ATATRKN SAMSUNA IKII

BLM 7
M.KEMAL VAHDETTN M SET?
MUSTAFA KEMAL KMLER NASIL NERD
MUSTAFA KEMAL PAANIN BR DEVLET GREVYLE
ANADOLUYA GNDERLMES N AYLARCA YAPILAN GZL
HAZIRLIKLAR
TARH AYDINLATIYORUZ
MUSTAFA KEMAL PAA'NIN ORDU MFETTLGNE
ATANMASINDA, DNEMN YAZIMA KURALLARI GEREG
OSMANLI HARBYE NEZARETNN (MLL SAVUNMA
BAKANLIGI), ERKANI HARBYE UMUMYE RYASETNN
(GENELKURMAY BAKANLIGI), DAHLYE NEZARET'NN
(LER BAKANLIGI), SADRAZAM VE HEY'ET VKELA'NIN
(BAKANLAR KURULU) OLURLARI VE PADAHIN ONAYI
GEREKYORDU. BU DURUMDAN, BAKENTTE KONTROL
ELLERNDE BULUNDURAN GAL KUVVETLER
KOMUTANLIGINI DA HABERDAR OLMASI SZ KONUSU D.
DAHLYE NAZIRI (LER BAKANI) OLARAK BULUNAN
MEHMET AL BEY, SMAL FAZIL PAANIN AKRABASI D.
MUSTAFA KEMAL'N YAKIN ARKADAI AL FUAT (CEBESOY)
PAA'NIN BABASI OLAN SMAL FAZLI PAA, MEHMET AL
BEY'N MUSTAFA KEMAL PAA LE GRMESNE ARACILIK
ETT.
SMAL FAZIL PAA, MEHMET AL BEY LE YAPTIGI
GRMEDE MUSTAFA KEMAL'N TTHATI OLMADIGINA
DAR TAAHHTTE BULUNDUKTAN SONRA, BR AKAM
KUZGUNCUK'TAK EVNE DAVET EREK TANIMALARINA DA
VESLE OLDU
BU DAVETTE MUSTAFA KEMAL PAA, MEHMET AL BEY
ZERNDE SON DERECE Y BR ZLENM BIRAKMI VE
KENDSNE HER TRL YARDIMDA BULUNULACAGI VAADN
DE ALMITI.
MEHMET AL BEY DE MUSTAFA KEMAL'N MFETT
OLARAK ANADOLU'YA GNDERLMES N BAKANLIGI
TARAFINDAN HKMETE SUNULACAK GEREKELERN
NELER OLABLECEGN ARATIRMAYA BALADI.
BU YOGUN FAALYETLER ESNASINDA MUSTAFA KEMAL PAA,
BAHRYE NAZIRI AVN PAA LE DE GRMELERDE
BULUNDU; MEHMET AL BEY VASITASIYLA L'DEK
EVNDE BRKA DEFA BR ARAYA GELEREK DOSTLUKLARINI
LERLETT. AVN PAA, O SIRADA HARBYE NAZIRI BULUNAN
AKR PAANIN DAMADI BULUNMAKTAYDI. MUSTAFA KEMAL
PAA, BU ARKADAI VASITASIYLA HARBYE NAZIRI'NIN DA
GVENN KAZANDI
BU TAYNDE MEHMET AL BEY'N ROL OLDUGU GB, AVN
VE AKR PAALARIN DA ETKS OLDU.AL FUAT PAA,
DAMAT FERT LE MEHMET AL BEY'N ARASININ BU
TAYNDEN SONRA AILDIGINI VE MEHMET AL BEY'N BR
DAHA KABNELERE GREMEDGN BELRTR.
SAMSUN OLAYLARI ZERNE ANLAIK (TLAF)
DEVLETLERCE SIKITIRILAN STANBUL HKMET ZM
YOLU ARAMAYA KOYULDU. RAUF BEYN ANILARINA GRE,
BABAKAN, LER BAKANI'NI AGIRIR, SORUNA ZM
GETRMESN STER.
M. AL BEY DE "ORAYA MUSTAFA KEMAL PAA'YI
GNDERELM" DER. BU KONU DAHA SONRA YAPILAN
ARATIRMALARDA DA ELE ALINMITIR. MESELA, DAVD
FROMKN BATILI GZ LE OLAYLARA YAKLAARAK, BU
SIRADA BTN GELMELERN MUSTAFA KEMAL PAA'NIN
LEHNE OLDUGUNU FADE EDER.
MUSTAFA KEMAL'N MFETTLK N SAMSUN
YOLCULUGUNUN AYNI ZAMANDA XX. YZYILIN EN BYK
POLTK YOLCULUGU OLDUGUNU BELRTR.
MEHMET AL BEY DEVAMLA "BU BURADA, BABIAL'DE
YOLUNA KONAMAZ, ASAYN BOZULDUGU BLGEYE BU
DAVANIN HAKKINDAN GELEBLECEK; TECRBEL BR
AHSYET GEN YETKLERLE GNDERMEK LAZIMDIR.
MEVCUT KUMANDANLAR ARASINDA BU VASIFLARA HAZ
OLARAK HATIRAMA GELEN MUSTAFA KEMAL PAA'DIR"
DER.
BABAKANLA (SADRAZAM) TANIMALARI DA SAGLANDI.
AKR PAANIN BELRTTGNE GRE BABAKANIN UYGUN
GRMESYLE BU GREV M. KEMAL'E VERLD.
MUSTAFA KEMALN ANADOLUYA GNDERL BU
EKLDE OLMUTUR.
ARTIK STANBULDA
H BR EY YAPILAMAZDI
Evet stanbul'da artk hibir yey yaplamazd. stanbul'da
beklenecek bir yey yoktu. Btn kaplar alnmyt. Btn
duvarlara bay vurulmuytu. imdi son yolculuga kma,
kapanlan bu kaleyi saran hendegi atlayarak kpry bulmak
ve artk sonu belirsiz bile olsa nne kacak yolara dalmak,
bir daha arkaya bakmamak lazmd. Bunu yapacakt. Ancak
kprnn kurulmasn bekliyordu.
evket Sreyya Aydemir Atatrk'n evine arada bir yaplan
basknlar yu yekilde anlatyor:
Rauf Beyle ikinci katta perdeleri daima inik odada
oturuyorlard. Yaver Cevat Abbas birden odaya gidi. Bir
talyan asker kolunun kapya dayandgn, hatta eve
girdiklerini haber verdi. Zaten karyk giden iyler iinde
sinirleri gergindi. Birden parlad:

Ne demek? Ne ister bu.agr bana onlarn bayn.
Mtareke devrinin o pis yerli tercman tiplerinden bir
Ermeniyi peyine takan talyan Karabiniyer devriye
kumandan, yar kstah, yar rkek odann kapsnda
grnd:
Kolonel..
Ne Koloneli be. Ben generalim!
Yerinden frlayan Mustafa Kemal'in bu yle bir grleyiyiydi
ki, o pis tercman ayagn kapdan dyar atarak, ne
yapacagn, ne diyecegini yayran devriye kumandannn
glgesine saklanmaya alyyordu. Arkasndaki yaverin bir eli
tabanca cebindeydi. Onun bu kararl heybeti nnde, bir grev
yapmaya m geldigini, yoksa bir tuzaga m dyrldgn
tayin edemeyen talyan devriye kumandan da geri ekilir.
Mustafa Kemal yeniden grler:
Gidin buradan, kn. Ben Kont Sforza ile konuyurum.
Kont Sforza talyan sefiriydi. Ne Mustafa Kemal Kont
Sforza'y tanrd, ne Kont Sforza ile konuyacag vard. Fakat
talyan devriyesi komutan, bu hakim, kendinden emin ve
kumanda etmeye alymy insann karysnda sarslr. rkek
hareketlerle selam verir. Dner. Arkasnda kendi glgesine
sgnmy tercman ile merdivenleri iner. Kapdaki askerlerini
toplayp eker gider. (evket Sreyya Aydemir, Tek Adam
Mustafa Kemal, 1881-1919, 1. Cilt, Remzi Kitabevi, 12. basm,
stanbul, 1991, s.390-391)
Meger bu devriye evi arayacakmy. Onlara Mustafa Kemal'in
Halep'ten getirdigi Ermeni ocugunu evinde sakladg haber
verilmiy.
Mustafa Kemal yarn ne olacagn bilemiyordu.
Gidenler gene dnebilirlerdi. Hatta yalnz onlar da degil,
ngiliz askerleri, Fransz askerleri, Hintliler, Madagaskarllar
ve kim bilir Allahn hangi belalar, evi kuyatrlar, evi
basabilirlerdi.
Hem de bu sefer evde Ermeni ocugu aramaya bile bay
vurmadan, dpedz kaplar tekmeleyerek, camlar krarak ve
kim bilir daha ne haltlar ederek onu yaverinin, sofalara,
merdivenlere ygnla nanesini, kz kardeyinin nnde nlerine
katabilirlerdi, Anafartalar kahraman, o yz bin kiyiye, hep bu
gnleri grmemek iin bir anda lm emretmiy gen zafer
kartaln, kozmopolit Beyoglu sokaklarnda srkler gibi
gtrebilirlerdi.
Haydi buna tahamml etmez diyelim. Kendine el
dokundurma diyelim. Elbet dokundurmazd da. Ama evde
nihayet iki askerdiler kendisi ve yaveri. Geri ateyler iinde
piymiy insanlardlar. Ama nihayet iki tabanca, iyte o kadar!
Hem birka sefil ngilizin, Franszn, talyann veya Hint
Gurkhasyla Madagaskar yar zencisinin lm pahasna olsa
da, kendisi de ldkten sonra bu bir Pirus zaferi olmaz myd?
Devriyeler gittikten sonra Rauf Beyle biraz oturdular
Kahveler sessizlik iinde iildi. Galiba iy, artk sona gelmiyti.
Bu nc basknd. Bir talyan ve Bir ngiliz baskn
Akaretler'deki evde. Bir de yimdi iyli'de. Ama Yarn? Fakat
niin yarn? Belki yimdi belik bu gece? (evket Sreyya
Aydemir, Age s. 391)
SMAL FAZIL PAA
Atatrk'n tayininde Ali Fuat Cebesoy'un babas smail Fazl
Paya'nn katks byk olmuytur. Bu durum Ali Fuat
Cebesoy'un hatralarnda yyle anlatlr :
"zntlerimi, ruhi yorgunluumu hafifleten bir mektup aldm. Babam
smail Fazl a!adan geliyordu. stanbul"da braktm irtibat zabitleri
binba! #ahsin $e karde!im yzba! %li Beyler tarafndan !ifre ile
$erilmi!ti. &ektup, zmir"in i!galinden ' gn e$$el yazlm!t. &ustafa
(emal a!ann geni! salahiyetlerle ) n*u ordu mfetti!liine tayininin
kat"ile!tiini $e bu gnlerde $azifesi ba!na hareket ede*eini haber
$eriyordu.
+amat Ferit a!a karakterini ta!yan, hi'bir hkmet, &ustafa (emal
a!a gibi byk i!ler ba!ara*ak kabileyette bulunan $e 'ok !erefli bir
maziye malik olan mmtaz bir !ahsiyeti %nadolu"nun 'te ikisi kadar $asi
bir mntkasna ordu mfetti!i sfatyla geni! salahiyetlerle g,nderemezdi.
-yle ise bu tayin nasl yaplabilmi!ti. Bundan e$$elki fasllarda
stanbul"daki temaslarmdan bahsederken &ustafa (emal a!ann
%nadolu"da me$ki $e !erefiyle mtenasip bir $azife almaya 'al!a*an,
mmkn olmad taktirde her trl sfat $e salahiyetlerden azade olarak
%nadolu"ya ge'e*eini $e buna dair $erdiimiz m!terek kararlar
anlatm!tm. Babam smail Fazl a!a ile &ehmet %li Beyin kendisine
yardmda buluna*aklarn i!aret etmi!tim.
. &art /)/) da iktidara gelen +amat Ferit a!a kabinesine osta $e
#elgraf 0azr sfatyla giren &ehmet %li Bey, faaliyete ge'mi!, yeni
1adrazama a!a"nn meziyetlerinden s,z a'arak bir $azife tayini
hususunda ri*ada bulunmu!tu. Fakat o zamanlar padi!aha, +amat Ferit
a!a"ya, 2rriyet $e tilaf Frkas liderlerine garip bir $ehim arz olmu!tu.
ttihat $e #erakki Frkas erkann tekrar i! ba!na ge'mek maksadyla
gizliden gizliye faaliyete ba!ladklarn $e hkmeti de$irmek i'in
hazrlandklarn $ehmediyorlard. 2erkesten !pheleniyorlar, hamiyeti,
$atanper$er bir 'ok de$let ri*alinin, gen' $e gzide kumandanlarn ikaz
edi*i s,zlerini $e muka$emet te!ebbslerini bu $ehmin g,zl altndan
g,ryorlard. "%*aba bu da ittihat'mdr3" diye tela! $e endi!eye
kaplyorlard. &illetle beraber olmay bir ne$i ihtilal manasna
alyorlard. !te bu zihniyet kar!snda &ehmet %li Bey ne kabine
arkada!larna $e ne de frka liderlerine derdini anlatamyor, fikrini kabul
ettiremiyordu.
ngilizlerin tazyik $e protestolarn artrdklar, arkas bir trl
kesilmeyen lzumlu lzumsuz !ikayetlere ba!ladklar gnlerde bunalan
+amat Ferit a!a esasen ge'inemedikleri 4emal Beyin yerine kendine
yardm edebile*ek mte!ebbis $e dirayetli bir +ahiliye 0azr aram!t.
2rriyet $e tilaf Frkas erkan i'inde herkesin itimat $e emniyetin
kazanm! olan &ehmet %li Beyi 5 nisan /)/) da bu makama getirmi!ti.
6imdi &ehmet %li Bey frsat kolluyor, mnasip bir zamann zuhurunu
bekliyordu. 7ski ri*alarn tekrarlaya*akt. Babamn bana bilahare
%nkara"da anlattna g,re, eer milli hareketler 6arkta $e orta
%nadolu"da inki!af ederse 8arpta da mlki $e askeri $azifeleri
birle!tirerek bir ordu mfetti!lii ihdasn $e bu $azifeye benim tayinimi
d!nm!t. Fakat bundan e$$el &ustafa (emal a!ann tayini meselesi
geliyordu. &ehmet %li Bey, pa!a ile (uzgun*ukta ba!layan muarefesine
de$am etmi!, 6i!lideki e$ine de sk sk gitmi!ti. Bir defasnda da Bahriye
0azr %$ni pa!ay beraberinde g,trm!t.
Bir gn stanbul"daki i!gal ku$$etleri kumandanl, sadaret makamna
mhim bir rapor $ermi!ti. 1amsun $e ha$alisinde, asayi! bozulmu!tu.
#rkler 9um k,ylerine te*a$z ediyorlard :;<. 7er bu te*a$zler derhal
$e messir bir !ekilde durdurulamazsa $e =smanl 2kmeti bundan
a*izse, kendileri i!e mdahale ede*eklerdi. 6iddetli bir lisanla kaleme
alnan rapora bir de dosya eklenmi!ti.
+amat Ferit a!ann etekleri tutu!mu!, +ahiliye 0azrn 'ararak
malumat istemi!ti &ehmet %li Bey frsatn geldiine kan olarak, i!gal
ku$$etleri kumandanlnn raporunu teyit etmi! $e daha da ileri giderek
bu mntakadaki asayi!sizliin her an artmas beklendiini s,ylemi!ti.
%ralarnda !u muha$ere ge'mi!ti>
? 1kunun bir an e$$el iadesi !arttr. %ksi taktirde tilaf de$letleri i!e
mdahale ede*eklerdir. Bunun fena neti*eler dourmas ihtimali $ardr.
1iz +ahiliye 0azr olarak ne d!nyorsunuz@3
?2adise mahalline geni! salahiyetli, muktedir bir zat g,ndermek pek
mnasiptir. stanbul"dan halli m!kldr.@
?&esela kimi ta$siye ediyorsunuz3@
?2atrma &ustafa (emal a!a geliyor.@
+amat Ferit a!a bu ad duyun*a biraz duralam!t. &ehmet %li Bey
s,zlerine de$am ederek ?mlkiye amirlerinin $aziyete hakim
olamaya*aklarn, fakat mlki $e askeri idareler birle!tirilerek ba!na
hkmete taraftar, !ayan itimat gen' $e enerAik bir kumandan getirilirse
asayi!in dzelebile*eini $e artk ngilizlerin de bir !ikayete haklar
kalmaya*an@ mnasip bir !ekilde izah etmi!, iknaa mu$affak olmu!tu.
%n*ak 1adrazam daha e$$el (emal a!ay bir defa g,rmek huyunu,
suyunu anlamak, ondan sonra karar $ermek istiyordu. (im bilir belki de
hakknda tahkikat yaptra*ak $eyahut dier frka erkannn mtalaalarn
sora*akt.
&ehmet %li Bey, Ferit a!adan ayrlr ayrlmaz doru*a (uzgun*uktaki
yalya ko!mu!. 1adrazam ile aralarnda ge'en muha$ereyi babama aynen
nakletmi!ti.
MUSTAFA KEMAL DEVREDE
artlarn oluytugu bu ayamada M. Kemal devreye giriyor,
ancak bu grevi Hkmetten etkin bir takm yetkilere havi bir
yekilde koparmak gerekiyordu.
Mustafa Kemal Paya'nn ordu mfettiyligine atanmasnda,
dnemin yazyma kurallar geregi Osmanl Harbiye
Nezaretinin (Milli Savunma Bakanlg), Erkan Harbiyei
Umumiye Riyasetinin (Genelkurmay Baykanlg), Dahiliye
Nezareti'nin (iyleri Bakanlg), sadrazam ve Hey'eti
Vkela'nn (Bakanlar Kurulu) olurlar ve Padiyahn onay
gerekiyordu.
Bu durumdan, baykentte kontrol ellerinde bulunduran iygal
kuvvetleri komutanlgn da haberdar olmas sz konusu idi.
Nitekim, Mustafa Kemal Paya'nn bu greve gelmesine,
kendisinin ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Almanya karyt
olmasndan dolay ngiltere, Padiyah ve Damat Ferit
Hkmeti'nin kary kmas sz konusu olamazd.( Atatrk'n
bu alandaki raporlar iin bkz: gdemir, I/149- 155, 156-160;
Atatrk'n Sylev ve Demeleri (ASD), c.IV,s.1-8.)
Brakyma sonras ilkeli davranan Mustafa Kemal
ngiltere'ye kary bir tutum da taknmamyt. (Kinross, s. 231;
Avcoglu (1974), I/121 v.d.; 1aeschke , s. 98 v.d., Tansel, I/82.)
Padiyah ve Hkmete yetenekli, gl ve vatansever olarak
tannyordu. (Tansel, I/86.) Bu adan olumlu bir durum vard.
Yaplacak yey Hkmete nerilmek ve gerekli olan brokratik
iylemleri yaptrabilmekti. Zaten daha nce bu tr grevler de
nerilmiyti. Fakat M. Kemal tasarladg zamanlama
oluymadgndan grevi kabul etmemiyti. ("Atatrk" mad.
Ans. I/372; Bayur, I/259; Akyin, s. 132; Atay, s. 98 v.d.
Bykoglu, s. 34.)
Zaten grev verilmesi gereken ve boyta olan kurmaylar
arasndayd. yte M. Kemal bu noktada iyi olacagna
brakmad. Bizzat dolay ve dolaysz ilgilendi. Araya dostluklar
( Atatrk'n Anadolu'ya gnderilme olaynda iliykilerin
kurulma ve saglanmasnda en yakn tank Ali Fuat Paya'dr.
Olay inceleyen tm yaptlar, Cebesoy'un "Milli Mcadele
Hatralar"ndan yararlanmylardr. Hemen hemen tm
anlatmlar bu alymaya dayanmaktadr. Bkz. 34 v.d.)
yaknlklar kurarak dolayl da olsa mfettiylik konusu ile
ilgilendi. ( Ali Fuat Paya, Milli Mcadele Hatralar, stanbul
1953,s.34 v.d.)
Yukarda izah ettigimiz gibi Dahiliye Nazr (iyleri Bakan)
olarak bulunan Mehmet Ali Bey, smail Fazl Payann akrabas
idi. Mustafa Kemal'in yakn arkaday Ali Fuat (Cebesoy)
Paya'nn babas olan smail Fazl Paya, Mehmet Ali Bey'in
Mustafa Kemal Paya ile grymesine araclk etti. (Ahmet
Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim,
c.I, stanbul 1970,s.30;ayrca bk. 1aeschke , Ayneser,s.101.)
smail Fazl Paya, Mehmet Ali Bey ile yaptg grymede
Mustafa Kemal'in ittihat olmadgna dair taahhtte
bulunduktan sonra, bir akyam Kuzguncuk'taki evine davet
erek tanymalarna da vesile oldu. (Rauf Orbay, Cehennem
Degirmen - Siyasi Hatralarm, c.I, stanbul 1993, s. 34-35.)
Bu davette Mustafa Kemal Paya, Mehmet Ali Bey zerinde
son derece iyi bir izlenim brakmy ve kendisine her trl
yardmda bulunulacag vaadini de almyt.(Ali Fuat Cebesoy,
Ayn eser, s. 34-35.) Mehmet Ali Bey de Mustafa Kemal'in
mfettiy olarak Anadolu'ya gnderilmesi iin bakanlg
tarafndan hkmete sunulacak gerekelerin neler
olabilecegini araytrmaya baylad.
Bu yogun faaliyetler esnasnda Mustafa Kemal Paya, Bahriye
Nazr Avni Paya ile de grymelerde bulundu; Mehmet Ali
Bey vastasyla iyli'deki evinde birka defa bir araya gelerek
dostluklarn ilerletti. Avni Paya, o srada Harbiye nazr
bulunan akir Payann damad bulunmaktayd. Mustafa
Kemal Paya, bu arkaday vastasyla Harbiye Nazr'nn da
gvenini kazand. (Selek, s. 208 v.d.; 1aeschke, s. 101; Ulug, s.
36; Akyin, s. 287.)
Bu tayinde Mehmet Ali Bey'in rol oldugu gibi, Avni ve akir
Payalarn da etkisi oldu. (Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 60, 62;
Falih Rfk Atay, Atatrk7n Bana Anlattklar, s.
106;1aeschke, Ayn eser,s.101.) Ali Fuat Paya, Damat Ferit ile
Mehmet Ali Bey'in arasnn bu tayinden sonra aldgn ve
Mehmet Ali Bey'in bir daha kabinelere giremedigini belirtir.
(Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 64. , Tevfik Bykloglu, Atatrk
Anadolu'da 1919-1921, Kent Basmevi, Ekim 1981, s. 33)
yte bu izah edilen temaslarn sonunda Mustafa Kemal
Paya'nn Anadolu'ya ordu mfettiyi olarak gnderilmesi uygun
grld. (Hsamettin Ertrk, Milli Mcadele Senelerinde
Teykilat- Mahsusa, ATASE Baykanlg ktpahnesi, s. 88 vd.)
Nitekim Rza Tevfik'in Parti Merkezinde "Anafartalar
Kahraman Mustafa Kemal'in Istanbul'da Merkez
komutanlgna getirilmesi" nerisi de (Selahattin Tansel
Mondrostan Mudanyaya.1.s.227) Hrriyet-i tilaflarn
Paya'ya kary yumuyamaya baylamalarnn gstergesidir.
Bilindigi gibi bu bakanlar Hrriyet ve tilaf Partiliydiler.
ttihatlara, Enver ve Alman yanllarna karyydlar. M.
Kemal, bunlarn bu zelliklerinden yararlanmasn ok iyi
bilmiyti. (Tansel, I/231.)
Samsun olaylar zerine Anlayk (tilaf) Devletlerce
skytrlan stanbul Hkmeti zm yolu aramaya koyuldu.
Rauf Beyin anlarna gre, Baybakan, iyleri Bakan'n agrr,
soruna zm getirmesini ister. M. Ali Bey de "Oraya Mustafa
Keml Paya'y gnderelim" der. (evket Sreyya Aydemir Tek
Adam s.401)
Bu konu daha sonra yaplan araytrmalarda da ele alnmytr.
Mesela, David Fromkin batl gz ile olaylara yaklayarak, bu
srada btn geliymelerin Mustafa Kemal Paya'nn lehine
oldugunu ifade eder. Mustafa Kemal'in mfettiylik iin
Samsun yolculugunun ayn zamanda XX. Yzyln en byk
politik yolculugu oldugunu belirtir. (Bk., Barya Son veren
Bary, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul 1994, . 404.)
Mehmet Ali Bey devamla "Bu iy burada, Babali'de yoluna
konamaz, asayiyin bozuldugu blgeye bu davann hakkndan
gelebilecek; tecrbeli bir yahsiyeti geniy yetkilerle gndermek
lazmdr. Mevcut Kumandanlar arasnda bu vasflara haiz
olarak hatrama gelen Mustafa Kemal Paya'dr" der. (Rauf
Orbay'n hatralarndan Yakn tarihimiz c.2.s.401) Baybakanla
(Sadrazam) tanymalar da sagland. akir Payann belirttigine
gre Baybakann uygun grmesiyle bu grev M. Kemal'e
verildi.
Bu tayini, Osmanl padiyah Vahidettin'in 30 Nisan 1919
tarihli irade ile tasdik etmesi, hkmdarn Mustafa Kemal
Paya'nn yahsndan hi yphelenmedigini gstermek
bakmndan ok manaldr.
Veliahtlgnda, birlikte yaptklar Almanya seyahatinde ve
mtareke devrinde stanbul'da kendisiyle yaptg
konuymalarda (Ali Seyfi Tlmen, Basn derlemelerine gre,
Mustafa Kemal Paya, mtareke devrinde 15 Kasm 1918, 29
Kasm 1918, 20 Aralk 1918 ve 15 Mays 1919 gnlerinde
olmak zere drt defa Vahidettin'le konuymuytur.)
Vahidettin'de Mustafa Kemal Paya'nn kendisine bagllgn
sarsacak bir intiba uyanmamy oldugu da kabul olunabilir.
Aksi takdirde bu tayini tasvip etmeyecegi muhakkaktr. Bir
dergide (Byk Cihad, 3 Agustos 1951, say 21.) Mustafa
Kemal Paya'nn 9. Ordu Mfettiyliginde "Zat hazreti
padiyahnn yahsi nfuzu ve kati arzusuyla" tayin edilmiy
olduguna dair yaynlanan bir vesika, yimdilik resmi aryiv
vesikalaryla teyide muhta olmakla beraber, dikkate alnmas
gereken yeni bir sebep olarak yer almy bulunmaktadr.
(Tevfik Bykloglu, Atatrk Anadolu'da 1919-1921, Kent
Basmevi, Ekim 1981, s. 99-100.)
ORDU MFETTLG
Mustafa Kemal Paya'nn Samsun'a ky ve Milli Mcadele
hareketin ateylemesine bir yerde nemli bir basamak teykil
eden ordu mfettiyligi grevi bu grevle ilgili olarak
gerekleytirdigi faaliyetler bugne kadar eyitli araytrmalar
konu olmuytur.
Hayat boyunca Trk milleti ugruna yaptg mcadelelerden
dolay, hakl olarak milletinin bagrnda nemli yer etmiy olan
Mustafa Kemal Payann en nemli zelliklerinden biri baskya
boyun egmeyen bir kiyilige sahip olmasdr. Byle bir kiyilik
yapsna sahip olan Mustafa Kemal Paya'nn 30 Nisan 1919
tarihinde atandg ordu mfettiyligi grevi son derece nem arz
etmektedir.
Enver Paya'nn Birinci Dnya Savay iinde Ordu'yu
genleytirdigini, binden fazla yayl subay emekliye ayrmytr.
Bu unsurlar, Ateykes'ten sonra toparlanmaya alymylar,
stanbul'da "Askeri Nigehban Cemiyeti" adyla Anadolu
harektna kary bir rgt meydana getirmiylerdir :Askeri
Nigehban Dernegi, Ege'de Yunan iygaline kary etelerin
kuruldugu ve ordu birliklerinin bunlar koruyup geliytirmeye
bayladg dnemde bir bildiri yaymlamy, ordu'nun subaylar
ete savaylarna katlmy olamayacagn ileri srmytr.
(Alemdar, Trke stanbul, 7 Temmuz 1919)
Bundan daha nce, savay yllar iinde rtbeler kazanmy
subaylarn bu rtbelerinin indirilmesi yolunda abaya
giriyilmiytir. Mustafa Kemal'in 9. ordu Birlikleri
Mfettiyligi'ne atanmasndan bir gn nce kdam gazetesi,
rtbeleri inecek subaylarla ilgili bir liste yaymlanmytr.
Bunlar, Fevzi Paya (akmak), Mahmut Kmil Paya, Vehip
Paya, Mersinli Cemil Paya, Mustafa Kemal Paya, Ali hsan
Paya, Kazm Karabekir ve Kazm Payalarla Yusuf zzet
Paya'dr. Habere gre, diger bazlaryla birlikte Mustafa
Kemal'in rtbesi de albaylga inecektir. (mer Sami Coyar,
"1919 da Mustafa Kemal ve stanbul Basn", Milliyet, 23
Mays1968.) Hkmet, bu tasar zerinde durmuy ancak
uygulamaya gememiytir.
Hkmet, Ordu'yu zapt ve rapt altna alabilmek iin 1919
Haziran baylarnda yeni bir rgtlenmeye gitti. Ordu'yu 9
kolordu blgesine ve bunlar da 3 mfettiylige ayrd. 5
Haziran'da kolordulara bildirilen talimata gre, mfettiyler ve
kolordu komutanlar mlkiye memurlarna da emir vermeye
yetkili klnyordu. (Cebesoy, age,s.523.)
Harbiye Nezareti, 1. ordu ve Yldrm Birlikleri
Mfettiylikleri'ne gnderdigi yazda hemen greve
baylamalarn ayn gn emrediyordu. (HTVD,say 4, ves.76.) 1.
Ordu Birlikleri Mfettiyligi'ne Genelkurmay Baykan Fevzi
Paya 14 Mays'ta atanmyt. (TV, 3549; Alemdar, leri, 15 Mays
1919.)
Mfettiylik karargh stanbul'dayd. 2. Ordu Mfettiyligi
Merkezi Konya'da bulunuyordu ve mfettiy daha nce
Yldrm Birlikleri Mfettiyligi blgesine bakacak olan
Mersinli Cemal Paya'yd. Bildigimiz gibi 3. ordu Mfettiyi de,
30 Nisan'da "9. Ordu Ktaat Mfettiyi" nvanyla geniy
yetkilerle atanan Mustafa Kemal Paya'dr.
Mustafa Kemal Paya'nn ve ksmen Cemal Paya'nn orduyu
savunmaya hazrlama, silahlar teslim etmeme ve hkmeti
dinlememeye baylamalar zerine hkmet, 29 Temmuz'da
ordu mfettiylerine verilen yetkileri kaldrd ve mfettiylikler
komutanlklara dnytrld. (Zeki Sarhan, Kurtuluy
Savay'na kili ktidar, Kaynak Yaynlar, s.73)
Mtareke Dnemi'nde kurulan ordu mfettiylikleri ierisinde
yphesiz en nemlisi IX. Ordu Mfettiyligi idi. Bu mfettiylik
gerek ordunun yeniden teykilatlanmas meselesinde, gerekse
lkenin kurtarlmasnda byk rol onayacak olan Mustafa
Kemal Paya'nn uhdesinde bulunmasndan dolay nemli idi.
(Ordu mfettiylik teykilat hk. Geniy bilgi iin bk. Zekeriya
Trkmen, ayn eser,s.102-112.)
Yoksa IX. Ordu Kt'alar Mfettiyligi Mustafa Kemal Paya
iin hazrlanmy zel bir grev degildi. Mustafa Kemal Paya'ya
daha nceleri de bu tr grevler nerilmiy fakat, tasarladg
zamanlama oluymadgndan bu grevi kabul etmemiyti.
("Atatrk", A, c. I, s. 732.)
stanbul'da gerekleytirilen bir dizi grymelerden sonra
Mustafa Kemal Paya, 30 Nisan 1919 tarihli iradei seniyye yani
padiyah tarafndan onaylanan atama belgesi ile IX. Ordu
Ktalar Mfettiyligi'ne tayin olundu. (Baybakanlk Osmanl
Aryivi Babali Evrak Odas (BOA, BEO), Habiye Giden nr:
342765; BOA, Dut, nr.68/11.)
1 Mays 1919 Gn Damat Ferit Mustafa Kemal'i davet etti.
Ona kendi eliyle ay ikram edecek kadar yaknlk gsterdi.
(Tark Mmtaz Gztepe s.180) Ferit Paya, toplantya nihayet
verirken Mustafa Kemal Payann elini hararetle skmy ve :
"Tanytgmza memnun oldum. Sizin gibi mtemayiz, gen ve
kymetli kumandanlara ok ihtiyacmz olacak." Demiyti. Bu
szlerden msbet bir intiba edindigi sarahaten anlaylmyt.
( Ali Fuat Cebesoy, Age s. 62)
Bununla beraber, damat Ferit, yanly bir anlamaya meydan
vermemek iin ngiltere eliligi bay tercman Ryan'a Mustafa
Kemal'in zellikleri hakknda bilgi verdigi gibi o srada
Genelkurmay karargahnda grevli buluna Fevzi (akmak)
Paya da bir ngiliz subayna Mustafa Kemal Paya'nn ittihat
olmadgn syleyerek gven telkin etti. (Gn.Kur.ATASE
Aryivi: 1-1 Kls: 11, Ds: 164, F.76, 76-1;ayrca bk. Tevfik
Bykloglu, Atatrk Anadolu'da (1919-1921), Ankara 1959,
s.12)
M.Kemal'in Samsun'a gnderilmesine karar verilmeden nce
ngiliz yetkililerine danyldg kesin. Bilindigi gibi Baybakan D.
Ferit ngilizler'e danymadan hibir kararda bulunmuyordu.
Ferit Payayla grymesini ngiliz yetkilisi
Ryan yyle anlatyor:
"Trk Hkmeti ilkbaharn baynda dzenin, merkezi denetim
altnda daha iyi yrtlmesi amacyla belli llerde genel
mfettiylikler kurdu. Bunlardan ilki ve byk olaslkla bu
greve tek atama M. Kemal'di. (Burada bir yanlylk var.
"Yldrm Ktalar Mfettiyligi" 28.12.1918'den beri Konya'da
bulunuyordu.
Bu greve Mersinli Cemal Paya atanmyt. 14.5.1919 tarihinde
ise "Birinci Ordu Ktalar Mfettiyligine" M. Fevzi Paya
atanmyt.) Paya, znde eysiz bir askerdi. Fakat bu zamana
dek gze batabilecek hibir siyasal rol oynamamyt. Aka
syleyebilirim ki, Damat Ferit Paya Nisan 1919'da genel
mfettiylik tasars hakknda benimle konuytugu zaman, M.
Kemal ad bana hibir yey anlatmamyt. Ben (.) Ferit'e bu
tasarnn akla uygunluguna kary kuykularm bildirdim.
Kendisi M. Kemal ile birlikte yemek yedigini, bagllg
konusunda ondan doyurucu gvence aldgn, kendisi de onu
yle bir subay ve grgl olarak kabul ettigini syleyerek bana
yeniden gvence verdi. Ferit'in bu tutumunun itenligine
inanyorum.
M. Kemal'in, Nisanda greve atanmasn kabul ettigi
zamandaki gerek dyncesi hakknda bir yargda bulunmak
ok zor oldugu gibi, dogrudan dogruya harekete getigi zaman
onun bu tutumunu snrlamak da olas degildi. nk ne
Trkiye iinde kk ve dagnk grevler yapan Anlayklar, ne
de dahas Sultann yardmyla da olsa hkmeti halk zerinde
olduka etkin oldugu bizzat denenmiy, olan M. Kemal'in
davetine kary ufak bir etki yapabilirlerdi." ( Baki z, Age s.
45-46)
Fevzi Paya (akmak)'n anlattklar Ryan'n kine denk
dymekte ve dogrulamaktadr. "ygal glerinin subaylar sk
sk yanma gelerek benden Samsun olay hakknda bilgi almak
istiyorlard. M. Kemal Paya'nn Almanlara ve Enver Payaya
kary oldugunu syleyerek yeni grevine gidince btn
bunlarn (dzensizlik olaylar) ortadan kalkacagn
anlatyordum. Bu nedenle M. Kemal'in hareketini destekliyor,
dahas abuklaytryorlard" (1aeschke, s. 108 v.d.,
Fevzi Paya'nn da tanklk ettigi gibi Ferit Paya, M. Kemal'e
grev veremden nce Ryan'a danyp, ngilizler'in gryn
almyt. Bkz. Tansel, I/232; T. Bykoglu, s. 35; Ulug, s. 38)diyor
Fevzi Paya.
Duruma baklrsa M. Kemal'in Samsun'a gnderilmesinde
ngilizler, Padiyah, Baybakan ve Hkmet anlayma ierisinde.
Bilerek, isteyerek ve bir yeyler bekleyerek gndermiyler.
(1aeschke, s. 111,113; Ulug,s.38) M.Kemal'i Anadolu'daki
olaylar bastracak gte gryorlar, bu grevi yerine getirmesi
iin gnderiyorlard. ( Baki z, Atatrk'n Anadolu'ya
Gnderiliy Olaynn yz, Can Yaynlar, 2. Bask, s. 46-47.)
Prof. 1aeschke, M. Kemal'in Samsun'a gidiy olayndan sz
ederek, "ngiliz Dyiyleri Bakanlg dosyalarnda bu konu
hakknda hibir yey yoktur; belki ngiltere Savay Bakanlg
dosyalarnda kimi bilgilerin bulunmas olasdr. Bununla
birlikte byle bir dosya almasna da gerek yoktu. nk
zamanyla Sultan'n ve Damat Ferit'in gvenini kazananlar
dogallkla ngilizlerin de gvenine layk grlmylerdi"
( 1aeschke, s.109.)
Prof. 1aeschke'nin yargsnda da grldg gibi M. Kemal
Samsun'a ngiliz (Tevfik Bykloglu, Atatrk Anadolu'da
1919-1921, Kent Basmevi, Ekim 1981, s. 99-100.) ve Saray'n
iybirligiyle, ortak karar ve tutumuyla gnderildi. M. Kemal
alykan ve yetenekli olarak biliniyordu.
Ayrca ngiltere ve Saray'n istedigi gibi Alman, ttihat ve
Enver Paya karytyd.
Bundan daha iyisini bulamazlard. M. Kemal'den Anadolu'da
filizlenen milli direniyleri bastrmasn bekliyorlard.
Bu nedenle byle zorlu bir komutan semiylerdi. (Baki z,
Age s. 46-47.)
ngilizlerin kuykular General Milne ile baylad.
TANER NAL