1.

Uvod
Potenciometrijska metoda zasniva se na mjerenju razlike potencijala izmeu
elektroda u elektrohemijskoj eliji kod ravnotenih uslova. Mjerenje se izvodi uz
proticanje veoma male struje kroz eliju, koja ne utjee znatno na stanje ravnotee na
elektrodama, tako da se ravnoteni uslovi odravaju, te se smatra da je takva struja
zanemariva. Oprema koja je potrebna za potenciometrijske metode je jednostavna i
jeftina. azlika potencijala se mjeri potenciometrom i voltmetrom, ili p!"metrom,
odnosno p#on"metrom.
Potenciometrija se primjenjuje kod potenciometrijskih titracija, kod kojih se u
elektrohemijsku eliju dodaje titraciono sredstvo koje rea$uje s ispitivanom
elektroaktivnom supstancom, %to se oituje u promjeni potencijala indikatorske elektrode.
Potenciometrijski se odreuju promjene slobodnih entalpija i konstanti ravnotee
hemijskih reakcija, vrijednosti aktiviteta i koeficijenta aktiviteta, te koncentracije
elektroaktivnih molekulskih vrsta
2. POTENCIOMETRIJSKI SENZORI
2.1. Potenciometrija i metode
Potenciometrijski senzori koriste ion"selektivne elektrode za prevoenje biolo%ke
reakcije u elektriki si$nal. &ednostavno reeno sastoje se od membrane koja sadri
imobilizirani enzim koji okruuje elektrodu za p!"metar $dje se kataliziranom
reakcijom nakupljaju ili apsorbiraju vodikovi ioni.
Potenciometrijska metoda se zasniva na mjerenju razlike potencijala izmeu
elektroda u elektrohemijskoj eliji kod ravnotenih uslova.
Mjerenje se izvodi uz proticanje veoma male struje kroz eliju, koja ne utie
znatno na stanje ravnotee ne elektrodama, tako da se odravaju ravnoteni uslovi.
azlika potencijala se mjeri potenciometrom i voltmetrom ili p!"metrom.
Potenciometrijska mjerenja provode se uz upotrebu dviju elektroda. 'aje%e je
jedna od njih referentna elektroda. Potencijal referentne elektrode ne ovisi o aktivitetima
aktivnih molekulskih vrsta u potenciometrijskoj eliji. (ato se potencijal referentne
elektrode tijekom mjerenja ne mijenja. )ru$a je elektroda indikatorska elektroda. 'jezin
potencijal ovisi o aktivitetu *koncentraciji+ jedne ili vi%e molekulskih vrsta u eliji.
Potenciometrijske tehnike se zasnivaju na praenju ravnoteno$ potencijala.
Slika 1. elija s elektrodnom parom
2.1.1. Indikatorke e!ektrode
#ndikatorske elektrode koje koristimo u potenciometriji dijelimo na temelju
razlike u nainu nastajanja razlike potencijala na dodirnoj povr%ini elektroda"rastvor.
azlika potencijala na dodirnoj povr%ini elektroda"rastvor posljedica je
elektrokemijske reakcije na povr%ini elektrode. Pritom nastaje razdvajanje naboja na
dodirnoj povr%ini, a time i razlika potencijala izmeu elektrode i rastvora.
, potenciometriji se koriste dvije vrste indikatorskih elektroda- metalne i
membranske elektrode.
.od metalnih elektroda je razlika potencijala na meufazi elektroda"rastvor
posljedica oksido"redukcionih reakcija na elektrodama, a kod membranskih elektroda je
to posljedica promjene slobodne entalpije reakcije prelaza iona putem ionske izmjene,
adsorpcije ili ekstrakcije.
'a metalnoj elektrodi se uspostavlja dinamika ravnotea izmeu metala i
nje$ovih iona u rastvoru, te se uspostavlja ravnoteni potencijal dat 'ernstovim izrazom-
M
M
M M
a
a
z
V
E E
z
z
+
+
+ = l$
/01 , /
/
$dje je- E
0
"standardni potencijal redoks"sistema, a
M
z2
i a
M
"aktivitet oksidirano$ i
reducirano$ oblika redoks"sistema metala.
3rzo uspostavljanje ravnotee izmeu metala i nje$ovih iona u vodenoj otopini,
pokazuju metalne elektrode cinka, bakra, srebra, kadmija, zlata, indija i ive, za koje se
kae da su metalne elektrode prvo$ reda. , metalne elektrode dru$o$ reda se ubraja
srebrena elektroda u kontaktu sa slabo rastvorljivim 4$5l. 6ivina elektroda slui kao
elektroda tree$ reda.
2.2. Ion"e!ektivne e!ektrode
.oristi se veliki broj membranskih elektroda koje omo$uavaju brzo i selektivno
odreivanje veliko$ broja kationa i aniona direktnim potenciometrijskim mjerenjem.
(bo$ visoke selektivnosti membranske elektrode se nazivaju ion"selektivne elektrode
*#78, en$l. #on 7elective electrode+.
9elika prednost #78"a je njihova selektivnost i vrlo brz odziv kod najmanje
promjene koncentracije ispitivano$ rastvora. Promjena p!, osim kod nekih iznimki,
ne$ativno utjee na tanost #78, %to se ne$ativno reflektira pri njihovoj praktinoj
primjeni.
:unkcioniranje ion"selektivnoh elektroda se bazira na selektivnosti prolaska
naelektrisanih vrsta iz jedne faze u dru$u %to dovodi do stvaranja potencijalne razlike.
.od #78, jedna faza je rastvor a dru$a je membrana *vrsta ili tena u noseoj matrici+.
Membranski potencijal 8
m
za ion i, naelektrisanje z
i
je-
r j
j
j
m
a
a
F z
RT
E
,
ln =
$dje je- a
j
; aktivitet aktivnih iona na jednoj strani membrane,
a
j,r
; aktivitet istih iona na dru$oj strani membrane,
z
j
; naboj aktivnih iona,
F ; :arade<eva konstanta *1=>?@ 5mol
"A
+,
R ; opa plinska konstanta *?.BA> &.
"A
mol
"A
+,
T ; temperatura *.+.
Pretpostavimo li da je a
j,r
konstantan, onda E
m
ovisi samo o a
j
i iskazan je
relacijom
j
j
m
a
F z
RT
K E ln + =
Ovisno o izvedbi ion selektivne elektrode #,P45 preporuuje podjelu elektroda
na kristalne i nekristalne elektrode.
Slika 2. Ion selektine elektrode
#on selektivne elektrode moemo podijeliti na-
" elektrode s kristalnom membranom-
" homo$ene membrane,
" hetero$ene membrane,
" elektrode s ne kristalnom membranom,
" elektrode sa staklenom membranom,
" elektrode sa mobilnim prenosiocem,
" specijalne #78 elektrode-
" elektrode za plinove,
" enzimske elektrode.
#on selektivne elektrode *#78+ svojim jednostavnim konstrukcijskim rje%enjima i
metodama upotrebe nameu se kao idealan senzor kod analize industrijskih uzoraka ili
pojedinanih komponenti u tehnolo%kom procesu.
Osobine ion"selektivnih elektroda ovise o osjetljivosti i selektivnosti membrana
prema odreenim kationima ili anionima. Cu spadaju- minimalna rastvorljivost,
elektrina provodljivost i selektivna reaktivnost.
2.#. Mem$ranke e!ektrode% mem$ranki &otencija!% koe'icijent e!ektivnoti
7elektivne membranske elektrode imaju vrlo %iroku primjenu u potenciometriji.
Membranske elektrode su elektrode koje informaciju o koncentraciji analita dobivaju
mjerenjem membransko$ potencijala. Co su referentne elektrode koje su odvojene od
rastvora analita od$ovarajuom membranom. 3udui da neke membrane selektivno
rea$iraju na pojedine ione u rastvoru onda se membranske elektrode esto nazivaju ion"
selektivne elektrode, #78. )akle, elektrokemijski lanak za potenciometrijsko
odreivanje sa #78 se sastoji od dvije referentne elektrode koje imaju stalan potencijal
dok potencijal membrane ovisi o koncentraciji analita, tj. ovisi o aktivitetu samo jedne
molekularne vrste prisutne u potenciometrijskoj eliji. azlika potencijala kod
membranskih elektroda posljedica je zamjene iona iz rastvora i iona u povr%inskom dijelu
membrane.
Slika !. Mem"ranske elektrode
, eliji za mjerenje p! moraju se uzeti u obzir etiri karakteristina potencijala-
potencijali referentnih elektroda, $ranini potencijal i difuzioni potencijal. Co su dva
referentna elektrodna potencijala, trei difuzioni potencijal koji se stvara u
elektrolitikom mostu, koji odvaja referentnu elektrodu od ispitivano$ rastvora. Dranini
potencijal je najbitniji i od nje$a ovise vrijednosti p! rastvora. .ori%tenjem dviju
referentnih elektroda omo$uava se takav elektrini kontakt da se mo$u direktno mjeriti
promjene $ranino$ potencijala.
,ticaj iona alkalnih metala na potencijal du membrane moe se prikazati
izrazom-
8
b
E FG 2 /,/01H lo$ *a
A
2 k
sel
I b
A
+
$dje je- k
sel
; koeficijent selektivnosti elektrode i b
A
" aktivitet iona alkalno$
metala.
Ova jednaina moe se primjenjivati na sve tipove membranskih elektroda.
.oeficijenti selektivnosti imaju vrijednost od nula do vrijednosti veih od jedan. 'a
primjer, ako elektroda ima prema ionima 4 deset puta veu osjetljivost u odnosu na jone
3, tada koeficijent seletivnosti ima vrijedost A/. 4ko je osjetljivost elektrode prema
ionima 5 hiljadu puta manje od osjetljivosti prema ionima 4 tada je koeficijent
selektivnosti /,//A.
2.(. Krita!ne mem$ranke e!ektrode
.ristalne membranske elektrode se izrauju od ionskih jedinjenja ili homo$enih
smjesa ionskih jedinjenja. , nekim sluajevima se membrane sijeku od monokristala, a
formiraju se i diskovi od fino usitnjene kristalne materije u uslovima visokih pritisaka.
Slika #. Ion$selektina elektroda sa kristalnom mem"ranom
9eina ionskih kristala su izolatori i nemaju dovoljnu elektrinu provodljivost na
sobnoj temperaturi da bi mo$le pokazati karakteristike membranskih elektroda.
Provodljivost ovih elektroda pripisuje se strukturi sa malim jednovalentnim ionom koji je
pokretan u vrstoj fazi. Primjeri ovakvih elektroda su fluoridni ioni u nekim fluoridima i
srebreni ion u srebro"halidima i sulfidima i dr.
Fantan fluorid Fa:
B
koristi se za izradu kristalne membranske elektrode za
odreivanje fluoridno$ iona. 'je$ova provodljivost se poveava dodavanjem europium"
fluorida 8u:
H
.
Membrane izraene od monokristala ili presovanih diskova od razliitih srebrenih
halida rea$uju selektivno spram srebrenih halida i halidnih iona. Ove vrste membrana
imaju i nedostatke kao %to su- niska provodljivost, mala mehanika jaina i tedencija
razvijanja visokih fotoelektrinih potencijala. Ovi nedostaci mo$u se minimizirati ako se
srebrene soli mje%aju sa kristalima srebro"sulfidom u omjeru A-A.
8lektrode sa vrstom membranom spadaju danas u najefikasnije alatke za
odreivanje koncentracije kationa i aniona, ali je njihova primjena o$raniena time %to
nije uvijek mo$ue nai od$ovarajua nerastvorljiva jedinjenja za izradu membrane.
2.). Te*ne mem$ranke e!ektrode
Cene membrane se formiraju od tekuina koje se ne mije%aju i koje selektivno
veu ione. Ove membrane omo$uavaju direktno potenciometrijsko odreivanje
aktiviteta nekoliko polivalentnih kationa i nekih jednovalentnih aniona i kationa.
Slika %. Elektroda s te&nom mem"ranom
.od odreivanja dvovalentnih kationa unutarnja cijev elektrode sadri vodeni
standardni rastvor M5l
H
, $dje je M
H2
kation iji se aktivitet odreuje. Ovaj rastvor zasien
je s 4$5l do stvaranja 4$J4$5l referentne elektrode.
azlika potencijala se uspostavlja na dodirnoj povr%ini izmeu ispitivano$
rastvora i membrane koja sadri aktivnu komponentu rastvorenu u hidrofobnom
rastvarau. !idrofobni rastvara odijeljen je dijafra$mom odnosno poroznom staklenom
ili keramikom ploicom.
.ao aktivne supstance u tenim membranama koriste se-
"kationski izmjenjivaiK
"anionski izmjenjivai,
"neutralna monociklina jedinjenja koja selektivno kompleksiraju neke katione.
&edna od naje%e kori%tenih tenih membranskih elektroda je elektroda
selektivna prema kalcijumovim ionima u priblino neutralnom mediju.
2.+. Mem$ranke e!ektrode a ne,tra!nim noa*em
Porozne membrane, kod kojih ionske vrste koje se odreuju, prelaze sa jedne
strane membrane na dru$u, su elektrode sa ionskom izmjenom i neutralnim nosaem.
Ove elektrode imaju polimernu matricu od P95"a, silikonske $ume itd.. i sadre
rastvara i helatne a$ense koji su selektivni prema vrstama koje se odreuju. 4$ensi su
esto makrociklini i transport se realizuje izmjenom vrsta izmeu susjednih
makrociklusa. 'ajvaniji primjer elektrode iono"izmjenjivako$ tipa je 5a"elektroda.
.oristi se hidrofobni rastvara netopiv u vodi, npr, dioktilfenil"fosfonat, koji pobolj%ava
osjetljivost elektrode na dvovalentne ione. 'aje%e se koristi helatni a$ens tipa
*O+
H
PO
H
"
'a
2
.
Slika '. S(ema ion$selektini( elektroda sa poroznim mem"ranama
.od neutralnih nosaa ne"ionski helatni a$ens omo$uava selektivno
kompleksiranje odreeno$ iona. .ao primjer ove elektrode moe se navesti ."selektivna
elektroda.
2.-. .emijki modi'icirane e!ektrode
!emijski modificirane elektrode su one ija je povr%ina namjenski zauzeta sa
materijalom koji selektrivno i reverzibilno rea$uje sa odabranim analitom. .ao rezultat
takve primjene na elektrodi, blokira se direktan pristup povr%ini elektrode pri emu se
inhibiraju neki elektrodni procesi, a pospje%uju se dru$i. Cakvo modificiranje ima za cilj
postizanje vee selektivnosti. 8lektroaktivne vrste se imobiliziraju na povr%ini elektrode
pomou hemijske reakcije. .oristi se i injenica da je elektroda prekrivena sa
hidroksilnim $rupama uslijed atmosfere kiseonika kojoj je elektroda izloena. 'a primjer,
proces silanizacije je kada LEO ili 5l, silanska $rupa rea$uje sa ionskim vrstama koje
se odreuju.
Slika ). F*nk+ionisanje por,inski modi-i+irani( elektroda
Pored hemijsko$ modificiranja elektrode se modificiraju adsorpcijom,
elektroadsorpcijom i plazmom.
.arakterizacija modifikovanih elektroda se izvodi elektrohemijskim,
spektroskopskim i mikrskopskim metodama. Primjenjuju se i sofisticirane ne"
elektrohemijske tehnike za karakterizaciju.
Modificirane elektrode omo$uavaju dobijanje vee struje ne$o u sluaju ne"
modificiranih elektroda.
Primjena ovakvih elektroda je raznolika, od katalitikih or$anskih i neor$anskih
reakcija do prenosa elektrona sa i na molekule od biolo%ko$ interesa.
2./. Potenciometrijki 0ani en1ori
Princip ovih elektroda bazira se na mjerenju p! rastvora elektrolita koji je
postavljen izmeu membrane i staklene elektrode, pri emu je membrana porozna prema
vrstama koje se trebaju odrediti. Membrane mo$u biti mikroporozne *npr PC:8+ ili
homo$ene *silikonska $uma+. 'eki $asni senzori su amperometrijski *.larkova elektroda
za kiseonik+, dru$i tip senzora je visoko"temperaturni vrsti potenciometrijski senzor za
kiseonik *M >// N5+ u industrijskim procesima.
Slika .. S(ematski prikaz /asno/ senzora za 01
2
8lektroda za odreivanje $asova je ustvari elektrohemijska elija u kojoj se nalazi
elektroda osjetljiva na specifian ion i referentna elektroda uronjena u unutarnji rastvor
odvojen $asno"propustljivom membranom.
Dasni senzori koriste se za odreivanje koncentracije slijedeih $asova- '!
B
,
5O
H
, 'O
H
, !:, !
H
7, !5'. Princip rada zasniva se na reakciji $asa sa vodom, pri emu u
reakciji ionizacije nastaju ioni. Odreivanjem aktiviteta jedno$ od nastalih iona odreuje
se koncentracija $asa. Po%to se u reakciji ionizacije naje%e izdvajaju !
2
ioni, koristi se
staklene elektroda za re$istraciju promjene p!.
2.2. 3ioen1ori
3iosenzorima se smatraju ureaji za odreivanje parametara i koncentracije
supstanci od biolo%ko$ interesa bez obzira da li se pri tom direktno slui biolo%kim
sistemom.
3iosenzori u uem smislu te rijei su analitiki ureaji koji pretvaraju biolo%ki od$ovor u
elektriki si$nal *sl.?.+
Slika 2. S(ematski prikaz /lani( komponenti "iosenzora.
3iokatalizator *a+ prevodi supstrat u proizvod. Cransducer *b+ to pretvara u
elektrini si$nal. #zlaz iz transduktora se pojaava *c+ procesira *d+ i ispisuje na monitoru
*e+.
3iolo%ki od$ovor biosenzora je odreen biokatalitikom membranom koja
provodi konverziju reaktanata u proizvod.
.arakteristike biosenzora su-
" moraju biti tako dizajnirani da biolo%ki aktivni sloj lako detektira supstancu
koju elimo analizirati *tj. da je specifian+,
" da je stabilan u uvjetima mjerenja,
" moraju dati brz, taan i reproducibilan si$nal o supstanci koju elimo analizirati
*tj. da se moe koristiti vi%e puta uzastopno+
" mo$u se mjeriti u uzorcima koji nisu pro%li predtretman *tzv.OprljaviO uzorci+.
2.2.1. Potenciometrijki $ioen1ori
Potenciometrijski biosenzori koriste ion"selektivne elektrode za prevoenje
biolo%ke reakcije u elektrini si$nal.
Potenciometrijski biosenzori sastoje se od membrane koja sadri imobilizirani
enzim koji okruuje elektrodu za p!"metar $dje se kataliziranom reakcijom nakupljaju ili
apsorbiraju vodikovi ioni.
eakcija koja se odvija uz tanku osjetljivu staklenu membranu uzrokuje promjenu
p! koja se moe direktno oitati na skali p!"metra. Cipino za ovu elektrodu je da se
elektriki potencijal odreuje pri velikoj impedanci *vlastitom indukcijom+ bez
interferencije s reakcijom.
Slika 10. 3ednostani poten+iometrijski "iosenzor
*a+semipermeabilna membrana *b+ okruena biokatalizatorom *c+ uhvaenom na
aktivnu staklenu membranu *d+ p! elektrode. 8lektriki potencijal *e+ se ostvaruje
izmeu unutarnje 4$J4$5l elektrode *f+ u otopini !5l *$+ i vanjske elektrode *h+.
Postoje tri tipa ion"selektivnih elektroda koje se mo$u koristiti u biosenzorima.
7taklena elektroda za katione *npr. normalna p! elektroda+ u kojoj je osjetilo vrlo tanka
hidratizirana staklena membrana koja nakuplja i prenosi elektriki potencijal.
7elektivnost membrane je odreena sastavom stakla. Osjetljivost za !
2
je vea ne$o za
'!
>

2
.
7taklena elektroda presvuena membranom propusnom za plinove i selektivnom za 5O
H
,
'!
B
ili !
H
7.
8lektrode u vrstom stanju, $dje je staklena membrana zamijenjena s tankom
membranom vodia specifino$ za ione, nainjene od smjese srebreno$ sulfida i
srebreno$ halo$enida.
Od$ovor ion"selektivne elektrode *elektriki potencijal+ dat je izrazom-
8 E 8
/
2 *CJn:+lnPiQ
$dje je- 8 " izmjereni potencijal u voltima 8
8
/
" je karakteristina konstantna za ion selektivniJvanjski elektrodni
sistem " plinska konstanta *& J. mol+
n " naboj iona
: " :arada<eva konstanta *&+
C " temperatura *.+
i " koncentracija slobodnih *ne vezanih+ iona *mol+
*4ktivnost iona koja je pri uvjetima odreivanja s biosenzorom jednaka koncentraciji+
2.14. Ra1voj i &rimjena &otenciometrijki5 en1ora
azvoj i primjena hemijskih senzora spada u najinterdiscipliniranija podruja
dana%nje$ stupnja razvoja. 'a tom podruju isprepliu se znanja hemije, fizike i biolo$ije
*fizikalne hemije, biohemije i biofizike+ sa matematiko"statistikim *hemometrijskim+ i
inenjersko"tehnikim odnosno tehnolo%kim znanjima proizvodnje.
azna ispitivanja imaju za cilj razvoj novih tipova potenciometrijskih senzora
*ion"selektivne elektrode+ i biosenzora i to- tenzidno$, kalcijevo$, ma$nezijevo$,
halo$enidno$, enzimsko$ i dru$ih tipova.