6.

Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

101


6. poglavlje (korigirano)

PRIMJENA DERIVACIJA



U ovom poglavlju:
Tangenta i normala
Stacionarne toke funkcije
Tablica monotonosti, ekstremi, konveksnost i konkavnost, infleksije
L'Hospitalovo pravilo
Taylorovi redovi



Uglavnom e nas interesirati primjena derivacija na kvalitativna svojstva funkcija ) (x f y = ,
kao to su monotonost, ekstremi, konveksnost i konkavnost te toke infleksije. Naravno, kod
definiranja derivacije ve smo rekli da je derivacija funkcije ) (x f y = u toki a x =
koeficijent tangente na tu funkciju u toki )) ( , ( a f a , pa emo vjebati i raun pronalaenja
tangente i normale za danu funkciju. Nadalje, derivacija u okviru LHospitalovog pravila
moe olakati raun sa limesima, pogotovo kada imamo u nekoj sloenoj funkciji nekoliko
elementarnih funkcija razliite vrste, poput transcedentne i algebarske. Na kraju, najvanija
primjena derivacija ogleda se u aproksimaciji sloenih i transcedentnih funkcija Taylorovim
redovima.


6.1 TANGENTA I NORMALA

Ponovimo li definiciju derivacije sa poetka prethodnog poglavlja, lako dobivamo formule za
jednadbu tantgente i normale na danu funkciju ) (x f y = u danoj toki a x = :


tangenta ) )( ( ' ) ( ...... a x a f a f y t =
normala ) (
) ( '
1
) ( ...... a x
a f
a f y n = .


Kako vidimo, koeficijent normale je suprotan i reciproan koeficijentu tangente, jer je
normala pravac kroz toku )) ( , ( a f a koji je okomit na tangentu:

n

t f






Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

102


RIJEENI PRIMJERI

U sljedeim zadacima pronai jednadbe tangenti i normala danih funkcija u danim tokama.


2
2
371. ( ) 4 , u 1;
(1) 1 4 1 3;
'( ) 2 4 '(1) 2 4 2;
(1) '(1)( 1) ( 3) ( 2)( 1);
1
(1) ( 1)
'(1)
f x x x x
f
f x x f
y f f x y x
y f x
f
= =
= =
= = =
= =
=
1
( 3) ( 1);
2
y x =

Rjeenje: tangenta. 1 2 = x y , normala
2
7
2
1
= x y .


0
0
372. ( ) 3 1, u 0;
(0) 3 1 4;
'( ) 3 '(0) 3 3;
(0) '(0)( 0) 4 3( 0);
1 1
(0) ( 0) 4 ( 0
'(0) 3
x
x
f x e x
f e
f x e f e
y f f x y x
y f x y x
f
= + =
= + =
= = =
= =
= = );


Rjeenje: tangenta. 4 3 + = x y , normala 4
3
1
+ = x y .


373. ( ) ln( 2) 2 1, u 3;
(3) ln(3 2) 2 3 1 ln1 7 7;
1 1
'( ) 2 '(3) 2 1;
2 1
(3) '(3)( 3) ( 7) 1( 3);

f x x x x
f
f x f
x
y f f x y x
y
= =
= = =
= = =

= =

1 1
(3) ( 3) ( 7) ( 3);
'(3) 1
f x y x
f
= =

Rjeenje: tangenta. 4 = x y , normala 10 = x y .





6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

103

374. Kolike odsjeke na koordinatnim osima odsijeca tangenta krivulje
x
y
2
= povuena u
njenoj toki za koju je 1 = x ?


Rjeenje:

; 3 3 0 0 , 3 .....
; 3 3 0 0 , 3 .....
; 3 ....... ) 1 ( 1 2 ) 1 )( 1 ( ' ) 1 (
; 1
1
1
) 1 ( '
1 1
)
2
1
( 2 )' 2 ( ) ( '
; 2
1
2
) 1 (
3
2 / 3
1 2 / 1 2 / 1
= + = = + =
= + = = + =
+ = = =
= = = = = =
= =

y y x x y O t
x x y x y O t
x y t x y x f f y
f
x
x
x x x f
f
y
x


Duljine traenih odsjeaka su jednake i iznose 3.


375. Nai jednadbu tangenti povuenih na funkciju
2
4
) (

=
x
x
x f u tokama gdje dana
funkcija sijee koordinatne osi.

). 0 (
2
1
2 ) 0 )( 0 ( ' ) 0 (
); 4 (
2
1
0 ) 4 )( 4 ( ' ) 4 (
;
2
1
4
2
) 0 ( ' ,
2
1
4
2
) 4 ( '
) 2 (
2
) 2 (
1 ) 4 ( ) 2 ( 1
) ( '
); 0 ( 2 , 0 2
2 0
4 0
0 ,
2
4
.....
); 4 ( 0 , 4
2
4
0 0 ,
2
4
.....
2 2
= =
= =
= = = =

=
= = = =

= =

=
= = =

= =

=
x y x f f y
x y x f f y
f f
x x
x x
x f
f y x y x
x
x
y O f
f y x
x
x
y
x
x
y O f
y
x


Rjeenje: prva tangenta 2
2
1
.......
1
= x y t , druga tangenta 2
2
1
.......
2
+ = x y t .



ZADACI ZA VJEBU

376. Nai jednadbu tangente na funkciju 1 5 ) (
2 3
+ = x x x f u toki 1 = x .

377. Nai jednadbu tangente i normale na funkciju 4 3 ) (
2
+ = x x x f u toki gdje
funkcija ) (x f sijee os
y
O .




Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

104
378. Kolike odsjeke na koordinatnim osima odsijeca normala funkcije
2
1
1
) (
x
x f
+
=
povuena u njenoj toki za koju je 1 = x .


379. Nai povrinu trokuta kojeg ine koordinatne osi
x
O i
y
O , te tangenta funkcije

x
e x f

= ) ( povuena u njenoj toki za koju je 1 = x .

380. U kojoj toki funkcije
2
1 ) ( x x f = treba postaviti njenu tangentu koja je paralelna sa
pravcem 4 3 y x = + ?



RJEENJA

376. t..... 7 4. y x = +
1
377. t..... 3 4, n..... 4.
3
y x y x = + = +
378. duljine su 3/ 4 i 3/ 2. 379. 2/ . P e = 380. 2. x =




6.2 STACIONARNE TOKE FUNKCIJA

Vanu ulogu u traenju ekstrema funkcija jedne varijable igraju takozvane stacionarne toke
funkcije. Jednostavno reeno, stacionarne toke su toke gdje se funkcija odmara. Za
precizniju definiciju potrebna nam je pretpostavka da funkcija ima derivaciju u svakoj toki
svoje domene. Tada pod stacionarnim tokama funkcije ) (x f y = podrazumijevamo nul-
toke njene derivacije ) ( ' x f , odnosno vrijedi:

a x = je stacionarna toka od 0 ) ( ' ) ( = = a f x f y .


Kao to emo vidjeti u sljedeoj toki, kao prvi korak u traenju ekstrema dane funkcije bit
e pronalaenje stacionarnih toaka.



RIJEENI PRIMJERI


U sljedeim zadacima treba pronai sve stacionarne toke danih funkcija.








6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

105
3 2
2
1 2
381. ( ) 2 3 12 1;
( ) ;
'( ) 6( 2) 0 2, 1;
f x x x x
D f R
f x x x x x
= + +
=
= + = = =


Rjeenje: stacionarne toke su 1 , 2
2 1
= = x x .


3 2
2
1 2
382. ( ) 2 15 36 7;
( ) ;
'( ) 6( 5 6) 0 2, 3;
f x x x x
D f R
f x x x x x
= + + +
=
= + + = = =


Rjeenje: stacionarne toke su 3 , 2
2 1
= = x x .


3
2 1/ 3
383. ( ) ln ;
( ) (0, );
'( ) (3ln 1) 0 ;
f x x x
D f
f x x x x e

=
=
= + = =


Rjeenje: stacionarne toke su
3 / 1
= e x .


3
3
2
3
3
1 2
384. ( ) ;
( ) ;
2
'( ) (2 3 ) 0 , 0;
3
x
x
f x x e
D f R
f x x e x x x
=
=
= + = = =

Rjeenje: stacionarne toke su 0 ,
3
2
2
3
1
= = x x .


2
385. ( ) ;
ln
( ) (0,1) (1, );
ln 1
'( ) 0 ;
ln
x
f x
x
D f
x
f x x e
x
=
=
+
= = =


Rjeenje: stacionarne toke su e x = .




Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

106
ZADACI ZA VJEBU


U sljedeim zadacima nai stacionarne toke.

3 2
15
386. ( ) 12 10.
2
f x x x x = +

4 2
387. ( ) 2 5. f x x x = +

388. ( ) ln . f x x x =

2
389. ( ) .
x
f x x x e

= +

390. ( ) 2 arc ctg ln . f x x x = +


RJEENJA

386. stacionarne: 1, 4. x x = = 387. stacionarne: 1, 0, 1. x x x = = =

2
388. stacionarne: . x e

= 389. stacionarne: 2 / 2. x =

390. stacionarne: 1. x =





6.3 TABLICA MONOTONOSTI. EKSTREMI

Ekstremi dane funkcije ) (x f y = su njene toke minimuma i maksimuma.

Toka a x = je toka (lokalnog) minimuma funkcije ) (x f y = ako u okolini te toke funkcija
poprima lokalno najmanju vrijednost, odnosno vrijedi:


postoji 0 > takav da je ) ( ) ( a f x f za sve ) , ( + a a x .


Toka a x = je toka (lokalnog) maksimuma funkcije ) (x f y = ako u okolini te toke
funkcija poprima lokalno najveu vrijednost, odnosno vrijedi:


postoji 0 > takav da je ) ( ) ( a f x f za sve ) , ( + a a x .



Osnovni razultat koji koristimo u traenju ekstrema funkcije ) (x f y = je slijedei:


6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

107

ako je toka a x = ekstrem od 0 ) ( ' ) ( = = a f x f y .


To znai da toke ekstrema treba traiti meu stacionarnim tokama. Naravno, nije svaka
stacionarna toka ujedno i ekstrem. Meu stacionarnim tokama neke funkcije, osim
ekstrema, odnosno toaka minimuma i maksimuma, nalaze se i toke infleksije, o kojima e
biti rijei u slijedeoj toki 6.4.

Osim stacionarnih toaka, koristit emo se i intervalima monotonosti, koje smo definirali na
poetku 3. poglavlja. Umjesto da po definiciji ispitujemo intervale na kojima funkcija pada i
raste, to je doista teko, mi emo se koristiti predznakom derivacije dane funkcije, odnosno:


) (x f y = je rastua na ) , ( svaki za 0 ) ( ' ] , [ b a x x f b a ,
) (x f y = je padajua na ) , ( svaki za 0 ) ( ' ] , [ b a x x f b a .


Tablicu, u kojoj emo promatrati predznak derivacije ) ( ' x f izmeu stacionarnih toaka
funkcije ) (x f y = , zovemo tablica monotonosti funkcije ) (x f y = . U tom smislu, prvo treba
odrediti domenu funkcije, pa stacionarne toke, a tek potom i tablicu monotonosti.



RIJEENI PRIMJERI

U sljedeim zadacima nai tablicu monotonosti te odrediti ekstreme danih funkcija.


391. ( ) ;
( ) , domena nema rubova;
'( ) (1 ) 0 1 je stacionarna;
x
x
f x x e
D f R
f x e x x

=
=
= = =


Tablica monotonosti:
1
' f +
-
f



Rjeenje: 1 = x je toka maksimuma.
Radi vizualizacije, njen graf je:






Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

108
x
4 2 0 -2 -4
3
2
1
0
-1
-2
-3
-4

2
ln
392. ( ) ;
( ) (0, ) domena ima jedan rub 0;
1 ln
'( ) 0 je stacionarna;
x
f x
x
D f x
x
f x x e
x
=
= =

= = =


Tablica monotonosti:
0 e
' f +
-
f


Rjeenje: e x = je toka maksimuma.


2
2
393. ( ) ln ;
( ) (0, ) domena ima jedan rub 0;
2 ln
'( ) 0 je stacionarna;
f x x x
D f x
x
f x x e
x

=
= =
+
= = =



Tablica monotonosti:
0
2
e
' f
-
+
f

Rjeenje:
2
= e x je toka minimuma.







6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

109
1
1
394. ( ) ( 1) ;
( ) ( ,1) (1, ) domena ima rub 1;
'( ) 0 0 je stacionarna;
1
x
x
x
x
f x x e
D f x
x
f x e x
x

=
= =
= = =

Tablica monotonosti:
0 1
' f +
-
+
f


Rjeenje: 0 = x je toka maksimuma.
Radi vizualizacije, njen graf je:
x
3 2 1 0 -1
1
0
-1
-2
-3


1 2
2
ln 1
395. ( ) arctg ;
ln 1
( ) (0, ) ( , ) domena ima dva ruba 0, ;
1
'( ) 0 nema stacionarnih t.;
(ln 1)
x
f x
x
D f e e x x e
f x
x x
+
=

= = =
= =
+


Tablica monotonosti:
0 e
' f
- -
f

Rjeenje: nema ekstrema.








Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

110
2
2
2 2
2
396. ( ) ln ;
( ) ( , 2) ( 1, 0) (1, ) domena ima rubove 2, 1, 0, 1;
4 2 1
'( ) 0 je stacionarna;
( 2)( ) 2
x x
f x
x x
D f x x x x
x
f x x
x x x x
+
=
+
= = = = =
+
= = =
+ +

Tablica monotonosti:

2 1 2 / 1 0 1
' f
-

-
+ +
f


Rjeenje:
2
1
= x je toka minimuma.
Radi vizualizacije, njen graf je:
x
6 4 2 0 -2 -4 -6
4
2
0
-2
-4


ZADACI ZA VJEBU


U sljedeim zadacima nai ekstreme i tablicu monotonosti.

2
1
397. ( ) 1 arcsin .
2
f x x x = +

2
398. ( ) 2 .
x
f x x e
+
= +

2
399. ( ) arc tg 1 . f x x x = + +




6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

111
2
2
3
400. ( ) ln .
1
x
f x
x
+
=
+


2
401. ( ) 2 .
x
f x x e

=

5
402. ( ) arc tg ln .
2 2
x
f x x = +



RJEENJA

max
397. ekstremi: 1/ 2, x =







max
398. ekstremi: 1, x =








min
399. ekstremi: 1/ 2, x =









max
400. ekstremi: 0, x =










1 1/2 1
' f +
-
f

2 1
' f +
-
f
2 / 1
' f
-
+
f
0
' f +
-
f


Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

112
max
401. ekstremi: 2, x =

2 2 2
' f
-
+
-
f



max min
402. ekstremi: 1, 4, x x = =

0 1 4
' f +
-
+
f




6.4 KONVEKSNOST I KONKAVNOST. INFLEKSIJE

Konveksnost i konkavnost funkcije ) (x f y = na nekom intervalu ] , [ b a smo definirali na
poetku 5. poglavlja. Meutim, nije lako po definiciji ispitivati konveksnost i konkavnost
sloenih funkcija. Zbog toga, a uz pretpostavku da funkcija ) (x f y = ima prve i druge
derivacije, koje su definirane u svakoj toki njene domene, koristit emo slijedei praktian
kriterij:

) (x f y = je konveksna na ) , ( svaki za 0 ) ( ' ' ] , [ b a x x f b a > ,
) (x f y = je konkavna na ) , ( svaki za 0 ) ( ' ' ] , [ b a x x f b a < .


Toka a x = , gdje funkcija mijenja konveksnost u konkavnost i obratno, zove se toka
infleksije funkcije ) (x f y = . Primijenimo li prethodni kriterij na konveksnost i konkavnost,
slijedi da su toke infleksije nul-toke druge derivacije od ) (x f y = . Obrat ne vrijedi. Vidi
zadatak 412 dolje.

Kod ispitivanja intervala konveksnosti i konkavnosti, slino kao i kod monotonosti, koristimo
se odgovarajuom tablicom. Meutim, kod ove tablice konveksnosti i konkavnosti
promatramo mijenjanje predznaka druge derivacije ) ( ' ' x f izmeu nul-toaka ) ( ' ' x f . U tom
smislu, prvo treba odrediti domenu funkcije, pa nul-toke druge derivacije, pa tek potom
tablicu (intervale) konveksnosti i konkavnosti.



RIJEENI PRIMJERI

U sljedeim zadacima nai tablicu (intervale) konveksnosti i konkavnosti te odrediti toke
infleksije danih funkcija.



6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

113
4 3 2
2
1 2
403. ( ) 4 18 2;
( ) , domena nema rubova;
''( ) 12( 2 3) 0 3, 1;
f x x x x x
D f R
f x x x x x
= + +
=
= + = = =


Tablica konveksnosti i konkavnosti:

-3 1
' ' f +
-
+
f



Rjeenje: toke infleksije su 3 = x i 1 = x .
Radi vizualizacije, njen graf je:
x
4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10
200
100
0
-100
-200
-300


2
2
1 2 2 3
1
404. ( ) ;
1
( ) , domena nema rubova;
2 6 3 3
''( ) 0 , ;
(1 ) 3 3
f x
x
D f R
x
f x x x
x
=
+
=
+
= = = =
+


Tablica konveksnosti i konkavnosti:


3
3

3
3


' ' f +
-
+
f



Rjeenje: toke infleksije su
3
3
= x i
3
3
= x .
Radi vizualizacije, njen graf je:



Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

114
x
4 2 0 -2 -4
2
1.5
1
0.5
0
-0.5
-1


2
2
2
1 2
405. ( ) ;
( ) , domena nema rubova;
''( ) 2 (1 2 ) 0 2 / 2, 2 / 2;
x
x
f x e
D f R
f x e x x x

=
=
= = = =



Tablica konveksnosti i konkavnosti:


2
2

2
2


' ' f
-
+
-
f



Rjeenje: toke infleksije su
2
2
= x i
2
2
= x .
Radi vizualizacije, njen graf je:
x
4 2 0 -2 -4
1
0.5
0
-0.5
-1
-1.5
-2









6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

115
2
3
406. ( ) ;
ln
( ) (0,1) (1, ), domena ima dva ruba 0, 1;
2 ln
''( ) 0 ;
ln
x
f x
x
D f x x
x
f x x e
x x
=
= = =

= = =


Tablica konveksnosti i konkavnosti:

0 1
2
e

' ' f
-
+
-
f



Rjeenje: toka infleksije je
2
e x = .
Radi vizualizacije, njen graf je:
x
4 2 0 -2 -4
20
10
0
-10
-20


3
407. ( ) ln ;
( ) (0, ), domena ima rub 0;
ln
''( ) 0 1;
4
f x x x
D f x
x
f x x
x
=
= =

= = =


Tablica konveksnosti i konkavnosti:

0 1
' ' f +
-
f


Rjeenje: toka infleksije je 1 = x .






Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

116
ZADACI ZA VJEBU


U sljedeim zadacima nai toke infleksije i tablicu konveksnosti i konkavnosti.

4 3 2
408. ( ) 6 24 7 4. f x x x x x = +

5 3
1 8
409. ( ) 4 5.
5 3
f x x x x = +

3
1
410. ( ) ln .
3
f x x x x =

3
411. ( ) .
x
f x x e

=

412. ( ) arctg ln . f x x =

1
1
413. ( ) .
x
f x e

=



RJEENJA


408. infleksije: 1, 4, x x = =

1 4
' ' f +
-
+
f



409. infleksije: 2, 0, 2, x x x = = =

2 0 2
' ' f
-
+
-
+
f


2
410. infleksija: ,
2
x =

0
2
2

' ' f +
-
f





6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

117
411. infleksije 3 3, 0, 3 3, x x x = = = +

0 3 3 3 3+
' ' f
-
+
-
+
f


412. nema infleksija,

0
1
e
' ' f
- -
f



413. infleksija: 3/ 2, x =

1 3/ 2
' ' f + +
-
f





6.5 LHOSPITALOVO PRAVILO

U poglavlju 4 smo detaljno izloili problematiku traenja limesa u = x . Meutim, ukoliko
je toka a x = konana ili ako je sloena funkcija od koje traimo limes kompozicija
raznorodnih funkcija (poput kvocijenta polinoma i eksponencijalne ili slino) tada je dobro
u raunanju limesa koristiti LHospitalovo pravilo:

) ( '
) ( '
lim ) (
) (
) (
lim
0
0
x g
x f
ili
x g
x f
a x a x

= = = = .


Veoma je vano prije i poslije koritenja ovog jednostavnog pravila srediti danu funkciju na
najmanji mogui izraz te izluiti izvan limesa sve funkcije koje nestvaraju neodreene oblike
0
0
ili

. Ukoliko se ne budemo pridravali ovog savjeta, u odreenim zadacima, pri

uzastopnoj primjeni ovog pravila, moemo ui u slijepu ulicu. Vidi rijeeni primjer 423,
dolje.


RIJEENI PRIMJERI

U sljedeim zadacima izraunati limese danih funkcija koristei L'Hospitalovo pravilo.





Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

118
ln (ln ) ' 1/ 1
414. lim lim lim lim 0.
( ) ' 1
x x x x
x x x
x x x

= = = = =

2 2
( ) ' ( ) '
415. lim lim lim lim lim .
( ) ' 2 (2 ) ' 2
x x x x x
x x x x x
e e e e e
x x x x



= = = = = = =

1 1
1
1
1 2
2
0
0
1 1
1
0
1
1 ( 1) '
416. lim ( 1) 0 lim lim
( ) '
( )
lim lim 1.
x x
x
x
x
x x x
x x
x
x x
x
e e
x e
e
e e



= = = = =

= = = =

2
2
0
0
1 1
1 2
1
2
1
( ) '
2 2
417. lim ( ) 0 lim lim
2 ( ) '
lim lim 1.
1
x x x
x x
x
x x
x
arctgx arctgx
x arctgx
x
x

+


= = = = =
= = =
+


2
2
0
0
1 1
2 2
1
1
1 ( 1) '
418. lim ( 1) 0 lim lim
( ) '
1 1
lim lim lim 0.
x x x
x x
ch x
x x x
x
thx thx
x thx
x
chx shx

= = = = =

= = = = = =





2
1
1 1 1
0 0 0 0 0
ln (ln ) '
419. lim ln 0 lim lim lim lim 0.
( ) '
x
x x x x x
x x
x
x x
x x x

= = = = = = =

0
0
0 0 0 0
sin (sin ) ' cos
420. lim lim lim limcos 1.
( ) ' 1
x x x x
x x x
x
x x

= = = = =

2
2
2
2
2
2
0
0 2
0 0 0 0
1
tg tg (tg ) '
cos
421. lim lim lim lim 1 1.
( ) ' 1
x x x x
x x x
x
x x x





= = = = = =








0 0
0 0
0 0 0
0
0
0 0
sin cos 1 cos 1
422. lim lim lim
sin cos cos cos sin sin
sin cos 1
lim lim .
sin cos 2cos sin 2
x x x
x x
x x x x
x x x x x x x x x
x x
x x x x x x



= = = = =
+

= = = =
+



2
1 2
cos 0
0 2
0 0 0 0 0
1
1 1 cos
423. lim lim lim lim 1 lim( 1 cos ) 2.
sin cos 1 cos cos 1
x
x x x x x
tgx x x
x
x x x x x

= = = = =






6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

119


0
0
0 0 0 0
0
sin 2 2 cos 2sin cos 2 cos sin
424. lim lim 2limcos lim
sin 1
2lim 2( ) 1.
2
x x x x
x
x x x x x x x x x
x
tgx x tgx x tgx x
x x
tgx x

= = = =

= = =

ZADACI ZA VJEBU

2
2
ln
425. lim .
x
x
x

4
426. lim .
x
x
e
x

427. lim .
ln
x
x
x

428. lim arctg .
ln
x
x
x

1
429. lim( sin ).
x
x x
x

3
3
0
sin
430. lim .
x
x
x

0
sin cos
431. lim .
( 2)
x
x x
x x

+


0
sin
cos
432. lim .
x
x
x
x
x

0
sh sin
433. lim .
ch cos
x
x x
x x

1
cos
2
434. lim .
1
x
x
x

3
0
sin
435. lim .
x
x x
x x

Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

120
3
3
0
1 cos
436. lim .
1 ch
x
x
x

2
0
tg sin
437. lim .
th sh
x
x x
x x

3
0
th
438. lim .
tg
x
x x
x x

RJEENJA

425. 0. 426. . 427. . 428. .
2

429. . 430. 1.
1
431. .
2
432. 0.
433. 0. 434. . 435. . 436. 1. 437. 1. 438. 1.


6.6 TAYLOR-OVI REDOVI I POLINOMI

Jedno od najmonijih analitikih orua u inenjerstvu predstavljaju Taylorovi redovi.
Osnovna ideja je da se poznate ne-algebarske funkcije prikau u obliku beskonane sume.
Time se sloene ne-algebarske operacije mijenjaju s jednostavnim operacijama zbrajanja i
potenciranja, koje se lako realiziraju na strojnom nivou u raunalu. Naravno, beskonane se
sume u Taylorovim redovima nee raunati, nego se zamjenjuju pripadnim konanim,
takozvanim Taylorovim polinomima. Pri tome, greka pri aproksimaciji beskonanih suma sa
konanim sumama je dana i potpuno izraunljiva, te stoga i predvidiva.

Navedimo neke klasine primjere Taylorovih redova:


........
! 3 ! 2
1
!
3 2
0
+ + + + = =

=
x x
x
n
x
e
n
n
x
, za sve R x ;
........
! 7 ! 5 ! 3 )! 1 2 (
) 1 ( sin
7 5 3
0
1 2
+ + =
+
=

=
+
x x x
x
n
x
x
n
n
n
, za sve R x ;

........
! 6 ! 4 ! 2
1
)! 2 (
) 1 ( cos
6 4 2
0
2
+ + = =

=
x x x
n
x
x
n
n
n
, za sve R x ;

........
! 7 ! 5 ! 3 )! 1 2 (
sh
7 5 3
0
1 2
+ + + + =
+
=

=
+
x x x
x
n
x
x
n
n
, za sve R x ;

........
! 6 ! 4 ! 2
1
)! 2 (
ch
6 4 2
0
2
+ + + + = =

=
x x x
n
x
x
n
n
, za sve R x .




6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

121
U formalnom smislu (bez pitanja konvergencije), svaku funkciju ) (x f y = koja ima
derivacije svakog reda, moemo razviti u pripadni Taylorov red (red potencija) u okolini neke
toke a x = , i to po sljedeoj formuli:


.... ) (
! 2
) ( ' '
) )( ( ' ) ( ) (
!
) (
) (
2
0
) (
+ + + = =

=
a x
a f
a x a f a f a x
n
a f
x f
n
n
n



Pri tome toku a x = biramo tako da je u njoj lako izraunati sve derivacije funkcije
) (x f y = .

U radu sa Taylorovim redovima i polinomima postoje etiri vrste problema:
i) formalno razviti funkciju u njen Taylorov red;
ii) aproksimirati funkciju njenim Taylorovim polinomom;
iii) ocjena greke pri aproksimaciji funkcije njenim Taylorovim polinomom;
iv) dokaz konvergencije Taylorovog reda.

Pokaimo da se iz gornje formule, specijalno za 0 = a , lako mogu dobiti Taylorovi redovi za,
na primjer, funkcije
x
e x f = ) ( i x x f sin ) ( = . Samo je potrebno derivirati ove funkcije
beskonano mnogo puta, te u dobivene derivacije uvrstiti 0 = a .

439. Neka je
x
e x f = ) ( i neka je 0 = a . Slijedi raun:
1 ) 0 ( ) ( = = f e x f
x
;
1 ) 0 ( ' )' ( ) ( ' = = = f e e x f
x x
;
1 ) 0 ( ' ' )' ( )' ) ( ' ( ) ( ' ' = = = = f e e x f x f
x x
; .. 1 ) 0 ( ) (
) ( ) (
= =
n x n
f e x f .

Uvrtavajui sada ove podatke u gornju formulu za Taylorov red, dobivamo Taylorov red
funkcije
x
e x f = ) ( oko toke 0 = a , odnosno: ........
! 3 ! 2
1
!
3 2
0
+ + + + = =

=
x x
x
n
x
e
n
n
x
.

440. Neka je x x f sin ) ( = i neka je 0 = a . Slijedi raun:
0 ) 0 ( sin ) ( = = f x x f ;
1 ) 0 ( ' cos )' (sin ) ( ' = = = f x x x f ;
0 ) 0 ( ' ' sin )' (cos )' ) ( ' ( ) ( ' ' = = = = f x x x f x f ;
1 ) 0 ( ' ' ' cos )' sin ( )' ) ( ' ' ( ) ( ' ' ' = = = = f x x x f x f ;.

Kao to vidimo, svaka derivacija parnog reda u 0 = a je jednaka nuli, dok neparne mijenjaju
predznak broju jedan. Ovo se formalno moe zapisati ovako:
n n n
f f ) 1 ( ) 0 ( , 0 ) 0 (
) 1 2 ( ) 2 (
= =
+
.
Uvrtavajui sada ove podatke u gornju formulu za Taylorov red, dobivamo Taylorov red
funkcije x x f sin ) ( = oko toke 0 = a , odnosno: ........
! 7 ! 5 ! 3
1 sin
7 5 3
+ + =
x x x
x .

U kompjuteru se beskonana suma u Taylorovom redu ne rauna, nego samo nekoliko prvih
lanova, odnosno kao u sljedeim primjerima:
3
19
3
4
2 3
! 3
2
! 2
2
2 1
3 2
2
= + + = + + + e ;


Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

122
15
1
15
4
3
4
1
! 5
2
! 3
2
1 2 sin
5 3
= + = + .

Zato su mogue ovakve aproskimacije, govori nam sljedei rezultat:














To znai da gornje aproksimacije moemo napisati u obliku pripadnih Taylorovih polinoma
izraunatih za dotine funkcije oko toke 0 = a :
3
19
! 3
2
! 2
2
2 1 ) 2 (
3 2
3
2
= + + + = T e ;
15
1
! 5
2
! 3
2
1 ) 2 ( 2 sin
5 3
5
= + = T .

Openito, za ove transcedentne funkcije moemo napisati njihove Taylorove polinome m-tog
stupnja oko toke 0 = a :


!
......
! 3 ! 2
1
!
) (
3 2
0
m
x x x
x
n
x
x T e
m m
n
n
m
x
+ + + + + = =

=
, za sve 0 x ;

)! 1 2 (
) 1 ( ....
! 7 ! 5 ! 3 )! 1 2 (
) 1 ( ) ( sin
1 2 7 5 3
0
1 2
+
+ + + =
+
=
+
=
+

m
x x x x
x
n
x
x T x
m
m
m
n
n
n
m
, za sve 0 x .


Kolika je tonost ovakvih aproksimacija, govori nam sljedei rezultat, koji je direktna
posljedica Teorema 11.









Kao to vidimo, preciznost aproksimacije neke funkcije ) (x f y = sa pripadnim Taylorovim
polinomom ) (x T
m
ovisi o ponaanju maksimalne vrijednosti derivacije m+1-og reda dane
funkcije. Isto tako, zbog lana 1/(m+1)! aproksimacija bi trebala biti bolja ukoliko uzmemo za
broj m veu vrijednost, to naravno ovisi o glatkoi funkcije ) (x f y = .

Teorem 11. (Taylorov teorem srednje vrijednosti) Zadane su toka a i funkcija
) (x f y = koja ima neprekidne derivacije prvog, drugog, i sve do m+1 reda na nekom
intervalu I oko toke a . Tada za svaki x iz tog intervala I postoji toka ) , ( x a
takva da vrijedi:
1
) 1 (
) (
)! 1 (
) (
) ( ) (
+
+

+
+ =
m
m
m
a x
m
f
x T x f

,
gdje je ) (x T
m
m-ti Taylorov polinom funkcije ) (x f y = oko toke a :
m
m
m
a x
m
a f
a x
a f
a x
a f
a f x T ) (
!
) (
... ) (
! 2
) ( ' '
) (
! 1
) ( '
) ( ) (
2
+ + + + = .
Teorem 12. (ocjena greke) Zadane su toka a i funkcija ) (x f y = koja ima
neprekidne derivacije prvog, drugog, i sve do m+1 reda na nekom intervalu I oko
toke a . Tada za svaki x iz tog intervala I vrijedi:
1
) 1 (
| |
)! 1 (
| ) ( | max
| ) ( ) ( |
+
+

+

m
m
I t
m
a x
m
t f
x T x f .


6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

123
441. Pronaimo ocjenu greke pri aproksimaciji broja
2 / 1
e sa ) (
2
1
3
T u okolini toke 0 = a ,
i to na intervalu ] 1 , 0 [ = I . Uvrtavanjem danih podataka u formulu za ocjenu greke pri
aproksimaciji funkcije njenim Taylorovim polinomom (Teorem 12) dobivamo da je:

| |
! 4
| ) ( ) ( | max
| ) ( |
4
) 4 (
] 1 , 0 [
3


x
t e
x T e
x
t x


007 . 0
2 3 2
1
! 4
max
|
2
1
|
! 4
| ) ( | max
| )
2
1
( |
7 4
] 1 , 0 [ 4
) 4 (
] 1 , 0 [
3
2 / 1

=

e
e e
T e
t
t
t
t
.

Na kraju jo trebamo rijeiti pitanje kada Taylorov red neke funkcije konvergira. Znamo da,
kada uvrstimo konkretnu vrijednost za varijablu x u Taylorov red, dobivamo jedan konkretan
red realnih brojeva, pa je smisleno pitanje za koje je sve x dani red konvergentan. Odgovor je
direktna posljedica Teorema 11.
















442. Pokaimo da je Taylorov red funkcije
x
e y = oko toke 0 = a konvergentan za bilo
koju vrijednost realnog broja ) 1 , 0 ( x . Raunamo:

0
)! 1 (
) 0 (
)! 1 (
) ( ) (
) (
)! 1 (
) ( ( 1
1
) 1 (
1
) 1 (

+

+
=
+

+
+
+
+
+
m
m
x
m
m x
m
m
x
m
e
x
m
e
a x
m
f

0 ) (
)! 1 (
) (
lim
1
) 1 (
=
+
+
+

m
m
m
a x
m
f
, za sve ) 1 , 0 ( x .

To znai da su ispunjeni uvjeti Teorema 13 pa je Taylorov red konvergentan.
Naravno konvergenciju smo mogli pokazati i bez upotrebe Teorema 13, odnosno direktnom
primjenom DAlembertovog kriterija uzimajui da je opi lan
! !
) 0 (
) (
n
x
x
n
f
a
n
n
n
n
= = :
1 0
1
1
lim | | lim
) 1 (
| |
1
!
)! 1 (
1
1
< = =
+
=
+
= =

+

+
+
+
L
n
x
a
a
n
x
a
a
n
n
n
n
n
x
n
x
n
n
n
n
.

Budui da je L<1 za sve realne x, dokazali smo da Taylorov red funkcije
x
e y = konvergira za
sve x, to je bolji rezultat od prethodnog .
Teorem 13. (konvergencija Taylorov reda) Zadane su toka a i funkcija ) (x f y =
koja ima neprekidne derivacije svakog reda na nekom intervalu I oko toke a , te
neka je toka ) , ( x a proizvoljna. Ako :
0 ) (
)! 1 (
) (
lim
1
) 1 (
=
+
+
+

m
m
m
a x
m
f
, za sve I x i ) , ( x a ,
tada Taylorov red funkcije ) (x f y = oko toke a konvergira za sve I x . Pri tome,
u svakom I x pripadna suma poprima vrijednost f(x) odnosno vrijedi:
) ( ) (
!
) (
0
) (
x f a x
n
a f
n
n
n
=

=
.


Mervan Pai: Matan1 dodatak predavanjima za grupe GHI

124


443. Pokaimo da je Taylorov red funkcije x y sin = oko toke 0 = a konvergentan za bilo
koju vrijednost realnog broja ) 1 , 0 ( x . Raunamo:

0 | |
)! 1 (
1
) 0 (
)! 1 (
) ( ) (cos
) (
)! 1 (
) ( (
1 1
) 1 (
1
) 1 (

+

+
=
+
+ +
+
+
+
m m m
m
m
m
x
m
x
m
x
a x
m
f

0 ) (
)! 1 (
) (
lim
1
) 1 (
=
+
+
+

m
m
m
a x
m
f
, za sve ) 1 , 0 ( x .

Naravno, pomou DAlembertovog kriterija smo mogli dobiti potpuniji zakljuak, odnosno
konvergenciju Taylorovog reda za sinus funkciju za sve realne brojeve:

1 0
2 ) 1 2 (
1
lim | | lim
2 ) 1 2 (
| |
2 1
2
)! 1 2 (
)! 1 2 (
1
1 2
1 2
< = =
+
=
+
= =

+

+
+

+
L
n n
x
a
a
n n
x
a
a
n
n
n
n
n
x
n
x
n
n
n
n
.


ZADACI ZA VJEBU


444. Pokai da za Taylorov red funkcije ) 1 ln( + = x y oko toke 0 = a vrijedi formula:

........
4 3 2 1
) 1 ( ) 1 ln(
4 3 2
0
1
+ + =
+
= +

=
+
x x x
x
n
x
x
n
n
n
, za sve 1 1 < x .


445. Pokai da za Taylorov red funkcije x y tg arc = oko toke 0 = a vrijedi formula:

........
7 5 3 1 2
) 1 ( tg arc
7 5 3
0
1 2
+ + =
+
=

=
+
x x x
x
n
x
x
n
n
n
, za sve 1 1 x .

446. Dokazati konvergenciju Taylorovog reda funkcije ) 1 ln( + = x y oko toke 0 = a :
i) koristei DAlembertov kriterij;
ii) koristei Teorem 13.


447. Odrediti trei Taylorov polinom ) (
6
x T oko 0 = a za funkciju
2
3 sin x y = .

448. Odrediti Taylorov polinom ) (
4
x T oko 0 = a za funkciju x y
2
cos = .

449. Izraunati ocjenu greke za aproksimaciju ) 1 ( 1 cos
4
T .

450. Dokazati konvergenciju Taylorovog reda funkcije x y tg arc = oko toke 0 = a :
i) koristei DAlembertov kriterij;
ii) koristei Teorem 13.

451. Razviti u Taylorov red oko 0 = a funkciju
3
x
e y = .


6. Primjena derivacija (sa svim korekcijama)

125

452. Izraunati ocjenu greke za aproksimaciju )
2
1
(
2
1
tg arc
2
T .

453. Pokai da za Taylorov red funkcije ) 1 ln( x y = oko toke 0 = a vrijedi formula:

........
4 3 2 1
) 1 ln(
4 3 2
0
1
=
+
=

=
+
x x x
x
n
x
x
n
n
, za sve 1 1 < x .