvoreni predgrijat,
a ostatak pregrijava do 550C. U turbini niskog pritiska para ekspanduje do 10
kPa. Prikaii ciklus u Ts dijagramu i odred:: protok pare u turbini visokog
pritiska. potrebne silage motora za pogon pojedinih pumpi i protvk rashladne
vode kroz kondenzator ako se ona zagrije za 10C. Brzina protoka pare
izmedu turbine i kondenzatora ogrl1nicena je na 120 mls. Koliki je dijametar
cijevi koja povezuje turbinu i kondenzator?
9.35 Vodena para napusta kotao pamog postrojenja kvd 3,5 MPa i 350C, a u
turbinu ulazi kod 3,4 MPa i 325 PC. Efikasnost turbine je 85%, a izlazni
pritisak 10 kPa. Kondenzat ulazi u napojnu pumpu kod 35C i 10 kPa.
Efikasnost pumpe je 75%, a izlazni pritisak 3,7 MPa. Napojna voda ulazi u
kotao kod 3,6 MPa i 30C. Izratunaj termodinamitki stepen iskoristenja
ciklusa i nepovratnost procesa izmedu izlaza kotla i ulaza turbine, ako je
temperatura okoline 25C.
9.36 Razmotri slijedece pamo postrojenje sa medupregrijavanjem. Vodena para
ulazi u turbinu visokog pritiska kOO 3,5 MPa i 350C, gdje ekspanduje do 0,5
MPa. Kod pritiska 0,5 MPa para se ponovo pregrijava do 350C. U turbini
niskog pritiska para ekspanduje do 7,5 kPa. Teenost napusta kondenzator kod
30C, a napojna pumpa je zatim vraca u parni kotao. Ekspanzija pare u oba
stepena turbine je adijabatska, a efikasnost 85%. Efikasnost pumpe je 80%.
Ako je ukupna snaga turbina I MW, odredi: maseni protok pare, snagu pumpe i
termodinamicki stepen iskoristenja postrojenja.
9.37 Ponovi zadatak 9.32 ako je efikasnost turbine 85%,
9.38 U nuklearnoj elektrani toplota se prenosi u reaktoru na teeni natrijum, koji
zatim u izmjenjivacu toplote zagrijava vodenu paru' Para napusta izmjenjivac
topiote suhozasicena kod 5 MPa, a onda se pregrijava do 600C u pregrijaeu.
Nakon toga para ulazi u turbinu koja ima jedno mjesto oduzimanja pare, kod
pritiska 0,4 MPa. Oduzeta para predgrijava napojnu vodu kotla u predgrijacu
otvorenog tipa. Efikasnost turbine je 75%, a pritisak u kondenzatoru 7,5 kPa.
Odredi izmjenjenu toplotu u reaktoru i u pregrijaeu, ako je snaga turbine 80
MW.
130
l:-Ilergets/(I CI/(lIIsl /111 l'Oilelll! pam
9.39 Razmotri prelimillarni projckat ciklusa parnog postrojenja. Maksimalni
pritisak ce biti 30 MPa. a maksimalna temperatura 600C Temc'cratura
rashladne vode je tolika da se u kondenzatoru moze odrzavati pritisak 10 kPa,
Moze se oeekivati efikasn0st turbine od najmanje 85%. Da Ii preporueujeS
medupregrijaval* u ciklusu? Ako preporutujeS, koliko stepeni i kod kojih
pritisaka? Iznesi razloge za svoje odluke. Da Ii preporutujeS predgrijace
napojne vode? Ako preporueujes, koliko i kod kojih r d n i l ~ pritisaka? Da Ii bi
bili otvorenog iIi zatvorenog tipa? Odredi termodinamieki stepen iskoristenja
preporueenog ciklusa.
131
Terll1odillall1ika i lermole!lIIika
132
Di/,erellcijallle jecin a c'in I.! slrlijallja/luitia
10. Diferencijalne jednacine strujanja fluida
10.1. Jednacine Navier-Stockesa
lz hidromehanike je poznato da svako kretanje fluida mora da
zadovc lji osnovne jednacine kretanja.
Na osnovu Newtonovog zakona da je sila F = 1/1'0, dolazi se do
jeonacina kretanja fluida.
Posmatrajmo elementami parale;opiped sa ivicama dx, dy, dz (slika
10.1). Na posmatrani paraleIopiped djeiuju tri sile: sila teZine, sila pritiska i sila
trenja.
Sila pritiska u pravcu Z ose je na donjoj osnovici paralelopipeda
pdxdy, a na gomjoj osnovici -(p+8plOzdz)dxdy. (Znak minus pokazuje da
ova sila djeluje suprotno smjeru kretanja fluida). Zbir ovih sila bice:
(
op) op
pdxdy- p+-dz dxdy=--dxdydz
GZ oz
(10.1)
Sila tdine tijeIa, koja se nalazi u tezistu paralelopipeda, jednaka je:
gz' pdV =gz' pdxdydz (10.2)
Sila trerDa dolazi uslijed kretanja paralelopipeda. Qna je suprotnog
znaka od smjera kretanja fluida:
F, =-(J'dzdy
(10.3)
Sa druge strane elementa bice:
(1004)
Iz (10.3) i (lOA) bice:
J CIIIlOWI1(/J/lI/W I (Crll1o{cI/IllKG
(10.5)
ICako je, prema Newtonovorn zakonu, sila trenja po jedillici povrsine:
to se ima:
w, +(8w/oz)dz
p
dw
cr=J1'-' ,
d)'
dcr d
2
w,
_. dt dj' . dz = /-1 . --. d V
dy' dy'
'"
C,'
. ,
" ,
tlIJ,
,
,
,
p +-(8pli3z)dz
, ,
Slika 10.1
(10.6)
:7
y
p+fj)pif)x)dx
>
X
Jednacina (10.6) vazi za kretanje sarno u jednom smjeru. U slucaju
kada se w, mijenja po sve tri koordinate, projekcija sile trenja na Z osu bice:
(10.7)
Sabiranjernjednacina (10.1), (10.2) i (10.7) dobije se:
134
(p.g,
)I
i
~ ~ ~ ~ ~
i
~ J
01
I
0
+/-I
c:::
Slika 10.2
\"Il',}dV
b
"c;I
+
b
...... >
x
( 10.8)
Na OSIlOVU Newtonovog zakona, da je sila jednaka proizvodu mase i
ubrzanja, ima se inercijaina sila:
F
- dV dwz
i-po . ~
Izjednacavanjern inercijaillih i ostalih sila dobija se:
Kako je:
dw, Ow, Ow, ow,
-'=-+w +w _+w ._',
d T OT 'Ox Y Oy 'oz
to se prerna (10.10) irna:
Ow, ( Ow,
p.--+ p. w, ._-+ w
v

aT ax
=p.g _ op +f.i.(w .
'oz x
(10.9)
(10.10)
(10.11)
135
Tcrlllodi!lulllika i ICrlllOlelillika
Na isti naCin mogu se dobiti jcdnai:inc z,: osc x i y, tj.:
p' oW
x
+ p.(w,. 01'., + W
or ex Y
+w_-' =
Dw )
(1)' 'i)z
+w .
y
(10.12)
(10.13)
Jednacine (10.11) do (10.13) poznate su kao Navier-Stockesove
jedn..!cine kretanja fluida. Ope vazeza nekompresibilni fluid ito, strogo uzevsi,
sarno za lanunarno kretanje fluida. Sve tri navedene jednacine mogu se napisati
kao jedna jednaCina u vektorskom obliku:
(10.14)
Kod kornpresibilnih fluida, na desnoj strani jednacine (10.14) dolazi
jos jedna komponenta sile trenja, koja je posljedica zapreminske deformaeije
fluida, pa bi za kompresibilni fluid jednacine Navier-Stoekesa bile:
u vektorskom obliku:
dw - d ..,2 - 1 . -
p._= pg-gra p+ p' v w+-gradpdlvw,
dr 3
(10.15)
iIi u skaiarnom oblik:u:
(10.16)
136
Dilere/lcijalnc jcdnoc'illc .llrujal1ja./lliida
p p' g, - + '[fL .(2. i?> .diYl")] +
d r cz cz rz 3
+ .[w(DW
z
+ + ClI")J
ox ex cz (I' cz
Ako je dinamicki yiskozitet f1 = const., onda se jednacine (10.16)
transfornusu u oblik:
dw, cp ( I a j' "J
p.--=p.g, L1lV, .. (IVll' ,
dr ex 3 ex
(10.17)
dw
z
ep ( 1 a . _ 'I
p_-=pgz--+JI L1W
z
+--dlVW)'
dr OZ 3 oz
10.2. JednaCina kontinuitcta
Zakon 0 odIianju mase takode mora biti zadovoljen pri kretanju
fluida. Ovaj uslov omogucava da se postavi jednacina kontilluiteta. Kako se u
jedllacinama Navier-Stockesa pojavljuje i Ilepoznata veliCina p, to one Ilisu
dovoljne za odredivanje svih Ilepozllatih. Da bi se dobio dovoljan broj
jednacina za odredivanje svih nepoznatih kod kretanja fluida, koristi se i
jednacina kOlltilluiteta.
Posmatrajmo opet jedan elemelltarni paralelopiped sa strallicama dr,
dy, dz, (slika 10.3).
U pravcu x ose kroz elemellat abed za vrijeme d r protiee masa
teenosti:
(10.18)
a kroz stranu paralelopipeda efgh izade masa:
M
" [ o(pwJ .LJ d d
= pw + 'lL\ . ydz r
x x ax .
(10.19)
Visak mase koja izade iz paralelopipeda u pravcu x ose bice:
137
I (;T1J10(JIIUllJ11Ka 1 renllOfL'11111K(l
At" -,14' = a (p.\\J.d,.dyd:dr
\ \ ex
(10.20)
dM,
__ ________________

I
I
I
I
I
I
I
I
y
AI",
Af',

I
I
".
,;
"
,;
,;
a
,,"
,;
,;
________ _
.-
,-
,;
dx
Slika 10.3
Istim postupkom dobija se i visak mase u pravcu osay i z, tj.:
dM
y oy
(10.2 1)
(10.22)
Ukupni visak mase koji izade iz paralelopipeda u svim pravcima bice:
dM =dM, +dM
y
+dM
z
=
=[! (p. w,)+; (p. wJ+ ! (P.wJ}dV dz-
(10.23)
Ovaj visak mase izazvace smanjenje gustine fluida u paralelopipedu u
datom vremenskom intervalu dt; tj.:
138
Di/i'rcllcija/llcjcdllaL'illc Sll"lljClIl/aflllll/a
ap
dM =--dVd,
ar
Iz (10.23) i (10.24) dobija se:
op o(pw) a(pwJ o(pw) 0
-:::;:: \ -t < +---'-= ,
or & &
iii u vektorskom obliku:
op . ( ")
-+dlV p'w =0
or
( 10.24)
(10.25)
Jednacina (10.25) predstavlja jedllacinu kontinuiteta. Ako je gustina
p=const., onda se jednacina (10.25) sV0di na oblik:
(lw, mvy c!w,
--+--+--' =0,
ox oy tJz
(10.26)
10.3. Jednacina ellergije
Diferencijalna jednacina energije dobija se iz apsolutnog zakona 0
odrianju i transformaciji energije. Razmjena toplote kod kompresibilnog fluida
koji se krece moze se izvesti provodenjem, kOllvekcijom i zracenjem.
Razrnijenjena top Iota utice lIa promjenu ukupne energije radnog fluida, kao i
na dobijanje iii trosenje fada, ukoliko se rnijenja zapremina kompresibilnog
fluida.
Posmatrajmo sada djelic fluida elementarne zapremine dV=d\"dydz i
mase dC=pdV, koji se krece. Na osnovu prvog zakona termodinamike,
kolicina dovedene toplote dQ u vremenu d z-, utrosice se na promjenu ukupne
energije tijela dE i dobijanje rada dL. Prema tome, moze se napisati:
dQ dE dL
-=-+-.
( 10.27)
dz- dz- dz-
Ako se zanemari dovodenje toplote zracenjem, onda je dovodenje
toplote djeJicu fluida moguce sarno provodenjem, pa je prema Fourieru:
dQ aT
-=qS=-A,S_,
dz- on
(10.28)
gdje je S povrsina kroz koju prode toplota.
139
Terlllodillilmika i !enIlO!ellllika
Kolicina toplote koja se Jot)ija pro\odcnjem jc prcma jednacini
(16.19):
(10.29)
Ovdje je uzeto, u odnosu na jednflcinu (16.19), da jc )" = ).\ = )'L = A.
Promjena ukupne energije dE sastoji se iz promjene unutrasnje
energije dU = p-dVdu i promjene kineticke energije dE, = d(1' p' dV . w').
(Promjena potencijalne energije moze se zanemariti, jer se ne mijenja
gravitaciono polje).
Sada je llkllpna (Sllbstancijalna) promjena energije:
dE [dU 1 d
Tr=pdV. dT +2'dT
Ovdje je uzeto w
2
= w; + +
(10.30)
Promjenu rada (odnosno zapremine posmatranog djeliea) izazivajll
norrnalne i tangencijalne sile, koje djelllju na elementarni dio fluida.
140
,
,
,
'I
/1
L 1
/ 1
/ 1
, I
L
..,
'y
x
Slika 10.4
Diji>rellcijalilejedl1(lcillC S!I'l'lilllja/luida
Promjena rada llslijed dejstva nOrll1alnog napona 0', (vidi 10.27) II
jedinici \'remena biee:
dL, =-d)'.d::.[-a 'IV +(0' + 00', .dX)
d
. ".\ \ .....
r m (10.31)
'" -dV w )
;:, , ,
(X
U posljednjem izrazu zanemarene su velicine dmgog reda. Znak minus dolazi
od pretpostavke da je rad od spoljnih sila negativan.
Ukllpan rad koji se dooija od norrnalnih i tangencijalnih sila, analogno
jednacini ( 10.31), biee:
a (a . w + a . w + 0' . W ) +
?x x x xy )' \2 7
dL = -d v. 0 (a . w + a . w + 0' . W ) +
dray Y' \ Y Y Y' ,
w +0' W +0' w )
az zx x zy y z z
Ovdje Sll cr" O'y, i 0', slozena norma Ina naprezanja, D.:
0', =-P+O""
O'y = -p +O"y,
0', =-P+O""
gdje je p pritisak, a cr'" d y, i d z:
, (2 cJw, 2 d' -)
O',=f.1' IVW,
Tangencijalni naponi mogu se izraziti na slijedeci nacin:
(10.32)
(10.33)
(10.34)
141
I CnllO{/llIWlllka i /I'rlllo/I'ilnika
(
OW all'
(7 =p' -' +
" (jv ax
(10.35)
Zamjenom jcdllaCina (10.29), (10.30) i (10.32) u jednacinu (10.27),
dobije se:
du
p'
dr
1 d (2 ' ') (; ( )
-_.p-- W +w"+w" +-(7 'W +(7 'W +(7 'W +
2 d r x Y I ax x x xy y xz ,
W +(7 w +(7 w +(7 ,W +(7 ,w)
<?yyxx yy yzzi)zzxx zyy zz
(10.36)
Daljom zamjenom (10.33), (10.34) i (10.35) u (10.36), dobije se:
gdje je:
Analogno jednacini (10.37), jednacina energije, napisana u
cilindricnom koordinatnom sistemu, dobija oblik:
142
DIj('f'cncija/lIl'}eilllilL'i 11(' Sll'lljllllja pUll/a
tr . -_
'-+H .
?ip l ('7
(10.39)
Ovdje je disipaciona funkcija:
j(
OW)' [1 J2 )') =2 + _. +W, + -'-' +
or r Oip ;'c
[
OW 1 oW J' law all' J' + -"'+ ._' + -'+-' +
oz r Oip or oz
(10.40)
[
law, 0 ( W" )J2
+ -'-+1"--
r oip Dr I'
Ako se ista jednacina napise u sfemom koordinall1om sistemu, dobice
se slijedeci oblik:
p.e .[or +w .or + w<P.
or
.or]=
, or 'or I' Oip rsinip DIfI
[
1 a ( 2 ar) 1 0 ( . ar) 1 a'r] (10.41)
=,l.. -.- I' .- + .- SlI1ip'- + .-- -
1'2 ar ar 1" sin ip oip oip 1" sin ip 01fl2
[
1 0 (2 ) 1 0 ( .) lOw,,]
_po -.- I' w, +--.-'- W 'SlIlip +--.-'-- +p.
1" ar r' 5111 ip Oip 'I' r' Sill ip alfl
Ovdjeje:
( 10.42)
143
li:nllOtiilllllllika i lerll10ldlllika
JednaCille (10.38), (Ji)AO) i (10.42) predstavljaju jednaCinu energije
za dati fluid. Ako se za fluid UZIllC idealan gas, onda je prollljena unutrasnje
energije i entalpije ideall10ga gasa:
dll=C, dT i dll=cpdT
( 10.43)
Pored toga, kod ideainoga gasa iz jednacine kontinuiteta se dobija:
divw
lmajuei u vidu da je:
dll == dll + d(p . v),
moze se nalJisatijednacina energije (10.37) za idealan gas, U obliku:
Za slucaj da je It = cons!., biee:
dT dp 2
pc .-=-+;t.'( T+p
P dT dr
(10.44)
( 10.45)
( 10.46)
Kod nekompresibilnih fluida, jednacina kontinuiteta svodi se na oblik
divw=O. Sa druge strane je du=c'dT i dh=c'dT+dp/p, pa se jednacina (10.46)
moze napisati u obliku:
dT
p . C . It . '(2 . T + J1 .
dT
( 10.47)
lednaCine Navier-Stockesa (10.17), jednaCina kontinuiteta (10.25) i
jednacina energije (10.36) predstavljaju simultani sistem iz kojeg treba odrediti
sest nepoznatih velicina: w" w
Y
' W" p, Tip. Kako se irna sistem od pet
jednacina, a potrebno je odrediti sest nepoznatih, gornjem sistemu se dodaje jos
i jednacina stanja:
f(P, v, t, x ... ) 0 (10.48)
Ako se radi 0 idealnom gasu, onda jednaCina stanja glasi:
p pR'T (10.49)
Ukoliko se kod fluida mijenja gustina, uslijed razlike u
temperaturama, onda se jednacinama Navier-Stockesa mora dodati jos jedan
144
Di/i'rcllcijllllle jei/Ilileille strujalljll /lllii/a
-----.-
clan, tzv. Arhimedov3 uzgonska sila. Ova uzgonska sila moze se izraziti na
slijedeCi nacin:
gdje je:
F, = p' g. fJ (T - T,) == p. g. fJ B,
zapreminski koeficijent topi0tnog sirenja,
temperatura zagrijanog fluida,
temperatura nezagrijanog fluida.
(i 0.50)
UzimajuCi u obzir (10.50) vidi se <la brzinsko polje utice na
temperaturno polje i obmuto.
Rjesenje ovog sistema simultanih jednaCina ne Dostoji u opstem
slucaju. Medutim, pri izvodenju jednaCina Navier-Stockesa posio se od
Newtonove pretpostavke da je sila trenja P.=J1'Dw/Dn. Pored toga, uzeto je da
su tangencijalni i normalni naponi lil1eamo zavisni od brzine deformacije.
Ovakve su proizvoijne i unaprijed se ne moze reei da Ii su one
pravilnt iii ne. Drugim rijeCima, to znaci da je potrebno izvedene jednacine
provjeriti eksperimentalno. Kako ne postoje opsta rjesenja sistema, trazella su
specijalna rjesenja (npr. larninamo strujanje u cijevima, strujanje u grallicnom
sloju itd.) Takva egzaktna rjesenja provjeravana su eksperimentaino i pokazalo
se da se eksperimenti veorna dobro slazu sa teoretskim rezultatima. Slaganje
teoretskih i eksperimentalnih rezultata na prostim sluc:ajevirna daje za pravo da
se vjeruje da ee se rezultati sloziti i kod siozenijih slucajeva, koji do sada nisu
rijeseni. Zbog toga, gomji sistem jednacina predstavlja osnovu za teoretsku
analizu temperaturnog i brzinskog polja pri strujallju.
Problemi
10.1 Kompresor usisava 2 kg/s vazduha (idealan gas) iz okoIine pritiska 0, I
MPa i temperature 20C. Vazduh se sabija do pritiska 0,4 MPa i temperature
100 e, pri cemu se sa okoIinom razmjenjuje -60 kW topIote. Odredi snagu
kompresora, ako se prornjena potencijalne energije moze zanernariti. Dijametar
izlaznog poprecnog presjeka je 0,2 m.
10.2 Protok vazduha (idealan gas) kroz gasnu turbinu je 5 kg/so Temperatura
vazduha na ulazu u gasnu turbinu je 350 e, a na izlazu 70C. Prilikom rada
turbine toplotni "gubici" su -60 kW. Ako su brzine vazduha na izlazu i ulazu
gasne turbine priblizno jednake, odredi snagu turbine.
10.3 Vazduh (idealan gas) struji pri konstantnom masenom protoku 0,1 kg/s i
zagrijava se od 20 e do 88C. Zagrijavanje se obavlja u vertikalnom
izmjenjivacu toplote koji irna konstantan poprecni presjek. Visina izmjenjivaca
toplote je 3,6 m. Pritisak vazduha na ulazu u izmjenjivac je 0,12 MPa. UsIijed
145
I er/l1()(/{llilllllKa I renllOlel1l1lKa
hidrauliekih otpora u ureJaju pritisak opadne za 20 kPa. Srednja brzina
strujanja vazduha na ulaLu u je 4,5 mls. Izracunaj koliCinu toplote
koja se preda vazduhllll izmjenjivaclI za vrijeme od I h.
10.4 Pritisak idealnoga gasa na 1I1azu u horizontalnu cijev je 0,68 MPa,
temperatura 460 DC, a specifiena zapremina 0,25 m'/kg. Na izlazu iz cijevi
pritisak je 0,5 MPa, a temperatura 300 DC. Specificna toplota gasa pri
konstantnoj zapremini je 1,33 kJ/(kg-K)_ Smatrajuci da SlI ulazna i izlazna
brzina strujanja priblizno jednake odredi kolicinu toplote koja se razmJenjuje sa
oh.olinom.
10.5 Iz rezervoara, u kome se odrZava konstantan pritisak od 0,6 MPa i
konstantna temperatura 20 DC, istjeee vazdllh (idealan gas) kvazistatieki
adijabatski kroz bnvergentni mlaznik u okolinll koja se nalazi na pritisku 0,1
MPa_ Odredi brzinll istjecanja vazduha_
10.6 Iz rezervoara, 1I kome se odrzava stalan pritisak 0,5 MPa i stalna
temperatura 27 DC, kroz konvergelltni rnIaznik istjeee vazdllh (idealan gas)
kvazistatii::ki izotermski u okolinu gdje vlada pritisak 0, I MPa. Odredi brzinu
istjecanja vazduha_
10.7 Vazduh (idealan gas) pritiska 1,0 MPa i temperature 127 DC istjeee
izentropski kroz Lavalov rnIaznik u okolinu gdje vlada pritisak 0,1 MPa.
Odredi brzinu istjecanja vazduha, kritii::nu brzinu i protok vazduha, ako je
najuzi presjek Lavalovog rnIaznika 0,0001 m
2

146
11. Graficko odredivanje temperaturnog polja
11.1. Metoda konacnih razlika
Kod ove metode polazi se od osnovne jcdnacinc prostiranja toplote u
jednom pravcu:
Dt a't
==a----
ar ax'
(11.1)
Ako se vremenski tok temperaturnog polja podijeli n3 jednake
dijelove, L\ r, a zid na jednake slojcve, L\x, onda se jednacina (11.1) moze
napisati u obliku konacnih razlika:
(11.2)
gdje je:
.'\xl razlika temperatura izmedu dvije ravni na rastojanjll L\x,
L\ 2xt razlika dviju prostorno susjednih vrijednosti L\xt,
L\ rt promjena temperature neke tacke u vremenskom intervalll L\ r:
Ako se sa t".k oznaci temperatura na rastojanju n-L\x od neke pocetne
tacke, a 1I vremenll k- L\ r od nekog pocetnog nultog vremcna, onda je po
definiciji:
L\ rt == tn.bl - I nk '
(11.3)
(11.4 )
( 11.5)
Uvrstavanjem (11.3) do (11.5) u (11.2) dobijc sc:
(11.6)
147
Terlllodill(/Illika i ler/llOlelllllka
Posmatrajmo sdda sliku ILl i na njoj raspored temperature u vremenu
r= kl1r. Oui ab je:
- I ( )
:lb = _. t + ( - I '
2 n+I), n n.\..
odnosno:
(11.7)
Ako se izraz (11.7) pOl1lllozi sa 2al1d(ilx)2, tj. sa jednom
konstantom, dobija se jednacina (11.6). To znaCi da graficka konstrukcija daje
promjenu temperature u posmatranom vremenskom intervalu 11 T.
n-l,k
x.
- - - --_. -
Slika 11.1
Kako se 11 r i ilx moze odabrati po volji, to se radi pojednostavljenja
moze uzetj takvo 11 d ilx da bude zadovol.Jen uslov:
M I
a=--=-'
(ilxY 2
(11.8)
Za ovaj poseban slucaj (11.6) bice:
I ( )
t =_. t +1 .
n,k+1 2 n+l,k
(11.9)
148
Gra/iNo odredil'{Jllje lemperalllrllog polja
Na ovaj naCin moze se dobiti prostim konstrukcipma promjena
temperature u vremenu (k+ 1)'11 T, kada je poznata promjena temperature za
prethodni interval k'l1 r: Na isti naCin dobilo bi se temperaturno polje za bilo
koj i interval temperatura.
Prednost metode konacnih razlika je narocito onda kada se mijenja
temperatura spoljne okoline, to> i koeficijent prelaza topiote, a.
Posmatrajmo sada slikn 11.2. Neka je temperatura okoline to, a
temperatura zida ts. Sa 1m2 povrsine zida odaje se top Iota spoljnoj okolini:
(l \.l 0)
lz (11.10) slijedi:
(11.11)
a
Ako se na rastojanju AI a, pri temperaturi okoline to, nanese tacka R
(slika 11.2), tangenta ternperatume krive na povrsini mora prolaziti kroz tacku
R, tj. tangens ugla ternperatume krive OS.
A
t
Slika 11.2
__ --s
t,
149
Kot! prakticllC konstrukcIje temperatunlog po 1.1'1 postupa se na
slijed,'ci n3cin:
Prvo se zid dIjeli na slo.:eve Llx, a iz jednaCine (11.8) izracunava Ll r.
Zatim se ucrtava kriva rasporeda temperature za vrijeme r= O. Ova kriva mora
hiti poznata (pocetni uslov). toga na temperaturi okoline 10 nanosi se
;acka R, prema podacima za a i A. Od povrsine zida nanosi se Iijevo i desno po
jedno rastojanje Lh!2, a onda dalje desno rastojanjc Llx (vidi sliku 11.3).
Spajanjem tacke R sa I, dobija se tatka a. Spajanjel11 tacke a sa 2 dobija se
tacka 1'. Duz RI' daje tatku a'. Na duzi aT nalazi se tatka 0', dllz 1'3 daje
tacku 2' itcL Kriv3 0', I', 2' itd., prikazuje promjenu temperature u tijelll u
intervalu Ll r. Kriva 0", I", 2" itd., prikazuje prol11jenu temperature u tijelu u
ll1tervalu 2L\ r. Tako se moze izracunati te'llperaturno polje za bilo koji interval.
Ako se sa vremenom mijenja koeficijent prelaza toplote a, iii
tcmperatura spoljne okoline f
o
, konstruisace se nova tacka R i produziti dalje
crtanje.
a',
Slika 11.3
150
11.2. Metoda konacllih elemcnata
Odredivanje modela strujanja fluida P0l110CU metode konacnih
elemenata svrstano je u Ilekoliko ::>odgrupa datih u tabeli 11.1.
Tabela 1 I.I Model strujallja fluida i mell,da konacllih elemenata.
Model Reynoldsov broj Upravljacka jedllaCilla
Idealni, llevrtlozlli, Eulerova momentna
nestislj ivi co jednacilla odrianja mase
Viskozni, nestisljivi
bez inercije 0 Stockesovo strujanje
Viskozni, nestisljivi Navier-Stockesova
sa inercijom o do co jednacina
Viskczni, stisljivi Navier-Stockesova jednacina
sa o do co za stislj iv fluid
Metoda kOllacnih elemenata izvodi se u slijedeCil11 koracima':
I. Defillisallje upravljackih jedllaCina.
2. Defmisanje granitnih i pocetnih uslova.
3. Podjela domena toka u konatllc elemente.
4. Defillisanje prostomih promjellijivih.
5. Derivacija i diskretizacija oblika upravljacke jednacine.
6. Oblikovanje matrica.
7. Rjesavallje Ilepoznatih.
Vecina fluida posjeduje viskozlla svojstva. To prouzrokuje pojavu
energije koja utice na strujanje fluida. Jednatine kretanja nestisljivog
viskoZllog fluida predstavIjelle su u slijedecem obliku:
op a a a
-+-(p.u}+-(p v}+-(p w)= O
at ax Oy oz
(11.12)
p' du = X _ op +.[fJ'(2' au _3.. diVW)]_'[p.(au _ i7v)]+.[p.(iJw _ au)]
dt Ox Ox ox3 0' ayox Oz oxOz
151
7"rll/ot!iJl<llll/ka i /CIIlIO/chllika
Pisanje Na\'icr-S!ockcsovih jcdnacina bezdimenzionalne fom1e olaksava
duzeg srcdivanja problema. {J t<mniranju Navier-Stockesovih
jednacina bezdimcllZionalnc formc koristc sc s\ijedccc promjenljivc:
x
x =_. V
/ .
I:
p
1'. . u
/
p'
u v
'\'
gdje je I karakteristicna duiina, a Uo pocctna brzina,
(11.13)
(11.14)
Navier-Stockesove jednacine za dvodimf'nzionalno stmjanje nestisljivog fluida
u bezdimenzionalnom obliku su:
al/ au' F/
u +V ri.: =_x_
vy
gdje su Fx i Fy gravitacione sile u pravcu xi y.
Odgovarajuca jednacina kontinuiteta postaje:
Koristeci bezdimenzionalne brojeve:
pu ./
Re=--o-
J1
i:

g./
ReynoJdsov broj
Freudeov broj
au' avo =0.
(IUS)
(11.16)
(11.17)
(11.18)
(11.19)
i ubacivanjem istih u jednaCine (11.15) i (11.16) dobiju se jednacine u
konacnom obliku (bez oznake *):
152
Gmfido odreail'lJllje IClllpcralllrnog {JO/jll
eu E'II _ I" ('P 1 C'II (l'1I
11'-+\' -----+-. +
('OJ' Fr' I'.r Re
(11.20)
(11.21)
gdje su 1" i /'2 kosinll'mi pravci globalnih osa u pravcu gravitacionog polja.
Jednacina kontinuiteta ima oblik:
(11.22)
Primjenom metode znacajnih ostataka. preko wih elemenata, dobije se:
II oN
j
/I eN
J
ill aM
N '/1 I-/I+N v I-\' + I-_" p
I.. l ! ex J l l ! 0' J I ax !
-_. I--J' ll + I--j -II
I (" (f N " 8' N J
Rc ! [)xl J 1 j
Momentna jednacina u pravcu x je:
[
N.N .u.ONj'U+.N.N.V .ON
J
. u +. N.oM,.n_
n, I k k ox J ' k k a)' J 'OX r,
If .
I _ N aNJ
u
+ oN,. oNJ .u)
'Fr' Re ax ax J ay ay J
1
I aNj L I allj
- -N_udL--N_dL=O
; Re ' 01/ "', Re ' an
(11.23 )
o
(\ 1.24)
gdje je oznaka granica preko kojih se pojedinacno naznacava au/an, i
+ L; = L
C
JednaCina kontinuiteta postaje:
II, (ON. aN )
"1 M _Ju+__J v dA =0
ax J ay J e
( 11.25)
Brzina 1I pravcima u i v ima oblik:

L..- ' ,
(11.26)
153
I L I Ifn'tflfHllllff\U I fI.;'I1I1(){CI1I1IIHi
F-I/
l=IN,'l'"
(11.27)
101
a pritisak:
1"'111
p= IM,. p,'
( 11.28)
1'-1
gdje je /I = 8, //I = 4.
Matricllc jedllacille mogu se pisati u obliku:
AA.=F+B, ( 11.29)
gdje se A. dobija iz:
( 11.30)
Granicna stanja su predstavljena kao:
(11.31)
gdje je:
Druga komponenta na desnoj strani je:
( 11.32)
gdje je:
b =-N, -' dL b =0 b =-,N _J dL 1 [(iJu )",.] 1 [( 8v )L' ]
I Re 'on '2' 3 Re ' 011
154
Elcmcnti la strl'.ja:ljC llllida Sli I--ategorisanl na OSllO\ u pnblizllo
dozvolJene brzille - pritiska u clemcntll. Jednucina I--onacnill clcmenata jc
postignllta pomocu varijacionc metodc. NaJkriticn;JI korak u ,1Ilalizi JC izbor
odgovarajllce interpolarne funkcije, Ova funkcija je karakteristicna po obliku
konacnog elementa i niza pretpostavki. Linearne luriJ3CI'JC promjclllJivc
prikazllju se cilljenicama samo ako Sll lIgaonc tacke. Za hadratne vurijacije,
dodaju su tacke na sredini izmectu dvije ugaone tacke. Dlodimcnzionalni
konacni elementi su u sirokoj lIpotrebi zato sto sc P011l0CU njih mnoga pedrucja
idealizuju,
Polinomski prostori za kvadrilateralne elen,ente cesto su nepotpuni za
zeljeni opseg te strane i unutrasnjih taeaka. Upotreba Lagrangeo,ih iii
Hermitovih fUllkcija dozvoljava da zeljene interpolarne fllllkcije blldu
jednostavne. Termill izoparametarski izveden je iz cinJ<:nice da ista
parametarska fllnkcija, koja opislIje geol11etrijski oblik, mOle bili koristena za
interpolame varijacije promjenljive unutar elementa. Izoparame13rski elemenat
koristi bezdimenzionalne koordinate. CetverotackaSli pravougaoni elemenat
ima prostome varijacije promjellljive definisalle k a ~
P =a
l
+a
2
x+a, y+a, ,x, y, ( 11.33)
iii:
{p l = [lxyxy]. {a l
(11.34)
Svaka od cetiri nepozllate a moze se izraclInati preko p granienih tacaka. Za
cetiri granicne tacke, ova varijacija se pise:
n ['
XI y, XI'YI
[)
P2 1 x, y, x, 'y,
P.l = 1
X3 y, X,' y,
P, 1 x, Y4 x4 'Y4
( 11.35)
iii:
(1 1.36)
tako da se a raclIna iz izraza:
(11.37)
Zamjenom au jedllaeini ( I 1.34), dobije se:
(11.38)
155
j cr/liodil/i/lI1ik{/ I /Cf"lllo/c/lllika
N, II).
I 1
N, =4(1 +S')(I +77). N, ="4 .(I-S') (I + I,)
iii: ( 11.39)
Pmvougaoni elelllenat sa osam taeaka ima prostome varijacije
promjenljive 1I iii v na naein:
1I = a, + a,' x + a, . y + a, . X Y + as' x
2
+ ai' . y' + a
7
. X y2 + as' x
2
. y, (11.40)
gdje svaka od nepoznatih velieina a maze da se izrazi preko prollljenljive II za
osam granicnih taeaka:
XI XI' y,

, ,
1
III
V X,'y,' . , ,
a
l
, ,
x; Y2
u::!
X
2
y, -'2 'y, x;- y; X
2
.y;
a
2
Xl y Xl'Yl x;
y2
X3 .y;
7
U, J 1 Y,\ a,
lI4 x, )'4 X.' )'.1 yJ
7 (11.41 )
X
4
.y.; x'; 'y, a,
lis X5 Y5 X5'Y5 x;
y2
.5
X5 .y;
x; Y5 as
lib
X6 xz
, ,
a
6
Y6 X.' Y6
y,; x
6
' y;
x,;' Y.
II,
x,
,
y;
x, 'Y;
,
a,
)" X
1
' )" x; x; y,
lis
X,
Yti X. 'y,
y; x, .y; X; y,
as
iIi:
{u}=[c).{a}. ( 11.42)
Da bi se izraeunalo a, uzima se:
{a} = [c]' . {p} . (11.43)
Zamjenom au jednaeini (11.42) dobija se jednaeina:
iii: (11.44)
156
Crajh'ko odrcaiv{/lIjc IClI1pcrallll'l1og polja
Model funkeija za ugaonc tacke:
a za one koje su u sredini:
(1145)
Strujno polje mote se formirati pomocu ncpolllicnog objekta sa
fluidom koji struji oko njega, ;Ii pomocu objekta koji se krece kroz fluid. Kada
objekat miruje, fluid struji oko njega zbog si:e gravitacije iii pritisk,l. Pritisak
kod stacionamog fluida definisan je kao nO'lnalna sila sabijanja po jediniei
povrlline na koju djeluje. iZada se fluid krece, moze postojatl ne samo sila
pritiska'u fluidu nego i sila trenja. Za objekat koji se krece, polje strujanja je
uzrokovano razlikom brzina.
Kada se razmatra viskozno strujanje, koristenjem formulaeije za
brzine i pntiske, tu postoje dva tipa granicnih uslova:
1. Glavni granicni uslov definise u, pi v na povrsini.
2. Prirodni grani':ni uslov definise fluks au/ax iii ov/fJy na povrsini, iii
granice gdje se prirodni granieni uslovi namecu. Javljaju se u pravcu vektora:
gdje je:
(11.46)
(' N 1'1 f 0 f N I"
J, = " Frl' 2 = , .1 = I' Fr2 .
Rezultati dobijeni rjesavanjem Navier-Stockesovih jednaCina mogu se
provjeriti praktienim mjerenjima. Razlieiti knteriji konvergeneije obieno su
zasnovani na otkrivanju ispravnosti rjesenja.
Sekundamo strujanje je modelirano u rotirajucem cilindru. Cilindar je
rotiran i nutiran. Slika 11.4a prikazuje superpozieiju vektora brzina i konture
brzina u normalnoj i uzduznoj ravni, a slika II.4b plan konture u uzduznoj
ravni.
157
Tcrlllodilll/mika i !c/'lI/o!Chlli/w
a) b)
Slib 11.4 a) Vektori brzina i konture u normalnoj i uzduznoj ravni.
b) Plan konture brzine u Ilzd'lznoj ravni.
Primjer: Pokretanje i zaustavljanje toplotnih masina su llledu najvaznlJl111
aktivnostima u njihovoj eksploataciji. Te operacijf' su vezane sa znacajnim
izmjenatm termickih naprezanja. Zbog toga je pravilno pokretanje i
zaustavljalge usko vezano za zivotni vijek svake toplotne
EksperiTlll!Jltalna istraiivanja na toplotnim masinama pokazala su da je veliki
broj havarija nastao zbog nepravilnog rezima pokretanja i zaustavljanja. U
vecini sluf<iijeva ne dolazi odmah do havarija, ali velika kratkotrajna terlllicka
napreza:rga mogu izazvati naprsline koje ce se vremenOlll povecavati. Analiza
rada mplo1llih masina pokazalaje da u kasnijelll stadiju eksploatacije dolazi do
deformisal!ia kucista, a time i horizontalnog saSlava. Zbog toga je potrebno, na
bazieksploatacionih i fllnkcionalnih karakteristika, postaviti matelllaticki
model kojie dati zakonitost izmedu telllperatumog polja i deformacija.
PrekoTaCa1em radnih parametara doslo je do velikog ostecenja kucista
cetvemstepenog centrifugalnog kompresora slijedeCih karakteristika:
Ulazni prilisak:
Izlazni prilisak:
Ulazna temperatura:
Izlazna temperatura:
Kapacitet
Snaga:
0,026 MPa,
0,173 MPa,
383 K,
416K,
36 t/h,
1,6MW.
Nekontrolisanjem ovih parametara doslo je do pucanja kompresora u
najkritiCnijim presjecima, kao i deforlllacije kucista. Kuciste kompresora
izradeno jeod SL 26, pa je jako tesko smiriti pukotine zavarivanjelll. Potrebno
je dodatno osigurati zavareni spoj zbog povecanih temlickih naprezanja u
procesu zagrijavanja i hladenja kuciSta. Zbog toga je postavljeno dodatno
ojacanje kojim je povezana gomja i donja polovina horizontalnog spoja sa
nosacem kutista 11.5).
158
Grafic'ko odrcdi\([l1/c !ell/pcra!lIrnog fir/III

l(omporOIQf
",
.",
ZADNJA
STRANA
KUCISTA
DONJA
POLOVINA I
KUCI!iTA 1
a)
1 GORNJA
l--------r POLOVINA '
.. '5 I I KUCISTA I
! ... 100mm I
,I HOR'ZONTALNI'
1 SASTAV
! ... lOOmm
1_3 __ , _t I
I KUC,STA I
PREDN.lA
STRANA
KUCISTA
LlJEVA
STRANA
KUCIST A
11
1
14
L __ _
PRSJEK A-A PRESJ(K A-A
Ujevo kuc:isto kompresoro
GORNJA
POlOV'NA
KUCISTA
,-
4
I
.16
HOR'ZONTALN' - ..........--------'
SASTAV
Des "a strono kucisto lcomprosoro
PRESJEK B B
DONJA
POlOVINA I
KUCISTA I
I Lijovo strano kucista komprcsQro
l_
c)
Stika 11.5 a) KuciSte cetverostepenog centrifugalnog kOlllpresora [8J.
b) Prikaz horizontalnog spoja kucista u presjeku A-A.
c) Prikaz horizolltalnog spoja kucista u presjeku 8-8.
159
Tcnilodilllllllika i IcrlllolehlliAa
Eksperirncntalna istrazi,unja su izvrsenCl nakon sanacije kucista. Proces
zilgrija\'anja kucista kompresora, prC1l1a brzini pOl'asta temperature kucista,
tekao je vrlo sporo. Sa tog aspekta, mote se reCi da se radi 0 skoro
stacionamom procesu. 1 u tahim, skoro idealnim uslovima, naponsko stanje
nije bilo u svim presjeeima, a pogotovo u onim najopasnijim
(presjek A-A i 8-(3). U tabeli 11.2 dati su cirkularni i aksijalni naponi kod
zagrijavanja kllcisla, a u tabeli 11.3 odgovarajuci naponi kod hladenja kucista.
Tabcla I i.2 Velicine naponskog stanja kod zagrijavanja kucista.
I'll'SJt'kAA A-A f'rcSJd .. Ba Temp
U,tj,ut,oiI SIfJUJ o..'cSUdslrUIIJklKiiil.l l !jC\\l SlrJU\l
t1 ,\lPdl (5 MP" if MPd
\I Yl,'i ,\J Y': XII Yll XI} VI ..
"
'1-'16 \6 Y' ",
.IS -ltd ,Dj -8) 12.:\ -D.:I If) _15 ., .t4 .,
40
"
83 10 -9.S 85 ,IS -10 .. , ., 1 I, .,
to
.,
'0
106 \05 0.) <1.5 l.J 0 25 6' 5.S 70
'"
,
.:2"
1- . -10.) . If) 10 .J-:',) -11 72
\(;>(. 11 IS -II."
., 125 6
"
.l{l -11.1 -10 SJ
t77
"
It .t4 t: 19 2 IL' 1'1 \5 itO
Tabcla 11.3 Velicille naponskog stanja kod hladenja kucista
Vrijml'kt' AA l'ftSJtkA-A Prcsjel B"B '!l'fUP
lijevastt;wJ OcsII.!SlfdUlIkuCiSloi tij('\-'d strana It(llljskog
(1 MP.;! (1' MPJ "IMP,}
XI VIS .'\3 Y1 XII VI] XI) Yi' :\4 \'In X-
,.,
C
.. .. 11
."
"
19 2.5 [.t,5 19 ., .,
55 110
'''''
18..5 .10 IS -11 .1 5.5 .J() -75 -' 15 15 10 80
558 11 15 10 1 11 .It) "16.5 11 10 16 17 -15 60
1056 11 -17 10 l 0 0 II 11.5 19 6 4 40
1680 U 11 '0
"
10 9 16 1l .)1 24
"
10 20
Kod zagrijavanja i hladenja kucista kompresora dolazi do defonnacija
presjeka 8-8 llslijed razlike te1l1peratllrnog gradijenta po presjeku,
odnosno dolazi do savijanja i uvijanja kllcista oko presjeka A-A, Kako se oba
kritKina ujesta nalaze u istoj rnvni, postoji funkcionalna zavisnost izmedll
njihovih naprezanja. Zbog toga se naprezanja u ovim presjecima mogll
razmatrati kao da se radi 0 tankoj ploci koja je ukrllcena preko kucista,
Za analizu je uzeta cetvrtina presjeka ploce (slika 11,6) debljine 24 mm.
Materijal od kojeg je izradena ploca smatran je homogenim i izotropnim, sa
slijedecim parametrima:
Modul elasticnosti:
Koeficijent linearnog sirenja:
Pousonov koeficijent:
160
o 1'10
6
MPa
10.
5
K'I, ,
0,14.
Gmf/do odreaiv(ll1je lell1peratllnlog po/ja
------
Slika 11.6 Izgled ploce.
Model se sastoji od 15 elemenata i 24 cvorne tacke i frikazan na slici ,11.7.
Analiza je izvrsena za temperaturne razlike 76 i 85 C, za va,T1Jante sa I bez
ojacanja. U rezultati1l1a proracllna ;5u pomaci (y I Z ose) preko
defonnisane mrez.e i velicine nonnalmh I smlcllclh napona II elementIma,
elemenl plofe (PLAT()
element 9rede - vor.4
(BEAM)
ojoEanje - vor. 1, 2 i 4
k-gredni element
Slika 11.7 Model konacnih elemenata.
Uporedni podaci za napone u ele1l1entima 7 i 13 dati su u tabeli II A,
161
J 1.::1 III(JUlIlllllllK(/ I lCnnOfelll1lka
Tabela 11.4 Normalni i tangencijalni naponi za clemente 7 i 13.
Varijanta I Varijanta II Varij;lllta III
I Varijanta IV
Ekmcnt
a,
N/mm'
7
3
VanJUnta I.
Varijanta II:
-42,66
-0.75
Varijanta III:
Varijanta IV:
rxy a,
T" a,
N/mm' N/mm
2
N/ml11'
,16,37 -47.4 ,18,19 -9R,34
-34,93 -0,84 -3,88 2,11
UkruccnjC sa ojaCanjclll pn - 76 dc.
Ukrucenjc sa ojacanjcm pri c\ T = 85 dc,
Bez ukruccnja pri t>. T = 85 dc.
T,>" a,
N/mm' N/mm'
0 -98,38
2,42 -34
Ukruccnjc sa grcdnilll c1cl11cntima na ruou pri t>.T= 85 dc.
T"
Nlmm'
0
2,1
Na slici II.S dat je graficki prikaz raspodjele napona 0:, za varijantu I. Veca
gustina linija konstantnog napona oznacava mjesta najvece koncentracije
naprezanja. Ta mjesta se nalaze na vanjskim i unutrasnjim rebrima po
vertikalnom pravcu.
1000
800
600
400
200
o
o o
o
N
o
o
"
o
o
co
o
o
IX)
o
o
o
Slika 11.8 Normalni naponi u ploci CT., N/mm2, (varijanta I).
Uzimajuci U obzir geometrijske veliCine, koncentracija naprezanja na vanjskim
rebrima znatno vise utice na dinamicku stabilnost konstrukcije, Postavljanjem
ojacanja znatno je smanjen uticaj tog faktora.
162
Grafh'ko oi/ret/iml/jc 1(,1II{J('r([llinIog /w/;a
Porcdenjem rezultata proracuna za model sa gretinlm elcll1l:ntima i bez grednih
eien,enata doslo se do zakljucka da se velicinc pomaka u cvornim tackama
razlikuju i do 30'1'0. Za nap0ne se moze reci suprotno, tj. da su naponi kod
modela sa grednim elementima za 100% vcci od napona koji se javljaju na
ll10delu bez grednih elemenata. U tabeli I J.5 date SlI vrijednosti minimalnih i
ll1aksimalnih napona, kav i momenti za sve varijante.
Tabela ] 1.5 Minimalni i maksilllaini naponi i lllolllenii za date varijante.
Napon Varijallta I Varijanla II Vanjanta IfI Vanjanta IV
Moment mill Ill;! \ Bl;IX I11Ill max min m3,\
cr,IN/mm"1 98.34 6.658 .98.34 6,658 SI.! 2}51 98.34 -2,935
cr,[N/l11m'l 0,072 -11,72 (l.on 1 R.OS 0.383 -2,26 -4,096
Tw[N/l1l1l1'l 36.38 16,62 36.38 16.61 -28,52 17/)6 37.93 17.27
M" N'lllnl -9293 1055 -9193 - 1055 9249 -9971 10690 2375
M\.l\.'lllm -2778 -()920 2778 -6884 -73.2 -1683 6879
M"JN-mml -8778 4958 8778 4958 .8723 3646 -6879 4657
Prell1a mjerenjima koja su izvrsena na objektu, vrijednosti normalnih napona
krecu se t; opsegu -4 do 21 N/llll,]2 za temperatllrnJ razliku od 76 e, odnosno
od -9,5 do -29,5 N/mm2 za temperaturnu razliku od 85C. Mjcrenja SlI
iZvrSena poslije ojacanja.
11.3. Metoda konacnih zapremina
Osnovna transportna jednacina za skalarnu promjenljivll , u
integralnom obliku, glasi:
(11.47)
Metoda konacnih zapremina kao polaznu osnovu koristi transportnll jednacinu
(11.47) u integralnom obliku. Numericka mreza dijeli domen rjesavanja na
konacan broj poddomena - kontrolnih zapremina. Racunske tacke Sll obicno
locirane u centru kontrolne zapremine. Transportna jednacina se integrali preko
svake kontrolne zapremine, cime se dobije po jedna algebarska jednacina za
svakll kontrolnu zapreminll. Ova jednacina saddi vrijednosti fllnkcije u datoj
kontrolnoj zapremini, kao i u zapreminama koje okruzuju ovu zapreminu, pri
cemu su ove vrijednosti nepoznate. Formirajuci algebarske jednacine za svaku
kontrolnu zapreminu dobija se sistem (ne)linearnih algebarskih jednacina sa
nepoznatim vrijednostima promjenljive 1I centru svake zapremine.
Prostorna diskretizacija. Transportna jednacina (11.47) u potpllnosti
definise ponasanje zavisne promjenljive unutar dOlllena rjesavanja. Ovo
ponasanje je definisano vremenskom i prostornom distribucijom promjenljive
. Ako se prctpostavi neka varijacija zavisne promjcnljive 1I prostoru i
vrell1enu, onda se jednacina (11.47) moze integraliti. Ako bi pretpostavljcna
163
/i'rlllndil/{/Illika i !crlllolc'itl1ika
val-ijacija fllnkcije odgovarala cglaktnoj vrijedno;,ti te fllnkcije, onda bi
iednacina (11.47) bila identicki zadovoljena zajedno sa zadatim pocetnim i
graniclllm lIslovillla. Medlltim, obicl1o nije mogllcc pretpostaviti tako pOllzdanll
promjenll promjenljive ' koja ce dovesti do tacnog rjesenja. Oa bi se ova
pretpostavka lIcinila manje uticajnom na Ijesenje, dOlllcn rjesavanja se dijeli 1I
konacan broj kontrolnih zaprelllina (celija), kojc SlI prilagodene oblikll domena
rjesavanja. Zbog ovoga, cak i ako se pretpostavi veoma jednostavna, npr.
Iineama, promjena zavisne promjenljive lInlitar kontrolne zapremine, ona ce
dobro aproksimirati egzaktn:J varijaci.iu zavisnc promjenljive. Kako se
diskretizacioni elemcnat (celrja) smanjuje, tako sc slllanjllje i razlika izmedll
pretpostavljenog i egzaktnog profila zavisne promjcnljive.
Oiskretizacija prostora vrsi sc pomocll nllmericke Illreze. Kod Illetode
konacnih zapremina, nUlllericLa Illreza definise granice kontrolnih zapremina,
dok Sll raclinske tacke smjestene 1I njihovilll centrima. Postoji vise tipova
numerickih lllreia: strukturirana (regularna), blok-struktllrirana .
nestrllktllrirana.
Struktu ..irana (regulama) Illreza sastoji se od familije linija mreze sa
kaTakteristikom da se t:lanovi jedne familije medusobno ne sijeku, ada linije iz
druge falllilije sijeku samo jednolll. To omogucava da linije iz datog skupa
budu numerisane uzastopno. Pozicija svake ta<:ke na mreii (iii kontrolne
zapremine) unutar domena, jednozna<:no je definisana setom od dva indeksa (i,
j) u dvodimenzionalnom (2D) slucaju, odnosno setom od tri indeksa (i, j, k) u
trodimenzionalnom (3 D) slucajll. Ovo je najjednostavnija struktura mreie, jer
.Ie to logicki ekvivalentno Cartesianskoj mrezi. Svaka ta<:ka ima cetiri susjeda u
dvije dimenzije i sest susjeda '.I tri dimenzije. Indeksi susjedne tacke od indeksa
posmatrane ta<:ke razlikuju se za I. Ova veza sa susjedima pojednostavljuje
programiranje, a matrica sistema algebarskih jednac:ina ima regulamu
strukturu, SIO moze biti eksploatisano u razvoju tehnike rjesavanja problema.
Postoji veliki broj efikasnih solvera koji se mogu aplicirati samo na
strukturirane mreze. Jedan primjer strukturirane mreie prikazan je na slici 11.9.
Nedostalak strukturiranih mreza je da one mogu bjli upotrijebljene samo za
geometrijski proste domene i da linije mreie moraju biti nepotrebno
skoncentrisane 1I nekilll podrucjillla radi postizanja zeljene gustine 1I drugim
dije\ovima domena rjesavanja (npr. uz zidove).
Slika 1.9 Primjer strllktllrirane numericke mreze.
J64
GmjiL'ko odredil'lllljc IClllpcralumog polio
Kod blok-strllkturiranc mreze postoje dva n;voa podjele domena
rjesavanja. Na grubom nivou postoje blokovi koji su relativno veliki segmenti
domena rjesavanja. Njihova struktura moze biti neregularna. a blokovi se mogu
iii ne moraju preklapali. Na fino;ll nivou (unutar svih blokova) definis:lI1a je
strukturirana mreza. Neophodall je specijalan tretman na granicama izmedu
blokova. Sol veri za strukturirane mreze mogu se aplicirati po blokovima, a i
komplikovaniji geometrijski domeni mogu se tretirati sa ovilll mrezama.
Lokalno finiranje mreze moze se primijeniti po blokovima (tj. mreia moze biti
finirana samo po pojedinim blokovima). Na slici I 1.10 prikazana je jedna blok-
strukturirana mreza od cetiri bloka, bez medusobnog uklapanja linija mreze
(npr. izmedu bloka I i blokova 2 i 4), koja je dizajnirana za proracun strujanja
oko sfere koja se nalazi na stapu. Blok-strukturirane mreie mogu se generisati i
sa preklapanjem blokova. Ovaj tip mreie je fleksibilniji od prethodnog jer
omogucava primjenu finije mreze u podrucju gdje se zahtijeva veea rezoluclja.
Nepoklapa:-\je granice blokova moze se tretirati na potpuno konzervativan
nacin. Programiranje je tez,: nego kod prethodnog tipa mreze.
1
2
Slika 11.10 Primjer blok-strukturirane mreie.
Nestrukturirane mreze su najfleksibilnije jer se mogu prilagoditi
domenima rjesavanja sa proizvoljnim granicama. U principu, takve se mreie
mogu upotrijebiti sa bilo kojom semom diskretizacije, ali se naj<:e5ce pojavljuju
u kombinaciji sa metodama kona<:nih elelllenata i kona<:nih zapremina.
Kontrolne zapremine mogu imati bilo koji oblik i ne postoji ogranicenje broja
susjednih celija. Najcesce se koriste mreze koje su sastavljene od trouglova i
c:etverouglova u 20, odnosno tetraedara, piramida, prizmi i heksaedara u 3D.
Lokalno finiranje mreze je moguce u bilo kojem dijelu domena, sto omogucava
kontrolu kvaliteta mreze u zavisnosti od Ilumerickog rjesenja iii procjene
numeric:ke greske, a time i povecanje tacnosti rezultata (adaptivno finiranje
mreze). Primjer jedne 20 nestrukturirane mreie, napravljene od trougaonih
celija, prikazan je na slici 11.11.
165
Slika 11.11 Primjer nestrllktLlrirane mreze.
Kako je prostorna varijacija zavisne promjenljive ona se
mora pretpostaviti. Ako je diskretizacioni postupak konvergentan, greska koja
nastaje uvedenim pretpostavkama zavisi od karakteristicne velicine posmatrane
zapremine i, u granienom slucaju, kada se kontrolna z::lpremina smanjuje u
tal:ku, dobice se taCoo Ijesenje transportne jednacine. Medutim, finija
numericka mreza znaa i veci broj ral:unskih tacaka, sto dovodi do vecih
zahtjeva za memorijommcunara i duzeg vremena izracunavanja problema.
Tal:nost numerickog Ijesenja, stabilnost i konvergencija postupka
rjesavanja, zavise ocI odredenih karakteristika numericke mreze. Zeljeni
parametri numericke liftze., U Odn0SU na diskretizacioni postupak, su:
Ugao izmedu vdl.llora uormale na povrsinu S i vektora d (slika 11.12)
J J
koji povezuje dYije racunske tal:ke P i Pj, koje Ide sa obje strane
posmatrane stranice, treba biti sto manji. Ovo reducira difuzioni fluks u
pravcu normalnom nl!
numericke seme.
d, poboljsavajuci konvergenciju i stabilnost
J
Koncentracija racunskih tacaka (kontrolnih zapremina) treba biti vee a u
podrucju sa vecompTOmjenom zavisne promjenljive.
Diskrctizacija jednacina. Ako se jednacina (11.47) integrali unutar
jedne kontrolne zapremine oko tacke P, dobije se:
! Jr.grad.dS= h. dn '
nt, Sf> 51' ill'
( 11.48)
'----v--------' '----v-------'
Nestacion.-nl clan Komrektivni tlan Difuzioni clan Izvomi Clan
gdje je Op zapremina posmatrane kontrolne zapremine, a Sp povrsina koja
ogranicava posmatranu kontrolnu zapreminu. Jednaeina (11.48) je egzaktna, jer
166
UI (ylLf\U U(II CUI \ (U!/t" fClflllt"
jos uviJek nisli lIvcdenc nikahc aproksilllaclje. Pojedini u jednacini
(11.48) izraz.cni Sll preko zaprcminskih integrala (nestacionami ; izvomi clan),
a konvcktivni i difu,ioni clan prcdstavljeni su preko povrsinskill integraia. Svi
integrali 1I jednal:lI1i (11.48) trebaju se aproksimirati pomocu odgovarajucih
kvadraturnih formula.
Slika 11.12 Neortogonalnost mreze i poprecna difuzija.
Najjednostavnija aproksimacija drugog reda za zapreminske integrale
je pravilo centralnog pravougaonika. Ovo podrazumijeva da se zapreminski
integral zamijeni sa proizvodom srednje vrijednosti funkcije i zapremine celije,
pri cemu se srednja vrijednost funkcije aproksimira sa vrijednoscll funkcije u
centru celije:
'f'p == Jf//. dn = w np '" IjIp . np '
(11.49)
0,.
gdje je 1fIi' vrijednost funkcije IjI u centru celije P, a Op je zapremina celije.
Vrijednost zapreminskog integrala se na ovaj nacin raeuna veoma jednostavno,
jer su dostupne vrijednosti zavisnih promjenljivih u centru eelije. Ova
aproksimacija je tacna ako je funkcija IjI konstantna iii varira lineamo unutar
posmatrane kontrolne zapremine, a inaee sadrzi gresku drugog reda. Za
aproksimaciju zapreminskih integrala mogu se koristiti i druge kvadratne
formule, ali se njihovom upotrebom racunanje znatno komplikuje jer su
nedostupni potrebni podaci 0 vrijednostima zavisnih promjenljivih u
lokacijama izvan centra celije, a neophodne su i dodatne aproksimacije za
njihovo racunanje.
Zapremina celije Or moze se izraeunati na osnovu Gaussove teoreme,
koristenjem identitcta div(\:. i)= I , na slijedeei nacin:
167
Ter11lotiill([lIIika i tcrlllo/chllika
,
fdiv(r.T)dD= J\.7 d'" "" Ix, SJ"
( 11.50)
OJ' SI 1,,1
gdje jc I jedinicni vektor II x praVCll Cartcsianskog koordinatnog sistema.
Indeks j sc odnosi naj-tll straniCll doticne kontrolne zaprcminc, slika 11.13, a I
je broj stranica sa kojima je cclija omeaena. U jednacini (11.50) zapreminski
integral je, na osnovu Gallssove teorcme, prevcden u povrsinski, koji je zatim
aproksimiran P0ll10CU pravila centralnog pravougaonika. Za 2D kontrolne
zapreminc fomlllia (II 50) daje tacan rczultat jer jc funkcija x . 7 lincarna, pa
je greska nastala aproksimacijom centralnog pravougaonika jednaka null.
Formula (11.50) je opsta i mote se koristiti za racunanje zapremine kontrolnih
zaprcmina proizvoljnih oblika. U slucaju da se koriste kontrolne
odreaenog oblika (npr. cetverougaoni iii trougaoni) mogu se koristiti i neke
druge tornlllie koje se, meautilll, 1l10gu primijeniti sarno za dati oblik kontrolne
zapremine.
Pravac u vezi sa poprecnom difilZ1j0111
---


p P

Slika 11.13 Izracunavanje zapreminc kontrolne zapremine.
Povrsina koja ogranic:ava kontrolnu zaprell1inu mote se podijeliti na
konac:an broj ravnih povrsina Sj (slika 11.14) (u 2D sluc:aju stranica). Fluks
kroz granicu kontrolne zapremine P mote se predstaviti u obliku sume
tluksova kroz povrsine Sj, tj.:
I
ffdS=If dS ,
(11.51)
S!' jo::!
gdjc je f komponenta konvektivnog (p. . v ii) iii difuzionog (r grad ii)
vektora u pravcu vektora nonnale na stranicu kontrolne zapremine.
168
Gmfido otircai\'{IIljc tClllperatllrJiog polja
x
Slika 11.14 Oefinicija kontrolne zapremine.
Oa bi se pokazalo kako se racunaju povrsinski integrali razmotrimo
samo jednu tipic:nu stranicu kontrolne zap.emine, koja je na slici 11.15
oznacena saj. Za tacnv izracunav3nje povrsinskog integrala u jednacini (11.51)
potrebno je poznavati vrijednost funkcije f na cijeloj povrsini Sj. Ova
infonnacija nije poz'lata jer se vrijednosti zavisno promjenljivih racunaju samo
u centru celije. Zbog toga je potrebno uvesti dodatnu aproksimaciju. Za
izracunavanje integrala koristice se dvije aproksimacije:
Integral ce se aprol<simirati pomocu vrijednosti funkcije u jednoj iii vise
tacaka na stranici kontrolne zapremine.
Vrijednosti funkcije na stranici kontrolne zapremine izrazice se preko
,riJ,d.",; fimk';j," ,,",ru ____ _

Slika 11.15 Uticaj neortogonalnosti mreze na interpolaciju.
169
Analogno kao i kod zaprcminskog integrala. najjedllostavnija aproksimacija za
povrsinski integral je pravilo centralnog pravollgaonika. Integral se aproksimira
kao proizvod vrijednosti fllnkclJc II centru stranice kontrolne zapremine (koja
je 53ma po sebi aproksimacija srednje vriiednosti fllnkcije na cijcloj povrsini) i
povrsine stranice kontrolnc zapreminc:
F, := ff dS == .7 . 5j . 5
J
( 11.52)
5,
Ova aproksimacija integrala, gdje jc vrijednost funkcije f u tacki} (slika 11.16)
poznata, je drugog red a lacnosti. POSIO vrijednosti fllnkcije f na stranicama
kontrolne zapremine nisu ;Joznate, njih treba dobiti interpolacijom. Da bi se
ocuvala tacnost drugog reda aproksimacije integrala pomocu pravila centralnog
pravougaonika, vrijednostJi mora se dobiti sa najmanje drugim redom tacnosti.
KoristeCi pravilo centTalnag pravougaonika. konvektivni fluks klOz
stranieu j moie se aproksimirati na slijedeci nacin:
(11.53)
s, s ,
gdje je IN
j
== Jp. Ii. <is maseni fluks kroz povrsinu Sj, a rA je vrijednost zavisne
s,
promjenljive ;u centru stranice Sj.
Naseni fluks u jednacini (I I .53) moze se, takode, aproksimirati
primjenom pravila centralnog pravougaonika, pri cemu se dobija:
Iii ==Jp.\i.ctS",p .v.S==p .(u.S'+v .S'),
J J J ) J J J ) J
( 11.54)
5,
gdje Sll ltj i Vj komponente vektora brzine u tacki j u pravcu x odnosno y ose,
Sj' i SJ su komponente vektora SJ' a Pi je gustina fluida u tacki j.
Ako se pretpostavi da su brzina i gustina fluida poznate, onda jos
preostaje da se odredi rA.
Vrijednost funkcije u eentru stranice na granici kontrolne zapremine
(tacka} na slici 11.15) moze se aproksimirati linearnom interpolacijom izmedu
racunskill tlcaka Pi P
j
na slijedeci nacin:
(11.55)
gdje je A.j interpolacioni faktor koji se racuna kao:
170
'-lllIJilf\f} UHflH/IU!/jl flffJ/ll!U/IUfllJ::
(I 1.56)
Ova aproksil1lacip.ic drugog reda tdcnosti II tacki j' nil pravoj liniji koja spaja
cvorove P i P, (vidi sliku 11.15). Ako se tackaj. II centru stranice, ne poklapa
sa tackol1l t. kao na slici 11.15, onda aproksim:Jcija kOllvektivnog tluksa,
jednacina ( I 1.53). nett bili drugog reda tacnosti. Ako.ie tacka j blizlJ tacke j',
greska pnog reda u izrazu (I 1.55) je mala, mcdlltilll, ako .ie tatKa j' blizu
vrhova kontrolne zapremine. greska prvog reda bire dominantna. Prema tome,
kvalitet mrezc moze SI? analizirati poredcnjem I,e ,0.1 i I,'. i' I (slika 11.15).
J J \, \1
Pravilo centralnog pravougaonika, primiJenJcno na integraciju
difuzionog tluksa. daJe:
F/=
(11.57)
s,
Gradijent promjenlji\ e , u centru stranice kontrolnc zapremine, moze se
izraziti preko njego\ ih komponenata u pravcll oca globalnog Cartesianskog
koordinatnog sIstema. iii II odnosu na lokalni ortogonalni koordinatni sistem (",
f), npr. za 2D slucaj:
grad
o -, o -, or(! _ or(!
-./ +_.) =-'1/ +- t,
ox cy Oil ot
( 11.58)
gdje 1/ i 1 predstavljaju koordinatne pravee normalno odnosno tangencijaino u
odnosu na povrsinu straniee 1/ (slika I 1.16). Postoji 111nogo nacina da se
aproksimira izvod fllnkcije u praveu normaie na stranicu celije, iii da se
aproksimira gradijent funkcije u centru celije.
Jedan od narina da se dobije izvod funkcijc na stranici kontrolne
zapremine je da se izyodi prvo odrede 1I centru celije, a zatil1l sc trazeni izvod
izracuna interpolacijom. Ovo se moie jednostavno izvesti pomocu Gaussove
teoreme. Izvod funktije , u pravcu i, u Cartcsianskim koordinatama,
aproksimira se pomocu njegove srednjc vrijednosti unutar celije:
fO dn
(
o J '" =n,.,--Ox_,-
ox, p np
( 11.59)
gdje se izvod ojax, pod integralom moze posmatrati kao divergencija vektora
r(!./ , tako da se transformacijom zapreminskog integrala u povrsinski integral,
koristenjem Gaussove teoreme, dobija:
171
l"rlllOdil/l/lllika i /CI"IIIO/chllika
p

l'
-....,-".8-'-.1__ -"-_
Slika 11.16 Lokalni koordinatni sistem sa ishodistem u cenlru
stranice kontrolne zapremine.
( 11.60)
Ovo pokazuje ria se gradijent funkcije u pravcu T ose u cenlru celije moze
racunati sumiranjem produkata sa i-komponentama vektora povrsine na svim
stramcama kontrolne zapremille, y.:
(11.61 )
Za <A mogu se koristiti vrijednosti koristene za racunanje konvektivnih
fluksova, iako nije neophodno da se koristi iSla aproksimacija za oba clana.
. _ prob.lema nestabilnosti, koja se javlja kod primjene
seme dlferenClrallJ3. u vremenu, za diskretizaciju nestacionamog
moze se konstltl Imphcltna sema diferenciranja. To znaci da se u
Izrazlma za aproksimaciju povrSinskih i zapreminskih integrala koriste
vnJednostl zavlsno promjenljive iz tekuccg vremcnskog koraka, dok se
zavisno promjcnljive iz prethodnog koraka pojavljuju same u
nestaclOnamom ctanu.
Najjednostavnija implicitna scma diferenciranja u vremenu je
Eulerova sema prvog reda:
172
Grafh'ko odredivanje lemperalllrl10g po/ja
( 11.62)
gdje eksponent 111 oznacava tekuci vremenski koral-;. a 111-1 prethodni vrcmcnski
korak, dok 1:11 oznaeava velieinu vremenskog koraka. Ova sema je jednostavna
i bezuslovno stabilna, ali greska prvog reda uzrokuje pojavu numcricke
difuzijc, tako da je sema jedillo upotrebljiva kada tacnost u vremenu nije bitna
(npr. kada proces napreduje ka stacionamom rjesenju).
Kada je vremenska istorija problema bitna. neophodno je uvesti semu
drugog reda. Jedna od najjednostavnijih implicitnih scma drugog red a je !iema
tri vremenska nivoa:
Ova serna sema, s tim da
potrebno imati rjeSenje iz posljednja dva vremenskakOrakil:-
( 11.63)
ovdje _
Primjellom pravila centralnog pravougaonika, na zapreminski integral
u izvomom clanu, dobije se:
Qt= JldQ=qtQp
(11.64)
0
1
,
Pocetni i gramcm uslovi. Da bi se mogao zapoceti nestacionarni
proracun, svim zavisnim promjenljivim se moraju zadati njihove pocetne
vrijednosti: = I
Izrazi za racunanje konvcktivnog i difuzionog fluksa, izvedeni rallije,
vaZe za stranice celija koje Ide unutar domena. Stranice koje lete lIa granici
domena, povezane su samo sa jednom celijom i zahtijevaju poseban tretman.
Granicni uslovi se mogu podijeliti na Dirichletove i Neummanove. Pored njih
postoje jos i tzv, mijesani granicni uslovi.
Na granicama Dirichletovog tip a, vrijedllosti zavisne promjenljive su
pOZllate, tj. = s (slika 11.17). Na osnovu ovih vrijednosti mogu se izracunati
kOllvektivni i difuzioni fluksovi, kao i gradijenti zavisne promjenljive u centru
celije koja se nalazi uz granicu.
Konvektivni fluks moze se racunati na osnovu jednacine (11.53), jer je
vrijednost <A = s poznata. Difuzioni fluks zahtijeva nesto drugaciji trelman. Za
aproksimaciju gradijenta zavisne promjenljive, u pravcu normalnom na
granicu, moraju se koristiti jednostrane razlike. Postoji vise mogucnosti da se
ovo izvede, a jedna je da se racuna vrijednost promjenljive u pomocnoj tacki
P', koja je lociralla na normali 11 (slika 11.17), i koristi slijedeca aproksimacija:
173
1 Cr!1I0dllllllllika i tCl7llOtC/zllika
(I 1.(i5)
gdje je &1 (,;, I;,.). il rastojanJe izmedu tacaka P' i B. Ako neortogonalnost
nije velika moze se koristiti tA, umjesto tA,. Mogu se, takode, koristiti i
ekstrapolirani gradijenti iz centra celije.
Slika 11.17 Skica uz implementaciju granicnih uslova.
Na granicama Neummanovog tipa zadat je gradijent zavisne
promjenljive, odnosno, difuzioni tluks kroz granicnu povrsinu. Ako je zadat
fluks kroz stranicu B (slika 11.17), difuzioni tluks, definisan jednacinom
() 1.57), racuna se na osnovu zadatog tluksa na granici:
( 11.66)
s" s"
gdje je f zadati tluks po jedinici povrsine. Specijalni slucaj je kada je tluks na
granici jednak nuli (adijabatski zid, npr. kada je toplotni tluks jednak nuli).
Primjenom prethodno opisanih aproksimacija, za pojedine clanove u
jednacini (I 1.48), dobije se diskretizovana jednaCina (11.48) za svaku
kontrolnu zapreminu. U diskretizovanoj jednacini pojavljuju se vrijednosti
zavisno promjenljive u centru posmatrane kontrolne zapremine i njoj
susjednih kontrolnih zapremina. Diskretizovana jednacina ima slijedeci oblik:
( 11.67)
114
Primjer: Problem strujanja lodene pare Irlo .Ie slOZen jer se radi 0 stisljivOlll
fluidu sa prollljenlJivilll fiziCkllll karakteristikam3. Pn tOI11C nc postoji egzaktna
mateclaticka zavisnost osnol nih parallletara tluida od pritiska i temperature,
vee je ta zavisnost uglavnolll data tabelarno iii pOllloeu vrio komplikovanih
matematickih izraza koji su dobijeni empirijski. Sve OYC cinjcnice znacajno
otezavaju proracun i zahtijelJJu poseban (rctman prilikom rjesavanja. U ovom
primjeru dat.ie proracun transporta tlllida cjevovodom. pri cemu jc temperatura
fluida razlici(a od okolinc.
Cj-:vovodom se transportLJe pregrijana vodena para, koja na izlazu ima
paramctre bliske pararnetrima suhozasiecne pare. Proracun obuhvata
odredivanje srednjih vrijcdnosti pritiska, temperature. brzine i velicina stanja
duz parovoda, te proracun gllhitaka na OSIlOVU izracunatog stanja
pare, za poznatu konstrukciju paroloda i raz!icite vrijednosti protoka.
Kao osnova za proraclIn koriste sc jednacine koje Sll izvedenc pod
pretpostavkom da je strujanje fluida u cjevovodu jcdnodimenzionalno. Glavne
jedn ... Cine potrehne za proracun parovoda su:
Maseni protok fluida:
111 pum'A, (I 1.68)
gdje je p gustina tluida, 11m srednja brzina tluida u posmatranolll presjcku
cjevovoda i A povrsina poprecnog presjcka cjevovoda.
lednacina kolicine kretanja:
_
. 2d
(I 1.69)
gdje je f koeficijent trenja, a d dijametar cjevovoda. Pravac ose x podudara se
sa pravcem cjevovoda koji se smatra pravolinijskim.
Mnozenjem jednacine (11.69) poprecnim presjekom cijevi A=d
2
nf4, dobije se:
AU
n/'-"-' =-A
ox c.>:
J-U
m
n/'--'
2d
( 11.10)
lednacina energije se, slicno kao i jednacina (11.70), svodi na:
.r )=-k.(T T),
ox p m m 0
(11.71)
gdje je k koeficijent prolaza toplote kroz zidove cijevi, sa pare temperature T,ll
na okolni vazduh temperature To, a c
p
specificna toplota pare.
175
TC:'IIIOilillllll1ika i /erlllo/ellllika
Jcdnacina (11.71) moze se narisa[i 1I ol.1likll:
Dli
111'-'" =-k(T T),
Dx m ()
( 11.72)
gdje je h",=cp'T,,, srednja entalpija f1l1ida. U jedna6nama (11.70) i (11.71)
indeks 111 odnosi se na srednjll vrijednost posmatranih fizickih velicina po
poprecnom presjeku cijevi.
Jednacine (11.68), (11.70) i (11.72) cine sistem jednacina II kojima Sli poznate
veli6ne pritisak p"" enlalpija brzina II", i gustina p. Ovaj sistem nije
zatvoren i za njegovo zatvaranje koristi se jednacina stanja koja daje vezll
izmedu gustine, entalpije, pritiska i temperature:
p = P (Pili' i hll\ h",( 1'111' ( 11.73)
Ovdje je vaino napomenuti da su / i k promjenljil'i i da zavise od stanja pare i
brzine proticanja.
Daljim sredivanjem jedna6ne (11.70) moze Sl: gradijent pritiska u pravcu toka
izraziti eksplicitno:
0Pm +/'11",).
ox A ax 2d
(11.74)
Na isti se nacin iz jednaCine (11.72) dobije gradijent entalpije:
ohm =-.!'(T -T).
AX 111 m 0
( 11.75)
Jednacine (11.74) i (11.75), u kOl11binaciji sa jednacinol11 (11.68) i jednaCinom
(I 1.73), predstavljaju zatvoreni sistel11 jednacina iz kojeg se odreduju
nepoznate velicine: pritisak, entalpija, temperatura i brzina. Datim sistemom
jednaCina definisan je matematicki model ovog problema.
Dobijeni sis tern jednacina nema analiticko rjesenje i moguce je samo
numericko rjesenje. Za to je neophodno izvrsiti diskretizaciju prostora i
jednacina. Prostorna diskretizacija sastoji se u podjeli cjevovoda na konacan
broj segmenata, pomocu kojih se na datom cjevovodu definisu tacke u kojima
se racunaju vrijednosti zavisnih promjenljivih. Diskretizacija jednacina
podrazumijeva zamjenu pojedinih clanova u jedna6nama (11.74) i (11.75)
odgovarajucim algebarskim izrazil11a u kojima se pojavljuju sarno vrijednosti
zavisnih promjenljivih u cvornim tackama. Jednacine (11.74) i (11.75)
diskretizuju se na slijedeci nacin:
i+1 i
P -p m
i1x A
--"'---"'- + / . II :" ) ,
2d
( 11.76)
176
Grajicko odrcuil'{Jl1jc /(,IIII'Cmllintog jJolja
/z'" -/z' k'
-r).
Lit" III Jll cl
( 1177)
K()nacno se iz jednaCina (11.76) i (11.77) dobiju pritisak i entalpija u tacki i+ I:
(
H' , f" ') l.r I 111 1I -11 '/1
P =p--' m 1ll+ ___ 1ll .
A i1x 2d
( 11.78)
I
,, /1 k' (r' r)
/ =/---. - At
I m 0
11/' c
p
( 11.79)
Srednja brzina racuna se iz jednaCine kontinuiteta:
(1180)
dok se gustina i temperatura dobiju iz jednacine stanja pare.
Koeficijent trenja / u svakoj cvomoj tacki ractlna se na osnovu vrijednosti
Reynoldsovog broja, pri cemu koeficijent prolaza toplcte k najvise zavisi od
Nusseltovog broja koji se ractlna prema poznatim jednacinama. Za
izracunavanje temperature, pritiska i brzine fluida potrebno je poznavati / i k.
Posto sufi k funkcije od II, Tip smatraju se poznatim dok se ne izracunaju
nove vrijednosti za II, Tip. Zatim se racuna / i k za nove vrijednosti II, Tip.
Ova procedura se ponavlja dok se dva uzastopna rjesenja za Tip ne razlikuju
za l11anje od unaprijed zadate vrijednosti.
Na slikama I 1.18 do 11.20 dati su rezultati proracuna srednjih vrijednosti
pritiska, brzine i gustine pare dui parovoda za temperatufU okolnog vazduha
To=20 C i pocetni pritisak pare Pul= 1,3 MPa, za razlicite vrijednosti protoka.
& -. - l;:;:=;:j
-r 5
I : I I -.
8 I ; __ J I
12 r'- ------r--
10 f----- -L-.
i . I
a. 6 l i--_L-.---.: .. ___ .-j
: I I i II
ot--_J . .
o 0,2 0,4 0,6 0,8
xlL
-Q=25t1h
- Q=35t1h
'Q = 50 t1h
Slika 11.18 Promjena srednjeg pritiska pare duz parovoda za C,
Pul= 1,3 MPa, za razlicite vrijednosti protoka.
177
I emU)({[I/OI/U/W I /cnI/O/C/l111/W
35 -
I i I
20 ....... ..+-I
-;15+-- I I I:
I
.
10
5
o -
o
-r -r -I
--" -----"--
I
, I
. __----L ___ __ .;... _____ ___+___ ..
0,2 0,4 0,6 0,8
xlL
-Q=25Vh
- - Q=35Vh
- .... .. Q = 50 Vh
Slika 11.19 Promjena srednje brzine pare duz !Jarovoda za T,,=20 C,
Pul= 1,3 M Pa, za razlicite vrijednosti protoka.
J _I
.-
!
-'-----... '--..
-Q=25Vh
- - - 0=35tJh
--"'-0 = 50 tJh
o 0,2 0,4 0,6 0,8
xlL
Slika 11.20 Promjena srednje gustine pare duz parovoda za To=20 C,
Pul=I,3 MPa, za razlicite vrijednosti protoka.
Problemi
11.1 Odredi temperatumo polje, u stacionamom stanju, u statoru sinhronog
elektromotora. Geometrija modela data je na slici 11.21. Sve dimenzije su u
milimetrima. Vanjski dijametar statora je 690 mm. Domen je segment
poprecnog presjeka statora ciji je ugao 10. Dvije armatume !lipke, koje Ide u
otvoru statora, oslobadaju omske gubitke. I-Iladenje se izvodi konvekcijom u
uzduzni rashladni kanal i obje povrsine jezgra. Dati su slijedeci podaci:
178
(Jrrt![('l\o odrcdi\"(flljc !('Ill/JCralllnlug poljo

Specificni gubici bakra:
Toplotna provodljivost celika:
Toplotna provodljivost bakra:
Toplotna provodljivost izolacije:
Toplotna provodljivost klina:
Unutrasnja povrsina statora:
Koeficijent prenosa !orlo!e konvekcijom:
Temperatura okolnog vazduha:
Vanjska povrsina statora:
Koeficijen! prenosa !oplote kOI:vekcijom:
Temperatura okolnog "azduha:
Rashladni kanal:
Koeficijent prenosa topl'lte konvekcijom:
Temperatura okolnog vazdllha:
360.000 \VIm;.
25 J!(mK).
380 J!(m'K),
0.15 ]/(m'K),
0,25 MmK).
250 W,(m"K),
40C.
70 W!(m"K),
20C.
150 W/IIl1
2
'K),
-10C.
klin" ._
"
bakarne i . I I

izolacija ___
ceiik-
'D
o
rashIadni kanal
o
/
/
Slika 11.21
11.2 Veoma dug cilindar (beskonacne duzine) odriava se na temperaturi T.. duz
svoje unutrasnje. i To du.z svoje vanjske povrsine. Poznato da
provodlJlvost clhndra vanra sa tell1peraturoll1 (Oe) prell1a lineamoj
funkcIJI A(7)=50+0,5'T, W/(mK). Odredi temperatumo polje, u stacionamom
stanju, po uzduznoll1 presjeku cilindra, prema slici I 1.22, na duzini od 5 mm.
Dati su slijedeci podaci:
179
Tcrlllodillill/lika i /Cl'lIlo/ciJllilw
Unutrasnji radijus cilllldra:
Vanjski radijllS cilindra:
Unlltrasnja temperatura cilindra:
Vanjska temperatura cilindra:
5 111m,
10111111,
100 DC,
o 0c.
Stika 11.22
11.3 Odredi promjenu tenlperatumog polja u statoru sinhronog elektromotora
tokom ciklusa pokretanja i zaustavljanja. Geometrija modela data je na slici
11.21. Pretpostavi da je distribucija temperature jednolika prije iznenadnog
pokretanja motora. Uslovi hladenja su konstantni tokom procesa pokretanja i
zaustavljanja, ali su medusobno razliciti. Cildus zaustavljanja zapoCinje nakon
sto se u cik:usu pokretanja dostignu skoro stacionami uslovi distribucije
temperature.
TabeIa 11.6 Karakteristi ke materijala.
Toplotll. provodljivost Specificna top Iota Masella gustina
J/(m'K) J/(mK) kg/m'
(elicno jezgro 25 465 7833
Bakama sipka 380 380 8950
Izolaciia sipke 0,15 1800 1300
Klin 0.25 1500 1400
Tabela 11.7 Izvori toplote i uslovi hladenja.
I Pokretanje Zaustavljanje
pocetll. temperatura
Cijeli model
I Iz zadatka 1 1 . I Na kraju faze pokretanja
Izvori topl'?!c
Gubiei toplote
ubakamim 360.000 0
sinkama, W/m'
Uslovi hladenja
Konvekcioni Temperatura Konvekcioni Temperatura
koeficijellt okolnog vazduha koeficijent okolnog vazduha
W/(m"K) C W/(m"K) C
Unutrasnja 250 40 20 40
povrsina statora
Vanjska 70 20 70 20
povrsina statora
Rashladni kanal 150 40 20 40
180
Graficko odrcaimlljc /elllpera/Ilmog 1'01/(1
11 A Odredi temperaturni odziv bakarne '::ice dijametra d, cija je pocetna
temperatura To, ako se iznenaGa uroni u vazdllh temperature T;. Koeficijent
prenosa toplote kOllvekcijom, izmedu zice i vazduha, je a. GeometriJa modela
prikazana je na slici 11.23. Dati su slijedeei podaci:
Dijametar zice:
Pocetna temperatura zice:
Specificna toplota ziee:
Gustina zice:
Temperatura okolnog vazduha:
Konvekcioni koeficijent:
C, p,A
T(O) = To
OAmm,
148,88e,
380,16 J/(kgK),
8966,04 kg/nl',
37,77 DC,
11,37 W/lm
2
K).
Slika 11.23
11.5 Duga metalna sipka pravougaonog poprecnog presjeka, pocetne
temperature To, iznenada se uroni u veliku zapreminu vazduha temperature T
i

Geometrija modela data je na slici 11.24. Toplotna provodljivost materijala
sipke mijenja se razliCito u pravcu x i y ose. Koeficijent prenosa toplote
konvekcijom, izmedu povrsine sipke i vazduha, je a. Odredi distribuciju
temperature u sipki nakon 3 sekunde, u sJijedecim tackama modela: (0;0),
(50;25), (50;0) i (0;25) mm. Dati su slijedeCi podaci:
Duzina a:
Duzina b:
Pocetna temperatura sipke:
Specificna top Iota sipke:
Gustina zice:
Toplotna provodljivost sipke:
Temperatura okolnog vazduha:
Konvekcioni koeficijent:
50mm,
25mm,
260
o
e,
37,688 J/(kg'K),
6407,04 kg/m3,
6,2369 W/(m'K),
37,78C,
1361,7 W/(m
2
K).
181
1 ernI(){llIUlfUIK(l I lerll[()Il:'J7fllhU
Ax, 'Ay, p, C
Slika 11.24
182
.,...
a, I'
T(O) = To
1(I'iliw/ll/ ClA/II.I/
12. Rashladni ciklusi
12.1. Idcalni Carnotov ciklus
Na shei 12,1 prikazana je serna kompresionog pamcg rashiadnog
postrojenja i Ijevokrctni Carnotov kruzni proees u Ts dijagramu, Radno tijeJo
(rashiadno sredstvo) stanja 1 uvodi se u kompresor u kojem se, uz utrosak rada,
komprimuje do pritiska p i temperature T. ;--;a ovom pritisku i temperaturi radno
tijeJo se uvodi u kondenzator u kojem se. liZ odvodenje toplote Q okohni,
kOlldenzuje do stanja 3. Vlazna para stanja 4, nakon ekspanzije u ekspanzionoj
masini, uvodi se u rashladnu kornoru gdje joj se, uz konstantan pritisak i
temperaturu, dovodi top Iota Qo. Dovodenje topiote iz\odi se do stanja 1, nakon
cega se eiklus ponavlja. Za ostvarivanje ovih eikiusa toplotni izvor mora imati
nizu temperaturu od toplotnog ponora, Opet ce okolina biti ogroman toplotni
ponor u koji ce se od radnog tijela u ciklusu predavati kolicina toplote Q. U
tom se slucaju proees ocigledllo moze koristiti za odvodellje toplole Qo od
Ilekog izvora kome se tako moze odrzavati niza temperatura Ilego lito je u
okolini. Ovakav postupak se u hIadnjacama u kojima se due neke
materije, prije svega zivotlle namimiee, na temperaturama is pod temperature
okoline.

. ----.J
hondenzator
Kompr(!sOl
c;
' "l: 2
II
L
lllasma
l...... r._
---", Elt!ktromotor
4

Slika 12.1 Serna kompresionog parnog rashladnog postrojenja
i Ijevokretni Carnotov kruzni proees.
183
7<'rllIlJdilllllllika i lerillOlcllllfka
Nacdnll, s\'i I}cyokretni ciklllSi rnogu posluiiti za hladenjc, ali se
prakticno korisk same) oni koji Sll najefikasniji, Sa termodinarnickog stanovista
efikasnost rashladnog procesa se najjednostamije izraiava odnosom kolicinc
toplote Qo koja sc odvodi iz hladcnog prcstora i lllozenog tehnickog rada /I' za
ostvarivanje ciklusa. Taj se odnos zove koeficijent hladenja (vidi pogladje
6.2.):
(12,1)
( 12.2)
Kako slijedi iz Carnotovog ciklusa (12.2), sto vazi i za ostale cikluse kada se
racuna sa srednjim tempcraturama, koeficijent hladcnja najvise zavisi od
razlike temperatura izvora i ponora, odnosno hladene materije i okoline.
Terrmeratura ponora je odredena stanjem okoline, dok se temperatura
bira prema tehnoloskim zahtjevima hladenog materijala. Iz ovog proizilazi i
osnovno pravilo hladenja, da temperaturu izvora ne treba uzimati nikada niZu
nego sto je ne0phodno, kako bi se postigao sto veei koeficijent hladenja. Zbog
toga sto se prakticno koriste ne pretjeral'o niske temperature, na ekonomicnost
rashladnih proeesa znatno uticll i promjene temperatura u okolini 1I toku
godisnjih doba, pa cak i u tokll dana i noei.
Vrijedno je spomenuti da se ljevokretni kruZni procesi mogu
primijeniti na jos jedan nacin, tj, moze se koristiti toplota Q koja se odvodi od
radnog tijela. To normalno dolazi u obzir kada je niska temperatura u okolini
(zimi), od koje se sada oduzima toplota QQ, a Q se predaje prostoriji kojll treba
zagrijavati. Taj proee_s podsjeea na podizanje iii pumpanje topIote Qo na visi
temperatumi nivo. Cesto se sarno postrojenje i naziva toplotna pumpa.
EfIkasnost ovog proeesa izraiava se odnosom koIiCine topiote Q koja se
predaje grijanoj prostoriji i 1I10zenog tehnickog rada W za ostvarivanje ciklusa,
a naziva se koefieijentom grijanja (vidi poglavlje 6.2.):
Q
=-
g W
(12.3)
(12.4 )
Prema tome, i kod rashladnih uredaja i kod toplotnih pumpi topIota se prenosi,
indirektnim (posrednim) putem, sa nizeg na viSi temperaturni nivo. Kod
rashladnih uredaja taj visi temperaturni nivo se nalazi na Ilivou okoline, dok je
kod toplotnih pumpi iznad njega.
184
Rash/ai/IIi efklllsi
12.2. Stvarlli "ashladlli cikilis
U zavisnosti od vrste radnog tijela, rashladr.i uredaj i se dijele na
ekSpallZione i parne. Kod ekspanzionih radno tijelo je vazduh, a kod parnih
neko drugo rashladno sredstvo (kao npr. amonijak, metilhlorid, l'gljendioksid
itd.). Osnovni nedostatak eiklusa vazdusnih uredaja je sto se proces odvodenja
topIote Qo od topIotnog izvora oovija pri izobarskoj, a ne pri izobarsko-
izotermskoj stanja, tako da on znacajno odstupa od Carnotovog
eiklusa, Ovaj nedostatak je nadoknaden primjenom parnih kOl1lpresionih
uredaja kod kojih se odvodel* topIote Qo obavIja u podrucju ,,!azne pare, cimc
je rijesen problem postizanja izotenni.
Kruzni proees sa nekim od nabrojanih rashladnih sredstav3, parnog
kompresionog rashladnog uredaja, prikazan je na sliei 12.2. a sem3 postrojenja
na slici 12.3.
Rashladno postrojenje sa slike 12.3 razlikuje se od ono,; sa slike 12.1
po tome 5tO ima umjesto ekspanzione masine prigllsni venti I i sto kompres0f ne
lIsisava vlaznu paru rashladnog fluida vee suhozasieenu, Ovim se, sa jedne
strane, povee<.o rashladni uCinak postrojenja (hl-h4>hu-h4), a sa druge strane,
umjesto komplikovane ekspanzione masine 1I kojoj se dobija zanemarlj ivo
mala koliCina rada llpotrijebljen je jednostavan prigusni ventiL
Rashladno postrojenje sa slike 12.3 sacinjavaju: kompresor,
kondenzator, pothladivac, prigusni venti I i isparivac.
T
Stika 12.2 Stvami (Rankineov) eikilis parnog kompresionog
rashladnog uredaja.
185
I CrlllO(/III1/IIIIAa I lerlllolc/III1Aa
KOlldclI/.<Ilor
2
omprcsor
/// /// //////// //// /// /// //// ///// //////
///////////////////////////////////////////////
Stika 12.3 Serna postrojenja stvarnog rashladnog ciklusa.
Kompresor usisava suhozasicenu paru rashladne rnaterije na pritisku
flit, sabija je, u ovorn slucaju, izentropski na viSi pritisak p, pri cemu joj
&::!Rlperatura 'prilicno prernasi okolnu (proces 1-2 na slici 12.2). Prerna
i razlici pritisaka sa potisne i usisne strane koristeni kompresori se
dijele na: klipne, rotacione i centrifugalne kompresore. Najvecu primjenu imaju
Uipni kompresori koji rnogu hiti izvedeni kao: hermeticki, poluhermeticki i
CliltVoreni. Hermeticki kompresori se primjenjuju u komercijalnim rashladnim
uredajirna za uskladistenje zivotnih namimica, a poluhermeticki i otvoreni u
uredajima za klimatizaciju. Polje primjene klipnih kompresora je ograniceno
maksirnalnim radnim pritiskom 25,5 bar i maksimalno dozvoljenim
temperatura rna elektromotora, ulja za podmazivanje i ventilskih plocica 120
C Tehnicki rad koji trosi kompresor je:
(12.5)
la male rashladne rnasine upotrebljavaju se najrazliCitiji tipovi
kompresora. Mogu hiti izradeni, kao i za velike rashladne uredaje, u
minijatumom obliku i sa specijalnim osovinskim zaptivacima, a mogu bili i
potpuno hermeticki zatvoreni tako da sa elektromotorom predstavljaju cjelinu.
la zaptivanje kompresora koji rade sa medijem pritiska iznad 5 bar,
mijehovi se izraduju sa dvostrukim iii trostrukim zidom. Na taj nacin mijeh
moze izdriati i veee pritiske, a da se to ne odrazi na njegovu elasticnost.
186
/(W/il,/(/III ei/.:/II.li
----
;\a slici 12.4 IIdl se da .Ie zapli\allJc nel laJ nacin iz\ccieno goto\'o do
sa\Tsenstva, .leI rashladn3 malcflja II: kOl1lpresora nc moze I1Igdje izlazi,
OSIm u SIUCa,lll loscg nalijeganja prslena.
2
6
3
5
4
Stika 12.4 laptivni mijeh. 1 prsten, 2 le'ziste pfSlen<:, 3 - slobodan vazdusni
prostor, 4 - elasticni mijeh, 5 - osovma, 6 pritisna opruga
Mijehovi se obicno izraduju od fosfornc bronze, berilijum-bronze,
monel-srebra, monel-melala, lombaka, iii od nehrdajuceg celika. Dugotrajnost
mijehova zavisi od debljine njihovih zidova, oblika rebara, elasticnosti
materijala, kao i od nacina upotrebe. a isto tako i od veIiCine hoda i pritiska.
U hladnjake koji se koriste u domacinstvima, kao i u manje llredaje za
klimatizaciju (snage do 2 kW i dijametra cilindra do 50 mm), ugraduju se
hermeticki kompresori. lajednicko tijelo kompresora i elektromotora obicno se
vjeSa 0 opruge u hermeticki zatvorenom kueistu, a vratilo se postavlja
vertikalno na kliznim lezislima. Na gornjem dijelu vratila obicno se postavlja
elektromotor (sa sinhronim brojem obrtaja 1000, 1500,3000 o/min).
Na slici 12.5 prikazan je presjek jednocilindricnog hermeticki
zatvorenog kompresora sa svim potrebnim oznakama. U hermetickim
agregatima vlaga se nalazi u raznim oblicima. U tccllom rashladnom sredstvu
nalazi se u rastvorenom stanju, u gasovitom rashladnom sredstvu u zasicenom
iii nezasicenom obliku, u ulju se nalazi kao emulzija, a osim toga sadrze je i
higroskopne izolacione rnaterije. Zamrzavanje vode koja se izdvaja iz
rashladnog sredstva ne dogada se na 0 C, vee na znatno nizim temperaturama
(u zavisnosti od koncentracije). Cisto rashladno sredstvo je stabilna materija,
ali se u dodiru sa vodom hidrolizuje stvarajuei agresivne spojeve koji nagrizaju
izolaciju statora. Pod njihovim dejstvom ulje se razlaze i obrazuje produkte
koji prljaju sistem i zapusavaju filtere. lato je neophodno smanjiti kolicinu
vlage u sistemu do bezopasne mjere. Da bi se postiglo hladenje namotaja
elektromotora, usisna cijev se stavlja na tijelo statora, tako da struja rashladnog
sredstva, na putu do cilindra, prolazi kroz elektromotor.
187
!'enlloilinlllll/All i /emlO/cilnika
11
1 12
2
13
3 14
4 15
5 16
6 17
7
18
8
19
9 20
10
21
Slika 12.5 Hermeticki kompresor. 1 - potisna cijev, 2 - rukavac vratila, 3 -
poprecni klizac, 4 - opruga, 5 - potisna cijev, 6 - glavni lezaj, 7 - kanal za
ulje, 8 - vratilo, 9 prigusivac, 10 - usis ulja, II - usisna cijev, 12 - cilindar,
13 - potisni ventil, 14 - usisni venti I, 15 klip, 16 -- kuCiste radilice, 17 -
kuCiste, 18 - elektricni prikljucak, 19 - stator, 20 - rotor, 21 - nivo ulja za
podmazivanje
Kondenzator predstavlja najobicniji izmjenjivai5 toplote u kome se
hladi i kondenzuje para koja dolazi iz kompresora (proces 2-3 na slid 12.2). Da
bi se kondenzovanje pare u kondenzatoru vrsilo na temperaturi za 5-10 C viSoj
nego sto je okolna, kompresijom se mora ostvariti pritisak neslo viSi od pritiska
zasicenja za temperaturu okoline. Prijernnik toplote u kondenzatoru moze biti
voda iii vazduh. Postoje razliCite konstrukcije vodom hladenih kondenzatora,
ali se sve te konstrukcije svode na to da sa unutrasnje strane jedne ili vise cijevi
struji voda, a sa spoljasnje strane rashladno sredstvo. Brzina strujanja vode za
hladenje krece se u granicama 0,5-2 mIs, a razlika temperatura kondenzadje i
vode na ulazu je 5-10 0c. Koli6na toplote koja se od rashladnog sredstva
predaje vodi II kondenzatoru je:
(12.6)
188
f(whladni clklliSi
Kod hladnjaka koji se konstc u dOlllacins!\'ima upotrebJjavaju se
kondenzatori sa vazdusnim hladcnjcl11. Jcdan od tipova ;;:ondc1Jzatora malih
dimenzija predstavlja lisnato-cijenli kOlldenzator (slika 12.6). On je izraden od
dvije aiuminijumske pioi5e na kojima se specijalnolll bOjOlll ucrtaju kanali,
poslije eega se, jos vruCi, valjaju. te se nezavarena llljesLl zavare. Zatim se
listovi ras!avljaju vodom pod pritiskom i na taj nacin se stvore kanali. Ovi
kondenzatori su relativno jettini i illlaju visok ukupni koeficijent prenosa
topiote.
U praksi se meau malim rashladnim uredajima susrecu kOlldenzatori
sa glatkim iii orebrenil11 cijevima najrazlicitije izrade.
Slika 12.6 Lisnato-cijevni kondenzator.
Pothladivac predstavlja, takode, obican izmjenjivac toplole koji se
smjesta izmedu kondenzatora i prigusnog ventila. Pothladivanjem kljueale
tecnosti rashladnog sredstva (proces 3-5 na slici 12.2), donekle se povecava
rashladni ucinak (hl-h6>hl-h4)' Pothladivanje kondenzata za nekoliko stepeni
omogucava precizniji rad prigusnog ventiia. KoliCina toplote koja se odvodi u
pothladivaeu je:
(12.7)
Prigusni venti! simi za regulisanje protoka rashladllog fluida u
djelom postrojenju, pa je vrlo pozeljno da kroz njega protice teenost bez
primjesa pare. Uvodenjel11 prigusnog iii redukeionog ventila (proces 3-4 iii 5-6
na slid 12.2) umjesto ekspanzione masine, smanjice se rashladni ucinak (h
l
-
h4<hl-h7)' Ovaj nedostatak dOllekle se moze nadoknaditi pothlaaivanjem
kondenzata, jer je u tom slucaju povrsina koja je ekvivalentna smanjenju
rashladnog uCinka kod postrojenja sa pothladivalljel11 6-7-8-9-6 manja od
povTsille 4-7-8- 10-4 bez pothladivanja. Utieaj sl11anjenja rashladnog uCinka
zbog prigusivallja, posebno je interesantan kod postrojenja koja rade sa
189
I erI/10(/1I1i11111/':a 1 /enlloleillllAa
rashladnim sredstvima niskih kriticnih temperatura (I1PI. Danas se
najcescc primjenjuju slijcdeee izvedbe prigusni;, vcntila: cijev, melli,
automatski i termostatski priguSni ventil.
Kapilarna cijcv se primjenjuje u rashladnil1l ureJajima l1lanjeg
kapaciteta gdje uslovi nisu znaeajno promjenljivi. Osnovni nedostatak menog
prigusnog ventila je da uvijek prorusta istu kolicinu rashladnog sredstva, bez
obzira na uslove opterecenosti isparivaea. Automatski prigusni ventil odrzava
llvijek isti pritisak II isparivaeu, bez obzira na temperaturne us love u I<ojima se
nalazi isparivac. Navedeni nedostaci ovih izvedbi prigusnog ventiia imaju za
posljedicu prodiranje tecne faze rashladnog sredstva u kompresor. Ovi se
nedostaci dobro otklanjaju primjenom tzv. terl1lostatskog prigusnog venti la, ciji
je sematski izgled dat na slici 12.7.
U slueaju da ventil propusta manju kolicinu teene faze rashladnog
51..:dstva doCi ce do pregrijavanja isparenog rashladnog sredstva. Ovo
pregrijavanje ce izazvatJ zagrijavanje iii tecnosti smjestene u pipalu
ventila postavljeJ10m na izlaznoj strani isparivaea. Zagrijani gas ce se siriti
potisknjuCi membranu 2, a ova ce posredstvom poluge 4 otvuliti ventil 3,
usJijed cega ce veca koliCina teene faze rashladnog sredstva poteci ka
isparivaeu. Kod viska rashladnogsredstva postupak ce ici u suprotnom smjeru.
Vijak 1 sluZi za regulis-anje stepena pregrijavanja, koji je jednak razlici
temperatura rashladnog sredstva na ulazu u kompresor i temperature
isparavanja; a iznosi 3-4 "C Navedena izvedba termostatskog prigusnog
ventila nazi va se prigusni ventil sa unutrasnjim izjednatavanjem pritiska. Kod
postmjenja koja imaju duZe cijevi isparivaca, zbog znaeajnog pada pritiska
(t.\p>o,2 bar), primjenjuje se 1zV". termostatski prigusni ventil sa spoljasnjim
izjednaeavanjem pritiska.
Slika 12.7 Termostatski prigusni venti!.
190
Rasilllldlll ("1"'11.\ 1
Ispari\"lIc jc snucsten II rashladlloJ kOlllorl. 0\"1 sc Isparivaci diJcle na
ispannce sa dircktnim hlaJcll)cm i uronJcne ispamacc. Cijc\'i SlI il11 najeesce
od bakra iii od celika, orcbrenc sa allll11l11lJlImskim rebrima. Kod dircktnih
isparivaea vazduh nastrujava brzinom 2-3 111 s, a temperaturna razlika vazdllha
i temperature isparavanja jc 6-10 0c. Kod indirektnih ispariv'lca cijcvi su
uronjcne najceSce u vodn, a kroz nj ih struj i rashladno sredstvo. Kolieina toplote
koja se rashladnom sredstvlI predaje u isparivacu (proces ()-l iii 7-1 na slici
12.2) je
za slucaj pothladivanja:
J bez pothladivanja: ( 12.R)
Koeficijent hladenja z:. SIUedj pOlhladivanJa:
a bez pothladivanja: (12.9)
hi h4 hi -11.,
Hh :::: ---= ---
h2 -hi 112 hi
lz izraza (12.5) do (12.8) moze se odrediti pmtok rashladnog fiuida, odnosno
veliCine pojedinih elemenata postrojenja.
Isparivaci malih hladnjaka uglavnom se prave u obliku slova U i
postavljaju u gornjem dijelu rashladne komore. Izraduju se varenjem dva lista
nehrdajuceg celika sa upresovanim kana lima, iii vrucim valjanjem dva lista
alurninijuma sa naknadnim hidrauliekim sirenjem kanala. Cesto se susrecu
isparivaei koji su izvedeni i od sarnih cijevi. Oni su po obliku dosta
jednostavni, a oblozeni su limom, koji pokriva cijevi sa obje strane. Takode se
mnogo upotrebljavaju isparivaei sa orebrenim cijevima. Na slici 12.8 prikazan
je isparivae za hladnjak u domacinstvu.
191
TemlOdil/(/lIIikll i lerlllolehlliku
Slika 12.8 Isparivac za hladnjak u domaCinstvu.
Procesi parnih rashladnih uredaja poboljsavaju se viSestepenom
kompresijom sa meduhladenjem i visestepenim prigusivanjem sa razdvajanjem
pare od kondenzata na kraju svakog stepena prigusivanja. Ukoliko se lIZ to
mogu obaviti i procesi pothladivanja tada ee se znacajno poveeati koeficijent
hladenja. Takav jedan ciklus, u kojem je jos zastupljeno i pregrijavanje, dat je
na slici 12.9. Primjena viSestepene kompresije obavezna je kod pamih uredaja
koji rade na niskoj temperaturi isparavanja, jer se pri radu sa nizim
temperaturama u isparivacu na kraju procesa jednostepene kompresije dobija
temperatura 1'1 h koja je znatno viSa od temperature T, !ito irna za posljedicu
smanjenje koeficijenta hladenja. Ako se x kg pare koja se odvaja u separatoru
(suha para stanja Pm, 7;,,) mijesa sa I kg pare stanja 2 (p"" T2), tada se x
odreduje iz toplotnog bilansa separatora (slika 12.IOa):
(12.10)
192
(l +x) (6)
Rashladlli eik/usi
1'1
I
/
Slika 12.9 Rashladni ciklus sa dvostepenom kompresiiom
i dvostepenim prigusivanjem.
x (10)
a) b)
Slika 12.10 Toplotni bilans separatora i mjesaca.
q
Entalpija u stanju 3 moze da se odredi iz bilansa mjesaca (slika 12.lOb), koji se
hiadi istim fluidom kao i pothladivac (6'-7) odvodenjem topiote q:
(12.11)
h _ h2 +xhlO -q
3 - l+x
USteda u radu pri dvostepenoj kompresiji predstavljena je povrsinom 2-3-4-11-
2, a optirnalni medupritisak ne odreduje se na bazi minirnalno utrosenog rada,
vee na bazi rnaksirnalnog rashladnog efekta. Koeficijent hladenja ovog ciklusa
je:
(12.12)
193
Ill(f{!!(IIf1(1lfUI\U I i('lltllJlCIlf/fl\ll
-------
12.3. Toplotne pumpc
Sistematsku klasifikaciju razlicitih tipova loplolnih pumpi tdko je
napraviti. To je zalo sto se ovaj problem moze posmatrati sa razliCitih aspekata,
kao sto su: svrha aplikacije, kapacitet, tip izvom loplote, tip procesa po kojem
radi toplotna punwa itd. U tabeli 12.1 dat je pregled mogucih klasifikacij:L Ako
se toplota distribuira p ~ k o materijainog toka, onda se taj 10k naziva nosiocem
toplote.
Tabela 12.1 Moguce klasifikacije toplotnih pumpi.
Polje Kucne Poljoprivredne Industrijske
primjene 1 do 70kW 2do 120kW 0,1 do 10MW
Upotreba Zagrijavanje Priprema tople Susenje
prostom vode
Tip prenosa TopJi vazduh Direktan kontakt,
toplote topla voda zracenje
Izvor toplote Povrsil15ka voda, Podzemna voda, Otpadna top Iota
vazduh zemlja, sunce
Proces toplotne Pamo-kompre- Vazdusna masina Mehanicka
pumpe siona, apsorpci- kompresija pare kompresija pzre
ona masina
Glavni Toplota za Hladenje i zagri- H1adenje sa
proizvod zagrijavanje, javanje sa uskla- koristenjem
istovremeno diStenjem, hlade- otpadne toplote
hIadenje i nje Ijeti, grijanje
zagrijavanje zimi
Toplotne pumpe za zagrijavanje objekata mogu se klasifikovati prema tipu
izvora toplote i prema tipu nosioca toplote. Ta klasifikacija je data u tabeli
12.2. Ovdje je napravljena razlika izmedu tennina toplotna pumpa i postrojenje
toplotne pumpe. Prvi termin se odnosi na samu rashladnu masinu, a drugi
ukljucuje i izvor toplote. Diferencijacija je neophodna zato sto postoje mnogi
slueajevi gdje se toplota prenosi sa izv6ra toplote na Wadnu stranu preko
cikIusa sa posrednikom prenosa toplote.
T abela 12 2 KI 'fik .. aSl I aCI a toplotm I pumpl za zagrIJavanJe 0 b' k e ata.
Izvor Nosilac Nosilac Tip loplotne Tip postrojenja
toplote hladnoce toplote pumpe toplotne pumpe
Voda - Topla voda ' Voda/voda Voda/voda
Voda - Topli vazduh Voda/vazduh Vodalvazduh
Vazduh - Topla voda Vazduhlvoda Vazduhlvoda
Vazduh - Topli vazduh Vazduhlvazduh Vazduhlvazduh
Vazduh Sola Topla voda Solalvoda Vazduhlvoda
Vazduh Sola Topli vazduh Sola/vazduh Vazduhlvazduh
Zemlja - Topla voda Zemljalvoda Zemlja/voda
Zemlja - Topli vazduh Zemlja/vazduh Zemljalvazduh
Zernlja Sola Topla voda Sola/voda Zemljalvoda
Zemlja Sola Topli vazdub Sola/vazduh Zemlja/vazduh
194
['(([.III/Willi Clli/w I
Uobicajena je i slijedeca kiasifikaciJ3 10ploll1ll1 pumpi
Primarne toplotne punlpe koje koriste prirodne izYore toplote, kao sto su:
okolni vazduh, zemlja, podzemna voda, povrsi:lska voda.
Sekundarne toplotne pumpe koje koriste otpadnu loplotu kao iz\'or toplote.
Tereijalne toplotne pumpe koje se postavljaju 1I seriju sa primarnim iii
sekundarnim, da bi povecale postignutu ali jos relativno nisku
Icmperatum.
Ipak, najcesce se susrece klasifikacija loplotnih pumpi prema tipu rashladne
masine po cijem ciklusu rade. Tu spadaju:
Toplotne pumpe koje koriste pam kao radni fluid, a potrebna energija se
moze obezbijediti koristenjem kompresije, apsorpcije iii mlaza pare.
Toplotne pllmpe koje koriste vazduh kao radni fluid, a potrebnu elKrgiju
obezbjedlljc: kompresorska jedinica.
Toplotne pumpe koje rade na principu Peltierovo efeb.ta (termoelektrieni
debt).
Efikasnost rada toplotne pumpe zavisi od mnostva faktora, ali je presudan
faktor izvor toplote niske temperature. Toplotna pumpa ce raditi efikasnije
ukoliko se na raspolaganju ima izvor toplote sto je moguce vise temperature.
Rijetki su slucajevi kada se na raspolaganju ima otpadna toplota relativno
visoke temperature. Ponekad takvi izvori toplote nose sa sobom odredene
probleme, kao sto je to slucaj sa otpadnim produktima sagorijevanja, cija se
toplota moze koristiti samo do temperature rosiSta vode koju sa sobom nose, jer
se dodatnim hladenjem stvara sumpoma kiselina Cija je agresivnost prema
konstrukcionim materijalima dobro poznata. Ovo se doduse moze izbjeCi
koristenjem kvalitetnijih materijala, ali to sa sobom povlaei i vece kapitalne
troskove. Zbog toga je neophodno odabrati odgovarajuci izvor toplote u
svakom specifienom slueaju aplikacije toplotne pumpe. Na primjer, u slucaju
zagrijavanja nekog objekta (npr. porodiene kuce), kao ociti izvor toplote za
toplotnu pumpu namece se okolni vazduh. Medutim, sa tim izvorom toplote
povezano je nekoliko negativnih efekata. Kao prvo, gasovi imaju daleko manji
koeficijent prenosa toplote konvekcijom od teenosti, pa bi isparivae takve
toplotne pumpe moran imati veoma veliku povrsinu da bi se potrebna koliCina
radnog fluida mogla ispariti u jedinici vremena. Kao drugo, temperatura
okolnog vazduha poprima vrijednosti eak i do -20 e u zimskom periodu. Kao
altemativa okolnom vazduhu, kao izvoru toplote za toplotnu pumpu, namece se
npr. povrSinska iii bunarska voda. Temperatura povrsinske vode (ispod Ieda), a
pogotovo bunarske vode ne poprima tako niske vrijednosti kao sto je to slueaj
sa okolnim vazduhom, a mogu se oeekivati i vece vrijednosti koefieijenta
prenosa toplote konvekcijom u isparivacu na strani vode. Medutim, daleko
najbolja altemativa je zemlja kao izvor toplote. Na dubini od eea. 1-\ ,5 m
temperatura zemlje ne pada ispod eca. 4-5 e, u zimskom periodu. Medutim,
nije moguce uvijek odabrati najpogodniji izvor toplote za toplotnu pumpu, jer u
nekim slueajevima takav izvor toplote jednostavno ne mora biti dostupan.
195
7<:nllot/iII(/lI/iAa i ICI'IIWlclJlIl/,a
Prinl)<'r Z3 tllJe zagriJavanje ctaznih stamn-a na \ isim spratovima, u objektu u
kojem zi\i \ise porodica. U takvim slucajt.'vim3 IlIje moguce koristiti nikakav
drugi izvor toplote za toplotnll pUl11pll VtC samo okolni vazduh. U takvim
sillcajev:ma toplotna pumpa obicno nije konkurentna k1asicnim nacinima
zagrijavanja objekata (npl". spaljivanje fosilnih gOrIva).
Kod donosenja konacne odlllke 0 lIpotrebi toplotne pumpe u nekoj
speciJicnoj aplikaciji neophodno je razl1lotnti ukupne troskove, tj. pored
pogonskih i kapitalne, te izvl"siti Iljihovo pon:denJ<.' sa altcrnativnim ogrijevnim
sistemima. NaJbolji je ona] sistem kOJi prllza najkrace vrijcme otplate
kapitalnih 1Ilaganja. Ova odluka donosi se jos 1I fazi projcktovanja objekta, a ne
nakon njegovog zavrsetka. Na primjer, prilikom projcktovanja objekta koji ce
biti grijan k0l1venci0nalnim izvorom toplote (npr. spaljivanjem fosilnog goriva)
neophodno je pre(;vidjeti i odgovanjllci skladisni prostor za to gorivo i
dimnjak zavidnih dimcnzija, dok to nije potrebno u slucaju grijanja
kompresionol11 toplotnom pumpolll na elektricni pogon.
12.4. Radni Iluidi u obmutim termodinamickim ciklusima
Najrasireniji tip ijevokretnog cikillsa (rashladno postrojenje odnosno
toplotna pumpa) zasniva se na mehanic:koj kompresiji pare, obicno na
elektricni pogon. U teImodinamickim cikillsima ovog tipa nosilac toplote je
radna materija koja trpi niz promjcna i koja pri tome mijenja agregatno stanje.
To su razni tluidi koji su prenosioci toplotnc energije. Ovi flllidi treba da
ispunjavajll slijedeee zalJtieve:
Oa nisu zapaljivi.
Oa nisu otrovni.
Oa su pritisci sa kojima se radi u postrojenju un-yereni. Ako su pritisci
visoki, tesko je zaprivanje u dijelll visokog pritiska (kondenzator) i postoji
opasnost od eksplozije, a ako su pritisci niski (vakuum), vrlo je tesko
zaptivanje u dijelu niskog pritiska (isparivac), pa dolazi do usisavanja
spoljnjeg zraka, sto je nepovoljno i opasno.
Oa korozivno ne djeluju na metale.
Oa top Iota isparavanja bude velika, jer SlI u tom sillcaju potrebne manje
koliCine fluida.
Oa se sa uljem dobro mijesaju (radi i.'(,Jmazivanja kompresora), ali da pri
tome imaju razlicitu speciJicnu tezinu radi lakseg odvajanja uija u
separatoru.
U sillcaju upotrebe kompresora sa klipom, zapremina pare dobijene u
isparivacu za kilogram tecnog flllida treba da je sto manja, kako bi se
izbjegle velike dimenzije kompresora.
U slucaju upotrebe centrifugalnih kompresora, velika zapremina fluida
olaksava konstrukciju, ali i guslina pare treba da je velika kako bi za dati
pritisak brzina motora bila manja.
196
Hush/IIi/IIi ci/.Jll.li
------------------_._. __ ...._-
Da su jcflini I stabilni (njihoH' osobine II toku upotrcbe ne smiju se
mll(Tjati).
Kod tlllida .Ie I viskozilct od znacaja. Mali viskozitct olaksava strujanje
kroz cjevovod, jer su otpori strujanja manji. Mali viskozitet daje i veei
kodicijent prenosa tOPIote kod izmjenjivaca toplote. To direktllo smanjuje
potrebne povrsine za raz;njenu toplote, a time i cijelll instalaciju. Pozeljno
je da radni fluid ima malu specificl1l1 teiinu i \iskoZltet. Ova svojstva
smunjujll gubitak pritiska pri cirkulaciji Iluida u postrojenju. Visok
koeiicijept toplotne provodljivosti i odavunje tcplote pozitima su svojstva
radnih tluida, jer to poboljsava rad izmjcnJivaca toplotc (isparivaca i
kondellzatora) i povecava intenzitet prenosa toplote.
Oa Sll ekoloski prihvatljivi.
Najcesce koristeni radni f1uidi u proslosti tili Sll hlorirani Iii f1l1orirani
derivati nekih ugljovodonika, uglavnol1l zasicenih. Ovi spojevi SlI poznati kao
freoni iIi (H)CFC spojevi hidro)hlortluorugljenici). Proiz\'odili su se derivati
metana, etana, propana i butana. Oni Sll prakticn0 pokrivali citavu oblast
normalnih temperatura i omogucavali ppotrebu raznih kompresora. Najcesce Sll
se upotrebljavali RI2 (difluordihlormetan) i R II (monotluortrihloretan).
Zadovoljavali su vecinu gore I1'lvedenih zailtjeva. Medutim, u zadnje vrijeme
govori se 0 osteeenjll ozonskog omotaca Zemljine atmosfere. Ovaj fenomen,
po sadaslljim saznanjima, posljedica je velike antropogene emisije u atmosferu
pojedillih aktivnih gasova. Ti gasovi odiaze 1I podrucje stratosfere dovodeei do
razgradl-ye ozona, odnosno destrukcije ozonskog omotaca Zeinljine atmosfere.
Atomi i molekule hlora, pored ostalih molekuIa, izrazito su aktivne
komponente u stratosferi koje dovode do razgradnje molekllia ozona. Oolaze II
atmosferu II najvecem obimu preko emisije (H)CFe: spojcva. Ovi gasovi, kao
rezervoame molekule hlora, nakon dospjeea u stratosferu obezbjedllju nastanak
aktivnih atoma hlora koji razaraju lllolekule ozona. Sl11atra se da jedna
molekula hlora u stratosferi razara izmedu 10.000 i 100.000 1110lekula ozona.
Nepovoljna posljedica emisije (H)CFC spojeva je, takode, i njihova velika
stabiInost i kumulacija u stratosferi.
U posljednje vrijeme takode se intenzivllo istrazlIje i fenomen
promjene klime na Zemlji, koji se pril11arno l11anifestuje povecanjem
temperature sistema Zemljina povrsina-atmosfera. Osnovni razlog povecanja
temperature sistema Zemljina povrsina-atmosfera je poveeana el11isija
pojedinih gasova u atmosferu (tzv. "greenhouse" gasovi). Ovi gasovi dovode
do efekta "staklenika", odnosno do povecanja temperatnre sistema Zemljina
povrsina-atmosfera. I ovdje, kao i 1I slucaju ozonskog ol11otaca, vaznll ulogll
igraju (H)CFC spojevi. Smatra se da 11101ekllie RII i R 12 irnajn 10.000 puta
veei uticaj na efekat staklenika nego npr. molekllia lIgljendioksida.
(H)CFC jedinjenja su u zadnjim decenijama bila nezamjenjiva 1I
aplikacijama zasnovanim na obrnutim termodinamickim ciklusima, kako u
industrijskim lIslovima tako i u domaeinstvima. Medutim, zbog njihovog
stetnog uticaja na zivotnu sredinll, posljednjih godina se u svijetu, a posebno 1I
razvijenil11 zel111jal11a Zapada, vodi intenzivnu kumpanja na iznalazenju
197
I CrJIIIJlllI/I/l1I11\(1 I 1"1'1/101"/11/11\11
alternativnih spoJcva kojl ce zadrzati poziti\ne (H)CFC-a i
istovremeno hili ekoloski prihv31\jivi. Nekc kO:l1panije vrsc Si:ltczu novih
spojeva kOJI ce zadovoljiti lehnicko-ekoloske uslove, dok druge testirajll
"prirodlla" jedinjenja. EVfOpSKa unija je zabranila proizvodnju tahih
rashladnih sredstava pocev!;; od I.januara 1995. godine.
Za sada .ie nesporno da je R 134a (tetrafluoretan) najbolja ekolvska
alternativa za R12. Ovaj spoj ne posjedllje potencijal za razgradnju ozona i ima
kratko vrijeme zadrzavanja u atmosferi (i zbog toga se 1I njoj ne kumulira).
Pored toga, ovaj djelimicno halogcnizirani ugljovodonik slabo gori, hemijski i
tennicki je stabilan, ima pozeljna toksikolosko-fizioloska svojstva, drugi
materijali ga lahko podnose i ima pogodne fizicke i termodinamicke osobine. U
tabelama 12.3 i 12.4 date su termodinamicke velicine stanja R 134a.
Iako ima sve termodinamicke prednosti U odnosu na freone, amonijak
(NH..) ima nepovoljne slijedece osobine: hemijsku agresivnost, intenzivan
miris (cak i u millim:llnim koncenlracijama). veoma izrazenu toksicnost, vehku
rastvorljivost u vodi i sklono;:;t da sa vazduhom gradi lahko eksplozivne smjese.
zbog velike latentne toplote isparavanja na temperaturama hladenja i
hemijske stabilnosti, amonijak ima siroku primjenu u kompresorskim
rashladnim postrojenjima u industriji.
T abela 12.3 Tcrmodinamicke veheine stanja R134a na liniii zasicenja [t4].
I
P
v, I v .. II
I Iz. s, I s.
C kPa mTlkg kJlkg kJ/(kg'K)
-40 51,1 0,000705 0,361483 0.000 226,087 0,0000 0,9697
-35 66,1 0,000717 0,284244 6,280 222,928 0,0264 0,9624
-30 84,3 (),00072 I 0,226069 12,560 232,323 0,0525 0,9563
-25 106,3 0,000730 0,181675 18,828 235,436 0,0786 09509
-20 132,7 0,000738 0,147400 23,357 238,501 0,1037 0,9461
-15 163,9 0,000743 0,12ll655 31,866 241,671 0,1290 0,9420
-10 200,6 0,000754 0.099.570 38,325 244,602 0,1543 0,9382
-5 243,4 0,000765 0,082770 45,031 247,533 0,1789 0,9347
0 292,9 0,000774 0,06'J273 51.730 250,464 0,2034 0,9317
5 349,9 0,000782 0,058343 58,429 253,394 0,2279 0,9292
10 414,9 0,000793 0,049418 65,128 256,325 0,2520 0,9270
15 488,8 0,000804 0.042072 72,257 259,066 0,2742 0,9247
20 572,3 0,000815 0,035980 79,117 261,828 0,3000 0,9229
25 666,1 0,000829 0,030903 86,235 264,327 0,3238 0,9212
30 771,0 0,000844 0,026637 93.602 266,839 0,3476 0,9192
35 887,9 0,000855 0,023036 100,948 269,351 0,3710 0,9177
40 1017,6 0,000873 0,019971 108,245 271,634 0,3947 0,9163
45 1161,0 0,000890 0,017353 115,773 273,785 0,4185 0,9143
50 1319,0 0,000908 0,015099 123,650 275,629 0,4420 0,9127
55 1492,6 0,000926 0,013150 131,605 277,453 0,4657 0,9104
60 1682,8 0,000949 0,011456 139,560 278,887 0,4899 0,9077
65 189Q,6 0,000976 0,009973 147,934 280,155 0,5140 0,9048
70 2117,4 0,001003 0,008662 156,434 280,901 0,5383 0,9010
75 2364,3 0,001037 0,007499 165,317 281,241 0,5633 0,8966
80 2633,0 0,001079 0,006450 174,571 280,957 0,5890 0,8902
85 2925,2 0,001130 0,005494 184.452 279,818 0,6159 0,8822
90 3242,9 0,001195 0,004604 195,064 277,412 0,6443 0,8707
101,OJ 4056,0 0,001948 0.001948 241,220 241.220 0.7620 0,7620
198
l\ll.Hll{UlIll (''''<If{' 1
T abcla 12.4 vclicinc stallP pregripile pare R 134a [ 14 J.
I'
O,()5 M Pa (17 - -40,43 C) I I) - 0,10 MPa (17 - -26.34 ec)
I [0C] \' fill/kg] I II [k.l/kg] I s lk.llgKJ i \llll/krd I II IkJ/kgj I s Ik.l/kgKJ
-40 OJ70209 22h.150 0,<)715
I
-35 (U7H848 229.862 0,98(,'
-30 0.387468 233.614 1,0112
-25 0.3%070 237,407 1.0180 0.193933 235,744 0.9555
-20 0,404654 241,239 I.OJ_,g 0.198417 239,659 0,9716
-15 0.413220 245,112 1,0945 0,202885 243,612 0.9879
-10 0,421767 249,025 I J1649 (1,207337 247,601 1,()O40
-5 0.430297 252.97X 1.0801 0.211772 251.628 1,0198
0 0,438808 256,971 1.0950 0.216191 255,692 1.0353
5 0,447301 261.005 1.10<)5 0.220994 259,793 1.050]
10 0,455776 265,079 1,1239 0.224981 263,931 1,0650
15 0,404233 2(,9,193 1.1379 0.229351 2(,S.10(, 1,0793
20 0,472672 273,347 USIS 0.21.1705 272.31 f 1.0933
25 0.481093 277,541 1,1656 O.23R04J 276,56R 1,1072
30 0.489495 281.77(, 1,1793 0.242365 280.854 1,1210
35 0,497880 286,051 1.1930 0.246671 285.178 1,1349
40 0.506246 290,36(, 1.2068 0.250960 289.159 1,1489
45 0,514394 294,721 1,2206 0,255233 293,937 1,1631
50 0,522924 299,117 1.2345 0,259489 298,372 1,1775
55 0,531236 303,552 1.2484 0.263730 302,844 1,1922
60 0,539529 308,028 0,267954 307,353 1,2070
65 0.547805 312.544 1,2763 0,272162 311,900 1,2220
70 0.556062 317.101 1,2901 0,276354 316,483 1,2370
75 0,564301 321,697 1,3036 0.280530 321,104 1,2517
80 0,572523 326,334 1,316(, 0,284689 325,762 1.2658
85 0,580725 331,001 1,3287 0,288832 330,457 1,2789
90 0.588910 335,728 1,3398 0,292959 335.189 1,2904
p-O,15 MPa(I,--17,12 C) p ; 0,20 MPa (I - -10,08 GC)
-15 0,132784 242.118 0,9502
-10 0,135862 246,183 0,9667 0,100108 244,763 0,9396
-5 0,138926 250,281 0,9829 0,102483 248,933 0,9560
0 0,141974 254,414 0,9987 0,104844 253,134 0.9721
5 0,145008 258,581 1,0140 0.107192 257,367 0,9876
10 0,148027 262,783 1.0289 0,109525 261,630 1,0025
15 0,151031 267,018 1.0433 0,111846 265,925 1,0169
20 0,154021 271,288 1,0573 0,114152 270,252 1,0310
25 0.156995 275,591 1.0712 0,116445 274,609 1,0448
30 0,159953 279,929 1,0849 0,118725 278,998 1,0584
35 0,162900 284,301 1.0988 0,120990 283,418 1,0722
40 0.165831 288,707 1.1128 0.123242 287,870 1,0861
45 0,168247 293,148 1.1270 0,125481 292,352 1,1004
50 0.171648 297.622 1,1416 0.127706 296,866 1,1151
55 0,174534 302,131 1,1566 0,129917 301,412 1,1302
60 0,177405 306,674 1,1719 0,132115 305,988 1,1457
65 0,180262 311,251 1,1874 0,134298 310,596 1,1615
70 0,183104 315,862 1,2029 0,136469 315,235 1,1774
75 0,185931 320,507 1,2182 0,138625 319,905 1,1930
80 0,188744 325,186 1,2328 0,140768 324,607 1.2079
85 0,191541 329,900 1,2462 0,142898 329,340 1,2214
90 0,194324 334,647 1,2578 0,145014 334,104 1,2329
199
T'erll/odillillllika i lermotehllika
Tabcla 12 4 Nastavak
p = (),25 Ml'a (I, = -429 DC) f' = 0,30 MPa (I, = 0,66 0c)
I [0C]
dm/kgJ I It[kJlkg) I sJkHgKJ \ [nr Ikg) I It r kJ kg] I 5 I kJ/kgK J
0 0,OR254I 251,847 0,9510
5 0,084477 256.144 0.96('() 0.069310 254.910
10 O,08MOI 260,470 0.981() 0.070961 259.299 0,9643
15 0,088311 264,825 0,9961 0.072600 263.713 0.9787
20 0.090209 269,20& 1.0101 O'(J74226 268.152 0.9927
25 0,092094 273,619 I.02J8 0.075840 c72.618 1.0064
30 0,09J%() 278,059 1,0374 0.077442 277.109 1,0198
35 0,095825 282,527 1.0510 0,0790.12 281.626 1,0334
40 0,097671 287,024 I ,OM') 0.080609 286,169 1,0472
45 0.099505 291,549 1.0791 0.082174 290.737 1.0614
50 0.101325 296.103 1.0938 O.O8372() 295.331 1,0761
55 0,103133 300.6S5 1,1090 0.085267 299.951 1.0913
60 0.104928 305,2% I, 1247 0.086795 304.597 1,1071
65 0.106710 J09,935 1.1407 O.OHPJII 309.268 1,1232
70 0,108480 314,603 1.1568 0.089814 313,965 1.1395
75 0,110236 319.299 1,1727 0.091305 318.()87 1.1555
80 O.lllnO 324,024 1.1877 (J,092784 323,436 1,1707
85 0.113711 328,777 1,2014 0,094251 328.210 1,1844
90 J,115429 333,558 1,2127 0.0957(j) 333.010 1,1956
p = 0,50 MPa (tz = 15,71 0c) f' = 0,70 MPa (t
z
= 20,68 0c)
20 0,042138 263,764 0,9426
25 268,455 0,9560
30 0,044295 273,162 0,9691 0,029983 268,869 0,9344
35 0,045356 277,882 0,9823 0,030829 273,823 0,9473
40 0,046405 282,618 0,9958 0.031663 278,780 0,9605
45 0,047441 287,368 1,0097 0,032483 283,739 0,9741
50 0,048466 292,133 1,0243 0,033290 288,701 0,9886
55 0,049479 296,913 1,0395 0,034084 293.665 1,0038
GO 0,OS0480 301,208 1,0555 0,034865 298,632 1,0197
65 0,051469 306,517 1,0719 0,035632 303,602 1,0363
70 0,052446 311,341 1,0886 0,036387 308,574 1,0531
75 0,053411 316,179 1,1050 0,037128 313,549 1.0697
SO 0,054364 321,032 1,1204 0,037856 318,526 1,0852
85 0,055305 325,900 1,1340 0,038571 323,506 1,0985
90 0,056234 330,783 1,1445 0,039273 328,488 1,1085
P 1,00 MPa (tz = 39,35 0c) p = 1,20 MPa {tz = 46,28 0q
40 0,020484 272,248 0.9218
45 0,021154 277.606 0,9351
50 0,021809 282,942 0,9493 0.017246 278,853 0,9287
55 0,022449 288.258 0.9611 0,017852 284,200 0,9436
60 0,023073 293,552 0,9803 0,018423 289,775 0,9595
65 0,023682 298,825 0,9969 0,018978 295,306 0,9762
70 0,024275 304,077 1,0139 0,019516 300,795 0,9931
75 0,024853 309.309 1,0305 0,020037 306,242 1,0098
80 0,025415 314,519 1,0460 0,020541 311,645 1,0252
85 0,025962 319,708 1,0590 0,021029 317,006 1,0381
90 0,026494 324,876 1,0683 0.021499 322,325 1,0468
p = 1,40 MPa (tz = 52,39 0c) p= 1,60 MPa(lz=57,88q
55 0,014494 279,706 0,9258
60 0,015038 285.622 0,9416 0,012423 281,041 0,9259
65 0,015564 291,468 0,9583 0,012941 287,266 0,9425
70 0,016072 297,243 0,9753 0,013439 293,385 0,9595
75 0,016562 302,948 0,9919 0,013916 299,397 0,9762
80 0,017033 308,581 1,0072 0,014372 305,302 0,9914
85 0,017485 314,144 1,0199 0,014808 311,100 1,0039
90 0,017920 319,636 1,0283 0.015223 316,791 1,0119
200
RIl.lh!lIdlll CIAlII.1I
Temperatura OC\TsCav,lIlja: 1= 101 DC
top Iota kljuCJic tccnostI: (' 1.26 kJi(kgK)
Toplotna provodljivost na 25 dc:
Kljucale tecnosti: A.
t
0.0823 W I( m-K)
Suhozasicene pare: 0,0143 W/(m-K)
Dinamicki viskozitet na 25C:
Kljucale tecnosti: II, 0,205'1 (r
i
, Pa's
pare:
jig
0,012'10" Pa's
Problcmi
12.1 Ljevokretni ciklus radi kao toplotna pllmpa i pri tome ostvaruje koeficijent
grijanja 5. Koliki je koeficijent hJadenja ciklllsa')
12.2 Rashladna masina okolini preda za 25%) vise toplote nego sto joj je
kapacitet hladenja. Koliki je koeficijent hladenja masinf'?
12.3 Toplotna pumpa radi po. obrnutom Carn0(OVom cikIllsu proizvodeci 20
MJ/min toplote. Grijani prostor treba odrzavati na temperaturi 21C. Kao izvor
toplote koristi se okolni vazduh temperature 7 0c. Koliki je koeficijent
grijanja? Kolika je potrebna snag a kompresora?
12.4 Izracunaj koeficijent hladenja Carnotovog rashladnog ciklusa koji radi
izrnedu temperatura -5C i 35C.
12.5 Carnotov rashladni ciklus radi u prostoriji u kojoj je temperatu:'a 25C. Iz
hladenog prostora, temperature -30C, potrebno je odvesti 100 kW toplote.
Kolikaje potrebna snaga motora')
12.6 Predlaze se zagrijavanje kuce toplotnom pumpom. Toplotni gubici iz kuce
su 15 kW. Kucu treba oddavati na temperaturi 22C. Temperatura okolnog
vazduha je -10C. Kolika je minima Ina snaga potrebna za pogon toplotne
pumpe?
12.7 Neki pronalazac tvrdi da je razvio rashladnu jcdillicu koja odrzava hladeni
prostor na -10C, radeci 11 prostoriji temperature 25C. i ima koeficijent
hladenja 8,5. Kako ocjenjujes ovu njegovu tvrdnju? Kako bi ocijenio njegovu
tvrdnju da je koeficijent hladenja takvog uredaja 7,5'1
12.8 Helijum ima najmanje normalno vreliste od svih elemenata, a ono iznosi
4,2 K. Na toj temperaturi helijum ima toplotu isparavanja 83,3 kJ/lanoL Treba
proizvesti I lanol tecnog helijuma kod 4,2 K iz suhozasicene pare iste
temperature, koristenjem Carnotovog rashladnog ciklusa. Koliki je utroseni
rad. a koliki koeficijent hladenja tog rashladllog ciklusa? Temperatura okoline
je 300 K.
201
12.9 T cl.nikom magnetnog hladen]a moze se postlci te:l1pcratura od oko 0,01
K. U tom procesu paramagnetna so, cija <;e temperatura 0drzava na 1 K, izlaze
5e jakom magnet nom poiju zagnpvanjem tecnog heiijuma koji kljuca koc
t
vcom3 niskog pritiska. So se zatim toplotno izoluje od helijuma, magnetllo
polje ukloni i te;nperatura opadne. Potrebno je odu7eti 1 mJ toplote od
pammagnetne soli kodprosjecne temperature 0, I K koristenjem Carnotovog
rashladnog ciklusa. Kolika je potrosnja rada, a koliki kocficijent hladenja tog
rashladoog ciklusa? Temperatura okolinc je 300 K.
12.10 Najniza postignuta temperatura u praksije oko 10'" K. Za postizanje '}ve
temperature ukljucen je dodatni stepen na onaj iz zadatka 12.9 - nuklcamo
hladenje. Ono je slicno magnetnom hladenju, ali se zasniva na magnetnom
momenlu koji je vezan za nukleus, a ne za neke jone paramagnet'le soli.
Potrebno je oduzeti 10 j.il toplote od radnog tijela prosjecne temperature 10,5 K.
Ako se ovaj rashladni ucinak ostvaruje Carnotovim ciklusom, odredi utroseni
rad i koeficijent hladenja ciklusa. Temperatura okoline je 300 K.
12.11 Potrebno je odrzavati temperaturu u nekoj sredini 30 0c, l'Ja
raspolaganju je izvor toplOk temperature 200C, Temperatura okoline je 30
0c. Za pogon rashladne masine koristi se toplotna masina koja \.,i radila izmedu
izvora loplote i okoline. Odredi odnos toplote koju preda toplotni rezervoar i
toplote koju preda hladena prostorija, pod pretpostavkom da su svi procesi
povratni.
12.12 Toplotna pumpa se koristi za zagrijavanje kuee zimi i njeno hladenje
Ijeti Unutrasnju temperaturu treba odrzavati na 20C, Toplotni tok kroz
zidove i hov je procijenjen na 2400 kJ po jednom stepenu razlike temperatura
unutra i vani. Ako je spoljasnja temperatura zimi 0 C, kolika je minimalna
snaga potrebna za pogon toplotne pumpe? Ako je potrosnja snage ista, kolika je
maksimalna spoljasnja temperatura Ijeti, pri kojoj se unutrasnja jos moze
odrZatina 20C?
12.13 Camotov rashladni ciklus koristi Freon-12 kao radni fluid. Freon predaje
toplotu lod 35C, pri cemu mijenja stanje od suhozasicene pare do kljucale
tecnosti. Freon apsorbuje toplotu kod -20C, Prikazi ciklus u 1'.1' dijagramu.
Kolikijestepen suhoee Freona na pocetku i na kraju izotermskog procesa kod-
20 QC? Koliki je koeficijent hladenja ciklusa?
12.14 Razmotri parno-kompresiono rashladno postrojenje koje koristi vodu kao
radni Ouid. Suhozasieena para temperature 115C napusta kompresor, a
kljucala voda isle temperature ulazi u ekspanzioni venti!. Pritisak u isparivacu
je 35 kPa. Prikazi idealni ciklus u 1's dijagramu. Koliki je koeficijent hladenja
cildusa?Kolikije protok vode potreban za kapacitet hladenja 100 kW?
12.15 Koliki je rad kompresora u zadatku 12.14, ako je proces kompresije
izcntropski i ako je efikasnost kompresora 85%'1 Uporedi koeficijent hladenja
ciklusa sa Carnotovim ciklusom izmedu istih temperatura.
202
12.16 Parno-kolllpresioni rashladlll ciklus koristl amomjak kuo radni t111id.
Temperatura zasicenja u ispariv3cu je -18 -e, a u kondenzatofu 34 0('.
Amonijak uiazi II kondcllzator 1I st3nJu slihozasicene pare. Pnkazi ciklus u TI'
dijagramu. Odredi: rad kompresijf', rashladni ucinak i koeficijcnt hladenja.
Uporedi koeficijenl hladellja sa Carnolovim ciklusom izmedu istih temperatura.
12.17 Rad kompresije idealnog parno-komprcsionog ciklusa. sa amonijakom
kao radnim t1uidom, je 233 kJ/kg. Para ulazi u kondcnzator suhozasicena, a
kondenzat izlazi kao kijucalJ leenost kod 35 "c. Ako je izebtropska efikasnost
stvarnog komprcsora 80'/() , koliki jc koeficijcnt hladen]3 postrojenja'!
12.18 Da bi sc II prostoriji odrzala konstantlla temperatura 10 cC Ileophodno.ie
njello hladenje. Za tu snhl! koristi se idealni parno-kompresioni ciklus. sa
amonijakom kao radnim fluidom. Amollijak ulazi u koudenzator u stanju
suhozasicene pare kod 38C, Koliki je rad kompresora. ako je temperatura u
isparivacu takode 10C?
12.19 Idealno parno.komrresiono rashladno postrojenje koristi kao
radni fluid. Suh07asieena para ulazi u kompresor kod -12 DC, Kljucala tecnos!
ulazi u ekspanzioni venti 1 kod 27 'c, Temperatura na ulazu u isparivac je -12
0c, Kondenzacijom Freona-12 II kondenzatoru oslobada se 3000 kJ/h toplote.
Kompresor trosi 0,15 kW snage. Gubici toplote su zanemarljivi. Prikazi ciklus
u Ts dijagramu. Odredi: maseni protok Freona12, kapacitet hladenja i
koeficijent hladenja. Uporedi koeficijent hladenja sa Carnotovim ciklusom
izmedu istih temperatura.
12.20 Rijesi zadatak 12.19 za efikasnost kompresora 85%.
12.21 Vazduh prolazi kroz uredaj za kondicioniranje, gdje mu se oduzima 14
MJIh loplote. Kompresor uredaja radi izmedu temperatura -23C i 32C i
koristi Freon-12 kao radni fluid. Ako je efikasnost kompresora 90%, odredi:
protok Freona-12, snagu kompresora i koeficijent hladenja uredaja.
12.22 Kompresiono rashladno postrojenje na amonijak radi pri temperaturi
isparavanja . IO C, temperaturi kondenzacije 30C i temperaturi pothladivanja
25C, Ovi uslovi rada su standardni i pri njima kapacitet hladenja postrojenja
iznosi 23 kW. Kako ee se mijenjati kapacitet hladenja postrojenja i snaga, sa
promjenom temperature isparavanja u intervalu 15C do -40 C? Zadatak
rijesiti i za slucaj da standardno postrojenje radi sa temperaturom kondenzacije
25C i temperaturom pothladivanja 20C,
12.23 U kompresionom rashladnom postrojenju sa dvostepenom kompresijom
meduhladenje komprimovane pare iz prvog stepena kompresije vrsi se
kljucalom tecnoscu istog pritiska. Amonijacno rashladno postrojenje sa suhim
usisavanjem radi izmedu temperatura -40C i 30C, bez pothladivanja
kondenzata. Medupritisak je izabran optimall1o za slucaj dvostepene
kompresije idealnoga gasa. Odredi omjer kolicina kljucale tecnosti i pregrijane
pare da se nakon mijdanja dobije suhozasieena para. Prikazi kruZni proces
203
7i'/"lIlOilillillllikll i /enIlO/elilliku
postrojenp II ph dijagral1l11, a proccs mijcSanja 1I lis dijagrarnu. Kolika je
Ilcpovratnost procesa mijcsanja, ako je stanje okolinc 25C i 0, I Ml'a'l
12.24 Rashladllu nostrojenjc racli po idealllom Rankil!COVOl11 i k l u ~ u izmedll
temperatura -14C i 34C. U kondenzMor ulazi 0,4 111'/min sllhozasicene pare
amonijaka. Odredi: stepen suhoce pare amonijaka na izlazu i ulazu isparivaca,
kapacilet hladellja amonijaka, toplotll odvedenu od amonijaka II kondenzatoru i
koeficijellt hladenja poslrojenja.
12.25 U idealllom rashladnom ciklusll temperatura kondenzlljllce pare je 45C,
a temperatura isparavanja -15C. Odredi koeficijent hladenja ciklusa za radne
fluide Freoll-12 i amonijak.
12.26 Stvarni rashladni eiklus radi sa FrCOlll'l11-12. Protok Freona-12 je 0,04
kg/so Rashladni fluid lliazi u komprcsor kod 0,15 l\1Pa i _10C, a napusta ga
kod 1,2 MPa i 75C. Kompresor trosi 1,9 k W snage. Rashladno :,redstvo ulazl
u ekspanzioni ventil kod 1,15 MPa i 40C, a isparivac napusta kod 0,175MPa
i-IS "C. Odredi: nepovratnost procesa konlpresije, rashladlll kapacltet I
koeficijent hladenja eiklusa.
204
Tenl/ot!illlllllii'ki cik/u.li koil SUS /llU/Ori/
13. Termodinamicki ciklusi kod SUS motora
Mnogi uredaji za proizvodnju rada (motori) koriste radni fluid koji je
uvijek gasovit. Dobar primjer je automobilski motor kod kojeg se zapaljcnje
vrsi uz pomoc iskre, a isto vaii i za Dieselov motor i konvencionalnu gasnu
turbinu. Kod svih ovih motora dolazi do promjene sasta\'a radnog fluida, jer se
tokom sagorijevanja 0n mijenja od vazduha i goriva do proJukata
sagorijevanja. lz tog razloga ovi motori se nazivaju motorima sa unutrasnjim
sagorijevanjem iii SUS motorima. Nasupro: tome, pamo encrgetsko postrojenje
moze se nazvati motorom sa spoljasnjim sagorijevalljem, jer se toplota prenosi
sa produkata sagorijevanja na :adni fluid.
S obzirom da radni fluid ne prolazi kroz potpulli terrnodillamicki
eiklus u motoru (cak i ako motor radi po mehanickom eiklusu), SUS motor radi
po tzV. otvorenom eiklusu, Medutim, da bi se analizirali SUS motori korisno je
posrnatrati zatvorene cikluse koji dobro aproksimiraju odgovarajuce otvorene
cikluse. Jedan takav pristup je vazdllsni standardlli eikIus, koji je zasnovan na
slijedecirn pretpostavkama:
Fiksna masa vazduha je raclni fluid u eijelom ciklusu, a vazduh je uvijek
idealan gas. Tako nerna procesa usisavanja iii istiskivanja.
Proees sagorijevanja je zamijenjen procesom prenosa topiote iz spoljasnjeg
izvora.
Ciklus se zatvara prenosom toplote na okolinu (za razliku od proeesa
istiskivanja i usisavanja u stvarnom motom).
Svi proeesi su unutrasnje povratni.
Vazduh irna konstantnu specificnu toplotu.
Glavna vrijednost standarclnog vazdusnog cikiusa je u tome sto
omogucava kvalitativno ispitivanje utieaja razlicitih varijabli ua perfornlanse.
Rezultati dobijeni iz vazdusuog standardnog eiklllsa, kao sto je iskoristenje i
srednji efektivni pritisak, razlikovace se znatno od onih kod stvarnog motora.
Naglasakje, dakle, na razmatranju vazdusnog standardnog ciklusa primarno sa
kvalitativnih aspekata.
Termin "sreduji efektivni pritisak", koji se koristi kod klipnih motora,
defmiSe se kao pritisak koji bi, ako bi djelovao na klip tokom eijeIog takta
kompresije, izvrsio kolicinu rada jednaku radu koji se stvarno izvrsi na klipu.
Rad jednog eiklusa dohije se nmozenjem ovog efektivnog pritiska sa
povrsinom klipa (minus povrsina klipnjace u donjoj mrtvoj tacki motora sa
dvostrukim djelovanjem) i taktom.
205
f"rllIOilill([lllikll i ralllo/chlli!;11
\3.1. Vazdusni standardni Otto\' ciklus
Vazdusni standardni Ottov ciklus je idealni ciklus koji aproksimira
SUS motor sa zapaljenjem pomocu iskre. Ovaj ciklus je prikazan u pv i Ts
dijagramu na slici .13.1. Proces 1-2 je izentropska kompresija vazduha tckom
kretanja klipa od donje do gornje mrtve tacke. Toplota se zatlm dovodl PrJ
konstantnoj zaprcmini, proces 2-3, dok klip trenutno odmara u gOfllJoJ mrtvoJ
tacki. Ovaj proces odgovara zapaljcnju smjese gonvn-vazduh Iskrom I
pratecem sagorijevanju u stvarnom motoru. Proccs 3-4 Je Ize!ltropska
ekspanzija, a proces 4-1 je odvoctenje toplote od vazduha dok Je khp u donJoJ
nutvoj tacki.
P
I
! 3l
T
s
Slika 13.1 Vazdusni standardni Ottov ciklus.
Termodinamicki stepen iskoristenja ciklusa racuna se po slijedecoj
jednat'!ini, pod pretpostavkom konstantne specificne toplote vazduha:
Kako je:
ondaje:
i:
206
/<'rlllIJilillllllJl('kl eik/nll A()(i S( S IIforum
'I,
V
gdjc je r, - kompresioni odnos ==
r, V,
kY'
I
1--
/.,-1 '
r,
(13.1 )
Vazno je naglasiti da je termodinamicki stepen iskoristenja vazdusilog
>landardnog Ottovog ciklusa fllllkcija samo kompresiollog odnosa i da raste sa
povecanjem kompresionog odnosa. Slika 13.2 prikazuje zavisnost
termodinamickog stepena iskoristt'nja standardnog OttO\'og vazdllsnog ciklusa
od kompresionog odnosa. Zna 5t' da se termodinal1licki stepen is;';:oristenja
stvamog motora sa zapaljenjem P')l1l0CU iskr.: takode 11l0ZC povecati
povt:canjem kompresionog odnosa. Trend vecih kompresiolllh odnosa iniciran
je zeljol1l da se dobije veri tennodinamicki stepen iskoristenja. Kod stvarnih
motora raste tendencUa za detonacijom goriva kada se kompresioni odno,
povecava. Detonac:ja je karakterisana ekstremno brzim izgaranjem goriva i
jakim talasima pritiska u cilindru motor3, sto dovodi do Czv. iJkrinog udara.
Dakle, maksimalni kompresioni odnos koji se moze koristiti ogranicen je
cinjenicom da se mora izbjeci. Postignuti n3predak tokolll godina u
kompresionim odnosima stvarnog mo(ora oll1ogucen je razvijanjem gO! iva sa
boljim antiudarnim karakteristikama, prvenstveno kroz dodavanje
tetraetilolova. U posljednje vrijeme, medutim, da bi se smanjilo zagadenje
atmosfere, razvUeni su bezolovni benzini sa dosta dobrim antiudarnim
karakteristikama.
l'

I
60r
'Of

0
40
!="

20
10
0 5 6 7 8 9 10 II 12 13 14 15
rv
Slika 13.2 Termodillamicki stepen iskoristellja Ottovog ciklusa
kao funkcija kompresionog odnosa.
Neke od najznacajnijih razlika izmectu stvamog otvorenog ciklusa
motora sa zapaljenjem pomocu iskre i vazdusnog standardnog ciklusa su:
207
ii'nl/oilil/(/II/ikll i /er!l10/Cilllikll
SpccitiCllC toplote stvarnih gaso\u rastu sa porastolll temperature.
Proccs sagoriJcvanja Z3111jcnjuje proces prenosa toplotc pri visokoj
tcmperaturi i sagorijcvanjc mozc biti nepotpuno.
Svaki mehanicki cikIliS molora ukljllcuje proccs usisavanja i istisk;vanja, a
zbog pada pritiska kroz vcntile potrebna je odredcna koliCina rada za
ubaeivanjc vazduha u cilindar i izbacivanje produkata sagorijcvanja.
Dob ce do znacajnog prcnosa toplote izmedll gasova u cilindru i zidova
eilindra.
Javice se nepovratnosti zbog gradijenata pritiska i temperature.
13.2. Vazdusni standard IIi Dicscloy cikIus
Vazdllsni standardni Dieselov eiklus prikazan je na slici 13.3. To je
idealni ciklus za Dieselov motor, koji se takode naziva motor :;a zapaljenjem
pomo';u kompresije.
2
' .3 0'
~
T1
i
i
a
Slika 13.3 Vazdusni standardni Dieselov eiklus.
)
b
c s
U ovom ciklusu top Iota se prenosi na radni f1uid pri konstantnom
pritisku. Ovaj proces odgovara injektiranju i izgaranju goriva u stvarnom
motoru. Posto gas ekspanduje tokom dovodenja top lotI.' u vazdusnom
standardnom ciklusu, dovedena toplota mora biti taman dovoljna da se odrii
konstantan pritisak. Kada se dostigne stanje 3 dovodenje toplote prestaje i gas
obavlja izentropsku ekspanziju, proces 3-4, dok klip ne dostigne donju mrtvu
tacku. Kao i kod vazdusnog standardnog Ottovog cikiusa, izohorsko odvodenje
toplote u donjoj mrtvoj tacki zamjenjuje procese istiskivanja i usisavanja u
stvamom motoru.
Termodinarnicki stepen iskoristenja Dieselovog ciklusa dat je
reIacijom:
c .(T -T)
v 4 I = 1
c .(T -T,)
p 3 _
208
T,.(T.!T, 1)
kT
1
(TjT
2
1)'
(13.2)
Terl1loriil/wllh'ki ciklllsi kod S( /5 /l/olom
Vazno jc istaci da je u Dieselo\'orn ciklllSlI izentropski kompresioni
odnos veei od izentrupskog ekspanziollog odllosa. Tako(k. za data stallje prijc
kompresije i dati kompresioni odnos It). za c!ata stanja I i 2) termodinamicki
stepen iskoristenja cikillsa opada sa porastom maksimalne temperature. Ovo je
evidentno sa Ts dijagrama, jer linije kOllstantnog pritiska i konstantnc
zapremine konvergiraju. Povecanje temperature od 3 do 3' zahtijeva dovodenje
velike kolicine toplote (povrsina 3-3'-c-b-3), a za rezultat se ima relalivno malo
povecanje :'ada (povrsina 3-3'-4'-4-3\.
Ottov i Dieselov ciklus mogu se poredili sa vise aspekata, ali ovdje ce
se razmotriti samo dva. Neka je Ottov cikills 1-2-3"-4-1, a Dieselov ciklus 1-2-
3-4-1. Oba ova ciklusa imaju isto stanje na pOCCtkll kompresije i isti deplasman
kompresora i kompresioni odnos. Iz TI' dijagrama je evidentno da Otto v ciklus
ima veei termodinamicki stepen iskoristenja. U praksi, meuutim, Dieselov
motor moze raditi sa veCim kompresionim odnosol11 nego motor sa zapaljenjem
pomocu iskre. Razlog je u tome sto se k'ld motora sa zapaljenjem pomocu iskre
smjesa vazduh-gorivo komprimuje, a detonacija (iskrin udar) postaje ozbiljan
problem ako se koristi Sllvise visok kompn.'sio:li odnos. Ovaj problem ne
postoji kod Dieselovog motora, jer se samo vazduh komprimuje tokom
kompresionog takta.
DakIe, Ottov ciklus se moze porediti sa Dieselovim ciklusom i u
svakom slucaju se moze odabrati kompresioni odnos koji se moze postiCi u
praksL Takvo poredenje se moze izvesti razmatranjem Ottovog ciklusa 1-2'-3-
4-1 i Dieselovog ciklusa 1-2-3-4-1. Maksimaini pritisak i temperatura isti su u
oba ciklusa, lito znaCi da Ottov cikius ima manji kompresioni odnos od
Dieselovog ciklusa. Evidentno je iz Ts dijagrama da u ovom slucaju Dieselov
ciklus ima veCi termodinarnicki stepen iskoristenja. Dakle, zakIjucci izvedeni
poredeqjem ova dva ciklusa moraju ukljucivati osnovu na kojoj je poredellje
izvedeno.
Stvami otvoreni ciklus sa zapaljenjem pomocu kompresije razlikuje se
od vazdusnog standardnog Dieselovog ciklusa na isti nacin kao sto se otvoreni
cikius sa zapaljenjem pomocu iskre razlikuje od vazdusnog standardnog
Ottovog ciklusa.
13.3. Vazdusni standardni Sabatheov ciklus
Sabatheov (Seilingerov) ciklus, koji se moze nazvati i mjesoviti
cikIus, jer sadrzi karakteristike i Ottovog i Dieselovog eiklusa, prikazan je na
slici 13.4 u pv i Ts dijagramu. Gorivo izgara djelimicno pri v=const. uz poras!
pritiska P2 na PZ', a dijelom pri p=const. uz povisenje zaprernine od Vz na V3'
Dovodeqje topiote dovrseno je u stanju 3, kada poCinje adijabatska ekspanzija
do stanja 4. Toplota se odvodi uz konsfantnu zaprerninu kao i u Dieselovom i
Ottovom ciklusu.
209
p
Tl!rll/oifil1(/l/Iikll i lcrll/olehnika
T
2' 'Q
"/
,*-
:;>

,,0
3
L .
v
Stika 13.4 Vazdusni standardni Sabatheov ciklus,
Tennodinamicki stepen iskoristenja iznosi:
(13,3)
Zbog izohorsku promjenu stanja izmedu 2 i 2' vrijedi;
(13.4 )
a za izobarsku promjenu stanja izmedu 2' i 3 vrijedi:
(13,5)
Kao i prije uvedeni kompresioni odnos r" odnosi P2'/P2=!fI i V/V2=f{J su
karakteristicni odnosi u posrnatranom prGGcsu, Odnos !fI naziva se odnosom
pritisaka, a odnos f{Jodnosom ubrizgavanja (iIi odnosom opterecenja),
Danas se izraduju motori sa Sabatheovim ciklusom i obieno se
nazivaju Dieselovi motori, Da bi se razlikovali motori sa Dieselovim i oni sa
Sabatheovim ciklusom, prvi se cesto nazivaju i klasieni Dicselovi motori, a
drugi moderni Dieselovi motori, U motorirna sa Dieselovim ciklusom gorivo se
dovodi sa komprimovanim vazduhom, pa je zato potreban kompresor, koji uz
visok kompresioni odnos trosi relativno veliku snagu, Sa druge strane, u
cilindre motora sa Sabatheovim ciklusom ubrizgava se sarno gorivo pod
210
TCl"llIodil1(//1lld:i ("ikilisf kod SUS l!lolOra
pntiskom od 200 do 1000 bar. a rasprsava se II komprimovanom \azduhu u
cilindru, Ubrizganc kapljice gorin naJPrIJc se zagnjavaju i isparavajll, a pare
goriva mijesaju se sa vazduhom. Intenzivno nastaje tek posto nastane
dobra mjesavina, ali lada najvcCi dio ubrizganoga goriva prakticno treuulno
izgara uz konstautnu zapreminu, Gorivo koje so? nakon toga ubrizgava u
zapaljenu smjesu odrnah se pali i izgara prakticno uz konstantan pritisak, jer se
klip vee poceo kretati, pa se povecava zapremina prostora u kojem se dogada
izgaranje,
Modeml Dicsclovi motori danas se grade sa slijedecim kompresionim
odnosima:
avionski motori
motori za putnicke automobile
motori za teretne automobile
1",=17,
1", =11-20,
1",= 12,5-22,
13.4. Ponidenje vazdusnih standard nih ciklusa za S{TS metore
tri posmatrana ciklusa za motore sa unutrasnjim
sagorijevanjem moze se izvrsiti uz pretpostavku da je kompresioni odnos isti u
sva tri slucaja, kako bi bilo na istoj osnovi, Rezultati poredenja dati
su u dijagramu na slid 13,5, Najveci tennodinamicki stepen iskoristenja
postize se za odnos ubrizgavanja fP= I i on je neovisan 0 odnosu pritisaka !fI, To
jezaptilVo Ottov ciklus, Sa druge strane, za bilo koji odnos f{J,
najmanji tennodinamicki stepen iskoriStenja postize se uz IfF I, a to odgovara
Dieselovom ciklusu, Prerna tome, najbolji tennodinamicki stepen iskoristenja
omogucava Ottov dklus, najslabiji Dieselov, a Sabatheov je ciklus, prema
termodinamickom stepenu iskoristenja, izmedu ta dva ciklusa,
Do istog zakljucka moze se doci ako se ova tri ciklusa posrnatraju u Ts
dijagramu (slika 13,6), uz uslov da se svakome od njih dovodi ista kolicina
toplote i da su kompresioni odnosi jednaki, Buduci da su dovedeue toplote
jednake, moraju povrsine a-2-3-b-a (za Ottov ciklus), a-2-3'-b'-a (za Sabatheov
ciklus) i a-2-3"-b"-a (za Dieselov ciklus) biti medusobno jednake, a kako je i
kompresioni odnos jednak, mora adijabata kompresije 1-2 biti zajednicka za
sva tri ciklusa, Odvedena toplota najveea je u Dieselovom ciklusu (povrsiua a-
1-4"-b"-a), a u Ottovom ciklusu (povrsina a-I-4-b-a), pa je i
termodinamicki stepen iskoristenja Ottovog ciklusa najpovoljniji, Sabatheov
ciklus je povoljniji sto se vise pribliZava Ottovom ciklusu, odnosno, sto je vise
goriva izgorjelo uz v2=const., iii sto je mauji odnos ubrizgavanja f{J, Prema
oznakarna na slici 13,6, Sabatheov proces ce biti bolji sto se stanje 2' vise
pribJizava stanju 3, jer ce tada sve vise toplote biti dovedeno uz vz=const.
211
212
TCl"lIloi/illi/lllikll i /el"lIIo/eilllilw
tUiS---
i
G =
OUo\' molor (jl I)
,
Diesel motor I)
0,40 t---f.---I-- "-"-"-"-l--"--"--
0,35 '-___ l __ __ __
12345<p6
Slika 13.5 Zavisnost tennociinamickog stepena iskoristenja tri ciklusa
od odnosa ubrizgavanja tp i odnosa pritisaka If, za r,=15 i k=1,35.
T
1-2-3-4 Otto
1-2-2'-3'-4 Sabathe
1-2-3"-4" Diesel
a s
Slika 13.6 Poredenje tri ciklusa uSUS motorima, uz jednaku
dovedenu toplotu i jednak kompresioni odnos.
7 Cl"lIIodill{/lIl1L'ki eik/lisi kOI/' Sf. S 1II0/01'i/
Problerni
13.1 Kako se mijcnja termodinamicki stepen iskoristenja Ottovog ciklusa sa
promjcnom kompresionog odnosa od 3 do 2()'1 <ca.ViS110St i gmficKi.
13.2 Nacrtaj f1miliju krivih za komprcsione odnose 5. 6, 7 i 8. Za koordinate
uzmi termodinamicki stepen iskoristenja i PoiSS0nO\'ll konstantu k. Mijenjaj k
od 1,2 do 1,8.
13.3 Odredi zavisnost termodinamickog stepena iskoristenja Ottovog ciklusa
od kompresionog odnosa, za radno tijeJo sa Poissollovom konstantom 1,40 i
1,33.
13.4 Izvedi jednacinu '7,=1-( VII V2t' za Ottov ciklus.
13.5 Koliki je teml0dinamicki stepen iskoristenja v:'zdusnog Ottovog ciklusa
koji radi izmedu maksima:ne temperature 1650 C i minimalne 38C, sa
kompresionim odnosom 9'1 Rezultate uporedi sa Carnotovim ciklusom izmcdu
istih temperatura.
13.6 Kompresioni odnos vazduSnog Ottovog ciklusa je 8. Ciklus zapoCinje kod
38C i 100 kPa i ima maksimalnu tempeiaturll120U l=ri<:tAn_""<l,---- ----------
dovedenu toplotu, termodinamicki stepen iskoristenja eiklusa, maksimalni
pritisak eiklusa i temperaturu vazduha nakon ekspanzije.
13.7 Rijesi zaaatak n.Q za kompresioni odnos 10 i maksimalnu temperaturu
1480C.
13.8 Pocetno stanje vazdusnog Ottovog ciklusa je 0, I MPa i 30C.
Kompresioni odnos je 7,246. Maksimalni pritisak u eikiusu je 4 MPa. Za
koliko bi se povecao termodinamicki stepen iskoristenja ovog ciklusa kada bi
se toplota iz toplotnog izvora predavala radnom tijelu, i od njega odvodila
toplotnom ponoru, bez temperaturnih razlika') Kolike bi morale bili srednje
temperature dovodenja i odvodenja toplote')
13.9 Vazdusni Ottov eiklus poCinje iz stanja okoline 100 kPa i 20C.
Kompresioni odnos je 8, a najvisa temperatura u ciklusu 1200 dc. Toplotni
izvor ima konstantnu temperaturu, jednaku najvisoj temperaturi ciklusa. Odredi
stepen nepovratnosti ovog kruinog proeesa imajuci na umu da odvedena
toplota, kada posjeduje eksergiju, nije potpun gubitak sa gledista procesa.
13.10 U vazdusnom Ottovom ciklusu minimalni i maksimalni pritisci i
temperature su 0,1 MPa i 47C odnosno 3 MPa i 1000 C. Odredi
termodinamicki stepen iskoristenja eiklusa ako je porast entropije vazduha
uslijed nepovratnosti kompresije 42 kJ/(kg-K), a nepovratna ekspanzija
zavrsava na pritisku 0,22 MPa.
13.11 Rijesi zadatak 13./ za Dieselov ciklus.
213
III fllU(/fllUlfl(lHi I If.:flll(J/t;ffflII\U
13.12 Rijcsi zadatak 13.4 za Dicsekv
13.13 Izwdi izraz za termodinamicki stepcn iskoristenja Dic'iclovog ciklusa na
osnovu kompresionog odnosa i odnosa V,.W
2
i Vi Vo'
13.14 Ako je kompresioni odnos Dicsclovog ciklusa 15, a odnos ViV
2
=I,5,
koliki je Od'lOS Vi V,?
13.15 Vazdusni Dieselov ciklus ima kompresioni odnos 17. Pocetno stanje
ciklusa je 100 kPa i 15C. Maksimalna temperatura jc 2500 K. Odredi
termodinamicki stepell iskoristellja ciklusa.
13.16 Vazduslli Dieselov ciklus zapocil1je kod 50C i 100 kPa. Kompresioni
odllos je 15, a maksimailla temperatura 1780 dc. Odredi: koristall rad,
dovedcllu toplotu, temlOdillamicki stepen iskoristellja ciklusa, maksimallli
pritisak ciklusa i temperaturu vazduha nakon ekspanzije.
13.17 Koliki su odnosi V f V
2
i Vi V3 u zadatku 13.16'1
13.18 Rijesi zadatak 13.9 za slucaj Diestlovog ciklusa sa kompresionim
OdnOSOfli 16. Odredi takode i porast entropije uslijed llepovratnosti i gubitak
korisnog rada i eksergije.
13.19 Kod vazdusnog Sabatheovog ciklusa dovede se ukupno 2400 kJ/kg
toplote, od cega poJa izohorski, a pola izobarski. Pocetno stanje ciklusa je 100
kPa i 20C, a kompresioni odnos 9. Izracunaj maksimalni pritisak i
temperaturu i termodinamicki stepell iskoristenja ciklusa.
13.20 Pocetno stanje vazdusnog Sabatheovog ciklusa je 0, I MPa i 60C.
Kornpresioni odnos je 13,69, a porast pritiska uslijed izohorskog zagrijavanja
40%. Tokom izentropske ekspanzije pritisak opadne 10,25 puta. Odredi stepen
nepovratnosti ciklusa, ako je toplotni izvor konstantne temperature jednake
najviSoj temperaturi u ciklusu. Stanje okoline je 0,1 MPa i 20C.
13.21 Jedan motor sa unutrasnjim sagorijevanjem radi po Ottovom ciklusu, a
drugi po Dieselovom ciklusu. Radno tijelo u oba slucaja ima osobine vazduha.
Pocetno stanje radnog tijela i maksirnalna temperatura jednaki su za oba
ciklusa. Odredi kompresione odnose za ova dva ciklusa u funkciji pocetnog
pritiska, pocetne temperature i maksimalne temperature, da bi se dobio
maksimalan koristall rad. Zanemari cinjenicu da je kompresioni odnos Ottovog
ciklusa ogranicen temperaturom samozapaljenja smjese. Kakav je odnos
korisnih radova u tom slucaju'1
13.22 Uporedi termodinamicke stepene iskoristenja Carnotovog, Ottovog i
Dieselovog ciklusa, koji rade izmedu temperatura 60C i 840C, sa potetnim
pritiskom 100 kPa, za kompresione odnose 3, 5, 7 i 9.
214
It.llffVHlfIHlfIlLf\1 LII\(IL)/
13.23 i'ocetno stanje OttO\og, Dleselovog 1 Saoathl?o\og ciklusa je 100 kPa 1
20C. Odredi .koristall rad i temlOd1l13mickl stepen ciklusa za
raznc kombulaCIJe komprcslOl1og odnosa i maksllllalne temperature ciklusa.
215
J('l'IIlOtiin(/lIIi/.;a i {(Tlllo/elini/.;a
216
It/ea/lle gaspc sill/esc
14. Idealne gasne smjese
U tehnickoj praksi rijetko se susrece cista materija kao radno tijelo
termodinamickog sistema. Mnogo cesce je ono obrazovano od vise,
medusobno razlicitih, hemijskih materija - komponenata. U takvom slucaju
rijec je 0 visekomponentnol1l radnol1l tijelu ciJe .iU osobine zavisne od
termodinamic:kog stanja, helllijskih i fizic:kih :)sobina kOl1lp(;nenata i lljihovog
agregatnog stanja.
Dovodenje vise kOlllponenata U neposr:2dan dodir moze prouzrokov:lti
obrazovanje rastvora iii smjese istog iii razlicitog ac:regatnog stanja.
Pod rastvorom se podrdzumijeva radno tije10 hOlllogenog
termodinamickog sistema koje je sastavljeno od vise kOl1lponenata. Pri tome je
homogeni rastvor obrazovan od najrnanjih c:estica prisutnih materija (l1lolekula,
jona) kojim se jos definisu hemijske osobine te materijl:. Zbog toga se cestice
komponenata rastvora ne mogu, prosto, rnehanic:kirn putem odvojiti jedna od
druge i takvirn postupkom se ne rnogu dobiti polazne (eiste) materije. Rastvori
rnogu biti: evrsti, teeni i gasoviti. Tako legure predstavljaju evrsti rastvor,
vodeni rastvor alkohola teeni rastvor, vazduh iIi produkti sagorijevanja u
gasovitoj fazi predstavljaju gasni rastvor.
Smjesa predstavlja visekornponentno radno tijelo sastavljeno od
komponenata koje obrazuju heterogen termodinarnieki sistem. U srnjesarna se
moze komponenta odvojiti od preostalog dijela mehaniekim putem. Uzrok
tome lezi u heterogenosti stanja pojedinih materija u smjesi. Tako, pijesak i
metalni prah, iii kristali secera i kuhinjske soli, iii pomijesane teene faze
benzola i vode pri neposrednom dodiru obrazuju smjesu.
Tokom obrazovanja rastvora mogu se pojaviti dopunski efekti
mijesanja. Ovi efekti se manifestuju u promjeni zapremine, entalpije, entropije,
Gibbsove funkcije (i drugih terl1lodinamickih velicina) u odnosu na algebarski
zbir tih istih velieina za ciste materije.
Ako se tokom mijesanja ne javljaju dopunski efekti (izuzev u
prornjeni entropije) tada je rijee 0 idealllim rastvorima. U svim drugim
slucajevima rijec je 0 realnim rastvorima. Homogen gasni rastvor se c:esto
oznacava i kao gasna smjesa.
217
14.1. SllStllv, molckulska masa i gasna konstanta SIll,jcsc
Idcalni gasovi pri mijcSanjll obrazujll idealnll gasnu smjesu. Sastav
lak ve odrcdujc se mascnim. zapreminsbm i molskim udjelima
komponcnata kojima sc istovremcno definise i njihova koncenlracija, Za jednu
Ie istu smjesu se maseni i zapreminski udjeli komponenata brJjcano razlikuju.
Maseni sastav smjese. Za visckomponentnu smjesu idcalnih gasvva, koji
tokom mijesanja medusobno hemijski ne reaglljll, llkupnll masu dajc al;ebarski
zbir masa pojedinih (A, B, ... N) komponcnata:
111=111" +IIl
B
+ .. +IIl
N
= Lm
k
.
k
(14.1)
Odnos mase komponente k prema masi smjese odreduje maseni udio Ie
komponente u smjesi:
iii
mk 0 01
gk =-10 ,maS./O. (14.2)
m
lz jednacine (14.1) neposredno slijedi da je zbir masenih udjela jednak jedinici:
Ako komponente medusobno ne reaguju tada za idealnu gasnu smjesu molski
bilans ima oblik:
1I=II
A
+Il
S
+ .. +II
N
=Lll
k

k
(14.3)
Polazeci od pozllatog masenog sastava moguce je izracunati srednju (prividnu)
molekulsku masu idealne gasne smjese. Tako iz definicije kolicine materije
slijedi da je molekuIska masa sn*se:
(14.4)
Ako se pojedine kolicine materije izraze masom i molekulskom masom tada ce
za srednju molekulsku masu smjese vaziti:
218
1(1eUlfiC ,1:,((,)1(('
(14.5)
-------- =---.
&
MA
Dobijcna vrijednosl srednje l1lolckulskc mase prakticno svodi osobine
visekomponentne sl1lJcse na osobine nckog cislog idealnoga gasa. To znaci da
sc nakon poznavanja oye velicine mogu odrediti svc ostale termodinamicke
velicine u kojima srednja Illolekulska masa ucestvuje. Tako se za gasl111
konstantll idealne gasne smjese dobija zavisnost:
R=
M
( 14,6)
Zapreminski sastav smjese. Zapreminski udio komponente u idealnoj gasnoj
smjesi odreduje se odnosom parcijalnc zapremine V
k
kompol1ente i ukupne
zaprernine V smjese:
'1 . - Vk(p,T) IOQ 101
I I " - " YO ./0.
V(p,T)
(14.7)
Da bi poredenje ovih zaprernina imalo termodinarnickog os nova i komponenta
i smjesa moraju biti istog pritiska i iste temperature.
Pomocu zaprerninskog udjela srednja molekulska masa idealne gasne smjese
izracunava se na slijedeci naCin:
M =!!.!.-= iliA +ms + ... +mN
11 V V
Mv Mv
VA M
A
+VsMS+"+V
N
M
N
V
='" MA +rsMs+ .. +INMN = l>k M,.
k
(14.8)
Na osnovu definieije molarne zaprernine idealnoga gasa i jednakosti
MAVA=MBvfj= ... =Mr-:;VN=Mv uslijedilo je skracivanje istoimenih clanova
jednacine (14.8). Na taj nacin dolazi se do zakljucka da je srednja molekulska
masa odredena zaprelllinskim udjelillla i molekulskim masama komponenata
smjese.
219
/('rlllodi//Ullliku 1 lL'rtllO/e/!llikll
POl1l0ClI srednJc mo\ekulske mase i gasne kOllstante (2.13) l110ze se
izraCllnati i niJcdllost gasilc kOllstallte idealnc gasile smjcsc:
( 14.9)
Uz P0l110C pozna tog zaprcminskog sastavu i gustine komponcnata. za gllstinll
idealne gasne smjese vaZice zavisnost:
III
P= V I'
p" . I A + :)[1 . r
B
+ .. p, . r, = I/\ . I;'.
,
(14.10)
Treba zapaziti da 1I izrazu (14.10) VA. VB .. I\,prcdstavljaj,l parcijalne
zapremine sn\iese. To znaCi da Sll llJlI11U pnpadajuce ,gustlt1e
ci<;tih l11aterija (PA, Po, .. . PN) odredene pritiskolll P i lel11peraturol11 T smjese.
Molski sastav smjese. U odsustvu hemijske reakcije izmedll. komponenata,
koliCina smjese odredena je algebarskim zbirom kolicina malenJa u smjesl. To
znaci da se iz molskog bilansa (14.3) neposredno izvodi zavisnost:
I1B I1N
1=-+-+ .. +-
(14.11 )
n II 11
U jednaCini (14.11) Jrolicina komponente, I1N, kolicinom smjese
odreduje molski udio komponente:
ili
x, = Xl 100, mol.%. (14.12)
II
Srednja molekulska masa idealne gasne smjese moze se izracunati i pomocu
molskog udjela, Xb i molekulskih masa komponenata (MA, MH, ... MN) na
slijedeCi nacin:
M = = ._+_I.J.IN,-'
n 11
= x
A
M
A
+xo M
Il
+",+XN MN =
(14.13)
= Ix, M,.
k
Izvedeni izrazi za molckulsku masu, gasnll konstantu i gllstinu idealne gasne
smjese pokazuju da je za viSekomponentni sistem potrebno znati sastav: To
znati mJseni, gb zapreminski, rk, i molski udjeJi, Xb predstavljaju vel.lcmc
intenzivnog karaktera polito se pomocll njih opislIje kvalitet razmatrane smjese.
220
li/cll/ne gO,I//C S!llfl'.le
Veza izmcdu 1I11lscnog i zapreminskog udjela. Tl.'hl1lcki proracuni ponekad
namecil potrebu preraclIl.avanja naCina izraza\'anja sastuI'U sl11Jl.'se iz jednog 1I
drugi oblik. Tako. izmedll zapreminskog i 111aSell0
6
udjela postoji z3visnost:
Ii =
i',(p,T\ 111, IUP.T) . JI, M
/(p,T) 11/ 1'(p.T) ,If /vl,
III,M. lVI, '1',(pJ) M
(14.14)
/I1M, M 1'(P.T)
gl'M
,
lednacina (14.14) pokazuje da zapreminski uelio nije jednak masenom udjelu u
visekomponentnoj smjesi. Razlog tome leii u Cinjenici da je Il10leklllska masa,
M, smjese razlicita oel 1110lekulskih masa komponcnata koje su obrazovale
IZllzetak od tog pravda Cine ekvimoiarne smjcse obrazoval:e od
komponenata iSle moleklliske mase. Mk.
14.2. Jednacina stallja ideahH' gasne
S obzirom na oelsustvo sila izmedll cestica istih i razlicitih
komponenata, Ie zanemarljivo male velicine tih cestica, moze se zakljllciti da
za svakll komponentu gasne vazi jednaCina stanja idealnoga gasa.
Haoticnim kretanjem cestica gasa obezbjedeno je prisustvo svake komponellte
u cjelokupnoj zapremini prostora u kojem se smjesa nalazi. [z toga se, ipak, da
zakljllciti da je pritisak svake komponente, u osnovi, manji od llkupnog pritiska
svih komponenata koje su obrazovale gasnu smjesll. Posto je pritisak gasa
rezultat elejstva cestica na povrsinu suda u kojem se gas nalazi proizilazi da za
idealnll gasnu smjesll vaii Daltonovo pravilo. Prema tom pravilu se svaka
komponenta u smjesi ponasa tako kao da se sama nalazi II zapremini koju
zauzima
Ukupan pritisak, p, idealne gasne smjese, rezultat je dejstva impulsa
sile svih prisutnih eestica komponenata, to jest:
P = PA + Ps + ... + PN = I p, ; v, T const.
,
(14.15)
U izrazu (14.15) PA .. .pN oznacavaju parcijalne pritiske komponenata. Pod
parcijalnim pritiskom, Pk> podrazumijeva se pritisak komponente koji bi bio
izmjeren da se u zapremini, V, koju zauzima sn\iesa, nalazi samo gasna faza te
komponente na temperaturi, T, Prema tome, za parcijalni pritisak mora
vaziti zavisnost:
111 R,T
P, _ k k
k - V
(14.16)
221
T(,I"IJloilillumika i IL'rlllu{ciJllika
gdje je sa IIlk oznacena masa, sa Ilk kolicina, a sa Rk gasna konstanta
komponente.
Daltonovo pravilo je potvrdeno eksperimentalnim putem za gasove
pod relativno niskim pritiskom. Ono se takode moze izvesti iz statisticke
termodinamike, a na bazi impulsa silc cestica gasa koje grade idealnu g"snu
smjcsu.
Idealna gasna smjesa se moze obrazovati, b r e n ~ teoretski, i na taj
nacin sto ce se pretpostaviti da komponenta zauzima zapreminu Vk tako da sc u
njoj nalazi samo izabrana individualna hemijska vrsta na pritisku p i
temperaturi T smjese. U takvom slucaju ee vaziti Amagatovo pravilo prema
kojcmje ukupna zapremina, V, smjese jednaka zbiru parcijalnih zapremina, Vb
komponenata:
V(p,T) = VA (p, T) + Ve(p, T) + ... + V" (p, T) = Iv, (p,T). (11.17)
Posto se svaka komponenta smjese ponasa kao idealan gas, proizilazi da ce za
svaku komponentu parcijalna zapremina biti odredena izrazom:
(14.18)
p p
I Daltonovo i Amagatovo pravilo pruZaju mogucnosti da se izvede jednacina
stanja za idealnu gasnu smjesu. Tako, iz jednacine (14.15) slijedi:
p
(14.19)
Ako komponente smjese medusobno hemijski ne reaguju tada vazi molski
bilans (14.3). KOrlstenjem te zavisnosti i njenom zamjenom na desnu stranu
jednacine (14.19) dobice se izrazjednaeme stanja idealne gasne smjese:
pV=n-RuT.
(14.20)
Pri zamjeni koliCine smjese masom prevesce se izraz jednacine stanja idealne
gasne smjese u oblik:
pV=mR-T.
(14.21)
KombinovanjemjednaCina (14.16) i (14.18) dolazi se do zakljucka daje:
(14.22)
222
/d('(I/II(, ga.llie .\l/lj('SC
Prema tome. parcijalni pritisak komponcnte proporclOnalan je zapreminskorn
udJClu te komponcntc u smjesi i ukllpnolll pritisku idcalllc gaslle smjese:
(14.23)
Isto tako, parcijalna zapremina komponentc proporeional1l3 je zapreminskom
udJelli te komponente u smjesi i zapremini idea Inc gasne smjese:
(14.24)
Dijeljenjcl11 izraza (14.18) sa izrazol11 jednacinc stanp idealne gasne smjese
(14.20) dobija se:
'i. = -,-c.:....:.-.:..
V(p,T)
(14.25)
Izvedena zavisnos' pokazuje da su zapreminski i molski udio !(ol11poncnte u
idealnoj gasnoj sl11jesi l11edusobno brojcano jednaki.
14.3. Specificna toplota idealne gasne smjese
Vee je reeeno da pri obrazovanju idealnc gasne smjese nisu prisutni
dopunski efekti mijesanja. To znaci da se unutrasnja energija idealne gasne
smjese moze odrediti kao algebarski zbir unutrasnjih energija komponenata
koje tu smjesu obrazuju:
V=IIl"U = VA + UB + ." + UN =I11A'lIA + mll'ull + .,. + IIlN'UN =
= IlA'M
A
'UA + flB"MIl'UB + ... + IlNM
N
lIN, (14.26)
Kako je kod idealnoga gasa specifiena unutrasnja energija, II, funkcija samo
temperature proizilazi da to mora vaiiti i za gasnu smjcsu obrazovanu od
takvih komponenata. Dakle, za idealnu gasnu smjesu promjenu unutrasnje
energije opisivace izraz:
(14.27)
dok ce za komponentu vaziti:
( 14.28)
S obzirom da za smjesu vaZl zavisnost (14.26) to ce promjena specificne
unutrasnje energije, dll, idealne gasne smjese biti:
(
I11A 111B I11N) I
dll = -c +_c + +-c dT = gc dT
vA vB'" vN . k vk .
m III III k
(14.29)
223
7i'l'llIodfl/ill/lika i IcmlOlehllikil
SlicniIl1 postupkol11 mole se izvesti i izraz za entaipIJu. Tako ce za entalpiju
idea Inc gasne smjcsc vaz.iti
H -11/.;' = H,\ + Hn+ ... + !-IN = 1!1.\h,\I-II/Il
h
ll +.
= IIAM
A
h
A
+ IInMIlhl! + .. + 1l,MN;',.
IIlN;'N =
(14.30)
Kao i unutrasnja energija tako i cntalpija idealnoga gasa zavisi samo od
temperature To zllaci cia se promjcna speci/lenc entalpije
smjese takode mole prikazuti samo kao funkcija temperature 1 to na shJedecl
ll'lcin:
dh= :;[g, c
p
' dT.
k
(14.31 )
JednaCine (14.29) i (14.31) pruzaju mogucnost detinisanja specificnih toplota
smjcse.
Tak0 ce za izohorsku mascnu specifiCtlU to;:Jlo!\l idealne gasne smjese valiti:
( 14.32)
Za izobarsku masenu specifitnu toplotu ideaIne gasne smjese zavisnost ')d
sastava smjese ima oblik:
Tn
Ig, c
r
' ;p=const.
k
( 14.33)
Zavisnost izobarske i izohorske zaprerninske specificne topIote ideaIne gasne
smjese od sastava smjese ima oblik:
C'=-o..._--
V
II', . c', ; p iii v = cons!.,
(14.34)
dok zavisnost izobarske i izohorske molske specificne toplote idealne gasne
smjese od sastava smjese ima oblik:
C
n
224
l>k . C
k
; P iii v const.
k
(14.35)
Idcalnl! gWl1c sill/esc

14.1 Pri nommlnom atmosferskom pritiskll ITllJesa se 0,06 mY argona,
temperature 15C, i 0,06 m
3
helijuma isle temperature. Naslala smjesa ima isti
pritisak i temperaturu. Odredi: zapremiull smjese, parcijalne pritiske
komponenata, parcijalne zaprernine komponenata, molske lIJjele, masene
udjele, gasnu konstantu smjese, specificne toplote sllljese i molekuIsku masu
smjese.
14.2 Gasna sastoji se iz: .5 kg argona, 10 kg helijllma i 15 kg azota.
Pritisak smjese je 210 kPa, a temperatura 60C. Odredi: moIekulsku masu
smjese, parcijalne pritiskL komponenata, parcijalne zapremine komponenata,
nmsene i molske udjcle komponenata, gasnu konstan'll smjese i sp.:cificne
toplote smjese.
14.3 Odredi velicine iz zadatka 14.2 za smjesu koja st' sastoji od: I kmol
ugljendioksida, I kmol kiseonika i 3 kmol azota.
14.4 Jedan kmol gasne sn1iese ima slijedeCi zaprerninski sastav: ugljendioksida
24%, metana 16'%, azota 56% i helijuma 4%. Kolika je masa svake
komponente? Koliki je maseni udio svake komponente? Odredi molekulsku
rnasu smjese.
14.5 Pet kg azota stanja 350 kPa i 150 e mlJesa se adijabatski sa 15 kg
kiseonika stanja 100 kPa i 70C. Odredi: konacnu temperaturu i konacni
pritisak, promjenu entropije, entalpije i unlltrasnje energije.
14.6 Izolovani rezervoar cvrstih zidova podijeljen je nepropusnom pregradom.
Na jednoj strani pregrade nalazi se I kmol ugljendioksida, na pritislcu p i
temperaturi T. Sa druge strane se nalazi 1 kmol azota, na istom pritisku i
temperaturi. Pregrada se ukloni i gasovi se u potpunosti izrnijesaju. Odredi:
unutrasnjll energiju, entalpiju i entropiju nastale smjese.
14.7 Rijesi zadatak 14.6 ako se tokom procesa rnijesanja dovede 20 kJ toplote,
a konacna temperatura je za 25% veca od pocetne temperature.
14.8 Srnjesa 0,25 kmoI ugljendioksida i 0,75 kmol azota ekspanduje
izentropski od stanja 560 kPa i 230 e, do pritiska 100 kPa. Odredi: konacnu
temperaturu, promjenu entropije i promjenu entalpije smjese.
14.9 U zatvorenoj boci zapremine I m
3
nalazi se 2,5 kg gasne smjese masenog
sastava: 70% azota i 30% metana, na pritisku 1,0 MPa. Odredi rnasu vode koja
mole da ohladi smjesu do 40 e, ako se sanm zagrije za 15C. Koliko kmol
azota irna u smjesi? Koliko prividnih kmoI irna smjesa?
14.10 Celicna boca rnase 25 kg napllni se sa 2 kg sn1iese azota i vodonika, pa
se zagrije na 80 e. Da bi se brle ohladila stavi se u dobro izolovanu pOSUdll sa
225
I CT1ll0(/illallliKIL I rerlllOrelllllKIl
0,0685 m
J
vode temperature 14C. Kada sc temperature izjednace, termometar
se stavi u vodu i pokaze 20C. Koliko se II bGci nalazi vodonika')
14.11 Maseni sastav svijetlecega gasa je slijedeCi: 7,47% vodonika, 31,92%
metaaa, 26,6% ugljenmonoksida, 17,35% ugljendioksida i 6,66% azota.
Smjesa se nalazi na pritisku 100 kPa i temperaturi 27C. Izracunaj: gasnu
konstantu smj..;se, prividnu molekulsku masu smjese, zapreminski sastav
smjese, parcijalne pritiske komponenata i gustinu smjese.
14.12 Zaprerninski sastav svijetlecega gas a je slijedeCi: 50'A, vodonika. 30%
metana, 15% ugljenmonoksida, 3% ugljendioksida i 2% azota. Kolika je gasna
konstanta i prividna molekulska masa smjese? Kakav je maseni sastav i gustina
smjese na temperaturi 25C i pritisku 0,1 MPa?
14.13 Produkti sagorijevanja u lozistu sastoje se iz slijedecih zapreminskih
dijelova: 10% 8% kiseonika i 82%. azota. Kolika je prividna
molekulska masa, gasna konstanta, maseni sastav, parcijalni pritisci i gustina
smjese na normalnim uslovima'?
14.14 Analiza produkata procesa sagorijevanja pokazala je slijedeci sastav na
zapreminskoj osnovi: azota 70%, ugljendioksida 15%, kiseonika 11 % i
ugljenrnonoksida 4%. Odredi: sastav smjese na masenoj osnovi, masu 0,2 m
J
smjese kod 100 kPa i 20C, kolicinu toplote potrebnu za zagrijavanje smjese
pri bmstantnoj zapremini od poeetnog stanja do 150C.
14.1.5 iz zadatka 14.14 komprimuje se u cilindru povratno adijabatski,
od JlliDCe1nog stanja do zapremine 0,1 m
3
Izracunaj konacnu temperaturu smjese
i rllli I>rocesa.
14.16 Dva izolovana rezervoara povezana su preko ventila. Rezervoar A ima
zapremiDu 5 m
3
i sadrii kiseonik kod 15C i 400 kPa. Rezervoar D ima
zapremiDu 35 m
J
i sadrii azot kod 35C i 150 kPa. Ventil se otvori i ostavi
otvoren dok nastala smjesa ne dode u homogeno stanje. Odredi konacni
pritisak i temperaturu i promjenu entropije za proces.
14.17 Gasna smjesa, zaprerninskog sastava 50% argona i 50% ugljendioksida,
nalazi se u cilindru kod 300 kPa i 150C. Gas zatim ekspanduje povratno
adijal"atski do 150 kPa. Odredi: konacnu temperaturu, izvrseni rad po kmol
smjese i promjene entropije argona i ugljendioksida tokom procesa.
14.18 Vodonik i azot mijesaju se adijabatski, u otvorenom sistemu, u odnosu 2
kmol vodonika na I kmol azota.vodonik ulazi kod 0,5 MPa i 20C, a azot kod
0,5 MFa i 200C. Pritisak nakon mijesanja je 0,49 MPa. Odredi temperaturu
smjese i ubpnu promjenu entropije po kmol smjese.
14.19 Razmotri kornpresiju smjese gorivo-vazduh u motoru sa unutrasnjim
sagorijevanjem. Pretpostavi da je gorivo etan, a maseni odnos mijesanja
vazduh-gorivo 15 prema I. Motor ima kompresioni odnos 9 prema I. Prije
226
lIIeo/lll' go.me .I/II/'.Il'
pocetka komprcsije pritisak II cilindru jc 88 kPa, a temperatura 35 DC. Odredi
pritisak i temperatUll.l nakon kompresije i rad komprcsije po kg smJcse.
14.20 Izolovani ,ezervoar zapremine 0,1 Ill' sadrii azol kod 200 kP i 250C
Ugljendioksid kod 600 k1)a i 90C teCt' kroz cijev u rezervoar dok pritisak u
njemu ne poraste na 400 kPa, kada se venti I zatvori. Izracunaj konacnu
temperaturu u rezervoaru i promjenu cntropije za proces.
14.21 Azot u kolicini od 0,79 kmol kod 100 kPa i 25 "C, odvojen je
membranom od 0,21 kmol kiseonika kod 100 kPa i 25C Membrana prsne i
gasovi se mijesaju adijabatski, formirajuci homogellll smjesll istog pritiska i
temperature. Odredi povratni rad i l1epovratnost ovog procesa. Odredi
minimall1i rad potreban za razdvajaqje lHstaie smjese kod datih llslova.
14.22 Gasna smjesa, molskog sastava 75% etilena i 25%, etana, ulazi u
kompresor kod 35C i 0,5 MPa, sa protokom 0,0125 lll'/s. Korr:presor trosi 10
kW snage, a smjesa izlazi kod 65C i 2 MPa. Odredi maseni protok i
oslvbodcl1u toplotu iz kompresora.
14.23 Dva izolovana rezervoara, AiD, zapremina po 0,02 m), povezani su
preko ventila. Rezervoar A sadrii metan kod 25C i 24 MPa, a rezervoar i3
ugljendioksid kod 25C i 1,4 MPa. Venti I se otvori i metan brzo teee iz Au D,
dok pritisak u A ne opadne do 17 MPa, kada se ventil zatvori. Pod
pretpostavkom da rezervoar D sadrzi homogenu smjesu u konacnom stanju, a
rezervoar A sarno metan, odredi konacnu temperaturu u A i konacnu
temperaturu, pritisak i sastav u D. Navedi svaku dodatnu koriStenu
pretpostavku u analizi.
227
Tcnllo!lill<lll1ika i Icrl/1o!ehllika
228
Sago, tjcw/IIje iii i::guranic gOrll'a
15. Sagorijevanje iii izgaranje goriva
15.1. Karakteristike i elementarni sastav goriva
Knjiga iz termodillarnike llije mjesto za detaljan tretman goriva.
Medutim, neko znanje 0 njima je neophodno da bi se mogao razmatrati proces
sagorijevanja, pa je ovo poglavlje posvecello kratkoj diskusiji nekih
ugljovodonicnih goriva. Verina goriva se moze svrstati u jednu od tri sIijedece
kategorije: ugalj, tecni ugljovodonici i gasoviti ugljovodonici.
Verina tecnih i gasovitil, ugIjovodonicnih goriva su smjese rnnogih
razliCitih ugljovodonika. Na primjer, benzin se sastoji prvenstveno od smjese
od oko cetrdeset ugljovodonika, dok su rnnogi drugi prisutni il veoma malim
kolicinama. Pri diskusiji ugIjovodonicnih goriva, dakle, odredena paznja treba
se posvetiti najvaznijim famiIijama ugljovodonika, koje su sumirane u tabeli
15.1.
Tabela 15.1 Karakteristike nekih familija ugljovodonika.
Familija Formula Struktura Zasicen
Parafmi C n H n ~ Lanac Da
Olefmi C
n
H
2n
Lanae Ne
Diolefini C
n
H
Zu
_
2
Lanae Ne
Naftaleni CuH2n Prsten Da
Aromati
Benzen C
II
H
1n
_
6
Prsten Ne
Naftalen CnH2n_12 Prsten Ne
Treba definisti tri karakteristike ugljovodonika. Prva se odnosi na
strukturu molekule. Vazni tipovi su prstenaste i lancane strukture. Razlika
izmedu ove dvije strukture prikazana je na slici 15.1. Ista sIika ilustruje
definiciju zasicenih i nezasicenih ugIjovodonika. Nezasiceni ugljovodonik ima
dva iii viSe susjedna atoma ugljenika vezana dvostrukom ili trostrukom vezom,
dok su kod zasicenog ugljovodonika svi atomi ugljenika vezani jednostrukom
vezom. Treca karakteristika koju treba definisati je izomer. Dva ugljovodonika
sa istim brojem atoma ugljenika i vodonika a razlicitim strukturama nazivaju se
izomerima. Dakle, postoji nekoliko razlicitih oktana (CgH
1s
) od kojih svaki ima
8 atoma ugljenika i 18 atoma vodonika, ali svaki ima razliCitu strukturu.
229
I enllOml1(1l1/l/W I termotelll1l1({l
II II
"-
/
II II II II II C
"-
/
"-
/
II C - C C II II - C C
-
C - C - II C c
/
"-
/
"-
H Ii II II II II H II II (' II
/
"-
II II
lanac 1k:71lSiccn Lrnac zasiccn Prsten lH!"icen
Slika 15.1 Molekulska struktura nekih ugljovodonicnih goriva.
RazliCite familije ugljovodonika idel.tifikuju se zajednickim sufiksom.
Nazivi jeduyenja koja saCinjavaju farniliju parafina zavrsavaju na "an" (1(ao
propan, oklan). Slicno, nazivi jedinjenja koja sacinjavaju farniliju olefina
zavrsa\"aju na "ilen" iii "en" (kao propen i okten), a nazivi jedinjenja iz familije
diolefinl> zavrsavaju na "dien" (kao butadien). Familija naftena ima istu
bemijsku formulu kao farnilija olefina, ali Una prstenastu a ne lancanu
strukturno Ugljovodonici iz farnilije naftena nazivaju se doclavanjem prefiksa
"ciklo" (kaociklopentan).
FamiJija aromata ukljucuje seriju benzena (CnH2n
6
) i seriju naftalena
(C.H
2u
_
12
)' Serija benzena ima prstenastu strukturu i nezasicena je.
Alloholi se ponekad koriste kao gorivo u rnotorima sa unutrasnjim
sagorijevaJ!em. Karal"1eristika farnilije alkohola je u tome sto je jedan
TGdonika Zlllllijenjen OH radikalom. Tako je metil alkohol, takode poznat I kao

Vr.tina tecnm ugljovodonicnih goriva su smjese ugljovodonika koji su
iZvedeni .iz sirove nafte procesom destilacije i krekovanja. Tako se iz date
move naiie moze proizvesti mnogo razlicitih goriva, rnedu kojima su
najpoznatiji: benzin, kerozin, dizel gorivo i loz-ulje. Svako od
proizvodi se sa razliCitim gradacijama i svako je sacinjen? od. veliko.g
IlIZlicitih ugljovodonika. VaZna razlika izmedu oVlh gonva Je destdaclOna
kriva, slika 15.2. Destilaciona kriva se dobija laganim zagrijavanjem uzorka
goriva dok OlIO ne ispari. Para se zatim kondenzuje a kolicina mj.eri.
Isparljiviji ugljovodonici isparavaju prvi, pa temperatura nelsparenog dlJela
llISte tokomprocesa. Destilaciona kriva, koja predstavlja zavisnost temperature
oeisparenog dijela od koliCine kondenzovane pare, je pokazatelj isparljivosti
gonva.
230
,)lIgorljt:vanjL' III lzgarallJe gOl"lI'1I
360 ,
320
280
:,
1
I
: j I
Ii]
% I
240
u
0
g'
200
i3
<l)
0-
S
160
120
L
,
i. L
i
L
V

i
/
L+--1
i
i
I
LV
I !
,
! I
L
,
I i I
I
,
/:
,
,
I
lVi
I
I
I
i
!
jt/
1
i

I
I
80
/'
i-"""
I
I
I
I
I
I
I
V
I I
,
40
/
I
I
/
20
Prva kap
1
40 60
Cistoca, %
1
80

Krajnja tatka
SUka 15.2 Tipicne destilacione krive neldh ugljovodonicnih goriva.
Pri proucavanju procesa sagorijevanja tecnih goriva prakticno je
izraziti sastav preko jednog ugljovodonika, cak i ako se radi 0 smjesi mnogih
ugljovodonika. U tom kontekstu, benzin se obicno smatra oktanom, CsH IS, a
dizel gorivo dodekanom, C12Hz6 Sastav ugljovodonicnog goriva moze se
takode izraziti i preko sadrzaja ugljenika i vodonika.
Dva prirnama izvora gasovitih ugljovodonicnih goriva su izvori
prirodnoga gasa i neld procesi hernijske industrije. U tabeli 15.2 dat je sastav
nekih gasovitih goriva. Glavni sastojak prirodnoga gasa je metan, koji ga
razlikuje od proizvedenoga gasa.
231
Terll1ot/il1Wllikll i lermote/1I1ika
Tabela 15.2 Zapreminska analiza nekih tipicnih gasovitih goriva.
Gas iz Coke-
RazliCiti prirodni gasovi bitumin. Vodeni gas Ovenov
Sastav A B C D ug\ja gas
Metan 93,9 60,1 67,4 54,3 3,0 10,2 32,1
Elan 3,6 14,8 16,8 16,3
Propan 1,2 13,4 15,8 16,2
Butan
plus' 1,3 4,2 7,4
Eten 6,1 3,5
Bellzen 2,8 0,5
Vodonik 14,0 40,5 46,5
Azot 7,5 5,8 SO,9 2,9 8,1
Kiseonik 0,6 0,5 0,8
Ugljen-
monoksid 27,0 34,0 6,3
Ugljen-
dioksid 4,S 3,0 2,2
W J U ~ bUlan 1 sve Idc uglJovodOlllke.
15.2. Proces sagorijevanja goriva
Proces sagorijevartia predstavlja oksidaciju sastojaka goriva koji se
mogu oksidovati, pa se moze predstaviti hemijskom jednacinom. Tokom
pmcesa sagorijevanja masa svakog elementa ostaje ista. Dakle, pisanje
hanijske jednacine i rjeSavanje problema koji ukljucuju kolicine razlicitih
smojaka zasniva se na odrZanju mase svakog elementa. Sve pocetne materije
Ja;e uCestvuju u procesu sagorijevanja nazivaju se reaktanti, a materije koje
mstaju kao rezultat procesa sagorijevanja nazivaju se produkti. Kratak pregled
00g problema, a posebno njegova primjena na proces sagorijevanja,
pn:zentiranje u ovom poglavlju.
Prvo ee se razmotriti reakcija ugJjenika sa kiseonikom:
(15.1)
Ova jednacina zna6 da jedan kmol ugJjenika reaguje sa jednim kmol kiseonika
dajuCi jedan kmol ugljendioksida. To takode znaCi da 12 kg ugljenika reaguje
saJ2 kg kiseonika formirajuci 44 kg ugljendioksida:
12 kg C + 32 kg O2 == 44 kg CO2, (15.2)
Am se jednacina (15.2) ponmozi sa cl12, konacno se dobije:
232
32 44
ckgC+- c/.",O, =-ckgCO,
12 b. 12 .
( 15.3)
Kada se spaJjuje t'gljo\odonicno gorivo. pored ugljenika oksiduje I
vodonik. Analogno jednacinama za sagorijevanje ugljenika, i jednacine za
sagorijevanje vodonika mogu se izraziti na slijedeci nacin:
odnosno:
i konacIlo:
1
H,+-O,=1-tO,
. 2' .
16 18
hkgH, +-11 kgO, =-11 kg H,O
. 2 . 2 .
I za treci gorivi e\emenat iz goriva, sumpor, analogne jednaCine glase:
32 kg S + 32 kg O
2
= 64 kg S02,
s kg S + S kg O2 = 2s kg S02'
(15.4)
(15.5)
(IS.6)
(IS. 7)
( IS.8)
(IS.9)
Na osnovu stehiometrijskih jednacina sagorijevartia gorivih
komponenata iz goriva, jednostavnim sabiranjem pronalazi se minimalno
potrebna koliCina kiseonika:
32 16
O =-c+-h+s o
mm 12 2
(IS.IO)
U jednaCini (15.10) (- 0) je koliCina kiseonika koja se po elementarnoj analizi
vee nalazi u gorivu i za toliko je potrebno dovesti manje kiseonika za
sagorijevanje.
Ako se jednacina (IS.10) podijeli molekulskom masom kiseonika
M=32 i pomnozi sa 22,41 nm
J
Ikmol, dobiee se ista vrijednost, ali izrazena u
zapreminskimjedinicama:
OmiJ1 = 1,868'c + S,603'h + 0,700'.1' 0,700'0, nm) /kg goriva. (15.11)
Medutim, u veCini procesa sagorijevanja kiseonik se dovodi u obliku vazduha,
a ne kao cisti kiseonik. Sastav vazduha na molskoj oSllovi je priblizno: 21 %
kiseonika, 78% azota i 1 % argona. Pretpostavice se da azot i argon ne
ucestvuju u hemijskoj reakciji. Oni odlaze na istoj temperaturi kao i ostali
233
Il'lf/U(/IIl(IIIlIfH/ I IC'"I(JICfllllf\1I
produkti, pa podliJcZl; pllJI1ljeni stanja ako su produkti na temperaturi razlieitoj
od pocctl,e tcmperature \ a7duha. Treba istaci da pri visokim lemperaturama,
koje se postiZll II motorima sa unutrasnj im sat;orijcvanjem, u stvarnosti dolazi
do neke reakcije izmedll azota i kiseonika. sto jc i llzrok problema zagadenja
vazduha azotnim oksidlma. U proraeunima sagorijevanja. koje ukljucuje
vazduh, argon 5e obieno zanemaruje, pa se smatra da je vazduh, na
zaprcminskoj osnovi, sastavljen od 21 % kiseonika i 79
%
azota. Kada sc
napravi ova prctpostavka, azot se ponekad nazi va "atmosferskim azotom".
Atmosferski azot ima molekulsku masu 28,16 (sto uzima u obzir argon) u
poredenjll sa 28,013 za cisti azot. Ova razli:,a se neee praviti u tekst:l, pa ce se
nadalje smatrati da je 79 procentni azot cisti azot.
BuduCi da kisconika u vazduhu ima 23% po masi, iii 21 % po zapremini, to je
minimalno potrebna kolicina vazdllha za sagorijevanje:
z . = Omm :=
mm 0,23
z . '" min
nun 0,21
32 16
c+-II+s-o
12 2 , kg/kg goriva,
0,23
1,868c+5,60311 +0,700.1' - 0,700'0, kg/kg goriva.
0,21

(15.13)
Minirnalna kolicina vazduha koja obezbjeduje dovoljan kiseonik za
potpuno sagorijevanje ugljenika, vodonika i mnogih drugih elemenata goriva
koji mogu oksidovati, naziva se "teoretski vazduh". Kada se potpuno
sagorijevanje postigne sa teoretskim vazduhom, produkti ne sadrze kiseonik. U
paksi je nadeno da se potpuno sagorijevanje neee postici ukoliko koliCina
dovedenog vazduha nije nesto veca od teoretske kolicine, jednostavno zato sto
je nemoguce do svake cestice goriva dovesti idealnu kolicinu vazduha.
Kolicina vazduha stvamo dovedena izrazava se u procentima teoretskog
vazduha. Tako 150% teoretskog vazduha znaCi da je stvamo dovedena kolicina
vazduha 1,5 pula veca. od teoretskog vazduha. KoliCina vazduha stvamo
dovedenog moie se lakode izraziti preko procenta suviska vazduha. Suvisak
vazduha je koliCina dovedenog vazduha iznad teoretskog vazduha. Tako je
150% teoretskog vazduha ekvivalentno 50% suviska vazduha. Tennini
teoretski vazduh i suvisak vazduha su u tekucoj upotrebi.
Ako je Zmin teoretski vazduh, onda je stvamo dovedena koliCina vazdllha:
(15.14)
gdje je A koeficijent suviska vazduha.
Koristeci se i dalje stehiometrijskim jednacinama sagorijevanja, a i
jednacinama za potrebnu kolicinu vazduha, odreduje se i kolicina produkata
sagorijcvanja (dimnih gasova):
I
_____ {II '<I.!,UIUlljC gon\'u
44 18
c +-./i + 2s +11 + 11+0.77
12 2
, kg kg gori\a. ( 15.15)
U jednacini (15.15) prvJ tri clana n3 desnoj strani S:l produkti sagorijevanja
CO2, H20 I S02' ShJedeodva clana (/I i II, azot i vlaga) su elementi kOJi ne
ucestvllJu u reakclJI sagoflJcvan.la. nego direktno iz sasta\a goriva prelaze u
sastav produkata sagorijevanja. Posljednji clan na desnoj strani oznacava
neminovni sastojak \'azduha azot (77"/" po masi). koji je zajedno sa kiseonikom
doveden u proces.
Stvarna kolicina dimnih gasova. kada se proces odvija sa suviskom
vazduha, iznosi: .
(15.16)
Iste kolicine izrazavaju se i u nm
3
, 5(0, analogno opisanom nacinu pretvaranja,
daJe: .
Vmin = 1,868c + 11,205'11 + 0,700'.1' +
+ 0,800'/1 + 1 ,245'w + 0,79'Z
m
,n, nm
3
/kg goriva. (15.17)
15.3. Toplotna moe iii entalpija sagorijevanja
Entalpija sagorijevanja, hRP, definise se kao razlika izmedu entalpije
produkata, hr, I entalplJe reaktanata, h
R
, pri potpunom sagorijevanju pri datoj
temperaturi i pritisku, to jest:
hRP = LIl, .[/<' +Jhl- Lllu +Jhl..
P R
(15.18)
Uobieajeni parametar za izrazavanje entalpije sagorijevanja je jedinica
mase goriva, iii kmol goriva.
Tabelirane vrijednosti entalpije sagorijevanja goriva obicno su date za
temperaturu od 25C i pritisak 0,1 MPa.
Unutrasnja energija sagorijevanja definise se na sliean naein:
URP = LIl, 'V<' +Jh
P
p11-Lllu .[h,"+Jh-pvl. .(15.19)
R
235
Tcrlllotiil1{[lIlika i lerlllOleiIllikll
Kada sc svi gasoviti konstituenti mogu smatrati idealnim gasovima, te
kada jc zaprcmina tccnih i cvrstih konstitllcnata zanemarljiva U O('nOSli na
zapreminu gasovitih konstitucnata, prethodna relacija za liRp redukuJe sc do:
(15.20)
Cesto sc koristi tcrmin "toplotna moe" iii "tOplot1 rcakcije". Radi se,
dakle, 0 top loti koja se prenese iz komore za sagorijcvanje tokom sagorijevanja
iii reakcije pri konstantnoj temperaturi. U slucaju procesa pn konstantnom
pritisku, 'iz prvog zakona termodinamike se moze zakljuciti da to odgovara
negativnoj entalpiji sagorijcvanja. Iz tog razloga ovaJ prenos toplote se
ponekad nazi va izobarska toploUla moe za proces sagoflJevanJa.
U slucaju procesa pri konstantnoj zapremini prenos toplote je jednak
negativnoj unutrasnjoj energiji sagorijevanja. Ona se ponekad nazlva Izohorska
toplotna moe u slucajll sagorijevanja.
Kada se koristi termin toplotna moe treba razlikovati "gornju" i
"donju" toplotnu moe. U produktima sagonjevanja voda moze biti u parnoj,
tecnoj, iii evrstoj fazi, 5to zavisi od temperature I produkata
sagorijevanja. (iornja toplotna mee je pre nos toplote kada Je teena H20 u
produktima, a donja toplotna moe je prenos toplote kada Je parovlta H20 u
produktima.
15.4. Temperatura adijabatskog plamena
je dat proces sagorijevanja koji se odvija adijabatski i bez rada
iIi promjena kinetieke iii poteneijalne energije. Za takav proees temperatura
produkata se nazi va temperatura. .plamena ... Uz
pretpostavku da nema rada niti Iii potenelJalne energlJe .to
je maksimalna temperatura koja se moze postlel za date reaktante, Jer bllo
kakav prenos toplote sa reagujueih matenp I bllo kakvo nepotpuno
sagorijevanje imaee tendenciju snizenja temperature produkata.
Za dato gorivo i dati pritisak i temperaturu reaktanata, maksimalna
temperatura adijabatskog plamena koja se. moze postici je sa
stehiometrijskom smjesom. Temperatura adlJabatskog plamena se
kontrolisati koliCinom koristenog suviska vazduha. To je vazno, na pnmJer, u
gasnim turbinama, gdje je maksimalna dozvoljena temperatura odredena
metalurskim ogranicenjima, pa je preclzna kontrola temperature produkata
vcoma znaeajna.
236
Sagorljcmuje iii "'::gart/Ilje gOrll'{f
15.5. Kontrola procesa sagorijevanja
Sagorijevanje, kao i svaki drugi slvarni proces u termodinamici, tece
sa vise gubitaka. Tu je u prvOIl1 redu gubitak sall10ga goriva, koje dijelom
prop ada sa pepelom, a dijeloll1 se kao cad gubi sa dinmim gasovima. Ti se
gubici uglavnom svode na ugljenik iz goriva Uer su drugi gorivi eiementi lakse
sagorivi), pa je uobicajello koristenje sJijedecih oznaka:
a'c, kg/kg, kolicilla ugljellika koja slvarno izgori,
(I - a)'c, kg/kg, koliCina ugljenika koja se gubi.
Povezano opel sa ugljeniko1l1 jesle i ll1oguenost njegovog nep0tpunog
sagorijevanja umjes;o u CO
2
on sagorijeva u CO i daje mallje toplole. Kada
je kolicina dovedenog vazduha manja od teoretski potrebnog vazduha,
sagorijevanje je nepotpuno. Ako postoji samo mali deficit vazduha, ouda se
obicno nesto ugljl'nika veil' sa kisl'onikorn formirajuei ugljelU110noksid (CO)
umjesto 'lgljendioksida (C0
2
), Ako je kohCina dovl'der:og vazduha znatno
rnanja ud tl'oretskog vazduha, u produktima sagorijevanja se mogu pojaviti
odredene koliCine ugljovodonika. Cak i kada se dovede neb suvisak vazduha
mogu se pojaviti male kolicine ugljcnmonoksida, a tacna kolicina zavisi od
vise faktora, ukljucujuei mijesanje i turbulenciju tokom sagorijevanja.
Teoretski postoji mogucnost da nesagoreni ostanu Hz, CH4 i neki drugi gorivi
clementi, ali se zbog njihove lahkoee sagorijevanja to rijetko desava.
NajveCi gubitak u procesu sagorijevanja je toplota samih dirnnih
gasova, koji odlaze u dirnnjak sa temperaturom od, na primjer, 150C iii
slicno. Vise je prakticnih razloga da se ne ide na veee iskoristenje toplote iz
dirnnih gasova i time postizanje nize izlazne temperature. Neki od tih razloga
su: suvise mala temperaturna razlika izml'du dimnih gasova i, na prirrUl'r, vode
koja se grije, pa bi trebala velika povrsina za razmjenu toplote; daljnjim
sniiavanjem temperature iz dirnnih gasova bi se kondenzovala vlaga, a sa njom
i S02, cime bi nastala sumporasta iii sumporna kiselina, koje vrlo korozivno
djeluju na materijale kotla itd. Ako sl', medutim, vee ne moze sniziti
temperatura izlaznih gasova, tada sl' barem nastoji da im koliCina bude sto
manja, a to sl' postize sagorijevanjem uz minimalni suvisak vazduha.
lz toga se lahko zakljucuje da jl' kontrola procesa sagorijevanja vatan
preduslov za njegovo praeenje i optimalno odvijanje. Ne ulazeCi u sarnu
tehniku mjl'renja pojedinih parametara goriva i dirnnih gasova, proces
sagorijevanja u opstem slueaju moze se prikazati kao na slici 15.3.
Na slid su sa COlo CO itd. oznacene pojedine komponente u dirnnim
gasovima, a to su ujedno i zapreminski udjeli tih komponenata. Buduei da se
njihovo stvarno odredivanje izvodi pri temperaturi okoline, kada je prakticno
sva vodena para iz dirnnih gasova kondenzovala, to su udjeli CO
2
, CO itd.
svl'deni na Inm
3
suhog dinmoga gasa, pa je:
237
7i:nllodll/(lIl1ika i /crmolcilllik(/
(15.21 )
Sasvim razumljivo, stvarna vlaz.nih dimnih gaso\'u, koji nastaju
sagorijevanjem I kg goriva, bite:
V," V,u" ., (11,205'/7 + 1,245'\\'), nI11
1
/kg.
(15,22)
Dimni
--.. ---' .--- CO. CH.,_
SO,.O,.N,. H,
Loziste ------44l--
Gori\O
Izolacija
",!I,s.n, a, a, II'
Resetka ----!,L,4--.,:
Vazduh Vazduh, Z,,,
Pepeo,a
Neizgoreni ugljenik. (l-u)c
Slib 15.3 Bilans materija u stvarnom procesu sagorijevanja,
Za prikazani proces sagorijevanja na slici 15,3, u stanju, moraju
biti zadovoljena slijedeca dva bilansa - bilans uglJemka I bilans azota.
Bilans ugljenika:
.5:....,22 41
12 '
c
V I ,(CO, +CO+CH
4
)-(I-a),-22,41,
.' . 12
odakleje:
1,868a' c 3
V = , lUll !kg,
,,,h CO + CO + CH
2 4
(15,23)
Ulazna kolicina ugljenika c, kg/kg, podijeljena je njegovom molekulskom
masom M= 12 i pomnozena sa 22,41 da bi se dobila vrijednost u nm
3
/kg,
Bilans azota:
238
S(/gori/c\'IIll/c iii i::garall/c gOU\'1l
odakle jc kocficijent suviska vazduha:
/I. = V"',, ' N, - 0,800 . 11
0,792"""
gdjc je minima Ina potrebna koJicina vazduha za sagonjevanje:
Z = D
nlm
""" 0,21
(1,868c + 5,603' II + 0,700 s 0,700 0) 1
, nm/kg.
0,21
( 15.24)
(15,25)
Slicno kao prijc, kolicina azota iz goriva 11, kg/kg, pretvorcna je u nm1/kg
dijeljcl*m sa M=28 i mnozenjem sa 22,41.
Ako se izjednacine (15,23) V,uh uvrsti ujednaCinu (15.24), u kojoj se
jos i 2",in uvrsti iz jednacine (15,13), dobice se izraz za koeficijent fUviska
vazduha:
1,868, a ' c ' ___ N"",2__ _
/1.= CO2 +CO+CH.
0,79, (1868, c + 5 603, h + 0 700 5
, ,
0,800'/1
(15.26)
0,700' 0)
Kao sto sc vidi, ovaj vazni pokazatelj pwcesa sagorijevanja moguce je naci
poznavajuci elementami sastav goriva i sastav suhih dirnnih gasova, Svakako,
posebnim mjerenjima iIi iz iskustva, potrebno je znati i koeficijent a,
iskoristeni dio ugljenika iz goriva.
Problemi
15.1 Butan sagorijeva u prisustvu vazduha, Analiza produkata sagorijevanja
dala je slijedeci (na suhoj osnovi) zapreminski sastav; ugljendioksida 7,8%,
ugljenmonoksida 1,1%, kiseonika 8,2% i azota 82,9%. Odredi procenat
teoretskog vazduha koristen u ovom procesu sagorijevanja,
15.2 Ugljovodonicno gorivo sagorijeva u prisustvu vazduha, Analizom
produkata sagorijevanja dobijen je slijedeci (na suhoj osnovi) zapreminski
sastav: ugljendioksida 10,5%, kiseonika 5,3% i azota 84,2%. Odredi rnaseni
sastav goriva i procenat teoretskog vazduha koristen u ovom procesu
sagorijevanja.
239
T('rllludill({lIIika i /('rlllo/('ll1lika
15.3 Oktan sagorijeva sa teoretskim vazduhom u procesu pri konstantnolll
pritisku. 100 kPa. a produkti sagorijevunja se hladc do 25 cc. Koliko kilograma
vode kondcnzujc po kg Pretpostavi da vazduh ima relativnu vlaznost
90%. temperaturu 25C i pritisak 100 kPa. Koliko ce kilograma vode
kondenzovati po kg goriva kada se produktl sagorijevanja ohlade do 25C?
15.4 Razmotri proces sagorijevanja gasa dc)bijenog gasifikacijom
bituminoznog uglja (tabela 15.2) sa 130'X, teoretskog vazduha i kod pritiska 0,1
MPa. Odredi tacku rosista produkata sagorijevanja. Koliko ce kilograma vode
kondcnzovati po kg goriva, ako se produkti sagorijevanja ohlade 10C is pod
temperature rosista?
15.5 Motor sa unutrasnjim sagorijevanjem sagorijeva teeni oktan i koristi 125;',
vazduha. Vazduh i gorivo ulaze kod 25C, a produkti sagorijevanja
napustaju motor kod 900C. U motoru 85% ugljenika izgara u ugljendioksid,
ostatak 1I ugljenmonoksid. Toplotni tok sa ovog motor" jednak Je radu kOJI
izvrsi motor. Odredi snagu motora ako u njel11u sagorijev<J 0,005 kg/s gonva I
sastav i rosiste produkata sagorijev2l1ja.
15.6 Prirodni gas, koji se sastoji iz 80% metana i 20% etana (na zapreminskoj
osnovi), sa;sorijeva sa 150% twretskog vazduha. Toplota prelazi. sa produkata
sagorijevanja dok im temperatura ne dostigne 700 K. Gonvo ulaZl u komoru za
sagorijevanje kod 25 e, a vazduh kod 400 K. Odredi prenesenu toplotu po
kmol goriva.
15.7 Teeni etanol sagorijeva sa 150% teoretskog kiseonika. Reaktanti ulaze u
komoru za sagorijevanje kod 25C, a produkti se hlade i izlaze kod 65C i 0,1
MPa. Izracunaj prenesenu toplotu po kmol etanola. Entalpija nastajanja tecnog
etanolaje -277,634 MJ/kmol.
15.8 Teeni oktan ulazi u komoru za sagorijevanje turbomotora kod 25C, a
vazduh ulazi iz kompresora kod 500 K. Zna se da 98% ugljenika iz goriva
izgara do ugljendioksida, a ostatak izgara u ugljerunonoksid. Koja ce kolicina
suviska vazduha biti potrebna, ako se temperatura produkata mora ogral1lclti na
1100 K?
15.9 Gasoviti propan temperature 25 e m.ijesa se sa vazduhom temperature
400 K i sagorijeva sa 300% teoretskog vazduha. Kolika je temperatura
adijabatskog plamena?
15.10 Gasoviti propan temperature 25C mijesa se sa vazduhom temperature
400 K i sagorijeva. Koliko je potrebno teoretskog vazduha, ako se zeli postiCi
temperatura produkata 1200 K? Pretpostavi da je proces adijabatski i da je
sagorijevanje potpuno.
15.11 Kolika se greska pravi ako se temperatura adijabatskog plamena u
zadatku 15.9 racuna sa konstantnim specificnim top Iota rna svih ucesnika?
240
SagcrU(,l'IIlIje iii i::.gartlllje gorim
15.12 Prirodlli gas B iz tabele 15.2 sagorijc\'a sa 150'% teoretskog vazduha.
lzracunaj temperatum adijabatskog plamena za potpuno sagorijevanje. ako je
temperatura reaktanata 25C.
15.13 Sumpor ila 25C sagorijeva sa 50'Yo suviska \azduha. Vazduh je na
temperaturi 400 K. Izracunaj temperaturu adijabatskog plamena, pod
pretpostavkom da say sumpor izgara 1I slImpordioksid. Entalpija nastajanja
sumpordioksiua je -296,831 MJ/kmol. Izobarska specificna top Iota
sumpordioksida nijenja se sa tempcraturom.
15.14 Gasoviti acetilen kod 25C i 0,1 MPa sagorijeva 1I baklji. Izracunaj
temperatum plamena, ako acetilen sagorijeva sa 100% teoretskog vazduha kod
25C odnosllo sa 100% koretskog kiseonika kod 25 CC.
15.15 Smjesa 20% metana i 80% elana, na molskoj 05110\'i, prigusuje se od 65
e I 10 MPa do 100 kPa, pa uvodi u komoru za sagorijevanje gdje potpuno
sagorijeva sa vazduhom, koji ulazi kod 400 K i 100 kPa. Kolicina vazduha je
takva da produkti sagorijevanja izlaze kod 1200 K i 100 kPa. Pod
prctpostavkom da je proces sagorijevanJa adijabatski i da se sve komponente
ponasaju kao idealni gasovi, osim goriva, odredi potrebni procenat teoretskog
vazduha i temperatum rosista produkata.
15.16 Izraeunaj entalpiju sagorijevanja prirodnoga gasa D iz tabele 15.2, kod
25 e, ako je voda u produktima sagorijeval1ja u obliku pare odnosno u obliku
tecnosti.
15.17 Odredi entalpiju nastajanja tccnog benzena na 25C. Teeni benzen na 25
e sagorijeva sa vazduhom kod 500 K. Produkti sagorijevanja se hlade do 1400
K i imaju slijedeci (na suhoj osnovi) zapreminski sastav: ugljendioksida 10,7%,
ugljenmonoksida 3,6%, kiseonika 5,3% i azota 80,4%. Izracunaj prenesenu
toplotu po kmol goriva tokom procesa sagorijevanja.
15.18 Jedan kmol ugljenika kod 25C i 0,1 MPa i dva kmol kiseonika kod 400
K i 0,1 MPa ulaze u komoru za sagorijevanje. Produkti sagorijevanja napustaju
komoru kod 1400 K i 0,1 MPa. Odredi prenesenll toplotu po kmol goriva, pod
pretpostavkom daje proces sagorijevanja potpUI1.
15.19 Metanol sagorijeva sa 120% teoretskog vazduha kod 150 kPa, nakon
cega produkti sagorijevanja pro laze kroz izmjenjivac toplote gdje se ohlade do
50C. Odredi prenesenu toplotu po kmol goriva, pod pretpostavkom da je
proces sagorijevanja potpun.
15.20 Gasoviti propan sagorijeva kod 0,1 MPa i 25C sa teoretskim vazduhom
kod 0, I MPa i 25C. Sagorijevanje je potpuno, a produkti odlaze kod 25C.
Odredi prenesenu toplotu po kmol goriva.
15.21 Smjesa butana i 150% teoretskog vazduha ulaze u komoru za
sagorijevanje kod 25C i 150 kPa, a produkti sagorijevanja izlaze kod 1000 K i
241
/ ('nliOlilllllllllliil I [('rlllo/cilllllill
15\) k1'a. Odredi prcncscnll loploll! 11 komon: za sagonje\anjc pO Kmol bulJna.
pod pn:lposlUvkol11 da jc proccs sagonjc\'anja potpun.
15.22 Razll10tri cilindar Ottovog 1l10lora 5J umllrasn.J im sagorijevanjcm. Prije
komplesijc cilindar se plini smjesol1l vazdllha i elana. Prclpostavi da se koristi
150'X, teoretskog vazduha, a da je slanje smjcse prije kompreslJe 0, I MPa 1 25
ce. Kompresioni minos motora .ic 9 prema I. Odredi pl'ltisak i temperarum
nakon kompresije pod prelposluvkom da .JC ona povratnu
Pretpostavi dl se elan ponasa kao idcalan gas. Taknde pretpostan da se pOSllze
potpuno sagorijevanje kada se klip nade u gOll1JoJ IllrtvoJ tackl (1.1: nakon
povratne adijabatske kompresije) i da je proces sagorIJeval1Ja adIJabatskl.
Odredi tempcraruru i pritisak nakon sagorijevanja.
15.23 Testiranjem malog benzinskog motora, koji se hladi vazdt;hom, .nadeno
je da mu je snaga 1,0 kW. Izmjerena je temperatura pro?ukata sagorlJevanJa
660 K. Analiza produkata sagorijevanja dala Je sh]edeci (na suhoJ osnovl)
zapreminski sastav: ugljendioksida 11,4%, kiseonil:a I uglJenmonokslda
2,9%, i azota 84, I 'Yo. KOI isteno gorivo moze se smatratl GOfl,VO I
vazduh ulaze u motor kod 25C. PotrosnJa gonva Je 0,0001) kg/so Ouredl
prenesenu toplotu iz motora.
15.24 Razmotri proces sagorijevanja iz zadatka 15.10, u kojem propan kod 25
0e sagorijeva sa vazduhom kod 400 K, a proJuk!ta Je .. 200 K.
Pretpostavi da je efikasnost procesa sagoflJevanp 90 Yo 1 da 95 Yo uglJemka 1Z
propana izgara u ugljendioksid, a 5% u ugljenmonoksld. Kohka Je prenesena
top lOla jz komore za sagorijevanje u ovom procesu?
242
f'11l.\/IUlIl!" iii plOW,1 [op/Ole
---------
16. Prostiranje iii prenos toplote
Smalra se da postojc lri nacina, iIi metoda. iii mehanizma na koji se
top lOla prenosi sa jedne tacke na dl1lgu: provoden]e iii kondukcija, prelaz iii
konvekcija i zracenje iIi radijacija. Uopsteno glcdano, fizicki problemi
ukijucuju sva tri nabrojana nacina prenosa toplote. Na sreeu, svaki naCin
prenosa toplote zasnovan je na posebnom mehanizmu, koji se moze objasniti
pojedinacnim izrazom iIi gn'pom izraza. U nmogim sillcajevima jedan oblik
prenosa toplote je najvise izrazen, pa se mpze zanemariti razmatranje dl1lgih
metoda. Kada je ukljuceno vise procesa prenosa toplote, moguce je sumirati
kolicint: dobijene razmatra'ljem svake faze.
Smatra se da je prenos toplote kondukcijom rczu!tat molekulamih
interakcija, mada Ii procesi jos nisu dobro poznati. Vjcl1Ije se da se u cvrstim
materijalima, molekulima, atomima i elektronima, na visokim energetskim
nivoima u oblastima visoke temperature, energija prenosi u susjedne oblasti
niske temperature, preko cestica niskog energetskog nivoa. U metalima se to
vjerovatno desava kao rezultat toka slobodnih elektrona. U gasovima izmjena
kineticke energije tokom sudara molekula najvjerovatnije je naCin prenosa
toplote kondukcijom. Prenos toplole kondukcijom moze se desiti ne samo
unutar materije, vee i izmedu dvije materije iii dva tijela koja su u kontaktu. U
nekim slucajevima ovaj zadnji fenomenje tesko objasniti.
Konvekcija, u opstem slucaju, ukljucuje prenos toplote kao rezultat
pokretanja masa fluida. U loncu kljucale vode, iii zagrijane vode, u tacki iIi
povrsini koja je najbliza mjestu dovodenja toplote, voda postaje manje gusta i
podize se. Dolazi do prirodne jer gusci hladni fluid pada na dno
posude. Konvekcija kao fezultat razlike gustina poznata je kao prirodna
konvekcija, i razlikuje se od prinudne konvekcije kod koje je cirkulacija
uzrokovana ventilatorima iii pumpama. Da bi se konvekcija razumjela,
potrebno je poznavati zakone koji opisuju strujanje fluida. Isparavanje i
kondenzacija fluida obicno se smatraju specijalnim slucajevima konvekcije,
mada je u posljednje vrijeme mnogo tl1lda ulozeno u opisivanje egzakmog
mehanizma ova dva procesa prenosa toplote.
Prenos toplote kroz pr05tor, bez uticaja na medijum koji taj prostor
ispunjava, poznat je kao radijacija. Radijacija toplote je talasni fenomen slican
radijaciji svjetlosti. Najpoznatiji primjer je radijacija energije (i svjetlosti) sa
Sunca na Zemlju. Radijacija se najcesce javIja u vakuumu, u nekim gasovitim
atmosferama i u nekolicini tecnih sredina.
243
Tenll(}(/iI/{//lIikn i ICl'IIlIJlc/lIlik(l
Posto je svaki od nabrojanih !lacina plenosa toplole nCZ;iVlsno
Z;isnO\'an 11:l flzickmv IHeiJanizfllU, laksc je, kako JC n:c lec:110, trdilati s\'ak.
od njlh odvojello, U nan:dnim pogJavlJima to ce sc uraditi dctaljnije, da bi se
ovi fenomeni raz,unjeli_
16,1. Kondllkcija
Na slici 16.1 dato je tijelo valjkastog oblika, Temperatura na jednom
kraju tijela veca je od temperaturc na njegovom drugom kraju, Po intuiciji i na
OS,lOVU iskustva, poznato je da ce top Iota prelaziti sa toplijeg kraja na hladni
kraj, Pretpostavljaju se stacionarni lIslovi, to jest, da je kolicina toplote koja
1Iiazi na Jijevoj strani jednaka koliCini toplote koja izlazi na desnoj, Takode se
pretpostavlja da je tijelo homogcllo, to jest, da su Il1U karakteristike ujednacene
po cijeloj zaprell1ini,
Izolovanu povrsina
1-

II .1
Slika 16.1 Provodenje toplote,
Fizickim ovog problema moze se vidjeti da ce kolicina
toplote koja se prenese u jedooj vremenskoj jediniei zavisiti od: a) povrsine
popreenog presjeb materijala, Ilormalne 11a pravae toka toplote; b) razlike
temperatura 11a razlititim lokacijama tijehi (poz11atc kao temperatumi gradijcnt
izmedu dvije bilo koje povrsine poprecnog presjeka); i c) neke osobine samog
materijala koja sprjeeava tok toplote u vecem iIi manjem stepenu, Ova osobina
je poznata kao toplotna provodljivost i oznacava se sa slovom A.
lz ove analize moze se izvesti dobro poznati izraz za toplotni tok
kondukcijom, poznat kao FOllrierov zakon kondllkcije toplote:
q
dt
-A,A,-,
dl
(16,1)
U jednaCini (16, I) simbol q, W, predstavlja prenesenu toplotu u jedinici
vremena iii toplotni tok. SimboJ .4=/..2, If, m
2
, predstavlja povrsinll poprecnog
presjeka razmatraoog tijela odnosno valjka, Difcrcncijal dtldl oznacava
tempcraturni gradijent, iIi temperaturnu razliku po jcdiniei duzine, Negativni
prcdznak se koristi da bi se dobio pozitivan rezultat, posto ce LIt imati takode
244
llcgativllll nijcdnosL K:lo sto je \t:C reeCllo, slovo ). oznacava toplotllll
provlldlj iV(JsI sa dimcllzijol1l \ \' (Ill' K) iii W /( 111':C),
, , _", provodJjn-ost je razlicita za matcrijaJe, a za dati
makllJdl moze se Il1IJcnptI sa tel1lperaturol1l, :-:e postoji opste pravilo za
odredlvanJe toplotnc provocIlji\'osti, Za cisle ll1etale Ol1a je gencralno velika pri
lll,skim tel1lperatl.ral1la, a sa porastom temperature opada_ Mnoge lcgure, II
rub:, IlllaJlI obrnute karaktenstikc, Necistoce, topiotni tretman i slicni
lakton Ullcu na loplotnu proH)dlj 1\ost metala j Icgura, U slucajll cvrstih
lzolacH'llll! materijala, wlrki vazeillsni prostori lI11utar materijala generalno
rezultlraJu malom toplotnom provodljivoscll, Nepokrelni vazdul!, kao i vetina
ga,s()\'u, ,1Il1aJlI male toplotne pro\odljinlsti, od O,OOS do 0,015 \V/(;11-K),
Tccnostl nCl1letaine pnrodc 1l11aJlI toplolnc provodlJ'ivosti "d 0 OS do SO
W/( 'K) Z ' ' , ,-
111 , a tecnostl toplotna prO\'odlj ivost opada sa porastol11
temperature, Kod gaso\'a Je SIt1l3Clj3 obrnllta,
, , Najjcdnostavnijisillcaj kondllkcije jc kondllkcija kroz ravan zid, kao
na shel 16_2" kroz kOJI se toploca p;-ostire nornlalno na povrsinll zida,
11 I f2 pa je konstantan i toplotni tok kroz zid, Da bi
,e elmUlllsah, kraJI1JI efekll smatra se da zid il11a beskonacne dimcnzije_
Beskonacnc dll11CnzlJC znace cIa Je duzina i sirina zida velika u poreder '
d bl
" 'k ' IJl! sa
e J1l10111 zlda oJa se podlldara sa pravcem toplotnog toka.
Zal11jenom odgovarajucih Clanova u jednacinll (16, I) cIobijc se:
A'A'(i, -I,)
q = !
gdje su: A - povrsina u m
2
okomita na pravac topJotnog toka,
A - topJotna provodljivost matcrijala zida II W/(nl'K),
f l -f2 - tcmperaturna razlika uK iii C
1- debljina zida 1I m "
-q-:
I,
Stika 16.2 Provodenje toplote kroz jednoslojal1 ravan zid,
(16,2)
245
l" ,,,,,,,,,,11<1l\d I II I fll(/llllflll\U
Ako SC 10p10ll1<1 pro\OdIJl\'OSt m31Cnpia zida Zn3CJJll0 miJcnja sa
tl'mpCranuo111, onda treba uzcti srednju vriJednost.
Za zidove sastavljene od razlicitih materijala neophodna je izmjena
jednacine (16.1).
Slicnost izmedu elektricne provodljivosti i toplotne provodljivosti
pomaze u razumijevaqju svcukupnog proscsa prcnosa loplote. Ohmov zakon za
10k elektricne struje moze se napisali kao:
(16.3)
kdnacina (16.1) za tok toplote moze se naIJisati na sliean 113Cin kao:
LlI
q=---.
1 "dl
-f-
A I, A
(16.4)
U jednaCini (16.4), toplotni 10k q je analogan toku elektriene struje I.
Te:nperatuma razlika LIt odgovara razlici voltaie iii potencijalu E, a elektrieni
otpor Re odgovara nazivniku desne strane jednacine (16.4). Dakle, moze se reCi
da postoji toplotni (termieki) otpor:
( 16.5)
Sada se jednacina (16.1) moze pisati kao q=LlII R" sto ukazuje da je termicki
otpor odnos temperaturnog pada kroz materijal i toplotnog toka kroz isti
materijal.
Analogija termiekog otpora i elektrienog otpora moze se prosiriti na
zidove sa vise slojeva od razliCitih materijala. Za zid na slici 16.3 vrijedi
slijedeci izraz za ukupan termicki otpor:
R, = RII + Rt2 + RtJ + .,. + R,II'
(16.6)
Za paralelne zidove, kao na slici 16.4, ukupan termicki otpor postaje:
1 1 1 .
(16.7)
+-+-+ ... +-
R" R,z Ru RIO
246
r/o.I///i/I/!" 1/1 1)/,('1/0.1 IUI)/ol"
//
TOl'lotni tok
Slika 16.3 Provodenje toplote kroz viseslopn ravan zid.
Toplotni 10k
I.,
I,
I,
Slika 16.4 Termicki otpor u paralelnim zidovima.
Isti postupak moze se prosiriti na cijevi debelih zidova iii ciIindre kod
kojih se toplota prenosi iznutra vani kroz zid cilindra. Na primjer, ako se
P?smatra cIlmdar duzine I, kao onaj prikazan na slici 16.5, jednacina (16.1) bi
bJia:
q = -A2 [[r I ~
dr'
247
It'ullotilllllllll/''' IIC/'II/()lchIlIAIl
ill
If _fdl.
2'T(';('/ r
"
kOJa, nakon integracijc. postaje:
iIi
q
r ,
2T(';"/'
I, -I"
q = -----'-'--"-'-
r

r ,
Tennieki otpor u jednaeini (16.8) .Ie:
r,

r
R =-_.2..'-
, 2'T('),'/
t,
Slika 16.5 Provoaenje toplole kroz cijev iii cilindar.
(16.8)
(16.9)
Isti postnpak kao za viseslojne rayne zidove mote se primjeniti na viseslojni
cilindar iii cijev. Kao se mOle uzeti bakarna cijev za vodenu paru
izolovana azbestom, koji je spolja, mozda, presvucen bojom.
Diferencijalna jedllacina prostiranja toplote. Posmatrajmo jedan
elementarni paralelopiped sa strana dt, dy, dz (stika 16,6). Ako u pravcu x ose
utiee u ovaj paralelopiped top Iota -qx, onda je:
q, '"
DI
, dvdz
iJx .
(16.10)
248
P/Ii\llrlllljl' Iii !"'CJi<i1 lli!I/IiIe'
Analogno 7a y i - osu bil't?:
rl
,,1\ ,til'
(::
(jl'.i.l
q, __ I
I
/-----
"
"
"
"
"
Slika 16.6 Provodenje loplote kroz elcmentarni paralelopiped.
lz paralelopipeda ce izlaziti kolicina toplote:
q, 'd, - U smjeru x ose,
qy,UY - u sl11Jeru y ose,
C/zldz - U ose,
Ako se gornje kolicinc toplote razviju u Taylorov red, dobije se:
x
249

(111.11)
Ako sc zadri.c S<lIllO prva lha (lana favloro\og n:d:L onda .Ie:
Analogno JL za "\' i : OSlI:
(16,13)
lJkupna kolicina loplole koja ude u paralelopiped biee:
q, = q, + q, + (f"
(16,14)
Kolicina toplote koja izade iz paralelopipeda biee:
(16,15)
Kolicina toplote koja ostane u paralelopipedu, U \Temcnu dr, biee:
q = Cj, - if2'
(16,16)
Uslijed promjene kolicine toplote 1I paralelopipedll, doci ce do promjene i
temperature U vremellll dr, tj,:
(16,17)
Ako u samom tijelu (paralelopipedu) postoje takvi izvori iii ponori loplote,
onda je kolicina toplote koja se stvori odnosno ponire 1I paralelopipedu u
vremenu d 1:
q"=q"dV,dr,
(16,18)
gdje je qi, W/m
3
, specificna kolicina toplote koja se u jcdinici vremena stvori iii
ponire,
Sadaic n:J '>SIlOVll toplotnog bilansa:
q'=q+q",
(16,19)
250
Iii
odnosllo:
i'r c'p
( 16,20)
Jedn3cin3 (16,20) prcdstavlja JctinaclIlll Icmpcraturilog polja za anizotropnll i
nchol11ogcnll sredlllu u pravougaonolll Koordin:ltnolll SIStCI1lll,
Za izOtroPllll srcdinll blCC:
gdjc je Il=AI(cp), m
2
/5, temperaturna pw\'odl,livOSL
U cilindricnom koordinatnol11 sistcmu jc(lnatina ( 16,21) izglcdace:
01 ( 0 'I 1 01 1 D'I 0 .. 'I J q,
-=(1' --, +-, + ' +-- +--,
Co cr- I' or (1;:;' c'p
au sfemom sistemu biee:
[
a
2
1 2 al
--+ ,-+
21 ?r' r i'r
-=a
af 1 a'l
+ .
r' '5111
2
IF
+-:---'--
(;1
'sinlf/
gdjc je !p lIgao dllzinc, a If! dOPlIllSki lIgao duzinc,
U gcncralisanim koordinatama biee:
+-- ----,-- +
(16,22)
(16,23)
II
or
H"H"H,
,H" ('[
H, aI/I
+ II, ' /I, tl
?q, H, i'1q,
?(HIH, ?IJj
C' P
j'1q, l II, ?q,
(16.24)
251
J'cnllildillilllllhil i /CI'IIIO/C/I1I1/,11
-----------------
gdjc y: ill, '/2, (j: kri\OlllllJskc (gc'lleralisanc) koordlllalC, odno;no:
gdje je: X, V, :: - DccartesO\'C koordillate,
+- -'-'
(
i'f \'
Dq[ j

)
+ --- ,
i'q ..
H>=(rJ
f
;, )'
oq,
Opste rjesenje izraza (16,20) ( 16.24) ne postoj i. S obzirom da su mnogi
tehnicki problemi lrazili Ijesellja koja su vezana za gomje jednaCine, to su one
tako i rjesavane. Naime, rjesavali Sli se pojedini konkretni problemi, tj. naiaziia
Sll se partikularna rjesenja. Treba naglasiti da za dobijanje jednog opstijeg
rjesenja velike poteskoce predstavljaju pocetni, a posebno granicni uslovi.
Poeetni uslovi. Diferencijalna jednacina provodenja topiote
matematicki opisuje pre nos topiole unutar tijela. Ona istovremeno daje vezu
izmedu vremena i prostornih koordinata u tijeIu, tj. ona predstavija
temperaturno po\je u svakom vremenu.
Da bi se mogla rijesiti difercncijalna jednacina provodcnja toplote,
mora se poznavati pocetno temperaturno polje u posmatranom tijelu, jer ono
utice na raspored temperatura u posmatranom intervaili. Ovi uslovi, koje mora
zadovoljiti diferencijalna jednacina, zovu se pocetni lIslovi.
Poeetni uslovi izraieni matematicki, za r= 0, glase:
I(X,y, z), (16.25)
Ako je pocetna temperatura konstantna, sto je cest slucaj u praksi,
onda jednaeina (16.25) gJasi:
1(.\, y, z) Ip = const. (16.26)
252
Proslirllllj" iii prow,l IOp/OIC

GralllCll1 llslo\'i. C Icoriji lllatC1l13tlke I fizikc P0711:JIC Sll tn nslc
granlcllill llslo\a, Pn'a \Tsta odnosi sc na tab'C graIllclH.' llslc}\c kod kOJ ill.ic na
pO\TSilli tijcla zadat raspored temperature za s\'aki l11Ol1lcnat nelllCnJ, lJ.:
Is =f( r, \, \" ::), ( 16,27)
gdjc je Is - tClllperahlra na pO\Tsini tijela,
To znaci da st' temperatura na pO\Tsini tijehl mijcnja sa vremcnolll i za\'isi od
koordinata, Specijalan sillcaj pr\'c vTste jc onda ako jc temperatura na pO\Tsini
tijela konstantna, tj,:
Is = Ie = cons!.
Granicni llslov druge vrste dobija se onda ako je zadat toplotni tok
kroz sv'aki clclllcnat povrsine, tj,:
q, =fi( r, x,}" z), ( 16,28)
I ovdje se moze imati specijaJni sJllcaj, kada je toplotni tok kOllstantan,
odnosllo:
qs = Clc = cons!.
Ovakav sJucaj II praksi je eest kod onih problema kod kojih se \'eliki dio
topiote prellosi zracenjem (kod visokih peei, II Iozistima itd.),
, Granicni usiovi treee vrste imajll zadatll temperaturu spoljne okolinc,
to, I zakon razmjenc toplote izmedu povrsine tijeJa i spoljlle okoline, Obicno
?ve granicne nsiove karakterise zadati zakon konvektivne razmjene topiote
lzmedu povrsine tijeJa i spoJjne okoJinc, Kao sto je pozna to, konveklivno
prenosenje topJote predstavija vrlo sJozen proces. On se llajceSee detinise
Newtonovim zakonom preJaza topiote, Ij,:
gdje je:
qs(r)= a [t,(r}-I"l,
koeticijent preJaza topiole,
temperatura na povrsini tijeJa,
temperatura spoljne okoline.
( 16,29)
Znak dolazi od toga da Ii se tijeJo hJadi iIi zagrijava, TopJola qs( r) mora se
dovoditi iz llnutrasnjosti tijeJa putem provodenja. Kolicina toplote koja se
dovodi provodcnjem bice:
253
( 16.30)
Indd5 .. , .. mlnosi SL' nJ provodcujc toplolc na pOHsini.
IzjednacJ\'unjCl11 (16.2<) i (16.30) dohip se:
(16.31 )
iii:
( 16.32)
gdje je 11 = aI,l. - r,,:lativui koeficijent prelazu toplote.
Ako je koeficijent a 5Uvise veliki. odnosno ako ex -+ 00, onda jl':
pa izraz (16.32) poprima slijedeCi oblik:
(16.33)
Ako jl' jos to = const., onda je:
Is = 10 = Ie = const.
U oyom slucaju granicni uslov (16.33) poklapa sl' sa granicnim uslovom prve
vrstl' Uednacina (16.27)).
Druga varijanta granicnog slucaja trcee vrstl' je onda kada se toplota
na granicnim povrsinama prenosi provodenjl'm. Ovaj slucaj nastupa kada se
intiman kontakt dvaju cvrstih tijela. Pri intimnom (savrsenom kontaktu)
dvaju cvrstih tijela, temperature na dodirnim povrsinama su iste, tj.:
(16.34)
gdje su lsi i 1,2 temperature na povrsini tijela 1 odnosno tijela 2.
U oYakvim slucajevima prenos toplote se odvija putem kondukcije, pa se ima:
PrUI//rllll/C /11 loploll'
'J =; I
\ ( II , \1 ( 11
( 16.35)
lndcksi 1 i 2 odnose se na lijcio 1 odnosno lijcio 2.
Sblarna velicina vektora toplotnog loka proporclonalna je velicini
gradljenta ll:mpcrature, kOj i je brOjllO jcdnak langensli uglJ 1ZI11t'du nJ
posmatranoj krivoj i nOfmulc, tj.:
(
\
CI I
-:::- i = tan (f! .
('11 ),
(16.36)
Na slici 16.7 data su sva cctiri slucaja grallicl1lh lIslo"a . .\Iormala. 11,
na elementarnu povrsinu, elI), pozitivna .Ie kada .Ie uSlllJcrenu spolja. Na
ordll1atama SlI nancsene temperaru'e.
Granicni uslov prve vrstc da! je na slici 16.7a. Kod oVOg uslova irna se
Is( f). Specijalan jc sillcaj kada je I, = Ie = const. Znaci, U ovom zadata je
temperatura Is = Ie na povrsini. Nepoznate velicinc SlI: tangens lIgla krive na
pOHsini tijela, odnosno koliCina toplole koja se odvcde sa povfsine.
Zadatak druge vrste granicnih lIs10va ima obrnllt karakter. Nairne,
pozna! jc tangens ugla krive na povrsini (slika 16. 7b), a potrebno je naei
temperaturn na povrsini lijela.
I
I
('
I
1
a)
tancp=var.
(,""const.
/1'
b)
Slika 16.7 Graficka interpretac ija granicnih lIslova.
11
tancp=const.
Is=yar.
TeriliOillll(lIl1ikll i fCrliI(}/c!IIUkll
2 ~
<p,
. ~ ------- -------
-.,r----------- -..." ........ ,
11
Slika 16.7c Gral1cka interpretacija granicnih uslova.
11
ls=,ar.
tan<p/tan'P,=consl.
Stika 16.7d Graficka interpretacija granicnih uslova.
Kod granicnih uslova trece vrste temperatura na povrsini tijela i
tangens ugl
a
krive na povrsini su promjenljivi. Ovdje je poznata na spoljnoJ
normali tacka C, kroz kojll morajll proCi sve tangente na temperaturne krlve
(slika 16.7c).
Pro.llirallic lit PI"I'!lO.1 foe/ore
[z granicnog us!ova ( 16.31) dobiJa 51':
(
"'I) (tanq:, = ~
DII ,
( 16.37)
Iz (16.37) vidi 51' da je langens lIgla na povrsini temperatllrnc krive jednak
odnosu izmcdll razlike temperatura (I, - I,,), kao jedne katetc, i ,1./=.1. kao druge
katete. Kaleta ,1./=.1 kod ovih je lIslo\'a uvijck konstJntna, dok se druga kateta,
(ts - lu), stalno mijenja onako kako sc mijenja tan q:>. Odavdc proizilazi dJ tacka
C ostajc nepromijenjena.
Kod granicnih uslova cetnte vrstc (druga varijanta lIslova trece vrste)
zadat je odnos tangensa uglova tcmperaturnih krivih na kontaktnim
povrsinama, tj.:
tanq:> A,
--' = -"- = const.
( 16.38)
tanq:>, A,
Kod ovih lIslova temperatura na kontaktnoj povrsini mijenja se sa vremenom.
Diferencijalne jednaCine (16.20) - (16.24) sa pocetnim i granicnim
lIslovima potpllno odredllju problem. To prakticno znaci, da bi se rijesio jedan
zadatak mora se poznavati geometrijski oblik tijela, pocetni i granicni uslovi i
diferencijalna jednacina prostiranja topIote. Rjesenjem diferencijalne jednaCine
dobija se jednaCina energije, a zadovoljenjem pocetnih i granicnih lIslova
dobija se jedinstveno rjesenje datog problema. Posto su fizicki problemi
jednoznacni, ovo jedinstveno rjesenje predstavlja i opste rjesenje problema.
16.2. Konvckcija
Bez obzira da Ii je prenos top lotI' rezuItat slobodne (prirodne) iii
prinlldne konvekcije, mehanizam lIkljuclIje pokretanje masa fluida. Dakle,
neophodno je neko predznanje 0 ponasanju fluida pri proticanju.
Proticanje Ouida. Fluid koji protice preko rayne ploce prolazi kroz
nekoliko faza. Na pocetku je tok dosta ujednacen, a pojedine strujnice su
paralelne, kao sto je prikazano na slici 16.8. Ovaj tip toka poznat je kao
laminami tok. Nakon nekog rastojanja tok postaje poremecen. Dolazi do
pojave vrtlozenja, a pojedine strujnice vise se ne mogu raspoznati. Ovaj tip
toka poznat je kao turbulentni tok. Izmedu oblasti laminamog i turbulentnog
toka, fluid prolazi kroz visoko poremeceno stanje poznato kao prelazna faza.
Kod laminarnog toka, generalno se smatra da je prenos toplote rezllltat
kOlldllkcije, dok je kod turbulentne faze prenos top lotI' rezllltat turblllentne
aktivnosti lluida. Dolazi do izmjene momenta i kontinuiranog pomjeranja masa
'rlll()(illl(lflllh,(/ i ft'l']l()/t'/Ill i/\{/
tlmda. U plnec, lllL'dulim l1d bZI )c' laKOL\ ani bmll1Jrnl slo) gdJc
hetanJe Iltllda Ill)e zn3cajno pl\rl'IllCCl'IlO I orzillc sc prlbllzJ\a)u null. Krol
O\U oblaSl prenos toplate Je gcllcralno rcwltat proccsa KonduKCIJC. Smalra se
da kroz film prcnos toplote prati Ilraz:
Podrucje
laminarnog
toka
i ..
I.
I
Prelazno
podrucje
Podlllcje
turbulcntnog
toka
Slika 16.8 Karakteristike granicnog sloja pri proticanju tluida
preko rayne ploce.
( 16.3<)
U jednacini (16.39), poznatoj kao Newtonov zakcn hladenja, Q, A i 1'1{ su
redom: topiotni tok, W, povrsina, m
2
i temperaturna razlika. K iii 0c, Novi
clan a je koeficijent prenosa toplote konvekcijom iii koeficijent prelaza
topiote, a ima jedinicu W/(m
2
K). Za odredivanje vrijednosti ove velicine
istrazivaci prenosa toplote ulozili su mnogo vremena i truda.
KoetIcijent prelaza toplote. Postoje tri pristupa u definisanju izraza
za koeficijent prelaza toplote. Prvi metod ukljucuje konstrukciju matematickog
modela zasllovanog lla analogiji izmcdu trenja tluida i prenosa toplote.
RjeSavanje matematickih izraza moze biti d05ta zahtijevan posao. Generail1o,
izvedeni izrazi slaiu se sa eksperimentalnim podaeima u odredenim nave denim
opsezima, Drugi metod je izraiavanje eksperimentalno dobijenih podataka u
formi empirijskih relacija. Podaei se predstavljaju graficki, a onda se trazi izraz
koji ce obezbijediti da kriva prati cksi- ',lcntalno dobijene podatke. Treci
metod je upotreba principa dimenzione analize da se dobiju izrazi u koje se
onda uvode eksperimentalno dobijel1e konstante. Ovdje ce se razmotriti sarno
posljednji slucaj.
Razmjena toplote konvekcijom racuna se na osnovu koeficijenta
prelaza topiote a. Medlltim, u jednacinama Navier-Stockesa, jednacini
kontinuiteta, jednacini energije i jednacini strujanja, koeficijent a uopste ne
figurise.
l'n;l/inllljc ill fiU'I/!}.' [(iII/Oil'
----------------
( 16.40)
gdje je:
a
koefieijcnt prelaza toplote.
temperatura Ila ponsini zida.
srednja temperatura Iluida,
specificni toplotni tluks po jedinici povrsine i jedlllici vrcmena.
d ,Ako
k
se sada posmatra strujanje t111ida preko neke ensle po', s'
on a ce sva 0 struJanJe u neposrednoj blizini ev ,. . r me,
laminarno strujanje duz povrsifJe. Kako 'se . povrsille da prede U
toplote izvodi samo provodenjem to . kod lamJl1arnog struJanJa razmjena
(oplote kod sta . . .' Je na osnovu Founerovog zakona kolicina
ClOnamog stnlJanJa t1ulda:
q
A'( at)
all s
(16.41)
Izjednacavanjem izraza ( 16AO) i ( 16.41) dobija se:
a
( 16.42)
Na ovaj nacin, koeficijent prelaza to I d .
ranije izvedenim sistemol1l jednacina za /e u vezu, sa
otlon zaV1Sl od temperatura { i (. d 'bl" , ,.' . oplote. POSlo
. k fi" . . l b e Jllle glamcnog sloJa. vrste strujanja ond
t
l oe lCIJent a zaVISI od svih onih velicina koje su date sistemom J'ed a
emperaturno polJe. nal-ma za
razlike proizilazi da koeficijent a zavisi i od
. . p (l (f) Na taJ naCln Newtonov zakon (izraz (1640 b'
sVOJ smlsao. . gu I
Medutim. i pored toga sto u st 'I' ..
nema smisia, on se jos uvijek na 'vi'oP. em s ucaJu koeficlJent preIaza toplote
razmiene toplote To d)1 . . J se upoheblJava za proracun konvektivne
" . { aZl, vJerovatno usllJed to r 't N
upotrebljavao davno prije ovih otkrica 'j sto > 'I
ga
se e\vtonov zakon
k d . . ' Je VI 0 Je nostavan za upotrebu
a a Je a poznato. sa Jedne strane. a sa dru 'e. .
razmjene toplole preko Navicr-Stock> '1 g. dstrane. proracun konvektlvne
esovi 1 Je naclJla I Jednacina cnergije
7i'rlllodill1lllliAa i /enno/chlli/iiI
predstavlja H.'OI11:1 teiak problem, kako 1I tcoretskol11 tako isto i 1I
eksperimentalnom pvgledu,
Naj\eca potesko.:a sustoji se u oclredivanju koeficijenta a,
Teorija slicnosfi. Teorija slic!losti obezbjedllje brzo i lahko
odredivanjc medurelacija razlicitih o;'obina i veliCina kojc sc javljaju u
fizickom problcmlL Uspjeh ovog postupka zavisi od sposobnosti precizne
pretpostavke svih llkljucenih osobina, Ukra tko, tcorija slicnosti obezbjeollje
rezultat koji govori kako neka varijabla zavisi od drugih faktora, Ona ne
odreduje koje su varijable ukljucene. To se postize posll1atranjcm i intuicijom.
Ovclje se to nece detaljno dokazivati, ali teorija slicnosti je
fundall1entalno zasnovana na postavci cia se climenziona fomlUla svake
mjerljive velicine moze izraziti preko proizvoda potencija fllndamentalnih
veliCina od kojih ona zavisl_ Dimenzija, kako se ovdje koristi, znaci cia se neka
fizicka velicina moze izraziti preko opisnih osobina, Fundall1entalne dimenzije
su one na Kojima se sve druge mogu zasnovati, Na primjer, vrijeme se lahko
odreduje i ima dimenzionll oznaku r. Zajedno sa vremenom, kao
fundRmentalne dimenzije, koriste se duiina I i masa III iii sila F. Masu i silu
povezuje relacija F=m'{/, Takode se mogu ukljuciti i druge fundamentalne
dimenzije, Ovdje ce se temperatura I i top Iota Q smatrati timdamentalnim
veliCinama, mada se obje mogu redukovati clo F-l- rsistema,
Drugi faktoT u teoriji slicnosti je Jr teorel11a, po kojoj svaka pOtpUllO
homogena jednacina, koja daje relaciju izmedu 11 Il1jerljivih veliCina i
bezdimenzionih konstanti, ima tjesenje oblika:
(16.43)
Broj clanova 7l u rjesenju bice tH, gdje je II broj ukljllcenih fizickih velicina, a
r broj fundamentalnih veliCina neophodnih za izrazavanje tih fizickih veliCina,
Na primjer, ako je ukljuceno sest velicina (11=6), a koriste se tri fundamentalne
dimenzije (1=3), bice tri (n-r) bezdimenziona proizvoda Jrclanova u rewHatu,
Sada ce se razmotriti dimenziona analiza za odredivanje izraza za
koeficijent prelaza toplote.
Rjesavanje jednaCina Navier-StuLKl:sa, jednaCine energije i jednacine
kontinuiteta, analitickim putem, preclstavlja posebnu poteskocu i sa relativno
velikim uproscenjima, Dobijena rjesenja na modelima u Iaboratorijama,
eksperil11entalnim putem, nisu smjela da se primjene na objekte jer nisu
dobijena analitickim putcm., tj, nisu se imale nikakve garancije cia ce rezultati
dobijeni na modelu odgovarati rezuItatima na objektu_
Iskustvo je pokazalo da su rezuItati dobijeni eksperimentalnil11 putem,
na aparaturama u laboratoriji, mogli da se pril11jene sa izvjesnim
aproksimacija.ma na nove aparature i objekte, U pocetku je to i510 empirijski,
ali se knslIijc otkriIo da kocI iZ'.'Jcsnih fenol11cna postojc odrccIeni odnosi
Izmedu rezultata dobijcllih na nwdeiu i obJektu. To JC dalll pOH)(ia cIa se ml10gi
tchnlcki problemi, za kojc Je ncmoguce cIobiti analiticka IJesenja, ispituju t;a
modeillna u. !aboratofljUl11a I da se onda iskustva doLijena na l110delima prenose
na oblekte. I ako Je nastala teorija slicllosti.
lako je tcorija slicnosti postavljena ranije, 0.'usseltu je tek poslo za
rukom 1910. godll1e da Je uspJesno primjeni na problcme (oplote
putem k0l1n:kC1IC.
. . Razmotrimo sada difhencijalne jednacine Na\'icr-Stockesa, jednacinu
kontll1l1lteta I jednacillll energije za slucaj da je proces stacionaran i cIa fizicke
karakteristike t1uida (p, ..1., 1', ep ) ne zavise od tcmperatl're. Tacla ce plema
( 10.16) jecl.JaCina Navier-Stockesa za strujanje 1I pravcu x ose biti:
'( ,('lV', , ell,/' DlI.,') Dp'
p. lV, '--+\\', 11"z'--'- = --+ P
Dx' cy' {;_.I ax'
[(
C
2
lV' D2w' c
2
w' J I (' J I\.\. / \. ". _,
+p- --,-,-+-.-,-+--,- +-,-,dlvll' _
D, - oy'- oz'- 3 ox'
g'';) e'+
( 16.44)
Slicno (16.44) bire izrazi za y i z koordinatu_
leclnaCina energije prema (10.46) za stacionarno bire:
p'c - W ,--+w' '-+w',-
, (, cT' cT' CT')
P "ex' y Z <Jz'
'( ,ocT' ,0'T' 02T')
=..1., w '--+w ,--+w' ,-- +
'( OX'2 Y (1)'12 l Oz':!.
(16.45)
+ w'.--+w' '-+w' ,L +p',rjJ'
(
cp' cp' a ')
,'0( ex' Y );' Z az' '
gdje je disipaciona funkcija rjJ':
-I.' 2 [( CW')2 (OW'y)2 (cw' )2] '1'= ___ " +--" + __ z +
ox' oy' oz'
(
OW'y ow')2 (Ow" ow\,)2 (Ow' ew')2 + __ " + __ ' + __ z + __ ' + __ , +_'_z
ax' oz' OZ' ax'
(16.46)
Sve velie inc u izrazima, oznacene sa crton1, odnose se na model.
Tcrmodinamika i termotehnika
Jednacina kontinuiteta za model bice prema (10.25):
O(p"W") + o(P',w'y) + o(p"w',) o.
(16.47)
ax' oy' OZ'
Velicine koje se odllose na objekat oznaCice se bez crte, a 00005 izmedu
velicina na modelu i objektu sa O. Sada se moze napisati:
262
x' y' z' l'
-=-=-=-=0/,
X Y z 1
p'
-=0,
"
j.1
c' c'
_P ==- Dc,
c
p'
-=0 ,
p p
t-.p'
-=0,
t-.p p
(16.48)
Zamjenom izraza (16.48) u (16.44), (16.45) i (16.47) dobije se:
(16.49)
(16.50)
(16.51)
Da bi dobijeni rezultati na modelu mogli da se primjene na objektu
moraju diferencijalne jeOOacine na modelu da budu identicne sa jednaCinama
na objektu. Iz jednacina (16.44) do (16.49) vidi se da ce taj uslov biti
zadovoljen ako je:
O! .. OJ> = Op .
0/ 0,
~ Op _ n" n"
0/ - ni
OJ> 0< .1" .1, = nw .11'.
0/
(16.52)
( 16.53)
(16.54)
(16.55)
(16.56)
(16.57)
Da bi jednacina (16.52) bila zadovoljena, S obzirom na izraze (J 6.48),
mOTa da bude:
( 16.58)
Kako je pvi dvostruki dinamicki pritisak, to .ie potrebno da bude:
263
T!i"m,od,inllmll'lw i termotehJlika
= I'1P .. = Eu,
,

!J.p'dill
gdje je Eu Eulerov broj.
lz izraza (16.54) slijedi:
w'I' = W/ w ., = Re = Re'.
p' !!. v
p' p
Izraz (16.53) daje:
a izraz (16.55):
p'8'l'


p'c'" w'.l'
/1.'
1z (16.56) dobije se:
P"c' .1" p' . T
-_P_=---'---
a iz izraza (16.57):
6.p I'1p
p'c'"PT'
p'w'
p.g., G'
g'--,-= r--
2
,
w' Re
w' = Re.Pr
a
Eu
./. T 1
:"'---'--- = Re -,
fl'W e
(16.59)
(16.60)
(16.61)
(16.62)
(16.63)
(16.64)
Jednai)ina (16.58) ne daje nikakve uslove koji se moraju zadovoljiti na
objektu i modelu, jer se koeficijenti Q mogu uzeti
Iz jednai)ine (16.59) proizilazi da za zadovoljenje jednaCina mora biti
Eu' Eu. Medutim, pad statii)kog pritiska koji se mamfeshlJe u Eulerovom
broju, nastaje kao posljedica transformisanja:
264
"
energije priliska u encrgiju brzine (PI - PO)w,
el1ergije pritiska u energiju trenja (PI - PO)'n
geodetske visine izmedu posmatranih presjeka, g. (PI - poh.
Ukupni staticki pritisak je:
p .. PoL +
Udio energije priti8ka, koja se pretvori u energiju brzine,
proporcionalan jc promjeni kvadrata brzine. Prema tome, taj dio Eulerovog
broja, kod slicnih polja pritiska i brzine, na modelu i objektn ostaje isti, tj.:
(p,-PIIL (P',-P'II)", =const.
pw p'W
Udio pada pritiska uslijed trenja (PI - Po)", kod turbulentnog stmjanja
je prema Poiseuilleovoj f0I111Uli:
[ ,. ( )
d' p . Wo .I
t
Re ,
gdje je !t(Re) neb funkcija Reynoldsovog broja.
iii:
Iz posIjednje jednaCine se dobija:
(p,-Po)., =Lft(Re).
p'w, d
Za laminarno strujanje bi6e prema Poiseuilleovom zakonu:
16ttw!
d"
---Aka sebrojnikl nazivnik pomnoze sa
(p, Po ),' = 32
2 d wdp
p
dobi6e se:
, p' w' I 1 / '()
=.J2--__=_pw 'f, Re,
2 d Re d .
265
Termodinamika i termote!111ihr
]
/ I' lOx .. l' I . R R' d l' .
"a <0 Je za s 1<..na stmJanJa _ = _, to Je sa e = e za ovo .lena 1
d' d
ova pronuena pritiska.
Sam geodetski pritisak (PI - PO)h najcesce nema utieaja na formiraIUe
ustaljenog stmjanja, pa njega ne treba uzeti u razmatranje. Ovo vazi za sve
nestisljive fluide. Takode se moze primijeffiti i na stisljive fluide gdje nema
suvise velikih prOl11jena pritiska pri stmjanju (gdje se gustina fluida ne mijenja
suvise mnogo).
Dosadasnje razmatranje pokazuje da kod offih slicnih strujanja kod
kojih je zadovoljen uslov Re = Re', automatskije ispunjen i uslov Eu = Eu'.
Iz jednacine (16.60) proizilazi da mora biti zadovoljel1 isti Reynoldsov
broj na l110delu i objektu.
lednaCina (16.61) moze se napisati u obliku:
(16.65)
gdje je Gf Gfashoffov broj.
lz (16.62) dobija se:
p'c' w'/' pe ,w[ ,111 w[ v (1")'.66')
p = p = __ =: __ . == Re Pr, c.
A' A a v a
gdje je Pr via Prandtlov broj .
. transfornnse se u obhk:
(16.67)
gdje je:
I'lp = pl1l,
e temperatumi kriterij.
266
lednacina (16.64) moze se transfomisati U oblik:
[T ==
J..IW
T )v.,
JI

(16.68)
(16.60) do (16.68) vidi se da je potrebno
4 bezdllllenzlO11alna broja na l110delu i objektu, da bi difereneijalne
Jedl1acme l1a l110delu i objektu bile idcnticne, tj. potrebno je da je:
Re' Re,
PI" PI',
Gr' Gr,
e' E9.
Pri razmatral1ju fizicke slicllosti prethoclno mora biti zadovoljcl1a
geol11etrijska SliCll0St koordillata, tj.:
:r
J
gdje je 4'; bezdimenzionalna koordinata.
" . Ako zeH ukIjuCiti i slicllost temperatura zidova (spoljasnji iIi
USIOVI topIote), oncJa slicnost mora bili zadovoljena i na
]ednaCini (16.42), tJ.:
Ova jednacina moze se napisati u bezdimenzionalnol11 obliku:
.,
( 16.69)
A I'lT all
Zamjenol11 a')ax Q" i koristenjem izraza (16.48) dobija se da za
zadovoIjenje ovog (spoljasnjeg) uslova mora biti:
a',/' ==
A'
gdje je NUtX) - Nusseltov broj.
(16.70)
267
Termodil1amika i termotehltika
----------------
1z dosadasnje analize proizilazi da se za sliena brzil1ska i temperaturna
polja moze napisati:
T
12 (S'i' Re, PI', Gr, e),
(16.71)
Ako se umjesto a(xh lokaillog koefieijenta prelaza toplote, uzme
srednji koeficijent prelaza toplote, a, u takvom slueaju Nu(x) ne zavisi vise od
koordinata, pa je:
Nu =
(16.72)
Izvedeni izrazi za tennieku j hidrodil1amieku slienost vaze samo ol1da
kada su velieine /l, /1, C, P duz posmatranog strujanja konstantne, jer se samo
tada mogu smatrati veliCine, Q", QA' Qc i Op konstantnim. Medutim, eesti su
slueajevi da se pomenute velieine mijenjaju u toku strujanja u zavisnosti od
temperature. Za takve slueajeve ne mogu biti strogo ispunjeni uslovi tennieke
sliellos!i. Cak su zagrijavanje i hladenje jednog istog fluida pracesi koji nisu
medusobno sHeni.
Drugi problem koji se javlja pd postavljanju slienosti izmedu modela i
objekta je pitanje hrapavosti. Sva dosadasnja izvodenja bazirana su na glatkim
povrsinama. Kako u prirodi nema idealno glatkih povrsina, to je ovaj usiov
nemoguce strogo zadovoljiti na modelu i objektu.
Koel1cijel1t prelaza topJote kod prinudl1e kOl1vekcije. Svaka
situacija koja ukljlleuje prinudnu konvekciju mora se razmotriti nezavisno, to
prlliu<TflIi7ti-anje-preko ciJwi, mada
je prisutno ml1ogo istih faktora. Kada se razlllatra prinudno proticanje u cijevi
neophodno je uzeti u obzir dijametar cijevi, viskozitet fluida, toplotnu
provodljivost fluida, njegovu speeifienu toplotu i gustinu, i brzinu praticanja
fluida. Svi ovi faktori su neophodni za odredivanje koeiicijenta prelaza toplote,
koji je mjera provodljivosti filma stvorenog na unutrasnjoj povr5ini cijevi
turbulentnim proticanjem fluida. Pored toga, osobine fluida moraju se uzeti na
nekoj srednjoj temperaturi fluida.
Ako je uklj\leeno sve sto je prethodno navedeno, moze se napisati
slijedeci matematieki izraz:
268
gdje su: (X- koeficijent prelaza topiote,
d - dijametar toka fluida, 111,
w - prosjeena brzina flulda, mis,
j.I- dinanlleki viskozitet fluida,
p - gustina flulda, kg/m3,
c
p
- specificna toplota Huida,
top/ute
;/,- toplotl1a provodljivost Huida, W/(mK).
Koristenjem metoda teorije slicnosti se
(X d _ '. (P' W d)"
-( ----- .
/l JI
(16.73)
Ovaj izraz, poznat kao Nusseltova jednacina, sadrii tri bezdimenziona
parametra:
Nusseltov broj, Nu
ad
/l
Reynoldsov broj, R e p. w:!i ,
jl
Prandtlov braj, Pr = c
p
.
/l
Veliko slovo C oznaeava kOllstantu. Kombinovanjem prethodna tri parametra
dobije se eetvrti bezdimenzioni broj, poznat kao Stantonov broj:

RePr
a
DaOiovCbrojevi stvarno bili bezdimellZioll.i neophodlio je koristiti
odgovarajuce jedinice.
Mnogo eksperimentalnog rada je ulozeno u odredivanje konstanti u
jednacini (16.73). McAdams daje slijedece izraze koji su rezultat dobrog dijela
tih eksperimenata [1]:
--'" 0 023 -----
(
OH
ad P'W.d) .
;/,' jl
(16.74)
yeliko slovo 57 iz jednaCine (16?3)jednako je 0,023 u jednaCini (16.74). Ovaj
lZraz se moze dosta dobra pnmjel1ltJ na turblllentno proticanje fluida u
horizontalnim cijevima, za Reynoldsove brojeve iZll1eau 10.000 i 120.000, i za
Prandtlove brojeve izmedu 0,7 i 120. Za gasove i niskoviskozne tecnosti izraz
269
(16.74) ce vaziti pri Re>2100 i Za odnose duzine cijevi i dijametra (lId) vece od
60. Za gasove, Prandtlov broj ima vrijednosti bliske 1 pri umjerenim
temperaturama. Podignut na 0,4 Prandtlov broj postaje jako blizak J i, u
mnogim slucajevima, moze se izbaciti iz izraza (16.74).
Raz]icile formule su razvijene za specificne slucajeve proticanja fluida
unutar odredenih dozvoljenih granica. Neke od njih su date naprijed kao
generaina vodilja. Mnoga istraZivanja se vrse u ovom podrucju prenosa (opiote,
pa se moze naci mnogo empirijskih izraza. U buducnosti ih se moze ocekivati
jos vise.
Fluid koji se zagrijava pri proticanju kroz ~ j e v imace manji viskozilet
u blizini grijanog zida. Da bi se to uzelo u obzir, McAdamsova jednacina
(16.74) za grijani fluid 1ma oblik [1]:
(16.75)
gdje je m maseni protok, c je specificna toplota, a drugi clanovi su prethodno
definisani. Ovaj izraz vaz! za viskozne fluidesa Reynoldsovim brojem manjim
od 2100 i za m c vecim od 10. Indeks f odnosi se na osobine procijenjene na
A'!
temperaturi flllida, a indeks Z odnosi se 11a osobine procijenjene na ternperatnri
zida. Temperatura fluida je srednja temperatura fluida.
Za proticanje kroz meducijevni prostor, moze se koristiti ekvivalentni
dijametar. Za to postoji vise izraza, a za cijev u cijevi je:
(16.76)
gdje je d
2
unutrasnji dijametar spoljasnje cijevi, a dl spoljasnji dijametar
unutrasnje cijevi,_kao sto je prikazano 11a slid 16.9.
Za kvadratni iii pravougaoni vod moze se koristiti ekvivalentl1i dijametar:
2ab
de =---,
a+b
gdje je a i b kao sto je prikazano na slici 16.10.
270
(16.77)
Slika 16.9 Proticanje kroz meducijevni prostor.
I H
Stika 16.10 Dijagram ekvivalentnog dijametra.
Za turbulentno proticanje fluida kroz meducijevni prostor McAdams
je dao slijedecu jednacinu [1]:
ex == 0 023. ( }1 )CC' . (i!.L)O"4 . (_A. J213
w,(cp'P)r ,- pwd
e
f ,LIz lep'fl r
(16.78)
gdje se indeks f opet odnosi na osobine fluida na temperaturi fluida daleko od
zida cijevi. Clan 11a lijevoj strani je Stantonov broj, dok su na desnoj stfani
recip10cne vdjed:nostrR:eynotdsuvugT Pra11dliovog broja. ~
Pri istraZivanju prinlldnog proticanja llllida preko spoljasnjih povrsina
snopa cijevi, neophodno je uzeti II obzir specificllosti samog fluida, kao i broj
cijevi i njihov raspored. Smjer proticaqja je takode vazan, to jest, da Ii je
okomit, paralelan, vertikalan, iii horizontalan II odnosu na eijevi. Za proticanje
fluida preko jedne cijevi pogo dan je slijedeci izraz [1]:
(Xd
A.
0,24. Reo.
6
(16.79)
Dijametar d u Reynoldsovom i Nusseltovom broju je spoljasnji dijametar
djevi. Osobine fluida zasnovane Sli na srednjoj temperaturi fluida i na
temperaturi zida cijevi.
271
Tennodil1ilmilw i lermolelmilw
Za proticanje t1uida preko rayne povrsine, paraielno sa tom
povrsinom, pogodan je slijedeci i7raz r 1]:
a1 (16.80)
A '
gdje je I duzina te povrsinc. Za duz.inc vccc od 0,6 111 sa1110 se ta vrijednost za I
treba korlstiti, jer jer turbuklltno proticanje prilicno ujednaceno. Isto vaZi i za
proracun Reynoldsovog bro]a, u kojem se (reba koristiti duZina t.
Prethodni izrazi S1I dati kao vodilja i sluze kao uvod. U drugoj
literaturi se mogu naci detaljnije informacije.
Siobodna iii Mnoge velicine koje su definisane
kod prinudne kOllvekcije javljaju se, kao sto se 111ogio i ocekivatl, i kod
slobodne konvelecije. Za proejenu proticanja i prenosa toplote kod slobodne iii
prirodne konvekeije, moze se razl110triti grijana ploca postavljena vertikall1O,
kao sto je prikazano na sliei 16.11. Fluid leoj! je u kOl1taktu sa plocom se
zagrijava, smanjuje mu se gustina i krece se prema gore. Sonde postavljene u
fluid koji prirodno prenosi (oploln pokazale hi profile temperature i brzine leao
na slici,
temperature
-- Profil brzine
Slika 16.11 Prirodna konvekcija blizu vertikalne grijane ploce.
Razmotrice sc e1elTlentarna zaprcmina fluida uz plocu i odabrace se
e1ementarna jedinica dubine, tako da ce ta zapremina jednostavno biti Ax.1.y,
slika 16,12. Detaljnija analiza sila leoje djeluju u elementarnoj zapremini moze
biti prilicno kompleksna, pa zbog loga problem treba pojednostaviti. Zato ce se
si1a smicanja r.1.y srnatrati zanemarljivom. Pored toga, sa velikom preciznoscu
se moze reCi da su sile pritiska P'6,x i p' 6x + (p. Ax) jednake i suprotne,
pa se mogu takode zanemariti. Ostalo je da se razmotre efekti povrsinske sHe i
kineticke energije.
272
L:
ila smicanja
Ax ')
Slika 16.12 Slobodna konvekcija kod vertikalne ploce.
. Aleo je t temperatura zida, a t+At temperatura na spoljasnjoj granici
lzabranog elementa, onda jeprosjecna temperaturna razlika izmeau zida i
oleolnog fluida 6t12. Neleaje B zapren:rinskikoeficijent toplotnog sirenja:
lcdinice za B redukuju se do 11K. Promjena zapreminc posmatranog elementa
je onda:
sto se moze izraziti kao promjel1a gustine:
o
[}=pB_.
2
(16.81)
( 16.82)
MnozenjemjednaCine (16.82) sa gigo, povrsinska sila po kubnom metru je:
o g
F=pB__
2 go
(16.83)
273
Ova sila djeluje na vertikalnoj duzini a integracijom po cijeloj dnzini ploce
dobije se:
Izvrsenirad = B. D . .K..
2 go
( 16.84)
Kineticka energija fluida koji slobodno prenosi toplotu moZe se napisati kao:
(16.85)
Neka se say rad koji je rezultat povrsinske sile pretvori u kineticku energiju
tluida. Izjednacavanjemjedllacilla (16.84) i (16.85) dobije se:
o g pw'
p.B--Z=--,
2 go 2'go
( 16.86)
iIi nakon redukovanja:
( 16.87)
Zamjenom (16.87) ujednacinu (16.73) dobije se:
( 16.88)
Sve sto je uradeno u jednacini (16.88) je kvadriranje pojedinih clallova u
Reynoidsovom broju i stepenovanje cijelog ciana sa 012 .. Medutlm, to Je
omogucilo zamjenu w
2
iz jednacine (16.87) direktno u Jednacll1u (16.88), ClIne
se dobije:
Provjerom se moze pokaz,,,, da je clan
g.B.;:"'!./} .p2
Ji
bezdimenziona velicilla. Poznat je kao Grashofov broj (Or). Eksperimentalno je
dokazano da su eksponenti a/2 i b jednaki za slobodnu konvekclJu na
vertikalnim plocama. Kao rezultat toga, jednacina (16.89) cesto se pise kao:
(
3 2 ld A gBLlH . p .c
p
a=C_
1 /1' A
(16.90)
iii kao:
274
(16.91)
gdjeje:
II
Razumna vrijednost C=0,55 nastala je kao rezultat mnogih
istraZivanja. Ova vrijednost je dobra za interval 103<Or-Pr<10
9
Za ovaj
interval proizvoda Grashofovog i Pralldtlovog broja, cl se moze uzeti 0,25.
Svaka fizicka situacija, meautim, zahlijeva poseban tretman. Istraziva1lia su
pokazala da se vrijednost veca od 1=0,6 ne bi trebala koristiti u jednacini
(16.90). Pored toga, osobine fluida trebale bi se uzimati za srednju temperaturu.
U literaturi se mogu nab izrazi za horizontalne ploce, vertikalne cilindre, i
slicno.
Jednacina (16.90) moze se redukovati za posebne slucajeve. Za
vertikahle ploce iii zidove, okruzene vazduhom, priblizna vrijednost za a moze
se dobitiiz:
(16.92)
Ako je visina te povrsine manja od 0,6 m dobra je slijedeca aproksimacija:
a
(
D)'/4
0,28 T
(16.93)
Ova jednaCina moze se koristiti takode i za horizontaille cijevi sa dijametrima
do 0,3 m.
Kondenzacija i kljucanje. Kondenzacija i kljucanje fluida tesko se
analizirati sa stanovista toplote. U mnoga
u veZl sa fluidima koji se koriste u velikim
raketnim propulzionim sistemil11a. Oba procesa se javljaju u dva oblika:
kapljicasti iIi nuklensni i filmski. KapljiCasto kljucanje i kondenzacija su
fenomeni najpoznatiji obicnom posmatracu. To je tip kljucanja koji se javlja
kada domacica zagrijava lonac vode dok ona ne prokljuca. Filmska
kondenzacija je rezultat nukleusnog kljncanja tokom povecanja temperature,
osim ako se tluidu ne dodaju inhibitori. Filmsko kljucanje se javIja pri dosta
visokim temperaturarna i moze znatno sprijeciti prenos topIote zbog gasovitog
fllrna koji se formira. Generaillo, vrijednost koeficijenta preiaza toplote bice 8
do 10 puta veca kod filmske kondenzacije iii kljucanja, l1ego kod nukleusnih
uslova. Ne zna se mnogo 0 procesima koji se javljaju pri prenosu topIote tokom
kljucanja iii kondenzacije. Istrazivanjem su dobijel1i dosta ograniceni izrazi, a
ima ihjako mnogo da bi se navoclili ovdje.
275
Termodincgnik,a i termotelmika
16.3. Radijacija
Treei tip mehanizma prenosa toplote, radijacija, rezulta! .ie talasne
aktivnosti slicne kao kod svjetla. Sva tijela zrace i apsOIbllju cncrgiju u
razlicitom stepenu. Ovdje ee se ukratko diskutovati neki koncep!i, ideje i
pravila koji se mogu primjeniti na prenos toplote radijacijom. Gcncralno, sto jc
visa temperatura tijela ono brze zraCi toplotu. KoliCina [oplotc prcnesene
radijacijom takode je funkcija povrsine koja zraci. Ako se dva tijela istih
dimenzija, materijala i tezina stave u zatvOlen prostor, ona ce meuusobno
zraCiti energiju. Ako su im.temperature i fmill! spoljasnjih povrsina ish, i ako su
postavljeni geometrijski jedno u odnosu na drugo na isti nacin, nema razlike u
kolicini dozracene energije koju ee svako apsorbovati. Meuutim, dva tijela istih
dimenzija, oblika i materijala, i sa istom temperaturom, ali sa razliCitim
finisima povrsina, apsorbovaee razlicite dozracene energije. Generalno
govoreei, materijali koji dobro apsorbuju toplotu kada je hladno dobro ee je
zraCiti kada je toplo. Ove fizicke karakteristike i eksperimentalna opazanja
doveli su do formula i jednacina koje ee se postavljati i koristiti bez
dokazivanja.
Prije nego sto se nastavi, medutim, neophodno je znati da je radijacija
povrsinski fenomen tijela. Ta <:injeniea je vee ranije nagovjestena. To ne znaci
da sve cestice tijela ne zra<:e, naprotiv, ali radijaciju cestica uuutar tijela
apsorbuju susjedne cestice, a sanJO radijacija sa povrsine bjdi. Postoji nekoliko
tcorija kako se dozra<:ena energija pretvara u toplotnu energiju i obrnuto. To
moze biti rezultat oscilacije atoma iIi pomjeranja elcktrona od jedllog
energetskog nivoa na drugi. Postoje neke dobre indikacije da je razlog ovaj
posljednji.
Ukupno dozracena energija na povrslllu nekog tijela moze se
apsorbovati, prenijeti, iIi reflektovati (oubiti). To jc prikazano na slici 16.13.
Moze se vidjeti ua je:
(16.94)
-'-------
Apsorptivnost tijela a je odnos koli<:ine dozracene energije koju tijelo
apsorbuje i ukupno dozra<:ene energije, ili:
( 16.95)
276
Ref1ektovmlH
radijacija tJr f:"
Prcnescna radijacija
Ukupna
/ q, dozraoona
01lergija
Slilm 16.13 Energija radijacije.
Reflektivnost tijela p je odnos kolicine dozracene energije koju tijelo reflektuje
i ukupno dozracene energije, ili:
(16.96)
Transrnitivnost lijela r je odnos koliCine dozracene energije koja se prenese
kroz tijelo i uk'Upno dozracene el1ergije, iIi:
(16.97)
Sarno transparentno tijelo ee prenositi dozracel1u energiju, u koliCini koja zavisi
od l1jegove debljine. Neprozirno tijelo ee apsorbovati i reflektovati svu
dozracenu energiju. Step en refleksije zavisi od karakteristika povrsine tijela. U
najgeneralnijem smislu, koliCina dozracene energije koja se apsorbuje,
reflektuje i prenese, moze se napisati u ob1iku:

qz qz qz '
iIi:
a+p+r=l. (16.98)
Dakle, za neprOZlrllO tijelo je FO i a+p=l. Druga razmatranja takode S11
moguea.
Snaga emisije i emisivllOSt. Pri svakoj temperaturi i svakoj talasnoj
duZini emitovaee se neka energija radijacije. Ovaj fellomen je poznat kao
monohromatska snaga emisije i oznacava se sa EA' Ukupna snaga emisije je
suma svih E;. za sve temperature i talasne duzine i ozna<:ava se sa E, a ima
jedinicu W/m
2
Ukupnu snagu emisije nekog tijela dosta je tesko odrediti. Ovaj
problem se olaksava koristenjem koncepta "crnog tijeJa".
277
TermodirtClmika i termotehnika
Cmo tijelo je ono tijelo koje apsorbuje svu dozracenu ellergiju koja
pada na njegovn povrsinu. Dmgim rijecima, za crno tijeJo su transmitivnost i
reflektivnost nula (Fj:FO), dok je apsorptivnost I (a=' I). U prirodi nema
poznatih cmih tijela, mada cad blisko aproksimira crno tijelo, a iznenadujuee
dobro, takode, i svjeze napadaru snijeg.
Moze se pokazati prilii::no lahko da je ukupna snaga emisije nekog
tijela, pri bilo kojoj teroperatnri, jednaka proizvodu apsorptivnosti tijela i
ukupne snage emisije croog tijela na istoj temperaturi. To je poznato kao
Kirchoffov zakon i moze se izraziti kao:
E= aEB (16.99)
Odnos EI EB definise emisivnost tijela pri bilo kojoj temperaturi, iii:
E
-=5=a.
EB
(16.100)
Ukupnu snagu emisije cmog tijela odredili su Stefan i Boltzman, kao:
Eo = 5,7681O
8
r. (16.101)
Jednacina (16.101) je zasnovana na ranijem radu Plancka. Moze se napisati i u
obliku:
(16.102)
gdje je CJ Boltzmanova konstanta:
JOg preostaje da se relacije (16.101) i (16.102) razviju u pogodan
oblik. Moze se pokazati da prenos toplote izmedu dva tijela, koja medusobno
zrace, opisuje jednacina (16.10 1):
(16.103)
gdje je q izrazeno u W. Clan CJ je vee definisan kao Boltzmanova konstanta
5,768.10.
8
. Clan Fe je zasnovan na emisivnostima tih dvajn tijeJa, a clan FA
povezan je sa geometrijom datog problema. Ovdje se neee razvijati iii
dokazivati relacije za Fe jIi FA-
Na osnovu jednacina (16.71) i (16.103) moze se razviti koeficijent
prenosa toplote. Njihovim izjedl1acaval1jem se dobije:
aAL1T= O"FeFA'A dT,4 T2
4
).
Rjesavanjem po a dobije se ekvivalentni koeficijent prenosa toplote:
278
at = 0" Fe . FA . A . (1',4 -
1', -12
(16.104)
Ovaj izraz je
prenosa toplote.
ali je veoma koristan u razvijal-Yu uknpnog koeficUenta
16.4. UkUPllll I,o,pt",,,,,
prenosa topiotc
Ukllpni koeficijent prenosa (oplote iii koeficijent prolaza toplote je
sred.stvo kOJlm se dodatno skracuje vee skraceni matematicki formalizam koji
pratt prenosa top[ote. Uprkos ovoj cinjenici, razvUen je veliki broj
ukupuih koeficl)el1ata prellosa toplote za specificl1e slucajeve.
Na slici 16.14 prikazan je zid kroz koji prolazi toplota. Neka je lijeva
strana Ul1utraSllja, a desna strana spoljasnja. Temperatnrni profit sa slike i
toplote moze se p,osmatrati za tri temperatnrna intervala. U slucaju
staclOnarl1og stal'Ja 1 Jedullcne povrsine moze se napisati:
q, q" /L
-=a (t -t,) =-"- =_(t -( ) =
A ' , .. A I 2\ A
Toplolni 10k
t,
-------- ----
Slika 16.14 Ukupni koeficijent prenosa toplote.
UkuPl1i prenosa toplote dozvoljava slijedece:
q
- = k '(1 -t )
A '4 .
(16.105)
Sadaje:
k (I,
279
Termodinamika i tel'motehl1ika
Uz male promjene pret1lOdllih izraza slijedi:
k
-.(t, -t
4
) (t, -/
2
),
(x,
k ./
T(t, -1
4
) (t2 -I,),
k
-'(/, t
4
) (t3 -t
4
)
(Xl
Sabiranjem prethodnih izraza dobije se:
k -+-+- (t,
l
/I I IJ
(x, /L (Xl
iii:
k = 1 /
(16.106)
-+-+
a, /L a
l
Za viseslojni zid vazi:
k
gdje je N ukupan broj pojedinih slojeva zida.
Ako se lIzima 1I obzir i radijaeija, onda je koeficijent prelaza topiote sa
spoljasnje strane sastavljen iz ak zbog konvekcije i az zbog zraeenja, iIi:
(16.107) ----
Pri izvodenju izraza za ukupan koeficijent prenosa topiote za cilindar
iii cijev, moraju se uzeti u obzir varijacije n povrllini. Bez dokazivanja, slijedeCi
vazi za UkUPlli koeficijent prenosa topiote cilindra:
k
1
(16.108)
d, 2/L
--'-+
d, a,
d
l
.
Prethodni izraz jc zasnovan na spoljasnjoj povrsini cilindra. Indeks 1 odnosi se
na unutrasnju povrsinu, a indeks 2 na spoljasnju povrsinu.
280
Problemi
16.1 Kroz eVfst ravan zid debljine 0,5 m ustalio se toplotl1i tok od 1000 W/m
2

Toplotna provodljivost materijala zida mijenja se sa tcmperaturom prema

relaciji: /L=0,5+41O,3 t , W/(l11'K). Temperatura hladnije povrsine zida je 200
0c. Kolikaje temperatura toplije povrsine zida?
16.2 Ravan zid debljine 0,25 m izraden je od samotne opeke. Temperature
povrsina zida su 1350 PC i 50 "c. Toplotna provodljivost samotne opeke ovisi
o temperaturi po relaciji: /L=0,838+5,8661O-
4
t, W/(m-K). IzraclInaj i predstavi
graficki raspored temperatura po debljini zida.
16.3 Toplotna provodljivost rastresitog materijala moze se odrediti pomocu
dvije koncentriene kugle. Dijametar unutrasnje kugle je 0,15 m, a spoljasnje
0,25 111. Ispitivani materijal postavi se izmedu kugli. Unutrasnjoj kugli
elektrienirn grijacem se dovodi 15 W toplote. TokOl11 eksperimenta postignu se
stacionarni uslovi, kada temperatura unutrasnje kugle dostigne 150
C, a spoljasnje 60 "c. Kolika je toplotna provodlj ivost ispitivanog materijala?
16.4 Gubitak toplote kroz zid peCi, debljinc 0,45 m, je 5000 kJ/(m
2
h).
Temperatura unutrasnje povrsine zida je 815C, a prosjecna toplotna
provodljivost materijala zida je 0,9 W/(mK). Odredi temperaturu spoljasnje
povrsine zida peCi. Koliki je temperaturni gradijent, ako se temperatura
lineal110 111ijenja sa debljinom zida?
16.5 Ravan zid debljine 0,12 111 inla temperaturu unutrasnje povrsine 27C, a
temperaturu spoljasnje povrsine -18C. Odredi specificni toplotni tok kroz zid
u W/m
2
, ako je zid izraden od: livenog zeljeza, gradevinske eigle i plute.
16.6 Ravan zid izraden je iz dva sloja, izmedu kojih se nalazi slo] vazduha
debljine 0,075 m. Vazduh je nepokretan i ima prosjecnu temperaturu 16C.
Unutrasnji slo] zida, debljine 0,025 m, izraden je od bijelog bora. Spoljasnji zid
je ploea od pjeseara, debljine 0,15 111. Ako je temperahlra spoljasnje povrSine
zida -1 QC, a toplotui gubici 5 W/m2, kolika je temperahlra unutrasnje povrsine
ZidalTeriiiicki otpor zlda? -----
16.7 Cilindricni rezervoar, ciji krajevi imaju oblik hemisfere, preporucuje se za
privremeno skladiStenje toplog fluida. Rezervoar bi trebalo izraditi od
aluminijumskog lima debljine 0,0125 m, a izolovati ga slojem koji sadrzi 85%
magnezijnma, debljine 0,3 m. Toplotna provodljivost izolacije je 0,054
W/(ll1'K). Rezervoar treba da ima spoljasnji dijametar 1,8 m, bez izolacije.
Ukupna duiina rezervoara, ukljueujuCi izolaciju, treba da je 7 m. Prepomcuje
se i dmgo rjesenje, po kojem bi se rezervoar takode radio od aluminijumskog
lima debljil1e 0,0125 m, ali bi imao sferan oblik i spoljasnji dijametar 3 m.
IzoIacija bi bila od istog materijala i iste debljine. Ako je temperatura
llnutrasnje povrSine zida 205C, a spoljasnje povrsine 38C, koji rezervoar ce
imati manje toplotne gubitke i za koliko?
281
i lermolehni!w
16.8 Raval1 zid peCi izraden je od sloja bromitne elebljine 0,1 m i topiotne
provodljivosti 1,512 W/(mK), silikatne cigle dehljine 0,25 m i toplotne
provodljivosti 1,396 W/(l11-K) i sloja gipsanog premaza debljine 0,02 m i
toplotne provodljivosti 0,7 W/(m-K). Temperatura nllutrasnje povrsine zida
peCi je 900 "'C, a spoljasnje 50C. Izracunaj \oplotne gubitke po jedinici
povrsil1ezida i temperature l1a dodirnim povrsinama slojeva.
16.9 Toplota dimnih gasova u pamom koHu prelazi na kljucalu vodu preko
celicnog zida debljine 0,014 m. Gustina \oplotnog toka je 25 kW/m
2
Toplotna
provodljivost celika je 50 W l(mK). Koliki je pad temperature kxoz zid?
16.10 Kroz izolovanu celicnu cijev dijametra 0,06/0,07 m i duzine 15 Ill,
protice 80 kg/h suhozasieene vodene pare pritiska 0,4 MPa. Debljina sloja
izolacije je 0,065 m, a toplotna provodljivost 0,05 W l(mK). Temperatura
okolnog vazduha je 15C. Koeficijent prelaza loplole sa pare na unutrasnju
povrsinu cijevi je 2500 W/(nl-K), asa spoUasnje povrsine izoIacije na okolni
vazduh 8 W/(m
2
K). Odredi: toplotne gubitke II jedinici vremena, masu
kondenzovane pare za I sat i promjenu entalpije vodene pare pri prolasku kroz
cijev.
16.11 Cjevovod dijametra 0,044/0,051 m, kroz koji protice mazivo ulje,
pokxiven je slojem betona debljine 0,08 m. Toplotna provodljivost materijala
cjevovoda je 50 W/(m'K), a betona 1,28 W/(mK). Srednja temperatura
mazivog ulja u p08matranom dijelu cjevovoda je 120C, dok je temperatura
okolnog vazduha 20 DC. Koeficijent prelaza toplote na strani ulja je 100
W/(m
2
K), a lla strani okolnog vazduha 10 W/(m"X). Odredi toplotne gubitke
sa duil10g metra neizolovanog i izolovanog cjevovoda. Kolika treba biti
toplotna provodljivost izolacije da, pri bilo kojoj debljini, toplotni gubici sa
izolovane cijevi budu manji od toplotnih gubitaka sa neizolovane cijevi?
16.12 Stambena prostorija pravougaone oSl1ove 4,5x6 m i visine 2,8 mnalazi
se 11a uglu zgrade, tako da su joj dva zida izlozena atmosferi, a ostali susjednim
prostorijama. Spoljasnji zidovi napravljeni su oel cigle debljine 0,38 m i
oblozeni sa obje strane oblogom debljine 0,015 m. Toplotna provodljivost cigle
___ tln1.!!!asnje obloge. 0,2.0 i spoljasnje 0,87
W/(mK). Koeficijent prelaza toplote je sa ul1utrasnje strane 8
spo\jasnje 23 W/(m
2
K). Sa kolikim se toplotnim gubicima mora racunati pri
projektovallju ogrijevnog tijela, ako u pro5torij i treba odrzavati temperatull.l 20
DC? Spoljasnja temperatura je -20C. Temperatura U sllsjednim prostorijama je
takode 20C.
16.13 Jedl1a rashladna prostorija, cija je oSl1ovica lOx 12 m i visina 3,2 m,
postavljena je u zgradi tako da joj je jedan veei zici, debljine 0,38 m, izlozen
atnlosferi, a ostali, debljine 0,12 m, prema susjednim rashladnim prostorijama.
Zidovi su od cigle toplotne 0,87 W/(m-K), a plafon od armiranog
betona debliine 0,1 111, toplotne provodljivosti 1,5 W/(mK) i pokxiven je
krOVOih. 1:' ,'; projektovanju su usvojene slijede6e vrijedl1osti: spoljasnja
temperatura 30C, temperatura susjedne rashladne prostorije (bda ne radi?o 10
DC, temperatura na taval1n (sa obuhva6enim zracenjem) 40C, koeficlJent
282
prelaza unlltar prostorija 8 W 1(111"'K), koeficijent prelaza
spoljasnje strane 29 W/(nl-K), optimalan toplotni tok prema susjednim
prostorijal1la 8.7 i optimalan toplotni tok prel11a tavanu i atmosferi 10,5
W/m". Odredi debljine iwlacije pojedinih zidova, ako u pros(oriji treba
odrzavati tempcraturu -20C. Izolacioni materijai S11 rayne
ekspandov3nc plutc, toplotne provodljivosti 0,05 W/(m-K).
16.14 Racli sprjecavanja stvaranja kondenzata na zidovima prostorije (reba
odrzavati tcmperaturll 1Il1utrasnje povrsine zida iznad temperature rosista
vazduha u prostoriji. Stanje vazduha u prostorijije 20C, 101325 Pa i relativna
vlaznost 60%. Spoljasl1ja temperatura je -15c' Koeficijent prelaza topiote sa
ullutrasnje stralle jc 8 W/(m"-K). Kolika je najveea vrijedllost koeficUenta
prolaza toplote za zid izlozen atmosferi, pri kojoj neee doci do roseqja na
zidovima? Kolika hi bila temperatura unutrasnje povfsine, ako bi se zbog
sigumosti obezbijedio za 25% manji koeficijent prolaza toplote?
16.15 Uporedi koeficijent prolaza toplote isparivaca u rashladnoj prostoriji
kada je oCiseen iii pod debelim slojem leda, Isparivac je od celicne cijevi
0,1/0,092 m i toplotne provodljivosti 58 W/(mK). Koeficijenl
prelaza toplote, od amonijaka koji isparava na zid cijevi, je 465 WJ(m
2
'K), a od
cijevi na vazduh 30 W/(m
2
-K). Proracun provedi za debljillu sloja leda: 0,1 m,
0,05 m i 0.01 111. Toplotna provodljivos( leda je 2,44 W/(m-K). Koeficijent
prelaza toplote sa cijevi na vazduh ne mijenja se sa debljinom sloja leda.
16.16 KOl1denzator amonijacl1og rashladnog postrojenja kapaciteta 290 kW
radi pod pritiskom 1,35 MPa. U koudenzator ulazi pregrijana para al110nijaka
temperature 130 "C, a izlazi koudenzat pothladen za 5 C. KOl1denzatOIske
cijevi su od celika toplotne provodljivosti 58 W/(m'K) i imaju
debljinu 5-10'" l11. Koeficijent prelaza toplote sa al110nijaka na cijev je 93
W/(m
2
-K) za pregrijanu paru, 9300 W/(nl-K) pri kondenzaciji i 930
pri pothladivallju. Kondenzatof se hladi vodom u suprotnom toku. Koeficijenl
prelaza toplote sa cijevi na vodu je 1160 W/(m"K). Odredi povrsinu
kondenzatora i potreban protok vode, ako je millimalna temperatuma razlika
izmjene toplole .5 C. Kakva je procentuall1a raspodjela razm\jenjenih toplota
za hladenje pregrijane pare, kondenzaciju i pothladivanje amonijaka i na
-lffilikim dlJelovin13 povl'sille se vrse pojedine iZl11JeIletoplofe?
16.17 Struja vode oc! 1000 kg/h, temperature 80C, l11ijesa se sa drugom
strujom vode od 2000 kg/h, temperature 20C. Kolika je temperatura smjese?
Kolika bi trebala biti povrsina istosmjemog i protivstrujnog izn\ienjivaca
toplote, sa kocficijentom prolaza toplote 1160 W/(m"'K), n kojima bi ove struje
izrnijenile istu kolicinu toplote kolika je preSla sa toplije na hladniju struju
prilikom mijesanja') Kolika bi bila kolicina izmjel\iene toplote ovih struja kroz
istosmjerni izmjenjivac toplote sa povrsil1ol11 protivstrujnog izmjenjivaca
toplote? Kolika bi se kolicina toplote izmijel1ila iZl11edn ovih struja u
protivstrujnom izn\ienjivacu toplote beskouac11o velike povrsine?
16.18 Kada hi se pri dimenzionisanju zagrijaca vode, u kojem gasovi hladeCi se
od 500 PC na 200C zagrijavaju vodu od 30C do 90 PC, rac1111alo sa srednjol11
283
Terll10dinamika i termotclinilw
aritmetitkom razlikom temperatura umjesto sa srednjom logaritarnskom,
napravila bi se matua greska. Kolika je ta greska u slutaju istosmjemog, a
kolika u slutaju protivstrujnog zagrijaca'!
16.19 Neki proizvodat tvrdi za svoj protivstrujni grijat, ogrijevne povrsine 12
m
2
, damoze, uz koeficijent prolaza toplote 23 W/(111
2
'K), zagrijati 625 kglh
vazduha od -10 DC do 50C, sa OJ 1113/h vode koja se ohladi od 70C do 40
DC. Da Ii je to ta/Sno?
16.20 Odredi toplotni tok kroz zid parnog kotla i temperature na njegovirn
povrsinama, ako su dati slijedeCi podaei: temperatura dimnih gasova 1000 C,
temperatura kljuca!e vode 160C, koeficijent prelaza toplote sa strane dimnih
gasova 130 W/(m
2
K), a sa stra,ne vode 2800 W/(m
2
.K). Zid pamog kotla
izradenje od telika debljine 810'" 111 i toplotne provodlJIVOSt! 45 W/(m-K).
16.21 Kroz kana! pravongaonog popreenog presjeka, dimenzija 0,2xO,3 mi
duiine 15 m, turbulentno stmji vazdllh srednjom brzinom 5 mls. Kolika treba
biti brzina vazduha u kanalu, da bi se koeficijenl prelaza toplote sa vazduha na
zid kanala povecao za 50%'1
16.22 Krozpravu cijev unutrasnjeg dijamelra d l i duzine !>50dh struji
srednjom brzinom WI' Koeficijent prclaza toplote sa vazduha na unutrasnJU
povrsmu cijevi je 30 W/(m
2
K). Koliki ce biti koeficijcnt prelaza toplote, ako se
dijarnetar i brzina pove6aju dva pula (/>50d
2
)'1 Rezim strujanja je tllrbulentan
u oba slueaja.
16.23 Kroz horizontalan kanal kruznog popreenog presjeka struji vazduh u
turbulentnom rezimu. Ako brzina opadne za 20%, za koliko procenata se mora
promijeniti dijametar kal1ala cia bi se zadrzala ista vrijednost koeficijenta
prelaza toplote?
16.24 U izmjenjivacu top!ote, povrsine 65 m
2
, kljuea voda na pritisku 0,14
MPa. Temperatura povrsille izmjene (oplote je 118C. lzraeunaj maSu nastale
suhozasieene pare u toku jednog sata.
16.25 Na povrsmi vertikalne cijevi, visim:3,I1,jnlja se filmska
suhozasi6ene vodene pare na pritisku 0,25 MPa. Temperatura povrsme cIJevlJe
123C. Odredi debljinu filma kondenzata i vrijednost lokalnog koeficijen.ta
prelaza toplote na rastojanjima: 0,1 111,0,2111, 0,4 m, 0,6 m, 1,0 m, 1,5 m, 2,0 m
i 3,0 m od gomje ivice eijevi. Nacrtaj grafik promjene debljine filma
kondenzata i lokalnog koeficijellta prelaza loplote po visini cijevi. Rezirn
proticanja filma kondenzata smalraj laminarnim po cijeloj visini cijevi.
16.26 Odredi koIitinu suhozasieene vodene pare koja ee iskondel1zovati za 1
sat pri filmskoj kOl1denzaciji na vertikalnoj cijevi visine 2,3 m i dijametra 0,045
'11. Pritisak zasicen.ja pare je 1,0027 MPa. Temperatura povrsine cijevi je 170
dc.
284
16.27 Kolika kolieina kondenzata ce nastati za 1 sat pri kondenzaciji vodene
pare na vertikalnoj cijevi i na horizontalnoj cijevi? Spoljasnji dijametar eijevi je
0,03 Ill, a duzina 3 111. Temperatura povrsine cijevi je 11 DC, a pritisak zasicenja
pare 4 kPa.
16.28 Kroz cijev kruznog poprecnog presjekaprotiee fluid u laminamom
rezimu. Za koliko procenata ce se prorrrijeniti koeficijent prelaza toplote, ako se
brzina smanji za 30% pri konstantnom protoku?
16.29 Kroz kana! praVOUgaonog poprecnog presjeka protiCe fluid u
turbulentnorn rezimu. Za koliko procenata treba promijeniti protok fluida da se,
pri konstantnim dimenzijama kanala, koeficijent ,prelaza toplote poveca za
50%'1
16.30 Kako ce sc promijeniti koefieijent prelaza toplote pri turbulentnom
strujanju fluida u cijevi, ako se dijametar cijevi poveea 4 puta pri konstantnom
protoku?
16.31 Kroz cijev kruznog poprecnog presjeka struji fluid u turbulentnom
rezimu. Za koliko ce se promijeniti koeficijent prelaza toplote, ako se brzina i
protok povecaju za 50/,/)
16.32 Cijev spoljasnjeg dijametra 0,025 111 hladi se poprecni111 tokom vode.
Sredllja temperatura vode je 20C, a brzina protican.ja 1,2 m/s. Koju
temperaturu povrsine cijevi treba odrzavati, da bi gustina toplotnog toka bila
170 k W Ini? Koliki 6e biti koeficijent prelaza toplote pri tim uslovima?
16.33 U pamom kotlu kljuea teenost na pritisku 101325 Pa. Odredi
temperatumu razliku pregrijanja teenosti u funkciji gustine toplotnog toka.
ProraeUl1 ,izvrsi za torlotni tok: 10 kW/m2, 20 kW/nt', 30 kW/m2, 40 kW/ni,
50 kW/m-160 kW/m-.
16.34 U parnol11 kotlu proizvodi se 1 t/h suhozasi6ene vodene pare na pritisku
0,3 MPa. Ogrijevna povrsina parnog kotla je 8 m
2
Izracunaj koeficijent prelaza
sa zida kotla na kljuealu vodu.
1-------''------- .
16.35 Na povrsini vertikall1e cijevi, visine 2 m, odvija se filrnska kOl1denzacija
suhozasi6ene vodene pare na pritisku 4,2 kPa. Temperatura povrsine cijevi je
25C. Odredi lokalni koeficijent prelaza toplote narastojanju 0,1 m i 2,0 m od
gomje ivice cijevi. Rezim otjecanja filma kondenzata smatraj laminarnim po
cijeloj visini cijevi.
16.36 Na povrsini vertikalne cijevi, visine 3 m, odvija se filmska kondenzacija
suhozasi6ene vodene pare l1a pritisku 0,24 MPa. Temperatura povrsine cijevi je
94C. Odredi debljinu filma kondenzata i vrijednost koeficijenta prelaza
toplote, l1a rastojanju 0,6 m od gomje ivice cijevi. Rezirn otjecal1ja mma
kondenzata srnatraj luminarnim po cijeloj visini cijevi.
285
Termodil1amilw i lenno/chnika

16.37 Na spoljasnjoj povrsini horizontalne cijevi, dijametra 0,038 m i duzine 2
In, kondel1zuje se sllhozasicena vodeua para na pritiskll 0,14 MPa. Temperatura
povrsine cijevi je 106C. Odredi koeficijent prelaza topiote i masu
kondenzovane pare za 1 sat.
16.38 Voda srednje temperature 55C kroz cijev unutrasnjeg dijametra
0,1 m brzil10m 0,25 rn/s. Srednja temperatura unutrasnje povrsine zida cijevi je
38 "C. Odredi: Reyno!dsov broj, Nusseltov broj, koeficijent prelaza toplote i
toplotne gubitke po I m duzine cijevi.
16.39 Kroz kana! dimenzija 0,6xl,2 111 protice 3,6 kg/s vazduha sreduje
temperatnre 50 "C. Srednja temperatura zida kanala je 25C. KoHki je
koeficijent prelaza topiote? Koliki su toplotni gubici po 1
0
m
2
povrsine zida
kanala?
16.40 Kroz cijev 1.1n1.1trasnjeg dijametra 0,075 m protice 1,25 kg/s vode srednje
temperatnre 90C. Koliki je Reynoldsov broj? Koliki je koeficijent prelaza
toplote?
16.41 Izolovana bakarna cijev, dijametra 0,16/0,15 m, transportuje vazduh,
srednje temperature 200C kroz prostoriju. Brzilla vazduha je 30 mIs, a cijev
je duga 30 m. Cijev je izolovana slojem azbesta debljine 0,025 m. Toplotna
provodljivost azbesta je 0,13 W /(m K). Koeficijent prelaza toplote sa cijevi na
vazduh u prostoriji, srednje temperature 20C,.ie 7 W/(m
2
K). Pritisak vazduha
u cijevi je 140 kPa. Ako se zanemare gubici toplote zracenjem, odredi:
koeficijent prelaza toplote sa toplog vazduha na cijev, toplotne gubitke n
prostoriju i temperatllru na spoljasnjoj povrsini sloja izolacije.
16.42 Koliki bi bio koeficijent prelaza toplote, ako bi vazduh iz zadatka 16.41
strujao preko horizontalne rayne ploce dnzine 6 m?
16.43 Snhozasi6ena vodena para, temperature 200C, protice kroz cijev
dijametl.:a 0,300/0.275 ill Cijev je izolovana 0,15 m debelim slojem izo)acije
toplotne provodljivosti 0,06 W/(mK). Oko cijevi struji vazduh srednje
o 20 m/s. KQefjcjjenL12relaza toplote sa pare !ill- cikv
je 15 W/(nlK). Koliki su gubici toplote sa I 111 duzine cijevi?
16.44 Uz vertikalni zid, visine 2,5 m i srednje temperature 90C, struji vazduh
srednje temperature 25C. Koliki je koeficijent prelaza toplote sa zida na
vazduh? Ko1ika je gustina toplotnog toka')
16.45 Kroz neizolovanu bakanm cijev, spoljasnjeg dijametra 0,025 m, protice
vodena para pritiska 3,5 MPa velikom brzin0111. Srednja temperatura okolnog
vazduha je 25C, a uz samu povrsinu cijevi 90C. Koliki je koeficijent prelaza
toplote sa cijevi na okolni vazduh i toplotni gubici sa 1 m duzine cijevi?
16.46 Kroz cijev dijal11etra 0,067/0,060 m struji zagrijan vazduh brzinom 3
m/s. Za koliko treba povecati brzinu vazduha, uz iste ostale uslove, da hi se
286
koeficijent toplote povecao 2 puta? Koliki hi
islo bez mijenjallja brzil1e?
16.47 Bakama cijev spoljasnjeg dijametra 0,04 m ima temperatmu
100C, Oko cijevi je nepokretan vazduh na temperaturi 20
treba dovesti cijevi, pomocu elektricl10g da odrzi
temperatura? Koeficijel1t prelaza toplote sa cijevi na vazduh
W/(m-'K), a koeficljent emisije bakarne povrsine 0,36.
16.48 Koliko se toplote izmijel1i zracenjem izmedu dvije paralcllle
celicne povrsine koje imaju jednak koeficijellt emisije, a koji iznosi 0,8'1
Temperatura jedl1e povrsine je 800C, a druge 100C.
16.49 Sfera dijametra 0,5 m zraci toplotu sa koeficijentom 0,4,
Temperatura sfere je 340 GC, a l1alazi se u prostoriji temperature 15C. Koliko
toplote se prenosi zracenjem?
16,50 Dvije lIeobradene celicne ploce dimenzija 5x5 m postavljene su
paralelno na rastojanj1.1 1,5 m. Gornja ploca ima temperaturu 560 0(:, a donja
230C. Koliko toplote se izmijeni zracenjem izmedu ploca? Koliko (oplote bi
se izmijenilo zracenjem, ako bi ploce bile na udaljenosti 1 m'1
16.51 Razmotri evakuisanu sijalicu snage 100 W sa lIzarenom niti. Staklo
sijalice je neprozirno i il1la temperaturu 150C. Temperatura uzarenc nili je
2480 a koeficijent emisije materijala niti 0,38. Kolika je potrebna povrsina
l1ltI da bl se gornji uslovi? KolOO je koeficijent izmjene toplOle
zracenjem?
16.52 Koliko toplote se izmijel1i zracenjem izmedu oSl1ovica zatvorenog
cilindra duzine 0,1 m i dijametra 0,3 m? Osnovice 51.1 izradene od hrom-llikl
legure. ledna osnovica ima temperaturu 980 ec, a druga 60C Bocni zid
cilindra ne provodi niti zraci toplotll.
16.53 Kroz dUgll celicnu cijev unutrasnjeg dijametra 0,15 111 protice voda
brzino111 3nJis: Cijevje pokrivena slojem 85 magnezijuma, debljine
0,05 111. Prosjecna temperatura vode je 65C. Reynoldsov broj je I 0
6
,
Pralldtlov broj 2,8, a koeticijent prelaza topiote sa spoljasl1je povrsine cijevi n3
okolni srednje temperature 15 5 W/(m
2
K). Koliki su gubici toplote
po 1 111- unutrasnJe povrsine Debljina zida cijevi je 1,6' 1 0-
3
111. Zauemari
gubitke toplote zracenjem. '
16.54 Kroz horizontalnu alurninijumsku cijev, spoljasnjeg dijametra 0,15 m,
protice vazduh srednje temperature 260C. Debljina zida cijevi je 0,01 m, a
brzina proticanja vazduha 10 m/s. Cijev je pokrivella slojem debljine
0,075 111 i obojena alu111i:nijwl1skom bOj0111. Dllzina cijevi je 6 111. Temperatura
spoljasnje povrsine izolacije je 60C. Odredi koeficijente prelaza toplote sa
toplog vazduha na cijev i sa spoljasllje povrsine izolacije na okolni m.imi
vazduh. Koliki S\l gubici toplote po 1 n:t spoljasnje povrsine izolacije?
Termodinamika itej-motehifika
16.55 Unutrasnja povrsina zida prostorije je 80 m
2
, a temperatura 20C. U
prostoriji se nalazi kotao povrsine 6 ni, cija je temperatura 200C. Kolika
kolicina toplote se izmijeni zracenje111 izl11edu ovih povrsina u toku jednog
sata, ako je koeficijent e111isije kotlovske povrsine 0,95 a zida prostorije 0,97
16.56 Povrsina plamena u veHkoj industrijskoj peCi ima temperaturu 1500 0C.
Na peCi je ostavljen relativno mali otvor, dijametra 0,1 111, za kontrolna
posmatranja. Koliko bi se topiote izgubilo zracenjem kroz otvor pri
slacionarnom pogonu? Kolika povrsina peci prenese i provede istu ko!ieinu
toplote, ako je zid peCi, debljine 0,38 Ill, napravljen od samotne opeke toplotne
provodljivosti 0,87 W/(m-K)? Koefidjent prelaza toplote sa unutrasnje strane
zida peei je 230 W/(m
2
'K) (ukljucujuci i zracenje), a sa spoljasllje strane 17
W/(nlX). Temperatura okolnog vazduhaje 0 C.
t 6.57 Terrnos-boca napravljena je od dva zida stakla debljine 2'10.
3
m, izmedu
kojih je uzak vazdusni prostor od 8'10,3 m. Spoljasnja povrsina boce ima
temperaturu 25C, a unutrasnjost je ispunjena ledom temperature 0 0C.
Toplotna provodljivost stakla je 0,2 W/(m'K), a vazduha 0,024 W/(m-K).
Unutrasnji dijametar boce je 0,1 111 a visina 0,25 m. Zanemarivsi izrnjenu
toplote kroz eep od plute izraeunaj vrijeme za koje 6e se istopiti led, ako su
unutrasnje povrsine staklenih zidova posrebrene (koeficijent emisije 0,015) i
neposrebrene (koeficijent emisUe 0,94). Ima Ii srnisla zanemariti razmjenu
toplote hoz plutan{ eep?
1658 Pomoena prostorija grije se vertikalno111cijevi dijarnetra 0,12 m i dmine
2 !l1. Temperatura povrsine eijevi je konstantna, 75C. Odredi toplotni tok koji
ce cijev predavati prostoriji, 11 kojoj je temperatura 20 e, kada je cijev
premazana masnom bojom, iii oblozena tankom alunli.nijumskorn folijom.
16.59 Odredi odnos kolicina predate toplote, po satu i duznom metru, sa dvije
horizontalne djevi od valjanog celicnog lima, cije 5U temperature spoljasnje
povrsine 80C, 11a rniran okolni vazduh temperature 20 e, ako su spo\jasnji
dijilmetri 0,1 m i 0,05 m. Uzrni u obzir da se odzracena energija sa cijevi
konacno predaje vazduhu.
n 16.60 cIJev dlJametra KI10J)92 111, na C1joj je spoljasnj1.Jj
povrsini temperatura 80C, nalazi se u prostoriji konstautne temperature 20
e. Odredi odnos kolicina toplote predatih prostoriji zraeenjem i kOllvekcijom.
16.61 U laboratoriji je zategnuta otporna zica dijametra 0,5'10,3 !l1. Ogrijevlla
snaga zke je 0,4 kW. Duzina zice je 2,5 m a povrsina joj ima stepen crnoee
0,9. Zanemarivsi konvektivnu raz111jenu toplote sa vazduhom u sobi,
konstantne temperature 15 e, odredi temperaturu zice.
16.62 U unutrasnjosti SWlca uslijed hemijsko-atomskih reakcija oslobada se
toplotni tok. Temperatura povrsine Sunca u svim tackama je 6000 K.
Koeficijent ernisije povrsine SUllca je 1, a dijametar Sunca je 1,38'10
9
l11. Od
povrsine Sunca do tijela, cija je temperatura znatno manja od temperature
povrsine Sunea, top iota se prcnosi samo zracenjem. Odredi jacinu toplotnog
288
izvora u unutrasnjosti Sunca, pod pretpostavkom da ima 15111 vrijednost po
citavoj zapremini SWIca.
16.63 Odredi tOpl0t11i tok koji se razmijeni zraeenjem, po jedl10m duinom
metro, izmedu dvije dugaeke paralclne (rake jednakih sirina, 2 m, koje se
nalaze na rastojanju 3 m, ako 51.] njihove povrsine prekrivene slojem oksida.
Te111perature povrsina traka Sll konstanlne, 600 e i 200C.
16.64 Temperatura spoljasnje povrsine ravnog celienog zida, koji se nalazi u
nekoj prostoriji, je 150C. Zid je izolovan izolacijom debljine 0,06 m i
toplotne provodljivosti 0,08 W/(m-K). lzolacUa ima zastitni omotac
zanemarljive debljil1e. Temperatura okolnog vazduha 1 okolnih.povrsina je 20
0c. Koeficijent prelaza topiote sa izolacije na vazdllb je 2,5 W/(niK). Odredi
temperatmu na spoljasnjoj povrsini izolacije. Koliki SlI toplotni gubici po m
2
povrsine, ako je koeficijent emisUe spoIjasnjeg omotaca izolacije 0,93 i 0,25?
16.65 U termos-bod llalazi se kafa temperature 87C. Zidovi boce su
posrebreni, sa koeficijentol11 emisije 0,02. Temperatura spoljasnje povrsine
unutraS!ljeg zida jednaka je temperaturi (ecHosti, a temperatura unutraSnje
povrsine spoljasnjeg zida jednaka je ternpcraturi okoline, 17C. Odredi
ekvivalentnu debljinu izolaciouog sloja toplotne provodljivosti 0,05 W/(m'K),
tako da izolacione osobine boce ostanu nepromijenjene.
16.66 U kanal kruznog poprecnog presjeka, unutrasl1jeg dijametra 0,13 m i
uknpnog koeficijenta enli.sije lU1Utrasnje povrsinc zida kanala 1, postavljen je
koncentricno cjevovod spoljasl\jeg dijametra 0,01 m i ukUpllOg koeficijenta
ernisije 5poljallnje povrsille I. Tempcratura spoljasnje povrsine cjevovoda je
ve6a od temperature unutrasnje povrsine zida kanala i obadvije Stl konstantne.
1z kanala jeevakuisan vazduh. Da bi se smanjili toplotni gubici potrebno je da
se oko cjevovoda postavi koncentricni zastitni ehan od tanke metall1e folUe,
koeficijenta emisije 0,05. Kako treba postaviti metalnu foliju da bi se toplotni
gubici sveli na minimum?
16.67 CUev kruzl10g poprecllog presjeka ima ukupni koeficijent ernisije 0,8 i
izolovalla je tankinl koncentrienim ekranima. Cijev se Ilalazi u velikoj
prostoriji. Elttarn Stl posfavlJel11 na Jedliakim rastoJauJll11a, d7120. Uktipnr-
koeficijent ernisije povrsine ekrana je 0,05. Odredi zavisnost odnosa toplotnih
gubitaka od broja ekrana, sa izolovane cijevi i neizolovane cijevi.
16.68 Kroz horizolltalni elektrieni provodnik od hrom-nikla, dijametra 1'10,3
protice istosl1vema struja jaCine 8 A. Specifieni elektricni otpor provodnika
Je 1,1 W/(m-mm-), a temperatura okolnog vazduha i okolnih povrsina 10 cC.
Ukupni koeficijent emisije provodnika je 0,8. Odredi tempera turn povrsine
provodnika, ako se toplota predaje samo zraeenjem i ako se topiota razutienjuje
zracenjem i prirodnom konvekcijol11.
16.69 Vakuurnirani sud sfernog oblika sastoji se iz dvije posrebrene
koncentricne sfere. Spoljasnji dijametar unutrasnje sfere je 0,1524 ill, a
vakunrnirani p1'05tor izmedu sfera sirok je 3,35'10,3 m. Ukupni koeficijent
289
Termodinamika i termotehnika
emisije posrebrene povrsine je 0,02. U sudu se nalazi kafa temperature 93 ce,
dok je temperatura okolnog vazduha 21C. Odredi razmijenjeni toplotni tok
zracenjem, ako se zanemare temucki otpori provoaenju toplote kroz zidove
sf era. Za koje ce se vrijeme kafa ohladiti do 49C, ako se razmjena toplote vrsi
sarno zracenjem, a temperatura okoll1ih povrsina jednaka je temperaturi
okolnog vazduha?
16.70 Odredi temperaturu apsolutno cmog tijela, koje zraci pri srednjoj talasnoj
duzini u oblasti vidnog spektra. Kolika je maksimalna temperatura tijela koje
zraci u oblasti vidnog spektra?
16.71 Toplotni tok koji enlituje crno tijelo u pravcu normale je 9456W/(m
2
sr).
Odredi temperaturu povrsine tijela. Pri kojoj talasnoj duZini se emituje
maksimalan toplotni tok?
'16.72 Atomska bomba jaCine 20 Mt eksplodira iznad zemlje na visini 10 km.
Pri eksploziji bomba obrazuje uzarenu kugJu dijametra 1000 m. Pedeset
procenata od ukupno oslobodene energije prenosi se zracenjem. Pretpostavi da
se u toku prve 4 s energija ravnomjerno osiobaaa. Pri prostiranju kroz
atmosferu, 35% energije koja se prenosi zracenjem dolazi do povrsine zemlje.
Zracenje je apsolutno cmo. Atomska bomba jacine 1 Mt eksplozijom oslobodi
pribMno 4,187']0
15
J energije. Odredi tok energije koji se dozraci na 1 m
2
povrsine zemlje ispod epicentra eksplozije. Kolika je temperatura zemlje u
posmatranoj tacki?
16.73 Dvije crne paralelne ploce nalaze se na rastojanju 0,7 m. Temperature
povrsina ploca su 200C i 500C. Izmedu ploca struji gas temperature 1000
cG. Zapreminski sastav gasa je: 20% ugljendioksida, 15% vode i 65% azota.
Pritisak gasa je 0,3 MPa. Odredi toplotni tok koji se razmijeni zracenjem
izmedu gasne smjese i povrsina ploca.
290
Vlaia71 vazduh'
vazduh
U tehnici se pored cistih materija cesto kao radne
razliCite smjese. U opstem slucaju, mogu biti
komponenata koje su u istom ili razlicitirn agregatnim slanjil11a,
medusobno hemijski reaguju iii ue itd.
.. Stanje .neke ne moze da bude odredeno sal110 dvjel11a
vehcmama stal1Ja, l1a prIDlJer temperaturom i pritiskom, vee je potrebno
koje karakterisu sastav smjese (ukupno 2--1 (71-1) velicina
gdJe Je :z broJ komponenata u smjesi). U tom smislu smjese se razliktUu
I po t0m.e da h se u toku posmatranog procesa sastav smjese mijenja iIi ostaje

. Cestose kao radna susrece takozvana parno-gasovi(a smjesa,
kOJa predstavlJa sl11Jesu u gasovltom agregatnol1l slanju, sa jednom bitnom
osobinorn da se, zavisno od posmatrallog temperaturnog intc'rvala, jedna od
komponel1ata moie kOlldenzovati. Iz tog razloga takva kompollcnta naziva
para, a druge nekondenzujuce komponente nose naziv gas. Takva smjesa
takode se cesto naziva vlazan gas.
U prirodi, uopsteno govoreci, i ne postoje suhi gasovi. Upravo u
najsire primjelljivani gasovi, kao atmosferski vazduh, iIi produkti
sagorlJevanja goriva, uvijek sadrze lleku kolicinu vodene pare. Pod vlaznim
gasom obicno se podrazurnijeva smjesa suhoga gasa i vodene pare, iako, U
opstem slucaju, gas moze biti "ovlaiell" parama bilo koje tec11osti, 11a primjer
parama alkohola, amollijaka itd. '
-------_ ....
Tebnicki llajvainiji primjer vlainoga gasa predstavlja smjcsa suhog
vazduha i vodene pare, koja se naziva - vlaian vazduh. Na tehnicke probleme
povezalle vazduhom nailazi se u sirokom rasponu disciplina i grana
mdustnJe I tehnike, kao sto su; fizika, henlija, biologija, medicina
meteorologija, poljoprivreda, klimatizacija vazduha, susel1je, hlaaenje, zatim ,;
prehrambenoj, tekstilnoj i grafickoj industriji, pri pakovaqju j skiadistenju, pri
i preradi raznih materijala itd. Posebno u postrojenjima za
khmatlZaCl]U I konvektivno susenje, vlazan vazduh predstavlja osnovnu radnll
maten]u.
Suhi vazduh (vazduh u kojem nema vI age), kao jedna kornponenta
vlaznog vazduha, predstavlja i sam s111jesu gasova. U tabeli 17.1 opisan je
standardni sastav cistog suhog atmosferskog vazduha, koji predstavlja srednje
Tel'lIIodilillmika i termotehnika

vrijednosti rezultala hell1ijskih analiza uzoraka uzetih sa razlieitih mjesta u
razliCito vrijell1e.
Tabela 17.1 Standarclni sastav Cislog suhog atll1osferskog vazduha.
Gas Z"Pl sastav [%) Molekulska masa
Azot (N
2
) 78,084 28,0134
Kiseonik (02) 20,948 31,9988
Argon (Ar) 0,934 39,9480
Ugljendioksid (CO2) 0,031 44,0099
Neon (Ne) 1,82'10
3
20,1830
Helijum (He) 5,24'10
4
4,0026
Kripton (Kr)
1,14'10.
4
83,8000
Ksenon(Xe)
8,7'10.
6
131,3000
Vodonik (Hz)
5'10,5
2,0159
Metan(CH4) 1,5'10
4
16;0430
Azotoksid (N2O)
5'10,5
44,0128
Ozon (0
3
) ljeti od do 7'10,6 47,9982
zim!
od 0 do 2'10,6 47,9982
Azotdioksid (N02)
od 0 do 2 10,6 46,0055
Sumpordioksiel (S02)
od 0 do 1 '10,4 64,0628
Amonijak (NH}) o ili u tragovima 17,0306
Ugljemnonoksid (CO) o iIi u tTagovllna 28,0106
Jod (J2)
oel 0 do 1'10.
6
253,8088
Radon (Rn)
6'10.
18
(izotop)
Za uobieajene teimiCke proraeune pojedinih procesa, moze se srnatrati
da se sastav suhog vazduha ne mijenja, dok se u specijalnim slueajevirna mora
uzeti u obzir i promjenljivost sastava suhog vaz;duha, naroeito u odnosu na
ugljendioksiel i kiseonik. Osim toga, kako azot i kiseonik zajedno cine 99,93%
(po zapremini) atmosferskog vazduha, U tIll10gim proracunima se ostale
komponente mogu zanemariti.
Svi sastojci suhog vazduha imaju kritiene temperature znatno ispod
intervala sa tehnickog stanovista
(kritiella temperatura suhog vazduha iznosi -141C), tako da se suhi vazduh,
kao komponenta vlaznog vazduha. moze smatrati nekondenzujucirn gas om.
Udio druge OSl1ovne komponf:"laznog vazduha - vodene pare,
podlozan je znatllim promjenama, Pri l0me, medutim, za datu temperaturu i
pritisak vlazl10g vazdllha ovaj udio ne moze da prede odredenu vrijednost. Pri
srriZavanju temperature. iIi povecallju pritiska, dio vodene pare prelazi u
kondenzovanu (tecllu iii cvrstu) fazu i na laj naein ispada iz homogene smjese.
U opstem slueaju, dakle, vlaga u vlaznom vazduhu moze da bude djelirnieno iii
potpuno u pamom stanju, djelimicl10 U teenom iIi evrstom stanju, iIi u tecnom i
evrstom stanju. U tom smislu razlikuju se dvije karakteristicne oblasti stanja
vlaznog vazduha.
292
Vlazan
vIda, vazduh. U ovoj oblasti vazduha obje
komponen:e (SUhl vazduh I vlaga) su u gasovitom agregatnom stanju. Takva
. ,shena Je smjesat:na i (kako ce se pokazati) u
naJvecem ?IOJU slucaJeva moze se razmatrati kao idealnih gasova. To
stanJe odrzava se Bve dode dok je parcijalni pritisak vodene pare u vlazl10m
vazduhu manji od pritiska zasicenja za posmatranu temperaluru
iii vazduh. U ovoj oblasti vlazl10g
v,azduha smJesa se sastO]l lZ dVlJe (Ill cak tri) faze gasovite faze i koudeuzata.
CraSovlta faza Je hOluogena i sadrZi zasicenu vodenu pam i nekondeuzujuci
SUhl vazduh: a kondenzatje eista voda iIi led, Kondenzat se, u slueaju kada je u
teenom stal1Ju, moze nalaziti ili u obliku sitno rasprsenih kapljiva vode (magla),
111 kao homogena prostolnO sjedinjena teellost (taIog). Gasovita faza i
kOl1?enzat, . u staru.u tennodinarnieke ravlloteze, lll1aju istu temperatul"U i
pn eemu Je pritisak u gasovitoj fazi jedl1ak zbil1l pritisaka
zaslcenJa vodene pare 1 parcIJalnog pritiska suhog vazduha.
. . Stanje vazduha, u termodinamiekom smisIu, odredeno je sa
bll0 kOJe, tn nezaVIsne velieil1e stanja. Najeesce su dvije od njih, iz
sto, su pogodne za mjerenje, ukupan pritisak i temperatura srnjese.
[reca vehema vezana je za sastav smjese,
Postojanje vise ili manje vodene pare u vlainom vazduhu oclnosno
kolicinski udio, cesto se razmatra kao kategorija vece iii manje' vlazl10sti
viazl10g . U .tom smislu definise se sastav smjese kao jedna od
karaktensttka vlaznostl. U pogledu dell1lisanja te karakteristike, veliku ulogu
1ll1a metod. l1Jel1og praktienog odreoivanja. Tako se za vlaian vazduh moze
nabro]atJ vIse karakteristika sastava, odnosno karakteristika vlazl1osti. To su:
apsolutna vlaznost, relativna vlainost, stepen zasicenja, temperatura taeke rose
ltd. Neke od ovih veli,Cina povezane jednostavnim zavisl10stima i iz tog
razloga Je od vehke vaznostll1Jlhova tacna definisanost.
,. Osnovni na koji se nailazi pri analizi pojava i procesa sa
vazduhom Je da prisustvo vece iIi l1lanje kolicine vodene pare u
vlaznom vazduhu moze znatno uticati na termodinamicke osobine ove radne
analiticko razmatral1Je proeesa razrrljeile toplote i
matenJe, pa se 1Z t.?g razloga procesi promjene stanja vlaznog vazduha najcesce
preclstavlJaJu IlzucavaJu uz pomoc raznih dijagrama i nomograma.
1z .navedenih cinjenica proizilazi da problematika vlaznog
vazduha Jednu posebnu karakteristienu oblast iZllcavallja U okviru
termodmarrnke 1 srodnih llaueno-tehniekih disciplina.
17.1. Termodinamicke osobine vlaznog vazduha
Od .velikog br?ja razlieitih smjesa gasova i para, koje predstavljaju
radne matenJe u nmoglm procesirna, aparatlll1a i postrojcnjima razllih grana
Tennodinamika i tennofehnika
masinske i proccsnc telll1ike, najrasprostTanjenija je smjesa suhog vazdnha i
vodene pare. Ova smjesa ima veliki znacaj u: postrojenjima za klimatizaciju,
rashladnim uredajima, raznovrsnim procesirna konvektivnog susenja,
skladistenju razlicitih materijala itd. Za pravilnu eksploataciju i proracun
postrojenja i postllpaka, kao i za analizu konkretnih procesa, potrebno je
posebnu paznju posvetiti izueavanju termodinamickih osobina vlaznog
vazduha. S obzirom da se u mnogim procesima u klimatizaciollim
postrojenjima, susarama, rashladnim uredajima itd., vlaznost vazduha mijenja,
za analizu takvih procesa ne mogu se primijeniti klasicne terrnodinamicke
metode, koje se primjenjuju za smjese kOl1stal1tnog sastava. Za homogel1u
smjesll suhog vazduha i pregrijane vodel1e pare (nezasieel1 vlazan vazduh),
karakteristicna j e I1C samo einj enica da se u pojedininl procesima kolicina jedlle
kompollentc (vodenc pare) mijcnja, vee ito da udio te komponente u ne
moze biti proizvoljan, sto posebno karakterise ovu u odnosu na
uobicajenc smjese idealnih gasova. Znatno su Ijedi specijalni proccsi kod kojih
se mijenja sastav suhog vazduha, na primjer poveeavanjem udjela
ugljendioksida u suhom vazduhu (odnosno smanjenjem udjela kiseonika)
prilikom skladistcnja nekih zivotnih l1amimica,pa se takvi procesi posebno
proucavaju, a specificnosti takvih procesa mogu se naei u specijalnoj literaturi.
Prilikom osnovne analize, u slijedeCim poglavljima, smatraee se da je sastav
suhog vazduha poznat i k011stantan, defrnisan uobieajenim prosjecnim
vrijednostima njegovih komponenata.
Posto se, tl najopstijem slucaju, vlaga u vlaznom vazduhu moze 11aei u
sva tfi agregatna stanja (gasovitom - vodena para, teenom - voda, cvrstom
led), vlazan vazduh se tretira, u terrnodinamickom s111islu, kao heterogena
dvokomponentna smjesa suhog vazduha i vlage. Posebno, nezasieen vlazall
vazduh predstavlja, u termodinamicko111 smislu, homogenn dvokomponentnu
smjesu pregrijane vodene pare i suhog vazdnha, pri cemu se obje komponente
mogu smatrati idealnim gasovima, jer ponasanje suhog vazduha i pregIijane
pare u vlaznom vazdulm, l1ll uobicajeni111 temperaturama i pritiscima, ne
odstupa od ponasanja i osnovnih termodinamiekih osobina idealnoga gasa.
Prema osnovllim termodinamickin1 zakonima za
toplotnog stanja jcdne dvokomponel1tne smjese potrebno je poznavati tIi
veJH;l1lestanJa, sto znaCl da se graficka
analiza promjena stallja jedne dvokomponentne moze sprovesti samo u
prostornom dijagramu (tIodimenzionainom koordinatnom sistemn), koristeei tIi
koordinatne ose, od koj ih svaka odgovara jednoj od izabranih terrnodinamickih
vclicina Graficka analiza proeesa koji se najceS6e pojavljuju 11 tehnici
grijanja, klimatizacije, susenja i hladenja, znatno je prostija, posto se u veeini
slucajeva moze 5matra1i da se jedna velicina stal1ja tokom procesa ne mijenja
(ukupni pritisak vlaznog vazduha ostaje priblizno konstantan). Za
terrnodinal11iclcu analizu takvih izobarskih proeesa sa vlaznim vazduhom moze
se koristiti ravanski dijagram (dvodimenzionalni koordinatni sistem), najcesee
za p=100 kPa=eonst., sa dvije koordinatne ose, pri cemu se na ordinatnu osu
nanose obieno vrijednosti specifiene entalpije vlaznog vazduha (toplotni bilans
u izobarskil11 procesima svodi se na def1l1isanje razlika entalpija), a na apscisnu
osu sastav vlaznog vazdllha.
294
v Sadriaj vJaznog vazduha deflnise se najcesee
sadrzajem vlage x, kO]1 predstavlJa OdllOS mase vlage 117", i mase suhog vazduha
I11sv U posmatranom vlazl1ol11 vazduhu:
x
111\\1
( 17.1)
vlaZnog vazduha izrazen je na ovaj naein masenom
koncentraclJom mase kOl11poncnte prema masi druge
kornponente), pa se vnJednost sadrzap vI age u vlaznom vazduhu moze
mijenjati n gral1icama do 00. Suhi vzduh (l11w=O) moze se smatrati vlaznim
vazduhom sa sadrzajem vlage x=O, a eista vlaga (mw=O) vlaznim vazduhom sa
sadrZajem vlage x=oo.
Posto je ranije vee naglaseno da se vlaga u vlaznom vazduhu moze
nalaziti 11 trl agregatna stanja, ukupan sadrZaj vlage, u najopstijem slucaju,
iznosi:
gdje su:
( 17.2)
Xp -masa vlage 11 parn0111 stanju (vodena para) po kg suhog vazduha,
x, masa vlage u teenom stanju (voda) po kg slihog vazduha,
Xc - masa vlage n cvrstom stanju (led) po kg suhog vazduha.
SadrZaj u. vlaZl10m vazduhu moze se izraziti i odnosol11 broja
molova vlage (nw) 1 broJa molova suhog vazduha (11
5v
), ti. odnosom kolicina
]edne I druge komponente, odnosno molskom kOl1centraeijom:
x
n",
-, klllollkmol,
I1sv
(17.3)
1'a posto 511 molekulskelll'!lle vlage (Mw) i suhog _____ _
Mw = 18,016 kgikmol,
Msv 28,964 kg/kmol,
vaziee slijedeei odnosi:
(m / M )
w w == 1 61. -
(
/ ,x
n1sv Msv)
(17.4)
odnosl1O:
x 0,622X.
(17.5)
295
Termodinamika i termorelmika
---------------------
Prirodna jedinica za masu vlaznog vazduha je jedan kilogram vlaznog
vazduha. Posto je vee naglaseno da u mnogim procesima dolazi do
sadrzaja vlage u vlaznom vazduhu, amasa suhog vazduha ostaJe pn tome
neprornijenjena, cesto se za jedinicu mase vlaznog vazd:lha uZlIna 1 kg sul?og
vazduha pomijesan sa x kg vlage. U (1 +x) ktlograma vlaznog vazduha se
1 kg suhog vazduha i x kg vlage, odnosl1o U Jednoll1 ktlogramu vlaznog
vazduha nalazi se 1I( 1 +x) kg suhog vazduha i x/( 1 +x) kg vlage. Prema tome,
masa suhog vazduha moze se uvijek odrediti iz izraza:

l+x
(17.6)
Zapremina u kojoj se nalazi nezasieen vIa zan vazdllh pritiska
(P,v parcijalni pritisak suhog vazduha, PI' parclJalnr pntlsak vodene pare)
temperature t, koji se sastoji iz 1 kg suhog vazduha pntlskap,:v 1 temperature t 1
xp kg pregrijane vodene pare pritiska PI' i temperature t, ollltJezava se sa VI+,,
Na slican nacin mogu se definisati i ostale specificne velicille stanja u
odnosu na (1 +x) vlaznog vazduha: specificna entalpija h l +x,
specificna entropija .1'1+.1> speciflcna unutrasnja energija UI+x itd.
defrnisane specificne velicine stanja naroclto Sll pogodne za graficku anahzu
toplotnih pron1iena stanja vlazl10g vazduha.
Ukupna zapremil1a koju na ocll'edenim uslovima zauzima neka masa
vlaznog vazduha biee:
(17.7)
a ako se trail ukupna promjena neke veliCille stal1ja, potrebno je razliku
specificl1ID velicina stanja definisanih za (1 ex) kilograma vlazl10g vazduha
nmozlti masom suhog vazdllha, lla prin1ier:
H2 - HI II1
sv
'[I1(2) \I \ 11
11
)1+,J, [Id).
Ukoliko je potrebl1o definisati-.Jl.pecificllU zapreminu nezasieenog
odnosu na 1 kg vlaznog vazduha, bice:
(17.8)
Gasna konstanta nezasicenog vlazl10g vazduha moze se definisati
samo za slucaj kada se sadrzaj v\age (i uopste sastav) vlazl10g vazduha ne
mijenja. Koristeei zakone za smjese idealnih gasova, biee:
(17.9)
gdje su gsv i gp maseni udjcli suhog vazduha i pregrijane vodene pare, a:
296
Vlazal1 vazduh
Rsv = 287,1 [J/(kg-K)], Rp '" 461,5 [J/(kg'K)],
gasne kOl1stante suhog vazduha i pregTijane vodene pare. Za jedan kilogram
vlainog vazduha bice:
l+x
paje:
x
gp=l+x'
(17.10)
Kao sto je vee ranije naglasel1o, odstupanje ponasanja suhog vazduha
u vlaZl10l11 vazduhu, na uobicajenom pritisku (Psv=p-pp""lOO kPa) i na
uobicajenim temperaturama, od ponasanJa idealnoga gasa je neznatno. Ova
cIDjenica moze se konstatovati iz tabele 17.2, gdje je dat faktor
kompresibilnosti 2=psv' VI(111 sv'Rsv'7) za suhi vazduh na pritisku Psv=lOO kPa u
zavisnosti od temperature (za idealan gas Z,"l).
Tabela 17.2 Faktor kompresibilnosti 2 za suhi vazduh pri pritisku Psv=l 00 !cPa.
Odstupanja ponasanja pregrijalle vodene pare u nezasieenom vlaznol11
vazduhu od ponasanja idealnoga gasa takode je lleznatno na uobicajenim
uslovima pritiska i temperature. Ova cinjenica moze se konstatovatipomoeu
tabele 17.3, koja sadrzi faktor kompresibilnosti 2 za vodenu pam u stallju
zasicen,ia u zavisnosti od temperature (za idealan gas 2=1).
Tabela 17.3 Faktor kompresibilnosti 2 za suhozasicel1u vodenu pam.
U nezasieenol11 vlaznol11 vazduhu parcijalni pritisak vodene pare Pr
l1J.anji je od pritiska zasicenja Ps za odgovarajueu temperaturu vlainog vazduha,
pa se vlaga u takvom vlaznom vazduhu nalazi same u gasovitom agregatnol1l
stanju i to kao pregrijana vodena para. Parcijalni pritisci pregrijane vodene pare
i suhog vazduha u nezasieenol11 vlaznom vazduhu mogu se izracunati na
osnovu jednacine stanja idealnoga gasa:
111 R T
P = p I'
P V
I11sv Rsv T
'Psv = V '
pri cemu T i V predstavljaju temperatum i zapreminu vlaznog vazduha.
(17.11)
297
Termodinamika i termotehnika
Vodena para u stallju zasicenja na nekoj temperaturi T i pregrijana
vodena para na istoj temperaturi i pritisku pp<p,(1) mogu se predstaviti u pv i
lIs dijagramu za vodenu paru, slika 17.1. Tacka A u ovim dijagrarrlll11a definise
stanje pregrijane vodene pare, a tacka B vodenu pam u stal\ju zasicenja
(suhozasicenu vodel1u paru) za posmatranu temperatum T. Vlazal1 vazduh
temperature T bice nezasicel1 ako sadrzi vodenu pam stanja A (pregrijanu
vodenu paru), odnosno zasicen ako sadrZi vodenu pam stanja B (suhozasicenu
vodenu paru).
p h
h
h
'2:
'2:
v
"
Slika 17.1 Suhozasicena vodena para i pregrijana vodena para
na istoj temperaturi T u pv i hs dijagramu za vodenu paru.
Sadriaj vlage u nezasicenom vlaznom vazduhu moze se izraziti j
preko parcijalnih pritisaka vodene pare i suhog vazduha, koristeCi jednacinu
stanja idealnoga gas a i za jednu i za dmgu komponentu:
x
p
I11p Rsv . Pp M p PI'
- = --== "" 0,622
111" Rp . P,v M 'v . Psv Psv
(17.12)
odnosno, ako se iskoristi izraz za ukupni pritisak vlaznog vazduha, P=Psv+Pr'
dobija se:
PI'
x =0,622---.
l' P_Pp
(17.13)
Ako parcijalni pritisak vodene pare PI" u vlaznom vazduhu odredene
temperature, dostigne za tu temperaturu pritisak zasicenja p" onda je vodena
para u posmatranom vlaznom vazduhu suhozasicena. U tom slucaju zasiceni
vlazan vazduh (za tu tel11peratum) sadrZi l1ajvecu mogucu kolicinu vlage u
pamom stanju, X,:
x
s' .
p-p,
(17.14)
298
Vlaian vazduh
Gustina. Gustine nezasicellog vlaznog vazduha i zasi6ellog vlaZnog
vazduha mogu se odrediti ako se iskoristi jednacina stallja smjese idealllih
gasova:
(17.15)
i definicija gustine:
Ins" + Inp
Pvv = V = 17". + PI' , (17.16)
paje:
1 + xl' . .E.. = __ P_
Pvv = R
'v + xI' . Rp T R,v . T
(
1 1 J PI'
-.--- '-, . (17.I7)
R" Rp 7
Nezasicen vlaZan vazduh ima uvijek manju gustinu nego suhi vazduh
na istoj temperaturi i istom pritisku.
Koristeci vrijednosti gasnih konstanti za sulli vazduh i vodenu paru,
dobija se:
P
Pv
v
= 348,3 - - 0,13 [6 .
T T'
(17,18)
a za gustinu vodel1e pare, koja se nalazi II nezasicenol11 vlaznol11
vazduhu:
1111' Pp P
P =-=--=02167_1'
P V Rp' T' T
(17.19)
oonosno,za zaSlcem VlaZ!Ul vazduh:
(17.20)
i za suhozasicenu vodenu pam, koja se nalazi n zasicenoll1 vlaznom vazduhu:
- 0 21' P
s
Pps - , 67
T
, (17.21 )
pri cemu se mora voditi racuna da se u goruje izraze pritisci PI' i Ps l110raju
uvrstiti u Pa10
2

299
U slucaju da vlazan vazduh osim pare sadrzi i
vlagu u tecnom agregatnom stanju (kapljice vode), konstecl defllllclJU gustme:
dobija se:
lrl\"V
Pvv =-v=
fIlsv (l+x)
Pvv = V
odnosno (posto je x,=x-x,):
fIlsv (1+x, +x,)
V
pvv Psv + Pp + Psv'(x - xs),
iii koristeci drugi nacin pisanja:
pvv = Psv + Psv'xs + PSY'(x - x,).
(17.22)
(17.23)
(17.24)
(17.25)
Na sliean naCin moze se odrediti gustina vlaznog vazduha i u
najopstijem slucaju (kada se vlaga u vlaznom vazduhu nalazi u sva tri
agregatna stanja):
pvv P,v + Psv'xs + PSy'xt + Psv'xc'
(17.26)
Relativna vlaznost. U nezasicenom vlaznom vazduhu udio vodene
pare moze se izraziti i relativnom vlaznoscu, sto veoma cesto konstl
l11nogim granama tehnike i 11a1'ocito u Za mnoge .procese sa
vlaznim vazduhom od veceg je znacaja poznaval1Je relatlVne vlaz11ost:
saddaja vlage, posto se u odnosu na stanje zasicenja relatlvnom
---------<oCigkdnije definise-stal1jC-l1eZaSicenog.-Ylaznog vazduha. Relatlvl1a_ v lazl10st
posmatranog v laznog vazduha, !p, defnrisal1a je izrazom:
gdje su:
Ps
Pp - pareijalni pritisak vodel1e pare l1a datoj temperatUl:i, .
{7s - parcijalni pritisak vodene pare na temperatun zaslcenJ3.
(17.27)
t<.(;",(ivna vlaiuost vlaznog vazduha cesto se izrazava i u procentima.
OslIn toga, oCigledno je da se relativna vlaznost moze izracunatl 1 prcko
300
Vlaian l'azduh
gustina vodel1e pare u posmatranom nezasicenom vlaznom vazduhu
zasicenom vlaZllom vazduhu iste tempcrature:
PI'
rp=-
Pps
(17.28)
Prilikom izobarskog hlaaenja nezasicenog vlazl10g vazduha, sadrZaj
vlage xp i parcijalni pritisak vodene pare PI' ostaju konstantni sve dok se ne
dostigne temperatura koja se uaziva tcmperatura taeke rose (stanje zasicenja).
Parcijalni pritisak vodene pare u dostignutoj tacki rosc odgovara pritisku
zasicenja za temperaturu tacke rose, tR, pa se rclativna vlaznost vlaznog
vazduha moze izraziti i l1a slijedeCi nacin:
(17.29)
Veza izrnedu sadrZaja vlage u VlaZllOl11 vazduhu i relativne vlazuosti
je ocigledna:
(17.30)
odl1osno:
x 'p
!p = . p
(0,622+xp)' p,
(17.31)
Stepen zasicenja. Pored relativne vlazl1osti, za odredivanje udjela
vodene pare u nezasicenom vlaznom vazduhu ccsto se koristi i stepen zasicenja
VI, koji je definisan odl1osom saddaja vI age u pamom starJ.ju u posmatranom
vlaZl10m vazduhu, xp, i sadrzaja vlage u parnorn stanju u zasiccnom vlaznom
vazduhu, x
s
, iste temperature:
1(/= = rp'
xs P
P- ps
rp' p,
(17.32)
Na niZim temperatmama, brojcane vrijednosti relativne vlaznosti
stepena zasicenja vlaznog vazduha razliklljll se neznatno, posto jc Ps<<p.
Specificna entalpija. Za izraeunavanje specificne entalpije
vlaznog vazduha moraju se prethodno poznavati metode za odredivarUe
entalpije pojedinih komponenata (suhi vazduh, vodena para, voda, led).
Suhi vazduh, koji po masi ciui osnOVl1U komponentu vlaznog vazduha,
moze 'se smatrati idea1n1m gas om na uobicajenim uslovima pritiska i
301
Termodinan1ikaitermoteh
11
ika .
temperature. Posto se usvoji da je za (=0 C vrijednost h5V=0, dobija se za
wtalpiju suhog vazduha izraz:
( 17.33)
gdje je:
. I' cpsv 0 srednja specificna topiota sOOog vazduha pri konstantnom pritis\cu
(p=100 \cPa) u intervalu temperature O-f, \cJ/(kgX).
Srednje vrijednosti specificne toplote pri konstantnol11 pritisku suhog
vazduha, za odgovarajuce intervale temperature, date su u tab eli 17.4.
Tabela 17.4 Sredllje vrijednosti izobarske specificne toplote suhog vazduha.
-50 o 50 100 150
C
pSV
I;) , kJ/(kg'K)
1,0055 1,0056 1,0064 1,0078 1,0099
Za uobicajeni interval temperatura (-50 C<t<50 OC) za specificnu
top10tu suhog vazduha pri konstantnom pritisk"U moze se usvojiti kOl1stantna
vrijednost:
C
psv
= 1,006 kJ/(kgX),
pa izraz za entalpiju suhog vazduha glasi:
hsv cpsv:t = 1,006t, [kJ/kg]. (17.34)
Za entalpiju pregrijane vodene pare, koja se nalazi u nezasicenol11
vlaznom vazduhu, vazi izraz:
(17 .3_5l. __ _
gdje su:
"0 - toplota isparavanja vode na temperaturi 0 C, 2500 kJ/kg,
C I' srechlia specificna toplota vodene pare pri konstantnom pritisku
psv 0 :J
(p=0) u intervalu temperature 0-1, [kJ/(kgK)].
Srednje vrijednosti specificne topiote pri konstantnom pritisku vodene
pare, u odgovarajucinl intervalima temperature, date su u tabeli 17.5.
302
Tabela 17.5 Srech* vrijednosti izobarske
toplote vodene pare.
t [0C]
-50 0 50 100 150
, kJ/(kg'K)
1,855 1,858 1,864 1,872 1,881
Za uobiCajeni interval temperatura (-50 C<f<50 DC) moze se za
specificnu toplotu vodene pare pri konstantnom pritisku usvojiti konstantna
vrijednost:
Cpp [,86 kJ/(kgX),
pa izraz za entalpiju vodenc pare
hI' = 1'0 Cp"t = 2S00 + J ,86'(, [kJ/kg).
( 17.36)
Za entalpiju vode, koja se nulazi 11 vlaznom vazduhu, vazi izraz:
h, =c,I;,'I, [\cJ/kg],
(17.37)
gdjeje:
- srednja specificna toplo(a vode u intervalu temperature O-f, kJ/(kgK).
. . Srednje specificne toplote vode, U odgovarajucim
mtervalllna temperature, navedene su u tabeh 17.6.
Tabela 17.6 Srednje vrijednosti specificne toplote vode.
t [oq
0 20 40 60 80
,kJ/(kg'K)
4,218 4,195 4,187 4,185 4,186
ZalIDbiCaJene pritiske-l-leTl1perature moze se za specI1icnu toplotu
vode usvojiti konstantna vrUednost:
Ct = 4,19 kJ/(kg-K),
pa izraz za entalpiju vode glasi:
ht = ctt 4,19t, [kJ/kg].
(17.38)
Za entalpiju leda, koji se nalazi 11 vlazl10m vazduhu, vazi izraz:
(17.39)
303
Tel'll1odinamika i termotellnika
gdje su:
toplota topljenja leda na tetnperatuxi 0 C, -333,4 kJ/kg,
srednja specificna toplota leda u il1tervalu temperature O-t, kJ/(kgK).
Srednje vrijednosti specificne toplote leda, u odgovarajn6im
intervalima temperature, navedene su u tabeli 17.7.
Tabela 17.7 Srednje vrijednosti specificne toplote leda.
-50 -40 -30 -20 -10 0
I I LC]
e,I:) . k.l!(kg-K)
1,924 1,961 1,997 2,034 2,07l 2,108 I
J
Za uobicajel1e pritiske i temperature moze se za specificnu toplotu
leda usvojiti konstantna vrijednost:
Co 2,05 kJ/(kg'K),
pa izraz za entalpiju Ieda glasi:
he = rc + <:I:t = -333,4 + 2,05'(, [kJ/kg].
(1740)
Specificna entalpija vlaznog vazduha moze se sada jednostavno
odrediti kao zbir proizvoda masa kompollellata i specificnih entalpija pojedinih
komponenata.
Enta\pija (1 +x) kilograma nezaslcenog vlaznog vazduha, kada se
vlaga llalazi samo u parnom stanju (homogella smjesa suhog vazduha 1
pregrijane vodel1e pare), bice:
(17,41)
odnosl1o:
hHI = 1,006'1 + x
p
(1,86t + 25(0), kJ/(1+x) kgvv.
(17,42)
Enta\pija (1 +x) kilograma zasicenog vlaznog vazduha, kada se v:aga
nalazi samo u parnom stanju (hol11ogena smjesa suhog vazduha 1 suhozaslcene
vodene pare), bice:
h 1+.. l11sv + xs'hl"
(17.43)
odnosno:
304
Vlaian vazduh
11 1+., = 1,006t + xs'(1,86'{ + 2500), kJ/( 1 +x) (17.44)
Entalpija (1 +x) ki10grama zamagljenog vlazl10g vazc1uha, kada se
vlaga nalazi n parnom i tecnom stanju snhog vazduha,
suhozasicel1e vodene pare i kapljica yodel, bice:
+
(17.45)
odnosno:
(17.46)
Entalpija (1 +x) kilograma ledeno-zamag!jel1og vlazl10g vazduha, bda
se vlaga llalazi u parnom, tecnom i cvrstom stanju (heterogena smjesa suhog
vazduha, suhozasicelle vodene pare, kapljica vode i cestica leda), bice:
odnoSllo:
11 1+.. = 1 ,006t + xs'( I ,86'1 + 25(0) +
+ x,.4,19r + xd2,05t - 333,4), kI/(l +x)
(17.47)
(17.48)
Prema ranije prikazallom nacinu definisanja specificnih velicina stanja
vlaznog vazduha, specificne entalpije h
l
+ .. v!aznog vazduha u gornjim izrazima
mogu se izraziti i u dimenzijal11a kJ/kg
sv
'
17.2. MolIierov 'IX dijagram za vlazall vazduh
PosljedJ\ia jednacina u pretnodnom poglavlju- il susfii1.l,
jednacinu stanja vlaZnog vazduha, jer definise funkcionalnu vezu izmedu tri
termodinamicke velicine stanja. Posto je, termodinamicki posmatrano, vlazan
vazduh smjesa dvije komponente (suhi vazduh i vlaga), potrebno je poznavati
tri intenzivne velicine stanja da bi topJotno stanje vlaznog vazduha bilo
potpuno odredeno. Da bi se jednaCina stanja vlaznog vazduha mogla predstaviti
u ravanskom dijagramu (dvodimenzionalnom koordinatnom sistemu), mora se
usvojiti da je jedna velicina stanja nepromjenljiva. Za konstantni pritisak
(obicno p=100 kPa), najcesce je u upotrebi Mollierov hx dijagram stanja
vlazllog vazduha. U tom dijagramu na ordinatu se nanose vrijedl10sti specificne
entalpije 111+", kJlkgsv, vlafuog vazduha, ana apscisu vrijednosti sadrzaja vlage
x, kg/kgsv. u vlaZllom vazduhu. Kako je ovaj dijagram konstmisan za neki
konstal1tan pritisak, moguce je u njemu VIsiti graficku analizu izobarskih
procesa (ukupan pritisak vlaZnog vazduha ostaje neprornijenjen), kao i toplotno
305
Termodinamika i termC)teJ'ml!/<a
bilansiranje tih procesa, jer se razlika specifienih entalpija vlazl10g vazduha za
pojedil1a stanja moze jedl1ostavl1o, u tom dijagramu, direktl10 ocitati. Prema
oSl1ovnim zakonima telmodinanJike fazlika el1talpija krajl1jeg i pocetnog stanja,
za izobarske promjene stal1ja, definise razmjenjenu kolieiuu toplote.
Ako vlazan vazduh sadrzi samo pregrijanu vodel1u palU (l1ezasiceno
podrucje). vrijecll10st specificne entalpije defimsana je izrazom (17 AI), pa su
izotemle u uezasicenom podrucju vlaznog vazduha prave linije koje sijeku
ordinatnu osu (x=O) na odstojanju od koordinatnog pocetka,
a njihov nagib II hx clijagramu za vlazan vazduh iznosi:
(17049)
izotemla t=0 C nezasicenog podrueja polazi, dakle, iz koorclinatnog
pocetka hx dijagrama za vlazan vazduh i ima nagib:
(
OhIH) == r = 2500
ox 0 ,
p (=--o
(17.50)
dok sve izotermc za 1>0 C u nezasicenom podJucju imaju nesto veci nagib (za
vrijeclnost clalla I ,86t), pa su izoterme visih temperatura sve strmije.
relativllo velike vrijednosti topiote isparavauja vodene pare
(ro=2500 kJ/kg), koja definise l1agib, izoterme vlafuog vazduha u nezasicenom
podlUCju veoma su strme, slika 17.2.
Podrucje nezasicenog vlazl10g vazduha, koje se prakticno najcesce
koristi u tehl1ici klimatizacije i konvektivnog sl.Isel1ja, na ovaj nacin je u hx
dijagramu za vlazan vazduh jako sl.Izeno. Osim toga, liuije konstantne relativne
vlaznosti bile bi veoma blizu jedna 1.1 odnosu ua dIUgn i sjekle bi izoterme pod
jako malim uglorn. To znatno smanjuje tacnost oeitavanja u takvom hx
vlazan vazduh i znatne cpoteskQce. prilikom ___ cc
analize pojeclinih izobarskih promjena stanja sa l1ezasicenim vlaznim
vazduhom.
lz pomenutih razloga danas .;(Oro iskljucivo koristi kosougJi
Mollierov hx dijagram za vlazan vaz(Juh. Kosougli hx dijagram za vlazall
vazduh konstruise se tako da je ugao izmedu koordillatnih osa veti od 90 () i
obicno iznosi 135 ", odnosno koordinatna x-osa zaokrenuta je udesl10 i nanize
(u smjem okretanja kazaljke 11a satn) za ugao od 45 0. Postoje u upotrebi i takvi
dijagrami na kojima je koordinatna x-osa zaokrenuta udesno i nanize za neki
dmgi veci) ugao. NajpogoOOija vrijednost ovog ugla (ugao /3 11a slici
17.3) je ona pri kojoj je izoterma t=0 C nezasicenog vlaznog vazduha
horizontalna. Izentalpa hl+,,=O nagnuta je 1.1 000081.1 na horizontalu, u takvom
clijagramu, udesno i nauize za ugao /3. Sve izentalpe ostaju i da\je paralelne sa
306
vazduh
x-osom, linije konstantnog sadrzaja
specifienih entalpija vlaznog vazduha za
odsjecci po vertikali (slika 17.3).
2.500
x
vertikalne, a razlike
mogu se oCitati kao
Slika 17.2 Izotelme vlaznog vazcluha \l nezasicenom poclrucju
n hx dijagramu za vlazan vazduh.
l!slov da izoterma t=0 DC, nezasiCenog podmcja vlaznog vazduha,
bude .honzolltalna moze da b1.lde ispul1jen za razlicite uglove zaokretal1ja
x-o.se, posto, na oblik fix clijagrama utice usvojeni
c lazmJer za specificnu el1talplJu hl+ ... [kJ/kg
sv
], na orclil1ati i razmjer za saclrzaj
Ra11l]e-Je vee pOKazari6 da je
t=0 C, u nezaslcenoIll POdl1.1CJU U pravougloll1 hx clijagramu za vlazan vazduh,
(slika 17.2) tga=ro=2500 kJ/kg pare.
.. .Prema da bi t=0 DC nezasicenog podrucja 1.1 kosougloll1
hx dlJaglamu za vlazan vazduh blla hO!1zontalna, potrebno ie koorclinatnu x-osu
za0I<:el1uti za eiji bi tangens bio jednak gornjoj vrijedllosti, S obzirom na
nsvoJene faZm!ere Uobicajel1o je ela se razn:'!jer za 2,5
OS1 USVOJI 1St! kao i razmjer za 0,001 kg vlage/kgsv na
pa Je tga=.l, odnosno ugao a=45 0. Za dijagrame sa usvojenim
veClill fazmJerom za spec1fic111.1 el1talpiju 11a ordinatnoj osi, ugao ace biti yeti.
'. KonstIUkcij.a ostalih izotermi (za t>O 0c) vlaznog vazduha u
nezaslcenom podmcJ1.I kosonglog I1x ocigJedna je iz slike 17.3.
307
Te171iodinamika i temlOtelmil({l
t*
---_.-------
Stika 17.3 Izoterme i izentalpe vlaznog vazduha za llezasiceno podrucje
u kosouglom hx dijagramu za vlazan vazduh.
Ove izotenne vlaznog vazduha za nezasiceno podrucje protezu se do
vrijednosti sadrzaja vlage x-=x,(t), posto data jednacina vazi jedino za oblast u
kojoj se vlaga nalazi samo u parnom stanju (nezasiceno podrucje, x<x,).
Krajnje tacke izotermi nezasicel10g podrucja, za dati ukupni pritisak vlazl10g
vazduha, leze na liniji rose (lil1ija zasicenja, granicna kriva), koja odgovara
vrijednostil1lll relativl1e vlazl10sti .p= 1 i razdvaja oblast nezasicel10g vlaZnog
vazduha od podrncja l1lIlgJe (slika 17.4).
Prema defil1iciji relativne vlaznosh mogu se konstruisati i ostale linije

ordinatnom 080m (x=0) i na l\iOj Ieze sva 5ta11ja 5uhog vazdulm.
Izoterma kljucauja vode, tb Z? pritisak vlaznog vazduha za
koji je konstruisan Itx dijagram, jdlicl1u krivu u beskonacnosti za
X=X,(tk)=oo, pa ona predstavlja aSlInptotu Iinija zasicenja. Za ukupni pritisak
vlaZnog vazduha p=100 kPa asimptota linije zasiCenja je t=tk=99,64 C (slika
17.5).
308
VLaian vazdult
Slika 17.4 Linije konstantnih relativnih vlaznosti i linija rose (ljFl)
u hx dlJagramu za vlazal1 vazduh.
p = 100 kPa COllSt.
Slika 17.5 Asimptota linije zasicenja u Itx dijagramu za vlaZan vazduh.
. Ukoliko ,:lazan vazduh osim vodene pare sadrZi i vodu iii led (x>xs),
stanJ,e takvog vazduha nalazl se u Itx dijagramu desno od linije
zaslcenp, u podrucJlI magle: Izoterme vlaZnog vazduha u podrucju magle
takode su prave IllllJe u hx dlJagramu za vlazan vazduh. Na liniji zasicenja one
309
se spajaju sa izotermama nezasicenog podrucja, ali imaju drugi nagib, koji
iznosi:
(17.51)
odl1osno:
(17.52)
Izoterme podruc;ja magle za t>O DC imaju llesto veti nagib od
izelltalpi, pa su 11 kosouglom hx dijagramu za vlazan vazduh polozenije od
izentalpi, dok su izoterme podruc;ja leda (ledel1e magle), za t< 0 DC, U istom
dijagramu strmije od izel1talpi (slika 17.6).
t>O"C
Podrucje magle
o _________ __ _
Slika 17.6 Medusobni polozaj izentalpa i izotenni podrllcja magle
u hx dijagramu za vlazan vazduh.
Neka tac;ka A u podruc;ju magle (slika 17.7) defillise stanje vlawog
vazdllha u kojem se llalaze u ravnotezi suhi vazduh, vodena para i
voda lla temperatnri tAo Posto se masa suhozasicelle vodelle pare Xs(tA) po
310
.J .....
kilogramu suhog vazduha moze direktno procitati u hx dijagramu za vlazan
vazduh, masa vocle X, po kilogramu suhog vazduha odreduje se kao razlika
ukupnog saddaja x;\ i sadrzaja vlage u parnoj fazi xp=xs(t;\):
(17.53)
Za I={) u podrucju magle hx dijagrama za vlaz.an vazduh
izoterme, od kojih jedna odgovara mokroj mag Ii, a druga ledenoj magli.
OSjencena povrsina U obliku klilla, koju ogranicavaju dvije izoterme (slika
17.6), definiSe trofazno podrucje (izotermsku povrsillu) smjese mokre i ledene
magle. Neka tacka u tom podrucju definise starlje vlaznog vazduha u kojem se
nalaze u ravlloteZi suhi vazduh, suhozasicena vodena para, voda i led na
temperatnri 0 DC. Posto se masa suhozasi6ene vodelle pare XS(O"(') po kilogramll
8uhog vazduha moze direktno proCitati 1I hx dijagramu za vlaian vazduh, mase
vode Xt i leda Xc po kilogramu suhog vazduha odreduju se jednostavno
koristenjem pravila mijesanja (zakona poluge).
h
t
,;

----.----
Stika 17.7 Graficko odredivallje mase lecne faze po kilogramu suhog vazduha
u zamaglienom vazduhu u hx dijagramu za vlazan vazduh.
Za stanje A (slika 17.8) vlaznog vazduha, koje se llalazi na
izotennskoj povrsini t=O C (u lrofaznom podruCjll hx dijagrama za vlaz.all
vazduh), moguce .ie, koriste6i zakon poluge, odrediti odnos masa teclle i cvrste
faze kao odnos duzina b i a:
311
Termodinamika i termotehnikcl
x b
-L=_ (17.54)
Xc a
Slika 17.8 Grafieko odredivanje mase teene i eVfste faze po kilogramu suhog
vazduha u trofaznompodrucju hx dijagrama za vlaian vazduh.
Pri tome je zbir masa teene i cvrste faze po kilogramu slIhog vazdllha
definisan iz1'azom:
(17.55)
... .,---- -- lJ Ji:r. di]i\giamu za vlazan vazduh moze s-edati rveoma-jednostavno
grafieko tumaeenje relativne vlainosti vazduha (slika 17.9). Prl !zobarskom
hladenju nezasicenog vlainog vazduha sadrzaj vlage ! parclJalm pntlsak
vodene pare se ne l11ijelljaju sve dok se ne dostigne temperahlra rose(na
liniji zasicenja). U tom stallju vlaiall vazduh je zasicen, a pntlsak
voclene pare ima vrijednost pritiska na tel11pera,tun tacke rose.
OSllOVU ovih Cinjenica, slijedi da se relatlvna vlaznost vlaznog l110ze
izraziti kao pritiska zasicenja pri tel11peratnri taeke rose (koJ! Je Jednak
pa1'cijalnom pritisku vodene pare u vazduhu stanJa A) I pntlska
zasicenja za posmatranu temperaturu fA Uednaema (17.29)).
Vlazaf1 vazduh
+
Slika 17.9 Grafieko turnacenje definicije relativne vlaznosti
nezasicenog vlaznog vazdllha u hx dijagramu.
Prilikom allalize i proracuna mnogih izobarskih procesa sa vlaznim
vazduhom, potrebno je u hx dijagrarrm graficki odrediti pravac promjene stanja
(nagib);
Llh'H 11} -17,
Llx x
2
-x,
(17.56)
Za odredivanje ovog pravca promjene stanja koristi se ullaprijed
ucrtana skala na okviru hx dijagrama za vlazan vazduh (slika 17.10). Kao pol
za povlacellje pravaca promjene stanja ovdje je usvojen koordinatni pocetak
dijagranaa, tj. taeka sa koordinatama hl+x=O ix=O. Na slici 17.10, radiprimjera,
ucrtan je iZ.1>.<>laO nagib (pravac promjelle s.!?gja) ,od3500 kJllcg i
njim pravac promjene stanja kroz stanje 1 i 2 vlaznog vazduha.
Iako je hx dijagram za via zan vazduh konstruisan za neki odredeni
pritisak p, on se moze koristiti i za oCitavanje nekih vrijednosti i pri nekom
drugom ukupnom pritisku, PI. vlaznog vazduha. Posto elltalpije idealnih
gasova ne zavise od pritiska, prilikom promjene ukupnog pritiska vlatnog
vazduha, izoterme nezasi6enog podlUcja ostaju u hx dijagramu nepromijelljene.
Medutim, mijenjaju se linije konstantne relativne vlaznosti, pa takode i linija
rose (lfFl). Prilikom prol11jene ukupnog pritiska vlazl10g vazduha, od
vrijednosti p na vrijednost PI. vazi6e odnos:
313
Termodinamikii itefi1'lotel1l1ika
(17 .57)
pa oCita11a vrijednost relativne vlaZnosti fP iz hx dijagrama, koji je konstruisan
za ukupni pritisak p vlaznog vazduha, mora se pomnoziti odnosom p/p da bi
se dobiJa vrijednost relativne vlaZnosti {fJ, za ukupni pritisak PI vlaznog
vazduha. Posto se prilikom promjene ukupnog pritiska v]aznog vazduha
mijenja polozaj linije zasieenja u hx dijagramu, a nagibi podrucja
magle su nezavisni od pritiska, pon1ieraju se tada 1 lzotem1e podrucja magie, ah
lIvijek paralelno sa svojim prvobitnim polozajem (stika 17.11).
314
Slika 17.10 Pravac promjene stanja (nagib) Llh,+/ Llx
u hx dijagramu za vlazan vazduh.
/
I
I
" /
"
V!a}!al1 mzdllh
/
"
"
Slika ] 7.11 Upotreba hx dijagrama za razlicite ukupne
pritiske vlazllog vazdllha.
17.3. Promjena stanja vlazllog vazdllha
Za veeinu termodinamickih promjena stanja vlaznog vazduha, koje se
proucavaju u tel111ici ktimatizacije, grijanja i hladenja, kao i u tehnologiji
konvektivnog susenja i 1l111ogim drugi1l1 tehno\oski1l1 procesima, moze se
smatrati da nastaju pri konstantnom ukupnom pritisku vJaznog vazduha. Ranije
je vee naglaseno da, posto jedna velicina stanja vlaznog vazduha ostaje
nepromijenjena (p=const.), analiza takvog stal1ja moguea je u raznim
ravanskim (dvodimenzionalnim) koordinatnim sistemima. Najcesce je u
upotrebi, ranije prouceni, hx dijagram stanja vlaznog vazduha, iako se
mogu koristiti i dFugi-koordinatlli sistemi-(na prirr:tier-xt'dijagtaIll,
hs dijagram iii ht dijagram), kao i rawi nomogrami.
Izobarsko zagrijavallje i hladenJe. Prilikom izobarskog zagrijavanja
iIi hladenja vlaznog vazduha njegov se sadrzaj vlage ne mijenja (x=const.), pa
su ovi procesi predstavljeni vertikalnim linijama 11 hx dijagramu za vlazan
vazduh, sa sn1ierom l1avise u slucajll zagrijavallja (slika 17.12), oOO08no sa
u sillcaju izobarskog hladenja (slika 17.13).
Ako je masa vlaznog vazduha JI1,y=msy'(l+x), odnosl1o masa suhog
vazduha msv, za izobarsko zaglijavanje vlaznog vazduha, od pocetnog stanja 1
(p, flo hI) do konacl1og stanja 2 (p, 12, 17 2), potrebno je dovesti kolicinu topiote:
(17.58)
315
Tl!r1l1odiliomi/w i tel'l1Iolehnilw

pri eemu se razlika specifienih entalplja moze direktno oeitati u hx dijagramu
za vlaian vazduh (slika 17.12).

Stika 17.12 Proces izobarskog zagrijavanja vlazl10g vazduha u hx dijagramu.
Pri izobarskom hladenju mase 1 +x) vlaznog vazduha (stika
17.13), od poeetnog stanja 1 (I', I" It,) do konacnog stanja 2 (p, tz, h2), potrebno
je odvesti kolieinu toplote:
(17.59)
pri eemu se razlika specificnih entalpija moze takode direktno oeitati u hx
__________ za vlazan vazduh. _._
Ako se izobarsko hlaclenje vlaznog vazduha izvrsilo do temperature
koja je niza od temperature tacke rose (t1<tR), stanje 2 vlaznog vazduha nalazi
se u podrucju magle (slika 17.14). Doslo je do djelimiene kondenzacije vodene
pare iz vlaznog vazduha, pa se u vlaznorn vazduhu stanja 2 nalazi i teena faza
(voda).
316
Vlaian vazdalf"
... --
o ___ .L _____________ ______ ______ _
Slikll 17.13 Proces izobarskog bladenja vlaznog vazduha u hx dijagranlll.
h,o,
Stika 17.14 Izobarsko hladenje vlaz.nog vazduha sa djelimicnom
kondenzacijom vodene pare u hx dijagramu.
Tennodinamika i fermolehnika
Pri ovom izobarskom hladenju proces se, integralno posmatrano,
odvija priX=COllSt., od stanja 1 (p, flo hi) do stanja 2 (p, 12, h2)' Medutim, kada
se pd sl1izavanju temperature dostigne temperatura taeke rOSe, tR, vlazan
vazduh postaje zasiccn i prornjella stanja tog zasicenog vlaznog vazduha (kada
se on posmatra nezavisno od kondenzata koji se stvara u sve vecoj kolieini pri
daljem snizavanju temperature) odvija se po liniji \iF1, od taeke R do taeke N
(slika 17.14).
Tako u stanju 2, na temperaturi 12, postoji suhi vazduh, suhozasicena
vodena para, eija je masa po kilogramu suhog vazduha odredena apscisom
XN=X
s
(t2), i kondenzat elja je masa Llx, po kilogramu suhog vazduha jednaka
razlici XrXN=Xz-xs(12)'
Masa kondenzovane faze (kapljica vode) moze se odrediti grafieki u
hx dijagramu za vlazan vazduh:
(17.60)
odn08no:
(17.61)
posto na temperaturi 12 najveca moguca masa vodene pare u (1 +x) kilograma
vlaznog vazduha iznosi -'s(ll) ~ stanja zasicenog vlaznog vazduha (na liniji
zasicenja).
Izobarsko-izcntalpska promjena stanja. lzobarsko.izentalpska
promjena stanja vlaz110g vazduha moze se teoretski ostvariti 11 idealizovanoj
adijabatskoj konvektivnoj susari (slika 17.15).
318
1 J 1 ~ m + I J J
"
Slika 17.15 Sema idealizovane adijabatske susare i skica procesa
u hx dijagramu za vlazan vazduh.
Vlaian vazduh
Da bi se poviseDjem temperature smanjila relativna vlaznost vlaznog vazduha,
spoljasnjem vazduhu stanja 0 (xo, to, 11
0
) izobarski se dovodi u
(kaloriferu) kolieina toplote:
odnosno: ( 7.(2)
Vlazan vazduh ulazi u adijabatsku susaru sa stanjem 1 (x" t
"
h I)' a
l1apnsta susam sa stanjem 2 (X2' f2, 112)' Sa druge strane, u sus am ulazi neki
vlazl1i materijal mase (msm+mw) i temperature t', a napusta je osuseni materijal
mase l7l sm i tenlperatm'e t".
Koristeci materijalni bilans vlage oeigledno je da je masa vlage koja je
napustila vlafui materijal u procesu konvektivnog susenja povecala sadrzaj
vlage u vlaznom vazduhu:
Toplotni bilans idealizovane adijabatske susare glasi:
gdje su:
Csm, kJ/(kg'K) ~ specifiena topiota materijala,
cw, kJ/(kg'K) ~ specifiena toplota vlage.
( 17.(3)
(17.64)
KoliCina topiote, koja je potrebna za izdvajanje jednog kilograma
vlage iz vlaz110g materijala, iznosi:
odnosno:
(17.65)
posto se moze smatrati da je:
q =C ..(t"-t')-C t'""O
Sill w'
111w
(17.66)
Termodinamika'i tf.ir1notehnika
--------------------
Ovi zakljucci ocigledl1o BU prikazani graficki u hx dijagramu za vlazan
vazduh na slici 17.15.
Izobarsko mije!iauje dvije struje vlaznog vazduha. Prilikom
izobarsko-adijabatskog mijesanja struje vlaZflog vazduha 111 5v d1+x,) stanja 1
(p, x,. h,) i struje vlaZuog vazduha m
sv
z,(1+x2) stanja 2 (P. X2. h2). potrebno je
odrediti velicine stanja smjese (novonastalog v]aznog vazdllha), odnosno stanje
M
Materijalni bilans suhog vazduha giasi:
( l7.67)
a materijalni bilans vlage:
( 17.68)
dok je toplotni bilans ovog izobarsko-adijabatskog procesa mijesanja definisan
izraZ0111:
(17.69)
Iz Ilavedenog materijaluog i topiotnog bilansa moz.e se sada odrediti
toplotno stanje smjese M (p, XM, 17
M
), odnosl1o koordinate taeke M u hx
dijagramu za vlazan vazduh:
X
M
"'"
m
svM
(17.70)
lz navedenog materijall10g i toplotnog bilansa moze se dobiti i
slijedeca zavisnost:
tn
sv2
11M 112 X
M
- X 2 111",
(17.71)
iz koje slijedi da se stanja 1, 2 i M nalaze 1I hx dijagramu za vlaZaIl vazduh
(slika 17.16) na jednoj pravoj liniji i da tacka M dijeli duz 12 11 odnosu protoka
sllhog vazduha stanja 1 i suhog vazdllha 2 (pravilo mijesanja iii zakon
poluge).
320
Vlaian Fazduh
______ _____ _
f._1
SIika 17.16 Proces izobarsko-adijabatskog mijesanja dvije struje
vlainog vazduha u hx dijagramu.
U slucaju izobarskog, ali neadijabatskog m.ijeSanja dvije stlUje
vlaznog vazduha, 11a pnmJer sa dovodenjem toplote Q, kW (sIika 17.17), stanje
novonastale sl11jese l110ze se jednostavno odrediti prema prikazalloj
konstrukciji, posto je:
(17.72)
Dovedena koliCilla toplote Q, kW, moze se svesti i na struju vlaZIlog
iii na-struju vlaznog-vazdul1a-staflja-2{p,:Xz;-h
z
);pa - - -------
Je oClgledno da ce vazltl pravllo eentralne projekeije kolicine topiote u hx
dijagramu za vlazan vazduh.
U slucaju neadijabatskog izobarskog mijesanja dvije struje vlaZnog
sa odvodenjem neke koliCine toplote, jasno je da ce tacka koja
definlse stanJe novonastale smjese u hx dijagramu za vlaian vazduh biti
po vertikali (liniji x=const.) naniieza vrijednost odvedene kolicille
topiote svedene na (1+x) kilogral11a vlainog vazduha (novonastaIe smjese).
321
Terlilodinamika i tennotelmika
2'
Q1msv2
I'
Ai'

Slika 17.17 Proces neadijabatskog izobarskog mijesanja dvije struje
vlaznog vazduha u hx dijagramu.
Dodavanje vode iii vodene pare vlaznom vazdubu. Specijalni slucaj
proucenog procesa mijesanja dvije struje vlaZnog
vazduha je dodavanje vodene pare III vode (X2=<X:l) vlaznom
stanja 1 (p, XI, hi)' U hx d\jagramu za vlazan tacka kOJa defimse stanJe
-----------2 nalazl se u beskonacnosti; pa se nemoze uenau.
Materijalni i toplotni bilans u slucaju dodavallja vode glasi:
(17,73)
odakle slijedi:
(17.74)
322
odnosno:
(17,75)
a u slucaju dodavanja vodene pare:
(17,76)
odakle slijedi:
(17,77)
odnosno:
(17,78)
Na ovaj llacin entalpije llbrizgalle vode, hw, odnosno vodene pare, h,,,
odreduju nagib prave (pravac promjene stanja) na kojOj se nalazi pocetno stanje
I (p, XI, hi) vlaznog vazduha i krajnje stanje novollastale smjese (novonastalog
vlaznog vazduha) M, (p, XM, 11M ,), odnosl1o M (p, XM, h
M
), pa se moze koristiti
ucrtana skala na okviru hx dijagrama (slika 17,18), kako .Ie to rallije bilo
objasnjello.
Prilikom dodaval1ja vode iii vodene pare vlaznom vazduhu, masa
suhog vazdnha se ne mijenja, pa se masa dodate vode, odnosno masa dod ate
vodene pare, moze svesti na jedan kilogram suhog vazduha:
In
_P- '" Llxp = X
M
- x, ' kg pare/kg
sv
'
m"
(17.79)
Vazno je napomenuti da se nezaslcen vlazan vazduh hladi, cak i
ubrizgavanjem tople vode, sve dok ne postane zasicen. Prilikom ubrizgavanja
vode u nezasicen vlazan vazduh dolazi do isparavanja vode, trosi se koliCina
topiote koja se odvodi od vazdnha, pa njegova temperatura opada,
323
Problemi
Tenl10dinamika i fermotehnika
Slilm ] 7.18 Proees dodavanja vode iii vodene pare
vlaZllom vazduhu u hx dijagramu.
17.1 U vlaznom vazduhu temperature 20C i pritiska 0,1 MPa u obliku
maglenih kapljiea jos olloliko vlage koliko je ima gasovite u llJemU. Odredl
sadrZaj vlage u ovoj homogenoj smjesi.
17.2 Na kojoj ce temperaturi vlaznog vazduba pritiska 0,1 MPa relativna
vlaznost 0,5 biti za 20% veca od stepena zasi6enja?
17.3 Pritisak vlaznog vazduha je 0,1 MPa a relativna vlaZnost Da bi se
zasitio, vazduh bi mogao primili jos dva puta loliko vlage kohko Je Ima. Kohka
je temperatura vazduha?
17.4 Vazduh u prostoriji se lW lemperatmi 21 c, ,k?d relati;rne
vlaZl10sti 50%. Tokom zimskog dana temperatura unutrasl1Je povrsme
prozorskog stakia je 15C. Da Ii ce doci do pojave kondenzata na prozoru?
17.5 Rezervoar sadrii smjesu od 0,018 kg vodene pare i 0,982 kg vazduha, na
pritisku 101325 Pa i temperaturi 25 0c. je vlaZnost sr:;Jese?
Kolika je temperatura rosista'! KoJiki su pareljallll pntlscl
rezervoar ima cvrste zldove. do kOJe temperature treba hIadlt! smJesu da bI s
zasitila?
324
Vlaian
17.6 Vlazan vazduh pritiska 101325 Pa ima temperature sllhog
termometra 29C odnosno 16C. Odredi: relativnu vlazllost,
pritisak pare i specifiC:llu zapreminu vazduha.
vlaznog
vI age,
17.7 Hladna voda, protic:u6i kroz bakamu eijev, odrzuva tempera1um njenoj
povrSini 4C. Kolika moze biti maksimalna relativna vlaZl10st vazduha u
prostoriji, temperature 21C, da bi se izbjegla pojava kondenzata na
17.8 Barometarski pritisak vlafuog vazduha je 99,3 kPa, temperatura 80C i
relativna vlaznost 40%. Odredi: sadrzaj vlage, gustinu i enta Ipijll vazdllha.
17.9 Vlazan vazduh una temperaturu 30C, pritisak 0,1 MPa i relativnu
vlaznost 70%. Odredi: sadl'zaj vlage, masu suhog vazdllha i masu vodene pare
u 800 m
3
vlaznog vazduha.
17.10 Prostorija dimenzija 4x6x2,4 m sadri! vlazan vazduh na pritisku 100 kPa
i temperaturi 25C. Parcijalni pritisak vodene pare je 1,4 kPa. lzracunaj:
sadrzaj vlage, temperaturu rosista i ukupnu masu vodene pare u prostoriji.
17.11 Vlazan vazduh pritiska 1,0 MPa, temperature 140 "C i relativne vlaznosti
60% hladi se izohorski. Odredi temperatllrLI i pritisak pocetka kondenzacije.
17.12 Nezasicen vlaZan vazduh sadriaja vlage 0,01 komprimuje se na
cetvorostruki pritisak. Nakol1 kompresije temperatura rosista vazduha .ie 40C.
Koliki.ie poc:etni pritisak vazdllha'?
17.13 Vlazan vazdllh temperatm'e 29C, pritiska 101325 Pa, sadrzi 0,0182 kg
vode po kg suhog vazduha. Kolika je relativna vlaznost smjese? Koliko pare 6e
kondenzovati po kg suhog vazduha, ako se smjesa izobarski ohladi do 21C?
Ako je pocetna zapremina smjese 30 kolika je konacna zapremina?
17.14 Ljetuog dana temperatura vazduha je 32C, a barometarski pritisak
101325 Pa. Temperatural'osista je 24C. Odredi: reiativllu vlaznost, pritisak
pare, sadrzaj vlage i temperatllru v]azllog termometra. Koliko vode 6e
kOlldenzovati, ako temperatura opadne izobarski 11a 18 CI
17.15 Koliko kg vode treba dodati u 420 m
3
vazdllha iz zadatka 17.6, cia mu se
relativlla vlazllost podigne na 60%, a da temperatura vlazllog termometra
ostane ista?
17.16 Vlazan vazdllh ima temperaturu 37C i pritisak 101325 Pa. Parcijalni
pritisak pare u njemu je 4,2 kPa. Kolika je relativna vlaznost vazduha? Ako
temperatura opadne 11a 27C, pri konstantnom pritisku, da Ii je vazduh
zasi6en? Da li je kondenzovala voda'? Ako jeste, koliko po 111
3
vazduha? Ako
vazduh nije zasicen, kolika muje relativna vlaZIlost?
17.17 Vazduh pritiska 0,1 MPa, temperature 3 C i relativne vlaznosti 70%,
ulazi u grijac, gdje se zagrijava izobarski do temperature 22C i relativne
vlazllosti 40%. Koliko toplole i koliko vode, temperature 9C, treba dovesti po
kg vazduha?
17.18 vlaznog vazduha, temperature 37C i relativne vlaznosti
20%, prevodi se preko hladnjaka svake minute. Hladenje se obavlja
rasprsavalljem vode temperature 10 DC. Ako se temperatnra vazduha smal1ji na
240C, a relativna vlaZnost poveca na 50%, koliko je vode potTebno po kg
vazduha, a koliko po minuti?
17.19 Treba razmagliti prostoriju, zapremine 1068 m\ isplllljenu vlaznim
vazduhom temperature 38C, pritiska 101325 Pa i sadrZaja vlage 0,06 kg/kgsv.
Odstranjcnje magIc treba izvrsiti dovodenjem najmanje koliCine vanjskog
vazduha temperature 30 DC, pritiska 101325 Pa i pareijalnog pritiska vlage
1600 Pa. Odredi kapacitet ventilatora za vanjski vazduh, ako prostoriju treba
razmagli(i u kontinuiranom procesu za 30 minuta, pod pretpostavkom da iz
prostorije izlazi nezasicena sn-yesa, tako da pritisak ostaje stalno 101325 Pa.
17.20. lz struje zamagljenog vlaznog vazduha, pritiska 101325 Pa, temperature
30C i sadrzaja vlage 0,03 kg/kg", treba odstraniti maglu mijesanjem vazduha
sa pregrijanom vodenom parom stanja 2 MPa i 300C. Odredi potrebnu
kolicinu pare po kg suhog vazduha. Da Ii bi se vazduh mogao razmagliti, ako
bi se vodena para upotrijebila kao ogrijevno sredstvo u izmjenjivacu toplote
gdje bi se zagrijavala vazdusna struja? Do koje bi se temperature zagrijao
vazduh, ako bi se ista koliCina pare kao kod mijesanja potpuno kondenzovala 1
pothladila na 70C')
17.21 MijeSanjem nezasicenog vlaznog vazduha, temperatnre 10 DC irelativne
vlaznosti 40%, sa strujom zamagljenog vazduha, temperature 20C I saddaJa
vlage 0,028 kg/kg
sy
, uz stalno dovodenje 50 MJIh toplote, dobija se zasicen
vlazan vazduh temperature 25 DC. Prikazi proces u hx dijagramu i odredi:
koliCine nezasicellog i zamagljenog vazduha, temperatnre tokova kada bi se
top Iota dovela samo drugom toku prije mijesanja i 00005 kolicina tokova pri
kojem bi smjesa bila zasicena i bez zagrijavanja.
17.22 Koliki treba da je pocetni pritisak vazduha, temperatnre 30C i sadrzaja
kg/kg;y;-da bi Se posiije-kompres:ije-na -
izobarskim hlacienjem pocela izdvajati vlaga na 30C?
17.23 Izotermska ekspanzija nezasicenog vlaznog vazduha pritiska 0,3 MPa
zavrsava na pritisku 0, I MPa, temperatnri 20C i relativnoj vlazIlosti 30%.
Kolikaje bila relativna vlazIlost na pocetku?
17.24 Vlazan vazduh pritiska 0,2 MPa, temperatnre 30C i relativne vlazllosti
90%, prigusi se adijabatski na pritisak 0,1 MPa. Odredi relativnu vlaznost na
kraju prigusivanja.
17.25 Zamagljen vlazan vazduh pritiska 0,2 MPa, temperature 35 DC i sadrzaja
vlage 0,02 kg/kgm prigusi se adijabatski na pritisak 0,1 MPa. Odredi pad
temperature prilikom prigusivanja.
326
Vlaian vazrluh
17.26 Hiljadu kg/h zasicenog vlaznog vazduha, temperature 40C i pritiska 0,4
MPa, prigulii se adijabatski na pritisak 0,1 MPa, Tako nastala struja zasiti se
izotermski mijesanjem sa vodenom parom 0, I MPa. Odredi stal\ie i
kolicinu pare koja je potrebna zn pokazivati psihrometar
poslije prih'Usivanja?
17.27 Vlazan vazduh zauzima zapremiml kod pritiska 0,1 MPa i
temperature 10C. Relativna vlaznost vazduha je 70%. Vazduh (reba zagrijati
izobarski do 30 cC. Izracunaj dovedenu toplotu i reJativnu vlaznost vazduha
nakon zagrijavanja.
17.28 Vlazan vazduh relativne v laznosti 24'X) zauzima zapreminu 28 m
3
kod
pritiska 0,1 MPa i temperatUTe 30C. Vazduh 5e izobarski ohladi do 10C.
Odredi: masu pare i suhog vazduha 1I sudu, relativl1u vlaznost vazduha nakon
hladenja i odvedenu toplotn.
17.29 Vazduh temperatnre 26C, pritiska 0,1 MPa i relativne vlaZnosti 50%,
zagrije se izobarski do 90 DC. Odredi, liZ pomoc hx dijagrama, sadrzaj vlage i
entalpiju vazduha prije i nakon i dovedenu toplotu po kg suhog
vazduha.
17.30 Atrnosferski vazduh pritiska 0,1 MPa, temperature 26C i relativlle
vlaZnosti 30%, vlazi se do sadrzaja vlage 0,009 kg/kg" .. Pomocu hx dijagrama
uporedi slijedece procese u odnosu na konacllu relativl1U vlazl1ost, temperatulll
i dovedenu toplotu: adijabatski proces, izotermski proces i proces pri
konstantnoj relativnoj vlazllosti. Temperatura vode za vlazenje je 26C
17.31 Okohli vazduh pritiska 0,1 MPa ima temperatmu -10C i relativllU
vlaZnost 85%. Vazduh se predgrijava, a zatim vlazi suhozasicenom vodenom
parom istog pritiska. Konacna temperatura vazduha je 30 C, a relativl1a
vlaZnost 60%. Koliko pare treba dovesti po kg suhog vazduha? Koliko toplote
treba za predgrijavanje? Do koje temperature treba predgrijati vazduh? Prikazi
proces u hx dijagramu.
17.32 Jedan od nacil1a za uklalljanje vi age iz atmosferskog vazduha je hladenje
---------vazduha,takcnia vlaga KonaenzujelTl smrZlle, I'retp6stavida neki eI<spernnen-t -
zahtijeva sadrzaj vJage u vazduhu O,OOO! kg/kg,y. Do koje temperature treba
ohladiti vazduh, kod pritiska 0,1 MPa, da bi se postigla trazena vlaznost? Do
koje ga temperature treba ohladiti, ako je pritisak 10 MPa?
17.33 VlaZan vazduh se nalazi u vertikalnom ciJindnl sa klipom. Pocetna
zapremina cilindra je 0,05 m
3
Vazduh se nalazi kod 55C, J 50 kPa i 40%
relativne vlaZnosti. Sistem se zatim ohladi do (emperature okoline, 15C.
Izracunaj: izmijenjenu toplotn tokom procesa, promjenn entropije sistema i
nepovratuost proeesa.
17.34 Vlazan vazduh temperature 25C, pritiska 100 kPa i relativne vlaznosti
50%, komprinlUje Se do 50C i 300 kPa, a zatim hladi pri konstantnom
pritisku' Kod koje temperature ce poceti kondcllzacija vode?
327
TiJrmodiliamika i /crI11Otchl1ika
17.35 Vlazan vazduh ulazi II klima-uredaj pri konstalltnom pritisku 150 kPa,
temperaturi 30C i sa reJativnom vlaznosti SO'Yo. Protok suhog vazduha je 1
kg/so Vlazan vazduh napllsta klima meciaj kod 125 kPa, 10 "C i sa relativnom
vlaznosti 100%. Kondenzovanil vIaga izlazi sa temperaturom 10 "C. Odredi
izmijenjenu topIo!!! 10ko111 plOcesa.
17.36 Vlazan vazduh ulaz! II medaj za zagrijavanje i vlazenje kod 5 "C, 100
kPa i 50% relativne vlaznosti. Protok suhog vazduha je 0,1 kg/so U vazduh se
rasprsava teena voda temperature 10C, sa protokom 0,0022 kg/so Vazduh
napusta uredaj kod 30 e i !OO kPa. lzraeunaj relativnu vlaZnost na izlazu i
dovedenll toplotn vazdllhu.
17.37 Vlazan vazdnh 100 kPa, temperature 35 "C i relativne vlaZnosti
70%, nalazi se u zatvorenom rezervoaru zapremine 0,5 m
3
Rezervoar se hladi
do trenutka kada pocne kondellzovati voda. Odredi temperatulU kod koje
poeinje kondenzacija i izmijcnjenu toplotu tokom procesa.
17.38 Izolovalli rezervoar zapremine 0,4 m
3
sadrzi vlazan vazduh relativne
vlaZnosti 90%, kod 35 i 110 kPa. Suhi vazduh, kod 35C i 300 kPa, protiee
kroz cijev u rezervoar, dok pritisak u njemu ne poraste na 300 kPa. Tokom
procesa se izmjenjuje topl01a, tako da sadrzaj rezervoara ostaje na konstantnoj
temperaturi. 35C. Odredi kolicinu izmijenjene toplote i relativnu vlaZnost na
kraju procesa.
17.39 Vazduh temperature Yi i relativne vlazl10sti 10%, prolazi kroz
komoru u koju se rasprsanl rashladl1a voda temperature 15 e, u adijabatskirn
uslovima. Protok vode je taka v da vazduh na izlazu ima temperatulU 25C.
Odredi relativnu vlaznost izlaznog toka vazdllha i nepovratnost procesa po kg
vazduha. Pritisak je konstantan, 100 kPa.
17.40 Kombinovani uredaj za hladenje vazduha i uklarUanje vlage prima
vanjski vazdnh kod 35 e, 100 kPa i relativne vlaznosti 90%. Vazduh se prvo
hladi do niske temperature, da bi kondenzovala odgovarajuca kolieina vode, a
zatim se zagrijava. Na izlazu iz uredaja vazduh ima stanje 20C, 100 kP,a i
relativllu vlaznost 30%. Zaprerninski protok vazduha l1a izlazu je 0,01 m'/s.
1\fiil.l1tel11peratiii1J.C1o v8:iilllhhlacli' il.11iml ....kem.ll:enzuvlII1e-vode-p-o--kg,----
suhog vazduha. Prikazi proces promjene star\ia vode u Ts dijagrlII11U. Ako sva
kondenzovana tecnost napusta uredaj na l11inimalnoj tel11peraturi, izraeunaj
izmijenjenu toplonL
17.41 Rezervoar zapremine 0,3 m
l
sadrzi vIazan vazduh kod 150 kPa, 40C i
relativne vlaZIlosti 10%. Dovodna cijev, prikljueena na rezervoar preko ventila,
nosi suhozasicenu vodenu paw kod 600 kPa i 200C. Ventil se otvori i para
teee u rezervoar, dok relativlla vlazllost vazduha u njemu ne poraste na 90%,
kada se ventil zatvori. Tokol1l procesa toplota se odvodi od rezervoara, tako da
temperatura u njemu ostaje konstantna, 40C. Odredi: odvedel1u toplotu tokom
procesa, masu pare koja Hae II rezervoar i konaeni pritisak u rezervoaru.
328
Vlazalt vazdu11
17.42 Poeetni proces u postrojel\iu za otecnjav<lnje i vazdllha
ukljllcuje kompresiju 2,5 m
3
!s okolnog vazduha stanja (U MPa, 25C
relativne vJazllosti 50%, do pritiska 20 MPa. Vazduh se zatim u
hladi do 30 e, a onda uvodi u iznuenjivae toplote gdje se ohladi do -J 00 e.
Moze se pretpostaviti da ce sva voda, koja ude u izmjenjivac (oplote, smrzIluti
na cijevima iznuenjiv<lca pri tako niskoj temperaturi. Projcktant postrojenja se
dvomni ,da Ii da rezervoar teenosti stavi izmeau hladnjaka i
toplote. Sta ti preporucujes'l Koliko vode ce smrznuti na cijevima izmjenjivaca
toplote po satu, sa i bezrezervoru:a teellosti?
17.43 Vazduh stanja 40C, 300 kPa i relativne vlaznosti 35%, treba
ekspandovati kroz povratnu adijabatsku mlaznicu. Do kojeg najnizeg pritiska
se moze ekspandovati vazduh, da bi se izbjegla kondenzacija? Kolika je izlazna
brzina pri ovim uslovima'l
329
termotehnika
330
Ishlap{jiml1je vode
18. Ishlapljivanje vode
18.1. Pojave kod ishlapJjivanja
Struji Ii vazduh preko Nste vodel1e povrsine doti ee do ishlapljivanja
vode iIi talozenja rose. Ishlapljivanje u vazduh razlikuje se od isparavanja koje
tece bez njegove prisutnosti. Pri isparavanju su povrsina vode i proizvedena
para pod istim pritiskom zasicenja Ps, koji ovisi samo 0 temperaturi povrsine.
Dublje u vodi pritisak je tek neznatno veei, i to za tezinu vodenog stuba, pa ee i
ondje vee pri l1eznatnom pregrijanju vode nastati pami mjehuriti, toliko
karakteristicni za kljueanje. Pri ishlapUivanju u vazduh vodena para se nalazi
pod veeim pritiskom p nego pri kljueanju uz istu temperaturu. Taj se ukupni
pritisak p sastoji od pritiska p, zasicelle pare za doticllU temperatunl i od
pritiska vazduha Pv=P-P., koji prema Daltonovom zakonu cine ukupni pritisak
p. Kada je ukupni pritisak vlaznog vazduha p 11a vodenu povrsinu znatno veti
od pritiska zasieenja Ps eiste pare u l11jehurieima, pa se oni vise ne mogu
stvarati, voda se isparava samo na sloboclnoj povrsini koja je u do dim sa
vazduhom. Ta pojava se l1aziva ishlapljivanjem. Pri voda ne
kljuca.
SIika 18.1 prikazuje prilike u blizini takve povrsine, koja se jos zove i
graniea faza. PodaUe od te gral1ice stallje vazduha je tv. x,,, hv, a vode fw, hw. Na
samoj granici faza eestice vazduha su u rav110tezi sa cestieama vode, pa su im i
temperature jeclnake tvs""tws=ts. Eksperimel1ti pokazuju da je pritisak pare Pps u
granicnom vaZdUS110l11 slojujeclnak pritisku zasicel1ja cistc pare pri temperaturi
ts Isto je tako i pri kljucal1ju pritisak pare prakticno jednak statickom pritisku
zasieellja. vode onccisc.ena.,..11pL..tankim slojem
. -ulja, Zl1at11o smanjiti pritisak pare, a to je onda i tehnicki vazno.
Dakle, vazduslle eestice duZ eiste vodene povrsille temperature fs biee
uvijek zasieenc VOclellOll1 parom pri toj tempcraturi, Xvs=X" i to bez obzira na
stanje vazduha podalje od povrsil1e. Na sHei 18.] prikazan je jedal1 od mogutih
profila temperature t i sadrzaja vlage x U blizini graniee faza.
Oblik tih profila ovisi prvenstveno 0 naCinu strujanja vazduha duz
vodene povrsille. Na vazdusnoj strani se stvara laminarni granicni sloj. kroz
koji se toplota prenosi provodenjem, a materija difuzijol11. Granicni sloj
stvaraee se i na vodel1oj strani povrsille.
33]
Terlnodinal7lika i termotehnika
Vazduh t, x
Slika 18.1 Prilike u podrucju ish\apljivanja.
18.2. Daltonov zakon ishlllpljivlIllja
V
" Dalton eksperimentima pronasao da je koliCina vode koja hlapi
ec Je . . ' . bI' ., 'V
sa neke povrsine proporcionalna razhcI (Ps'pp) pntIsaka pare u IZUll gramcne
povrsine i dalje od nje, a prem3 izrazu:
dl11
w
h'(p, pp)'dfs.
(18.1)
Ovdje je dfs elementarna povrsina ishlapljivanja, a .dm,,:voda koja ishlapi u
jedhlici Negativan predznak znaci da se IshlaplJlvanJem p:otok
u kanalu smanjuje. Koeficijenl b oviSJ 0 stanJu struJanJ3 vazduha duz povrsme.
Jednostavni izraz (18.1) vazi kada razlikc pritisaka 11lSU prevehke.
Za primjenu hx dijagrama ua ove pojave je
sadrzajem vlage x nego sa pritiskom pare PS' U tIl svrhu plse se prema LeWlsu.
(18.2)
O'U kg/(s'm
2
) oznacava ovisi prvom
o strujanju. Dhnenzija mn slijeai lZ (flU) Rada se xuvrstl u kgwrKg::
Dhnenzija od 0' pokazuje prenesenu koliCinn vazduha, mada vaZl
. },1 . I odu '1'0 ima i svoJ' raziog. Nalme, koeficlJent lzmJene 0'
za IS uapJe U v . ' .' . 1 tru'
predstavlja onaj dio vazduha koji bi se, dolazeci sa vlagom x lZ g s Je,
mo1'ao na I m
2
granicne povrsine zasititi vodenom parom na Xs da bl mog
ao
odvesti ishlapjelu vodn.
Prema izrazu (18.2) ishlap\jivanje se javlja kada je xs>x, a rosenje
kadajexs<X
dva
332
S1ika 18.2 prikazuje ishlapljivanje prilikom
i,;}precna presjeka III i i1 Idi elementarna povrsma IshlaplJlvanJa dis
fsh/apljivallje vode
Od nje ce u jedinici vremena ishlapljivati voda -dm
w
, dok ce sadrzaj vlage x u
vazdusnoj struji l11y rasti za:
tako da (18.2) dobija:
III
/////// ////////
/////// ////////
x,h
III 11
11I"t+I'\t)
x+l'\x, h+I'\h
Slika 18.2 Ishlapljivanje u kanalu.
(183)
(18.4 )
Kada su suhe kanala toplotl1o izolovane tako da se struja vazdllha sa te
stTane ne grije, entalpija ll1U se mijenja sa izmjenom materije i toplote sa1110 sa
povrsinol11 vode, Polozi Ii se sa vazdusne strane kontrolna granica neposredno
iznad vodene povrsille, tOplOtIli bilans struje vazduha izmedu presjeka l11 i 11
daje izraz:
(18.5)
gdje je na Jijevoj strani prirast entalpije vazdusne struje. Prvi izraz desno
predstavlja konvektivni prelaz toplote sa povrSine vode na vazduh, kakav bi
takode bio sa neke suhep0\'rsine temperatnrt:j" i sa koefi<eij",ntom prelaza
toplote a u W/(nlX), koji je za nTIloga stanja strnjanja poznat. Drngi Clan
desno je entalpija koju donosi sa sobom ishlapjela para mv'dx u vazdllsnll
struju, pri cemu hps u J/kgw va.zi za zasicenu parn temperatnre (s'
Druga neovisna inforn1acija dobija se polaganjem kontrolne granice
neposredno ispod povrsine vode. Sa vodene strane dovodi se povrsini toplota
a..v(tw-ts), gdje aw vazi za prelaz toplote na povrshm sa yodene strane. U tom
slucajll toplotni bilans vazdusne struje izmedu oba presjeka m i 11 daje:
( 18.6)
gdje je drugi clan desno entalpija tankog povrsil1skog sloja vode koji ce upravo
ishlapiti.
333
Termodinf/l11ika i terl110tfChnika
Ako se clfs izrazi sa (18.4), dobija se iz (18.5) i (18.6):
(IS.7)
Dubinska temperatura vode tw izjednaciee se postepeno sa
povrsinskom t
s
, ako se voda dodatno ne grije. Kod ustajale vode u negrijanom
kanaln izjednaciee se One do zal1emarljive razlike nakon nekog vremena. Kod
lecne vode one ee se prakticno izjednaCiti bliZe iii dalje nizvodno od ulaznog
presjeka.
Nakon izjednacenja ovih temperatura vodenoj se povrsini sa strane
dubinske vode nece vise dovoditi niti od nje odvoditi top\ota:
lXw(tw - Is) = 0 (za tw = fs), (18.8)
cime je onda (IS. 7):
(IS.9)
LJ takvom slucaju, tj. kada je temperatura vode sve do povrsinskog sJoja dobro
ujednacena, fw=ts, namiriee se sva toplota ishlapljivanja vode prema (18.9)
(desna strana) samo konvektivnom izmjenom sa vazduhom (lijeva strana). Pri
tome se vazduh mora ohladiti.
18.3. Problem psihrometra
Kao pril11jer tek pomenutog krajnjeg slucaja l1aveSee se tehnicki vazall
problem psihrometra. Sastoji se u tome da se za tacno i brzo odredivanje vlage
\l vazduhu koriste, po Augustu (1825), dva termometra, od kojihje jedan sub, a
dmgi ov\azen. Iz\ozi Ii se takav psihrometar stmji vazduha, temperatura
ovlazenog termometra opasce ispod temperature suhog termometra.
Psihrometar koji je zasticenod svake druge izmjene toplote sa okolinom zove
vode
Slika 18.3 Pronalazenje Slal1j,l vazduha Z
iz psihrometrijskih podataka f iff,
Kod vlaznog vazduha je ce5to, a pogotovo pri malim razlikama
(I-tf), faktor O'cp/a 1. Onda je postupak na slid 18.3
Jedn?stavmJ.l, pa treba samo izotermu magle If produziti prema gore, da se u
presJeku t nade trazeno stanje vlaznog vazduha Z, slika 18.4. Ovo
JednostavulJe rJesenJe b1l0 Je pozl1ato vee i Molliem.
h,+x
L-________
se adijabatskim.-,U_stacionamonLadijabatskom stanju mokri. ternJQl11etaL .. ---'t---------t------":"'--
pokazivati temperaturu tr, a suhi pravu temperatum vazduha I. Pomoeu tih
podataka lahko se nade tacka stanja vazduha Z i pripadajuei sadrZaj vlage x
iz hx dijagrama. Na slid 18.3 treba potraZiti izoterme f i IFts dobijene
mjerenjem. Ordinata kod bilo koje apscise XA daje na produzenoj izotenm tFts
tacku A" a na pripadajueoj izotertni magle tacku A
2
Tacka Al dob\ja se
--------- - -
produzenjem duzi AI A2 Lewisovim faktorom O'e
p
/ a:
-- (Yc --
AlA} =--p A
I
A
2
, (lS.lO)
a
pri cemu je, medutim, potrebno poznavanje velicine O'cpi a. Duz daje na
poznatoj izotermi t suhog termometra trazenu tacku stanja vazduha Z sa
sadrzajem vlage x.
334
Slika 18.4 Problem psihrometra prema Mol1iem.
335
18.4. Smjer promjene stanja vazduba
Ako se iz jednaCina (18.4) i (18.5). koje vai.e za
kanalu. eliminise diferencijal dis. moze se dobiti:
dh
dx
- t)
--,,--.:..-..-- + hps .
x)
a
UCini Ii se to isto sa (18.4) i (18.6), dobiee se nakon preuredivanja:
dh
dx
u
(18.11)
(lR.12)
lzraz dhldx oznacava u hx dijagramu nagib smjera u kojem se zbog
. \.1 I'" 'c"e tac"ka Z vazduha TaJ' smjer moze se na ShCl 18.5 odredltl
IS liap Jlval1Ja ponn . ." l' C T b
Cim su bilo kako poznate tacke stanja vazeluha Z I gramcnog sOJa . a
nae! tacku F ispoel Z na izotermi ts, a zatim i lacku Cw povecavsi dUZll1U FC za
faktor !Ycpl a:
(18.13)
a
Pravae FC" daje ouda trazeni smjer dhldx promjene stanja Z, kako je ucrtano.
336
Stika lS.5 Smjer promjene stanja elhldx vazduha Z duz povrsine
isparavanjajsa granicnim stanjem vazduha C.
vode
Za smjese sa Cf'cpl a'" 1, Ca pada u granicnu tacku O. U tom slucaju
vazdub Z mijenja stcu1je 1I smjeru prema C. Za smjese vodene pare i vazduha
moze se kod manjih sadrzaja vlage x obicno uzeti daje Cf'cr/a'" 1.
Izraz (18.11) i slika 18.5 vaze generalno, dakle i onda kada voda jos
Ilije jednolicno zagrijana iIi kada se izvana grije ili hiadi. Medutil11, izraz
(18.11) je za sada ogranicell na prilike kada vazduh izmjelljuje materiju
toplotu same sa povrsine vode, a ne grije se jos i preko suhih povr!iilla kanala.
Prema (18.12) smjer promjene stanja vazduha bitno ovisi 0 grijanju
povrsine sa strane dubinske vode, sto se ocituje i faktorom aw(t\irts)' Zanemari
Ii se takvo dovodenje topiote sa vodene strane. aw (tw-t,) '" 0, npr. kada je voda
ujednacene temperature, bice prema (18.12):
(18.14)
U tom se siucaju stanje vazduha ishlapljivanjem mijenja kao da je u njega
ustreana voda temperature ts .
lS.5. Krajllja granica hladenja
Zamisli Ii se da preko vodene povrsine u kanalu, slika 18.2, struji
vazduh duZe vrijeme, ujednacice se temperatura vode postepeno i u dubljim
slojevima te ce teziti nekom stacionarnom stanju. Kolicina vode u kallalu moze
se drzati konstantnom ako se male koliCine ishiapjele vode nadoknadllju
svjezom vodom. Neka je stanje vazduha na ulasku u kanal Z" slika IS,6. Voda
ce na tom mjestu vremenom poprimiti temperaturu tn, koja odgovara
temperaturi vlliZnog termometra. To je na slici 18.6 oznaceno tackol11 On,
dobijenoj prel11a slici 18.3. Smjer promjene stanja vazduha prema 1zrazu
(18.14) paralelan je sa izotermom magIc twfh tako da ce se podalje u kanalu
na1ei na vlarnije stanje vazduha Z2. Njemu u stacionarnim llslovima odgovara
. _ .. j.edruLdruga .. temperatur.a vode-tt;rSa-.grani.cnom tac-k-e-B:T-Grr.-Kod;dtiZeg-kanaia -
vazduh bi se postepeno zasitio tezeci starJju C
K
sa temperaturom tK' Istoj
konacnoj temperaturi tK teziia bi i voda na kraju kanala.
Kada je, medutim, Cf'cp/a'" I, prel11a konstrukciji na slici IS.6 sve
tacke Of pasce u tacku CK, pa ce voda duz Citavog kanala teZiti istoj jednolikoj
krajnjoj temperaturi fK, odredenoj tackom G
K
prel11a slici 1S.7. Ta se
temperatura Ilaziva krajnjom granicom hiadellja IK vazduha. Sva stallja Z" Z2
sto ih vazduh zauzima duz kanala pokazuju istu krajnju graniCll hladenja
odredel1u onom izotermom magIc twK koja prolazi kroz pocetno stanje Z,
vazduha. Ovako definisana krajnja granica hiadenja il11a smisla samo za takve
srnjese kod kojih je !YcJa"" 1, a time i za viazan vazduh. U suprotnom se
slllcaju ne moze llstaliti jedllolika temperatura tecnosti u kanalu.
337
338
Termodil1amika i termotelmika
A
3
Slika 18.6 Ustaljene temperature vode za Ofh Orz, OK
duZ kanala pri (rep! a > 1.
Stika 18.7 Granica hladenja tK kada je O'cpi a;o:; 1.
18.6. Izmjena toplote pri
Vawi izraz (18.7) moze se dovesti U oblik:
a [ uc
a (t =_. c (t
w w s p s
c
p
a
(18.15)
Lijeva strana izraza (18.15):
(18.16)
predstavlja toplotu dovedenu vodenoj povrsini Is sa stralle vode kada je q's>O,
tj. kada je 4,>t.- Izraz u zagradi sa desne strane (18.15) oznaciee se sa:
(18.17)
i nazvati dijagramskill1 ekvivalelltOl11 protoka loplote q's buduei da se qs, za
razliku od q'., moze Iahko ocilati u hx clUagrall111.
Prema (18.15) obje su velicine povezane jednostavnim i vainim izrazom:
, a
fJs=- rJ s '
c
"
(18.18)
Dotok topiote q's povrsini sa voclene strane sluzi prema (18.7) dijelom
za namirenje toplote q'n preclate konvekcijom struji vazduha (tzv. "suhi" clio
izmjenjene topiotepri iShlapJjivanju):
(18.19)
a dijelom za namirenje topIote isparavanja g'o vremena
ishlapljuje po jedinici povrsine. Taj clio prenosa toplote q',,, usIovljen izmjenom
materije (tzv. "mokri" clio preIaza topIote), dat je izrazom:
( 18.20)
Generalno je:
(18.21)
gdje sve tri velicine mogu imati razliCite predznake, vee prell1a loku procesa.
I tokovi toplote fJ'a i q'cr mogu se izraziti pripadajueill1 dijagrall1skim
ekvivalentima qa i q", koji se ll10gu ocitati iz hx clUagrall1a kacla se stavi:
339
gdje opet vaze izrazi:
istog oblika kao i (18.18).
ex
c
"
. I). (18.22)
(18.23)
(18.24)
(18.25)
(18.26)
Treba uoCiti da veliCine sa erticom q's' q\" C/'", oznaeavaju tokove
topiote za jedinieu povrsine ishlapljivanja u jedinici vremena, dok. se
pripadajuci dijagramski ekvivalenti bez ertiee qs. C/a. C/" na kohemu
smjese (1 +x) kg ili, !ito je isto, na 1 kg Sllhog u .. Samo ove
posljednje velieine mogu se pnkazatl II fix dlJagramul IZ IlJega oeltatl.
Na slici 18.8 prikazano je kako se pronalaze ekvivalenti c/s, q"
kada su za neko ishlap\jivanje poznale (aeke stanja Z vazdusne struJe 1 G
vazduSnih cestica na graniei filza. Prema (18.22) moze se C/o. ocitati odmah kao
duzina ZF. Da bi se naslo qa, (reba potraziti tacku G" tako da se dui FG
produzi faktorom O'e/ ex na:
--- (fe -
FG =--P .FG.
U ex
(18.27)
v071(J
l,
Slika 18.8 Dijagramski ekvivalenti toplotnihtokova: qs za globalni tok,
C/o. za kOl1vektivni udio, C/" za udio isblapljivanja, sve pri 1.
Prilike su preglednije kada se moze pisati da je
vlazllog vazduha u tehnickim problemima gotovo uvijelc
slueaju tacke Go. i G na sliei 18.8 padaju zajedno. Ovo pojednostavljenje
zadovoljava pri diskusiji razlicitih priJIljera ishlapljivanja. Na slikama 18.9 do
18.12 prikazana su eetiri takva karakteristicna primjera.
Na sHei 18.9 prikazano je ishlapljivanje u vazduh koji je hladniji ad
vode, t<ts' Stanje vazduha Z ruijenja se u smjeru strelice prema G, pa vazduh
postaje vlazniji i topliji. I sum i mokri preiaz toplote prema (18.28) su
pozitivnog predznaka, q(J.>O, q,,>O, pa prema tome usmjereni od vode prema
vazduhu. To vazi i za toplotu qs koja se sa vodene strane dovodi povrsini.
----.Y.azduhse gJ'ije,voda sehladi.----.- .----
POVllce Ii se kroz Go. paralela sa izotem1om magle t"s,.. se v V'
Z, pa se moze Iahko pokazati da se prema (18.23) vehema qcr moze oeltatl kao
duiina FHa naslici 18.8.
Da bi se ustanovio prcdznak, sluzi ovo pravilo: q>O kada odgovarajuci
tok toplote prema (18.16), (18.19) i (\8.20) tece u sn:ieru od prema
vazduhu, dok q<O vazl za suprotan sillJer. S obzlrom na shku 18.8 blce.
tjs 0 karla je H" iZllad Z,
qa > 0 bela je F iznad Z,
(18.28)
{j,,;> 0 karla.ie flu iznad F.
340
Na slici 18.10 prikazano je ishlapljivanje kada je vazduh topliji oel voele, t>ts'
Ovdje jc q,,<O, q,,>O i {js>O. Zato se i vazduh i voda pri takvoll1 ishlapljivanju
hlade.
342
Termodil1amika rte17110tehnika
hI++
:H
qo
q,
F
t,
-l'
Slika 18.9 Ekvivalenti toplotnih tokova kada je crc/ a = 1 i kada se
granicna povrsil1a hladi vazduhol11, a vodom; IshlaplJlvanJe.
11 1+.\
H
.ct.'
Slika 18.10 Granicna povrsina se grije vazduhom i vodom;
ishlapljivanje.
vode
Pri ishlapljivanju prcma slici 18.11 vazduh je toliko od vode,
t>ts, da je qa<O, q,;>O, a q,<O, tako da sc vazduh pri tome hladi, a voda grije.
Kada .ic qs=O, vodi se ne oduzima (opiota, pa joj tel11pemtura ostaje
neprol11ijeqjena. To sejavlja ollda kada l1a slid 18.11 tackaHpada uZ, g. kada
Z lezi u produzetku izolermc 'ws. Medutim, u tom slucaju je tacka G
istovjetna sa granicom GK vazdusnog stanja Z prema slici 18.7.
\
t,
"1""
Slika ] 8.11 Granicna povrsina se grije vazduhom, a hladi vodom;
ishlapljivanje.
Na slici 18.12 prikazana je u fix dijagramu pojava rosenja iz vazduha
na hladnu povrsinu kada je ts<I, a osim toga xs<x. Ovdje su svi toplotni tokovi
negativnog prcdznaka, q,,<O, lJa<O, 1],<0. Vazduh se susi i hladi, dok se voda
343
CD

t,
./:-
Slika 18.12 Graniena povrsina vazduhom, a hladi vodom;
rosenJe.
, v"' hlaplJ'ivanie i rosenje pregledllo prikazati i
Slika 18.13 Stanje granicnih cestica vazduha C izaziva Tazne promjene
udaljenog vazduha Z, vee prema lome u kojem polju a do i lezi tacka Z.
Prema Molhern mOze se IS . J. '. " G' f 'a
.. N r' 18 13 prikazano Je gral1lcno stdllJe ces IC
pratiti u hx dlJagramu, a S ICI .. t. " 'fa"" I Podrucje t x [ 0
., d k ]e po pretpos avcl O'(p . 00'
vazduI;a na je na podrucja a do i, Vee prema tome u 'I
nl:f,;i n
laOk
,lani' v"duh, Z, doCi " do ",bin bko i:_
je prikazano u dlJagramu, t-:-:-:-:-: .. _ _ o. _ _ _
Na sliei 18.14 skicirani su profili sadrzaja ,vlage i t,emperatura u blizini t a) x [ b) x
povrsine vode za 8tanja vazduha Z u raznim podruc]1ma sa shke 18,13. ___
x
d) I e) x

g) h)
i)
Slika 18.14 Raspored temperatura i saddaja vI age u blizini povrsine vode
pri razliCitoj lokaciji stanja vazduha Z i granicnog stanja C sa slike 18.13.
344 345
m',"n.(fn,ml'1l.Kn i termotehnilw
18.7. Tehnicki procesi sa primjenom ishlapljivauja vode (susenje)
Susenjem se naziva proces izdvajanja vlagc iz nekog materijala. Iz
niza postupaka izdvojice se susenje u kojem je sustinski proces izmjena
toplote, tzv. termicko susenje. I ono se moze izvoditi na nekoliko princ!pij.elno
razlicitih nacina u zavisnosti od nacina IzmJcnc (oplote. Kontaktno susenJe se
izvodi u pogonu sa neposrednim dodirom ogrijevnih povrsina i susenog
materijala tako da se toplota medu njima iZl11jenjuje provodenjem.
Konvektivno susenje se karakterise konvektivnom iZl11jenom topiote izmedu
susenog materijala i gasa koji apsorbuje vlagu. Susenje zracelljem moze se
izvoditi i pomocll specijalnih postupaka za poboIjsanje povrsina za odavanje
toplote. Elektricno susenje se cesto izvodi tako da se toplota razvija u samoj
unutraslljosti susenog materijala.
Bez obzira na naCin dovodenja toplote kod svakog procesa susenja
neophodna je struja nekoga gasa koja 6e apsorbovati paru
zagrijavanjem ovlazenog materijala. U odnosu na IzdvoJcnu gas
biti neutralan iii stupati sa njom u hemljske proccse. U praksl Je najCeSCl
problem izdvajanja vlage iz materijala nakvasenog vodol11, a vazduh je
uvijek gas koji upija tu vlagu. Osil11 toga, ovaj proces se redovno lzvodl u
konvektivnom pogonu koji omogu6ava homogenu raspodJelu temperatura.
Prema tome, termicki postupak susenja svodi se u sustini na proces
ishlapljival1ja vode u nezasi6enu stmju.
Bltno ce se razlikovati proces izdvajanja vlage iz materijala sa kojim
je ona samo mehanicki Vezana i proces izd-:ajanja higroskopne vlage. U prvom
slucaju taj ce proces biti potptmo Identlcan vode u vazduh
(barem one vode koja je u neposrednom dodlru sa
odstupanje ce nastati zbog otezanog stvaranja konstantnog parovltog sloJa na
dodimoj povrsini sa vazduhom. Naime, proces susenja teee sto.vazdusna
stmja odnosi sa sobom paroviti sloj sa povrsine materij31a, a se stva:a
izlaskom na povrsinu nove kolicine vlage. RazunuJc se da ovaJ lzlazak
biti ometan difuznim otporom. Sve to Cini proces unckoliko all
se nista'lle mijenja u pogledu p:li-cijiiTrlog pntlska .. .
Irigroskopne vlage ce nastati zasicenje vazduha jos pri niZim parcl.Jalnn.n
pritiscima vodene pare u njemu nego sto odgovara
6e prestati izdvajanje higroskopne vlage. Ovakvu vlagu zadrzavaJu veCI otp?l1
u materijalu, pa je razumljivo da je moze iz njega izvuc.i samo povec.ana razhka
parcijalnih pritisaka.
Brzina obnavljarlja okvasene dodirne povrsine na susenom
postavlja odmah pitanje brzine susenja i jos citav 11iz prakticnih
problema u pogonu susara. Ovdje 6e biti rijeCi samo 0 osnovnrm, pnJe svega
teoretskim.. postavkama susara u kojima se odstranJuJe nehlgroskopna vlaga.
lako je proces u susari najblizi moze se prib!izno
tretirati kao l1lijesanje vode i vazduha uz dovodcl1Je toplote. Ovako ce se
346
vode
prob.lem z11al110 pojednostaviti, a dobijel1i rezultati ce biti dovoljno tacm za
tehmcke Pojednostavljenje se sastoji u zaobilazenju pojedil1ih faza
susenja, pn cenm se \)Jlansnim jednaCil1ama obuhvataju samo ulaznc i
Izlazne veliCil1e stanja, koje imaju uticaj 11a izgled postrojenja.
. Neka se \l susaru ul10si (lIl om+mw ) kg/h vlaznog materijala, u kojem
Ima I11w, kg/h, vlage i /115m, kg/h, suhog materijala. Najces6e se
kohel
Il
a vlage defimse procentuaino U odnosu na ukupnu kolieinu vlaznog
a fJede U odnostl na kolicillU suhog materijala. Temperatura na ulazu
t, a speclficna (opiota suhog materijala C
sm
, kJ/(kgK). Nakon potpunog
lZdvaJa11Jil vlage, lZ slisare izlazi I11om, kg/h, suhog materijala sa temperaturom
t". I?a bi se mogla izdvojiti sva vlaga, iIi bar lljen veci dio, mora je biti
malo u odnosu na koliCinu vazduha. To odreduje da 6e proces teci u
snuslu. promJcne temperature vlage u materijalu. Temperatura vlage moze
(slueaJ A do D na slid 18.15), iIi rasti (slucaj G do D). U svakom
slucaju vlage tezi granici hladellja. Posto je u upott'ebi uvijek
vazdu? vIsoke temperature, .ces6e 6e d06i do za!,'lijavanja vlage, a time i suhog
materlJala. OSllll toga SUhl materijal moze imati visu temperaturu i zbog
nehomogenosti raspodjele vlagc u toku procesa.
til (1lI",,+IlI,,).I'
Slika 18.15 Prirodno susenje.
'. U susaru--se-dovodiQ, dok se QR, kJ/h, grioi uslijed
sIstema. Kroz vlazal1 materijal struji I11sv, kg/h, suhog vazduha,
III I11sv'( 1 +Xj), kg/h, vlaznog vazduha stanja 1, da bi 11a kraju izasao sa stanjem 2
X2). U prolazu kroz susaru vazduh oduzima vlagu iz materijala, a
se zagrUava. stanja vazduha ide po nekoj nepoznatoj
krlVOJ I1111Jl 1-2 u hx dlJagramu. Oblik tc linije tehrricki nije interesantan toliko
koliko su interesantni odnosi koliCine toplote j kolicine vlage i vazduha u
zavisnosti od stanja 1 i 2. Ti odnosi proizilaze iz toplotnog bilansa susare, iz
kojeg
(18.29)
Odavdeje:
347
, 111" (I ') Qo
c t"'-- h-f1, +-.
w 1I1w'" 1'I1w
Vlagaje mogla dospjeti sarno u vazduh, paje:
(18.30)
VeliCina QoIlI1
w
, u principu, moze biti pozitivna iIi negativna, ali je
skoro uvijek neuporedivo manja od iJhliJx. Ako se ona zanemari izraz (18.30)
pokazuje jedllostavan naCill oCitavallja t?plote
skale na okviru hx dijagrama. Kada se na lleki nacm pOZllaje QQ1mw, moze se
taenijc izraeunati specifiena potrosnja toplote dodavanjem te vrijednosti 0110j
oeitanoj na okviru dijagrama.
Vidljivo je da nagib prave 1-2 u Itx dijagramu ima veHki uticaj 11a
ekonomienost procesa susenja. Smanjivanje ovog nagiba moze se postiti
vertikalnirn pomjeranjem n3vise taeke 1, upotrebol11 toplijeg vazduha.
Razumije se da 6e llsteda nastati samo u slueaju .. da u .. atrnosferi
topliji vazduh sa sadrzajem vlage XI. Njegovo zagrlJavallJe pnJe ulaska u susaru
ne moze izazvati nikakvll ustedu u kolieini topiote.
Nagib pravc 1-2 imace najmanju vrijednost ako proces susenja teee
adijabatski. U 10m slueaju ce i stallje vazduha 1z susare, i vlaga u
materijalu, teiiti granici hlac!enja. Promjena stallJa vlaznog vazduha ce teel vrlo
blizu izentalpe. To bi bilo tzv. prirodno susellje atmosferskim vazduhom.
Prirodno susenje Il10ze biti i reJativno brzo, ako je atmosferski vazduh relativno
suh i zagrijan. Meclutim, najveci uticaj na brzinu suSenja ima brzina kretanJa
vazduha, iznad materijala koji se susi, i dodima povrsina.
Na p610zajirieke T (odilosnona stanJe atmosfere) nemozeselltieatr-
Zato se za smanjenje nagiba prave 1-2 viSe moze uciniti pomjeranjem taeke 2
vertikalno nanize, odnosno priblizavalljem izlaznog stallja vazduha gra11lCl
zasieenja. Obieno se u pogoni111a postize na izlazu relativna vlainost bliska
maksimalnoj.
Tehnieki je povoijnije vazduh stanja 1 najprije zagrijati do
temperature la (slik;\ 18.16), 'koja se bira tako da vazduh ,P0stigne stanje2 u
adijabatskolll procesu sLlsenja. Zagrijavanje se u
sllsare - zagrijacll. a proces adijabatskog susenJa se odvlJa u susan II uzem
smi"ju.
348
Slika 18.16 SuSenje sa predgrijavanjem.
Ovako se cjelokupna kolieina topiote dovede vazduhu u proiazu kroz
zagrijac Z, pa je:
Q
--= h. -hi"" It, - h" kJ/kg.
m "
sv
(18.31)
Ista relacija se dobija iz (18.30) i izraza ispred njega:
__ -"'Q'--__ =_h_2 _-_11_, + _Q_.0_ '"
111sv (x
2
- XI) Xl -.X I In w
(18.32)
Osnovni bilansni izrazi za susenje ne zavise od toga da Ii je kretanje
vazduha i vlaznog materijala istosmjerno ilisuprotnos111jerno. Od toga donekle
zavisi veee manje zasieenosti vazdllha na izlazu. Mec!utim, s111jer
stmJatlJa utlce susenja, na raspored temperatura i na niz drugih
elemenata tehmcke lzvedbe. Istosmjema strqja ima znatnu razliku vlaznosti
i vazduha.na pocetku.procesa. U daljem toku to se smanjuje. Njol11e
se postlZU veee brzl11e susenja, pa je treba koristiti za materUale kojima to __
"'pogoGuJe, a se samo .ieljom za efikasnoseu. najtopliji
vazduh dola.zl u dodlf sa najovla.ienijom 1'Ob0111, ne dolazi do pregrijavanja
suhog maten]ala.
, . SUprOtll?stnjema stmja se koristi kod materijala koji ne podnose brzo
Ne suhi materijal od pregrijavanja \(ao istosmjema.
Generalno Je susenJe u suprotnosmjemoj stmji ravnomjernije.
VisestepellO susenje. Vrlo je cest slucaj da je potrebno susiti neki
materijal koji se ne smije :r..agrijati preko oc!reaene ternperature, da bi saeuvao
bitne osobine.
Temperatura materijala ee postepeno i sporo rasti sve dotle dok mu se
kvasi povrsina prodiranjem vlage iznutra. Mec!utim, kada je proces susenja pri
kraju mogu pojedini vee osuseni dijelovi biti izloieni dodiru sa
dijelom vazdusne stmje i previse se ovo ne moze efikasno
izbjeei istosmjernom stmjom pnstupa se suseUjU U vIse stepem.
U trostepenoj susari proces bi tekao kao na slici 18.17. Struja vlainog
d h
(l+x) kg/h stanJ'a 1 zagrijava se u prvom zagnJacu do a (t., XI)
vaz u a msv I " . .' v I .
d d
. t plote Q pa se zatlm uvoth u prVl stepen susare. z nJega
lIZ ovo enJe 0 b d' dr'
vazduh izlazi sa stanjem 2, vrlo bliskim zasieenom, pa se uvo 1 u Ugl
zagrijaCS. Tako se proces nastavlja do posljednjeg stepena.
111
t"
SIika 18.17 Trostepena snsara.
Kolicina topiote koju trosi prvi zaglijac je:
QI = I11
sv
'(h
a
- hi) '" I11 sv(hz - hi)'
Kolicina izdvojene vlage u prvom stepenu susenja iznosi:
350
(18.33)
vode
Specificna potrosnja za prvi stepenje:
(
4ft)
4x I
(] 8.34)
rn
w1
Xl - XI
Za ostala dva stepena vaie isti izrazi sa odgovarajueim indeksima. Nacelno,
ista koliCina suhog vazduha struji kroz sve stepelle pogona.
Ukupna koliCina utrosene toplote i izdvojene v\age su zbir vrijednosti
iz pojedinih stepeni. Tada je:

mw x
4
-XI
4h
4X
(18.35)
( 18.36)
(18.37)
Nagib prove 1-4 uvijek je manji nego 1-2 iii 1-3. To proizilazi iz
karakteristicnog polozaja granicne Iinije q:FL Prema tome je i specificna
potrosnja toplote manja kod visestepenih susara. Ista specifiCSna potrosnja
topiote mogla bi se ostvariti u jednostepenoj susari, ali bi se u njoj vazduh
morae zagrijavati do stanja koje bi se ocitalo na presjeku pravih x,=const. i 4-c,
dakle do vrlo visoke temperature.
liz poveeanu specificl1u potrosnju toplote mogao bi se materijal
osusiti u jednostepenoj susari sa 18t0111 najvisom temperaturom vazduha fa' ali
uz rnnogo veeu kolicinll vazduha. Iako je vazduh besplatan i ima ga u
neogranicenim kolicinama, qjegova potrosnja mora biti sto manja. Naime,
poveean protok vazduha zahtijeva veCi ventilator i razvodne kanale, a
srazmjerno se morajll poveeati i zagrijac i slIsara u uzem smislu.
Poseblli nacilli susellja. Pojedini materijali zahtijevaju specijalne
usiove u procesu susenja. Poseban postupak susenja moze proizaCi i iz potrebe
za ekonomicnijim radom pogona.
Kada materijal zahtijeva posebno Cist vazduh (bez prasine iIi nekih
hemijskih prirqjesa), mora se pristupiti prethodnoll1 pred ulazak u
susaru. Ovo preciscav3nje je vezano sa troskovill1a, pa je steta takav vazduh
ispustiti u atmosferll na haju procesa susenja. Bar jedan dio tog vazduha moze
se ponovo vratiti u proces. Njemu se mora dodavati i svjezeg vazduha koji
treba da ima sto manju vlaznost, kako bi i strllja bila dovoljno suha
i sposobnll da apsorbuje vlagu. Ovaj proces je prikazan l1a slici 18.18.
351
Im,'"''''{''''''''''''''' i termotefil1ika
Stika 18.18 Susenje sa djelimicnom recirkulacijom vazduha.
Stanje 2 nastaje kao proizvod procesa mijesanja stmja m'sv'(l+Xl),
kglh,stanja 1 i (m
sv
-m'sv)-(1+x3), kg/h, stanja 3.
Isti ovaj proces moze POSlllziti u slueaju (1a .Ie stalno
odrZavati isti tok suseuja, odnosllo ish polozaj pravc 11l11Jc 0-3, u hx dlJagramu.
Njenpolozaj se ne bi 1l1ogao ekonomieno odrzavati ako sc koristio iskljucivo
atmosferski vazduh, jer on ne moze 1mati \lvtJek Ish sadrzaJ vlage x=xa
je olaksal1a regulacija podesavanjem orulOsa vazdnha u shujama 1,1 3
tako da se smjesa uvijek stvara sa potrebnnl1 sadrzaJem vlage. Proces
mogao nazvati susenje sa djelimienom reClrkuiaCljOm vazduha. Za IlJega vaze
slijedeci odnosi:
X
2
I1'l w
In'
X
I
ln
sv
= 113 - 112
X3 -X
2
(18.38)
(18.39)
(18.40)
(18.41)
(18.42)
Speciticna potrosllja toplote odredena .Ie nagibom pravca
Ako je temperatura zagrijanog vazduha onda se. ne postlCl
velika razlika sadrzaja vlage X3-X2, pa se ne moze lzdvoJltl vehka kohcma vlage
iz materijala, a da se pri tome ne upotrijebi I1mogo vazduha.
U upotrebi .Ie i proces sa potpunom ali on
zasmva na sasvim drugoll1 prineipu, Nallne, cJelokupna kohcma vlaznog
352
{",.IlI/VIIl'III'vade
vazduha na izlazu iz susare odvodi se u hladnjak i tamo ohladi od stanja 2 do
stanja b (slika 18.19). Pri hladenju gasovita faza vlage i vazduha mijenja stanje
po liniji zasiCel1ja ifF! do poeetnog stanja 1, dok se kapi teenosti slijevaju niz
pogodan lijevak i odstranjuju iz procesa. Ventilator usisava zasicen vazduh
potiskuje ga u zagrijae.
Slika 18.19 Sllsenje sa potpunomrecirklllacijom vazduha.
Obieno se ne moze say visak vlage izdvojiti, pa ventilator usisava
malo prezasicell vazduh stanja I '. Time se povecava specifiena potrosnja
toplote i vazduha, jer je i ovdje za potrosnju toplote mjerodavan l1agib prave 1-
2 iii 1 '-2. U hladnjaku se odvodi toplota QK obicno pomocu relativno hladllije
vode. Temperatura hladne vode ogranieava snizavanje tJ, kojim bi se postiglo
znatno efikasnije uklanjm* vlage. U izuzetnim potrebama mote se ugraditi
posebno rashladno postrojenje.
U zagrijaeu se razn*njuje toplota:
K= h2 -hi = Ah
mw x
2
-x, Ax
Od hladl1jaka se mora odvesti:
(18.43 )
(18.44)
(18.45)
(18.46)
Namece se ideja da se odvedena toplota od hladnjaka nekako i5ko1'i5ti
za zagrijavanje vazduha u zagrijaeu. To bi se moglo ostvariti u nekom
zajednickom izn'\ienjivacu toplote u kojem ne bi dolazilo do mijesanja suuja,
je da izlazl1a struja iz susare ima visutemperaturu od tJ, a to je uvijek
tako kod susara sa potpul1om recirkulacijom vazduha,
353
Tcrmodinamika i n:rl11otel1l1ilw
U procesu prikazanom na hx dijagramu, slika 18.19, moze se
ovakvom rekuperacijom tlstedjeti najvise:
Q =111
r sv
h -h
_11,)=_' __ ' .Q=I11.Q, 111<1.
h2 -h,
(18.47)
Toplota ce prelaziti sa izlazne struje sve dok ulazna" struj.a
temperatnru 12 (prakticno manju od (2)' Prema tome, ne moze se
kolii:il1a odvedel1c toplote jer je ona manJcg kvahteta od Q (lma 11lZU
sredl1ju temperaturu).
Rekuperacijom se znatno smal1JuJe stvarna speeifii:na potrosnja
toplote, koja iZllosi:
rnw
/1l
w
. (h, - h, ) - Q, = _11_2_-_11_, = _d_h
msv . (x, - x, )
(18.48)
Koeficijent nagiba prave, koji odreauje specificl1u toplote, poklopio
bi se prema (18.48) sa izotennom 12 U nezasicelloj vlaZnog
Praktii:no bi taj nagib bio nesto veci, jeT se rekuperacIJom ne m07 postlel
temperatura 12
Sema rada postrojenja sa rekuperacUom toplote i recirkulaeijom
vazduha prikazana je na slici 18.19 lijevo, gdje je isprekidanom linijom
prikazan tok vazduha od ventilatora do rekuperatora.
Proees susenja se moze uspjesno izvesti i pomocu toplotne pumpe.
Tok proeesa prikazan je sematski na sliei 18.20. Pron1iene
vazduha nije lahko prikazati u hx dijagramu, Jer U proeesu nastaJe znai:aJna
promjena ukupnog pritiska. Zato bi bio potreban dijagram za rame pritiske.
Kt---------lE
Slika IS.20 Susenje sa toplotrrom pumpom.
Specificna potrosnja toplote iznosi oko 1500 do 1700 kJlkg, u odnosu na 3400
kJ/kg, pa i vise, kod konvencionalnih pogona. Na osnovu ovoga se ne smije
zakljuciti da je ovakva susara ekonornicnija, S obzirom da toplota koju ona trosi
potice od elektricne energije, za ciju proizvodnju treba utrositi nekoliko puta
vise toplote od ekvivalenta 3600 kJlkWh. Upotreba toplotne pumpe dolazi u
obzir sarno onda ako se ima na raspolaganju jeftina elektricna sto je
vrlo rijedak slucaj.
Problemi
Skoro zasicen vazduh (f2, X2) relativno visoke temperature u
turbinu E, u kojoj ekspanduje na nizi pritisak, ali .i ohladi na lS.1 Vlazan vazduh pritiska 100 kPa ima temperatnru suhog termometra 300C
__ Pri prolazu kToz znatna kohi:l11a vlage ostaJe, a ________ ...::i'-ct,-,e=mpc:raturu_ a<lliJ!.lJatskog 25C Odre.dL sadrZaj-lag-e-i- relati.vnu
zasicen vlazan vazduh ulazi u turbokompresor K. Kompresor ne sarno (fa vlaznost vazduha prinljenom prvog zakona termodinamike.
vazduh sabija na visi pritisak, nego ga zuatl10 zagrijava i u stanje niske
relativne viazl1osti. Takav ulazi u susaru i nastavlja vee pozl1atl proees.
Odmah se uocava da je pagan nesto komplikovaniji. Rad sa
vazduhom pod pritiskom zahtijeva preeizniju konstrukeiju susare i dobro
zaptivanje.
. U pogon se, dakle, ulaze mehanicki rad, odnosno
umjesto toplote. Ako je uredaj dobro konstruisan utrosak e.nerglje rna}.!.
Ona predstavlja razliku izmedu rada koji trosi kompresor 1 rada kOJl se doblJa
ekspanzijom. Prakticno iznosi oko tretine energije potrebne za kompresor.
354
IS.2 U prostoriji dimenzija 5x5x2,5 111 nalazi se posuda sa vodom. Pritisak
vazduha je 101325 Pa, a temperatura 24 e. Ako je temperatura vlazllog
termometra 16C, koliko vode moze prirniti vazduh?
lS.3 Iz vlaznog vazduha, temperature 74 e i relativne vlaznosti 10%, treba
ukloniti dio vode pri adijabatskim uslovirna, tako da mu temperatura opadne l1a
45C. Odredi relativnu vlaZnost i sadrZaj vlage na kraju procesa, ako je
pritisak vazduha 0,1 MPa.
IS.4 U susaru kontinuirano ulazi 2 tlb materijala sa 30% vlage. Okolni vazduh,
koji se koristi za susenje, ima pritisak 0,1 MPa, temperaturu 20 DC i relativnu
355
Termodinamika i
vlaznost 3 O';{, , Vazduh se predgrijava do 70C, a susaru napusta sa 40C. Na
izlazu iz sllsare materijal sadrzi jos 5% vlage. Koliki je zapreminski protok
V32,c!uha na u]azu II susaru?
Na ulazu u dvostepenu susaru vazduh ima stanje 0,1 20C i
rclativllU vlaznosl 50%, a na izlazu iz suS are stanje 0,1 MPa, 40C i relativllu
vlaznosl 90';{,. U oba stepena utrosi se ista kolicina toplote po
vazduha. 1J drugom stepenu izdvoji se iz vlaillOg materijala za 25% vise
nego u prvol11 stepenu. Odredi temperaturu i relativl1u vlaznost vazduha na
ulazu u drugi stepen.
18.6 Pri sllsenjll nekog materijala ne smije se prekoraCiti temperatura 50 "C. a
potrebno je iz odstranjivati 600 kg/h vlage. Starlje atmosferskog vazduha
je 101325 Pa, 15C i relativna vlazl10st 60%. Na izlazu iz susare vazduh ne
moze premasiti relativnu viainost 95%. Odredi casovnu i speeificnu potroSl\jll
vazcluha za: jednostepenu, dvostepenu i trostepenu susam. Zanemari gLlbitke
(oplote u okolinu i eventualno zagrijavanje suhog materijala. Zadatak rijeSi
analiticki i graficki.
18.7 Pri susenju vlazl10g materijala, u susari sa djelimicnol11 recirkulacijom
vlaznog vazcluJla, ne smije se dozvoliti visa temperatura od 80C na ulazu u
SllSanr. lzlazllo stallje vazduha treba da je stalno 40 De, 101325 Pa i relativna
vlaznost 90%. Kako treba regulisati oduos kolicina recirkulisanog i svjezeg
vazduha, ako se mijelljaju uslovi u atmosferi u pogleclu temperature i re1ativne
vlazllosti: 2 e i 80%; 15 De i 60% i 24 e i 75%? Kolika je
potrosnja toplote i vazduha u pojedinim s\ucajevima?
18.8 Vlazan mateIijal koji treba susiti ne dozvoljava visu temperaturu vazduha
od 70C. Susenje se vrsi u susari sa djelimicnom recirkulaeijom vazduha.
Specificna potrosnja topiote ne bi smje\a preCi 3140 kJ/kg, pri stanju
atmosferskog vazduha 101325 Pa, 10C i relativne vlaznosti 80%. lzlazna
temperatura vazduha je 48,3 e. Odredi koliCinu svjezeg i recirkulisanog
vazduha potrebnu za uklanjanje 100 kg/h vlage iz materijaia. lzracunaj velicine
stanja vlaznog vazduha ispred i iza predgrijaca ina izlazu iz susare. Zanemari
_____ "gubitkeloplote u okolinu i promjenu entalpije suhog materija\a. Gdje bi bilo
najpovoljIlije kootrolisati stanje vlawog vazduha pomocu pSlhrometra!-
18.9 U trostepeuoj susari treba iz vlaZnog materijala odstraniti 1000 kg/h vlage.
Pred ulazak u svaki stepen vlaian vazdlll :,;agrije na 80 cC, a na izlazim3 je
prakticno zasicen. Koliki je protok vazdulla, ako je njegovo stanje u atmosferi
[01325 Pa, 20C i relativna vlainost 71 %? Kako se raspodjeljuje izdvojena
vlaga i utrosena toplota na pojedine stepene? Izracunaj specificnu potrosnju
toplote i provjeri, pomocu hx dijagrama, da Ii se ona smanjuje sa povecanjem
broja stepeni sllsare. Zanemari zagrijavanje suhog materijala.
18.10 U predgrijacu adijabatske susare zagrijava se 300 kg/h vlazllog vazduha,
do temperature 64C i relativne vlaZnosti 20%. U susari vazduh, od materijala
koji se susi, prenzima 3,1 kg/h vlage. Relativna vlaznost vazduha ista je na
ulazu i na izlazu iz postl'ojenja. Barometarski pritisak je 0,1 MPa. Kolika je
potrosllja toplote i vazduha? Ako bi se
susaru, vlaiio vodellom parom, do stanj a
bila entalpija pare? Prikazi proces u hx
vazdllh, stanja ima na ulazu u
imCl na izlazu iz susare, ko\ika bi
18.11 Umjesto vlainog vazduha, za susenje nekih materijala mogu se
upotrijebiti i dimni gasovi, lcoji takode vodu, a imaju je u sebi vec iz
Odredi kolicinu se moze odstraniti dimnim
gasovu.na lZ kotlovskog dinmjalca: nastalim sagorijevanjem 50 tlh uglja.
Masem po kg gonva Je: 2,86 ugl]endioksida, 12,70 kg azota,
1,44 kg kiseonika 1 0,408 kg vode. Pri susenju se gasovi ohlade od 150 C na
.:e. Da Ii ce biti zasiceni na . sllsenja? Odredi ternperatum
gasova pocetuog stanJa. lJkupni prilisak gas ova je kOl1stantan i ma
vl'l)ednost 101325 Pa.
357
358
za hladenje u energetskim
19.1. Protocno hladenje
Protocno hladenje kondenzatora pame turbine sigumo je
najpovoljnije, kako S obzirom na potrebne investicije, tako i U oduosu na stepen
djelovanja. Voda sarno jednom prolazi kroz kondenzator i zagrijana Be vraca u
vodotok, jezero iii more. Mogucnosti hladelJja vodo!11 iz rijeka vrlo su
ogranicene iIi zbog nedovoljnih protoka iii zbog ogranicenja dopustenim
porastom temperature. Takva se ogranicenja pojavljuju i pri upotrebi jezerske
vode. Za hladenje morskom vodom normalno nema ogranicenja zbog porasta
temperature na srrem podmcju, iako se mogu pojaviti nec!opustena zagrijavanja
u neposrec!l1oj blizini postrojenja. Pri tome se rast temperature moie prakticl10
sprijeciti ako se voda za hladenje uzima iz ve6e c!ubine, gdje je olla hladnija
nego pri povrsini, pa se nakol1 zagrijavanja u kOl1denzatollt i ne pojavUnje
razlika izmeau temperature zagrijane rashladl1e vode na povrsini. Taj je
postupak moguc pOl1ekad pri hladenju jezerskom vodom. Upotreba m.orske
vode, nonnalno, zahtijeva vece investicije jer cijeli rashladni sistem mora biti
otporan na koroziju i valja sprijeciti rast algi i skoljki.
Zhog svega toga danas se sve ces6e izvodi povratno hladenje
k011denzata pame turbine.
19.2. Povratllo hladellje
U sistemu za povratno hladenje voda se P01l0VO vraca u k011denzator
nakon sto se ohladila u rashladnom tomju iIi n posebnom izn1jenjivacu toplote.
Danas se izvode vlazl1i rashladni tornjevi sa prirodnim i prinudnim
strujanjem vazduha, suhi rashladlli tomjevi sa prirodnim i prinudnim
strujanjem vazduha, te vazdusni kondenzatori.
U vlainom tomju sa prirodnim stmjanjem vazduha (slika 19.1)
zagrijana voda se dovodi u toranj nekoliko metara iznad osnovice, tu se
rasprsava u sitne kapljice, sto padaju l1a preprcke koje omogucavaju bolju
izmjenu toplote izmedu vode i vazduha sto zbog uzgona stmji prema vrhu
(ornja. Voda se hladi ishlapljivalljem od 1 do 2% vode koja kruii u rashladnom
sistemu, i prelazom topiote od vode na vazduh. Smjesa vazduha i vodene pare
izlazi 11a vrhu t o n ~ i i diie se uvis jer joj je temperatura visa nego U okoillog
359
vazduha, ali postaje vidljiva zbog rosenja vodene pare. povecane
padavine u smjeru vjetra. Ohlaci vodene pare lZ rashladnih to:nJeva
pridonijeti nastanku magie, a zimi i leda na cestama I dalekovodlma u blizini
tornjeva. lpak, oni su vrlo povoI1!l1 S obzlrom na u Za
termoelektranu snage 800 do 1300 MW potreban Je rashladm toranJ vlsok od
130 do 170 m, sa dijametwlll U oSl1ovici od 100 do 130 m.
i
L-______ --------------.........
Stika 19.1 Vlazni rashladni toranj sa prirodnim strujanjem.
U vlaznim rashladnim tornjevima sa prinudnim strujanjem vazduha
(slika 19.2) hladenje se provodi jednako kao u onima sa prir?dnim
ali se .'ltrlljanje vazduha osigurava pomocu ventllatora (po Jedan ventilator u
svakom tornju). Visina je oko 20 111. Za snage
potrebno je viSe tornjeva. Oblak vodene pare znatno Je kracl, ahJe bl1Z1 tIu, pa
_e djdo%ti "%".1
oCi
"",gin i I"'.
+-+t t

/+" ...J . %!r>
\ Y '--L Y '--L
-... ................ -.-'..,.,.,.
"'f,,j , . 'r ,j
L--__ --{+--)
Stika 19.2 Vlaz;i rashladni toranj sa prinudnim sti"lljanjem.
360
U suhom rashladnom torruu sa prirodnim strujanjem vazduha (slika
19.3) rashladna voda prolazi kroz izmjenjivac toplote velikih dimenzija. je
hI aden vazdllhom. Izmjenjivac toplote sastoji se od vrlo velikog broja
orebrenih cijevi malog dijametra. Prelaz toplote obavlja se samo
Optimaln3 povrsina izmjenjivaca toplote znatilO je veca nego u vlaznim
tomjevima. pa su i dimenzije suhog tornja vece. Za telIDoelektranu od 1000
MW potreban je toranj visok 200 m sa jednakim dijametrom u osnovici. Snhi
rashladni toranj sistema Heller ima umjesto povrsinskog kondenzatora
mijeiianjem, kako hi se smanjila razlika temperatura i poboljsao
stepen 1z tomja izlazi samo zagrijani vazduh, koji se visoko dize i
ne stvara oblak vodene pare. Troskovi pogona nesto su veCi nego za vlazne
tornjeve, ali nisu potrebne dopunske kolicine vode,
Slika 19.3 Suhi rashladni toranj sa prirodnil11 strujanjem
(sistem Heller).
Suhi rashladni toranj sa prinudnim strujanjem vazduha radi na
principu kao i onaj sa prirodnim strujanjem, a struju vazduha osigmavaju
Rashladni-tomjevi-su znatn&n::iZi:--. - ------ --
U vazdusnim kondenzatorima (slika 19.4) para se nakon ekspanzije u
turbini kondel1Zuje u kondenzatoru, koji je hladen vazdllhom. Nonnalno je
predvideuo prinudno strujatue vazduha pomocu ventilatora.
OSi111 toga, grade se neki novi tipovi rashladnih tornjeva kojima treba
da se ublazi uticaj rashladnih tornjeva na okolinu. Svi se oni zasnivaju na vec
prikazanim prillcipima.
361
Termodil1dniika ith"llzMehnika
- _. - -
Stika 19.4 Vazdusni kOlldenzator.
Na slici 19.5 prikazall je suhi rashladlli toranj, koji je u principu
jednak onome tipa Heller (slika 19.3), ali ima povrsinsk! Svrha
takvog rjesenja je mogucnost upotrebe u uuklea:'unTI elektran:ma, Jer se u
njima koudenzat mora odvojiti od rashladne vode, sto se ne postlze u hladuJaku
tipa Heller.
i
L--------;<E-)---------'
Slika 19.5 Suhi rashladni toranj sa povrsinskim kondenzatorom.
U nuklearnoj elektralli Biblis u SR Njemackoj SU. dva
vlazna rashladna tornja za agregat od 1300 MW, u kojima se pnrodno stnlJanJe
potpomaze prinudllim pomocu veceg broja ventilatora (slika 19.6).
Jm postize se kompromis utlcaJa oblaka vodene
okolt'nll Ako se llaime sman'l Vlsma vlaznog rashladnog tOIllJa
pare na . , , " v 'Tk
nastaje opasl1ost da se oblak vodene pare, uz odredene meteoroloske pIl 1 e,
362
spusti do tla. Na mnogim mjes(ima poslav!ja se zahtjev da vrh tornja ne bude
niZi od 80 do 100 m, kako bi se sprijeCiJe nepogodne pojave uzrokovane
spomenutim oblakom, a ta je visina manja od one potrebne za prirodno
strujanje vazduha. Za ventilatore (reba dodntllil eleknicna energija, a ujedno su
i izvor mogucih kvarova.
i
Slika 19.6 Vlazni rashlaclni loranj sa plirodnim strnjanjem
potpoll10gnutim ventilatorima.
Pokusava se smanjiti vidljivi oblak vodene pare tako da se grade
mjesoviti (suhi i vlazni) rashladni lornjevi. Zagrijana rashladna voda iz
kondenzatora najprije prolazi kroz iZl11jenjivac loplote hladen vazduhom, a
nakon toga se jos hladi ishlapljiva1ljem kao u vlazn0111 rashladnom tornju (slika
19.7). Za vrijeme lliskih temperatura vazduha, kada je lljegova relativna
vlaZnost velika, pojavljuje se dugi oblak vodene pare iz rashladnog tornja, pa
se tada upotrebljava samo suhi dio rashladnog sistema. Kada su, medutiIn,
meteoroloske prilike povoljne i relativna vlazllost niska, voda se hladi i u
snhom i u vlafuom dijelu rashladnog sistema. Tako se voda moze ohladiti do
_-----iste.-temperature kao i u rashladnom tOllUU, a uticaj na-
okolinu izjednacava se sa suhim rashladnim tornjem. Investicije i dimenzije
takve mjesovite izvedbe su !lego za suhi rashladni toranj.
363
L-------i:<E-'))---!.--------'
Slikll 19.7 Mjesoviti suho-vlazni rashladl1i toranj.
Polazeci takode od mjesovitog sistema hladel1ja, rnoze se koristiti
izmjenjivae hladen vazduhom. ali koji ce se ros.iti vodorn.
rezervoara (slika 19.8). je slieno kao kod sistema na shcI 19.7, pa ce
se vodom prskati izmjenjivae toplote u vrijeme visih temperatura vazduha.
Stika 19.8 Sulli rashladni toranj sa rosenjem.
Danas se veCi broj nuklearnih c1ektrana gradi sa kornbinovanim
protocni.:tn i povratnim hlac1enjem, koje radi ili kao protoCuo (vehkr
protoci u vodotokll) ili djelimicno kao protocno, a dlJelom kao po.vratno I,
konacno. bo samo povratno hlac1enje (vrio mali protoci).
razli(;Jl UlT1Je! tih rashladnih sistema, sto OV1SI 0 ograrocen]lma
za upotrebu vode i 0 dopustenim granicnim temperaturama.
364
Ponekad se za hladenje vode upotrebljavaju
vjestacka jezera, iz kojih se konvekcijoill, zracenjem i
u atmosferu. U poredenju sa protocnim
veee troskove zbog velike povrsine
gradevinskih radova za bazen. Rashladni kapacitet
prvom reda 0 njegovoj povrsini, zatim 0 zapremini, klimatskim
l110ze rasprskavanjem vode. Povoljni odl1osi Be
kombinacije bazena sa prirodnim jezerom. Tada se zagrijalla l"'llJ.(lUlld
dovodi u jezero preko bazena, u kojern se ona vee dovoljno ohladi.
U tabeli 19.1 dati su podac! 0 specllcnirn investicijama za razlicite
sisteme hladel1ja. Kako se vidi, za suhe torujeve potrebne su zllatno
investicije od 08talih sistema.
Tlibeia 19.1 Specificne investicije [US$/kW] za razliCite sisterne
hladel1ja u termoe1ektranama [31].
Konvenciollalne Nuklearne
tennoe1ektralle elektrane
Protoel1o hladenje 2-3 3 5
Hladeqje u 4-6 6 9
vjesta(;kom jezeru
VlaZui tornjevi
prirodl1o stTlljanje 6-9 9 -13
prinudno strlljanje 5 8 8 11
Suhi tornjevi
prirodno strlljanje 27-30
prilludllO strujanje 25 -28
Troskovi za hladenje povecavaju proizvodnu cijenu elektricne
energije. Taj je porast za konvencionall1e termoelektrane: protoeno hladenje
____ vll\zni tQnljeyi 7% i suhi towjevi 10%, a za unk1eame..clektr.ane:_pr.o.t.ocllo
hlat1er* 4,5%, vlazni tornjevi 9,5% i suhi torujevi 16%.
19.3. Proracun rashladnog tornja po Sherwoodu
U 8is(emima za povratno hladenje vode (rashladni slika
19.9, topia voda ishIapljuje u okolni vazduh i tako se hladi. To je u sustilli
adijabatski postupak kome se izvana niti dovodi niti odvodi toplota. Za vlazan
vazduh U okviru ovog zadatka 11l0ze se dovoljno tacno racunati i sa:
0- c
-_P""l,
a
(19.1 )
i tennotehnika
Nepouzdanost drugih podataka, npr. podataka 0 velicil1i povrsil1e ishlapljivanja
rasprsene vode, pa podataka 0 a itd. znatno premasuje netacnost izraza (19.1).
Ishlapjele vode m'w bice malo (1 do 2%) u poredenju sa ukupnom koliCil1om
vode u recirkulaciji mwo, tako da se za mjesnu kolicinu vode IIlw moze dovol.ino
tacno napisati:
(19.2)
Recikl 111,,0
Stika 19.9 Rashladni toranj.
Raspon hladellja vode u recirkulaciji je:
(19.3)
Pri odabranoj kolicini voc!e u recirkulaciji IIlwO odredena je rasponom hladenja
Lltb i toplota kOjll treba odvesti:
(19.4)
la je ----roplOfif npr. kocr--nekog eneIgetskug-pustrojenja
kondenzacije sto se u kondenzatoru predaje rashladnoj vodi u recirkulaciji.
Nacin pogona i vIsta rashladnog tornja nemaju uticaja na Qo, a pri odabranoj
kolicini vode u recirkulaciji I11wO nemaju uticaja ni na raspon hladenja Lltb'
Vrstom rashladnog tornja ne moze se uticati na raspon hladenja LIth, vee sarno
na visinu temperatura twl i two. Sto je niza temperatura rashladne vode two
(temperatura kondenzatora), to ce biti bolji tem10dinamicki stepen iskoristenja
citavog energetskog postrojenja, odakle se moze ocijeniti veliko ekonornsko
znacenje dobro izvedenih i odrzavanih rashladnih tornjeva. Na primjer,
sl1izel1jem temperature u kondenzatorn za 1 C postize se kod el1ergetskih
postrojellja usteda goriva od nekih 1 %.
Ishlapljivallje vode u rashladnom tomju tece adijabatski, pa se moze
napisati:
366
I:
1
- a
mw dh" =-0" --(h, -h)-ex, -x).
_ O"c
p
(19.5)
(19.6)
Tu i hwo po volji odabrane integracioue koustante, za koje se mogu
npr. podacl 0 pntoku tople vode. PraktiCl10 je vazan slucaj kada je
lspl1l1Jen uslov 1Z (19.1), clme se (19.5) pojedllostavljuje u:
(19.7)
Merkel je u izrazu, koji je on izveo na dlUgi nacin, zanemario posljednji
clan u uglastoJ zagrath, tJ. pretpostav!() Je da je:
(19.8)
i na taj nacil1 dobio izraz koji je lIsao u literaturu pod imenom glavne
Merkelove jednacil1e:
111w'd11w -cr(h, - h)dls.
(19.9)
Njella je prednost !ito hladeqje vode (-lIl
w
'dh
w
) tu ovisi sarno 0 razlici entalpija
(hs-h), a ne 1 0 q)egovom sadrZaJu vlage, a to je znatno za
proracun.
Merkelovu glavnu jednaCinu spretno je iskoristio Sherwood za
elegantan proracun rashladllog tornja. U (19.6) moze se clan u zagradi:
(19.10)
?bicn.o zanemariti, buduci da je kolicina ishlapjele vode m'w u tornju mala i
lznOSI same 1 do 2% vode II recirkulaciji mwO.
Time se dobija:
(19.11)
a sa (19.9):
367
dh
dfs "" h,. 11 '
cr hs h "
(19,12)
gdje je cr= (l1lsv'cp)! ex jedinicna
lntegracija po povrsini islllapljivanja f; daje:
r. dh
S (19.13)

cOs
Ta se integraeija moze provesti ako je poznat tok razlike (h.-h) U ovisnosti 0 h:
U tu je svrhu Sherwood primijenio hhw dijagram, slika 19.1,0. OvdJe se nanOSl
entalpija vazduha h iznad entalpije vode h" omh suprolmh cestlca vode kOJe ':
protivstrnji npravo prolaze kroz isti pre,sjek. OS1111 toga, u dlJagram:e nanos!
granicna entalpija hs zasicenog vazduha lznad 11"" uz pretpostavku hws
Pri protivsmjernosti izraz (19.11) postaje:
sto se i u hhw dijagramu prikazuje pravccl1l nagiba koji je na slid
19.10 oZl1acen kao pogonska linija. Na tom .Ie pravcu pOZl1a!O stanje 1 na
donjem kraju toruja kada se zeli hladenje vode do temperature (wI, sa
pripadajucom entalpijom hwh i kada Je poznato stanle okolnog 21,
dakle i hi' Entalpija hi dovoljno je tacno odredena entalpljOm hK
sihrometrijske graniee hladenja G
K
, a (1\ tacku odreduJc temperatura vlaznog
fermometra tfna granicnoj liniji, hi hK, slika 19.1(),
h
Stika 19.10 Pogon rashladnog tornja prema Sherwoodu.
368
Vazduh koji se na slici 19.9 dovodi sa donje strane rashlaclnom torn.ju
sa entalpijom h h susrece se na donjem kraju tonlja sa vodom ohladenom na t
w
"
hWh sto daje tacku 1 u dijagramu. Entalpija vazduha h mora prema (19.11) teCi
lineamo iznad hw. Granicno stanje GI lezi na liniji zasicenja kod pripadajuce
temperature vode twl Odozgo pritjece voda sa narnetnutom temperaturom two,
kojoj pripada granicno stanje Go- Vazduh moze gore izlaziti sarno sa takvom
entalpijom ho da pripadajuca tach () padne kod two na pogonsku liniju. Ova se
linija uerta ranije kroz tacku 1 sa nagibom mjl1l.
v
' Odsjeeci ordinat'd 1G"
AGA itd. prikazuju doticl1e razlike (h.-h) koje su potrebne pri integraciji u
(19.13). Reeiprocne vrijednosti 1/(h,-h) nanose se iznad pripadajuce entalpije h
u drugi dijagram, slika 19.11. Povrsina ispod linije lAO predstavlja traZeni
integral u (19.13), pa prema tome i potrebnu povrsinu ishlapljivanjaJ. ako jele
poznato. Medullin, unuesto moze se isto tako uvrstiti i hJhe ako se 0
velicini jedinicne visine he doticne vrste izvedbe imaju pouzdaniji podaci.
I
h,-h
h
Stika 19.11 Odreaivan.je integrala u (19.13).
Pored nalazeuJa polrebne vellcine rashladnog tornja mozeHse pomoeu
hhw dijagrama dobiti izvrstan pregled uticaja pogonskih uslova na rad tornja u
pogonu, slika 19.12. Najprije se uocava da polozaj pogonske linije 1-0, a
posebno tacke 1, pa prema tome i velicina tornja ne ovise 0 sadriaju vlage Xl U
svjezem vazduhu, vee sarno 0 njegovoj psihrometrijskoj temperaturi tf (tacka
GK), a ona ovisi gotovo iskljucivo 0 entalpiji hi svjezeg vazduha.
369
Tiihriodinamika i termotehnika
h
:t
f
Slika 19.12 Uticaj protoka vazduha I11sv na fad rashladnog tornja.
Za velicinu potrebne povrsine ishlapljivanja./; pri zadatoj kolicini
vode mw vrio je vliZna protocna kolicina vazduha l11,y. Za pogon a na slici 19.12
koeficijent nagiba (mwimsv).>(mwlmsY)b' a to znaCi (m.y)am,v)b. U pogonu b
podrzavanje istih temperatura vode two i (wi kao kod pogona a potrebna Je
znatno manja povrsina ishlapljivanja ./;,>fsb, sto se vidi iz veCih crtkanih razlika
(hs-h), koje ulaze reciprocno u integral izraza (19.13). Sa povecanjem
vazduha msv raste doduse i fe, uslijed cega bi u (19.13).fs poraslo da ovdJe UlJe
suprotni uticaj od (hs-h) nnl0go jaCi, tako da'/; sa povecanjem
msv postaje manje. Vazdusni propuh se moze npr. po]acat! vecom Vismom
tornja ill ugradnjom ventilatora.
Kada bi linija pogona a dirala liniju zasicenja, bilo bi u tacki dodira
(h,-h)='O, a izraz (19.13) postao bi beskonacno velik. U takvom se ne
moze nikakvim povecanjem povrsine ishlapljivanja./; voda dublje ohladltl. Tu
se jedino moze povecanjem protoka vazduha m,y pogonska linija .p0",;!ci
polozenii
e
, kako i!'Ulxikazano na slici 19.12 za da se doblJu niZe
temperatlIre vode Ie i Oc uz istu povrsinu.j;. Vidi se da Je potrebno .radIt! sa
velikin1 protokom vazduha ako se zele niZe temperature vode. Meo':tlm, kako
se voda ne moze ohladiti nize od granice hladenJa, tw 2: tf, nema Sll1lsla protok
vazduha msv odabrati vecim nego sto bi to odgovaralo tangenti u tacki GK sa
nagibom (mw1msvk
Kod Sherwoodove metode izraz (19.11) je sarno priblizan, tako da
stvarna pogonska iinija na slici 19.10, strogo uzevsi, nije
odstupanja se doduse primjecuju tek pri hladenju vode do bhzu granll:e
hladenja, twl :::; fr, ali bi tome zapravo trebalo teziti u tornJu
velikog energetskog postrojenja. Stvama pogonska l1lliJa tekla bi onda
primm slici 19.13, tako da bi (h.-h) postalo manje, za sto treba veca povrllma
izmjene.nego za Sherwoodovu pravu liniju.
370
Sistem! za nlllfJPnu.
h
Slika 19.13 Stvama pogonska linija u OdllOSU lla Sherwoodovu.
Medutim, buduCi da su ostali podaci dosta llepouzdani, kao npr. za
povrsinu rasprskalle vode, spomenute zamjerke nisu posebno zllacajlle.
Problemi
19.1 Iz kondenzatora neke parne masine rashladna voda treba da odvodi 350
kW toplote kondenzacije. U nedostatku neogranicel1e kolicine vode potrebl1o je
zatim hladiti i nju samu, za 20C. Za hladenje vode koristise rashladni toral1j
kroz koji odozdo nagore struji atrnosferski vazduh, a niz njega hladena voda,
rasprskana u fine kapi. Na duu tomja je sabirnik vode iz kojeg se ona odvodi u
kondenzator. Sabirniku se dovodi onoliko svjeze vode koliko vazduh odl1ese sa
sobom. Stanje atrnosfere je 101325 Pa, 15C i relativna vlawost 53%. Stanje
vazduha l1a izlazu iz tomja je 101325 Pa, 15C i relativna vlaznost 100%.
Proces u moze se uprosceno smatrati mijesanjem uz izmjenu
toplote. Odredi: protok cirkulacione vode, svjeze vode i vazduha.
19.2 Proces ejektorskog hladenja moze se objasl1iti na slijedecem problemu.
Kolona sa vodom, visine 3 m, izolovana je od okoline. Suhi vazduh prolazi
kroz vodu tokom ovog procesa. Nesto vode ce ishlapiti ibid izneseno sa
vazduhom. Temperatura preostale vode ce opasti. Pretpostavi da je potetna
temperatura vode 30C, a da suhi vazduh u1azi pri temperaturi 30 QC i pritisku
malo vecem od 100 kPa. Neka vlazan vazduh iznad povrsme vode ima pritisak
100 kPa, temperatlIm kao i voda, a relativnu vlawost 100%. Koliku kolicinu
toplote odnzme od vode 1 kg vazduha pocetnog stanja? Koliki ce biti odnos
mase vazduha, koji prolazi kroz vodu, i mase ohladene vode, ako joj
temperatura opadne za 5 QC?
371
372
20. Izmjenjivaci topiote
Izn:tienjivaci toplote uglavnol11 su standardizirana procesna oprel11a.
Najsire se prirujenjuju visecijevni izmjenjivaci tipa snop cijevi u plastu
(omotac, skoljka), a veliku indnstrijsku primjenu imaju jos vazdusni bladnjaci i
razne izvedbe plocastih spiralnih izmjenjivaca. Visecijevnih izmjenjivaca irna u
raznil11 izvedbama, a razlikuju se po plastovima te prednjoj i straznjoj glavi,
cijom se kombinacijom mogu dobit! prakticilO svi raspolozivi tipovi
illdustrijskih visecijevnih izmjelljivaca toplote. Medutim, obicllO se dijele na tri
osnovna tipa: izmjenjivace sa ucvrscenim (fiksnim) snopom cijevi, U-cijevne
izmjenjivace i izmjenjivace sa plutajucom glavom. Pored toga, zbog
karakteristicne izvedbe, treba dodati jos i tzv. kotlasti rebojler, te jednostavni
dvocijevni izmjenjivac (cijev u cijevi). Od posebnih izvedbi treba spomelluti
jos izmjenjivace sa snopom teflollskih cijevi i izmjenjivace sa mehanickim
struganjem stijenke cijevi, koji se posebno mnogo pnIIIJenjuju u
kristalizacionim procesinla.
20.1. Prenos toplote
Razlika temperatura. Osnovna jednacina za proracun bilo kojeg
izmjenjivaca toplote glasi:
(20.1)
gdje je:
Q toplotui tok (fluks) u izmjenjivacu, W,
A povrsina prenosa toplote, m
2
,
k ukupni koeficijent prenosa toplote, W/(m
2
'K),
IJ.Tsr srednja temperatuma razlika izmedu top log i hiadnog fluida, K.
U jedllaCilli (20.1) IJ.Tsr je sredllja Jogaritamska vrijednost razlike temperatura i
raclma se iz izraza:
(20.2)
373
gdje su (vidi slilm 20.1):
Ttl> Tt2 temperature top log t1uida, K,
Thl> TI12 temperature hladnog t1uida, K.
Grijallje
"'" Hladellje
T"
T;12
/
Grijallje
Koudcuzacija
--------------) Ttl
T.2
G
'
nJauJc
Duzina toka fluida
u iZlllienjivacu
Istosmjcmi
tok
Protivsmjcmi
iii istosmjemi
tok
Protivsllliemi
iii istOSlllicmi
tok
Stika 20.1 Prornjena temperature t1uida pri prolazu kroz izmjcnjivac toplote.
Ukoliko je < 2, f:,Tsr se moze r;c\I1Jati ka(;
aritrneticka sredina, jer je greska manja od 2%_
Na taj nacin izracunato f:,Tsr vrijedi za izmjenjivace toplote sa jednim
prolazom t1uida kroz cijevi i plast. Medutim, to je rijedak slucaj, jer se
izmjenjivaci obicno konstruisu tako da ima vise pro1aza kroz cijevi i plast. U
tom se slucaju f:,T
sr
koriguje mnozenjem faktorom iz odgovarajuceg dijagrama
na slikama 20.2 do 20.7. Pri upotrebi slika 20.2 do 20.7treba paziti da
korekcioni faktor F ne bude ocitan sa ravnog dijela krive zbog moguce velike
greske. Zato se preporucuje racunanje sa korekcionim faktorom manjim od
0,75 (F 2: 0,75).
374

01
0'
o '''',
LL
o.
Slika 20.2 Korekcioni faktor za f:,Tsf'
N
0 >-
0:.:: W
::.c
N
u
<t
N
...J
0

0
0:.::
0:.::
I I
Q.
::.c
'" ....
<t

N
..
<t
N ..J
0:.::
0
0:.::
0 Q.
......
:.:: w
.<{ >(f)
lL.
>
:.::
..J

U1
l-,I
-,
N
U
:.::
>-
" W >if> Q...
'0:.::
<{
0 ..J
:.:: Q.
375
w
--l
0\
W
--l
'"
J I
g'2
;;:
Ii>
N
o
t..>
S'
@
I"
G
2)
e,

::f
o
...,
N
r.>
I>

g'2
;;:
Ii>
N
o
:...

O
a.

g
I;l
I>

.,

0,91
0,8
F
J, Wi
o 0 - tl'l
I I
I I
0,7
O,6r-++tt--++
1
tH L
I I I I j I I II I I \ '\ l! ') i \1 II !
0,3 0,4 O,S 0,5 0,7 0,8 0,9 1,0
p
1iti
KOREKCIJSKI FAKTORf ZA 2 PROLAZA KROZ
1/
Jrh>
PLASr, 4 III ViSe: PROLAZA KROZ ClJe:VI
Th2 -?hI lil-Tt2
L
i,
p- R=
7i2 - 7il- 'hI 7h2- Thl
I
- J=:h b I':' ....... r--..:r-- t- f-t I-H
---r- -. - - - I--f'.-. P --""l"I--ii;;::-f"'-r"" - --P-I'" --b, 0 P-,,,H
1--- - 1-- 1-- I'-- j--
0,9 r--r- - 1--- r - ! I I--!\ -1\-- -1\ lei j'\ r +'\-t--
/- 1- i-" h--t\- [\ r - Ii
- - II n nr
a
8
1- t f 1- --1- I i=,-f-- 1 -- I',t-- \ -r--/\J _j_ h:' -1-;"'- j j t:!l
' 1 L J.:n l'. I U I II - II j\ 11 I I I I - 1-- ... 1-- I j--- _1
-- J-:--,,_ 1- ,-/-' I-l'-c-- __ '_N'\- I _ I
F - Vi 0 Q) en :- "" N, . '0 "".'\ I
/
- --roo-r; 0-- 7'-1-1-- 0 --t- 01- - I - /- --Wr--M-
0,7 U - I I 1 I U _ I-t-- --I---t--/- - -- - - f----I-fr t- I r-a
1 - I I I '!!
!-tr r - - I I - t- --f-- -- t--- -II 1\_ -+\ -t-I1-
WI
-
1'-1;-- Il --i-- -, i- . f j--- -. 1-- _--!J 1
0,6 t--tr 11-- -r-- 1 r- r-r-II -
--1-- --I-i-- i t--- c---4-1t--j---I--,--t..,..jj--i I I 1 __-1-1_
, J J I c--r i- 11-1" f I: II f
osL JIJJLJ ! II f I - i- TI1- ILL I I
!,O I 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0 7 n A ,
P
e
hl KOREKCIJSKI FAKTOR ZA 3 PROLAZA KROZ
PLAST 6 ill VISE PROLAZA KROZ elJEVI
ThZ- T
hl ftl-
p=
R =
-i 7il- Thl
Thz- Thl
II!
I
I
C';

5
::c
:::-
:.::

;::,
.g


W
-.l
00

-.l
'.0
;e2

.....
C>
'"
o
;;;
8"
0'
8.


...
N
!l>
I>

. 1-. - . -=-+ .
_ __ ... __._. ! I . . 01---'
. II H r--' .' I!, i
+ r- _,. ,. ,1\1 ! i: jr,---' I.L
1,0
0,9
.. T'f"f'- .
[--:_ _ _ .' ,ti i ., I. . '. .. I j I
, __ .. _ Fij:P " ,tT :1'<0 \ 1\ ;!l --,; \"
I ,,-- ... _._+-.T . t I i [:;:;--".,t ,.-4--+-' -- ,-" -
"\:5 Vi 0 _.t-- W ;,' ,,:, j..; '-; . ,_ .. It --'--
+' 0 ,,0 0tt-- .. 0_ I, -,' fll j I t ,- ,,-
0,8
gr
F
1J.
0.7
___ . I 1- f- ,
1- ._ f-. __ . ' - ,- ,--c' -1 1--'-1 .--!
,I H- - !,' T 1- 'T 'T -
o
;;;
:>;"
()
"e-'- --" -...... ! "
f-. --f .. -- I I I.. '- .... - i ,+-c-" --1
" . _. . - I \! t ' .. ... , +j- IT!
,H , __ .. til. HL- ..H-: t I I;:]:
'c-
H
-H f +' _ 1 ' . 1 . +
o
8. 0,6

8"
'"1
N
"'
I>


, I IT' -r I _ . T i'
_ I I \ I \
0,5
P
0,6 0,7
0,8 0,9 1,0
0,1 0,2 0,3 0,4
... i
II
' I" KOR'KCllSK' FAKTOR ZA nROLAZA KROZ PLAST
;lj\ S III VISE PROlAZA KROZ WEVI
% 0 Th:a-Thl lh-Ttz
.... rb
1
P=. R:"""--
J._ ... _ I Ttl - lhl
. n .
',0 _ [j 1 __ . __ fr!\ . .t p I"{!
[i 11. - j I I --J- I :\1 '- ,1- ._"'---1-1 .. t;,.
n--, . I I : I "' 'I i v
09 '"_ -- -'
f ,+-" - ; 1 __ ; -.! .,-'-\ , ..
- : -,-j- - - - - ; ,- \\-t-r '" 1 I 1 "
._, . ___ :_._._+ ___ L. __ +t I __ , , 1..1 :1
,
osl";-- f-t-;!l _ j [I I, !. , L-4 ____ J i\ i , '\ ____ :\1
1 I I U 1 I I _ I \1__ r- r --;--T,- --nfl

Vi (5 CO-- cj) -- "'i" I WOO -[NC'-- - r- CI> .1'- 1\"1 I

F 0 [.;:;'-Ooc 0 . - 01- ''i 1-- '1- I \ I
- c- - r 1 j -I I - "-f--';I --to i-____ _.i iI, 1 \ I \ i
I
I : ' ,'I i I . I ,I' I 1\
07..,.. -1-- --f---r-'-+---- I -l-- . i a II
, I , ; 'I ' I' I' 'I I
--- -+--I-[.-l-++-- --- '.-.i-
I
'-':"'-'-'-I-I-.J. i.
:! 'i r-r- , ! I ' j I ,I
----1---1- 'I
iT-- i I I ! I I i I Ii, . I ,
-r t-. : i;;---1- -- -- ; I i I ; iii ;
0,61 T ," ..- 1 1 . T -r-r - , i I ; I
i
I ! -- f- ! ii' ! I
I-f-- I : I ' ! I .
! f-- i j I _ I ! 1 I , '
OSI, I I . i ! , I.! 'I i!! I
I 0 i 0,1 0,2 0,3 0,' 0,5 0,6 0,1 0,8 0,9
P
1,'0
--"'-tuj-'
I 1'- PlAST 10 IU VrSE PROlAZA KROZ ClJEVI
i j !1:1, P = Thz- Thl R = Ttl -Tt2
L j t2 I Tl1- Thl Th2-Thl
Termodinamika i
-"



--
.-
--r-
b
<:>; 1<01:
I aI.
1-7-
...
C>
;.....,
i-I-
V-
if
\) I-n 1
r--t- 1--c1

,- - ..
... . t-- ,.
<:>
/
-+ if. i ,
lZ
1-
f-- 1
_VI -1-.,
-/- I 1 :;.
11
-
Y J I 1
+--; k i -j ; ..
if
>,
prj
I
<:>
1-
V
- - -I I !
I . : I I, s
If
ed:::::: t::I
:
: I
. ..1.20
"' .
)L. f--' b::j:::tI ;
C>
1
' i, 1-4,'-'
.Ul : ! + 1 ' . 12
c-
...
!
cf
ry :
i
...
,
... , 3.0 ,
<:>
N
0 -
0::
>

w
....,
I
-
<t: u
I
N
<t: N

-' 0
I I 0
0::
0::
_ N
a..
:.:
(D
<:(
" N 0::
<t:
<t:
N
-'
0
0::
0::
0
a..
....
w
>(J)


:;;: u..
I I
Q.. -
-

-'
:.:
-
(/1
N II
....,
-
Q..
-
u
.:1
:.:
w >(fl
0:: <:(
0 -'
a..
YI
I
i
I
!
,
....
I ! . _.1. I
,
I
C>
; i
,
I ...
! I I
!
I
I
,
4.0
If I. I I
I ,
__ +_!
I
! I
1
N
)-
1.6,0
I C>
,.- ' ....L
1-
! .
'j'r-
i
;
II 0
'" d' ..:::
C'.
,..

.
I

'-" ...".
1\
: 10.0 ' I.l. I
, I
-'-
. ! l 0
i-

er-...
! ,
(=20,0 !
___ 1_ 9 .
'"
"'. :;-
0'
u..
Slika 20.7 Korekciol1i faktor za b..T
sr

Ukupni koeficijent prenosa toplote. U jednaCini (20.1) k je ukupni
koeficijent prenosa toplote, koji se u praksi racuna prema jednaCini:
k
(20.3)
380
gdje su a, i ao koeficijenti prenosa toplole kOllvekeijom na unutrasnjoj i
vanjskoj stijenki cijevi, I"i i 1'0 otpori prenosu toplote uslijed oneciscenja
ul1utrasnje i vanjske stijenke cijevi, a Tc termicki otpor stijenke cijevi iii
reciprocna vrijednost toplotue provodljivosti materijala, od kojeg su naCinjene
cijevi, pomnozena sa debljinom stijenke cijevi. Da bi se koetlcijenti prenosa
topiote i tennicki otpori sveli na istu povrsinu prenosa toplole, iXi i ri l111loze se
sa odnosom vanjske i unutraSnje povrsine cijevi
Kako je otpor stijenke prenosn toplote u vecini slucajeva zauemarljiv
u odnosu ua koeficijente prenosa toplote ai i au i termicke otpore oneciscenja ri
i ro, jednaciua (20.3) moze se napisati:
k
1 1
(20.4 )

a o aiD
gdje su:
(20.5)
(20.6)
Jednacina (2004) moze se pisati u obliku:
(20.7)
iii;
1 1
-=-+r,
k kc d
(20.8)
gdje je:
ukupni koeficijent prenosa toplote za ciste cijevi, kJ/(m
2
hK),
ukupni koeficijenttermickog otpora oneCiscenja cijevi, (m
2
hK)/kJ.
Iz jednaCina (20.4) do (20.8) izvedene su slijedece jedllaCine:
(20.9)
k
rd =_c __ .
kck
(20.10)
381
20.2. Pad pritiska
Pad pritiska u izmjenjivacu toplote je suma pada pritiska u cijevima,
pada pritiska zbog promjene smjera strujanja fluida kod izmjenjivaea toplote sa
vise prolaza fluida kroz snop i pada pritiska na ulazu i izlazu iz
izmjenjivaca toplote.
Pad pritiska u cijevima. Za racunanje pada pritiska u cijevirna moze
se upotrijebiti izraz:
!!'Pc
(20.11)
gdjeje:
fc faktor (koeficijent) trenja,
m maseni protok fluida, kg/(hm
2
),
Ie dliZina cij e vi, rn,
d
i
unutrasnji dijametar cijevi, m,
npr broj prolaza fluida kroz cijevni snop,
p gustina fluida, kg/m3,
<1>1 korekcioni faktor za viskozitet.
U jednaeini (20.11) faktor trel1ia za neizotennsko stfujanje fluida kroz cijevi, fe,
oeita se sa slike 20.8. Krive na slici 20.8 postavili su Sieder i Tate, pa iako
nema podataka 0 tacnosti, krive su prihvacene za racunanje pada pritiska od
strane Tubular Exchanger Manufacturer Association (TEMA).
Korekcioni faktor za viskozitet, <l>T' za Re > 2100, racuna se iz:
_ ( jJ )0.,4
C!.\- - ,
jJz
(20.12)
a za Re < 2100 iz:
(
jJ )0.25
<l>T = - ,
jJz
(20.13)
gdje 51.1 jJ i jJz dinarnicki viskozitet fluida kod srednje temperature, odnosno kod
temperature stijenke cijevi.
Za racllnanje pada pritiska u cijevima prilikom kondenzacije, Kern
preporueuje da se uzme 'Iz vrijednosti izracunate iz jednaCine (20.11),
racunajuci sa stanjem pare na ulazu u cijevi. Treba napomenuti da to vrijedi za
elste kondenzujuce pare i vodenu paru.
382
'/
I
!
-.n:
N -
1.1
II I
!
I
1
II
:;
w
.....
/J
v
w
Z
...J
:'!!i '1
V
0:::
'-- w
:E
>

...
z
I
/I


I

:;IE!
I
w
I
.....
v
_..
rJ
J
!
t
i
i
II '-
[) 1
i
I I
'II
,.
! I
,I'
,/
/'
/
/
I/
V
1/
l,A
I
! I-
,
1
--+ 1
I
--]
/
,
;
I_+-
I
,
,
i
i
I i
0 '7'
N
Slika 20.8 Faktor trenja za neizotennsko strujanje fluida
u cijevima izmjenjivaca toplote.
...
...
...
...
..,
383
Termodinamika i tennotehl1ika
Pad pritiskn uslijed promjene smjcra strujnnja. Ovaj pad pritiska
desava se kod izmjel1jivaca toplote sa vise prolaza fluida kroz cijevni snop, a
ra<;Ul1a se iz [2]:
ilpc = 2,0.10-
5
. np, . w' . 17, bar,
gdjeje:
IIpr broj prolaza fluida kroz cijevni snop,
w brzina strujanja Huida, mis,
p gustina fluida, kglm
3
.
gdjeje:
Pad pritiska u plashl. Ovaj pad pritiska racuna se iz izraza:
fp\'11l2.dpl'(I1I" +1) b
ilp - , ar,
1'\ - 2 6 0'" f '"
,57 1 .. '17'(, '''''1'
faktor (koeficijent) trenja za strujanje u plastu,
maseni protok fluida, kg/(h'm
2
),
dijametar plasta, m,
ckvivalentni dijametar 111,
broj pregrada u plastu,
gustina fluida. kg/m3,
korekcioni faktor za viskozitet.
Faktor trenja za strujanje u plastu ocita se sa slike 20.9.
(20.14)
(20.15)
U izmjenjivacima toplote tipa cijev u eijevi, pad pritiska u unutrasnjoj
cijevi izracuna se iz jednaCine (20.11), dok se pad pritiska u meducijevnom
prostom, izmedu vanjske i unutrasnje cijevi, racuna iz mocliftkovane
Fauningove jednaCil1e:
gdje je:
f
m
384
f ./11' ./
ll.p,! = 11 ,bar,
. 6,4810 pd,
Fanningov faktor (koeficijent) trenja,
maseni protok Huida, kg/(h'm
2
),
duZina cijevi, m,
ekvivalentni dijametar meducijevnog prostora, m,
gustina Huida, kg/m3
(20.16)
f-
' k'+-'
N.
,jI
V
),
'I'.t r
..:
2-
...
Izl1ijel1jivaci toplote
1/ '/
...
j
V.
l--t--t '
.ct'. . ..
'7
lr+L-Ht

Ifi T
, I \
e-t-i
...
ll"r-lr
.... .... ....
''L ...
..,
.... .;, N
.,.
, j
..
I I
..,
,
: :
,
\
dH-H-
N
I
i
'S.!
be ... .... .... ....
0-
...,.
Slika 20.9 Faktor trenja za strnjanje u plash!.
385
Tennodillomika i termotehnika
Fanningov faktor trenja ujednacini (20.16), za Re < 2100, racuna se iz:
a za Re > 2100 iz:
0,264
f = 0,0035
Re"
(20.17)
(20.18)
Pad pritiska, racunat j ednaCinom (20.16), ne ukljucuje pad pritiska pri
ulazu i izlazu fluida iz izmjenjivaca. Kod izmjenjivaca toplote tipa cijev u
cijevi, spojenih u seriju, za fluid koji struji kroz unutrasnju cijev taj pad pritiska
obicno je zanemarljiv. Za fluid u meducijevnom prostolU izrnjenjivaca, pad
pritiska pri promjeni smjera strujanja moze biti znatal1 i racuna se iz:
f'lp == 2,0.10-
5
n w
2
p, bar, (20.19)
gdjeje:
w brzina strujanja fluida, mis,
17 broj prelaza iz jednog u drugi izmjenjivac,
p gustina fluida, kg/m
3
20.3. Proracun izmjenjivaca toplote
Proracun izmjenjivaca toplote relativno je lahko izvodiv kada 511
poznate ulazne i izlazne temperature fluida i kada se moze izracunati srednja
logaritamska razlika temperatura. Medutim, kada nisu poznate ulazna i izlazna
temperatura jednog od fluida, postupak postaje dugotrajan jer se do rezultata
dolazi ponavljanjem proracuna dok se ne postigne zeljena tacnost. U takvimje
slucajevima proracun pomocu toplotnog stepena djelovanja izmjenjivaca
--.. -- -- -mnogo hrzi, a pD-s-ebno je--PDgodarr za
izmjenjivaca toplote.
Toplotni stepen djelovanja izmjen'; Jaca toplote defmise se kao:
ostvarelli toplotni tok
77 ----------'-------
I - maksimaillomoguci toplotni tok
Ostvareni toplotni tok je koliCina toplote koju je u jedinici vremena preuzeo iii
predao jedall od fluida u izmjenjivacu toplote. Maksimalno moguci toplotni tok
izracuna se iz:
Q
== (m . c) . (T - T. ), kJlh,
max P min 11 hI
(20.10)
386
gdje je:
m maseni protok fluida, kg/h,
specificna toplota kJ/(kg'K),
,I temperatura toplog flulda na ulazu u izmjenjivac, K
7111. hladnog fluida na ulazu u K,
(m Cp)min toplotnog kapaciteta fluida izmedu hladno
I top log flmda. g
lz gomjeg slijedi za istosnYeme izmjenjivate toplote ako J'e (me) . t I
flUIda: ' . p llllll op og
T. - T.
'71 = _" __ '_2 ,

(20.21 )
a ako je (m'cp)min hladnog fluida:
(20.22)
Za protivsmjeme izmjenjivate toplote, ako je (m'c
p
)l11in toplog fluida:
(20.23)
a ako je (m'cp)min hladnog fluida:
(20.24)
djelovanja izmjenjivaca toplote obicno se postavi"a u
toplote (NPT), a koji se detinise kao: J
gdje je:
k
A
m
prenosa topiote, kJ/(m
2
'h'K),
povrsma lZmJene toplote, m
2
,
maseni protok fluida, kglh,
specificna top Iota fluida, kJ/(kgK).
(20.25)
Korelacije koje povezu;u topl tm' t d' 1 .....
. .... _ 0 s epen Je ovanJa IZI1l)eq)lvata
toplote I bro] JedlIDca prenosa toplote date su jednacinama (20.26) do (20.35), a
387
Termodiruimikdi te1'l1wtehnika
na slikama 20.10 do 20.13 dati su dijagrami za nekoliko tipova izmjenjivaca
(oplote.
Za izn\ienjivac topiote tipa cijev u cijevi, sa istosmjernim tokom
lluida, toplotni stepen djelovanja moze se racunati iz [2]:
1 exp[-NPT.(l+C)],
1]=
I+C
(20.26)
gdje je:
(m.c)
c= P min.
)
P Illax
Za izmjenjivac topiote tipa cijev u cijevi, sa protivsmjernirn tokom
fluida, toplotni stepen djelovanja moze se racunati iz:
1 exp[-NPT.(l-C)]
1]- .
-l-C- exp[- NPT (1- C)]
(20.27)
Za izn'tienjivac topiote tipa cijev u cijevi, sa protivsrnjernim tokom
fluida i kod C = 1, toplotni stepen djelovanja moze se racunati iz:
17
NPT
NPT+l
(20.28)
Za viSecijevni izmjenjivac topiote, pri jednom prolazu fluid a kroz
plaia i 2, 4, 6 i viSe prolaza kroz cijevni snop, toplotni stepen djelovanja moze
se racunati iz:
-1
{
l+exp-NPT.jl;Ci
17=2 l+C+vl+C r:--:::;
l-exp- NPT ,,1 +C
2

(20.29)
Za sve izmjenjivace topiote sa C = 0 (kondenzatori isparivaci),
toplotni stepen djelovaJ'tia moze se racunati iz:
1]= 1 exp(NPi).
(20.30)
Za izmjef\iivac toplote tipa cijev II cijevi, sa tokom
fluida, broj jedinica prenosa toplote moze se racunati iz:
388
NPT = -In[1 (I + C)-1lL
I+C
(20.31)
IzmjenjivaCi toplote
Za izmjenjivac toplote tipa cijev u cijevi, sa protivsmjernim tokom
fluida, broj jedinica prenosa toplote moze se racunati lz:
,1 77-1
NP1 =--In--- (20.32)
C -1 C-ll-l
Za izmjenjivac topiote tipa cijev u cijevi, sa protivsmjernim tokom
fluida i kod C = 1, broj jedinica prenosa topiote moze se racunati iz:
NPT=_ll_.
1- 71
(20.33)
Za viseeijevni iZl11jenjivac toplote, pri jednom prolazu fluida kroz
plast i 2, 4, 6i vise prolaza kroz cijevni snop, broj jedinica prenosa toplote
moze se racunati iz:
(20.34)
Za sye izmjelljiYace toplote sa C = 0 (kondenzatori isparivaci),
topiotni stepen djeloyanja moze se racunati iz:
(20.35)
._----- .. .. - ----
389
Termodinamika i termotehnika
0,


/
V
--
//
V--
7
//---

6
/;

,5 -

l(!-'
.3
1
,2
11
I
.1
V
I
-
I
1,0
0,9
0.8
0,
o
o
o
o
2 3
NfT:. kA
(Ncp)min

I
4
000 ,
0 ,25
0
Cmin
,SO C
maks
0 .75
1 ,00
5
Slika 20. to Dijagram 77-NPT za istosmjemi izmjenjivac toplote
tipa cijev u cijevi.
-----------
390

0,50 min.
=-"""""''-I---co=-'"'"''''''0, 7S Cmak$
r--

2 3
NPT: . kA
(Mcp1min
5
1,00
Slika 20.11 Dijagram 17-NPT za protivsrnjerni izmjcnjivac toplote
tipa cijev u cijevi_
391
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
~
0,5
0,4
0,3
Terl1lodinamika i termotehnika
f----H
V-
[...---
_..
V
1 :
k
i---
I--
f-
1-----
I '
-I
-
,,/
---
f--- -
...-
[...--r-- I
I
I ~ ~
I
r--:[
!
I ~
V::
V- iii I
l----+,---<----+--t--4--
~
V
'\ I
~
fi
-
/11
i
i
i
0,00
0,25
Cmin,
O,SOCmaks,
0,75
1,00
0,2
0,
1/
i
I
i
1
V I

392
i
I
I
2 3
NPT=-/!.A-
(Mcplmin
5
Slika 20.12 Dijagram l]-NPT za visecijcvni izmjcnjivac topiote
sa jednim prolazom fluida kroz plast i 2, 4, 6 i visc prolaza kroz
cijevni snop,
1,0
v
----, ~ -.-. -",,'
V V--
0,9
~
,-
r-
j----
0,00
0,25
0,8
--,,---
--"---
,/ V ~
~
:--- i
I
Pi
-
0,50 Cmin
C
0,75 maks,
h 0 ~
~
~
I
i
)0 v
f--
'-"
f----
V
I
6--
/
5
/h
V
t-
I
7;g I
,
- - ~ . - 1-
3 /
'l"
I
I
,
i
I
211
!
i
III
~ r
v
1,00
0,1
0,
~ 0,
0,4
0,
0,
0,
'0
o s 2 3
NPT= ,kA
(Mc
p
)mln
Slika 20.13 Dijagram 17-NPT za visecijevni izn'\ienjivac toplote
sa dva prolaza fluida kroz plast i 2, 4, 6 i vise pro!aza fluida kroz
cijevni snop.
Problemi
20.1 U nekom izmjcnjivacu toplote topliji fluid se hladi od temperature 60 e
l1a 40
o
e, dok se hladniji fluid zagrijava od 30 e do 37C. Izracul11!.i sred!J.jl!,
logar'ltamsku razliku temperatura za slijedece nacine proticanja flnida u
aparatu: protivsmjerni tok, istosn'\ierni tok, istosI11ierno-protivsn'\ierni tok
(izmjenjivac toplote sa cijevnim snopom i plastom sa dva prolaza fluida kroz
plast i cetiri prolaza fluida kroz cijevni SI10p).
20.2 Suhozasicena vodena para pritiska 0,1 MPa potpuno se kOlldenzuje u
vertikaillom izmjenjivacu toplote (kolldenzatom) sa cijevnim snopol11 j
plastom. Tokom izmjene toplote rashladna voda, koja stmji kroz cijevi, zagrije
se od 20 e do 40 e. Maseni protok pare je 1 kg/so Odredi: a) izmjcnjeni
toplotni protok izmedu topJijeg i hladnijeg fluida, b) maseni protok rashladne
vode, c) srednju logaritamsku razliku temperatura za izmjenjivac toplote sa
jednim prolazom fluida kroz plaia i dva prolaza fluida kroz cijevni SllOp, d)
srednju razliku temperatura fluida. _
393
Termodinamika i tiFrniotelfnika
20.3 Topliji fluid ulazi u izmjenjivac toplote tipa cijev u cUevi, na tel11peraturi
150 DC, a izlazi na temperaturi 100C. Izaberi nacin proticarlja toplijeg i
hladnijeg fluida kroz aparat.
20.4 Suhozasicena vodena para pritiska 1,0 MPa kondenzuje se u unlltrasrljoj
cijevi iZl11jenjivaca toplote tipa cijev u cijevi. Kroz meducijevni prostor aparata
stlUji fluid koji se zagrijava od temperature 40C do 100 DC. srednju
logaritamsku razliku temperatura za protivsmjerni i istosmjerni tok flmda.
20.5 Voda masenog protoka 450 kglh treba da se zagrije od temperature 10 DC
do 70 DC pomocu vazduha masenog protoka 1800 kglh, pritiska 0,1 MPa i
ulazne temperature 160C. Ako je vrijednost koeficijenta prolaza toplote 150
W/(m2X), odredi potrebnu povrsinu izmjenjivaca toplote za istosmjerni i
protivsmjerni tok fluida.
20.6 Kroz unutrasnju cijev izmjenjivaca toplote tipa cijev u cijevi, dijametra
36/42 mm, stlUji komprimovana voda protokom 3600 kg/h, nlazne temperature
85 DC i izlazne temperature 75 DC. Rashladna voda, koja struji kroz
meducijevni prostor, zagrijava se od 20C do 60 DC. Dijametar spoljasnje
cijevi aparata je 54/60 rum. Koeficijent toplotne provodljivosti unutrasnje
cijevi je 45 W/(l11'K). Termicki otpor uslijed oneciscenja za oba flUlda Je Iste
vrijednosti i iznosi 0,0002 (m
2
'K)IW. Fluidi kroz aparat protlcu protIvsmJenum
tokom. Odredi srednju temperaturu povrsine izmjene toplote I potrebnll
povrsinu izmjenjivaca topiote.
20.7 Destilovana voda sa protokom 76.180 kglh ulazi u plast izmjenjivaca
toplote na temperaturi 34C, a izlazi na temperatuli 29C. Toplota se
izmjenjuje sa 127.000 kg/h rashladne vode ulazne temperature 24C i izlazne
temperature 27 DC. Za izrnjenu toplote koristi se izmjenjivac toplote sa
cijevnim snopom i plastom. U plast unutrasnjeg 0,387 m smjesteno je
160 celicnih cijevi dijametra 19116 nun rasporedemh u trougaolll raspored sa
horizontalnim korakom 25,4 rum. U cijevnom snopu ostvaruju se dva prolaza
fluida. Duzina cUevi je 6 m. U plast su ugradene segmentne pregrade visine
izreza 25%. Rastojanje izmedu pregrada je 200 mm. DozvoJjem pad pntlska. u
i snopn je jednak i iznosi 90 kPa: Odredl: a) srednJ
ll
-- logaritamsku razlikn tenlPeratura fluida, b) koeficlJent prenosa toplote
konvekcijom na strani hladnog i na strani toplog fluida, c)
toplote, d) potrebnu povrsinu aparata, e) pad pritiska u cijevl10m snopu I plastu.
20.8 Vazduh protoka 3 kg/s i pritiska 0,1 MPa treba ohladiti u izmjenjivacu
toplote tipa snop cijevi u plastu, sa jednim prolazom fluida kroz plast i cetiri
prolaza fluida kroz cijevni snop, od temperature 140C do temperature 40C.
Za hladenje je na raspolaganju 10 kg/s gradske vode ulazne temperature 17C.
Voda stI'uji kroz 200 celicnih cijevi dijametra 19/16 mm, u
kvadratni raspored sa horizontahrim korakom 32 n1111. U plast unutrasnJeg
diiametra 600 111m ugradene su segmentne pregrade visine izreza 25% na
n;edusubnom rastojanju 600 rum. Odredi: a) koeficijent prenosa toplote
konvekcijom u cijevima i plastu, b) termicki otpor u aparatu, c) potrebnu
povrsinu izn"\ienjivaca topiote.
394
Literatura
1. Babits, G.F., Thermodynamics, AIlYl1lmd Bacon, Inc., Boston, 1963.
2. Beer, E., Prirucnik za dimenzioniranje uretlaja kem(jske procesne
indusfrije, SKTH/Kel11ija u Zagreb, 1985.
3. Bijedic, M., Zbirka zadataka iz termodinamike, Planjax, lelah, 2004.
4. Biscevic, A., JOOI zadatak iz mainstva, Veselin MasJesa, Sarajevo, 1973.
5. BostUakovic, F., Nauka 0 toplini I dio, Tehnicka knjiga, Zagreb, 1978.
6. Bosnjakovic, F., Nauka 0 toplini /1 dio, Tehnicka knjiga, Zagreb, 1976.
7. Danon, J., Rash/ad11l' uretlaji friZideri, Tel1l1icka Beograd, 1986.
8. DelaJic, S. Avdic, A., Uticaj promjene ternperaturnog polja na deformaciju
tankostjenih kuciSta toplotnih rnasina, HI medunarodni naucno-strucni
skup "Tendencije u razvoju masinskih konstrukcija", Zenica, 02.-04.
oktobar 1996.
9. Deialic, S., Mehanika ./luida, Fakultct elektrotel1llike i masinstva, Tuzla,
1999.
10. Delalic, S., i dr., Calculation of Working Parameters of Steam Pipeline
from Power Station of Tuzla to Salt Factory of Tuzla by Using
Mathematical Modeling, 6
1h
International Research/Expert Conference
"Trends in the Development of Machinery and Associated Technology",
Neum, 18.22. septembar 2002.
11. DemirdZic, I., Ivankovic, A., Finite Volume Stress University of
London, Imperial College, 1997.
12. DemirdZic, I., Muzaferija, S., Introduction to Computational Fluid
Dynamics, University of Sarajevo, Faculty of Mechanical Engineeling,
1997.
13. Dietzel, F., Technische Wtirmelehre, Vogel-Buchverlag, Wiirzburg, 1984.
14. f)ordevic, B., Valent, V., Serbanovic, S., Termodinamika sa
termotehnikom, Tehnolosko-metalurski fakultet, Beograd, 2000.
15. f)ordevic, B., Valent, V., Radojkovic, N., Zbirka zadataka iz
termodillamike sa teor(jskim osnovanw, Tehnolosko-metalurski fakultet,
Beograd, 1982.
395
16. Doraevie, B., Valent, V., Serbanovie, S., Radojkovie, N., Prirucnik za
termodinamiku i termotehniku sa teorljskim uvodima, re.senim primerima i
zadacima na racunaru, Gradevinska knjiga, Beograd, 1989.
17. Elsner, N., Grundlllgen del' Technischen Thermodynamik, Akademie-
Verlag, Berlin, 1980, Friedr. Vieweg & SoOO, Braunschweig/Wiesbaden,
1985.
18. Fabris, 0., o.move inienjerske termodinlll11ike, Svjetlost, Sarajevo, 1989.
19. Ferziger, J.H., Perie, M., Computational Methods for Fluid Dynamics,
Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg, 1996.
20. Kovac, C., Termodinamika, Svjetlost, Sarajevo, 1986.
21. Kozie, D., Vasiljevic, B., Bekavac, V., Prirucnik za termodinamiku,
Masinski fakultet, Beograd, 1987.
22. Malic, D., Termodinamika i termotehnika, Gradevinska kujiga, Beograd,
1980.
23. Marie, M., Marieie, D., Termodinamika i prenos top/ote, Prva
kotl1una, Mostar, 1986.
24. Marie, M., Bache, B., Zadaci iz termodinamike, Nauena kIljiga, Beograd,
1975.
25. MilinCie, D., Voronjec, D., Termodil1amika, Gradevinska knjiga, Beograd,
1988.
26. Milincie, D., Zadaci iz termodinamike, Gradevinska kIljiga, Beograd,
1987.
27. MilinCie, D., Vasiljevie, B., Dordevie, R., Problemi iz prostiranja top/ote,
Gradevinska knjiga, Beograd, 1984.
28. Opresnik, M., Zadaci i Ijesenja iz termodinamike, Tehnicka knjiga,
Zagreb, 1968.
29. Perry, R.H., Green, D.W., Maloney, J.O., (Uredl1ici), Peny's Chemical
Engineers' Handbook, McGraw-Hill Companies, Inc., 1999.
30. Pozar, H., Osnove energetike /, Sko\ska knjiga, Zagreb, 1976.
31. Pozar, H., Osnove energetike II, Skolska knjiga, Zagreb, 1978.
32. Finite Element Analysis System, Version 4.3, User's Guide,
Tera Analysis Ltd., Svendborg; Denmark, 2001.
396
33. Radie, M., Zbirka zadataka iz termodinall1ike i termotehnike, TeOOoloSki
faknltet, Tuzla, 1995.
34. Rant, Z., Termodinllmika, Masinski fakultet, Ljubljana, 1963.
35. Rainjevic, K., Termodinal11icke tab/ice, Skolska knjiga, Zagreb, 1975.
36. Sef, F., Olujic, Z., Projektiranje procesnih postrojenja, SKTH/Kemija u
industriji, Zagreb, 1988.
37. Van Wylen, G.J., Sonntag, R.E., Fundamentals of Classical
Thermodynamics, Jolm Wiley & Sons, New York, 1978.
38. Voronjec, D., Kozic, D., Vlaian vazduh, Nauena knjiga, Beograd, 1989.
39. Voronjec, D., Dordevie, R., Vasiljevie, B., Kozie, D., Bekavac, V., ReSeni
zadaci iz terl110dinamike sa izvodima iz teorije, Masinski faknltet,
Beograd, 1985.
.397
-------- ----------.---------------------------
398
Indeks
A
Adijabatski proces, 37
Adijabatsko prigusival1je, 52
Anergija, 75
Apsolutna temperatura, 2, I (i
Apsolutni pritisak, 5
Apsorptivnost tijela, 276
Avogadrov zakon, 20
B
Barometar,4
Blok-strukturirana mreza, I (i5
Boltzmanova konstanta, 278
Boyle-Mariotteov eksperimcl1t, 17
Broj jedinica prenosa toplote, 387
C
Carnotov kruZni proces, 59
Ciklusi nuklearnih elektrana, 117
Ciklusi SUS motera, 205
Clapeyronova jednaCina stanja, 19
Clanssiusov integral, 64
Crno tijelo, 278
D
Daltonovo pravilo, 221
Daltonov zakon ishlapljivanja, 332
Dieselov ciklus, 208 ----
Diferencijaina jednacilla prostiranja toplote, 248
Diferencijalne jedllacine strujanja fluida, 133
Difuzioni clan transportne jednaCine, 17 I
Dimenziona analiza, 260
Dirichletovi granicni uslovi, 173
Diskretizacij a j ednaCina, 166
Diskretizacija prostora, 163
Donja granicna kriva, 82
Drngi zakon termodinamike, 57
399
Efikasnost pumpe, 117
Efikasnost turbine, 1 16
Eksergija, 75
Eksponent politrope, 40
Ekvivalentni dijametar, 270
Ekvivalentni koeficijent prenosa toplote, 278
Emisivnost, 278
Energetski ciklusi, 107
Entalpija, 47
Entalpija sagorijevanja, 235
Entalpija vlaznog vazduha, 30 I
Entropija, 63
Entropijski dijagral11, 67
Eulerov broj, 264
Eulerova sel11a prvog reda, /72
F
Faktor trenja, 382, 384
Fanningov faktor trenja, 384, 386
Fourierov zakon, 244
Freudeov broj, /52
G
Gasna konstanta, 19
Gay-Lussacoveksperiment, /6
Gornja granicna kriva, 82
Gradijent temperature, 8
Gnlficko odredivanje tel11peratumog polja, /47
Granica hladenja, 337
Granicni uslovi, 173,253
.... - 6rashoftw
Gustina,6
Gustina vlaznog vazduha, 299
I
Idealne gasne srnjese, 217
Idealni gasovi, /5
Ishlapljivanje vode, 331
Isparivac rashladnog uredaja, 191
IzmjenjivaCi toplote, 373
Izobarski proces, 31
Izohorski proces, 33
lzoter1l1ski proces, 35
-lzvorni clan transportne jednaCine, 173
400
J
Jednacina energije, 139
Jednacina kontinuiteta, /37
Jednacina stanja idealnoga gasa, /8
Jouleov eksperirnent, 23
K
Kelvin, 3, /6
Kirchoffov zakon, 278
Klipni kompresor, 49
Kmol,20
Koeficijent grijanja, 62
Koeficijent hladenja, 62, /84
Koeficijent ishlapljivanja, 332
Koeficijent prelaza toplote, 258
Kompresioni O(inos, 207
Kompresor rashladnog uredaja, 186
Kondenzator rashladnog uredaja, 188
Kondukcija, 244
Kontrolna zapremina, 168
Konvekcija, 257
Konvektivni clan lransporlne j edna Cine, / 70
Korekcioni faktor za viskozitet, 382
Kriticna tacka, 82
Kruzm procesi, 57
L
Lewisov faktor, 334
M
. .M(lllometar, -2.
Maksimalan rad, 73
Metoda konacnih ele1l1enata, /51
Metoda konacnih razlika, 147
Metoda konacnih zapre1l1ina, 163
Mollierov hs dijagra1l1, 93
Medupregrijavanje pare, /11
Maseni sastav s1l1jese, 218
Molski sastav srnjese, 220
Mollierov hx dijagra1l1, 305
Merkelova glavna jednacina, 367
401
N
Nadpritisak, 5
Navier-Stockesove jednal:ine, 133
Nestacionami lan transportne jednaCine, 172
Nestrukturirana mreza, 165
Neto rad, 58
Neummanovi granini uslovi, 174
Newtonov zakon hladeJ1ja, 258,259
Nezasicen vlazan vazduh, 293
Normalni atrnosferski pritisak, 4
Normalni uslovi, 20
Nusseltov broj, 267, 269
o
Odnos pritisaka, 210
Odnos ubrizgavanja, 2 J 0
Ottov ciklus, 206
p
Pad pritiska u izmjeJ1jival:u topiote, 382
ParcUalni pritisak, 221
Pascal, 3
Pol:ctni uslovi, 173, 252
Poissonova konstanta, 37
Politropski proces, 40
Pothladivac rashladnog uredaja, 189
Povratno hladenje, 359
Prandtlov broj, 266, 269
Pravilo centralnog pravougaonika, 167
Pregrijana para, 82, 91
Prcnos toplote, 243
.Erezasi.C.en.-vlaZau.vazduh, 2QL
Prigusni ventiI, J 89
Prinudna konvekcija, 268
Prirodna konvekcija, 272
Prirodno susenje, 347
Pritisak,3
Proticallje fluida, 257
Protocno hladenje, 359
Provodenje toplote, 244
PrvizakontermodinanUke,23,28
Psiirrometar, 334
pv dijagram, 26
402
R
Rad, 11,25
Radij acij a, 276
Rankineov ciklus, /07
Rashladni ciklusi, /83
Reflektivnost tijela , 277
Regenerativno predgrijavanjc vodc, / / /
Relativna vIatnost, 300
Reynoldsov broj, 269
s
Sabatheov ciklus, 209
SadrZaj pare, 85
Sadrzaj viage, 85
Sadciaj vIage u vazduhu, 295
Sagorijevanje goriva, 229
Snaga, 26
Snaga emisijc, 277
Specifil:na toplota, 24
Specificlla zaprernina, 6
Specificlli toplotl1i fluks, Y
toplota isparavanja, 84
Srednji efcktivlli pritisak, 205
Stantollov broj, 269
Stefan-Boltzmallov zakon, 278
Stepen zasicenja, 301
Strukturirana mreta, 164
Stvami Rankil1cov ciklns, 115
Stvami rashladni cikIus, 185
Suhozasicella para, 81
Susel*, 346
Susel1je sa predgrijavaqjem, 349
-.-.-----.-... ---.... 352
Susellje sa toplotnom pumpom, 354
Sema tri vremcllska nivoa, 173
T
Tehnicki rad, 47
Tehniki uslovi, 20
Temperatura, 2
Temperatura adUabatskog plamcna, 236
Temperaturno polje, 7
Teoretski vazduh, 234
403
Teorija slicnosti; 260
Termicka jednacilla stanja, 6
Temricke velicine stanja, 2
Termicki otpor, 246
Termodinamicki stepen iskoristenja, 59
Telmodinamika, J
Termometar,2
Termotelmika, I
Toplota isparavanja, 83
Toplotna moc, 235
Toplotlla provodljivost, 244
Toplotne pumpe, 59, /94
Toplotni stepen djelovanja izmjenjivaca toplote, 386
Toplotno stanje, 1
Torricellijeva praznina, 4
Transnritivnost tijeIa, 277
Transportlla jednacina, 163
Ts dijagram, 67
u
Ukupan koeficijent prenosa toplote, 279
Univerzalna gasna konstanta, 19
Unutrasnja energija, 23
Unutrasnja top Iota isparavallja, 84
v
Vakuum,5
Vakunmetar,5
Van-def Waalsova jednacina stanja, 9 J
Visestepena kompresija, 50
ViSestepeno susenje, 349
Vlazan vazduh, 29/

V odena para, 81
Z
Zapreminski koeficijent toplotnog sirenja, 145,273
Zapreminski sastav smjese, 219
Zasicen vlaian vazduh, 293
404
Muhamed Bijedi6
Sead Delali6
TERMODINAMIKA I
TERMOTEHNlKA
TZDAVAC
IZDAVACt<O-GRAFICKA KUCA
IQ!,!'t.:l:.
ZAIZDAVACA
Bajruzin Hajro Planjac
GRAFICKI DIZA.JN I KOMPJUTERSKA PRIPREMA
autori i studio PLAgraf
STAMPA
PLANJAX print
ZA STAMPARIJlJ
Medina Planjac
TIRAZ
--30&primjeraka
Stampanje zavrseno augusta 2004. godine
Copyright by PLANJAX doo
Bpbare 22, 74264 Jelah, Bosna i Hercegovina
www.planjax.com. e-mail: planjax@bih.net.ba
tel.:00387(0)32661571,661572,661573